05.07.2013 Views

El incastellamento en el territorio de la ciudad de Luca (Toscana)

El incastellamento en el territorio de la ciudad de Luca (Toscana)

El incastellamento en el territorio de la ciudad de Luca (Toscana)

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (<strong>Toscana</strong>)<br />

Po<strong>de</strong>r y <strong>territorio</strong> <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> Alta Edad Media y <strong>el</strong> siglo XII<br />

Juan Antonio Quirós Castillo<br />

BAR International Series 811<br />

1999


British Archaeological Reports are published by John and Erica Hedges and by Archaeopress.<br />

This volume has be<strong>en</strong> published by:<br />

John and Erica Hedges<br />

British Archaeological Reports<br />

7 Longworth Road<br />

Oxford OX2 6RA<br />

Eng<strong>la</strong>nd<br />

T<strong>el</strong>/Fax +44 (0)1865 511560<br />

E-mail: bar.hedges@lineone.net<br />

Enquiries regarding the submission of manuscripts for future publication may be s<strong>en</strong>t to the above<br />

address<br />

BAR S811<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (<strong>Toscana</strong>): Po<strong>de</strong>r y <strong>territorio</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media y <strong>el</strong> siglo XII<br />

© Juan Antonio Quirós Castillo 1999.<br />

Volume Editor: John Hedges BSc(Hons), MA, MPhil, FSA, FSAScot, FRAI, MIFA<br />

Printed in Eng<strong>la</strong>nd by Biddles Ltd<br />

ISBN 1 84171 116 0<br />

All BAR titles avai<strong>la</strong>ble from:<br />

Hadrian Books<br />

122 Banbury Road<br />

Oxford OX2 7BP<br />

Eng<strong>la</strong>nd<br />

The curr<strong>en</strong>t BAR catalogue with <strong>de</strong>tails of all titles in print, prices and means of paym<strong>en</strong>t, is avai<strong>la</strong>ble<br />

free from Hadrian Books<br />

All volumes are distributed by Hadrian Books Ltd


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (<strong>Toscana</strong>)<br />

Po<strong>de</strong>r y <strong>territorio</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Alta Edad Media y <strong>el</strong> siglo XII<br />

ÍNDICE<br />

Prólogo................................................................................................................................... V<br />

Pres<strong>en</strong>tación...................................................................................................................................... VI<br />

Abreviaturas empleadas.................................................................................................................. VII<br />

Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos............................................................................................................................... VIII<br />

Primera parte: Introducción<br />

1. Introducción<br />

1. Introducción g<strong>en</strong>eral.......................................................................................................... 3<br />

2. <strong>El</strong> <strong>territorio</strong> <strong>el</strong>egido: <strong>Luca</strong> y su diócesis............................................................................ 3<br />

3. La historiografía sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y <strong>la</strong> señoría rural <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>....... 6<br />

4. Las fu<strong>en</strong>tes utilizadas y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los datos........................................................... 10<br />

5. Método empleado y organización d<strong>el</strong> texto...................................................................... 12<br />

Segunda parte: La Valdinievole<br />

2.1. <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole: introducción...................................................................... 17<br />

1. Introducción g<strong>en</strong>eral.......................................................................................................... 17<br />

2. Contexto geohistórico: historia política y social d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> los siglos X-XII................. 19<br />

2.1. Historia política <strong>de</strong> Valdinievole....................................................................... 19<br />

2.2. Historia social <strong>de</strong> Valdinievole.......................................................................... 21<br />

3. Historiografía, fu<strong>en</strong>tes y metodología <strong>de</strong> estudio empleada.............................................. 23<br />

2.2. Los anteced<strong>en</strong>tes: Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.............................................................. 27<br />

1. Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media <strong>en</strong> <strong>el</strong> registro arqueológico...................................... 27<br />

1.1. Período romano.................................................................................................. 27<br />

1.2.La Antigüedad Tardía......................................................................................... 29<br />

1.3.Período bizantino y lombardo (siglos VI-VIII).................................................. 31<br />

1.4. Período carolingio y postcarolingio (siglos IX-X)............................................ 32<br />

2. Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita........................ 34<br />

2.1. Plebanías e iglesias............................................................................................ 34<br />

2.2. Los pob<strong>la</strong>dos y <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> campesino.............................................................. 36<br />

2.3. Las curtes........................................................................................................... 39<br />

3. Conclusiones: Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.......................................................... 41<br />

2.3. Un al<strong>de</strong>a altomedieval: Valle Cau<strong>la</strong><br />

1. Introducción....................................................................................................................... 45<br />

2. Secu<strong>en</strong>cia estratigráfica..................................................................................................... 45<br />

3. Materiales arqueológicos................................................................................................... 45<br />

I<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

4. Cronología e interpretación.............................................................................................. 48<br />

2.4. <strong>El</strong> Castillo <strong>de</strong> Terrazzana............................................................................................................. 51<br />

1. Introducción....................................................................................................................... 51<br />

1.1. Ubicación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to.................................................................................. 51<br />

1.2. Fu<strong>en</strong>tes escritas.................................................................................................. 51<br />

1.3. Fu<strong>en</strong>tes orales.................................................................................................... 52<br />

2. Secu<strong>en</strong>cia estratigráfica..................................................................................................... 53<br />

2.1. <strong>El</strong> sector 100...................................................................................................... 53<br />

2.2. <strong>El</strong> sector 150-300............................................................................................... 56<br />

2.3. <strong>El</strong> sector 400...................................................................................................... 57<br />

2.4. Otros sectores..................................................................................................... 58<br />

3. Los materiales arqueológicos y <strong>la</strong>s técnicas constructivas................................................ 58<br />

3.1. Los materiales arqueológicos............................................................................. 59<br />

• Materiales cerámicos................................................................................. 62<br />

• Consi<strong>de</strong>raciones finales sobre los materiales<br />

cerámicos <strong>de</strong> Terrazzana............................................................................. 63<br />

• Materiales metálicos.................................................................................. 64<br />

• Vidrios....................................................................................................... 63<br />

• Materiales líticos....................................................................................... 63<br />

• Restos arqeozoológicos d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana................................... 64<br />

3.2. Las técnicas constructivas.................................................................................. 64<br />

4. Consi<strong>de</strong>raciones finales..................................................................................................... 68<br />

4.1. La primera fase: <strong>la</strong>s cabañas.............................................................................. 68<br />

4.2. <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>.............................................................................................. 69<br />

4.3. <strong>El</strong> abandono y expoliación d<strong>el</strong> castillo.............................................................. 70<br />

2.5. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini............................................................................................................ 75<br />

1. Introducción....................................................................................................................... 75<br />

2. Las fu<strong>en</strong>tes escritas............................................................................................................ 75<br />

3. Los docum<strong>en</strong>tos materiales................................................................................................ 78<br />

3.1. Arquitectura <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva....................................................................................... 78<br />

3.2. Arquitectura civil............................................................................................... 80<br />

3.3. Arquitectura eclesiástica.................................................................................... 82<br />

4. Conclusiones...................................................................................................................... 83<br />

2.6. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano................................................................................................................. 89<br />

1. Introducción....................................................................................................................... 89<br />

2. Las fu<strong>en</strong>tes escritas............................................................................................................ 89<br />

3. Los docum<strong>en</strong>tos materiales................................................................................................ 92<br />

3.1. La fortaleza........................................................................................................ 92<br />

3.2. <strong>El</strong> recinto amural<strong>la</strong>do........................................................................................ 94<br />

4. Conclusiones...................................................................................................................... 94<br />

2.7. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico..................................................................................................................... 97<br />

1. Introducción....................................................................................................................... 97<br />

2. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media..................................................................... 97<br />

3. Conclusiones...................................................................................................................... 100<br />

2.8. Pescia: d<strong>el</strong> castillo al c<strong>en</strong>tro urbano............................................................................................. 103<br />

1. Introducción....................................................................................................................... 103<br />

2. Fu<strong>en</strong>tes arqueológicas........................................................................................................ 103<br />

3. Fu<strong>en</strong>tes escritas.................................................................................................................. 105<br />

3.1. Territorio y estructura económica...................................................................... 107<br />

3.2. La estructura social............................................................................................ 108<br />

4. Conclusiones...................................................................................................................... 109<br />

II


2.9. <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole............................................................................................. 113<br />

1. Introducción....................................................................................................................... 113<br />

2. Los castillos d<strong>el</strong> siglo X..................................................................................................... 113<br />

3. Los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI................................................................................................. 115<br />

3.1. Introducción....................................................................................................... 115<br />

3.2. Los propietarios <strong>de</strong> los castillos......................................................................... 116<br />

3.3. Castillos y <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI..................................................................... 117<br />

4. Los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII............................................................................................... 117<br />

4.1. Introducción....................................................................................................... 117<br />

4.2. Incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y toponimia.............................................................................. 118<br />

4.3. La territorialización d<strong>el</strong> siglo XII...................................................................... 118<br />

4.4. Consist<strong>en</strong>cia material d<strong>el</strong> castillo d<strong>el</strong> siglo XII................................................. 119<br />

4.5. Castillos y <strong>territorio</strong>s campesinos...................................................................... 121<br />

4.6. Conclusiones...................................................................................................... 121<br />

5. Los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII.............................................................................................. 122<br />

6. Consi<strong>de</strong>raciones finales..................................................................................................... 125<br />

Tercera parte: Otras comarcas <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

3.1. Estudio comparativo con otras zonas <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>............................................................................. 135<br />

3.2. Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>..................................................................... 137<br />

1. Introducción....................................................................................................................... 137<br />

2. Anteced<strong>en</strong>tes: Seimiglie <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media................................................................ 139<br />

3. Los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Seimiglie........................................................................... 142<br />

3.1. Los castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita.......................................................... 142<br />

3.1.1. Los castillos altomedievales.............................................................. 142<br />

3.1.2. Los castillos d<strong>el</strong> siglo XI.................................................................... 143<br />

3.1.3. Los castillos d<strong>el</strong> siglo XII.................................................................. 144<br />

3.2. Los castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación material....................................................... 145<br />

4. <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Seimiglie......................................................................................... 149<br />

3.3. <strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> río Serchio: Garfagnana............................................................................................ 155<br />

1. Introducción....................................................................................................................... 155<br />

2. Anteced<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> Alta Edad Media <strong>en</strong> <strong>el</strong> Valle d<strong>el</strong> río Serchio.......................................... 156<br />

3. Un ejemplo <strong>de</strong> Garfagnana: Pieve Fosciana...................................................................... 160<br />

3.1. Los castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas.................................................................... 160<br />

3.2. La docum<strong>en</strong>tación arqueológica........................................................................ 162<br />

3.3. Síntesis sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Fosciana............................ 167<br />

4. Conclusiones: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Garfagnana.............................................................. 171<br />

III<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

3.4. <strong>El</strong> litoral luqués: Versilia............................................................................................................. 175<br />

1. Introducción....................................................................................................................... 175<br />

2. Anteced<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> Versilia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.............................................................. 176<br />

3. Un ejemplo <strong>en</strong> Versilia: los castillos <strong>de</strong> los <strong>territorio</strong>s mineros <strong>de</strong> los señores<br />

«<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia»............................................................................................ 179<br />

3.1. Los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia».................................................... 179<br />

3.2. Minería y metalurgia <strong>en</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo y<br />

<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Vezza................................................................................................ 183<br />

3.2.1. La explotación <strong>de</strong> metales preciosos................................................. 183<br />

3.2.2. La producción <strong>de</strong> hierro.................................................................... 185<br />

3.3. <strong>El</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to medieval <strong>en</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo y <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Vezza.................. 186<br />

3.4. Consi<strong>de</strong>raciones finales..................................................................................... 188<br />

4. Conclusiones: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Versilia.................................................................... 189<br />

Cuarta parte: Conclusiones<br />

4. Consi<strong>de</strong>raciones finales y conclusiones.......................................................................................... 199<br />

4.1. Introducción.................................................................................................................... 199<br />

4.2. De <strong>la</strong> Antigüedad a <strong>la</strong> Edad Media: <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval y <strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.................................................................................. 199<br />

4. 3. <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> antes d<strong>el</strong> año 1000..................................... 201<br />

4.4. Los castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI......................................................... 203<br />

4.5. Los castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII ....................................................... 205<br />

4.6. <strong>El</strong> siglo XIII: «segundo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>» y terre nuove............................................... 208<br />

Apéndice docum<strong>en</strong>tal.......................................................................................................................... 213<br />

Abstract............................................................................................................................................... 225<br />

Riassunto............................................................................................................................................. 229<br />

Fu<strong>en</strong>tes............................................................................................................................................... 233<br />

Bibiografía......................................................................................................................................... 235<br />

IV


PRÓLOGO<br />

Es para mi una gran satisfacción prologar este libro <strong>de</strong> Juan Antonio Quirós por varias<br />

razones. La primera, porque constituye <strong>en</strong> sí mismo una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escasas ocasiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

una investigación <strong>de</strong> Arqueología Altomedieval, realizada por un español, se conc<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> un ámbito geográfico y <strong>en</strong> una problemática d<strong>el</strong> período Altomedieval italiano. Y<br />

<strong>en</strong> segundo lugar, porque tuve <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> acoger <strong>la</strong> dirección d<strong>el</strong> trabajo durante<br />

mi estancia como director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> Roma, y a través d<strong>el</strong> CSIC, pu<strong>de</strong><br />

proporcionar al Dr. Quirós <strong>la</strong> ayuda y los medios necesarios para realizar<strong>la</strong>, principalm<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong> una beca d<strong>el</strong> CSIC <strong>en</strong> Roma que complem<strong>en</strong>taba a otra que él había t<strong>en</strong>ido d<strong>el</strong><br />

Ministerio <strong>de</strong> Asuntos Exteriores Españoles. En tercer lugar, porque habi<strong>en</strong>do seguido muy<br />

<strong>de</strong> cerca los trabajos <strong>de</strong> J. A. Quirós, pu<strong>de</strong> comprobar tanto su <strong>en</strong>tusiasmo y <strong>de</strong>dicación<br />

como su rigurosa formación ci<strong>en</strong>tífica, su capacidad <strong>de</strong> trabajo y su sólida comp<strong>en</strong>etración<br />

con los arqueólogos italianos que <strong>en</strong> diversos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación y universida<strong>de</strong>s se<br />

<strong>de</strong>dican a estos problemas con métodos y presupuestos <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme eficacia ci<strong>en</strong>tífica.<br />

No me resta más que f<strong>el</strong>icitar y animar al Dr. Quirós a continuar sus trabajos, tanto <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ámbito italiano como ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología Altomedieval<br />

españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro, y agra<strong>de</strong>cer a <strong>la</strong> serie Bristish Archeological Reports, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>erosidad<br />

que ha t<strong>en</strong>ido al hacerse cargo <strong>de</strong> esta edición.<br />

Javier Arce<br />

Prof. <strong>de</strong> Investigación d<strong>el</strong> CSIC<br />

V<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

PRESENTACIÓN<br />

<strong>El</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo d<strong>el</strong> Dr. Juan Antonio Quirós sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> vi<strong>en</strong>e a sumar a <strong>la</strong> prestigiosa colección editorial <strong>de</strong> los Bristish Archeological<br />

Reports <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> una sólida tesis doctoral, que tuve <strong>el</strong> honor y <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer <strong>de</strong> co-dirigir<br />

junto al Dr. Javier Arce.<br />

La vocación internacional d<strong>el</strong> autor es aquí bi<strong>en</strong> palpable: <strong>la</strong> serie británica acoge<br />

<strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> un español sobre un <strong>territorio</strong> italiano. Juan Antonio, formado<br />

inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Oviedo, realizó su tesis doctoral becado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Arqueología <strong>en</strong> Roma. Su tesón y gran capacidad <strong>de</strong> trabajo hicieron <strong>el</strong> resto,<br />

hasta integrarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate histórico-arqueológico sobre <strong>la</strong> formación d<strong>el</strong> feudalismo <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro-norte <strong>de</strong> Italia. La sólida formación d<strong>el</strong> autor pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>en</strong> su ya amplia<br />

producción ci<strong>en</strong>tífica; por <strong>el</strong>lo, mi <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> dirección fue fácil y cómoda, practicam<strong>en</strong>te<br />

limitada a corroborar sus ya <strong>de</strong>puradas pautas metodológicas y a reafirmar sus certeras<br />

constataciones ci<strong>en</strong>tíficas, así como a contrastar<strong>la</strong>s con nuestra experi<strong>en</strong>cia hispana.<br />

<strong>El</strong> trabajo afronta <strong>el</strong> complejo problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> feudalización <strong>de</strong> un sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> región toscana<br />

a través d<strong>el</strong> registro arqueológico y literario. <strong>El</strong> autor se suma así a <strong>la</strong> amplia nómina<br />

<strong>de</strong> investigadores, historiadores y arqueólogos (Toubert, Francovich, Wickham, etc.)<br />

que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>bati<strong>en</strong>do sobre estos aspectos y <strong>en</strong>unciando “mod<strong>el</strong>os” –más “universales”<br />

que regionales- sobre <strong>la</strong> formación d<strong>el</strong> feudalismo occid<strong>en</strong>tal. Pero no lo hace <strong>de</strong> una<br />

forma mimética y acomodaticia a <strong>la</strong>s teorías <strong>en</strong> boga y al uso, sino <strong>de</strong> forma crítica e<br />

interrogativa, analizando meticulosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s peculiarida<strong>de</strong>s y particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su<br />

propio registro docum<strong>en</strong>tal (arqueológico y escrito) <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> luqués. <strong>El</strong> contraste<br />

con los mod<strong>el</strong>os conocidos, aceptados o <strong>de</strong>batidos, matiza con gran riqueza <strong>la</strong>s propuestas<br />

anteriores, ac<strong>la</strong>rando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias regionales así como resaltando los rasgos comunes<br />

con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> feudalización toscano-<strong>la</strong>cial.<br />

Como ya es habitual <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> trabajos, dicho proceso se analiza no sólo a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> castillos sino <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> época<br />

antigua a <strong>la</strong> medieval, a fin <strong>de</strong> evaluar <strong>el</strong> impacto y los efectos d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, d<strong>el</strong><br />

señorío feudal, sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción campesina, midi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> organización y jerarquización<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes periodos.<br />

En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> estudiado <strong>el</strong> autor ha constatado <strong>la</strong>s transformaciones d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y<br />

<strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> los espacios y sistemas <strong>de</strong> producción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> final <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Antigüedad, observando <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> jerarquización d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to con los c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r; así, observa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los siglos IV y V <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> red urbana y rural<br />

clásica, basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> jerarquización con c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e y <strong>la</strong> progresiva ocupación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong><strong>de</strong>ras y colinas <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong> valle, para ir consolidándose <strong>en</strong> los siglos<br />

VI


sigui<strong>en</strong>tes <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso, <strong>de</strong> altura, proceso <strong>en</strong> consonancia con los cambios<br />

estructurales g<strong>en</strong>erales a todo <strong>el</strong> occid<strong>en</strong>te circunmediterráneo.<br />

Durante los siglos VIII a X <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización y control d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> juegan un pap<strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tral los “castillos estatales”, aún integrados <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> persist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> “po<strong>de</strong>r<br />

público” carolingio. Lo más interesante es corroborar también aquí <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to campesino <strong>de</strong> cabañas <strong>en</strong> colinas, preced<strong>en</strong>tes pob<strong>la</strong>cionales y soportes<br />

físicos –junto con c<strong>en</strong>tros “curt<strong>en</strong>ses”- d<strong>el</strong> “primer <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>”. En <strong>la</strong> región <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso dificultó notablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los<br />

castillos, que ap<strong>en</strong>as modifican <strong>la</strong> red pob<strong>la</strong>cional preexist<strong>en</strong>te, a difer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> mayor<br />

éxito d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> toscano meridional.<br />

Un mayor efecto sobre los procesos <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> los espacios productivos campesinos<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los castillos promovidos por los po<strong>de</strong>res condales a partir d<strong>el</strong> siglo XI y sobre todo<br />

XII y XIII (cuando a <strong>la</strong> aristocracia <strong>la</strong>ica se suma también <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>); <strong>la</strong>s nuevas<br />

fortalezas <strong>de</strong>sempeñan un pap<strong>el</strong> más activo <strong>en</strong> <strong>la</strong> jerarquización y organización política d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong>, convirtiéndose <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> señorías rurales y modificando sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

estructura <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, si bi<strong>en</strong> no con <strong>el</strong> mismo alcance que <strong>en</strong> otras áreas itálicas.<br />

En suma, con <strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r, se estudia <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> feudalización <strong>en</strong> una región un tanto “marginal” <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> no jugó <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral que <strong>de</strong>sempeñó <strong>en</strong> otras áreas “nucleares” d<strong>el</strong><br />

mod<strong>el</strong>o toubertiano hasta un mom<strong>en</strong>to más tardío.<br />

<strong>El</strong> trabajo <strong>de</strong> Juan Antonio Quirós se inscribe, por tanto, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate ci<strong>en</strong>tífico sobre <strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> italiano y su r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> feudalización, resaltando –no<br />

obstante- <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias con otras regiones y mod<strong>el</strong>os, y haci<strong>en</strong>do evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

nuevos estudios territoriales así como <strong>de</strong> no aceptar mimética y rígidam<strong>en</strong>te los “mod<strong>el</strong>os”<br />

establecidos, a veces abusivam<strong>en</strong>te invocados por investigadores <strong>de</strong> otras regiones y<br />

otros países.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, los logros d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo evid<strong>en</strong>cian una sólida y rigurosa obra <strong>de</strong><br />

investigación ci<strong>en</strong>tífica, que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra aquí un a<strong>de</strong>cuado vehículo <strong>de</strong> difusión.<br />

José Av<strong>el</strong>ino Gutiérrez González<br />

Universidad <strong>de</strong> Oviedo<br />

VII<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Abreviaturas utilizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto<br />

AAL Archivio Arcivescovile di Lucca, Diplomatico<br />

ACL Archivio Capito<strong>la</strong>re di Lucca, Diplomatico<br />

ACM Archivio Comunale di Montecatini<br />

ASL Archivio di Stato di Lucca, Diplomatico<br />

ASF Archivio di Stato di Fir<strong>en</strong>ze, Diplomatico<br />

ASPt Archivio di Stato di Pistoia<br />

CAAL Carte d<strong>el</strong>l’XI secolo, Archivio Arcivescovile di Lucca, <strong>Luca</strong>;<br />

vol 2 (1018-1031) G. Ghi<strong>la</strong>rducci ed. 1990; vol 3 (1031-1043) L.<br />

Ang<strong>el</strong>ini ed.; 1990 vol 4 (1044-1055) G. Ghi<strong>la</strong>rducci ed., 1995<br />

CACS Carte d<strong>el</strong>l’Archivio Capito<strong>la</strong>re di Sarzana (1095-1320), tesis<br />

<strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura inédita <strong>de</strong> M. Fi<strong>la</strong>nnino, Universidad <strong>de</strong><br />

Pisa, 1983-1984<br />

CISAM C<strong>en</strong>tro Italiano di Studi sull’Altomedioevo<br />

CP Il regesto d<strong>el</strong> Codice P<strong>el</strong>avicino, M. Lupo G<strong>en</strong>tile ed., “Atti<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> Società Ligure di storia patria” XLIV, 1912<br />

MDL Memorie e docum<strong>en</strong>ti per servire all’istoria d<strong>el</strong> ducato di Lucca, <strong>Luca</strong>, 1816-1841<br />

MGH Diplomata Monum<strong>en</strong>ta Germanica Historica, Diplomata regum et<br />

impertorum Germaniae<br />

RCL Regesto d<strong>el</strong> Capitulo di Lucca, a cura di P. Guidi, O. Par<strong>en</strong>ti,<br />

3 vol., Roma, 1910-1939<br />

RCP Regesto Chartarum Pistori<strong>en</strong>sium: vol. 1: Alto Medioevo (493-1000), 1973;<br />

vol. 2: Vescovado (secoli XI e XII), 1974; vol. 3: Enti ecclesiastici e<br />

ospedali. secoli XI e XII), 1979; vol. 4: Canonica <strong>de</strong> San Z<strong>en</strong>one (secolo XI), 1984<br />

RP Regestum Pisanum, N. Caturegli ed., Roma, 1938.<br />

alt. altitud<br />

cit. citado<br />

cm. c<strong>en</strong>tímetro<br />

fig. figura<br />

fr. fragm<strong>en</strong>to<br />

kg. kilogramo<br />

km. kilometro<br />

m. metro<br />

n. número<br />

p. página<br />

ss. sigui<strong>en</strong>tes<br />

UE Unidad estratigráfica<br />

VIII


Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>El</strong> pres<strong>en</strong>te estudio es <strong>el</strong> fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis doctoral <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Oviedo <strong>el</strong> 20 <strong>de</strong> Febrero<br />

<strong>de</strong> 1998, que obtuvo <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> apto cum <strong>la</strong>u<strong>de</strong> por unanimidad. <strong>El</strong> trabajo ha sido dirigido<br />

por Javier Arce Martínez (Consejo Superior <strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas, Madrid) y José Av<strong>el</strong>ino<br />

Gutíerrez González (Universidad <strong>de</strong> Oviedo). <strong>El</strong> tribunal estuvo formado por Juan Ignacio Ruiz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Peña (Universidad <strong>de</strong> Oviedo), Francisco Javier Fernán<strong>de</strong>z Con<strong>de</strong> (Universidad <strong>de</strong> Oviedo), Javier Faci<br />

Lacasa (Universidad <strong>de</strong> Tarragona), Chris Wickham (Universidad <strong>de</strong> Birmingham) y Riccardo Francovich<br />

(Universidad <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a). A todos <strong>el</strong>los va mi más sincero agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to por sus críticas y com<strong>en</strong>tarios<br />

que han contribuido a mejorar <strong>el</strong> texto.<br />

<strong>El</strong> trabajo d<strong>el</strong> arqueólogo es, <strong>en</strong> gran parte, un trabajo <strong>de</strong> equipo, por lo que mi gratitud va a <strong>la</strong>s más <strong>de</strong><br />

150 personas que han participado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prospecciones y excavaciones sobre <strong>la</strong>s que se basa <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

trabajo. De forma particu<strong>la</strong>r quiero recordar aqu<strong>el</strong>los amigos que me han permitido disponer <strong>de</strong> datos <strong>de</strong><br />

excavaciones realizadas juntos: Marco Mi<strong>la</strong>nese, Monica Baldassari, Fabrizio B<strong>en</strong><strong>en</strong>te, Franco Campus,<br />

Marco Biagini, Francesca Grassi y Sonia Gobbato.<br />

Asimismo, quiero expresar mi agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a cuantos han co<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> este<br />

estudio. Los análisis arqueométricos han sido realizados por Roberto Ricci (Laboratorio di Archeologia<br />

e Archeometria d<strong>el</strong> Costruito, Génova), C<strong>la</strong>udio Sorr<strong>en</strong>tino (Universidad <strong>de</strong> Pisa), Pi<strong>la</strong>r López y Paloma<br />

Uzquiano (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Históricos-C.S.I.C., Madrid).<br />

He recibido noticias e indicaciones <strong>de</strong> numerosos grupos arqueológicos y estudiosos d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>, <strong>en</strong>tre los que recuerdo <strong>el</strong> G.A.R.S. <strong>de</strong> Pescia, los grupos arqueológicos <strong>de</strong> Larciano, Capannori,<br />

Valdinievole, Pistoia, Camaiore, Garfagnana y d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Arno; Giuseppe B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tti, Marco Frilli,<br />

Mario Goiorani, Ruggero Manfredini, Paolo Notini, Stefano Petrucci, Enrico Pieri, <strong>Luca</strong> Santini,<br />

Giuseppe Scidà, C<strong>la</strong>udio Stefan<strong>el</strong>li y Gianni Zanchetta.<br />

A<strong>de</strong>más, he recibido numerosas indicaciones y suger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Giulio Ciampoltrini, Dani<strong>el</strong>a Stiaffini,<br />

Marco Val<strong>en</strong>ti, Chris Wickham, Grazi<strong>el</strong>a Berti, Riccardo Francovich, Roberto Par<strong>en</strong>ti, Tiziano Mannoni,<br />

Maria Giovanna Arcamone, Javier F<strong>en</strong>án<strong>de</strong>z Con<strong>de</strong> y Marco Mi<strong>la</strong>nese; igualm<strong>en</strong>te agra<strong>de</strong>zco a Lucia<br />

Giovannetti, Paolo Mor<strong>el</strong>li, Alberto Malvolti, Sergio N<strong>el</strong>li, Andrea Vanni Desi<strong>de</strong>ri, Gugli<strong>el</strong>mo Lera,<br />

Egidio Iacopi y Alberto M. Onori <strong>la</strong>s informaciones recibidas. Han contribuido también <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cisiva<br />

a <strong>la</strong> realización d<strong>el</strong> texto Francesca Grassi, Giulia Cecchi y Sonia Gobbato.<br />

Han leído y contribuido a mejorar <strong>el</strong> texto Alessandra Molinari, Giovanna Bianchi, Amleto Spicciani,<br />

Giulio Ciampoltrini y, especialm<strong>en</strong>te, Margarita Fernán<strong>de</strong>z Mier, Juan L. Quirós Álvarez y Cristina Sierra<br />

<strong>de</strong> Grado. Naturalm<strong>en</strong>te, los errores son exclusivam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> autor.<br />

Por último, quiero agra<strong>de</strong>cer a Javier Arce Martínez, director <strong>de</strong> este trabajo, su apoyo incondicional<br />

durante los años pasados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Historia y Arqueología <strong>en</strong> Roma (C.S.I.C.).<br />

Igualm<strong>en</strong>te <strong>El</strong>ías Carrocera y Marco Mi<strong>la</strong>nese han apoyado esta investigación <strong>en</strong> sus primeras fases y<br />

José Av<strong>el</strong>ino Gutiérrez González <strong>en</strong> <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Este trabajo nunca se habría podido<br />

realizar sin su apoyo.<br />

Dedico <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio a toda mi familia, especialm<strong>en</strong>te a Juan León, Loli, Javier y Alejandro.<br />

Juan Antonio Quirós<br />

IX<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


PRIMERA PARTE: INTRODUCCIÓN<br />

1<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


1. Introducción g<strong>en</strong>eral<br />

Aunque ha pasado más <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> siglo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se<br />

publicó <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> Pierre Toubert sobre <strong>el</strong> Lacio <strong>en</strong> los<br />

siglos IX-XII 1, los estudios sobre <strong>la</strong> feudalización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

continuan a usar esta obra como uno <strong>de</strong> los principales<br />

marcos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. <strong>El</strong>lo se <strong>de</strong>be, <strong>en</strong>tre otras cosas, a que<br />

los presupuestos teóricos y metodológicos que <strong>de</strong>finió este<br />

autor han influido, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cisiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía<br />

medieval <strong>de</strong> los últimos años, a <strong>la</strong> vez que ha constituido<br />

un soporte sobre <strong>el</strong> cual se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una bu<strong>en</strong>a<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología medieval mediterránea 2. <strong>El</strong> estudio<br />

d<strong>el</strong> castillo como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local y <strong>de</strong> organización<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> campesino ha estimu<strong>la</strong>do <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

numerosas excavaciones y estudios microterritoriales que<br />

han permitido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una verda<strong>de</strong>ra arqueología d<strong>el</strong><br />

feudalismo. A<strong>de</strong>más, ha constituído <strong>el</strong> marco <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual ha<br />

sido posible discutir <strong>de</strong> forma más consci<strong>en</strong>te <strong>el</strong> problema <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> interr<strong>el</strong>ación disciplinar y metodológica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> historia<br />

y <strong>la</strong> arqueología.<br />

Los estudios sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> han t<strong>en</strong>ido un importante<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> los años 70-90, <strong>de</strong> forma que ha sido posible<br />

p<strong>la</strong>ntear varios mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> feudalización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> una geografía d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> 3.<br />

