Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Secretário de Estado dos<br />
Recursos Naturais (<strong>SERN</strong>)<br />
Polítika Governu Foun nia ba<br />
Rekursu Naturais<br />
20 Setembru 2007<br />
Soromutu Publiku La’o <strong>Hamutuk</strong><br />
Iha Forum ONG
Ko’alia Saida?<br />
Prinsípiu jerál<br />
<strong>Knaar</strong> <strong>SERN</strong><br />
Programa <strong>SERN</strong><br />
Manajementu Osan Minarai<br />
Perguntas & Diskursaun
Prinsípiu jerál<br />
1) Minarai: motor aranke ba dezenvolvimentu TL<br />
setor minarai dudu setor naun minarai<br />
2) Timoroan involve maka’as iha setor minarai-<br />
nivel hotu<br />
3) Optimiza utilizasaun rekursu naturias
<strong>Knaar</strong> <strong>SERN</strong><br />
Lei Organika IV Governu Konstitusional Artigu 16<br />
1) Elabora no propen politika ba RN<br />
2) Estabelese kontaktu investor internasional hodi dada mai TL<br />
3) Elabora lei no regulamentu sira ba RN<br />
4) Akompaña aplikasaun tratadu internsionais<br />
5) Determina kondisaun ba esplorasaun RN<br />
6) Asegura jestaun transparente, tuir pratika internasional<br />
7) Jere rekursu minarai no atividade industria minarai tuir lei<br />
8) Autoriza no superviziona kontratu PSC
<strong>Knaar</strong> <strong>SERN</strong> conti…..<br />
9) Promove esplorasaun foun no dezenvolve sirane’ebé<br />
hetan ona<br />
10) Mantein arkivu informasaun opersaun no rekursu<br />
minarai<br />
11) Sukat no verifika produsaun reserva minarai<br />
12) Estabelese programa monitorizasaun no<br />
inspesaun hodi asegura katak operdor sira tuir lei<br />
13) Fó lisensa ba esplorasaun miniera<br />
14) Estabelese mekanismu kolaborasaun no<br />
kordensaun ho orgaun Governu seluk
Programa <strong>SERN</strong><br />
1) Reforma Imidiatu<br />
2) Reforma Legal<br />
3) Dezenvolvimentu Rekursu Umanu<br />
4) Mekanismu Transparensia TLTM (EITI)<br />
5) Asegura Pipeline mai TL<br />
6) Halo Mapa Jeolijia Timor Leste<br />
7) Sees setor Minarai hosi Politika Partidaria<br />
8) Harii Komisaun RN naun Renovaveis
1) Reforma Imidiatu<br />
Fahe antigu Ministeriu RN ba 3<br />
Tetun sai lian komunikasaun internu <strong>SERN</strong><br />
Taka Timor Sea Office (TSO)<br />
Re-organiza Staff<br />
Integra <strong>SERN</strong> ho TSDA no muda ba Fomento
2) Reforma Legal<br />
Hamosu TL : Petroleum Optimization Law<br />
TL: Lei Optimizasaun Minarai nian<br />
Autoridade Minarai TL nian<br />
Kompañia Nasional Minarai nian<br />
Petroleum Depletion Law<br />
(Lei atu kontrola produsaun tuir interese TL nian)
3) Deznvol. Rekusu Umanu<br />
Presiza ~100 tenknikus iha area/nivel hotu-hotu<br />
30 Enjineiru – Petroleo, Minas, Mekaniku, Kimika.<br />
20 Jeolojsitas<br />
10 Advogados<br />
5 Relasaun Publika<br />
15 Finansas<br />
15 Kontabilidade<br />
10 Ekonomistas<br />
10 Jestaun Imprezas<br />
Programa Bolsu-de-estudu, Sarajana abandonadu, SMA Ulun<br />
mamar no Fila an ba tekniku minarai.
3) Deznvol. Rekusu Umanu<br />
Se mak ita iha ona, 20 graduates iha<br />
engineering and geology husi liur.<br />
Iha tan kontabilista, advogadu, HR,<br />
Environment, timoroan ho esperiensia<br />
iha setor minarai.<br />
Iha tan 80 estudantes (S1) iha Indonesia,<br />
karik 10 iha Australia no fatin seluk.