A su vez, estos trabajos han l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre los<br />

límites geográficos d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>la</strong>cial y <strong>la</strong>s peculiarida<strong>de</strong>s<br />

d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> diversos <strong>territorio</strong>s, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> Italia sept<strong>en</strong>trional y c<strong>en</strong>tral (SETTIA 1984a; WICKHAM<br />

1985; FRANCOVICH-MILANESE 1990). Las principales líneas<br />

<strong>de</strong> estudio seguidas han sido, por una parte, <strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval que prece<strong>de</strong> a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

los castillos, y por otra, <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una geografía<br />

d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Italia.<br />

Gracias a estos trabajos se ha observado que <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Norte <strong>de</strong> Italia no produjo cambios<br />

significativos respecto a <strong>la</strong> red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to anterior.<br />

La continuidad exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s estructuras curt<strong>en</strong>ses<br />

carolingias y los castillos construidos a partir d<strong>el</strong> siglo X<br />

fueron <strong>el</strong> marco <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se <strong>de</strong>sarrolló un <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

que pres<strong>en</strong>ta gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias con <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>la</strong>cial. En <strong>la</strong><br />

actualidad, se reconoce <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos gran<strong>de</strong>s mod<strong>el</strong>os<br />

<strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, uno «<strong>la</strong>cial», que se pue<strong>de</strong> aplicar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sector c<strong>en</strong>tral y meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> al sur <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a, y<br />

otro sept<strong>en</strong>trional, <strong>de</strong>finido por autores como Settia (1986b:<br />

123-125).<br />

Para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector situado al<br />

sur <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a se ha propuesto un mod<strong>el</strong>o simi<strong>la</strong>r al <strong>la</strong>cial, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cual <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r señorial se tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> reorganización d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> y d<strong>el</strong> espacio productivo, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> Monte Amiata<br />

(WICKHAM 1989b) 4. Un proceso simi<strong>la</strong>r se ha observado <strong>en</strong><br />

áreas <strong>de</strong> explotación y transformación <strong>de</strong> minerales <strong>de</strong> hierro<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maremma pisana, al sudoeste <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a, y<br />

<strong>de</strong> forma particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> excavación d<strong>el</strong> castillo Rocca San<br />

Silvestro (FRANCOVICH-WICKHAM 1994).<br />

1. Introducción<br />

3<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

En <strong>Toscana</strong> sept<strong>en</strong>trional, <strong>territorio</strong> objeto <strong>de</strong> este estudio, los<br />

estudios realizados (WICKHAM 1988a; 1990a) han mostrado<br />

que <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los castillos no supusieron cambios<br />

radicales <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, ya que <strong>la</strong>s transformaciones<br />

producidas por <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> fueron mínimas, <strong>de</strong>bido a<br />

que <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>el</strong>evadas ya había t<strong>en</strong>ido lugar<br />

anteriorm<strong>en</strong>te y los procesos <strong>de</strong> consolidación d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

señorial estuvieron at<strong>en</strong>uados por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />

políticos c<strong>en</strong>tralizados y <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />

Aunque <strong>la</strong> actividad arqueológica se ha dirigido <strong>en</strong> los últimos<br />

años al análisis <strong>de</strong> otras problemáticas, ha crecido también<br />

<strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> <strong>el</strong> interés por <strong>el</strong> estudio d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> los siglos X-XII 5. Queda<br />

aún mucho por hacer para llegar a realizar una geografía<br />

d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y, a<strong>de</strong>más, son muy pocos los estudios<br />

realizados integrando <strong>la</strong>s informaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

arqueológicas y escritas <strong>en</strong> <strong>territorio</strong>s limitados. Como<br />

resultado <strong>de</strong> estas car<strong>en</strong>cias, amplios <strong>territorio</strong>s -como ha<br />

sucedido <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>- se han consi<strong>de</strong>rado como conjuntos<br />

homogéneos, por lo que no es posible estudiar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

territoriales y <strong>la</strong>s dinámicas sociales que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>de</strong>trás<br />

<strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> feudalización <strong>de</strong> <strong>territorio</strong>s tan heterogéneos.<br />

<strong>El</strong> objetivo <strong>de</strong> este estudio será, precisam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar<br />

p<strong>la</strong>ntear varios mod<strong>el</strong>os microterritoriales, <strong>de</strong>finidos a partir<br />

d<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> varios registros informativos, evid<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong>s variables que han influido <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

d<strong>el</strong> espacio feudal <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> los siglos X-XII.<br />

2. <strong>El</strong> <strong>territorio</strong> <strong>el</strong>egido: <strong>Luca</strong> y su diócesis<br />

<strong>Luca</strong> es una <strong>ciudad</strong> situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector NO <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong>, a<br />

los pies d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino toscoemiliano. Se haya ubicada <strong>en</strong> una<br />

amplia l<strong>la</strong>nura aluvial, por <strong>la</strong> que discurre <strong>el</strong> río Serchio<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cimas ap<strong>en</strong>ínicas.<br />

La ubicación <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> a los pies <strong>de</strong> los principales pasos<br />

Ap<strong>en</strong>inínicos y d<strong>el</strong> litorial, convierte esta <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> un<br />

paso obligado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales vías <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>. Atravesada durante <strong>el</strong> período romano por <strong>la</strong> vía<br />

Cassia <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> su unión a <strong>la</strong> vía Aur<strong>el</strong>ia, a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> época lombarda fue <strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a o vía Romea <strong>la</strong><br />

principal arteria <strong>de</strong> comunicación que pasaba por <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media esta vía sustituyó, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

tirrénico, todas <strong>la</strong>s vías romanas y constituyó <strong>el</strong> principal<br />

camino <strong>en</strong>tre Italia c<strong>en</strong>tral y <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura padana.<br />

Durante <strong>la</strong> época medieval, <strong>Luca</strong> fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

ciuda<strong>de</strong>s toscanas, con una pob<strong>la</strong>ción estimada <strong>en</strong>tre quince<br />

y dieciocho mil habitantes antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Peste Negra. Tras<br />

Flor<strong>en</strong>cia, Si<strong>en</strong>a y Pisa, era <strong>la</strong> cuarta <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Ext<strong>en</strong>dió su control sobre un amplio <strong>territorio</strong>, aunque estos<br />

límites fueron variables <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> expansión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s cercanas 6.<br />

Fundada por los Ligures sobre una probable is<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> río


Introducción<br />

Serchio, <strong>la</strong> primera m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> es d<strong>el</strong> año 218 a.<br />

C., aunque so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 180 a. C. adquierió <strong>el</strong> estatuto<br />

<strong>de</strong> colonia romana <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> Roma<br />

contra los Ligures Apuanos. Su posición <strong>de</strong> frontera <strong>en</strong>tre los<br />

ámbitos ligur y etrusco explica <strong>la</strong> importancia estratégica <strong>de</strong> su<br />

fundación. Las noticias r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> época romana<br />

muestran que se trata <strong>de</strong> un importante núcleo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> Tuscia, atravesada por <strong>la</strong> vía Cassia, que aseguraba su<br />

comunicación con <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Luni, <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa, y <strong>de</strong><br />

Fior<strong>en</strong>tia <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior. Se ha estimado que su pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong><br />

este período, <strong>de</strong>bería ser <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s diez mil personas, ya<br />

que su recinto amural<strong>la</strong>do construido <strong>en</strong> época republicana<br />

(siglo II a. C.) cubría casi 40 hectáreas. No está muy c<strong>la</strong>ro<br />

cuál era <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural sujeto al municipium<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Probablem<strong>en</strong>te cubría todo <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Serchio,<br />

llegando por <strong>el</strong> Sur hasta <strong>el</strong> río Arno. La pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a<br />

<strong>Luca</strong> d<strong>el</strong> sector occid<strong>en</strong>tal (Versilia), o d<strong>el</strong> sector ori<strong>en</strong>tal<br />

(Valdinievole), no ha podido ser aún <strong>de</strong>mostrada <strong>de</strong> forma<br />

<strong>de</strong>finitiva 7.<br />

Durante <strong>la</strong> Antigüedad Tardía y <strong>la</strong> Alta Edad Media <strong>Luca</strong><br />

adquirió un importante pap<strong>el</strong> político <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto toscano,<br />

lo cual tuvo un efecto muy significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia historia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>: <strong>en</strong> <strong>el</strong> período tardorromano se<br />

estableció una fábrica <strong>de</strong> armas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, tal y como se<br />

pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> Notitia Dignitatum, y fue ocupada<br />

por los ostrogodos, que ofrecieron una gran resist<strong>en</strong>cia a<br />

<strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> por <strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral bizantino Narsés<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 553. Probablem<strong>en</strong>te ya <strong>en</strong> este período <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

alcanzó una posición preemin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región. Durante <strong>la</strong> ocupación bizantina o <strong>la</strong> sucesiva fase<br />

lombarda tuvo lugar <strong>la</strong> construcción <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

principales re<strong>de</strong>s viarias y <strong>de</strong> comunicación con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

padana, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> río Serchio como <strong>en</strong> <strong>el</strong> litoral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Versilia (Castiglione, Uffi, Aghinolfi, Carfaniana,<br />

Cast<strong>el</strong>nuovo, Novarise ?) 8.<br />

Pero fue con los lombardos cuando <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> se convirtió<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> región tras su conquista <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 570.<br />

Contaba con una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cecas más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

que, hasta finales d<strong>el</strong> siglo VIII, acuñó monedas <strong>de</strong> oro. Esta<br />

posición preemin<strong>en</strong>te se mantuvo hasta, al m<strong>en</strong>os, <strong>el</strong> siglo<br />

XII, cuando Flor<strong>en</strong>cia tomó <strong>el</strong> r<strong>el</strong>evo. La <strong>ciudad</strong>, que sufrió<br />

numerosas transformaciones edilicias y funcionales durante<br />

<strong>la</strong> Alta Edad Media, mantuvo un t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> vida c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

urbano durante estos siglos, tal y como ha sido subrayado por<br />

diversos estudios 9.<br />

Lo que se advierte <strong>en</strong> este período es <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

contro<strong>la</strong>do por <strong>Luca</strong>. Varios autores han r<strong>el</strong>acionado esta<br />

preemin<strong>en</strong>cia política con <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis,<br />

adquiri<strong>en</strong>do zonas antes pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a otras ciuda<strong>de</strong>s, como<br />

Pisa, Luni, Volterra o Pistoia. De esta manera, <strong>la</strong> diócesis<br />

amplió su ext<strong>en</strong>sión durante los siglos VI-VIII, convirtiéndose<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y cubri<strong>en</strong>do un <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> 1710 km 2. <strong>El</strong> área <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> llegó a<br />

ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse igualm<strong>en</strong>te a amplias zonas <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong> meridional,<br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> obispo y <strong>la</strong>s familias aristocráticas contaban con<br />

gran<strong>de</strong>s propieda<strong>de</strong>s. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones que ha motivado<br />

tal expansión es <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s numerosas minas <strong>de</strong><br />

metales preciosos empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ceca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> 10.<br />

4<br />

La invasión franca <strong>de</strong> Italia (774) no produjo cambios<br />

traumáticos <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>. Las primeras pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> francos se<br />

establecieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Santa Maria a Monte, y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

tras dos g<strong>en</strong>eraciones se produjo su integración <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> época (ANDREOLLI 1983a: 67 ss.). En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> los<br />

grupos dirig<strong>en</strong>tes tampoco los cambios fueron inmediatos.<br />

<strong>El</strong> duque adquirió <strong>el</strong> título <strong>de</strong> marqués, que será <strong>el</strong> cargo que<br />

mant<strong>en</strong>drá como d<strong>el</strong>egado regio <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> hasta <strong>el</strong> siglo<br />

XII. En <strong>la</strong> ceca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> se acuñó <strong>de</strong> forma exclusiva<br />

numerario <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, que alcanzó una gran difusión <strong>en</strong> toda<br />

Italia c<strong>en</strong>tral. La crisis d<strong>el</strong> Regnum Italiae no modificó <strong>el</strong><br />

equilibrio d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r interno. <strong>Luca</strong> se mantuvo bajo <strong>el</strong> control<br />

<strong>de</strong> los marqueses aún durante varios siglos, y <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>, uno <strong>de</strong> los más ricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y quizás <strong>el</strong> mayor<br />

propietario <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, mantuvo una posición política y<br />

económica fuerte, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> como <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

rural, al m<strong>en</strong>os hasta <strong>el</strong> siglo X. A partir <strong>de</strong> este siglo, los<br />

obispos condujeron una int<strong>en</strong>sa política <strong>de</strong> cesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />

privilegios eclesiásticos a un grupo aristocrático <strong>en</strong> formación,<br />

que constituyeron <strong>la</strong> base cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ar d<strong>el</strong> obispo. Igualm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>el</strong> Estado com<strong>en</strong>zó a crear <strong>en</strong> este siglo un nuevo grupo <strong>de</strong><br />

con<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>stinado <strong>en</strong> parte a limitar <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>smesurado<br />

conseguido por los marqueses <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong> <strong>en</strong> los últimos<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo IX. Estos grupos serán algunos <strong>de</strong> los<br />

principales responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural 11.<br />

A partir d<strong>el</strong> siglo X se adviert<strong>en</strong> algunos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong>, como fue <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> unos intereses <strong>ciudad</strong>anos<br />

bi<strong>en</strong> alejados <strong>de</strong> los d<strong>el</strong> marqués o d<strong>el</strong> obispo. En <strong>el</strong> año 1004<br />

tuvo lugar <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>la</strong>res guerras contra Pisa,<br />

que durante los siglos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media había<br />

dominado sobre <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> d<strong>el</strong> Arno, a partir <strong>de</strong> este siglo<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> una posición secundaria <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong><br />

vista principalm<strong>en</strong>te económico. Pisa era una <strong>ciudad</strong> abierta<br />

al Mediterráneo, que <strong>de</strong>sarrolló una amplia política mercantil<br />

y alcanzó un peso político significativo. Como resultado <strong>de</strong><br />

estos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, <strong>Luca</strong> perdió todo <strong>el</strong> sector meridional<br />

<strong>de</strong> su diócesis, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XII era bajo <strong>el</strong> control <strong>de</strong><br />

Pisa (TIRELLI 1982: 202).<br />

La id<strong>en</strong>tidad política <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> creció <strong>de</strong> forma progresiva<br />

durante todo <strong>el</strong> siglo XI. Los obispos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, que<br />

tuvieron un activo pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reforma Gregoriana gracias<br />

a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Ans<strong>el</strong>mo I (1057-1073, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1061 papa<br />

Alejandro II) o Ans<strong>el</strong>mo II (1073-1086, San Ans<strong>el</strong>mo),<br />

int<strong>en</strong>taron limitar <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es eclesiásticos y<br />

reformar <strong>la</strong>s instituciones eclesiásticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, lo cual<br />

ocasionó <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> Ans<strong>el</strong>mo II <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1080. Al año sigui<strong>en</strong>te <strong>el</strong> emperador Enrique IV reconoció <strong>la</strong><br />

autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, concediéndole <strong>la</strong> jurisdicción<br />

sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> más inmediato y prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> castillos. Nuevam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1084 se confirmaron estos<br />

privilegios, a los que se añadieron <strong>la</strong> posesión d<strong>el</strong> puerto <strong>de</strong><br />

Motrone <strong>en</strong> Versilia (MGH, DIPLOMATA VI, n. 334, 357).<br />

No obstante, <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> no tuvo lugar hasta los primeros <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo<br />

sigui<strong>en</strong>te.<br />

La quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras públicas tuvo lugar <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong><br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a finales d<strong>el</strong> siglo XI e inicios d<strong>el</strong> XII, y constituyó<br />

<strong>el</strong> preced<strong>en</strong>te inmediato <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s


señorías rurales. Aunque <strong>la</strong> Marca toscana <strong>de</strong>sapareció como<br />

tal so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1197, fue durante los años 1080-1115<br />

(1080, expulsión d<strong>el</strong> obispo Ans<strong>el</strong>mo II <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> - 1113<br />

muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> marquesa Matil<strong>de</strong>) cuando se <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ron<br />

los sistemas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r postcarolingios, con varios <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios<br />

<strong>de</strong> retraso respecto a otras zonas <strong>de</strong> Italia, o incluso siglos<br />

respecto a otras zonas europeas.<br />

La primera m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> es d<strong>el</strong> año 1119, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> año sigui<strong>en</strong>te <strong>el</strong> nuevo<br />

marqués Corrado ratificó a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y a su comuna todo<br />

lo que los emperadores les habían concedido anteriorm<strong>en</strong>te<br />

(BLOMQUIST-OSHEIM 1978; TOMMASI 1843, doc. 3). Tras <strong>la</strong><br />

misma creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna, <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> int<strong>en</strong>tó ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

su control sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, aunque tardó<br />

varios <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios <strong>en</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su hegemonía (OSHEIM 1977: 70<br />

ss.; SAVIGNI 1996: 96). Las Seimiglie, <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, ya<br />

se <strong>en</strong>contraban <strong>de</strong> facto bajo su control, mi<strong>en</strong>tras que otros<br />

<strong>territorio</strong>s como Versilia (<strong>la</strong> zona costera) y Garfagnana (alto<br />

valle d<strong>el</strong> río Serchio) no fueron sometidos hasta mediados d<strong>el</strong><br />

siglo XIII. <strong>El</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (con excepción d<strong>el</strong> sector<br />

situado al sur d<strong>el</strong> Arno, que ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este siglo habia pasado<br />

a manos <strong>de</strong> Pisa), fue contro<strong>la</strong>do <strong>de</strong> forma más o m<strong>en</strong>os<br />

férrea por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. Los períodos <strong>en</strong> los cuales los<br />

emperadores suevos ext<strong>en</strong>dieron su control sobre <strong>Toscana</strong><br />

supusieron mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autonomía para <strong>la</strong>s comarcas<br />

más periféricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, mi<strong>en</strong>tras que los períodos<br />

intermedios favorecieron <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> su<br />

alfoz. No obstante, no se trató <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias siempre opuestas.<br />

Fig. 1. Ubicación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

5<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fe<strong>de</strong>rico I, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1185, favoreció <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

señorías <strong>de</strong> Versilia y Garfagnana, limitando <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>ciones<br />

expansivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> estas comarcas 12. Un<br />

año <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> 1186, Enrique VI concedió un privilegio a<br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> que sancionaba <strong>el</strong> dominio urbano sobre todo <strong>en</strong><br />

Seimiglie, si bi<strong>en</strong> estableci<strong>en</strong>do algunas limitaciones <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong>s señorías rurales. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico<br />

II, <strong>en</strong> 1250, <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> pudo ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse sobre<br />

toda <strong>la</strong> diócesis 13.<br />

En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural, <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras públicas<br />

favoreció <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías que se articu<strong>la</strong>ron<br />

prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno a los 400 castillos que se construyeron<br />

<strong>en</strong> los siglos X-XII <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. La posterior<br />

conquista, o mejor, integración con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, provocó una<br />

revalorización <strong>de</strong> estas estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> un nuevo marco <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r semipúblico: <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna.<br />

Aunque no faltaron los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>ta oposición <strong>en</strong>tre<br />

intereses aristocráticos y urbanos, <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración<br />

fue muy frecu<strong>en</strong>te, ya que daba espacio a <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> intereses solo apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> contraste, al m<strong>en</strong>os hasta<br />

<strong>el</strong> año 1250.<br />

En estas circunstancias, <strong>Luca</strong> consiguió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una<br />

importante actividad productiva y mercantil, estableci<strong>en</strong>do<br />

importantes r<strong>el</strong>aciones comerciales con amplias zonas <strong>de</strong><br />

Europa. A partir d<strong>el</strong> siglo XII su ceca sufrió <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pisa, que <strong>en</strong> un principio imitó y falsificó <strong>la</strong>s monedas<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, aunque estas continuaron hasta <strong>el</strong> siglo XIII gozando


Introducción<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 2. Comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis medieval <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

6


<strong>de</strong> una amplia difusión. La pob<strong>la</strong>ción urbana tuvo un gran<br />

crecimi<strong>en</strong>to, aunque no comparable a <strong>la</strong> <strong>de</strong> otras ciuda<strong>de</strong>s<br />

toscanas. A finales d<strong>el</strong> siglo XII inició su segundo recinto<br />

<strong>de</strong> mural<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>stinado a reemp<strong>la</strong>zar <strong>el</strong> construido <strong>en</strong> época<br />

republicana un mil<strong>en</strong>io antes, incluy<strong>en</strong>do unas 75 hectáreas.<br />

Pisa, a mediados d<strong>el</strong> siglo XII, construyó una mural<strong>la</strong> que<br />

compr<strong>en</strong>día 185 hectáreas; Flor<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período<br />

que <strong>Luca</strong>, realizó un recinto que cubría <strong>en</strong>tre och<strong>en</strong>ta a<br />

ci<strong>en</strong> hectáreas (su último recinto d<strong>el</strong> siglo XIV cubrirá<br />

500 hectáreas) y Pistoia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIV, incluyó 117<br />

hectáreas (OSHEIM 1977: 3), aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> misma<br />

ext<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> recinto r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Son datos<br />

meram<strong>en</strong>te aproximativos, ya que <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad urbana nunca<br />

fue homogénea, pero muestra que <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to urbano <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> fue, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto regional, más bi<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>sto. Así pues,<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> cambió a partir d<strong>el</strong> siglo XII. A partir<br />

<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to se convertió <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, aunque <strong>de</strong> segunda fi<strong>la</strong>. Aunque conseguió<br />

mant<strong>en</strong>er intacta su autonomía política hasta <strong>el</strong> siglo XIX, su<br />

<strong>territorio</strong> se limitó progresivam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pot<strong>en</strong>tes ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Pisa <strong>en</strong> los siglos XII-XIII y<br />

a partir d<strong>el</strong> XIV Flor<strong>en</strong>cia).<br />

Así pues, <strong>el</strong> espacio contro<strong>la</strong>do durante los siglos X-XIII por<br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, ha variado <strong>de</strong> forma sustancial. Para <strong>la</strong><br />

realización d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio se ha <strong>de</strong>cidido utilizar, como<br />

marco territorial, <strong>la</strong> diócesis medieval, tal y como aparece<br />

<strong>de</strong>finida <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación r<strong>el</strong>ativa a estos siglos (Fig.<br />

1). G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s diócesis reflejan y coincid<strong>en</strong> con <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> d<strong>el</strong> municipium romano (VIOLANTE 1986: 183 ss),<br />

aunque <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> no fue así. Su pap<strong>el</strong> político dominante<br />

durante <strong>la</strong> Alta Edad Media favoreció <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

jurisdicción política y eclesiástica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, <strong>en</strong>globando<br />

<strong>territorio</strong>s anteriorm<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a otras ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región (MANCINI 1986: 21 ss.).<br />

Se ha dividido <strong>la</strong> diócesis <strong>en</strong> nueve comarcas (Fig. 2), t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s características físicas e históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se han podido estudiar <strong>de</strong> forma analítica cuatro<br />

<strong>de</strong> estas comarcas, si bi<strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s excluidas pres<strong>en</strong>tan<br />

características análogas a <strong>la</strong>s analizadas (caso <strong>de</strong> Valdilima o<br />

<strong>de</strong> Valle Medio d<strong>el</strong> Serchio con Garfagnana).<br />

<strong>El</strong> sector c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis está constituido por <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (Seimiglie y Altopascio), por don<strong>de</strong> discurre <strong>el</strong> río<br />

Serchio. Este río provi<strong>en</strong>e d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino formando un amplio<br />

valle (Garfagnana y Valle Medio d<strong>el</strong> Serchio), <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

confluye su principal aflu<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> río Lima (Valdilima). Este<br />

valle se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra separado <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa mediante <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a<br />

d<strong>en</strong>ominada Alpes Apuanos, que d<strong>el</strong>imita una estrecha franja<br />

<strong>de</strong> costa, <strong>la</strong> Versilia. Los sectores más meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran situados a oril<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> río Arno<br />

(Valdarno), <strong>el</strong> principal curso fluvial <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, y al sur d<strong>el</strong><br />

mismo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre los ríos <strong>El</strong>sa y Era 14 (Val<strong>de</strong>ra). Por<br />

último, <strong>el</strong> sector ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (Valdinievole) confina<br />

con <strong>la</strong> cercana diócesis <strong>de</strong> Pistoia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

separada por <strong>el</strong> Monte Albano (Fig. 3).<br />

7<br />

.<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 3. Comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis medieval <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

3. La historiografía sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y <strong>la</strong> señoría<br />

rural <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>Luca</strong> y su <strong>territorio</strong> han sido objeto <strong>de</strong><br />

numerosos estudios históricos y arqueológicos <strong>en</strong> los últimos<br />

veinticinco años, no han sido muchos los trabajos que se<br />

han propuesto analizar <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> feudalización d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> empleando ambos registros docum<strong>en</strong>tales.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> como tal no ha sido, salvo<br />

excepciones, uno <strong>de</strong> los intereses historiográficos sobre<br />

los que más se ha trabajado <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>. Los castillos se han<br />

estudiado, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

familias aristocráticas y <strong>la</strong> actividad d<strong>el</strong> episcopado, <strong>en</strong> los<br />

estudios prosopográficos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

señoría rural 15.<br />

Uno <strong>de</strong> los principales filones <strong>de</strong> estudio, al que ya se ha<br />

aludido, ha sido <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> aristocracia<br />

durante <strong>el</strong> siglo X y su consolidación patrimonial mediante <strong>la</strong><br />

adquisición <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es eclesiásticos o fiscales.<br />

Durante <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo X apareció un primer<br />

estrato aristocrático, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> creación por parte d<strong>el</strong> rey<br />

Hugo (926-947) <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> con<strong>de</strong>s y otros d<strong>el</strong>egados<br />

d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r público <strong>en</strong> diversas zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Durante<br />

este siglo se consolidaron como un estrato social unitario<br />

y exclusivo, probablem<strong>en</strong>te empar<strong>en</strong>tados <strong>en</strong>tre sí. Estas<br />

familias pudieron contar con amplios patrimonios fiscales<br />

distribuidos por varias diócesis, por lo que <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong><br />

cargos públicos los colocó <strong>en</strong> una posición políticam<strong>en</strong>te<br />

dominante (SCHWARZMAIER 1972).<br />

De forma paral<strong>el</strong>a, <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> favoreció <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> un nuevo estrato aristocrático mediante <strong>la</strong> concesión<br />

<strong>de</strong> ing<strong>en</strong>tes patrimonios eclesiásticos, principalm<strong>en</strong>te los<br />

diezmos y los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías (VIOLANTE 1986:<br />

204, 284-295). Tales concesiones com<strong>en</strong>zaron <strong>en</strong> época<br />

carolingia, tal y como muestra un inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong><br />

siglo IX, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> Obispo había cedido unas 20 plebanías<br />

rurales (VIOLANTE 1986: 209 ss). No obstante, esta práctica<br />

se g<strong>en</strong>eralizó durante <strong>la</strong> fase final d<strong>el</strong> siglo X y los primeros<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> XI, hasta <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> que <strong>en</strong> torno al año 1072,<br />

<strong>el</strong> episcopado <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> t<strong>en</strong>ía so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cinco plebanías y siete


Introducción<br />

castillos 16. La consolidación <strong>de</strong> esta aristocracia <strong>de</strong> vasallos<br />

episcopales tuvo lugar <strong>de</strong> forma mucho más l<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> aristocracia condal, <strong>de</strong>bido fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> propia<br />

dispersión <strong>de</strong> los patrimonios alodiales. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

curso <strong>de</strong> los siglos XI-XII consiguieron establecer formas<br />

eficaces <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> producción<br />

campesina. En este período, pues, se produjo <strong>la</strong> consolidación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad aristocrática <strong>de</strong> estos grupos, se fijaron<br />

los ap<strong>el</strong>lidos, <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te ilustre o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> principal propiedad familiar, y adquirieron <strong>el</strong> carácter<br />

exclusivista que <strong>el</strong> grupo condal había logrado ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

X.<br />

Las razones <strong>de</strong> tales cesiones eclesiásticas, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

verda<strong>de</strong>ras <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>aciones, han sido objeto <strong>de</strong> varias<br />

explicaciones. En primer lugar, hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> extracción<br />

social <strong>de</strong> los propios Obispos, que <strong>en</strong> este período provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales familias emerg<strong>en</strong>tes que recibieron estas<br />

cesiones (SCHWARZMAIER 1973: 150; OSHEIM 1977: 14).<br />

A<strong>de</strong>más, se ha subrayado <strong>la</strong> dificultad económica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iglesia durante <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> mil<strong>en</strong>io (OSHEIM 1977: 15).<br />

Pero, mi<strong>en</strong>tras que para C. Vio<strong>la</strong>nte <strong>la</strong>s cesiones eran<br />

económicam<strong>en</strong>te r<strong>en</strong>tables (VIOLANTE 1986: 223), otros<br />

autores han seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> cobrar directam<strong>en</strong>te<br />

los diezmos y los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>bidos (BRANCOLI BUSDANGHI <strong>en</strong><br />

AA. VV. 1982: 104). La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> intermediarios <strong>la</strong>icos<br />

garantizaba <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r, al m<strong>en</strong>os, a una parte<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Por último, <strong>en</strong> otros casos se ha seña<strong>la</strong>do que, a<br />

raíz <strong>de</strong> estas cesiones, se establecieron pactos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

militar con estos grupos aristocráticos, simi<strong>la</strong>res a los que<br />

se establecieron <strong>en</strong> ese período <strong>en</strong> <strong>el</strong> Norte <strong>de</strong> Italia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

obispo y <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> milites (SPICCIANI 1996c). Probablem<strong>en</strong>te<br />

fueron varias <strong>la</strong>s causas que intervinieron <strong>de</strong> forma conjunta<br />

<strong>en</strong> este proceso, pero lo más importante es que, mediante esstas<br />

cesiones, grupos dirig<strong>en</strong>tes que contaban con bi<strong>en</strong>es alodiales<br />

<strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones variables y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te proced<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong><br />

ámbito urbano consolidaron su posición social y económica<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural. Esto constituyó <strong>la</strong> premisa fundam<strong>en</strong>tal<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

Schwarzmaier, autor <strong>de</strong> una importante monografía <strong>en</strong> los<br />

años 70 sobre los grupos dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>de</strong>finió un<br />

contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías rurales tuvo<br />

lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> siglo XI. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los patrimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales familias<br />

aristocráticas que establecieron r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ismo<br />

con <strong>el</strong> Obispo era su <strong>en</strong>orme dispersión <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis, lo<br />

cual dificultó <strong>la</strong> territorialización <strong>de</strong> sus intereses señoriales.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI se produjo tal conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong><br />

<strong>territorio</strong>s limitados, mediante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> iglesias,<br />

monasterios «familiares» y castillos. Este proceso culminó<br />

a mediados d<strong>el</strong> siglo con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los <strong>territorio</strong>s<br />

señoriales (SCHWARZMAIER 1973b: 144 ss.).<br />

Esta teoría ha sido cuestionada por C. Wickham, que ha<br />

propuesto un mod<strong>el</strong>o alternativo. Para este autor no se podría<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo señorial <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, así como <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, hasta los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XI y durante<br />

todo <strong>el</strong> siglo XII. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos señoriales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> siglo XI es <strong>el</strong> indicio más significativo<br />

<strong>de</strong> este proceso tardío respecto a otras zonas d<strong>el</strong> Norte <strong>de</strong><br />

Italia. Las razones básicas que ha esgrimido este autor han<br />

8<br />

sido, por una parte, <strong>la</strong> ya aludida dispersión patrimonial,<br />

que dificulta <strong>la</strong> territorialización <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res locales y,<br />

sobre todo, <strong>la</strong> perduración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras públicas hasta<br />

un período muy avanzado. Como hemos t<strong>en</strong>ido ocasión<br />

<strong>de</strong> subrayar anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marca toscana<br />

comi<strong>en</strong>zó a partir <strong>de</strong> 1080, por lo que solo a finales d<strong>el</strong><br />

siglo XI o inicios d<strong>el</strong> XII se crearon <strong>la</strong>s condiciones para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

atribuidos al Estado. Fue a partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to cuando<br />

tuvo lugar <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna urbana y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías<br />

rurales. Chris Wickham ha cuestionado que exista una r<strong>el</strong>ación<br />

directa <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> castillo y <strong>la</strong> señoría, tal y como <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nteó<br />

Schwarzmaier. Según su punto <strong>de</strong> vista, los castillos, que<br />

empezaron a construirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X y,<br />

sobre todo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI, no se convirtieron <strong>de</strong> forma<br />

automática o inmediata <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> señorías rurales ni<br />

tuvieron <strong>el</strong> efecto transformador que tuvieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Lacio,<br />

sino que sirvieron para consolidar una situación ya exist<strong>en</strong>te.<br />

<strong>El</strong> castillo vincu<strong>la</strong>do a c<strong>en</strong>tros dominicales anteriores, que ya<br />

constituían <strong>en</strong> sí c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, es <strong>la</strong> tipología más frecu<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> y también <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> (FRANCOVICH 1995). La<br />

construcción <strong>de</strong> los castillos tuvo un carácter principalm<strong>en</strong>te<br />

repres<strong>en</strong>tativo y simbólico, pero poco funcional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

punto <strong>de</strong> vista político y jurídico. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te tras <strong>la</strong> quiebra<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras públicas pudieron <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>la</strong>s señorías<br />

rurales mediante <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos políticos y<br />

jurídicos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes tradicionalm<strong>en</strong>te al po<strong>de</strong>r público.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> tardía formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, explica por que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo señorial <strong>en</strong> <strong>Luca</strong><br />

fue siempre muy débil, incluso inexist<strong>en</strong>te -según este autor-<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> más cercano a ciuda<strong>de</strong>s como <strong>Luca</strong> o Pisa. En<br />

estos casos, <strong>el</strong> vacío causado por <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

político <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marca fue colmado por <strong>la</strong> comuna urbana, que<br />

sucedió sin solución <strong>de</strong> continuidad a <strong>la</strong> institución anterior.<br />

La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> señorías <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> fue, pues, una historia<br />

breve y limitada.<br />

<strong>El</strong> peso <strong>de</strong> estas señorías sobre <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> los<br />

campesinos fue, a<strong>de</strong>más, muy limitado. La pequeña propiedad<br />

sobrevivió al ataque señorial <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

bases sobre <strong>la</strong>s que se construyeron los po<strong>de</strong>res locales.<br />

Surgió un nuevo estrato social <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, d<strong>en</strong>ominados<br />

man<strong>en</strong>tes, que tuvieron un <strong>de</strong>sarrollo muy limitado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. <strong>El</strong> control <strong>de</strong> los diezmos y <strong>la</strong> dispersión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad no facilitó <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

señoriales a los libres o <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otros señores, según<br />

<strong>el</strong> clásico mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> señoría territorial <strong>de</strong>scrito por Vio<strong>la</strong>nte<br />

para <strong>el</strong> Norte <strong>de</strong> Italia. Raram<strong>en</strong>te un único señor logró<br />

poseer todas <strong>la</strong>s tierras o los mecanismos productivos <strong>de</strong> una<br />

so<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a.<br />

A<strong>de</strong>más, los mismos feudales <strong>de</strong>mostraron poco interés por<br />

romper <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>en</strong> <strong>territorio</strong>s señoriales<br />

autónomos. La <strong>ciudad</strong> constituyó un punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

para estos grupos, que contaban con propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> varias<br />

comarcas y nunca <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>ciudad</strong>ana.<br />

Des<strong>de</strong> estas perspectivas, <strong>Luca</strong> constituyó un paradigma<br />

d<strong>el</strong> escaso <strong>de</strong>sarrollo señorial, ya que <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los<br />

concejos rurales no siempre se produjo como resultado <strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se fr<strong>en</strong>te a los aristócratas 17.<br />

Esta teoría ha sido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cuestionada por Paolo


Cammarosano, qui<strong>en</strong> ha mostrado que, si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong><br />

docum<strong>en</strong>tos que m<strong>en</strong>cionan los <strong>de</strong>rechos señoriales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

norte <strong>de</strong> Italia ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI, éstos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>rados<br />

como excepciones, <strong>de</strong> forma análoga al caso toscano. <strong>El</strong><br />

problema cronológico d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> señoría rural está<br />

r<strong>el</strong>acionado directam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> período a partir d<strong>el</strong> cual<br />

se produjeron <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s o los<br />

concejos rurales y los aristócratas y, por lo tanto, se reflejan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación los <strong>de</strong>rechos señoriales. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> los concejos rurales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunas urbanas<br />

tuvo lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período <strong>en</strong> ambas zonas (norte y c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> Italia), por lo que resulta difícil asumir completam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s posiciones <strong>de</strong> Wickham (CAMMAROSANO 1997). Como se<br />

<strong>de</strong>duce, no se trata <strong>de</strong> una discusión cerrada.<br />

No son muchos los estudios empíricos realizados sobre <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> toscano y m<strong>en</strong>os aún los datos arqueológicos con<br />

los cuales se podría analizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> señoría<br />

rural. Rocca San Silvestro constituye un paradigma muy<br />

significativo (FRANCOVICH-WICKHAM 1994), si bi<strong>en</strong> es un<br />

estudio excepcional <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto toscano e italiano. En<br />

muchos casos es necesario estudiar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo señorial<br />

<strong>de</strong> los siglos XI-XII a partir <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación tardía,<br />

especialm<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> siglo XIII. En este siglo se produjo <strong>la</strong><br />

disolución o <strong>la</strong> re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías bajo <strong>la</strong> presión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna urbana. La docum<strong>en</strong>tación conservada que<br />

<strong>de</strong>scribe los <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con los señores, así como actos<br />

<strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas y cesiones, nos permit<strong>en</strong> conocer cómo era <strong>la</strong><br />

estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nas. Esta evolución ap<strong>en</strong>as<br />

está docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> por <strong>la</strong> casi total aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes escritas r<strong>el</strong>ativas a este proceso. Durante estos siglos<br />

se produjo una transformación <strong>de</strong> los grupos aristocráticos,<br />

que cambiaron sus ap<strong>el</strong>lidos, sus r<strong>el</strong>aciones y sus alianzas,<br />

así como sus ámbitos territoriales. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudios<br />

prosopográficos impi<strong>de</strong> conocer <strong>la</strong>s transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> control territorial, así como <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

«consorterias» o asociaciones <strong>en</strong>tre grupos aristocráticos.<br />

4. Las fu<strong>en</strong>tes utilizadas y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los datos<br />

Las fu<strong>en</strong>tes que se han utilizado para <strong>la</strong> realización d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

trabajo son <strong>de</strong> dos tipos: arqueológicas y docum<strong>en</strong>tales.<br />

Ambas pres<strong>en</strong>tan problemas y características muy distintas,<br />

por lo que es necesario reflexionar brevem<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong><br />

exégesis <strong>de</strong> estos registros docum<strong>en</strong>tales, sus límites y<br />

capacida<strong>de</strong>s interpretativas.<br />

Se ha calcu<strong>la</strong>do que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> castillos construidos <strong>en</strong><br />

<strong>Toscana</strong> <strong>en</strong>tre los siglos X y XII podría situarse <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s<br />

mil unida<strong>de</strong>s (DAVIDSOHN 1956), aunque un reci<strong>en</strong>te estudio<br />

ha estimado que <strong>el</strong> número podría alcanzar <strong>la</strong>s 2400 unida<strong>de</strong>s<br />

(FRANCOVICH-AUGENTI-FARINELLI-CORTESE 1997). A pesar<br />

<strong>de</strong> esta riqueza, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se han excavado y estudiado<br />

arqueológicam<strong>en</strong>te una mínima parte, y <strong>de</strong> <strong>el</strong>los so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

pocas <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> forma sistemática y rigurosa. <strong>Toscana</strong>,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> italiana, ha sido una región<br />

pionera <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología medieval, uno <strong>de</strong><br />

cuyos principales filones ha sido <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

fortificados (FRANCOVICH 1976). Sin embargo, <strong>el</strong> estudio<br />

arqueológico d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> se ha conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

9<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

sector c<strong>en</strong>tral y meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />

<strong>Toscana</strong> sept<strong>en</strong>trional se ha practicado <strong>en</strong> mayor medida una<br />

arqueología d<strong>el</strong> castillo que d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> (REDI 1990;<br />

CIAMPOLTRINI 1997a; MILANESE-BALDASSARI-BIAGINI 1997).<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> prospecciones sistemáticas d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, <strong>la</strong><br />

car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> programas articu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> estudio d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y<br />

d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reflexiones históricas que<br />

se confront<strong>en</strong> con los mod<strong>el</strong>os historiográficos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

<strong>en</strong> torno al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> son <strong>la</strong>s principales características<br />

<strong>de</strong> esta práctica arqueológica.<br />

En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> son varias <strong>la</strong>s excavaciones<br />

y prospecciones realizadas, si bi<strong>en</strong> los datos publicados son<br />

muy escasos y se limitan a simples noticias g<strong>en</strong>erales.<br />

Des<strong>de</strong> los años 60 -cuando se produjo un crecimi<strong>en</strong>to<br />

importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones arqueológicas- hasta los<br />

años 90, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción hacia <strong>el</strong> período medieval no ha sido<br />

una <strong>de</strong> los principales intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

aunque tampoco han faltado interv<strong>en</strong>ciones más o m<strong>en</strong>os<br />

ocasionales 18. Con todo, <strong>la</strong>s primeras excavaciones <strong>de</strong> castillos<br />

medievales com<strong>en</strong>zaron <strong>en</strong> los años 60 con <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>en</strong> los castillos <strong>de</strong> Massarossa (1962) y <strong>de</strong> Caprio<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Camporgiano (1969), aunque so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios<br />

sucesivos empezaron a multiplicarse. En muchas ocasiones<br />

estas interv<strong>en</strong>ciones han sido realizadas <strong>de</strong> forma accid<strong>en</strong>tal<br />

(p. e. <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> Montecatino Valfreddana, dirigida<br />

al estudio d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to etrusco situado bajo <strong>el</strong> castillo<br />

medieval, o <strong>el</strong> <strong>de</strong> Gromignana <strong>en</strong> Coreglia, excavado<br />

parcialm<strong>en</strong>te buscando restos ligures). Ha faltado, y todavía<br />

hoy falta, un proyecto unitario y sistemático <strong>de</strong> prospecciones<br />

y excavaciones <strong>de</strong> casos repres<strong>en</strong>tativos y significativos <strong>de</strong><br />

tipologías específicas.<br />

Pero, a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> escaso número <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones, es<br />

necesario subrayar igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s limitaciones metodológicas<br />

con <strong>la</strong>s cuales han sido realizadas. La excavación <strong>de</strong> un castillo,<br />

y <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> compleja secu<strong>en</strong>cia estratigráfica<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mismos, impone necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> excavaciones ext<strong>en</strong>sivas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong><br />

op<strong>en</strong> areas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales es posible analizar los restos<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dos y al<strong>de</strong>as anteriores al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> (BARKER<br />

1977). Numerosas experi<strong>en</strong>cias toscanas e italianas muestran<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> recurrir a tales metodologías <strong>de</strong> estudio para<br />

obt<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> calidad sobre <strong>la</strong> evolución histórica<br />

<strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as fortificadas.<br />

En <strong>el</strong> caso luqués, con excepción <strong>de</strong> algunos casos como<br />

los castillos <strong>de</strong> Terrazzana, Montecatini y <strong>el</strong> hospital <strong>de</strong><br />

Tea, ningún yacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> época medieval ha sido excavado<br />

<strong>en</strong> una ext<strong>en</strong>sión igual o superior a los 100-200 m 2. La<br />

misma naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones (principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia) y <strong>la</strong>s metodologías empleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s excavaciones<br />

programadas son <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> esta situación. Des<strong>de</strong> este punto<br />

<strong>de</strong> vista, <strong>la</strong> arqueología d<strong>el</strong> castillo y d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to luqués<br />

pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como una «arqueología d<strong>el</strong> son<strong>de</strong>o», <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual no po<strong>de</strong>mos esperarnos datos <strong>de</strong> calidad. Por otro <strong>la</strong>do,<br />

<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología estratigráfica es una realidad que<br />

po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar muy reci<strong>en</strong>te, por lo que <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s primeras excavaciones realizadas son poco fiables.<br />

Con todas estas premisas, hay que seña<strong>la</strong>r que son más <strong>de</strong>


Introducción<br />

treinta los castillos que han sido estudiados arqueológicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, con diversos grados <strong>de</strong> profundidad<br />

y análisis. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta cuantificación se han incluído<br />

tanto aqu<strong>el</strong>los castillos que han sido objeto <strong>de</strong> prospecciones<br />

superficiales, como los que han sido son<strong>de</strong>ados o excavados<br />

<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sión.<br />

En <strong>el</strong> cuadro adjunto, que no pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser exhaustivo, se han<br />

int<strong>en</strong>tado analizar los casos más repres<strong>en</strong>tativos, indicando<br />

<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción realizada y <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> publicación <strong>de</strong><br />

los resultados (Fig. 4). Como se pue<strong>de</strong> observar, los castillos<br />

que han sido excavados <strong>de</strong> forma ext<strong>en</strong>siva son m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

un tercio, dominando los son<strong>de</strong>os o <strong>la</strong>s prospecciones. Pero<br />

quizás <strong>el</strong> hecho más importante es <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos<br />

publicados.<br />

Al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> estos datos bastante <strong>de</strong>cepcionantes, hay que<br />

añadir que <strong>la</strong> situación r<strong>el</strong>ativa al estudio d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

medieval anterior al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> es aún más pesimista.<br />

Son muy pocos los yacimi<strong>en</strong>tos altomedievales id<strong>en</strong>tificados,<br />

por lo que se han excavado m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> una <strong>de</strong>c<strong>en</strong>a <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones que pres<strong>en</strong>tan estos estudios,<br />

se dispone <strong>de</strong> algunos datos útiles para nuestro estudio.<br />

Prospecciones hechas <strong>en</strong> Garfagnana y Valdinievole, un<br />

programa <strong>de</strong> excavaciones realizado <strong>en</strong> esta última comarca,<br />

así como <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> varios grupos arqueológicos, han<br />

permitido reunir un conjunto <strong>de</strong> informaciones arqueológicas<br />

bastante heterogéneas, sobre <strong>la</strong>s cuales se pue<strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar<br />

a construir un mod<strong>el</strong>o arqueológico d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>Luca</strong>. Es preciso <strong>de</strong>stacar que tales datos no provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ciones sistemáticas y, por <strong>el</strong>lo, son muy <strong>de</strong>siguales<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista cualitativo y geográfico.<br />

Por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales con <strong>la</strong>s que po<strong>de</strong>mos<br />

contar para <strong>el</strong> estudio d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> son muy abundantes. <strong>Toscana</strong> es una región que<br />

po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar privilegiada <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto italiano, e<br />

incluso europeo, <strong>de</strong>bido a que se ha conservado una ing<strong>en</strong>te<br />

cantidad <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>ativos al período compr<strong>en</strong>dido<br />

<strong>en</strong>tre los siglos VIII y XII. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong>, <strong>Luca</strong> es sin<br />

duda una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> se ha conservado una mayor<br />

cantidad <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes útiles para <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to (GINATEMPO-GIORGI 1996: 18). Los pergaminos<br />

conservados <strong>en</strong> los archivos <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> r<strong>el</strong>ativos a los siglos<br />

X-XII son muy numerosos, por lo que es difícil que una so<strong>la</strong><br />

persona pueda manejarlos <strong>en</strong> un arco <strong>de</strong> tiempo reducido<br />

(SAVIGNI 1996: 21).<br />

Sin embargo, aunque se trata <strong>de</strong> una docum<strong>en</strong>tación<br />

cuantitativam<strong>en</strong>te muy importante, cualitativam<strong>en</strong>te no se<br />

presta <strong>de</strong> forma específica al estudio d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Hasta <strong>el</strong> siglo XII son docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> eclesiástico, <strong>en</strong> los cuales los castillos y otras<br />

modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to aparec<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma esporádica<br />

y, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, como meros esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong><br />

los actos.<br />

<strong>El</strong> estudio d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to medieval <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> pue<strong>de</strong> contar<br />

con una serie <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos realizados a finales d<strong>el</strong> siglo X<br />

y principios d<strong>el</strong> XI que reflejan <strong>la</strong> red <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as exist<strong>en</strong>tes<br />

10<br />

<strong>en</strong> casi toda <strong>la</strong> diócesis. En este período los obispos cedieron<br />

a <strong>la</strong> nueva c<strong>la</strong>se aristocrática emerg<strong>en</strong>te los diezmos y <strong>la</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Gran parte <strong>de</strong><br />

estos docum<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>cionan <strong>de</strong> forma explítica <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

sujetas al pago <strong>de</strong> los diezmos <strong>de</strong> cada plebanía, por lo que<br />

es posible contar con una lista sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong><br />

este períodoc<strong>en</strong>tros ocupados <strong>en</strong> época medieval, <strong>de</strong> forma<br />

que, gracias a estos docum<strong>en</strong>tos, se conserva <strong>el</strong> topónimo<br />

<strong>de</strong> varios c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> torno al año<br />

1000 <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> 19. Una parte importante <strong>de</strong> estos<br />

topónimos pued<strong>en</strong> ser aún hoy id<strong>en</strong>tificada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>,<br />

permiti<strong>en</strong>do reconstruir <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1000. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación con otros registros y c<strong>en</strong>sos<br />

realizados <strong>en</strong> los siglos XIII-XIV es posible analizar <strong>de</strong> forma<br />

específica <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to rural (GUIDI 1932,<br />

GIUSTI-GUIDI 1945).<br />

Otra tipología <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> gran importancia para nuestro<br />

estudio son los d<strong>en</strong>ominados contratos <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, <strong>en</strong><br />

los cuales se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones y <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

construcción y <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> cada castillo, si<strong>en</strong>do uno <strong>de</strong><br />

los principales instrum<strong>en</strong>tos docum<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong><br />

este proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Italia, tal y como <strong>de</strong>mostró <strong>en</strong> su<br />

clásico estudio Pierre Toubert (1990: 195-197). En <strong>Luca</strong>, los<br />

contratos <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> conservados son muy tardíos<br />

y escasos. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> estos docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> otras<br />

zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región como Volterra o Lunigiana, <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> son<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te tres los actos conservados: los <strong>de</strong> Montecalvoli<br />

(1184), Maggiano (1189) y Colle <strong>de</strong> Buggiano (1238) 20.<br />

Debido a esta <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> muy pocas ocasiones logramos<br />

establecer con precisión <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual ha t<strong>en</strong>ido lugar<br />

<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>. Muchos castillos están docum<strong>en</strong>tados<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios, o incluso siglos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su fundación, por lo<br />

que, ante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes arqueológicas, resulta muy difícil<br />

establecer los ritmos <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> los castillos.<br />

Po<strong>de</strong>mos, por último, contar con otro tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

docum<strong>en</strong>tales, mucho más dinámicas y narrativas: son <strong>la</strong>s<br />

crónicas redactadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los siglos XII-XIV por<br />

autores urbanos, que narran los principales acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> los siglos medievales. La crónica d<strong>el</strong> pisano<br />

Maragone (siglo XII) y <strong>de</strong> los luqueses Tholomeo Fiadoni<br />

(1236-1327) y G. Sercambi (1347-1424), así como otros<br />

fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gesta <strong>Luca</strong>norum, constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> principal<br />

repertorio sobre <strong>el</strong> cual se pued<strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>de</strong> su id<strong>en</strong>tidad a partir d<strong>el</strong> siglo XI.<br />

Las crónicas, redactadas con c<strong>la</strong>ros intereses partidistas,<br />

reflejan <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> expansión territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y<br />

<strong>el</strong> sometimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías territoriales. La posibilidad<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r contar con una crónica pisana permite, a<strong>de</strong>más,<br />

confrontar y completar puntos <strong>de</strong> vista e informaciones<br />

aus<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otras crónicas.<br />

5. Método empleado y organización d<strong>el</strong> texto<br />

<strong>El</strong> objetivo principal <strong>de</strong> este estudio es <strong>el</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar p<strong>la</strong>ntear<br />

un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> feudalización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> los<br />

siglos X-XII, analizando algunos casos significativos y<br />

repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias observadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas y materiales.<br />

Si se quiere afrontar <strong>el</strong> estudio arqueológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación


d<strong>el</strong> feudalismo, es necesario explicar a través d<strong>el</strong> registro<br />

material <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación que existe <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> señor y <strong>el</strong> campesinado.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista metodológico, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> esta<br />

r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>be basarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> extracción<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas y <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> producción, por<br />

lo que es necesario razonar <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r real y <strong>de</strong><br />

control sobre <strong>la</strong> producción campesina, y no <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho o<br />

jurisdicciones (GUERREAU 1984: 202-203).<br />

Aunque compartimos <strong>el</strong> presupuesto <strong>de</strong> que <strong>la</strong> arqueología<br />

<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er «por objeto principal los campos <strong>de</strong> trabajo<br />

campesinos <strong>en</strong> todas sus dim<strong>en</strong>siones sociales», y que <strong>el</strong><br />

estudio d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to «pue<strong>de</strong> ofrecer a lo sumo imág<strong>en</strong>es<br />

imprecisas» por lo que es necesario estudiar «los mismos<br />

campos don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron los procesos <strong>de</strong> trabajo»<br />

(BARCELÓ 1995: 64), <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología agraria<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, y <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, no permite<br />

más que trazar algunas pinc<strong>el</strong>adas g<strong>en</strong>erales. La aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> programas sistemáticos <strong>de</strong> análisis arqueométricos,<br />

arqueobotánicos o arqueozoológicos nos priva <strong>de</strong> una<br />

11<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 4. Interv<strong>en</strong>ciones arqueológicas realizadas <strong>en</strong> castillos d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

importante fu<strong>en</strong>te informativa 21. <strong>El</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> «arqueología<br />

d<strong>el</strong> son<strong>de</strong>o» y <strong>la</strong> poca at<strong>en</strong>ción al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

como problemática histórica constituye otra importante<br />

limitación.<br />

Así pues, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

trabajo campesinos resultaría <strong>la</strong> estrategia más fructífera<br />

para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuevas líneas <strong>de</strong> investigación y nuevos<br />

objetivos (Barc<strong>el</strong>ó-Toubert 1998: XVII-XVIII), es también<br />

<strong>la</strong> que actualm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>ta mayores dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estudio<br />

arqueológico. De hecho, <strong>la</strong> arqueología medieval toscana, e<br />

incluso italiana, ha prestado mayor at<strong>en</strong>ción a otras activida<strong>de</strong>s<br />

productivas, como <strong>la</strong> minería (WICKHAM-FRANCOVICH 1994)<br />

o <strong>el</strong> artesanado (MANNONI-GIANNICHEDDA 1996), que al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una arqueología agraria medieval, a pesar d<strong>el</strong><br />

interés y <strong>de</strong> los marcos teóricos creados por <strong>la</strong> geografía<br />

histórica para época mo<strong>de</strong>rna (MORENO 1990).<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todas estas car<strong>en</strong>cias, <strong>el</strong> principal objeto<br />

<strong>de</strong> análisis d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio son los mismos castillos y


Introducción<br />

<strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> hábitat, int<strong>en</strong>tando <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

como un organismo complejo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se interr<strong>el</strong>acionan los<br />

espacios <strong>de</strong> trabajo agrario, <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia campesina<br />

y los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> extracción e intercambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas. Los<br />

castillos son los indicadores más fáciles <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar, tanto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prospecciones, y<br />

por <strong>el</strong>lo constituye <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida. Sin embargo, no son<br />

más que <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida para analizar <strong>el</strong> tejido social, por<br />

lo que <strong>en</strong> este estudio se ha <strong>de</strong>dicado muy poco espacio a <strong>la</strong><br />

castillología y al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia militar.<br />

Varios autores han l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> complejidad<br />

semántica y <strong>la</strong> dificultad que ti<strong>en</strong>e emplear <strong>en</strong> términos<br />

historiográficos <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>. <strong>El</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> no supone so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

castillos o <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as ya exist<strong>en</strong>tes, sino también<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>territorio</strong>s castrales <strong>en</strong> torno a los cuales se creó<br />

un <strong>en</strong>tramado jurídico que sirvió <strong>de</strong> marco para <strong>el</strong> control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s campesinas, que <strong>en</strong> ocasiones pasó a<br />

través <strong>de</strong> su conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo castillo (WICKHAM<br />

1984: 137).<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta estas premisas, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> los<br />

espacios campesinos <strong>en</strong> los siglo X-XII <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con<br />

los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> castillos han constituído nuestra<br />

principal c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> producción y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas. Los castillos toscanos<br />

fueron al<strong>de</strong>as fortificadas, por lo que <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> su dinámica<br />

nos informa, <strong>de</strong> forma indirecta, <strong>de</strong> los cambios que tuvieron<br />

lugar <strong>en</strong> los terrazgos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

r<strong>en</strong>tas por los feudales.<br />

<strong>El</strong> hilo conductor <strong>de</strong> este estudio ha sido <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> impacto d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> espacio medieval. Metodológicam<strong>en</strong>te se<br />

ha recurrido a un análisis microterritorial y diacrónico, basado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes arqueológicas y docum<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> forma contrastada, según <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia ampliam<strong>en</strong>te<br />

consolidada <strong>en</strong> los más reci<strong>en</strong>tes estudios territoriales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

arqueología medieval (<strong>en</strong>tre otros, J. Escalona Monge 22, M.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Mier 23, E. Pastor Díaz <strong>de</strong> Garayo 24 o S. Gutiérrez<br />

Lloret 25).<br />

Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong> forma práctica estos presupuestos,<br />

<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> cada espacio se ha realizado consi<strong>de</strong>rando<br />

<strong>la</strong>s bases sociales y territoriales altomedievales sobre<br />

<strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>sarrolló <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, y analizando <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo temporal d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> fundación <strong>de</strong> castillos<br />

y transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre los<br />

feudales y los campesinos. Así pues, son tres los argum<strong>en</strong>tos<br />

principales <strong>en</strong> torno a los cuales se han articu<strong>la</strong>do los análisis<br />

microterritoriales, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> permitir una comparativo<br />

final:<br />

1. La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras territoriales y <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

2. La construcción <strong>de</strong> castillos y <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>aciones feudales a través d<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y d<strong>el</strong> espacio campesino.<br />

12<br />

3. La progresiva expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res señoriales.<br />

La diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> es muy heterogénea, por lo que ha<br />

sido necesario analizar algunas muestras significativas. Se<br />

ha <strong>de</strong>bido r<strong>en</strong>unciar al estudio d<strong>el</strong> sector meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis -que a partir <strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XII pasó bajo<br />

<strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Pisa- por su marginalidad respecto a <strong>Luca</strong>,<br />

y se han <strong>el</strong>egido cuatro comarcas (Valdinievole, Seimiglie,<br />

Garfagnana, Versilia).<br />

<strong>El</strong> sector mejor analizado es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Valdinievole. La posibilidad<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r contar con un número importante <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />

arqueológicos, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>splegada <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

lustro, ha permitido realizar un análisis microhistórico,<br />

estudiando algunos ejemplos concretos repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

principales t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle.<br />

En <strong>la</strong> tercera parte se han estudiado, <strong>de</strong> forma más sintética,<br />

otras comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis que pres<strong>en</strong>tan características<br />

geográficas e históricas distintas, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r establecer<br />

una comparación con Valdinievole y contar con criterios que<br />

permitan <strong>el</strong>aborar una teoría g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> diócesis. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que estos análisis no son<br />

tan exhaustivos como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Valdinievole, pero, a pesar <strong>de</strong><br />

estas limitaciones, son lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te completos como<br />

para evid<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s principales características y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> estos <strong>territorio</strong>s. Se ha conseguido, <strong>de</strong> esta<br />

manera, resaltar algunos aspectos que contribuy<strong>en</strong> a <strong>de</strong>finir<br />

una geografía d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> interés histórico, se han <strong>el</strong>egido<br />

tres comarcas que cu<strong>en</strong>tan con docum<strong>en</strong>tación histórica y<br />

arqueológica importante. Por estas razones se ha escogido <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (Seimiglie), don<strong>de</strong> <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> fue<br />

muy importante ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media; <strong>en</strong> segundo<br />

lugar se ha estudiado un sector <strong>de</strong> montaña (Garfagnana),<br />

que se caracteriza por una evolución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to bastante<br />

diversa d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Por último, se ha analizado<br />

también <strong>la</strong> comarca costera (Versilia), <strong>territorio</strong> caracterizado<br />

por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos mineros, cuya explotación<br />

<strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> espacio y <strong>la</strong> historia<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

En <strong>la</strong> cuarta y última parte d<strong>el</strong> estudio se ha realizado una<br />

valoración final d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. La espina dorsal<br />

<strong>de</strong> este análisis ha sido una valoración cuantitativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas variables que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to durante <strong>la</strong> Edad Media <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los castillos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

señorías territoriales.<br />

NOTAS<br />

1 P. Toubert, Le structures du Latium médiéval. Le Latium<br />

méridional et <strong>la</strong> Sabine du IX siècle à <strong>la</strong> fin du XII siècle,<br />

Roma, 1973<br />

2 Sobre <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> esta obra, varios <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros ci<strong>en</strong>tíficos<br />

c<strong>el</strong>ebrados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años ‘70 hasta nuestros días han analizado<br />

y reflexionado <strong>en</strong> torno al problema d<strong>el</strong> “<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>” <strong>en</strong><br />

Italia y <strong>en</strong> Europa. Los principales estudios sobre <strong>el</strong> tema son<br />

AA. VV. 1980a; COMBA-SETTIA 1984; NOYÉ 1988: 411-535;


FRANCOVICH-MILANESE 1990; FRANCOVICH-VALENTI 1997b;<br />

MARAZZI 1995; BARCELÓ-TOUBERT 1998.<br />

3 Las principales síntesis historiográficas sobre <strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> son <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> Paolo D<strong>el</strong>ogu a <strong>la</strong><br />

mesa redonda conclusiva d<strong>el</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a d<strong>el</strong> año 1988<br />

(FRANCOVICH-MILANESE 1990: 267-275) y, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

FRANCOVICH 1995.<br />

4 En r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> los castillos y <strong>la</strong><br />

reorganización feudal d<strong>el</strong> espacio <strong>el</strong> texto base es TOUBERT<br />

1973 (parcialm<strong>en</strong>te traducido al cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no TOUBERT 1990).<br />

Otros estudios posteriores son SETTIA 1984a, WICKHAM 1985b,<br />

FRANCOVICH-MILANESE 1990, MENANT 1993, DELEMEAU<br />

1996.<br />

5 Entre los trabajos más reci<strong>en</strong>tes, FRANCOVICH-AUGENTI-<br />

FARINELLI-CORTESE, 1997; DUCCINI 1998; CECCARELLI LEMUT<br />

1998; GIOVANNETTI 1998; FARINELLI-GIORGI 1998.<br />

6 Sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

síntesis son MANCINI 1986; MAZZAROSSA 1833; MANSELLI<br />

1986; TOMMASI 1847.<br />

7 MENCACCI-ZECCHINI 1981; BELLI BARSALI 1988: 5 ss.;<br />

CIAMPOLTRINI 1995a.<br />

8 COSENTINO 1996; CIAMPOLTRINI 1990a.<br />

9 CIAMPOLTRINI 1994; BELLI BARSALI 1973.<br />

10 Sobre <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los límites territoriales <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis,<br />

PASQUINUCCI-MECUCCI-MORELLI 1997: 242; RAUTY 1986.<br />

Sobre <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis y <strong>la</strong> organización diocesana<br />

medieval <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> se pue<strong>de</strong> consultar GUIDI 1932 y<br />