4) Mekanismu Transparensia<br />
Harii Timor Leste Transparency Model (TLTM)<br />
Ajuda Timoroan sira akompaña Prosesu Fundu Minarai<br />
Osan Tama -EITI<br />
Osan Rai – investe oinsa?,lukru oinsa?<br />
Hasai Osan –ESI 3%<br />
Gasta Osan –Esekusaun Orsamentu, Revenue Watch<br />
EITI- Hosi Governu uluk, governu foun fo kontinuasaun<br />
Problema: EITI bele liu $500,000 no Konsellu Konsultivu besik<br />
$500,000<br />
Solusaun: Tuur ko’alia atu hetan solusaun ne’ebé han osan<br />
menus liutan hodi halo tranparensia.
5) Asegura Pipeline<br />
Negosiasaun entre Governu-Governu hotu ona (CMATS/IUA).<br />
Diskute ho Kompañia WOODSIDE Petroleum<br />
Planu Dezenvolvimentu ba Greater Sunrise<br />
Pipeline ba iha ne’ebe<br />
GovernuFounPasuKonkretu<br />
1. Harii Ekipa “Kadoras Task Force”<br />
Timoroan ho Internasional – halo Estudu<br />
1. Tekniku<br />
2. Komersial<br />
3. Sosio-Ekonomiku<br />
2 .Governu sei foti inisiativa atu buka rasik merkadu ba Gas<br />
3. Governu sei buka dada Pipeline seluk mai Timor-Leste
5) Asegura Pipeline (CMATS)<br />
(CMATS/IUA) Parlamentu ratifika ona.<br />
Artigu 12 Periudu Tratadu Nian Alina 2(a)<br />
Karik planu dezenvolvimentu Sunrise la aprova tuir alina 1 artigu 12 IUA iha tinan 6 nia laran<br />
Ka<br />
(b) produsaun petroleo la komesa iha tinan 10 nia laran<br />
Entaun Parte ida-idak bele kansela tratadu ne’e.<br />
IUA Artigu 12 Planu Dezenvolvimentu<br />
1) Projetu tenke komersialmente viabel<br />
2) kontrator tenke iha kompetensia no rekursu<br />
3) kontrator tuir pratika didiak<br />
4) halo serbisu tuir tempu espesifiku ida nia laran<br />
5) kontrator tama ona iha hodi faan gas
6) Mapa Jeolojia Foun<br />
Sei hahu halo fali mapa Jeolojia Timor Leste nian.<br />
Hodi identifika ita nia potenisa mineral.<br />
Harii Institutu Jeolojia no Minarai hodi halo estudus no<br />
investigasaun.
7) Sees hosi Politika Partidaria<br />
Setor Minarai sei sai orgaun profesional ida.<br />
Ajensia Reguladora no Kompañia Nasional tenke<br />
profesional.<br />
Objetivu klaru halo osan ba estadu no hadi’a rekursu<br />
umanu.<br />
Funsionariu deside Politika ka Minarai<br />
Evita Partidu Foun Hasai Ema iha 2012.
8) Harii KRNNR<br />
Komisaun Rekursu Naturais Naun Renovaveis<br />
(KRNNR)<br />
Kompostu hosi 5 partidus mais votados<br />
Fo espasu ba partidu seluk atu troka impresoens ho<br />
<strong>SERN</strong> kona-ba setor Minarai
Manajementu Osan Minarai<br />
Ekonomia TL fraku Esportasaun 8 millioens<br />
Importasaun 200 milioens.<br />
Tenke Investe iha rekursu Umanus<br />
Dudu setor privadu ba oin<br />
Governu sei hamosu PEDN (Planu Estratejiku Dezenvolvimentu<br />
Nasional.<br />
Ne’e mak sei determina osan hira mak presiza tinan-tinan, maibe<br />
tenke haree ba kapasidade gasta.
9) Konkluzaun<br />
Iha Tinan 5 nia laran <strong>SERN</strong> bele<br />
1) Halo reforma sira ne’e<br />
2) Forma 80 (S1), 10 (S2)<br />
3) Fo transparensia ba ema barak<br />
4) Halo estudu hodi asegura Pipeline<br />
5) Mapa Jeolojia tahan rua (2) 1:25 000.
10) Perguntas<br />
Duvidas ne’ebe mosu<br />
KRNNR<br />
Governu ladun seriu atu dada pipeline, tanba la<br />
orsamenta ba infraestratura iha kosta Sul.