GIUSTI-GUIDI 1945. En r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s posesiones <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>Toscana</strong> meridional, CECCARELLI LEMUT 1985, mi<strong>en</strong>tras que<br />

los intereses <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotaciones mineras han sido estudiadas<br />

<strong>en</strong> FRANCOVICH-FARINELLI 1994.<br />

11 Los principales estudios sobre <strong>Luca</strong> y <strong>Toscana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta<br />

Edad Media se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> AA. VV. 1973.<br />

12 FICKER 1878, IV, n. 156 pp. 198-200; ver igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

valoración que se realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Crónica <strong>de</strong> G. Sercambi <strong>de</strong><br />

esta concesión (SERCAMBI 1892 : 9).<br />

13 Sobre <strong>el</strong> contexto político y social <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> los<br />

siglos XI-XII, TIRELLI 1982; 1991; SEGHIERI 1985: 57-60;<br />

y <strong>la</strong>s actas d<strong>el</strong> congreso “Sant’Ans<strong>el</strong>mo vescovo di Lucca<br />

(1073-1086) n<strong>el</strong> quadro d<strong>el</strong>le trasformazioni sociali e d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

riforma ecclesiastica”, Roma, 1992.<br />

14 Los principales trabajos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong>s comarcas <strong>de</strong><br />

Valdarno y Val<strong>de</strong>ra son PESCAGLINI MONTI 1981b, 1993;<br />

PASQUINUCCI-MECUCCI-MORELLI 1997; MORELLI 1992; 1995;<br />

ANDREOLLI 1978b y sobre todo CARRATORI-CECCARELLI<br />

LEMUT- GARZELLA- PESCAGLINI MONTI- MORELLI 1994.<br />

15 Las principales excepciones están repres<strong>en</strong>tadas por<br />

ANDREOLLI 1978b, SETTIA 1984a y sobre todo por los estudios<br />

<strong>de</strong> Chris Wickham (1978, 1990a, 1992a, 1995a, 1997). Por<br />

13<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

cuanto concierne a los castillos episcopales, OSHEIM 1977 y<br />

SAVIGNI 1996.<br />

16 Tras <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> cesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> “liv<strong>el</strong>lo” <strong>en</strong><br />

los siglos preced<strong>en</strong>tes, al final d<strong>el</strong> episcopado <strong>de</strong> Ans<strong>el</strong>mo<br />

(diciembre 1072, SPICCIANI 1992c) se cu<strong>en</strong>tan so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te siete<br />

castillos (Verruca <strong>en</strong> San Romano <strong>de</strong> Garfagnana, Fondagno,<br />

Diecimo, los dos castillos <strong>de</strong> Moriano, San G<strong>en</strong>esio y Santa<br />

Maria a Monte), dos cortes (Marlia y San G<strong>en</strong>esio), y cinco<br />

plebanías (Santa Maria a Monte, Lunata, Marlia, Diecimo,<br />

Gallicano). En 1181 son 14 <strong>la</strong>s plebanías contro<strong>la</strong>das (MDL<br />

IV/2 n. 138: 194), y 16 <strong>en</strong> 1192 (MDL IV/1 n. 28: 48).<br />

17 Sobre <strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> WICKHAM 1992a;<br />

WICKHAM 1995a: 118-120; WICKHAM 1997: 118 ss. y sobre<br />

todo WICKHAM 1996a. Sobre <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los castillos y<br />

<strong>la</strong>s señorías WICKHAM 1990a.<br />

18 Dejando los preced<strong>en</strong>tes más antiguos, los trabajos <strong>de</strong><br />

Gugli<strong>el</strong>mo Lera <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> provincia y <strong>de</strong> Bruno Antonucci<br />

y Gino Fornaciari <strong>en</strong> Versilia a partir <strong>de</strong> los años 60 son<br />

los más signficativos; <strong>la</strong> rúbrica «Archeologia: ricerche in<br />

provincia di Lucca» <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista «La Provincia di Lucca»<br />

iniciada <strong>en</strong> 1963 y <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> prehistoria, protohistoria,<br />

época clásica, y <strong>de</strong> forma ocasional al período medieval, así<br />

como <strong>el</strong> «Notiziario Archeologico Luc<strong>en</strong>se» publicado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> revista «Giornale Storico d<strong>el</strong><strong>la</strong> Lunigiana» constituyeron<br />

<strong>la</strong>s primeras se<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología luquesa. A finales <strong>de</strong><br />

los años 60 T. Mannoni realizó algunas interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong><br />

castillos <strong>de</strong> Garfagnana, que supusieron <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> arqueología estratigráfica <strong>en</strong> <strong>el</strong> período medieval. A partir<br />

<strong>de</strong> los años 70 y 80 surgieron varios grupos <strong>de</strong> voluntarios<br />

(gruppi archeologici) <strong>en</strong> Valdinievole, Garfagnana, Camaiore,<br />

Viareggio, Valdarno, Cast<strong>el</strong>franco di Sotto, responsables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prospecciones y recogidas <strong>de</strong><br />

materiales, fruto <strong>de</strong> los cuales son <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> museos locales<br />

(Pietrasanta-Camaiore-Cast<strong>el</strong>nuovo-Fucecchio-Cast<strong>el</strong>franco-<br />

Larciano-Pescia). Sólo a partir <strong>de</strong> los años 80 <strong>la</strong> Universidad<br />

y <strong>el</strong> <strong>en</strong>te estatal <strong>de</strong> tut<strong>el</strong>a (Soprint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>za Archeologica d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

<strong>Toscana</strong>) empezaron a ejercer un pap<strong>el</strong> más activo, al <strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> los grupos ya indicados. La primera reflexión sobre <strong>la</strong><br />

arqueología medieval <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> FRANCOVICH 1975.<br />

19 Las lista completa <strong>de</strong> estos topónimos, con algunas<br />

incorrecciones, se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> NANNI 1948: 66-74.<br />

20 <strong>El</strong> contrato <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> Montecalvoli ha sido<br />

publicado por BONGI 1882; <strong>el</strong> <strong>de</strong> Colle <strong>de</strong> Buggiano por<br />

SPICCIANI 1992a: 69-72; <strong>el</strong> <strong>de</strong> Maggiano se reproduce <strong>en</strong> este<br />

volúm<strong>en</strong> (pp. 218-220).<br />

21 Entre <strong>la</strong>s excepciones hay que citar los trabajos <strong>de</strong> MOTTA<br />

1997 y QUIRÓS CASTILLO 1998a.<br />

22 Tesis doctoral <strong>de</strong> J. Escalona Monge, “Transformaciones<br />

sociales y organización d<strong>el</strong> espacio <strong>en</strong> <strong>el</strong> alfoz <strong>de</strong> Lara <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Alta edad Media”, Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid,<br />

1995. Ver también ESCALONA MONGE 1991.<br />

23 Tesis doctoral inédita <strong>de</strong> M. Fernán<strong>de</strong>z Mier, Génesis<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media. Arqueología d<strong>el</strong> paisaje y


Introducción<br />

evolución histórica <strong>en</strong> dos concejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña asturiana:<br />

Miranda y Somiéu, Universidad <strong>de</strong> Oviedo, 1995. Una síntesis<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> FERNÁNDEZ MIER 1996.<br />

24 Tesis reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te publicada (PASTOR DÍAZ DE GARAYO<br />

1996).<br />

25 Tesis reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te publicada (GUTIÉRREZ LLORET<br />

1996) que toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración un espacio bastante<br />

amplio utilizando datos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otros estudios y<br />

excavaciones.<br />

14


SEGUNDA PARTE:LA VALDINIEVOLE<br />

15<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


1. Introducción g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>El</strong> primer <strong>territorio</strong> analizado es <strong>el</strong> sector ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, conocido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros años d<strong>el</strong> siglo<br />

XIII como Valdinievole. Se trata <strong>de</strong> una subregión histórica<br />

situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> sept<strong>en</strong>trional <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Pistoia y <strong>Luca</strong> que ha constituido un espacio homogéneo<br />

durante todo <strong>el</strong> período postclásico, aunque nunca ha formado<br />

una unidad política concreta; son los límites físicos los que<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> su ext<strong>en</strong>sión (QUIRÓS CASTILLO 1996c).<br />

<strong>El</strong> concepto <strong>de</strong> Valdinievole nació <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> segunda mitad<br />

d<strong>el</strong> siglo XII e inicios d<strong>el</strong> XIII, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> un proceso<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>finición territorial que tuvo lugar <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región,<br />

cuando se fijaron los términos al<strong>de</strong>anos y parroquiales.<br />

Hasta ese mom<strong>en</strong>to no había ningún topónimo o término<br />

que <strong>de</strong>signase <strong>el</strong> espacio que conocemos como Valdinievole.<br />

Durante <strong>la</strong> Alta Edad Media <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> estaba dividido <strong>en</strong><br />

los valles <strong>de</strong> Piscia minore (actual Pescia <strong>de</strong> Collodi), Piscia<br />

majore (actual Pescia <strong>de</strong> Pescia), Borra y Neure (actual<br />

Nievole), <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como refer<strong>en</strong>cias geográficas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales se <strong>en</strong>contraban los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos dispersos.<br />

Geográficam<strong>en</strong>te Valdinievole es un valle secundario d<strong>el</strong><br />

río Arno y cubre una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> 325 km 2 (Fig. 5). Está<br />

d<strong>el</strong>imitada por <strong>la</strong> sierra <strong>de</strong> Monte Albano al Este (que no<br />

supera los 600 m <strong>de</strong> altura y <strong>la</strong> separa <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong><br />

Pistoia), <strong>el</strong> preap<strong>en</strong>ino toscoemiliano al Norte (que llega a<br />

superar los 1100 m) y <strong>la</strong>s colinas <strong>de</strong> Cerbaia al Oeste (que lo<br />

separan <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y se sitúan por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los<br />

200 m), mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> límite meridional, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>finido,<br />

discurre al norte d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Fucecchio, vincu<strong>la</strong>do con <strong>el</strong><br />

valle d<strong>el</strong> río Arno 1 (PUCCINELLI 1970). En este amplio valle,<br />

<strong>de</strong> unos 29 por 15 km, se alternan paisajes muy variados,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura pantanosa o <strong>la</strong>s colinas dispuestas <strong>en</strong> terrazas,<br />

hasta <strong>la</strong> media montaña <strong>de</strong> bosque y pastos abiertos.<br />

Morfológicam<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> dividir <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s áreas;<br />

un sector sept<strong>en</strong>trional ocupado por profundos valles<br />

longitudinales N-S, paral<strong>el</strong>os <strong>en</strong>tre sí, que confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> una<br />

amplia l<strong>la</strong>nura meridional, situada por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 50 m,<br />

bi<strong>en</strong> d<strong>el</strong>imitada por los r<strong>el</strong>ieves ya <strong>de</strong>scritos. Esta l<strong>la</strong>nura<br />

estuvo ocupada durante toda <strong>la</strong> Edad Media y Mo<strong>de</strong>rna por<br />

un <strong>la</strong>go o pantano (Padule di Fucecchio), saneado <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XVIII. <strong>El</strong> torr<strong>en</strong>te Usciana o Arme nero es <strong>el</strong> <strong>de</strong>sagüe <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> pantano y <strong>el</strong> río Arno (Foto 1).<br />

En <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional los valles son bastante estrechos y<br />

los r<strong>el</strong>ieves resultantes abruptos, <strong>de</strong> forma que <strong>la</strong> orografía<br />

se organiza <strong>en</strong> pequeños cordales «a peine» (longitudinales<br />

y paral<strong>el</strong>os <strong>en</strong>tre si), perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>res a <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> cumbres<br />

principal d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino. Los valles son asimétricos, <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> los estratos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>isca, lo que provoca<br />

que <strong>la</strong>s verti<strong>en</strong>tes occid<strong>en</strong>tales sean más abruptas que <strong>la</strong>s<br />

ori<strong>en</strong>tales. No obstante, se han producido una serie <strong>de</strong> procesos<br />

morfológicos que han contribuido a <strong>la</strong> dulcificación parcial<br />

<strong>de</strong> los r<strong>el</strong>ieves: <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cumbres se han formado rasas que son<br />

parcialm<strong>en</strong>te visibles <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> erosión activada <strong>en</strong> ocasión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> orogénesis ap<strong>en</strong>ínica (QUIRÓS CASTILLO-ZANCHETTA<br />

17<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

2.1. <strong>El</strong> “<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>” <strong>en</strong> Valdinievole: introducción<br />

1994); <strong>en</strong> <strong>la</strong>s verti<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> toda una serie <strong>de</strong><br />

terrazas fluviales cuaternarias que articu<strong>la</strong>n su morfología<br />

hay que poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con una serie <strong>de</strong> complejos<br />

procesos <strong>de</strong> capturas y migraciones fluviales (SAGGINI 1963).<br />

Todos estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos contribuy<strong>en</strong> a dar una impresión <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>ilidad <strong>de</strong> un r<strong>el</strong>ieve r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te reci<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

se alternan <strong>la</strong>s verti<strong>en</strong>tes abruptas con <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

terrazas. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas terrazas <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos valles es muy importante, ya que más d<strong>el</strong><br />

80% <strong>de</strong> los pueblos romanos, medievales y postmedievales<br />

ocupan estas zonas (QUIRÓS CASTILLO 1996a).<br />

En <strong>el</strong> tramo ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole discurr<strong>en</strong> los ríos<br />

Pescia 2, <strong>el</strong> Pescia <strong>de</strong> Collodi, cuya cu<strong>en</strong>ca confina con <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, y <strong>el</strong> Pescia <strong>de</strong> Pescia, que es <strong>el</strong> principal<br />

torr<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> valle. En <strong>el</strong> tramo c<strong>en</strong>tral se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los ríos<br />

Borra, Cassana y Salsara, con breves recorridos, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector ori<strong>en</strong>tal se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> río Nievole, que dará<br />

nombre a <strong>la</strong> región (Foto2).<br />

A pesar <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar una altitud media alta, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta<br />

Edad Media está docum<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong><br />

los mayores bosques <strong>de</strong> castaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis anteriores al<br />

año 1000 3 (ANDREOLLI 1981: 120-121), mi<strong>en</strong>tras que faltan<br />

los indicadores <strong>de</strong> una economía silvopastoril. Estos están<br />

pres<strong>en</strong>tes a partir d<strong>el</strong> siglo XIII, cuando comi<strong>en</strong>zan a aparecer<br />

los rebaños <strong>de</strong> ovejas y cabras, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> bovinos y cerdos<br />

(SEGHIERI 1976). La trashumancia con zonas <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong><br />

meridional no está docum<strong>en</strong>tada antes d<strong>el</strong> siglo XIV (MEEK<br />

1978: 146), con evid<strong>en</strong>tes paral<strong>el</strong>os con <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />

Garfagnana, pero existe una migración estacional interna<br />

(SEGHIERI 1978). No obstante, es importante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> cereales m<strong>en</strong>ores y <strong>de</strong> aceite y vino <strong>de</strong> calidad. Hay que<br />

recordar los vinos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> Fibbia<strong>la</strong> y<br />

Medicina, que <strong>el</strong> famoso comerciante F. Datini <strong>de</strong> Prato 4 <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XIV exportaba a Flor<strong>en</strong>cia (MELIS 1984: 71), y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> Pescia, que se exportaba a través d<strong>el</strong> puerto marítimo <strong>de</strong><br />

Motrone (PELÙ 1974: 67).<br />

Contamos con noticias d<strong>el</strong> pantano <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo VIII, y<br />

<strong>la</strong>s primeras iniciativas docum<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong>stinadas a sanear<br />

<strong>el</strong> espejo <strong>de</strong> agua datan <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XII (a. 1182,<br />

THOLOMEO 1955: 77; COTURRI 1987: 2-3). La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

este pantano ha t<strong>en</strong>ido una gran importancia económica<br />

por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una importante actividad <strong>de</strong> pesca y <strong>de</strong><br />

comercio por vía fluvial 5. La aus<strong>en</strong>cia casi total <strong>de</strong> espacios<br />

l<strong>la</strong>nos y fértiles trajo consigo un interés especial por <strong>la</strong>s<br />

tierras emerg<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> pantano (Foto 3), que fueron orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

disputa e interés por su alta r<strong>en</strong>tabilidad tanto por los feudales<br />

como por <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> valle (SQUATRITI 1995: 39).<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una is<strong>la</strong> está docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XI<br />

bajo <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Buggiano», cuyo control<br />

fue probablem<strong>en</strong>te también objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> disputa <strong>en</strong> 1217 <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> Abadía <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Buggiano y los con<strong>de</strong>s Alberti<br />

(SPICCIANI 1996a) 6.<br />

La l<strong>la</strong>nura y <strong>la</strong>s vegas <strong>de</strong> los ríos estuvieron ocupadas<br />

principalm<strong>en</strong>te por cereales y viñas. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XI están<br />

docum<strong>en</strong>tadas <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> campie y tierras arables,


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole: introducción<br />

Fig. 5. La Valdinievole. Curvas <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> a 100, 300 y 1000 m.<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colmate o tierras emerg<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> pantano.<br />

En <strong>la</strong>s colinas situadas <strong>en</strong> torno al pantano se difundieron<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s viñas y los olivos, pudiéndose constatar <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> zonas especializadas <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados cultivos<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s iniciativas señoriales 7.<br />

<strong>El</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico que se produjo <strong>en</strong> los siglos<br />

XI-XIII comportó una expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas explotadas<br />

mediante <strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> pantano y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sbroce <strong>de</strong> bosques<br />

e incultos promovidas por <strong>la</strong>s principales señorías d<strong>el</strong> valle.<br />

Un ejemplo repres<strong>en</strong>tativo fue <strong>la</strong> roturación sistemática <strong>de</strong><br />

18<br />

un <strong>territorio</strong> colinar situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector occid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle<br />

realizada a mediados d<strong>el</strong> siglo XIII por <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong><br />

Pozzeveri y los señores «<strong>de</strong> Uzzano, Vivinaia y Montechiari»<br />

(SEGHIERI 1975). Otro ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa señorial fue <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> un gran número <strong>de</strong> molinos <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los<br />

ríos Pescia (WICKHAM 1991: 282). Fue importante también<br />

<strong>el</strong> complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca, a <strong>la</strong> que ya nos hemos referido,<br />

y que está testimoniado por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosas<br />

peschiere, sobre <strong>la</strong>s que igualm<strong>en</strong>te los feudales consiguieron<br />

ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su control.


<strong>El</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s productivos <strong>de</strong> una cierta<br />

importancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, como <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los molinos o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s forjas, favoreció <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> mercados <strong>de</strong> una cierta<br />

importancia, al m<strong>en</strong>os a partir d<strong>el</strong> siglo XII. Hasta los primeros<br />

años <strong>de</strong> este siglo los c<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> los contratos d<strong>el</strong> valle fueron<br />

<strong>en</strong> moneda, mi<strong>en</strong>tras que durante este siglo se produjo una<br />

total inversión, hasta <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> que más <strong>de</strong> un 80% <strong>de</strong> los<br />

pagos serán <strong>en</strong> especie a finales d<strong>el</strong> siglo. <strong>El</strong> abandono <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> moneda, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>, se <strong>de</strong>be poner <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con un importante <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> los mercados, <strong>en</strong> cuanto que los propietarios consi<strong>de</strong>raban<br />

más r<strong>en</strong>table y más seguro disponer <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> productos<br />

comercializables que moneda sujeta a una fuerte inf<strong>la</strong>cción<br />

(KOTEL’NIKOVA 1975: 28-36).<br />

Otro aspecto estructural que ayuda a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> geografía<br />

histórica d<strong>el</strong> valle es <strong>la</strong> red viaria <strong>en</strong> época medieval. <strong>El</strong><br />

camino más importante que circu<strong>la</strong>ba por Valdinievole era<br />

<strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a o Francesca. Está docum<strong>en</strong>tada a partir<br />

d<strong>el</strong> período lombardo, y se formó por <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> tramos<br />

<strong>de</strong> vías romanas, <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong>gradadas, evitando <strong>el</strong><br />

litoral (STOPANI 1981). Tocaba <strong>de</strong> forma marginal <strong>el</strong> sector<br />

occid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre Altopascio<br />

y Fucecchio, don<strong>de</strong> cruzaba <strong>el</strong> río Arno (MORETTI 1981: 55).<br />

<strong>El</strong> segundo camino más importante d<strong>el</strong> valle era <strong>la</strong> vía Cassia<br />

o strata pistoriese et lucese 8, que seguía <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> una<br />

vía romana <strong>de</strong> época republicana, y permitía <strong>la</strong> comunicación<br />

<strong>en</strong>tre Fior<strong>en</strong>tia (Flor<strong>en</strong>cia), Pistoria (Pistoia), <strong>Luca</strong> y Luni 9.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos romanos d<strong>el</strong> valle se<br />

dispon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esta vía 10. Durante <strong>la</strong> Edad<br />

Media <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía ha sido muy importante, ya que<br />

comunicaba con algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales comunas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región con <strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>. Como resultado <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>lo, sufrió una simbiosis terminológica, <strong>de</strong> manera que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Edad Media era también conocida con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> strada<br />

francesca 11. En <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> esta vía se <strong>en</strong>contraban un gran<br />

número <strong>de</strong> hospitales o albergues. En <strong>el</strong> año 1260 había once<br />

hospitales <strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo situado <strong>en</strong>tre <strong>Luca</strong> y Montecatini,<br />

mi<strong>en</strong>tras que un siglo <strong>de</strong>spués eran quince (OSHEIM 1977:<br />

77-8). La Valdinievole <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIV t<strong>en</strong>ía, pues, <strong>la</strong> mayor<br />

d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> hospitales <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> diócesis (BARACCHINI<br />

1983: 52), y sólo <strong>en</strong> Valfreddana, <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía<br />

Francig<strong>en</strong>a, había una conc<strong>en</strong>tración simi<strong>la</strong>r. Los señores d<strong>el</strong><br />

valle int<strong>en</strong>taron establecer un control sobre este camino, y<br />

<strong>la</strong> misma Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> int<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> más <strong>de</strong> una ocasión<br />

arrebatarles estos <strong>de</strong>rechos (SPICCIANI 1992a: 73 ss.).<br />

Entre los caminos internos d<strong>el</strong> valle t<strong>en</strong>ía una cierta<br />

importancia <strong>la</strong> vía que cruzaba <strong>la</strong> Valdinievole ori<strong>en</strong>tal a<br />

los pies d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Monsummano hasta Fucecchio. En<br />

su trazado se han <strong>en</strong>contrado igualm<strong>en</strong>te yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

época romana (Sega<strong>la</strong>re, Pozzar<strong>el</strong>lo, Vaiano) y hospitales<br />

medievales. Otra vía atravesaba <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> San Baronto,<br />

garantizando <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Pistoia al Arno a<br />

través d<strong>el</strong> Pantano. Asimismo, varios caminos remontaban<br />

los valles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole sept<strong>en</strong>trional hacia los pastos <strong>de</strong><br />

verano y los pasos <strong>de</strong> montaña (Foto 4). La más importante<br />

era <strong>la</strong> via di Pietrabuona (TORI 1977: 41) remontaba <strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> río Pescia hacia los pasos ap<strong>en</strong>ínicos a través d<strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> R<strong>en</strong>o y <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Lima, cruzando <strong>la</strong> actual <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong><br />

Pescia (MORETTI 1981: 52). Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> época romana<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> propia <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pescia, <strong>en</strong> Monzone, Medicina y<br />

19<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Puntalo indican que este trazado ya se empleaba <strong>en</strong> época<br />

imperial.<br />

También hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong><br />

puertos <strong>en</strong> torno al pantano d<strong>el</strong> valle (MORETTI 1981:<br />

52) 12. Probablem<strong>en</strong>te algunos <strong>de</strong> estos puertos t<strong>en</strong>ían una<br />

funcionalidad meram<strong>en</strong>te local, <strong>de</strong> servicio a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> pesca <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong> pantano, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XI. No obstante, otros puertos adquirieron una mayor<br />

importancia por estar r<strong>el</strong>acionados con otras re<strong>de</strong>s viarias,<br />

como <strong>la</strong> salida comercial establecida por Pistoia a través d<strong>el</strong><br />

pantano, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII (HERLIHY 1972: 39).<br />

2. Contexto geohistórico: historia política y social<br />

d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> los siglos X-XII<br />

2.1. Historia política <strong>de</strong> Valdinievole 13<br />

La posición <strong>de</strong> Valdinievole <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Pistoia y <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> ha condicionado su historia política ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> período<br />

romano. La historiografía aún no ha logrado establecer si <strong>el</strong><br />

valle se <strong>en</strong>contraba sujeto a una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos ciuda<strong>de</strong>s, aunque<br />

<strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> un epígrafe <strong>en</strong> Vaiano ha permitido p<strong>la</strong>ntear<br />

como hipótesis <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (PATERA 1997).<br />

Para otros autores <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole por parte<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> tuvo lugar <strong>en</strong> los primeros siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media, tras <strong>la</strong> invasión lombarda. Varios indicios topográficos<br />

y arqueológicos han hecho p<strong>en</strong>sar que <strong>Luca</strong> fue ocupada<br />

antes que <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Arno (MAGNO 1997), por lo que se<br />

produjo <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> núcleo luqués a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> sus<br />

vecinos más débiles, integrando <strong>en</strong> su jurisdicción áreas<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a otras ciuda<strong>de</strong>s y diócesis. La pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pequeña plebanía <strong>de</strong> Massa Piscatoria (actual Massar<strong>el</strong><strong>la</strong>) a<br />

<strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Pistoia, aunque ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> plebanías luqueses,<br />

sería un argum<strong>en</strong>to para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> antiguo dominio <strong>de</strong><br />

Pistoia sobre Valdinievole (RAUTY 1996a) 14. Sin embargo,<br />

no se dispone <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos escritos antes d<strong>el</strong> siglo VIII,<br />

cuando <strong>la</strong> Valdinievole se <strong>en</strong>contraba bajo <strong>el</strong> dominio <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>, dominio que se ext<strong>en</strong>dió hasta <strong>el</strong> siglo XIV.<br />

<strong>Luca</strong> ha jugado un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> primer ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización<br />

política toscana <strong>de</strong> los siglos VII-XI, convirtiéndose <strong>de</strong> facto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. La Valdinievole ha estado siempre<br />

sometida a esta <strong>ciudad</strong>, aunque <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación no muestra<br />

con c<strong>la</strong>ridad como se ejerció tal dominación. <strong>El</strong> Marqués<br />

<strong>de</strong> <strong>Toscana</strong> t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle curtis dominical <strong>en</strong> Vivinaia,<br />

don<strong>de</strong> residieron papas y emperadores. Pero <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia más<br />

palpable <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle fue <strong>la</strong> d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or<br />

medida, <strong>el</strong> Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral y <strong>de</strong> algunos monasterios<br />

urbanos; esto se <strong>de</strong>be, sin duda, al tipo <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

conservada. Las r<strong>el</strong>aciones con <strong>el</strong> Obispo garantizaron a<br />

los grupos dirig<strong>en</strong>tes locales y a los estratos sociales más<br />

bajos un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce directo con <strong>la</strong> sociedad urbana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

Valdinievole participó directam<strong>en</strong>te hasta <strong>el</strong> siglo XI. La<br />

quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras públicas favoreció <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s señorías locales, lo que comportó una fractura <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong> y <strong>el</strong> valle.<br />

Los primeros síntomas <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras públicas


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole: introducción<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se adviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI. A partir <strong>de</strong> este período,<br />

<strong>la</strong>s familias condales com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r políticas <strong>de</strong><br />

tipo señorial. En Valdinievole son tres <strong>la</strong>s familias condales<br />

con patrimonios <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle que han t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> título condal<br />

<strong>en</strong> Pistoia y no <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Pistoia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> hay que ponerlo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> los mismos vizcon<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y su interés <strong>en</strong><br />

otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, lo que favoreció <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong><br />

los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> cercana <strong>ciudad</strong>.<br />

Durante todo <strong>el</strong> siglo XI estas familias condales llevaron<br />

a cabo una política <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> sistemático <strong>de</strong> sus<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, por lo que, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

mediados d<strong>el</strong> siglo XI, los Cadolingi ejercieron algunos<br />

po<strong>de</strong>res públicos <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> Basilica (PESCAGLINI MONTI 1995)<br />

y probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otras zonas d<strong>el</strong> valle.<br />

La muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> marquesa Matil<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1115 y <strong>la</strong><br />

extinción <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia condal Cadolingia dos años antes, son<br />

fechas significativas d<strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> una nueva fase. A partir<br />

<strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s principales familias condales y <strong>la</strong>icas<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n una agresiva política <strong>de</strong> apropiación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

públicos (judiciarios, peajes, etc.) <strong>en</strong> torno a sus castillos, lo<br />

que provocó <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> distritos castrales.<br />

No obstante, <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> fue<br />

inmediata. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> emperadores <strong>en</strong> Italia y <strong>el</strong> final<br />

virtual d<strong>el</strong> marquesado permitió <strong>la</strong> expansión territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comuna <strong>en</strong> Valdinievole (PESCAGLINI MONTI 1995: 72-3). La<br />

<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> Buggiano <strong>en</strong> 1128 (THOLOMEO 1955: 46) fue<br />

quizás una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pocas resist<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong>contró <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

durante su expansión. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> continuó a<br />

t<strong>en</strong>er importantes vínculos con los po<strong>de</strong>res locales. <strong>El</strong> obispo<br />

Uberto (1128-1135) llevó a cabo una int<strong>en</strong>sa actividad <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

valle, adquiri<strong>en</strong>do cuotas <strong>de</strong> castillos, y reforzando alianzas<br />

con los feudales (OSHEIM 1977: 40-49). No obstante, <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con los pequeños y medianos propietarios se rompió,<br />

<strong>de</strong> manera que donaron sus tierras y establecieron vínculos<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con los monasterios locales fundados por <strong>la</strong>s<br />

familias <strong>la</strong>icas d<strong>el</strong> valle (WICKHAM 1991: 284).<br />

<strong>El</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> durante los siglos XII y XIII ha sido,<br />

no obstante, discontínuo, tanto por <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> filoimperial<br />

jugado por <strong>el</strong> valle, con evid<strong>en</strong>tes int<strong>en</strong>ciones autonómicas<br />

respecto a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> dominante 15 (SAVIGNI 1996: 79, 75),<br />

como por <strong>la</strong> efectiva autonomía obt<strong>en</strong>ida bajo <strong>la</strong> soberanía<br />

<strong>de</strong> los mismos emperadores. Aunque <strong>en</strong> Valdinievole nunca<br />

existió una conci<strong>en</strong>cia territorial fr<strong>en</strong>te a <strong>Luca</strong>, fueron varias<br />

<strong>la</strong>s ocasiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>el</strong> valle, o una parte d<strong>el</strong> mismo,<br />

ejerció una abierta oposición a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> 16.<br />

Así pues, con los emperadores Suevos <strong>el</strong> valle obtuvo una<br />

autonomía política respecto a <strong>Luca</strong>, colocándose bajo <strong>el</strong><br />

dominio imperial. En 1164 Valdinievole constituía un distrito<br />

imperial autónomo, conocido como curia di Piscia maiore<br />

(PESCAGLINI MONTI 1995; OPLL 1995; TIRELLI 1991: 100-101).<br />

Pescia, que estaba <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to creci<strong>en</strong>do como c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong>mográfico y mercantil, asumió un pap<strong>el</strong> político dominante,<br />

pap<strong>el</strong> que mantuvo durante <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media,<br />

especialm<strong>en</strong>te tras <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia (ONORI 1996;<br />

PINTO 1996). Es <strong>en</strong> este contexto, Fe<strong>de</strong>rico I reforzó <strong>la</strong><br />

posición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias feudales d<strong>el</strong> valle mediante <strong>la</strong><br />

20<br />

concesión <strong>de</strong> un privilegio imperial <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1167, que<br />

probablem<strong>en</strong>te recogía algunas prerrogativas ya ejercidas<br />

con anterioridad (MGH, DIPLOMATA X, vol. 2, n. 537, pp.<br />

484-5). Tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Barbarroja, Enrique VI mantuvo una<br />

política análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong> su padre, confirmando <strong>el</strong> privilegio<br />

anterior a los feudales d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1191 (BÖHMER<br />

1972, n. 140: 60) y mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un comes curies Piscie et<br />

Vallis Nevule et Vallis Ariane como repres<strong>en</strong>tante d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

imperial <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle. Por último, <strong>en</strong> 1196 otro sector d<strong>el</strong><br />

valle, Vil<strong>la</strong> Basilica, fue concedido a Ghiandone (PESCAGLINI<br />

MONTI 1990a), creando una nueva is<strong>la</strong> jurisdiccional <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> luqués.<br />

<strong>El</strong> año sigui<strong>en</strong>te moría <strong>el</strong> emperador y <strong>Luca</strong> recuperaba sus<br />

posiciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle (PESCAGLINI MONTI 1995: 80 ss.). La<br />

nueva <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> Buggiano, <strong>la</strong> recuperación d<strong>el</strong> control<br />

sobre Vil<strong>la</strong> Basilica por <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> 1204 y <strong>el</strong><br />

nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, son los<br />

hitos <strong>de</strong> este proceso. No obstante, <strong>la</strong> situación no pudo ser<br />

recuperada <strong>de</strong> forma integral y V<strong>en</strong>eri y Collodi quedaron<br />

bajo <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Ghiandone y sus sucesores durante todo<br />

<strong>el</strong> siglo XIII 17; a<strong>de</strong>más, los feudales d<strong>el</strong> valle continuaron<br />

cobrando los peajes sobre <strong>la</strong> via Cassia, al m<strong>en</strong>os hasta <strong>la</strong><br />

segunda mitad d<strong>el</strong> siglo sigui<strong>en</strong>te, y llegaron a poseer una<br />

bu<strong>en</strong>a parte d<strong>el</strong> pantano. Estamos pues fr<strong>en</strong>te a pactos con <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong> más que a sometimi<strong>en</strong>tos.<br />

Mi<strong>en</strong>tras tanto, durante <strong>el</strong> siglo XII, se había producido <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> los concejos rurales (Vil<strong>la</strong> Basilica 1143, Pescia<br />

1163, Montecatini 1167, Buggiano 1181) que actuaron como<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política local y tomaron conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su propia<br />

capacidad, hasta <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> formar una Lega o asociación<br />

<strong>en</strong>tre los principales concejos d<strong>el</strong> sector occid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle.<br />

En 1202 Vivinaia, Uzzano y Pescia establecieron un pacto<br />

<strong>de</strong> asociación <strong>en</strong>tre tres concejos, <strong>de</strong>stinado tanto a regu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>s disputas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo concerni<strong>en</strong>te<br />

al mercado <strong>de</strong> Pescia, como a hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hegemonía<br />

política <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> tras <strong>la</strong> muerte d<strong>el</strong> emperador Enrique VI 18<br />

. La hegemonía <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> fue interrumpida nuevam<strong>en</strong>te por<br />

<strong>el</strong> reinado <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico II, que estableció un vicecomes<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Everardo <strong>de</strong> Estat, <strong>el</strong> repres<strong>en</strong>tante <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong><br />

d<strong>el</strong> Emperador resid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> San Miniato. No<br />

obstante, <strong>la</strong> muerte d<strong>el</strong> Emperador <strong>en</strong> 1250 supuso <strong>el</strong> final<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política imperial y <strong>el</strong> dominio hegemónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Pocos meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su muerte, <strong>Luca</strong> t<strong>en</strong>ía<br />

un repres<strong>en</strong>tante <strong>en</strong> Fucecchio (MALVOLTI 1982: 4) y <strong>en</strong><br />

1255 está docum<strong>en</strong>tado un <strong>ciudad</strong>ano luqués como vicarius<br />

Vallis Neule pro <strong>Luca</strong>no Comune (PESCAGLINI MONTI 1995:<br />

85). Des<strong>de</strong> este período y hasta <strong>el</strong> año 1339, año <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conquista flor<strong>en</strong>tina (CALAMARI 1926), <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

sobre Valdinievole fue contrastado solo <strong>en</strong> raras ocasiones.<br />

La <strong>ciudad</strong> respetó <strong>la</strong>s señorías durante todo <strong>el</strong> siglo XIII,<br />

cuando una parte importante <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes locales<br />

se tras<strong>la</strong>daron a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> (MATRAJA 1843).<br />

<strong>El</strong> int<strong>en</strong>to más serio <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar una autonomía política<br />

por parte <strong>de</strong> Pescia respecto a <strong>Luca</strong> tuvo lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

1280-1290, cuando varias localida<strong>de</strong>s (Pescia, V<strong>el</strong><strong>la</strong>no,<br />

Borgo a Buggiano y Fucecchio) buscaron <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong><br />

emperador Rodolfo <strong>de</strong> Asburgo (DAVIDSOHN 1956, vol. 3,<br />

pp. 260-265). <strong>El</strong> resultado fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción brutal y viol<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> Pescia, así como <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos <strong>de</strong> Buggiano,


V<strong>el</strong><strong>la</strong>no y otras comunida<strong>de</strong>s (BONGI 1893: 237).<br />

<strong>El</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> fue cuestionado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector ori<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong><br />

valle por <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> Pistoia, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> período<br />

1150-1250. Esta <strong>ciudad</strong> cruzó continuam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> límite d<strong>el</strong> río<br />

Nievole y <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> cumbres d<strong>el</strong> Montealbano, buscando<br />

una salida al mar a través d<strong>el</strong> pantano <strong>de</strong> Fucecchio y d<strong>el</strong><br />

Arno. Entre los episodios más significativos <strong>de</strong> este proceso<br />

se pued<strong>en</strong> seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s compras <strong>de</strong> tierras a los con<strong>de</strong>s Guidi y<br />

a los Lambardi <strong>de</strong> Montecatini <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Larciano, y los<br />

numerosos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos fronterizos <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

expansión <strong>de</strong> Montecatini y <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Alberti <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> río Nievole. La reconstrucción <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII d<strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Serravalle o <strong>la</strong> edificación <strong>de</strong> Poggio San Martino <strong>en</strong> 1173<br />

forman parte <strong>de</strong> estos conflictos, aunque fue <strong>la</strong> alianza <strong>en</strong>tre<br />

los con<strong>de</strong>s Alberti y Pistoia <strong>la</strong> que llevó a <strong>la</strong> guerra d<strong>el</strong> año<br />

1179, concluida con una paz <strong>de</strong> diez años (SANTOLI 1915, n.<br />

2), y fijando <strong>el</strong> confín <strong>en</strong> <strong>el</strong> río Nievole. La <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong><br />

Grofolesco <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1191 (SANTOLI 1915, n. 136), <strong>la</strong> nueva<br />

guerra d<strong>el</strong> año 1223 (SANTOLI 1915, n. 117), <strong>la</strong>s agresiones<br />

contra Ca<strong>la</strong>mecca (RAUTY 1996c: 202-204) o <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción<br />

<strong>de</strong> varios castillos y al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1227 (SANTOLI 1915, n. 230) son algunos <strong>de</strong> los episodios<br />

más significativos <strong>de</strong> estos conflictos. Las interv<strong>en</strong>ciones<br />

imperiales y <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> a los concejos rurales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

zona (SPICCIANI 1996a: 194), fueron los medios empleados<br />

para contrastar los ataques <strong>de</strong> Pistoia.<br />

En <strong>el</strong> siglo XIV <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle se hizo difícil<br />

tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Castruccio, por lo que Flor<strong>en</strong>cia aprovechó<br />

<strong>la</strong> ocasión para ampliar <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> república. De esta<br />

manera, <strong>en</strong> 1339 más <strong>de</strong> tres cuartos d<strong>el</strong> valle cayeron bajo<br />

<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r flor<strong>en</strong>tino y se inició un nuevo período para <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> Valdinievole (MANCINI 1950: 149-153; CALAMARI<br />

1926). La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una frontera <strong>en</strong>tre <strong>Luca</strong> y Flor<strong>en</strong>cia<br />

que atravesaba <strong>el</strong> sector nordoccid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle provocó<br />

una nueva fase <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunas<br />

urbanas y toda una serie <strong>de</strong> disputas territoriales que se<br />

prolongaron durante <strong>el</strong> período r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista y postmedieval<br />

(VANNI 1988).<br />

2.2. Historia social <strong>de</strong> Valdinievole<br />

Los estudios <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes han t<strong>en</strong>ido un importante<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> los últimos años <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

señoría <strong>de</strong> los siglos XI y XII (VIOLANTE 1991a; PESCAGLINI<br />

MONTI 1992; CECCARELLI LEMUT 1992; SPICCIANI 1992a,<br />

1992b; COLLAVINI 1992; SPICCIANI-VIOLANTE 1997). Gracias<br />

a estos trabajos se conoc<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma exhaustiva los grupos<br />

feudales d<strong>el</strong> valle, aunque faltan análisis específicos <strong>de</strong> otros<br />

grupos sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> control d<strong>el</strong> campesinado.<br />

La docum<strong>en</strong>tación altomedieval muestra <strong>el</strong> predominio <strong>en</strong><br />

Valdinievole <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> pequeños y medianos propietarios,<br />

que -durante los siglos VIII-IX (742-872)- contribuyeron al<br />

crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> patrimonio eclesiástico mediante donaciones<br />

y comprav<strong>en</strong>tas realizadas al obispo y a otras iglesias e<br />

instituciones urbanas. Son grupos que consiguieron establecer<br />

vínculos directos con <strong>el</strong> obispo y con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, adquiri<strong>en</strong>do<br />

un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad local <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

21<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

altomedievales. A partir <strong>de</strong> los primeros años d<strong>el</strong> siglo<br />

IX y durante bu<strong>en</strong>a parte d<strong>el</strong> siglo X están docum<strong>en</strong>tados<br />

igualm<strong>en</strong>te numerosos cultivadores directos que recibieron<br />

d<strong>el</strong> obispo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> siglo X aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole grupos aristocráticos vincu<strong>la</strong>dos al Obispo<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Son familias que t<strong>en</strong>ían patrimonios alodiales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> valle amplios pero dispersos, que consolidaron su<br />

posición gracias a <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y privilegios<br />

eclesiásticos, lo que les permitió adquirir una posición social<br />

y económicam<strong>en</strong>te dominante 19. Se trata <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> algunas zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> a partir<br />

<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo IX y <strong>en</strong> <strong>el</strong> X, cuando se concedieron<br />

numerosos bi<strong>en</strong>es eclesiásticos a grupos <strong>de</strong> propietarios <strong>de</strong><br />

curtes, pero que t<strong>en</strong>ían una capacidad limitada <strong>de</strong> extracción<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas campesinas (LUZZATI 1990: 40-41). En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

luqués tales cesiones tuvieron una gran difusión, ya que a<br />

mediados d<strong>el</strong> siglo XI so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un 8 % <strong>de</strong> los diezmos<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis se <strong>en</strong>contraban bajo <strong>el</strong><br />

control episcopal. La cesión <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es y los diezmos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s plebanías a una naci<strong>en</strong>te aristocracia local constituyó <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> un complejo sistema <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ares que <strong>el</strong><br />

Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> estableció <strong>en</strong> este período. Por otra parte, <strong>la</strong><br />

posesión <strong>de</strong> los diezmos eclesiásticos por parte <strong>de</strong> los señores<br />

locales fue muy importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

consolidación señorial, ya que les permitió contar con una<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos estable y sustancial. En muchos casos,<br />

<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> los diezmos podía ser incluso más alto que <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas obt<strong>en</strong>idas por <strong>la</strong>s tierras poseídas (WICKHAM<br />

1997: 107).<br />

La consolidación <strong>de</strong> estos grupos aristocráticos durante los<br />

años 936 y 1020 constituyó <strong>el</strong> preced<strong>en</strong>te inmediato <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle y <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

señorías. La formación <strong>de</strong> los distritos castrales tuvo lugar <strong>en</strong><br />

<strong>Luca</strong>, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong>, con un cierto retraso respecto<br />

a otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> perduración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras públicas hasta los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XI<br />

(WICKHAM 1996a). Con una cierta frecu<strong>en</strong>cia se ha subrayado<br />

que estos grupos aristocráticos eran forasteros prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

d<strong>el</strong> ámbito urbano, que solo pudieron consolidarse con <strong>el</strong><br />

apoyo <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es eclesiásticos (WICKHAM 1997: 109).<br />

En Valdinievole, <strong>en</strong> cambio, estos aristocráticos contaban<br />

con una base alodial fuerte, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los señores<br />

«<strong>de</strong> Maona», jueces imperiales vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> que<br />

t<strong>en</strong>ían una curtis y varias resid<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, y que<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un segundo mom<strong>en</strong>to recibieron los diezmos<br />

eclesiásticos <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo 20. Así pues, aunque no se pue<strong>de</strong> dudar<br />

<strong>de</strong> su prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia exterior a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s campesinas<br />

locales, <strong>la</strong> aristocracia <strong>de</strong> Valdinievole contaba con más bi<strong>en</strong>es<br />

e intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle que <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Aunque <strong>de</strong> forma sintética, es necesario indicar cuales han sido<br />

los principales grupos señoriales pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Valdinievole<br />

<strong>en</strong> los siglos X-XII. En primer lugar hay que tomar <strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración los d<strong>el</strong>egados regios, -as familias condales-<br />

que disponían <strong>de</strong> amplios bi<strong>en</strong>es fiscales <strong>en</strong> varias diócesis,<br />

y, por lo tanto, no han necesitado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es eclesiásticos para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus señorías.<br />

Los con<strong>de</strong>s Cadolingi (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Cadolo) fueron


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole: introducción<br />

los mayores propietarios d<strong>el</strong> valle durante los siglos<br />

X-XI (PESCAGLINI MONTI 1981a). Des<strong>de</strong> su resid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

Sa<strong>la</strong>martana o Fucecchio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur d<strong>el</strong> valle, contro<strong>la</strong>ban<br />

un amplio patrimonio <strong>en</strong> varias zonas <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong>, <strong>en</strong> los<br />

confines <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Pisa, <strong>Luca</strong>,<br />

Volterra, Flor<strong>en</strong>cia). En Valdinievole sus principales c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r eran los castillos <strong>de</strong> Pescia (Bareglia), Casale,<br />

Vil<strong>la</strong> Basilica, Massa Piscatoria, Musignano y Mer<strong>la</strong>ia. La<br />

realización <strong>de</strong> esta red <strong>de</strong> castillos, dispuestos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales vías <strong>de</strong> comunicación, ha sido puesta <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con un preciso p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>forestación y colonización<br />

<strong>de</strong> áreas situadas <strong>en</strong> torno al pantano y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vegas <strong>de</strong> los<br />

ríos Pescia (MALVOLTI 1990: 134-135). Fundaron igualm<strong>en</strong>te<br />

un monasterio <strong>de</strong>dicado a San Salvatore <strong>en</strong> Fucecchio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io d<strong>el</strong> siglo X como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> consolidación<br />

social y política, evitando <strong>la</strong> dispersión patrimonial (SAVIGNI<br />

1996: 157 ss.). La extinción <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1113<br />

provocó una <strong>la</strong>rga controversia <strong>en</strong> torno al control <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

her<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s naci<strong>en</strong>tes comunas urbanas, los obispos y <strong>el</strong><br />

Imperio (DAVIDSOHN 1956, vol 1: 550 ss.). En Valdinievole,<br />

<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> esta familia permitió <strong>la</strong> expansión <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>de</strong> varias señorías (PESCAGLINI MONTI<br />

1986: 81).<br />

Los con<strong>de</strong>s Guidi (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Guido) son <strong>la</strong> segunda<br />

familia condal <strong>en</strong> importancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle. Contro<strong>la</strong>ron <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Creti o Greti, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sudori<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle,<br />

don<strong>de</strong> conseguieron <strong>de</strong>splegar una política <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

y control sobre <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> comunicación (MALVOLTI 1989).<br />

Los castillos <strong>de</strong> Larciano, Vinci, Cerreto Guidi y Colle<br />

di Pietra son sus principales propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. No<br />

obstante, sus principales intereses patrimoniales estaban <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sector nordori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, por lo que, a partir d<strong>el</strong> siglo<br />

XIII, <strong>de</strong>cidieron v<strong>en</strong><strong>de</strong>r y <strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s,<br />

conc<strong>en</strong>trándose <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> flor<strong>en</strong>tino y aretino (WICKHAM<br />

1997: 212-218).<br />

Los Aldobran<strong>de</strong>schi (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Il<strong>de</strong>brando) son <strong>la</strong><br />

tercera familia condal pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle. Su pres<strong>en</strong>cia<br />

fue muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media. En <strong>el</strong> año 1003<br />

v<strong>en</strong>dieron su castillo <strong>de</strong> Verruca a los señores «<strong>de</strong> Buggiano»,<br />

conc<strong>en</strong>trando posteriorm<strong>en</strong>te sus intereses <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong><br />

meridional (COLLAVINI 1992).<br />

Por último, <strong>la</strong> cuarta familia condal d<strong>el</strong> valle son los Alberti<br />

(<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Alberto), docum<strong>en</strong>tados como con<strong>de</strong>s<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI (CECCARELLI LEMUT 1992: 32). En<br />

Valdinievole están pres<strong>en</strong>tes a partir d<strong>el</strong> siglo XII <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

nordoccid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> Pistoia. Contro<strong>la</strong>ron, <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> río Nievole, los<br />

diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Furfalo y los castillos <strong>de</strong> Marliana<br />

y Verruca <strong>en</strong> <strong>el</strong> comitatus <strong>de</strong> Pistoia, y los <strong>de</strong> Monsummano<br />

y Grofolesco <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> 21. Participaron <strong>en</strong> los <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

fronterizos con Pistoia y <strong>en</strong> 1181 establecieron un pacto con<br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (TIRELLI 1982: 166). A comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo<br />

XIII, <strong>en</strong> 1215, int<strong>en</strong>taron ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su control sobre <strong>el</strong> pantano<br />

<strong>de</strong> Fucecchio y <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> Buggianese e imponer un c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 26<br />

dineros por fuego <strong>en</strong> 1220 (SPICCIANI 1996).<br />

Entre los grupos aristocráticos locales que se consolidaron<br />

tras <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> los diezmos episcopales hay que seña<strong>la</strong>r<br />

principalm<strong>en</strong>te cuatro grupos familiares 22:<br />

22<br />

• Señores «<strong>de</strong> Castillione», grupo familiar vincu<strong>la</strong>do<br />

a los señores «<strong>de</strong> Maona» (PESCAGLINI MONTI 1991a:<br />

264) o «<strong>de</strong> Buggiano» (SPICCIANI 1992a: 49) según los<br />

autores. Su principal posesión era <strong>el</strong> castillo epónimo <strong>de</strong><br />

Castillione, abandonado <strong>en</strong> 1238.<br />

• Señores «<strong>de</strong> Maona», es una familia <strong>de</strong> jueces<br />

imperiales que recibieron <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo los bi<strong>en</strong>es y los<br />

diezmos <strong>de</strong> varias plebanías (Vaiano, Neure, Arriana),<br />

y contaban con los castillos <strong>de</strong> Maona y una porción<br />

<strong>de</strong> Montecatini (PESCAGLINI MONTI 1991a; SPICCIANI<br />

1992a)<br />

• Señores «<strong>de</strong> Buggiano» contro<strong>la</strong>ban los diezmos <strong>de</strong><br />

seis plebanías (C<strong>el</strong>lere, Vaiano, Massa Borra, Pescia,<br />

Vil<strong>la</strong> Basilica, V<strong>el</strong><strong>la</strong>no) y poseían los castillos <strong>de</strong><br />

Buggiano y Sorico (PESCAGLINI MONTI 1991; SPICCIANI<br />

1992a). Fundaron un monasterio familiar <strong>de</strong>dicado a<br />

Santa Maria <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1038.<br />

• Señores «<strong>de</strong> Uzzano, Vivinaia y Montechiari»<br />

(PESCAGLINI MONTI 1992). Contro<strong>la</strong>ban <strong>el</strong> sector<br />

occid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle, don<strong>de</strong> t<strong>en</strong>ían los tres castillos que<br />

dieron nombre a <strong>la</strong> familia. A partir <strong>de</strong> los años 70 d<strong>el</strong><br />

siglo XI disponían <strong>de</strong> su propio monasterio «familiar»<br />

construido <strong>en</strong> San Martino a Colle (PESCAGLINI MONTI<br />

1985: 144-152).<br />

Estas familias formaron una consorteria o asociación <strong>en</strong><br />

los últimos años d<strong>el</strong> siglo XII y los primeros d<strong>el</strong> siglo XIII<br />

(SPICCIANI 1992a: 64-5; PESCAGLINI MONTI 1991a: 253) con<br />

<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> reforzar su posición fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y <strong>de</strong> hacer<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna 23 (VIOLANTE 1981).<br />

La formación <strong>de</strong> estos grupos aristocráticos tuvo lugar <strong>en</strong><br />

los siglos X-XI, y, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />

d<strong>el</strong> XI o inicios d<strong>el</strong> siglo XII llegaron a contar con formas<br />

eficaces <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas campesinas y adquirieron<br />

una id<strong>en</strong>tidad aristocrática c<strong>la</strong>ra. Es <strong>en</strong>tonces cuando se<br />

consolidó <strong>la</strong> frontera social que separaba los miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aristocracia, dotados <strong>de</strong> castillos y función militar,<br />

y <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> cuerpo social. Es justam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> ese<br />

mom<strong>en</strong>to cuando sus castillos com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>sempeñar<br />

pap<strong>el</strong>es políticos y judiciales que hasta ese mom<strong>en</strong>to no<br />

t<strong>en</strong>ían.<br />

Al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> estos grupos aristocráticos propietarios <strong>de</strong> castillos,<br />

a los que podría añadirse <strong>el</strong> ya citado Ghiandone, constructor<br />

<strong>de</strong> Collodi, y Paganino <strong>de</strong> Gualbertucci, que <strong>en</strong> 1137 contro<strong>la</strong><br />

los castillos <strong>de</strong> Verruca, Marliana, Serra Pistoiese, <strong>la</strong> sociedad<br />

d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> los siglos XI-XII se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra articu<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />

varias categorías sociales.<br />

Existe, un grupo social intermedio <strong>de</strong> propietarios, que t<strong>en</strong>ía<br />

bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle y <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, pero no<br />

lograron establecer señorías territoriales. Entre <strong>el</strong>los po<strong>de</strong>mos<br />

citar los Paulingi, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Paulo, que vivió <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />

<strong>de</strong> Pescia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X. Tuvieron contactos con <strong>el</strong> Obispo<br />

y con <strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> San Ponziano <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, y llegaron a<br />

construir una iglesia propia <strong>en</strong> Cerreto <strong>en</strong> los primeros años<br />

d<strong>el</strong> siglo XI. Aunque ejercieron un pap<strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> Pescia, nunca tuvieron pret<strong>en</strong>siones políticas


autonomistas (QUIRÓS CASTILLO 1996b). Otro caso es <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

Trasmondino <strong>de</strong> Gugli<strong>el</strong>mo, propietario <strong>de</strong> una curtis <strong>de</strong><br />

Pietrabuona <strong>en</strong> los años 30 d<strong>el</strong> siglo XII y cli<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> obispo<br />

(SPICCIANI 1998).<br />

Pero probablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> grupo social más importante<br />

numéricam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole <strong>en</strong> los siglos<br />

VIII-XII fueron los pequeños propietarios, que sobrevivieron<br />

<strong>en</strong> muchas zonas d<strong>el</strong> valle al ataque <strong>de</strong> los feudales. A pesar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> presión ejercida por <strong>la</strong> gran propiedad durante <strong>el</strong> período<br />

carolingio y postcarolingio y <strong>de</strong> su escasa pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación escrita, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos grupos libres ha<br />

<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> ser bastante significativa (WICKHAM 1991: 284).<br />

<strong>El</strong> Catastro redactado por <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1427 muestra que <strong>en</strong>, varias comunida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río<br />

Pescia <strong>de</strong> Pescia, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos pequeños propietarios<br />

era muy notable (ASF, Catasto, 235).<br />

En <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> social se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los man<strong>en</strong>tes,<br />

equiparables a los siervos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gleba, que <strong>en</strong> Valdinievole<br />

no son un grupo particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te numeroso. Son campesinos<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes con obligación <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia, que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> a partir <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XI<br />

e inicios d<strong>el</strong> XII (WICKHAM 1994a; FOSSIER 1996: 252) 24.<br />

Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, podían t<strong>en</strong>er tierras <strong>en</strong><br />

concesión sin <strong>de</strong>beres serviles (WICKHAM 1995a: 119-120).<br />

Por lo que sabemos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle tanto <strong>el</strong> Obispo, algunas<br />

iglesias y varios feudales contaban con man<strong>en</strong>tes.<br />

3. Historiografía, fu<strong>en</strong>tes y metodología <strong>de</strong><br />

estudio empleada<br />

No exist<strong>en</strong> síntesis o estudios específicos sobre <strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole. <strong>El</strong> argum<strong>en</strong>to ha sido tratado<br />

<strong>de</strong> forma más o m<strong>en</strong>os marginal <strong>en</strong> algunos trabajos sobre<br />

los grupos dirig<strong>en</strong>tes o sobre <strong>la</strong> historia social, pero faltan<br />

estudios territoriales (WICKHAM 1991: 289; PESCAGLINI MONTI<br />

1990a; MALVOLTI 1990).<br />

Las fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales disponibles que permit<strong>en</strong> estudiar<br />

<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, son <strong>de</strong> naturaleza muy distinta.<br />

En <strong>el</strong> contexto luqués, Valdinievole es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

m<strong>en</strong>os docum<strong>en</strong>tadas durante <strong>la</strong> Edad Media, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los siglos XI-XII, cuando tuvo lugar <strong>la</strong> ruptura social<br />

con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. No obstante, se trata <strong>de</strong> una escasez<br />

r<strong>el</strong>ativa si <strong>la</strong> comparamos con <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong>, ya<br />

que cu<strong>en</strong>ta con casi un c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> pergaminos anteriores<br />

al año 1000 25.<br />

Los archivos <strong>de</strong> los tres monasterios pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona,<br />

Santa Maria <strong>de</strong> Buggiano 26, San Martino in Colle 27 y San<br />

Pietro <strong>de</strong> Pozzeveri 28, se han perdido o están <strong>de</strong>smembrados<br />

<strong>en</strong> otros fondos. Son todos monasterios <strong>de</strong> fundación <strong>la</strong>ica,<br />

creados con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> estas familias <strong>de</strong> organizar su<br />

proprio patrimonio y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong><br />

vista político y social 29.<br />

Debemos, pues, conformarnos con <strong>la</strong>s informaciones<br />

proced<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Archivo Arzobispal y Capitu<strong>la</strong>r, que son<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te abundantes hasta mediados d<strong>el</strong> siglo XI.<br />

23<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Durante los sigui<strong>en</strong>tes 150 años prácticam<strong>en</strong>te solo <strong>el</strong><br />

Archivo Capitu<strong>la</strong>r y pocas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Pistoia nos permit<strong>en</strong><br />

seguir <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong> valle. Ha sido necesario completar<br />

<strong>el</strong> análisis recurri<strong>en</strong>do a m<strong>en</strong>udo a <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong><br />

siglo XIII, que <strong>en</strong> muchas ocasiones ha permitido obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong><br />

forma retrospectiva informaciones útiles para <strong>el</strong> estudio d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista arqueológico, se han realizado pocas<br />

excavaciones y se han limitado a porciones muy limitadas. <strong>El</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Monsummano ha sido excavado <strong>en</strong> varias ocasiones<br />

por grupos distintos, pero carecemos, tanto <strong>de</strong> noticias d<strong>el</strong><br />

tipo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones realizadas, como <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mismas30. También se ha excavado <strong>la</strong> fortaleza <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong><br />

Basilica por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Pisa, aunque no contamos con<br />

ninguna noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción arqueológica. Montecatini<br />

ha sido objeto <strong>de</strong> excavaciones sistemáticas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año<br />

1994 por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Génova <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Rocca (MILANESE et alii 1997) y Terrazzana fue excavado<br />

<strong>en</strong> los años 1992-1996 por <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> estas páginas con<br />

<strong>la</strong> Soprint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>za Archeologica d<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> y con <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Génova (QUIRÓS CASTILLO 1997b). A<strong>de</strong>más,<br />

tampoco se han realizado prospecciones arqueológicas <strong>de</strong> todo<br />

<strong>el</strong> valle y, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia <strong>de</strong> aPescia (QUIRÓS<br />

CASTILLO 1996) y <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Larciano (MILANESE-QUIRÓS<br />

CASTILLO 1997b), no contamos más que con datos ais<strong>la</strong>dos<br />

y circunstanciales <strong>de</strong> prospecciones limitadas (MILANESE-<br />

QUIRÓS CASTILLO 1997a; VANNI DESIDERI 1985).<br />

Gracias a estos trabajos sabemos que <strong>el</strong> patrimonio<br />

arqueológico d<strong>el</strong> valle es muy importante, aunque <strong>la</strong><br />

continuidad <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> muchos castillos como al<strong>de</strong>as<br />

fortificadas hasta nuestros días ha comportado <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción<br />

<strong>de</strong> muchos c<strong>en</strong>tros. En contraste con otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región,<br />

don<strong>de</strong> se produjo un abandono <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja<br />

Edad Media (CHERUBINI-FRANCOVICH 1973), <strong>en</strong> Valdinievole<br />

<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se mantuvo conc<strong>en</strong>trado hasta <strong>la</strong> época<br />

mo<strong>de</strong>rna.<br />

Por último, <strong>la</strong> toponimia es <strong>el</strong> tercer registro docum<strong>en</strong>tal que<br />

conserva indicaciones útiles para <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

y d<strong>el</strong> paisaje.<br />

Parti<strong>en</strong>do, pues, <strong>de</strong> esta disponibilidad <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes, se han<br />

int<strong>en</strong>tado utilizar todas <strong>la</strong>s informaciones disponibles <strong>de</strong><br />

forma contrastada con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

limitaciones que cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>ta. Se ha realizado,<br />

pues, tanto <strong>el</strong> vaciado docum<strong>en</strong>tal sistemático <strong>de</strong> los siglos<br />

estudiados como <strong>el</strong> análisis toponímico, y <strong>la</strong> prospección<br />

<strong>de</strong> los restos arquitectónicos. Estos datos han servido <strong>de</strong><br />

base y <strong>de</strong> contexto g<strong>en</strong>eral sobre <strong>el</strong> cual se ha procedido<br />

al análisis microterritorial <strong>de</strong> casos específicos. Debido a<br />

<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> valle y a <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

disponibles, se han <strong>el</strong>egido algunos ejemplos significativos<br />

que fues<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> procesos históricos específicos<br />

y que se ajustas<strong>en</strong> a <strong>la</strong> variabilidad geográfica e histórica<br />

d<strong>el</strong> valle.<br />

Con estas premisas se han estudiado <strong>de</strong> forma monográfica<br />

seis localida<strong>de</strong>s, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> analizar <strong>la</strong>s características y <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle. Valle Cau<strong>la</strong> ha<br />

sido <strong>el</strong>egido como ejemplo <strong>de</strong> al<strong>de</strong>a altomedieval, para po<strong>de</strong>r


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole: introducción<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s condiciones preced<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong>s cuales<br />

se produjo <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>. Como ejemplos <strong>de</strong> castillos,<br />

se ha <strong>el</strong>egido Larciano, que ilustra <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> castillo surgido<br />

sobre un c<strong>en</strong>tro dominical <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> una familia condal;<br />

Montecatini, que es un ejemplo <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s castillos<br />

con vocación mercantil <strong>de</strong> gran importancia <strong>de</strong>mográfica<br />

y política, mi<strong>en</strong>tras que Terrazzana permite analizar los<br />

procesos <strong>de</strong> feudalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> montaña. Por<br />

último, los casos <strong>de</strong> Sorico y Pescia ilustran los procesos<br />

<strong>de</strong> transformación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> los siglos<br />

XII-XIII, bajo <strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

NOTAS<br />

1 No obstante, <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Fucecchio se ha incluido <strong>en</strong><br />

múltiples ocasiones <strong>en</strong> nuestro análisis <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s analogías<br />

que pres<strong>en</strong>ta con Valdinievole, así como por <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes y estudios útiles para nuestro análisis.<br />

2 <strong>El</strong> topónimo Pescia ha sido interpretado como un étimo<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> lombardo, que significa río o torr<strong>en</strong>te (ARCAMONE<br />

1995: 43-45).<br />

3 En Vil<strong>la</strong> Basilica, años 816-851 (MDL V/2 n. 400, 406,<br />

685); <strong>en</strong> Obaca, año 910 (MDL V/3, n. 1129).<br />

4 Sobre F. Datini, ORIGO 1988.<br />

5 A principios d<strong>el</strong> siglo XIII había un consulum piscatorum<br />

, indicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una corporación que regu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong><br />

explotación <strong>de</strong> estos recursos (SPICCIANI 1996a: 187). A tal<br />

propósito SQUATRITI 1995: 37.<br />

6 Esta is<strong>la</strong> está docum<strong>en</strong>tada aún <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVII <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cartografía d<strong>el</strong> período. Las noticias más antiguas sobre<br />

esta is<strong>la</strong> son d<strong>el</strong> año 1038, <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Abadía <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Buggiano <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong><br />

siglo XII, cuando fue objeto <strong>de</strong> un conflicto <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> con<strong>de</strong><br />

Guido Guerra y abad Buggiano, que se ext<strong>en</strong>dió hasta <strong>la</strong> ya<br />

citada disputa d<strong>el</strong> año 1217 (SPICCIANI 1996a).<br />

7 Wickham ha sost<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los olivos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a<br />

partir d<strong>el</strong> siglo XII (WICKHAM 1991: 281), si bi<strong>en</strong> contamos con<br />

numerosas refer<strong>en</strong>cias docum<strong>en</strong>tales preced<strong>en</strong>tes distribuidas<br />

por todo <strong>el</strong> valle: 828 Pescia minore, 846 San Piero Campo,<br />

875 Vil<strong>la</strong> Basilica, 915 Obaca, 936 Vaiano, 975 Valleriana,<br />

976 Massa Burra, 979 C<strong>el</strong>leri, 983 Pescia, 1038 Buggiano,<br />

1074 Montecatini.<br />

8 Año 1048, CAAL 4, n. 41: 105-107.<br />

9 Sobre esta vía reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha c<strong>el</strong>ebrado un coloquio,<br />

«La via Cassia ed i guadi d<strong>el</strong><strong>la</strong> Pescia maggiore e Pescia<br />

minore» (Pescia, Uzzano, octubre-septiembre 1997), cuyas<br />

actas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />

10 Son los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos plebanías situadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vía Cassia (Nievole, San Piero in Campo) y otros hal<strong>la</strong>zgos<br />

24<br />

<strong>en</strong> Santo Allucio, «Maggiore» <strong>de</strong> Serravalle y Vergaiolo.<br />

11 «strada francesca, per dove si va a Pistoia e si vi<strong>en</strong>e di<br />

<strong>Luca</strong>» (ASF, Massa in Valdinievole, 21 octubre 1321).<br />

12 Sin pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> ser exhaustivos, se pued<strong>en</strong> citar <strong>en</strong>tre<br />

otros <strong>el</strong> Puerto «Maonese» (ASF, Agostiniano <strong>de</strong> Santa<br />

Margherita, 3 marzo 1334); Puerto Burnacchi, situado bajo<br />

Montecatini (a. 1251 AAL * D 89; a. 1258 AAL + Q 97);<br />

Puerto San Donnino y Puerto Cerbaia (a. 1273, ZDEKAUER<br />

1891: 83); Puerto Brugnano (BERTI 1987b).<br />

13 Los mejores estudios <strong>de</strong> historia política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole<br />

son GALEOTTI 1659; TORRIGIANI 1865; ANSALDI 1879;<br />

CALAMARI 1927-1928; CECCHI-COTURRI 1968; PESCAGLINI<br />

MONTI 1995.<br />

14 RAUTY 1996a es <strong>la</strong> última formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tal teoría.<br />

En contra, NATALI 1978 y <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> A. Spicciani al<br />

preced<strong>en</strong>te artículo <strong>de</strong> N. Rauty (pp. 47-50). Ver a<strong>de</strong>más<br />

VANNI 1988.<br />

15 Uno <strong>de</strong> los criterios que muestran <strong>el</strong> carácter periférico<br />

d<strong>el</strong> valle respecto al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis serían <strong>la</strong>s numerosas<br />

refer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos medievales a <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

moneda pisana (SAVIGNI 1996: 95). Esta valoración no pue<strong>de</strong><br />

ser contrastada con los datos arqueológicos disponibles. Los<br />

principales hal<strong>la</strong>zgos numismáticos <strong>de</strong> los siglos XI-XIII,<br />

como son <strong>la</strong>s iglesias <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo a Cerreto (QUIRÓS<br />

CASTILLO 1996a) y San Lor<strong>en</strong>zo a Vaiano (D’AIOLA 1997),<br />

y los castillos <strong>de</strong> Montecatini (inédito, se agra<strong>de</strong>ce <strong>la</strong><br />

información <strong>de</strong> M. Baldassari), Lignana (<strong>de</strong>terminación<br />

realizada por M. Baldassari) o <strong>de</strong> otros yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

Valdinievole (D’AIOLA 1985), muestran <strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

producciones <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, con pres<strong>en</strong>cias pisanas a partir d<strong>el</strong><br />

siglo XIV. No obstante, son pocos los ejemp<strong>la</strong>res conocidos<br />

como para po<strong>de</strong>r establecer conclusiones significativas. Una<br />

situación simi<strong>la</strong>r se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Pistoia, don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> numerario pisano es tan importante como <strong>la</strong><br />

local (REDI 1977: 263).<br />

16 <strong>El</strong> pap<strong>el</strong> jugado por Pescia durante <strong>la</strong> expulsión d<strong>el</strong> obispo<br />

Ans<strong>el</strong>mo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI (SPICCIANI 1991a) o <strong>el</strong> uso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda pisana <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII (SAVIGNI 1996: 95) son<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que ilustran esta contraposición.<br />

17 Aún <strong>en</strong> 1258 eran los sucesores <strong>de</strong> Ghiandone los que<br />

<strong>el</strong>egían a los miembros d<strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Collodi, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>en</strong> Vivinaia <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma época era <strong>el</strong> par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to local <strong>el</strong> que<br />

realizaba tal <strong>el</strong>ección (PESCAGLINI MONTI 1990a: 53).<br />

18 <strong>El</strong> texto, transcrito <strong>en</strong> MOSIICI 1995: 122-126, constituye<br />

uno <strong>de</strong> los primeros estatutos concejiles conservados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis. La interpretación <strong>de</strong> este pacto como contraria a<br />

<strong>Luca</strong>, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por algunos autores (CALAMARI 1927-1928;<br />

BROWN 1992: 40-41), ha sido cuestionada por otros autores,<br />

que lo han visto como una iniciativa <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong>stinada a<br />

consolidar su pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> (SEGHIERI 1988: 77-79).<br />

19 Sobre estas cesiones y su pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos<br />

grupos aristocráticos <strong>la</strong> bibliografía es bastisima; po<strong>de</strong>mos<br />

limitarnos a los trabajos más reci<strong>en</strong>tes que han afrontado <strong>el</strong>


problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista institucional <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

con <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones feudales y <strong>la</strong>s<br />

contraprestaciones militares (VIOLANTE 1986, 1992b, 1995;<br />

SPICCIANI 1992: 106 ss.; 1993); <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gestión d<strong>el</strong> patrimonio y <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales por parte d<strong>el</strong><br />

obispo (TIRELLI 1991: 95, 115), y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> señorías<br />

políticam<strong>en</strong>te autónomas (WICKHAM 1997: 121).<br />

20 En <strong>el</strong> año 980 recibieron varios bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong><br />

S. Tommaso di Arriana situados «prope casa nostra que<br />

dicitur Galicieto» e «prope monte et pogio nostro illo qui<br />

dicitur Petretulo». EI liv<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> los diezmos y <strong>la</strong> plebanía lo<br />

recibieron ocho años <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> mismo obispo (MDL V/3,<br />

n. 1503, a.980; n. 1639, a. 988).<br />

21 Acaso también poseyeron intereses <strong>en</strong> Montecatini, tal<br />

y como muestra <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> «Alberto comitis filio quod<br />

Ingilberti» <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratado <strong>de</strong> paz <strong>en</strong>tre Pistoia y Montecatini <strong>de</strong><br />

1179, probablem<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a esta familia (SANTOLI<br />

1915: 3, n. 5).<br />

22 Otra familia análoga es <strong>la</strong> <strong>de</strong> los Fralminghi, que obtuvieron<br />

amplios patrimonios y <strong>de</strong>rechos eclesiásticos <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle<br />

y <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, si bi<strong>en</strong> nunca llegaron a<br />

territorializar sus intereses señoriales <strong>en</strong> una única zona, por<br />

lo que no poseyeron ni castillos ni <strong>de</strong>rechos; se limitaron a<br />

ser r<strong>en</strong>tistas. Sobre <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, PESCAGLINI MONTI<br />

1995: 59, n. 3; SPICCIANI 1997: 60-62; SAVIGNI 1996: 204.<br />

23 Si bi<strong>en</strong> no sabemos <strong>la</strong> fecha precisa a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual<br />

estos grupos forman <strong>la</strong> consorteria, <strong>la</strong> concesión d<strong>el</strong> diploma<br />

<strong>de</strong> Enrico VI <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1191 <strong>de</strong>be <strong>de</strong> haber favorecido esta<br />

asociación. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras m<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> tal consorteria<br />

es <strong>el</strong> feudo concedido por <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> Roberto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1224 a «Bernardo quondam Or<strong>la</strong>ndi et consortibus suis»<br />

<strong>de</strong> los diezmos <strong>de</strong> Sorico. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

los señores «<strong>de</strong> Uzzano» <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to solo se justifica<br />

<strong>en</strong> cuanto repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> tal consorteria (AAL AD 50).<br />

24 Este autor sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> discontinuidad exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los<br />

servi carolingios y los man<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los siglos XI-XIII, ya<br />

que supone que durante <strong>la</strong> época postcarolingia se habría<br />

producido una parcial limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cargas sobre los servi,<br />

que se habrían ac<strong>en</strong>tuado a partir d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

señoriales a partir <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XI (WICKHAM 1994a).<br />

No obstante, son muchos los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad<br />

<strong>en</strong>tre ambas categorías <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (CONTI 1965), si bi<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación con <strong>la</strong> que contamos <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> no permite<br />

<strong>el</strong>aborar más que hipótesis interpretativas.<br />

25 Una síntesis sobre <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación y los archivos r<strong>el</strong>ativos<br />

a Valdinievole se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong> Convegno su Archivi<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole e Storia Locale, Buggiano, 1985 y <strong>en</strong><br />

SAVINO 1987.<br />

26 Fundado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1038 por los señores«<strong>de</strong> Buggiano»,<br />

SPICCIANI 1984.<br />

27 Fundado por los señores «<strong>de</strong> Uzzano, Vivinaia,<br />

Montechiari» <strong>en</strong> torno al año 1080 (PESCAGLINI MONTI<br />

1985).<br />

25<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

28 Fundado por los señores «<strong>de</strong> Porcari» <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI (a.<br />

1058 canónica, a. 1086 monasterio), SEGHIERI 1978. Una<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> este monasterio ha confluido <strong>en</strong><br />

los fondos d<strong>el</strong> Archivo Capitu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

29 Un ejemplo <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se ha conservado una bu<strong>en</strong>a parte d<strong>el</strong><br />

archivo d<strong>el</strong> monasterio es <strong>el</strong> <strong>de</strong> San Salvador <strong>de</strong> Fucecchio,<br />

fundado por los con<strong>de</strong>s Cadolingios (MALVOLTI 1986).<br />

30 Museo Civico di Larciano (AA. VV., 1985a: 159);<br />

Grupo Arqueológico <strong>de</strong> Pistoia (FRANCHI 1985, 1986) y <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia (excavaciones inéditas).


<strong>El</strong> objeto <strong>de</strong> este capítulo no es <strong>el</strong> <strong>de</strong> realizar un estudio<br />

completo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media, ya<br />

que sería necesario realizar un análisis monográfico. Sin<br />

embargo, se ha creído oportuno pres<strong>en</strong>tar brevem<strong>en</strong>te una<br />

síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> los siglos V-X, <strong>en</strong> cuanto que <strong>en</strong> este período se<br />

configuran y se consolidan <strong>la</strong> estructura social y económica<br />

que permite <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> los siglos<br />

sigui<strong>en</strong>tes.<br />

En este análisis se han tomado <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> forma<br />

separada <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes arqueológicas e históricas, <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> construir mod<strong>el</strong>os autónomos que serán<br />

confrontados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conclusiones finales. La diversidad<br />

<strong>de</strong> ambas perspectivas historiográficas y <strong>la</strong>s discordancias<br />

exist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> valorar <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

y d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> torno al año 1000 han impuesto esta<br />

metodología <strong>de</strong> estudio.<br />

1. Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

registro arqueológico<br />

Las fu<strong>en</strong>tes arqueológicas con <strong>la</strong>s que contamos para<br />

reconstruir <strong>el</strong> paisaje medieval <strong>de</strong> Valdinievole son muy<br />

heterogéneas, ya que los materiales a nuestra disposición<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> tanto <strong>de</strong> prospecciones sistemáticas como <strong>de</strong><br />

hal<strong>la</strong>zgos ocasionales, por lo que <strong>la</strong> fiabilidad <strong>de</strong> los datos<br />

es muy variable.<br />

Aunque <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>en</strong> Valdinievole pue<strong>de</strong><br />

remontarse al siglo XVIII (CIAMPOLTRINI 1981a), hasta hace<br />

poco tiempo <strong>el</strong> período medieval no ha sido objeto <strong>de</strong><br />

estudios. Los catálogos y <strong>la</strong>s cartas arqueológicas realizadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong><br />

Pistoia no han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>el</strong> período medieval,<br />

según <strong>la</strong> concepción tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología aún<br />

hoy vig<strong>en</strong>te (NIERI CALAMARI 1932; CUSTER-NIERI 1958;<br />

MARINI 1984-1985; CODAGNONE 1992; BIANCHI 1995). La<br />

actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por los grupos arqueológicos d<strong>el</strong><br />

valle a partir <strong>de</strong> los años 70 ha permitido recuperar una<br />

serie <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong>scontextualizados <strong>de</strong> los períodos<br />

medieval y postmedieval, <strong>de</strong>positados actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Museo Archeologico di Larciano y <strong>el</strong> Museo di Sci<strong>en</strong>ze<br />

Naturali ed Archeologia d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole (Pescia). Solo a<br />

partir <strong>de</strong> los años 90 -con <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología<br />

estratigráfica- han com<strong>en</strong>zado <strong>la</strong>s excavaciones sistemáticas<br />

<strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos medievales y se han iniciado los primeros<br />

programas <strong>de</strong> investigación (MILANESE-QUIRÓS CASTILLO<br />

1997a).<br />

Faltan aún prospecciones topográficas; sólo po<strong>de</strong>mos contar<br />

con <strong>la</strong> prospección realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> 1995 <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia<br />

(QUIRÓS CASTILLO 1996a), y con <strong>la</strong>s investigaciones int<strong>en</strong>sivas,<br />

pero no sistemáticas, realizadas <strong>en</strong> Larciano (MILANESE et alii<br />

1997). De forma paral<strong>el</strong>a, se ha realizado una prospección<br />

sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura medieval (MILANESE-QUIRÓS<br />

CASTILLO 1997), dando especial importancia a <strong>la</strong>s estructuras<br />

fortificadas. Contamos, pues, con una base <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

repres<strong>en</strong>tativa, <strong>en</strong> cuanto compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>territorio</strong>s <strong>de</strong> montaña, <strong>de</strong><br />

colinas (Valleriana), <strong>de</strong> l<strong>la</strong>nura (Larciano) y varios castillos.<br />

Se ha tomado como punto <strong>de</strong> partida <strong>el</strong> período imperial,<br />

ya que es a partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to cuando se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

marcha <strong>la</strong>s primeras transformaciones que <strong>de</strong>sembocarán <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> Edad Media.<br />

1.1. Período romano (Fig. 6)<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

2.2. Los anteced<strong>en</strong>tes: Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

Los datos que t<strong>en</strong>emos sobre <strong>la</strong> Valdinievole <strong>en</strong> época<br />

romana son escasos, ya que no se han realizado excavaciones<br />

programadas <strong>de</strong> una cierta <strong>en</strong>tidad, y <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />

datos provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>zgos ocasionales e interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong><br />

urg<strong>en</strong>cia o prev<strong>en</strong>tivas. Sin embargo, <strong>en</strong> los últimos años<br />

se han realizado varias síntesis y estudios que permit<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s principales formas <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> espacio<br />

(PASQUINUCCI 1995; BIANCHI 1995; GAMBARO 1997; PATERA<br />

1997; MILANESE-PATERA-PIERI 1997: 47-74; CIAMPOLTRINI-<br />

PIERI 1998).<br />

27<br />

Uno <strong>de</strong> los principales problemas abordados por los estudiosos<br />

<strong>de</strong> Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> época romana es su adscripción al<br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> los municipium <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> o <strong>de</strong> Pistoia. Un epígrafe<br />

hal<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Vaiano (CIL XI, 1542) ha permitido<br />

atribuir <strong>la</strong> Valdinievole al <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (PASQUINUCCI<br />

1995: 25-26), situando su límite ori<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>el</strong> Monte Albano.<br />

Sin embargo, otros estudios sobre <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> época romana<br />

sitúan <strong>el</strong> confín <strong>de</strong> su <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas Cerbaie<br />

(MENACCI-ZECCHINI 1981: 241), o <strong>de</strong>fi<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> Valdinievole a Pistoia (RAUTY 1986).<br />

A partir d<strong>el</strong> siglo I d. C. se fundaron nuevos pob<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> todo<br />

<strong>el</strong> valle, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, sigui<strong>en</strong>do una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

ya docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> sept<strong>en</strong>trional<br />

(CIAMPOLTRINI 1981b). A<strong>de</strong>más, ha sido posible observar <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una c<strong>en</strong>turiación <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong>tre<br />

Montecatini y Montevettolini, aunque faltan hal<strong>la</strong>zgos que<br />

aval<strong>en</strong> tal teoría (CIAMPOLTRINI 1981b: 52, n. 58). Contamos<br />

con un número importante <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>zgos atribuibles al período<br />

altoimperial (I-III d. C.) distribuidos <strong>de</strong> forma irregu<strong>la</strong>r por<br />

todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. La mayor conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos<br />

se sitúa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas prospectadas (Valdinievole ori<strong>en</strong>tal y<br />

valle d<strong>el</strong> río Pescia), <strong>en</strong> correspond<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong>s principales<br />

directrices viarias d<strong>el</strong> valle. En <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura discurría <strong>la</strong> vía Cassia (a<strong>la</strong>rgada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>tia<br />

hasta Luni a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo II a. C.), <strong>en</strong> cuyo trazado se<br />

sitúan los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> San Piero in Campo, Vergaiolo, Pieve<br />

a Nievole o Maggiore <strong>de</strong> Serravalle. En <strong>la</strong> parte ori<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong><br />

valle hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos vil<strong>la</strong>s (Pozzar<strong>el</strong>lo y<br />

Pievaccia di Vaiano), <strong>de</strong> los hornos <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillos y <strong>de</strong> cerámica<br />

<strong>de</strong> Cerbaia (MILANESE-PATERA-PIERI 1997: 50-53), <strong>de</strong> Casa<br />

B<strong>el</strong>riposo (VANNI DESIDERI 1985: 25-26), y <strong>de</strong> otros hal<strong>la</strong>zgos<br />

esporádicos (Sega<strong>la</strong>re). Por último, otra serie <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos<br />

se dispon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado d<strong>el</strong> río Pescia, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con una


Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

Fig. 6. Yacimi<strong>en</strong>tos romanos y tardorromanos (subrayados) <strong>de</strong> Valdinievole.<br />

red viaria m<strong>en</strong>or (Pescia, Santo Allucio, Monzone, Medicina;<br />

GAMBARO 1997).<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se han excavado pequeños sectores <strong>de</strong> algunos<br />

yacimi<strong>en</strong>tos (Pieve a Nievole, Fontanacce di Medicina,<br />

Cerbaia, Pozzar<strong>el</strong>lo, Pievaccia), por lo que no resulta posible<br />

conocer <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

Con todo, se intuye que, <strong>en</strong> época altoimperial se ocupó <strong>de</strong><br />

forma sistemática toda <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura y, <strong>de</strong> forma más esporádica,<br />

los valles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole sept<strong>en</strong>trional. <strong>El</strong> probable<br />

saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parte d<strong>el</strong> pantano ha favorecido <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

28<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> esta zona d<strong>el</strong> valle y <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />

un sistema <strong>de</strong> puertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> pantano, tal y como muestra <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios yacimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> puertos<br />

medievales, como <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Brugnana.<br />

Es muy poco lo que se sabe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong> época<br />

medioimperial, docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cercana zona <strong>de</strong> Cerbaie<br />

(inmediatam<strong>en</strong>te al SO <strong>de</strong> Valdinievole), don<strong>de</strong> ha sido<br />

posible atestiguar toda una serie <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> modificación<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> época severiana mediante <strong>la</strong> reocupación<br />

<strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos previam<strong>en</strong>te abandonados (ANDREOTTI-


CIAMPOLTRINI 1989). La vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pozzar<strong>el</strong>lo fue transformada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo III, aunque no contamos con datos para conocer <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> este yacimi<strong>en</strong>to.<br />

1.2.La Antigüedad Tardía<br />

En los últimos años <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> durante <strong>la</strong> Antigüedad Tardía y <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media ha t<strong>en</strong>ido un gran <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>bido al impulso que<br />

<strong>la</strong>s investigaciones arqueológicas han dado al estudio <strong>de</strong><br />

estos siglos (FRANCOVICH-NOYÉ 1994). <strong>Toscana</strong> es una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s regiones mejor estudiadas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

c<strong>en</strong>tral y meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> región gracias a <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a (CUCINI 1990; CAMBI et alii<br />

1994; VALENTI 1995b; 1996c). En <strong>Luca</strong>, los estudios <strong>de</strong> G.<br />

Ciampoltrini, tanto sobre <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> (CIAMPOLTRINI-NOTINI<br />

1990; CIAMPOLTRINI 1994; CIAMPOLTRINI et alii 1994),<br />

como <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural (ANDREOTTI-CIAMPOLTRINI 1989;<br />

CIAMPOLTRINI 1984; CIAMPOLTRINI 1988; CIAMPOLTRINI<br />

1990b; CIAMPOLTRINI-NOTINI-RENDINI 1991; CIAMPOLTRINI<br />

1995a) constituy<strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia obligados para<br />

<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> estas transformaciones. Sin embargo, faltan<br />

excavaciones programadas y ext<strong>en</strong>sivas <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dos, ya<br />

que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los datos provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> tumbas y <strong>de</strong><br />

hal<strong>la</strong>zgos ais<strong>la</strong>dos. En Valdinievole se carece <strong>de</strong> excavaciones<br />

sistemáticas <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los siglos V y X. Hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong><br />

superficie y son<strong>de</strong>os ocasionales son, pues, los docum<strong>en</strong>tos<br />

que hemos <strong>de</strong> utilizar para int<strong>en</strong>tar reconstruir <strong>la</strong> red d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este período (Fig. 7).<br />

A partir <strong>de</strong> los siglos II-III d. C. se produjo un abandono<br />

s<strong>el</strong>ectivo <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos altoimperiales, que dió paso,<br />

<strong>en</strong> los siglos IV-V, a una nueva articu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

En <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> Valdinievole se abandonaron <strong>la</strong> práctica<br />

totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas y <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

situados <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía Cassia. Estos cambios hay<br />

que ponerlos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> base<br />

económica y <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> trabajo<br />

campesino con <strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> colonato. Por un <strong>la</strong>do se<br />

consolidaron algunos c<strong>en</strong>tros mayores <strong>de</strong> tipo aristocrático,<br />

como <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Pozzar<strong>el</strong>lo y Vaiano. Al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> esta<br />

última se produjo una importante reestructuración <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

segunda mitad d<strong>el</strong> siglo IV, mediante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un<br />

probable oratorio con <strong>de</strong>coración musiva (MILANESE-PATERA-<br />

PIERI 1997: 51-52; 66). De forma paral<strong>el</strong>a se fundaron otro<br />

grupo <strong>de</strong> pequeñas al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> colonos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole<br />

ori<strong>en</strong>tal y meridional, como son los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> Casa<br />

B<strong>el</strong>riposo <strong>de</strong> los siglos VI-VII (DESIDERI-FREDIANI 1990),<br />

Casa Bruscolo <strong>de</strong> los siglos V-VI (VANNI DESIDERI 1985: 53)<br />

y Poggio Tondo o Torre (VANNI DESIDERI 1982: 83). Estos<br />

c<strong>en</strong>tros p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pequeñas aglomeraciones<br />

<strong>de</strong> cabañas, que pres<strong>en</strong>tan paral<strong>el</strong>os con otros hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, como son los casos <strong>de</strong> Fossa Nera (Porcari)<br />

y Corte Carletti <strong>en</strong> Or<strong>en</strong>tano (ANDREOTTI-CIAMPOLTRINI<br />

1989).<br />

En síntesis, durante los siglos IV-V se observa <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un sistema jerarquizado <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> espacio basada<br />

<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> carácter resid<strong>en</strong>cial y <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

29<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

r<strong>en</strong>tas, tipo vil<strong>la</strong>, <strong>en</strong> torno a los cuales se distribuy<strong>en</strong> grupos<br />

dispersos <strong>de</strong> cabañas <strong>de</strong> colonos. Este mod<strong>el</strong>o ti<strong>en</strong>e paral<strong>el</strong>os<br />

con otras situaciones <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector meridional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región (VALENTI 1996c). Los materiales recuperados <strong>en</strong><br />

estos últimos pob<strong>la</strong>dos muestran que fueron abandonados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los siglos V y VII. Este abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

quizás habría que ponerlo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> formación d<strong>el</strong><br />

Pantano <strong>de</strong> Fucecchio, <strong>de</strong> forma análoga a cuanto sucedió<br />

con <strong>el</strong> Lago <strong>de</strong> Sesto, al sureste <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (CIAMPOLTRINI-<br />

ZECCHINI 1987: 58).<br />

Otro aspecto importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones que tuvieron<br />

lugar <strong>en</strong> Valdinievole durante <strong>la</strong> Antigüedad Tardía fue<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un número limitado <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> zonas<br />

marginales <strong>de</strong> montaña y <strong>de</strong> alturas situadas <strong>en</strong> proximidad<br />

d<strong>el</strong> pantano, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> otros sectores d<strong>el</strong><br />

Mediterráneo Occid<strong>en</strong>tal conocido como «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» 1.<br />

En <strong>la</strong> Valdinievole sept<strong>en</strong>trional se fundaron a partir <strong>de</strong><br />

este período varios as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones<br />

situados <strong>en</strong> terrazas fluviales a 400-600 m <strong>de</strong> altitud, como<br />

son Obaca, Puntallo (Foto 5), Fontanaccio <strong>de</strong> Medicina o<br />

Petano, <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia (Fig. 7, n. 1-4; 8-10),<br />

Pian <strong>de</strong>i Galli (Foto 6, 7), <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle Pescia <strong>de</strong> Collodi 2 o<br />

Casabasciana <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Lima (CIAMPOLTRINI et alii<br />

1991). También se ocuparon <strong>en</strong> este período algunas colinas<br />

situadas <strong>en</strong> torno al pantano, como Poggio Tondo (VANNI<br />

DESIDERI 1985: 35).<br />

Los escasos materiales recuperados <strong>en</strong> estos yacimi<strong>en</strong>tos<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a pequeños as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos formados por cabañas<br />

o estructuras realizadas con materiales perece<strong>de</strong>ros que no<br />

<strong>de</strong>jan restos arqueológicos <strong>de</strong> importancia. A pesar <strong>de</strong> situarse<br />

<strong>en</strong> una posición marginal respecto al sistema jerárquico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, estos yacimi<strong>en</strong>tos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

área fértiles adaptas a <strong>la</strong> explotación agropecuaria mixta,<br />

como son <strong>la</strong>s terrazas fluviales ori<strong>en</strong>tadas al Sur y los<br />

paleo<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos (DALL’AGLIO-MARCHETTI-VALLE 1989:<br />

144). <strong>El</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> pesos <strong>de</strong> t<strong>el</strong>ar y <strong>de</strong> molinos manuales<br />

<strong>en</strong> Medicina son indicios que muestran que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

silvopastoriles habían alcanzado un importante <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>en</strong> este período, cuando se empezó a explotar <strong>de</strong> forma<br />

sistemática <strong>el</strong> castañedo doméstico y se impusieron nuevas<br />

estrategias productivas (QUIRÓS CASTILLO 1998a). Aunque es<br />

posible que una parte <strong>de</strong> estos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos «<strong>en</strong>caramados»<br />

fues<strong>en</strong> al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> colonos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que surgieron como<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa señorial, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno<br />

al pantano, <strong>la</strong>s nuevas ori<strong>en</strong>taciones productivas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong> autosubsist<strong>en</strong>cia permit<strong>en</strong> r<strong>el</strong>acionar <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong><br />

estas al<strong>de</strong>as con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> grupos campesinos <strong>en</strong> vía<br />

<strong>de</strong> servilización que huyeron <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión señorial, tal y<br />

como está docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> otros zonas d<strong>el</strong> Mediterráneo<br />

(GUTIÉRREZ LLORET 1996: 277 ss., 308).<br />

Este tipo <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>ta muchas analogías con<br />

otras al<strong>de</strong>as fundadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período <strong>en</strong> <strong>la</strong> montaña <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>. Volcascio (CIAMPOLTRINI et alii 1991: 698-707) es un<br />

yacimi<strong>en</strong>to que pue<strong>de</strong> servir <strong>de</strong> paral<strong>el</strong>o significativo para<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> estos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos. <strong>El</strong> yacimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Volcascio está situado <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>nuovo<br />

Garfagnana, <strong>en</strong> una <strong>la</strong><strong>de</strong>ra aterrazada a 340-270 m. Los<br />

pequeños son<strong>de</strong>os realizados <strong>en</strong> este yacimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> 36 m 2<br />

<strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión, han permitido observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una


Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

Fig. 7. Cerámica <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos tardoantiguos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole.<br />

30


pequeña al<strong>de</strong>a formada <strong>de</strong> cabañas dispuestas <strong>en</strong> proximidad<br />

<strong>de</strong> una terraza <strong>de</strong> gran pot<strong>en</strong>cialidad agríco<strong>la</strong>. Los materiales<br />

recuperados se caracterizan por su homog<strong>en</strong>eidad cronológica<br />

y por su riqueza, contrastando con los ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole. También <strong>en</strong> <strong>la</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio se<br />

han localizado otros as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos campesinos <strong>en</strong> zonas<br />

marginales, como son los hábitats rupestres <strong>de</strong> Grotta <strong>de</strong>i<br />

Cinghialli y Caverna d<strong>el</strong>le Fate (MENCACCI-ZECCHINI 1981)<br />

o <strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Gronda <strong>de</strong> Luscignano (DAVITE 1988;<br />

BELATALLA et alii 1991).<br />

Este interés por <strong>la</strong>s zonas marginales <strong>de</strong> montaña está<br />

docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> época tardoantigua <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino<br />

toscano y ligur. En <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Magra -don<strong>de</strong> carecemos<br />

casi completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> noticias <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos altoimperiales,<br />

ya que se conc<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa y <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

vías consu<strong>la</strong>res (MANNONI 1983a: 260; DELANO SMITH et<br />

alii 1986: 105)- se fundaron a partir <strong>de</strong> los siglos IV-V<br />

pequeños yacimi<strong>en</strong>tos pobres <strong>de</strong> montaña, <strong>de</strong> escasa <strong>en</strong>tidad<br />

material, caracterizados por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abundantes<br />

tégu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> superficie, por lo que estos yacimi<strong>en</strong>tos han sido<br />

<strong>de</strong>finidos como «estaciones <strong>de</strong> tégu<strong>la</strong>s» (MANNONI 1974b: 12;<br />

MANNONI 1983: 261). Se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre los 400 y los 500<br />

m sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar y, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, están formadas por<br />

2-4 cabañas realizadas con materiales perece<strong>de</strong>ros (FOSSATI-<br />

BAZZURRO-PIZZOLO 1976: 325; MANNONI 1983; GIANNICHEDDA<br />

1992: 152 ss). Pocos <strong>de</strong> estos yacimi<strong>en</strong>tos han sido excavados,<br />

por lo que resulta difícil realizar comparaciones con Volcascio<br />

o los casos <strong>de</strong> Valdinievole. Se pue<strong>de</strong> concluir, pues, que <strong>el</strong><br />

Ap<strong>en</strong>ino toscano y Ligur fue ocupado a partir d<strong>el</strong> siglo IV-V<br />

por grupos campesinos que abandonaron <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nuras, <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas ori<strong>en</strong>taciones productivas<br />

mixtas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes hacia <strong>el</strong> autoconsumo.<br />

Volvi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> Valdinievole, son varios los yacimi<strong>en</strong>tos<br />

que pres<strong>en</strong>tan analogías con as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos «<strong>en</strong>caramados»<br />

como Volcascio. Puntallo, situado <strong>en</strong> una terraza fluvial d<strong>el</strong><br />

río Pescia a 670 m, es uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Las prospecciones han<br />

recuperado algunos fragm<strong>en</strong>tos cerámicos fechables <strong>en</strong> los<br />

siglos IV-V, pero no ha sido posible recuperar restos <strong>de</strong><br />

estructuras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este período. También <strong>en</strong> Petano<br />

(542 m) se han <strong>en</strong>contrado varios fragm<strong>en</strong>tos cerámicos<br />

probablem<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este período, y <strong>en</strong> Obaca (438<br />

m) se ha <strong>en</strong>contrado una moneda <strong>de</strong> Constante II, que permit<strong>en</strong><br />

p<strong>en</strong>sar que este paleo<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to ya estaba ocupada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo IV. Por último, <strong>en</strong> Fontanaccio <strong>de</strong> Medicina (500 m) se<br />

han excavado algunos restos probablem<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a<br />

varias cabañas realizadas <strong>en</strong> piedra y cubiertas con tégu<strong>la</strong>s.<br />

Los materiales recuperados, que se fechan <strong>en</strong> los siglos IV-V<br />

d. C., confirman los procesos <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

montaña (GAMBARO 1997: 67-70).<br />

En síntesis, durante <strong>el</strong> período tardoantiguo se consolidó<br />

un proceso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo<br />

d<strong>el</strong> valle, articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> torno a estructuras resid<strong>en</strong>ciales que<br />

actúan como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los colonos<br />

que ocupan pequeñas al<strong>de</strong>as dispersas <strong>en</strong> torno a estas vil<strong>la</strong>e.<br />

Algunos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura sobrevivieron<br />

durante toda <strong>la</strong> Alta Edad Media, transformándose <strong>en</strong> iglesias,<br />

como <strong>en</strong> Vaiano, Torre y otras plebanías d<strong>el</strong> valle como<br />

San Piero in Campo o San Pietro a Nievole. En <strong>la</strong> montaña<br />

se asistió a un proceso <strong>de</strong> colonización simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> otras<br />

zonas d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (CIAMPOLTRINI et alii 1991: 706)<br />

y <strong>de</strong> Liguria (GIANNICHEDDA 1992). A partir <strong>de</strong> los siglos<br />

IV-V aparecieron una serie <strong>de</strong> nuevos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong><br />

gran parte resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa campesina, vincu<strong>la</strong>dos<br />

a una estrategia productiva dirigida al autoconsumo. En<br />

este período tuvo lugar <strong>la</strong> ocupación, por primera vez, <strong>de</strong><br />

los principales espacios productivos d<strong>el</strong> valle sobre los<br />

que se insta<strong>la</strong>rán, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo X, más d<strong>el</strong> 90%<br />

<strong>de</strong> todos los c<strong>en</strong>tros habitados. Se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r, pues, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> un espacio «protomedieval» que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

1.3. Período bizantino y lombardo (siglos VI-VIII)<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación arqueológica <strong>de</strong> este período,<br />

especialm<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> siglo VIII, constituye un problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación arqueológica <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región. La<br />

falta <strong>de</strong> indicadores cronológicos y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los<br />

yacimi<strong>en</strong>tos, compromet<strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> este período 3.<br />

En <strong>Luca</strong> se ha podido observar, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> toponimia y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación que, a finales d<strong>el</strong> siglo VI, <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> se<br />

<strong>en</strong>contraba protegida por una red <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> parte<br />

fortificados, <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a (CIAMPOLTRINI<br />

1990a: 693, fig. 2), aunque faltan <strong>la</strong>s evid<strong>en</strong>cias arqueológicas<br />

<strong>de</strong> esta reconstrucción territorial. Se trata <strong>de</strong> una interpretación<br />

que ac<strong>en</strong>túa <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> como fortaleza, como<br />

c<strong>en</strong>tro prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te militar, al m<strong>en</strong>os durante <strong>la</strong> época<br />

lombarda (CIAMPOLTRINI 1994).<br />

En Valdinievole no se dispone <strong>de</strong> materiales arqueológicos<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este período, y los únicos hal<strong>la</strong>zgos carec<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> contexto estratigráfico. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> una fíbu<strong>la</strong> hal<strong>la</strong>da<br />

<strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia plebana <strong>de</strong> Santo Tommaso<br />

<strong>de</strong> Arriana 5, quizás lombarda, aunque no ha sido posible<br />

<strong>de</strong>terminar con precisión su cronología. En Pianacci (Uzzano)<br />

se han recuperado dos puntas <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza y una forma <strong>en</strong><br />

cerámica <strong>de</strong>purada, probablem<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a una<br />

tumba d<strong>el</strong> siglo VII (QUIRÓS CASTILLO 1996a).<br />

<strong>El</strong> «y<strong>el</strong>mo <strong>de</strong> Agilulfo» es una importante pieza <strong>de</strong> orfebrería<br />

lombarda pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a un y<strong>el</strong>mo áureo, así d<strong>en</strong>ominada por<br />

repres<strong>en</strong>tar al rey Agilulfo (590-616) <strong>en</strong>tronizado. La pieza<br />

se conserva <strong>en</strong> <strong>el</strong> Museo Barg<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia, y su hal<strong>la</strong>zgo<br />

se produjo <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> siglo pasado «movi<strong>en</strong>do<br />

piedras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ruinas <strong>de</strong> un castillo <strong>de</strong> Valdinievole» (VON<br />

HESSEN 1975, tav. 27-30: 90; CIAMPOLTRINI 1988; WICKHAM<br />

1983: 50-51; DELOGU 1980: 43; RAUTY 1988a: 75). Durante <strong>el</strong><br />

reinado <strong>de</strong> Agilulfo se produjo <strong>la</strong> ocupación militar lombarda<br />

<strong>de</strong> <strong>Toscana</strong> y <strong>Luca</strong>, por lo que su hal<strong>la</strong>zgo <strong>en</strong> Valdinievole<br />

pue<strong>de</strong> sugerir que también <strong>el</strong> valle fuese ocupado <strong>en</strong> este<br />

período y, quizás, existiese un as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to militar lombardo.<br />

No sabemos <strong>en</strong> qué castillo se produjo <strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo, pero<br />

estamos seguros que se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> un pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> altura.<br />

31<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Así pues, aunque no exist<strong>en</strong> datos explícitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> este período, <strong>la</strong>s noticias disponibles confirman<br />

<strong>el</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o consolidado<br />

<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> <strong>en</strong> este período (GINATEMPO-GIORGI 1996:<br />

16). Tanto Pianacci (480 m), <strong>la</strong> Plebanía <strong>de</strong> Santo Tommaso


Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

di Arriana (439 m), como <strong>el</strong> castillo d<strong>el</strong> que proce<strong>de</strong> <strong>el</strong> y<strong>el</strong>mo<br />

muestran que <strong>la</strong>s necrópolis y los pob<strong>la</strong>dos se <strong>en</strong>contraban<br />

<strong>en</strong> zonas altas. Se pue<strong>de</strong> sugerir, pues, que <strong>en</strong> este período se<br />

profundiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> paisaje «protomedieval».<br />

1.4. Período carolingio y postcarolingio (siglos IX-X)<br />

Los yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Valdinievole pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este período<br />

muestran <strong>la</strong> consolidación y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

«<strong>en</strong>caramados» <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole sept<strong>en</strong>trional y <strong>en</strong> torno al<br />

pantano <strong>de</strong> Fucecchio, sigui<strong>en</strong>do una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que se había<br />

iniciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Antigüedad Tardía.<br />

Las prospecciones realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia<br />

sólo han podido localizar una pequeña parte <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

al<strong>de</strong>as exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> este período y conocidas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación escrita. La invisibilidad <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> los siglos IX-X es un problema común <strong>en</strong> casi toda <strong>la</strong><br />

<strong>Toscana</strong>. La razón principal <strong>de</strong> esta car<strong>en</strong>cia hay que buscar<strong>la</strong>,<br />

según varios autores, <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma dinámica d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> superposición <strong>de</strong> los castillos, que han ocultado <strong>la</strong>s<br />

al<strong>de</strong>as anteriores (FRANCOVICH-VALENTI <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa). A<strong>de</strong>más,<br />

<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to al<strong>de</strong>ano no se habia fijado aún <strong>en</strong> este período<br />

<strong>en</strong> muchas zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, y <strong>la</strong> movilidad d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra era muy frecu<strong>en</strong>te.<br />

Esta teoría, que pue<strong>de</strong> aplicarse a bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong><br />

c<strong>en</strong>tral y meridional, no se pue<strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> forma mecánica<br />

a todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> luqués. En efecto, los estudios realizados<br />

<strong>en</strong> Valdinievole han mostrado <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as<br />

sucesivam<strong>en</strong>te fortificadas, pero esto no sucedió <strong>en</strong> todos<br />

los casos. En Valdinievole, los castillos <strong>de</strong> Montecatini<br />

(MILANESE-QUIRÓS CASTILLO 1997a), Lignana (QUIRÓS<br />

CASTILLO 1996a), Larciano (MILANESE et alii 1997), Bareglia<br />

(MILANESE-QUIRÓS CASTILLO 1997a) o Terrazzana (QUIRÓS<br />

CASTILLO 1999a) se construyeron sobre al<strong>de</strong>as ya exist<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X o incluso antes. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong><br />

río Pescia ha sido posible observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros<br />

pob<strong>la</strong>dos, como Valle Cau<strong>la</strong> o Agnan<strong>el</strong>lo, abandonados <strong>en</strong><br />

torno al siglo XI. La car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> excavaciones no permite<br />

cuantificar cuantas al<strong>de</strong>as se abandonaron <strong>en</strong> los siglos X-XI,<br />

aunque <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as altomedievales <strong>de</strong>saparecieron<br />

antes d<strong>el</strong> siglo XIII y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una tercera parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

se convirtieron <strong>en</strong> castillos. Todos estos datos muestran,<br />

pues, una realidad muy compleja caracterizada por una<br />

int<strong>en</strong>sa colonización campesina <strong>de</strong> los valles <strong>de</strong> Valdinievole<br />

sept<strong>en</strong>trional <strong>en</strong> los siglos IX-X.<br />

Las razones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y otras zonas <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong> se <strong>de</strong>be buscar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

propia dinámica d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. En <strong>el</strong> sector c<strong>en</strong>tral y<br />

meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se observa, a partir <strong>de</strong> los siglos<br />

VI-VII, <strong>el</strong> progresivo abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vegas y <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nura y <strong>la</strong><br />

ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ra mediante un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

disperso. Posteriorm<strong>en</strong>te se produjo <strong>el</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» y <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> altura (FRANCOVICH 1998:<br />

17). Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> <strong>la</strong> situación fue más compleja y<br />

varió <strong>de</strong> zona a zona. En Valdinievole, tal y como hemos visto,<br />

<strong>el</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to está docum<strong>en</strong>tado ya a<br />

partir <strong>de</strong> los siglos IV-V, y se <strong>de</strong>sarrolló <strong>de</strong> forma progresiva<br />

32<br />

durante todos los siglos altomedievales. <strong>El</strong> mayor impulso<br />

se observa a partir <strong>de</strong> los siglos IX-X, pero <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

siempre se mantuvo disperso, ya que <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración solo se<br />

produjo tras <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los castillos 6.<br />

Los pocos yacimi<strong>en</strong>tos estudiados <strong>en</strong> Valdinievole<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este período permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> los pob<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> este período. Agnan<strong>el</strong>lo (Fig. 8) es<br />

una al<strong>de</strong>a situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia que ha sido<br />

parcialm<strong>en</strong>te excavada por <strong>el</strong> grupo arqueológico <strong>de</strong> Pescia<br />

<strong>en</strong> los años 80. En estos trabajos se recuperaron más <strong>de</strong> 9000<br />

fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cerámica y otros materiales arqueológicos<br />

que se pued<strong>en</strong> fechar <strong>en</strong> los siglos VIII-X (QUIRÓS CASTILLO<br />

1996a). Aunque se han <strong>en</strong>contrado algunos residuos <strong>de</strong> época<br />

romana 7, más d<strong>el</strong> 90% <strong>de</strong> todos los materiales son cerámicas<br />

<strong>de</strong> cocina realizadas a mano o con torneta con pastas gábricas,<br />

caracterizadas por un bajo índice <strong>de</strong> conducción d<strong>el</strong> calor.<br />

Otro conjunto <strong>de</strong> piezas recuperadas <strong>en</strong> este yacimi<strong>en</strong>to,<br />

como son <strong>la</strong>s jarras realizadas <strong>en</strong> cerámica <strong>de</strong>purada, <strong>en</strong><br />

ocasiones pintadas <strong>en</strong> rojo, muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

productores especializados estables situados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nuras<br />

aluviales <strong>de</strong> Valdinievole o <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (Foto 8). La pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> estas últimas piezas, fechadas <strong>en</strong> contextos regionales<br />

<strong>en</strong> los siglos carolingios 8 y aus<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otros hal<strong>la</strong>zgos d<strong>el</strong><br />

valle posteriores al siglo X (Vaiano, San Lor<strong>en</strong>zo a Cerreto,<br />

Terrazzana, Montecatini), han permitido id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este período. Materiales simi<strong>la</strong>res se han<br />

hal<strong>la</strong>do, igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> otras al<strong>de</strong>as d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia<br />

(Fig. 9).<br />

No es aún posible <strong>el</strong>aborar una tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura<br />

realizada con materiales perece<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> este período,<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> ocupación posteriores que han<br />

<strong>de</strong>struido sus restos (Vaiano, Montecatini) y a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> excavaciones sistemáticas <strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos conocidos a<br />

partir <strong>de</strong> prospecciones (Valle Cau<strong>la</strong>, Agnan<strong>el</strong>lo). Solo <strong>en</strong><br />

Terrazzana ha sido posible observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos<br />

cabañas <strong>de</strong> reducidas dim<strong>en</strong>siones, análogas al ejemplo<br />

excavado <strong>en</strong> Pescia. A los pies d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Bareglia<br />

(construido <strong>en</strong>tre los años 1006 y 1038 por los Con<strong>de</strong>s<br />

Cadolingi) se ha <strong>en</strong>contrado <strong>el</strong> único fondo <strong>de</strong> cabaña situado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vega d<strong>el</strong> río. Con ocasión <strong>de</strong> una interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

urg<strong>en</strong>cia, ha sido posible recuperar una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong><br />

una cabaña <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 3 m 2, realizada con siete agujeros <strong>de</strong><br />

poste. Tratándose, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, no ha<br />

sido posible interpretar p<strong>la</strong>nimetricam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> construcción.<br />

Basándonos <strong>en</strong> los materiales a los que está asociada se<br />

pue<strong>de</strong> proponer una cronología <strong>en</strong> torno a los siglos X-XI<br />

(MILANESE-QUIRÓS CASTILLO 1997a).<br />

Gracias a estos datos y a <strong>la</strong>s indicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

escritas se ha podido observar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to expon<strong>en</strong>cial d<strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as «<strong>en</strong>caramadas» situadas <strong>en</strong> Valdinievole<br />

sept<strong>en</strong>trional <strong>en</strong> los últimos siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

Se trata <strong>de</strong> pequeños grupos <strong>de</strong> cabañas (Valle Cau<strong>la</strong>,<br />

Terrazzana, Bucignano, V<strong>en</strong>tignana, Foto 9, 10) que ocuparon<br />

sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s terrazas fluviales <strong>de</strong> los ríos Pescia y<br />

<strong>la</strong>s colinas situadas <strong>en</strong> torno al pantano, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa<br />

campesina que, conservando un alto grado <strong>de</strong> autonomía <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, ha impuesto unas estrategias<br />

basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultivación d<strong>el</strong> castañedo doméstico, prácticas<br />

gana<strong>de</strong>ras y <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos forestales


Fig. 8. Materiales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Agnan<strong>el</strong>lo.<br />

33<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

(QUIRÓS CASTILLO 1998a). Se trata, pues, d<strong>el</strong> triunfo <strong>de</strong> un<br />

mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> ya iniciado medio mil<strong>en</strong>io<br />

antes, que alcanzó ahora su máximo <strong>de</strong>sarrollo. Aunque a<br />

partir d<strong>el</strong> período carolingio se observa una mayor presión<br />

por parte <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas y<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> trabajo, no se modificaron <strong>en</strong><br />

estos siglos los patrones <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

Sintetizando, <strong>la</strong> transición d<strong>el</strong> período romano al medieval<br />

se caracterizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole por <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> nuevos<br />

mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, que, tímidam<strong>en</strong>te y <strong>de</strong><br />

forma limitada, com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>finirse <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> siglo<br />

V d. C., y que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> período carolingio alcanzaron<br />

su madurez y <strong>de</strong>sarrollo. Este proceso hay que ponerlo <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> nuevos sistemas productivos<br />

basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría y <strong>la</strong> explotación sistemática <strong>de</strong> los<br />

recursos forestales, especialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> castañedo doméstico, que<br />

provoca un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

Se produjo una verda<strong>de</strong>ra colonización campesina <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas <strong>de</strong> montaña y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas caracterizada por una gran<br />

movilidad d<strong>el</strong> campesinado y d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Este equilibrio<br />

solo se rompió mediante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> los<br />

siglos XI-XII mediante <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> los espacios al<strong>de</strong>anos y<br />

<strong>la</strong> reord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> los procesos productivos.<br />

2. Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita<br />

La docum<strong>en</strong>tación con <strong>la</strong> que contamos para reconstruir <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> paisaje medieval <strong>de</strong> Valdinievole <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

período cronológico fijado no es muy abundante. Se trata <strong>de</strong><br />

un c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos proced<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> su mayor parte,<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tes eclesiásticos <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias al<br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y al paisaje medieval son ocasionales y raras.<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> todas estas premisas, se han analizado <strong>de</strong> forma<br />

sistemática todas <strong>la</strong>s indicaciones directas e indirectas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes escritas que pued<strong>en</strong> contribuir a <strong>la</strong> reconstrucción<br />

d<strong>el</strong> espacio medieval. Entre <strong>la</strong>s primeras, hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as, castillos y curtes; <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s segundas <strong>la</strong>s<br />

instituciones eclesiásticas, que evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te son citadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación con mayor frecu<strong>en</strong>cia.<br />

2.1. Plebanías e iglesias 9<br />

<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> génesis y <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> constituye un indicador <strong>de</strong> gran importancia para<br />

analizar los procesos <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> espacio <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad<br />

Media y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.<br />

La plebanía 10 es una institución típica italiana, que constituye<br />

<strong>la</strong> ecclesia mater a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> obispo condujo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>la</strong> cristianización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural. Su importancia<br />

resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> plebanía se configura como un<br />

eje <strong>de</strong> territorialización d<strong>el</strong> espacio y es se<strong>de</strong> <strong>de</strong> abundantes<br />

r<strong>el</strong>aciones y activida<strong>de</strong>s socioeconómicas durante toda <strong>la</strong><br />

Edad Media (VIOLANTE 1986, NANNI 1948). <strong>El</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

red plebana d<strong>el</strong> valle constituye, pues, un punto <strong>de</strong> partida<br />

34<br />

para analizar <strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> espacio medieval.<br />

Son doce <strong>la</strong>s plebanías pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Valdinievole, distribuidas<br />

<strong>en</strong> torno al pantano c<strong>en</strong>tral. En algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías más<br />

antiguas ha sido posible localizar <strong>en</strong> sus cercanías, o incluso<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia iglesia, restos <strong>de</strong> época romana, que<br />

docum<strong>en</strong>tan una continuidad <strong>de</strong> ocupación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> período<br />

clásico y medieval. Son los casos <strong>de</strong> Vaiano (MILANESE-<br />

PATERA-PIERI 1997), San Pietro a Neure (CIAMPOLTRINI-PIERI<br />

1998) y San Piero in Campo. Se trata <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, como<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong> Triano <strong>en</strong> Val<strong>de</strong>ra o <strong>en</strong> San F<strong>el</strong>icita<br />

<strong>en</strong> Versilia (CIAMPOLTRINI 1995a), o <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong>, como<br />

es <strong>el</strong> ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Codiponte <strong>en</strong> Lunigiana<br />

(FERRANDO-CABONA 1988). Sin embargo, es importante<br />

establecer una difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> ocupación<br />

y <strong>la</strong> continuidad funcional. Los restos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

Alta Edad Media raram<strong>en</strong>te pued<strong>en</strong> ser interpretados por <strong>la</strong><br />

car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong> una cierta <strong>en</strong>tidad, por lo que no<br />

es posible <strong>de</strong>terminar su evolución <strong>en</strong>tre los siglos VI-X.<br />

Es posible p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> estas iglesias fundadas<br />

sobre vil<strong>la</strong>e romanas fues<strong>en</strong> iglesias propias construídas por<br />

los grupos dirig<strong>en</strong>tes locales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media, que<br />

sucesivam<strong>en</strong>te se habrían integrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> plebanías<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> obispo. Sin embargo, aunque <strong>en</strong> casos como<br />

Vaiano conocemos <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un oratorio <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

VIII citado como plebanía <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X, no disponemos <strong>de</strong><br />

los datos arqueológicos ni históricos que permitan conocer<br />

este proceso.<br />

A partir <strong>de</strong> inicios d<strong>el</strong> siglo VIII están docum<strong>en</strong>tadas <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosas iglesias, aunque una bu<strong>en</strong>a parte<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cu<strong>en</strong>tan con <strong>el</strong> título <strong>de</strong> plebanía siglos<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su primera m<strong>en</strong>ción (Fig. 10).<br />

Ya a partir d<strong>el</strong> período lombardo había una red eclesiástica<br />

bi<strong>en</strong> organizada formada por amplios distritos plebanos que<br />

durante época carolingia y postcarolingia se separaron y<br />

se fragm<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores. La formación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

plebanía <strong>de</strong> Pescia (SPICCIANI 1988: 54 ss.) o <strong>de</strong> Vaiano<br />

(MILANESE-QUIRÓS CASTILLO 1997b) <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X y los casos<br />

<strong>de</strong> V<strong>el</strong><strong>la</strong>no y Boveglio <strong>en</strong> <strong>el</strong> XI (NANNI 1948: 60) reflejan <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los efectivos <strong>de</strong>mográficos d<strong>el</strong> valle durante<br />

esta época.<br />

Las plebanías, al contrario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parroquias que nacieron<br />

<strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> Europa, no se <strong>en</strong>contraba vincu<strong>la</strong>da<br />

directam<strong>en</strong>te a un c<strong>en</strong>tro pob<strong>la</strong>do, sino que situaban <strong>en</strong><br />

una posición geográfica más o m<strong>en</strong>os c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> torno a<br />

un conjunto <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> pequeña <strong>en</strong>tidad. Justam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tal mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas<br />

que han sido esgrimidas para justificar <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> y formación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías (VIOLANTE 1986), aunque se trata <strong>de</strong> un<br />

mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to que no es exclusivo <strong>de</strong> Italia (PASTOR<br />

DÍAZ DE GARAYO 1996; GUTIÉRREZ LLORET 1996).<br />

La docum<strong>en</strong>tación muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras iglesias <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> valle antes d<strong>el</strong> año 1000. Al contrario <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong><br />

con <strong>la</strong>s plebanías, estas iglesias o capil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s plebanías, están vincu<strong>la</strong>das a al<strong>de</strong>as o incluso a c<strong>en</strong>tros<br />

dominicales, como <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Quirico <strong>en</strong> <strong>la</strong> curtis <strong>de</strong><br />

Ceule <strong>en</strong> Pescia (a. 944, RCP 1, n. 68: 52-53). Se trata <strong>de</strong>


Fig. 9. Materiales <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as altomedievales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole.<br />

35<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

iglesias propias fundadas por grupos <strong>de</strong> propietarios medios<br />

o aristócratas que cu<strong>en</strong>tan con una posición preemin<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

ámbito local. <strong>El</strong> caso mejor estudiado es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong><br />

Gundualdo <strong>en</strong> Garfagnana, que llegó a ejercer un control<br />

sobre <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Campori, invirti<strong>en</strong>do sus exced<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> una iglesia <strong>de</strong>dicada a Santa Maria como<br />

expresión <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a y como medio para<br />

establecer r<strong>el</strong>aciones políticas con los grupos dirig<strong>en</strong>tes urbanos<br />

(WICKHAM 1997: 51 ss.). En Valdinievole contamos con otros<br />

ejemplos simi<strong>la</strong>res, como Auseramo y sus <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

que lograron adquirir una cierta posición social <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong><br />

Basilica. A mediados d<strong>el</strong> siglo VIII Auseramo fundó una<br />

iglesia <strong>de</strong>dicada a San B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tto, cuyo rector <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

tercio d<strong>el</strong> siglo era su hijo Altiperto. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

con <strong>la</strong> que contamos no es tan abundante como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> Gundualdo, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tto<br />

<strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> Basilica 11 pres<strong>en</strong>ta funciones simi<strong>la</strong>res como c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es familiares y símbolo d<strong>el</strong> status<br />

alcanzado d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> Basilica. De esta manera, Altiperto<br />

gestionó como rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>el</strong> patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia<br />

y <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s, incluso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> donación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval, y aquél<strong>la</strong>s que han sobrevivido<br />

han sido completam<strong>en</strong>te r<strong>en</strong>ovadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII (S. Quirico<br />

<strong>de</strong> Arriano, S. Lor<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> Vaiano). Aunque no po<strong>de</strong>mos<br />

conocer <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad arquitectónica <strong>de</strong> estas construcciones,<br />

otras iglesias contemporáneas d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Lucca aún<br />

conservadas (QUIRÓS CASTILLO 1999), muestran que <strong>la</strong>s<br />

técnicas empleadas <strong>en</strong> los siglos VIII-X eran <strong>de</strong> bajo niv<strong>el</strong>,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> artesanos especializados y a <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una <strong>de</strong>manda estable <strong>de</strong> realizaciones arquitectónicas<br />

<strong>de</strong> calidad. Todos estos datos muestran <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, a<br />

partir d<strong>el</strong> siglo VIII, <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> propietarios que<br />

emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad campesina local, capaz <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

exced<strong>en</strong>tes que inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> iglesias propias. Sin embargo,<br />

los mecanismos <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas campesinas son aún<br />

bastante rudim<strong>en</strong>tarios, tal y como reflejan <strong>el</strong> número y <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> estas construcciones.<br />

Por último, es interesante observar <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> estas<br />

iglesias, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran «<strong>en</strong>caramadas» <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas altas<br />

d<strong>el</strong> valle, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as.<br />

Fig. 10. Plebanías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole.<br />

36<br />

misma al obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (MDL V/2, n. 261-2, 306). Otro<br />

caso simi<strong>la</strong>r pue<strong>de</strong> ser <strong>el</strong> <strong>de</strong> Walprando, rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia<br />

<strong>de</strong> San Mich<strong>el</strong>e Arcang<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Colonia, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo<br />

valle <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> Basilica, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 804 donó al Obispo<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>la</strong> iglesia, confirmándole <strong>la</strong> posesión (MDL V/2 n.<br />

316; IV/2 n. 5).<br />

En Vil<strong>la</strong> Basilica y Pescia minore son tres <strong>la</strong>s iglesias propias<br />

docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo VIII (San B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tto, San Giorgio,<br />

San Paolo) situadas in loco Vil<strong>la</strong> o in Piscia minore. En <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Pescia, a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> San Gregorio<br />

(798-955) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Prospero <strong>en</strong> Sorico (873),<br />

hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos iglesias vincu<strong>la</strong>das a<br />

al<strong>de</strong>as, como son San Quirico <strong>de</strong> Arriano (a. 880, MDL V/2,<br />

n. 896) y San Frediano y San Vinc<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> Caprisciana (a.<br />

975, MDL V/ 3, n. 1458). No exist<strong>en</strong>, prácticam<strong>en</strong>te, noticias<br />

d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> Valdinievole, salvo <strong>en</strong> San Lor<strong>en</strong>zo a Vaiano,<br />

citada como iglesia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 774 y que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X asumió<br />

<strong>la</strong> función plebana.<br />

Todas estas iglesias han <strong>de</strong>saparecido, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad<br />

2.2. Los pob<strong>la</strong>dos y <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> campesino<br />

Antes d<strong>el</strong> año 1000 los docum<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> unas cuar<strong>en</strong>ta al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> Valdinievole, excluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

listas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as realizadas por los Obispos <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo X. De estas cuar<strong>en</strong>ta al<strong>de</strong>as, sólo tres aparec<strong>en</strong> citadas<br />

como vicus (vico Civi<strong>la</strong>no 746; vico Colona 760; vico Vil<strong>la</strong><br />

797), mi<strong>en</strong>tras que se usarán con mayor frecu<strong>en</strong>cia términos<br />

como locus o locus et finibus, que muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una cierta territorialización <strong>en</strong> torno a estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción.<br />

Estos docum<strong>en</strong>tos se limitan a citar <strong>de</strong> forma ocasional y<br />

casual estos c<strong>en</strong>tros, sin dar noticias r<strong>el</strong>evantes sobre <strong>la</strong>s<br />

características y <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> los mismos. Solo raram<strong>en</strong>te se<br />

conoce <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una iglesia o <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro dominical,<br />

índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una jerarquía d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to que,<br />

sin embargo, no se consigue <strong>de</strong>finir.


So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> siglo IX <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as pres<strong>en</strong>tan topónimos<br />

que pued<strong>en</strong> ser reconocidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> día <strong>de</strong> hoy. En los casos <strong>en</strong><br />

que se ha podido id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as se ha<br />

podido observar que, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> período lombardo, aunque<br />

<strong>de</strong> forma más evid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> época carolingia y postcarolingia,<br />

se han ocupado sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s zonas <strong>el</strong>evadas <strong>de</strong><br />

colina y <strong>de</strong> valle. La abundancia <strong>de</strong> los microtopónimos, <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as m<strong>en</strong>cionadas y <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> paisaje <strong>de</strong>scrito<br />

muestran <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso, dispuesto<br />

<strong>de</strong> forma <strong>de</strong>sigual por todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> d<strong>el</strong> valle. En <strong>el</strong><br />

sector sept<strong>en</strong>trional son frecu<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias<br />

ais<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran viñas y bosques <strong>de</strong> castaños,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas <strong>en</strong> torno al pantano <strong>de</strong> Fucecchio<br />

se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> vino, <strong>la</strong> pesca y <strong>el</strong><br />

aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos d<strong>el</strong> pantano.<br />

Un aspecto importante es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> amplias zonas<br />

incultas, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura como <strong>en</strong> <strong>la</strong> montaña. En <strong>el</strong> año 880<br />

(MDL V/2, n. 895) una porción <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o d<strong>en</strong>ominada Insu<strong>la</strong><br />

y situada bajo Sorana estaba <strong>de</strong>shabitada e inculta. En <strong>el</strong> año<br />

938 <strong>el</strong> Obispo adquirió una propiedad <strong>en</strong> Vallescarina <strong>de</strong><br />

4000 m 2 <strong>de</strong> sterpeto (MDL V/3, n. 1252: 154). Los ejemplos<br />

se podrían multiplicar, y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> topónimos como<br />

Ronco o Debbia muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

colonización <strong>de</strong> áreas incultas <strong>en</strong> los siglos IX-X. Sin embargo,<br />

no t<strong>en</strong>emos noticias <strong>de</strong> una <strong>de</strong>forestación sistemática o <strong>de</strong><br />

saneami<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> pantano, tal y como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> otras zonas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>en</strong> los siglos X-XI (ANDREOLLI 1978a, GUIDUGLI<br />

1989, ANGELI 1989).<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> siglo XII se dispone <strong>de</strong> noticias sobre<br />

colmate y tierras <strong>de</strong>secadas d<strong>el</strong> Pantano, que están al c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> disputas <strong>en</strong>tre diversos po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole, como<br />

es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1182 (THOLOMEO<br />

1955: 77), o <strong>la</strong> disputa <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Monsummano y<br />

<strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> Pistoia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1216 (RAUTY 1984: 73-75).<br />

De todas formas, estas activida<strong>de</strong>s han sido siempre muy<br />

limitadas <strong>en</strong> Valdinievole.<br />

La docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los siglos VIII y IX da, pues, noticias<br />

<strong>de</strong>masiado episódicas y circunstanciales para reconstruir<br />

<strong>de</strong> forma sistemática <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> valle. Por<br />

fortuna se dispone <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los siglos<br />

X-XI que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> listas precisas <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Valdinievole. En este período los obispo<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> condujeron una política dirigida a establecer una<br />

red cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ar con grupos dirig<strong>en</strong>tes locales, reforzando su<br />

posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis 12. <strong>El</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />

empleado por los obispos fue <strong>la</strong> cesión, por medio <strong>de</strong><br />

contratos <strong>de</strong> liv<strong>el</strong>li, <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y privilegios eclesiásticos, que<br />

compr<strong>en</strong>dían fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te los diezmos. Las primeras<br />

cesiones com<strong>en</strong>zaron ya a finales d<strong>el</strong> siglo IX, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

Valdinievole <strong>el</strong> primer docum<strong>en</strong>to conservado es d<strong>el</strong> año 936.<br />

A partir <strong>de</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo X y los primeros<br />

d<strong>el</strong> XI <strong>la</strong>s cesiones se hicieron más numerosas, especialm<strong>en</strong>te<br />

bajo los obispados <strong>de</strong> Teudigrimo, Gherardo II y Grimizzo<br />

(983-1022) 13. La importancia <strong>de</strong> estos docum<strong>en</strong>tos para<br />

<strong>la</strong> historia d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to consiste <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que,<br />

con una cierta frecu<strong>en</strong>cia se especificaba <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

al<strong>de</strong>as sujetas al pago <strong>de</strong> los diezmos <strong>en</strong> cada plebanía 14.<br />

De esta manera contamos con varias listas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Valdinievole.<br />

37<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

De todas formas, es necesario aplicar ciertos correctivos<br />

a estos docum<strong>en</strong>tos, ya que no han sido realizados para<br />

<strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, por lo que no siempre son precisos.<br />

A<strong>de</strong>más hay que <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> carácter polisémico e impreciso<br />

que <strong>en</strong>cierra <strong>el</strong> término vil<strong>la</strong> <strong>en</strong> estos docum<strong>en</strong>tos 15. Gracias<br />

a otros pergaminos po<strong>de</strong>mos saber que <strong>el</strong> término vil<strong>la</strong> ha<br />

sido aplicado indistintam<strong>en</strong>te a castillos, burgos, pequeñas<br />

conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> cabañas, casas ais<strong>la</strong>das y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> ciertas<br />

dim<strong>en</strong>siones asociados a iglesias. Toda esta articu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>saparece <strong>en</strong> estas listas, escondi<strong>en</strong>do una<br />

jerarquización muy compleja. En síntesis, <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as<br />

son un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran pot<strong>en</strong>cialidad para <strong>el</strong> estudio<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval, pero <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser utilizadas con<br />

at<strong>en</strong>ción.<br />

Se conservan <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong>, al m<strong>en</strong>os, dos tercios <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

plebanías <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis y, <strong>en</strong> Valdinievole, <strong>de</strong> siete <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diez exist<strong>en</strong>tes a finales d<strong>el</strong> siglo X (Fig. 11).<br />

La id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> estas vil<strong>la</strong>s ha sido posible gracias a<br />

un at<strong>en</strong>to estudio microtoponímico, basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis<br />

<strong>de</strong> catastros bajomedievales y <strong>el</strong> recurso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes orales.<br />

La id<strong>en</strong>tificación ha sido posible <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los<br />

que <strong>el</strong> topónimo se ha conservado asociado a un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción (20 %). En cambio, con una cierta frecu<strong>en</strong>cia, tales<br />

topónimos han quedado vincu<strong>la</strong>dos a prados, ríos o terr<strong>en</strong>os<br />

cuando <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do se abandonó (29 %), o a casas, ruinas o<br />

iglesias cuando <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a se <strong>de</strong>spobló (11 %). Por último, <strong>en</strong><br />

otros casos solo ha sido posible p<strong>la</strong>ntear alguna hipótesis <strong>de</strong><br />

ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as por <strong>la</strong> repetición d<strong>el</strong> topónimo o por<br />

<strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Así pues, <strong>en</strong> un 40% <strong>de</strong> los casos<br />

no ha sido posible <strong>en</strong>contrar indicios que permities<strong>en</strong> sugerir<br />

una colocación ni siquiera aproximada. Este 40% escon<strong>de</strong><br />

una situación diversificada. En casi todas <strong>la</strong>s plebanías<br />

<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los topónimos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

se mueve <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 18-33 %, salvo <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> Neure<br />

y Cappiano. En estos dos <strong>territorio</strong>s, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

castillos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dim<strong>en</strong>siones (Montecatini o Fucecchio)<br />

han provocado radicales transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> red d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, provocando <strong>la</strong> temprana <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

al<strong>de</strong>as y <strong>de</strong> sus topónimos.<br />

La distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s muestra que, <strong>en</strong>tre los criterios<br />

<strong>el</strong>egidos para <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>do, se ha dado<br />

prioridad a los lugares <strong>el</strong>evados con una alta pot<strong>en</strong>cialidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo silvopastoril y <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos<br />

d<strong>el</strong> pantano. En <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> Valdinievole,<br />

ocupado por estrechos valles con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes pronunciadas,<br />

se han ocupado principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s terrazas fluviales y los<br />

paleo<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos, que favorec<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad agríco<strong>la</strong>. En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> c<strong>en</strong>tral y meridional se han<br />

ocupado predominantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s colinas situadas <strong>en</strong> torno al<br />

pantano. Son muy pocas <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as situadas <strong>en</strong> l<strong>la</strong>nura; <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sector occid<strong>en</strong>tal estas se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vegas <strong>de</strong> los<br />

ríos Pescia y Borra; <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona ori<strong>en</strong>tal se sitúan <strong>en</strong> torno al<br />

río Nievole (Colmate, Cerbaia) o <strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> d<strong>el</strong> pantano (Le<br />

Case, Fontana, Cerbaia <strong>en</strong> Vaiano). No obstante, solo tras <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> los castillos <strong>la</strong> ocupación d<strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> valle<br />

se hizo más int<strong>en</strong>sa y sistemática 16 (WICKHAM 1991: 280).<br />

Para verificar <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> los diversos sectores<br />

d<strong>el</strong> valle a finales d<strong>el</strong> siglo X, se ha calcu<strong>la</strong>do, <strong>de</strong> forma


Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

Fig. 11. Lista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se conoc<strong>en</strong> sus vil<strong>la</strong>s.<br />

aproximada, un índice <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong><br />

base a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los topónimos. Se trata <strong>de</strong> un cálculo<br />

teórico y aproximativo, ya que no es posible establecer <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diversas al<strong>de</strong>as, citadas todas<br />

como «vil<strong>la</strong>s».<br />

<strong>El</strong> índice <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Valdinievole es ligeram<strong>en</strong>te<br />

inferior al <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (1,72-2,21 Km 2 por al<strong>de</strong>a, fr<strong>en</strong>te<br />

a 1,39 <strong>de</strong> toda <strong>Luca</strong>), si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> pantano <strong>de</strong><br />

Fucecchio explica <strong>en</strong> parte esta difer<strong>en</strong>cia (Fig. 12).<br />

Las únicas plebanías que se sitúan por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media d<strong>el</strong><br />

valle y cu<strong>en</strong>tan con una ext<strong>en</strong>sión m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> Km 2 por al<strong>de</strong>a<br />

(lo que podría ser interpretado como índice <strong>de</strong> una mayor<br />

presión <strong>de</strong>mográfica) son <strong>la</strong>s más sept<strong>en</strong>trionales, situadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> montaña y valle (Vil<strong>la</strong> Basilica, Arriani),<br />

y Cappiano <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Arno, que es <strong>la</strong> comarca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis más pob<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1000. En torno a <strong>la</strong> media<br />

se sitúan aquél<strong>la</strong>s plebanías que pose<strong>en</strong> amplias zonas <strong>de</strong><br />

colinas y parte <strong>de</strong> pantano (C<strong>el</strong>lere, Neure), mi<strong>en</strong>tras que,<br />

cuando <strong>el</strong> pantano es dominante (Massa y Vaiano), <strong>el</strong> espacio<br />

teórico a disposición <strong>de</strong> cada al<strong>de</strong>a alcanza casi cuatro veces<br />

<strong>el</strong> índice d<strong>el</strong> valle sept<strong>en</strong>trional.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> precaución con <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bemos valorar estos<br />

datos, todo indica que <strong>en</strong> torno al año 1000 <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> Valdinievole estaba distribuida <strong>en</strong> numerosas al<strong>de</strong>as <strong>de</strong><br />

pequeña <strong>en</strong>tidad, dispuestas prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

altas <strong>de</strong> los valles y <strong>la</strong>s colinas y que, ocasionalm<strong>en</strong>te, podían<br />

situarse <strong>en</strong> los fondos <strong>de</strong> los valles, <strong>en</strong> correspond<strong>en</strong>cia con<br />

<strong>la</strong>s principales rutas viarias.<br />

Un último aspecto que merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a analizar es <strong>la</strong> toponimia<br />

38<br />

<strong>de</strong> estas vil<strong>la</strong>s. Más <strong>de</strong> un 30 % <strong>de</strong> estas vil<strong>la</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nombres<br />

que pued<strong>en</strong> r<strong>el</strong>acionarse con topónimos consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

romano, como por ejemplo los terminados <strong>en</strong> -ano, -ana<br />

interpretados como prediales. Tal abundancia ha permitido<br />

sost<strong>en</strong>er una interpretación basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> continuidad casi<br />

inalterada <strong>de</strong> <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to romano y altomedieval,<br />

según una teoría histórica continuista muy arraigada <strong>en</strong> algunos<br />

ámbitos historiográficos y arqueológicos. En Garfagnana<br />

(CIAMPOLTRINI-NOTINI-RENDINI 1991: 707), <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong><br />

estos nombres ha servido para explicar <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>tos romanos y tardorromanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, incluso con<br />

<strong>la</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> un yacimi<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>ta<br />

un topónimo que no es <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> romano 17. En <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tales topónimos ha sido utilizada<br />

para sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> continuidad d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> época<br />

romana, <strong>de</strong> manera inalterada (WICKHAM 1978; DINELLI<br />

1997; AMBROSINI 1982); así ha sucedido igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Valle d<strong>el</strong> Arno (CIAMPOLTRINI 1980: 157) y <strong>en</strong> Valdinievole<br />

(COTURRI 1987: 5), con mayor o m<strong>en</strong>or convicción según<br />

los autores.<br />

Sin embargo, esta interpretación no pue<strong>de</strong> ser admitida<br />

para <strong>la</strong> Valdinievole. En nuestro valle <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong> los<br />

yacimi<strong>en</strong>tos romanos <strong>de</strong> época republicana e imperial que se<br />

han localizado <strong>en</strong> Valdinievole no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un topónimo <strong>la</strong>tino.<br />

Cuando tales pob<strong>la</strong>dos han sido abandonados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Bajo<br />

Imperio y no se reocuparon sucesivam<strong>en</strong>te los yacimi<strong>en</strong>tos<br />

nunca conservaron topónimos <strong>la</strong>tinos (Monzone, Fontanaccio,<br />

Pian d’Ara, Santo, Cerbaie, Casa B<strong>el</strong>riposo, Po<strong>de</strong>re Poggeto).<br />

Probablem<strong>en</strong>te hay que buscar su causa <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong><br />

que tales yacimi<strong>en</strong>tos quedaron ocultos o anu<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong>s<br />

transformaciones paisajísticas posteriores y, por lo tanto,<br />

solo movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tierra <strong>de</strong> una cierta <strong>en</strong>tidad permite<br />

Fig. 12. D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y ext<strong>en</strong>sión teórica d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> cada al<strong>de</strong>a (<strong>en</strong> Km2).


id<strong>en</strong>tificarlos.<br />

Otros yacimi<strong>en</strong>tos que han perdurado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> época romana<br />

hasta <strong>la</strong> Alta Edad Media han conservado <strong>el</strong> topónimo romano<br />

(Petano, Vaiano) y se han integrado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas d<strong>el</strong> paisaje<br />

medieval. En <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a altomedieval <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> San Gregorio<br />

-d<strong>en</strong>ominada a partir d<strong>el</strong> siglo XII Ultrario, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XV San Gregorio al<strong>la</strong> Torre y actualm<strong>en</strong>te Torre (VANNI<br />

DESIDERI 1982; VANNI DESIDERI 1985: 35-6)- <strong>la</strong> continuidad<br />

<strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> período tardoantiguo hasta <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to actual ha ido acompañada <strong>de</strong> sucesivas<br />

transformaciones toponímicas que, <strong>de</strong> alguna manera, reflejan<br />

<strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, su <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> a finales d<strong>el</strong><br />

siglo XIII y su posterior abandono a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad<br />

Media, cuando <strong>la</strong> iglesia y los restos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación<br />

se mantuvieron como los únicos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos estables d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to hasta <strong>el</strong> período actual.<br />

Hay que seña<strong>la</strong>r, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un importante<br />

número <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as con nombres romanos, que han sido<br />

fundados <strong>en</strong> época altomedieval. En los casos <strong>en</strong> los que<br />

se han podido estudiar arqueológicam<strong>en</strong>te estas al<strong>de</strong>as<br />

(V<strong>en</strong>tignana, Lignana, Terrazzana), nunca se han <strong>en</strong>contrado<br />

restos anteriores a los últimos siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media. <strong>El</strong><br />

<strong>la</strong>tín fue, durante toda <strong>la</strong> Edad Media, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua utilizada por<br />

los grupos cultos, aqu<strong>el</strong>los que han redactado los docum<strong>en</strong>tos.<br />

No resulta, pues, improbable que se produjese una <strong>la</strong>tinización<br />

<strong>de</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfología d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, como sugiere<br />

M. G. Arcamone para Uzzano 18. Todas estas indicaciones<br />

muestran <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> emplear con caut<strong>el</strong>a <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

toponímicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción d<strong>el</strong> paisaje altomedieval. No<br />

se pue<strong>de</strong> negar <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un estrato muy importante <strong>de</strong><br />

toponimia <strong>la</strong>tina, pero una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> estos no pert<strong>en</strong>ece<br />

necesariam<strong>en</strong>te a al<strong>de</strong>as. Muchos <strong>de</strong> estos topónimos pued<strong>en</strong><br />

haber sido acuñados <strong>en</strong> época romana, pero so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te fueron<br />

asociados a al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> colonización y<br />

conquista campesina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colinas y valles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole<br />

sept<strong>en</strong>trional.<br />

Otras indicaciones toponímicas que docum<strong>en</strong>tan esta<br />

colonización y expansión <strong>de</strong> los espacios productivos son<br />

<strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> Ronco (936 Vaiano; 1016 Nievole; 1097<br />

Larciano; 1118 Buggiano; 1299 Massa; 1390 Uzzano), Debbia<br />

(1020 Collodi; 1204 Montecatini; 1255 Pescia; 1299 Massa;<br />

XIV Larciano), Pastino (1299 Massa; 1328 Larciano; 1390<br />

Uzzano) o Colmata (1016 Montecatini; 1201 Buggiano) 19.<br />

Muchas <strong>de</strong> estas indicaciones toponímicas tardías provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> catastros que recog<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> toponimia m<strong>en</strong>or, por lo<br />

que no es posible establecer con seguridad <strong>la</strong> cronología<br />

<strong>de</strong> estos estratos toponímicos. Estos términos muestran <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> colonización y conquista <strong>de</strong><br />

terr<strong>en</strong>os vírg<strong>en</strong>es durante toda <strong>la</strong> Edad Media -que cobra<br />

especial significado fr<strong>en</strong>te al pantano <strong>de</strong> Fucecchio- pero<br />

no permit<strong>en</strong> establecer un período específico <strong>de</strong> expansión.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />

topónimos <strong>en</strong> los valles <strong>de</strong> los ríos Pescia, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad<br />

era más alta ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1000.<br />

2.3. Las curtes<br />

39<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media constituye uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> estudio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Sin embargo, <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong><br />

sistema curt<strong>en</strong>se <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole no ha sido aún realizada,<br />

ya que contamos con una docum<strong>en</strong>tación muy limitada <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s propieda<strong>de</strong>s episcopales y <strong>de</strong> otras<br />

instituciones urbanas <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> arqueología aún no ha conseguido id<strong>en</strong>tificar<br />

y excavar ni siquiera uno <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros curt<strong>en</strong>ses. Por<br />

todo <strong>el</strong>lo es necesario analizar <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> gestión d<strong>el</strong><br />

patrimonio y <strong>de</strong> sujeción personal <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> diócesis (ANDREOLLI 1978a: 91-127; JONES 1980: 275 ss.;<br />

ANDREOLLI 1983a: 53-56; ANDREOLLI 1993; WICKHAM 1997:<br />

87-101).<br />

En <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita se conservan noticias <strong>de</strong> casi<br />

cincu<strong>en</strong>ta c<strong>en</strong>tros dominicales <strong>en</strong> Valdinievole durante los<br />

siglos VIII-XII (Fig. 13) 20. Es importante seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> dificultad<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> situar geográficam<strong>en</strong>te estas curtes (SPICCIANI<br />

1991a: 166). La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias espaciales precisas y<br />

<strong>la</strong> propia in<strong>de</strong>finición territorial d<strong>el</strong> valle antes d<strong>el</strong> siglo XII<br />

impid<strong>en</strong> situar con precisión una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros.<br />

Las curtes citadas antes d<strong>el</strong> año 1000 pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>, salvo un<br />

caso, a instituciones r<strong>el</strong>igiosas o a po<strong>de</strong>res públicos y sus<br />

d<strong>el</strong>egados (con<strong>de</strong>s Cadolingi, Aldobran<strong>de</strong>schi). So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a<br />

partir <strong>de</strong> esta fecha empiezan a aparecer c<strong>en</strong>tros dominicales<br />

<strong>de</strong> los grupos aristocráticos locales, sobre los cuales se<br />

construyeron bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los castillos d<strong>el</strong> valle. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> estas curtes es tardía, todo indica que, al m<strong>en</strong>os<br />

a partir d<strong>el</strong> XI, algunos grupos <strong>la</strong>icos t<strong>en</strong>ían una sólida base<br />

patrimonial organizada <strong>en</strong> curtes.<br />

Volvi<strong>en</strong>do al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución territorial <strong>de</strong><br />

estas estructuras hay que seña<strong>la</strong>r que, salvo <strong>en</strong> casos muy<br />

específicos, <strong>la</strong>s únicas curtes que logramos situar con precisión<br />

son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los grupos <strong>la</strong>icos antes citados. Todas estas curtes<br />

se sitúan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas situadas <strong>en</strong> torno al pantano o <strong>en</strong> los<br />

valles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole sept<strong>en</strong>trional.<br />

La única corte situada <strong>en</strong> l<strong>la</strong>nura es <strong>la</strong> <strong>de</strong> Ceule, <strong>en</strong> <strong>la</strong> vega<br />

d<strong>el</strong> río Pescia, propiedad <strong>de</strong> los Con<strong>de</strong>s Cadolingi <strong>en</strong> los<br />

años 944-1113. Sin embargo, <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> este c<strong>en</strong>tro<br />

dominical repres<strong>en</strong>ta una excepción respecto a <strong>la</strong> gran parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cortes <strong>de</strong> Valdinievole. Otra curtis <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma familia,<br />

situada <strong>en</strong> Vivinaria, se situaba <strong>en</strong> una zona <strong>el</strong>evada sobre<br />

<strong>el</strong> valle, don<strong>de</strong> posteriorm<strong>en</strong>te se construyó un castillo. <strong>El</strong><br />

«<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cortes está docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> amplios<br />

sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (Valdarno o Val<strong>de</strong>ra) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong><br />

c<strong>en</strong>tral y meridional, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> Chianti (WICKHAM 1990a) o<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Cornia (CUCINI 1985).<br />

Gran parte <strong>de</strong> estas curtes está docum<strong>en</strong>tada so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir<br />

d<strong>el</strong> siglo X, cuando <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s curtes bipartita se había<br />

roto. La disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pars dominica, cultivada mediante<br />

conducción directa, y su división <strong>en</strong> nuevas t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias, hay<br />

que poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas realida<strong>de</strong>s<br />

comerciales y transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong><br />

que hicieron necesaria una racionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

(LUZZATI 1990: 39-40; WICKHAM 1997: 88-93). Un caso<br />

significativo pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> curtis <strong>de</strong> Obaca, adquirida <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 910 por <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> mediante una permuta con


Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fraolmo <strong>de</strong> Teudimundo, y, sucesivam<strong>en</strong>te, cedida <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo<br />

por <strong>el</strong> Obispo a casi cincu<strong>en</strong>ta cultivadores <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias<br />

durante todo <strong>el</strong> siglo X (años 915, 935, 968, 979, 983, MDL<br />

V/3 n. 1163, 1235, 1410, 1500, 1533). En todas estas cesiones<br />

Fig. 13. Lista <strong>de</strong> curtes pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Valdinievole.<br />

40<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una ocasión se hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> reserva, que<br />

<strong>de</strong>bía t<strong>en</strong>er unas dim<strong>en</strong>siones muy reducidas (a. 991, MDL<br />

V/3, n. 1661, pp. 541-542). Otra situación simi<strong>la</strong>r es <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Buggiano. En <strong>la</strong> carta fundacional d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa


Maria y San Mich<strong>el</strong>e <strong>de</strong> Buggiano, <strong>la</strong> familia que contro<strong>la</strong><br />

<strong>el</strong> castillo y construye <strong>el</strong> monasterio incluye, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> dote<br />

fundacional, varios mansos y t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias, sin hacer nunca<br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> parte dominical (SCHIAPARELLI 1990: 114-119,<br />

n. 43). No obstante, hay que suponer que los señores «<strong>de</strong><br />

Buggiano» t<strong>en</strong>ían una curtis sobre <strong>la</strong> cual se ha construido<br />

<strong>el</strong> castillo. Por otra parte, <strong>la</strong>s corveas no están prácticam<strong>en</strong>te<br />

docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> Valdinievole, ya que <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran<br />

propiedad era muy flexible.<br />

En síntesis, los datos disponibles muestran que <strong>la</strong>s curtes<br />

eran instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local a niv<strong>el</strong> económico y social,<br />

y marcos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to señorial. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo X<br />

<strong>la</strong> disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas y <strong>la</strong> racionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción <strong>en</strong> términos feudales favoreció <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y<br />

<strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> los exced<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> manos a los grupos<br />

emerg<strong>en</strong>tes que contro<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s curtes. Su transformación<br />

material mediante <strong>la</strong> fortificación supuso, pues, una etapa <strong>en</strong><br />

un proceso secu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> transformación y consolidación como<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas.<br />

3. Conclusiones: Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media<br />

Aunque los datos disponibles son escasos y <strong>la</strong>s marcos<br />

teóricos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> historia social y <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> son insufici<strong>en</strong>tes, es oportuno realizar<br />

algunos reflexiones sobre <strong>la</strong> Valdinievole <strong>en</strong>tre los siglos<br />

V-X para analizar <strong>la</strong>s bases sobre <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>sarrolló <strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>.<br />

Como se ha indicado, <strong>la</strong> Valdinievole, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral todo <strong>el</strong><br />

Ap<strong>en</strong>ino nordoccid<strong>en</strong>tal, estuvo sujeto a partir d<strong>el</strong> período<br />

tardoantiguo a notables transformaciones <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong><br />

ocupación y <strong>de</strong> explotación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

En <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura se produjo una s<strong>el</strong>ección y simplificación d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, que se tradujo <strong>en</strong> una mayor jerarquización d<strong>el</strong><br />

espacio. Sobrevivieron c<strong>en</strong>tros mayores (Vaiano, Pozar<strong>el</strong>lo)<br />

<strong>en</strong> torno a los cuales se <strong>en</strong>contraban pequeñas al<strong>de</strong>as dispersas<br />

<strong>de</strong> colonos que ocupaban toda <strong>la</strong> Valdinievole meridional.<br />

Se trata <strong>de</strong> una estructura d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to que refleja<br />

una nueva organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, que se mantuvo<br />

probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> uso hasta los siglos V-VI, que es cuando<br />

parec<strong>en</strong> abandonarse los c<strong>en</strong>tros m<strong>en</strong>ores.<br />

Las características <strong>de</strong> estas nuevas estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los sistemas productivos preced<strong>en</strong>tes<br />

favorecieron <strong>la</strong>s iniciativas campesinas <strong>de</strong> expansión y<br />

colonización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> montañas al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

po<strong>de</strong>res señoriales tardoantiguos, que mantuvieron un sistema<br />

productivo organizado <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e d<strong>el</strong> fondo <strong>de</strong><br />

valle.<br />

<strong>El</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, que se docum<strong>en</strong>ta a<br />

partir <strong>de</strong> los siglos IV-V, hay que ponerlo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas ori<strong>en</strong>taciones productivas, quizás<br />

dirigidas <strong>en</strong> primera instancia por los propietarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

vil<strong>la</strong>e, aunque su notable <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> los siglos sucesivos<br />

muestra <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa campesina <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

41<br />

control <strong>de</strong> los procesos productivos.<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

<strong>El</strong> resultado <strong>de</strong> esta expansión fue <strong>la</strong> colonización <strong>de</strong> los<br />

valles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole sept<strong>en</strong>trional por pequeños grupos<br />

campesinos y que ocuparon <strong>la</strong>s terrazas <strong>de</strong> los ríos Pescia que<br />

gozaban <strong>de</strong> un cierto marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> autonomía. Desconocemos<br />

<strong>el</strong> ritmo y <strong>la</strong> cronología <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonización campesina, ya que<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> los siglos IX-X se dispone <strong>de</strong> registros<br />

docum<strong>en</strong>tales y arqueológicos significativos, aunque po<strong>de</strong>mos<br />

establecer que los ejes <strong>de</strong> esta colonización fueron <strong>la</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o económico silvopastoril, d<strong>el</strong> cual <strong>el</strong> castaño<br />

es su <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to más visible. Los terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong>dicados a los<br />

recursos gana<strong>de</strong>ros nunca tuvieron un <strong>de</strong>sarrollo importante <strong>en</strong><br />

Valdinievole, por lo que <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> castañedo doméstico<br />

constituyó una válida alternativa a <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pastos y<br />

<strong>de</strong> los cultivos forrajeros. A su vez, <strong>el</strong> castañedo impuso unos<br />

límites <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabaña gana<strong>de</strong>ra, que siempre<br />

tuvo dim<strong>en</strong>siones mo<strong>de</strong>stas.<br />

Este cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias productivas se transmitió a<br />

todos los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización social y d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, y se<br />

tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos dispersos<br />

e inestables, caracterizados por un limitado <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fuerzas productivas, lo que explica <strong>la</strong> notable dificultad<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar estas al<strong>de</strong>as. Así pues, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

«<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» no pue<strong>de</strong> ser explicado sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

abandono <strong>de</strong> numerosas al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> l<strong>la</strong>nura bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong><br />

los señores tardoantiguos y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> un<br />

mayor control sobre los sistemas <strong>de</strong> trabajo repres<strong>en</strong>tados por<br />

<strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría y <strong>el</strong> castañedo doméstico.<br />

Aunque no contamos con datos sobre <strong>la</strong> Valdinievole <strong>en</strong> los<br />

siglos VI-VII, es muy posible que <strong>en</strong> este período disminuyese<br />

<strong>la</strong> presión sobre <strong>el</strong> campesinado, <strong>en</strong> cuanto que los restos<br />

arqueológicos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este período d<strong>en</strong>otan <strong>el</strong> empleo<br />

<strong>de</strong> materiales pobres o incluso irreconocibles, quizás una<br />

m<strong>en</strong>or jerarquización d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, y, por tanto, una<br />

escasa capacidad por parte <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

r<strong>en</strong>tas sustanciales d<strong>el</strong> campesinado. Es, pues, <strong>en</strong> estos siglos<br />

cuando los grupos dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Valdinievole han t<strong>en</strong>ido<br />

m<strong>en</strong>os recursos y han sido más pobres.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> los siglos IX-X se observan algunas<br />

transformaciones importantes <strong>en</strong> los registros arqueológicos<br />

e históricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole. Por una parte, se produjo <strong>en</strong><br />

este período <strong>la</strong> fijación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> los espacios <strong>de</strong><br />

cultivo bajo <strong>la</strong> presión señorial. Sólo a partir <strong>de</strong> este período<br />

se docum<strong>en</strong>tan topónimos que se pued<strong>en</strong> reconocer aún <strong>en</strong><br />

nuestros días, lo que pue<strong>de</strong> ser interpretado con una fase <strong>de</strong><br />

mayor estabilidad d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

un sistema agríco<strong>la</strong> y gana<strong>de</strong>ro itinerante que probablem<strong>en</strong>te<br />

había caracterizado los siglos preced<strong>en</strong>tes.<br />

A<strong>de</strong>más, comi<strong>en</strong>zan a aparecer igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación un número significativo <strong>de</strong> iglesias propias<br />

<strong>en</strong> manos a los propietarios medios. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

no se conservan iglesias <strong>de</strong> este período, otros edificios d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (QUIRÓS CASTILLO 1999) se caracterizan por<br />

t<strong>en</strong>er dim<strong>en</strong>siones mo<strong>de</strong>stas y emplear materiales reutilizados,<br />

aunque han sido realizados <strong>en</strong> piedra, <strong>en</strong> fuerte contraste<br />

con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura resid<strong>en</strong>cial. Pero quizás <strong>el</strong><br />

aspecto más importante <strong>de</strong> los cambios que se notan <strong>en</strong>


Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

<strong>la</strong> Valdinievole <strong>en</strong> este período es <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevos<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local <strong>de</strong> tipo curt<strong>en</strong>se y <strong>la</strong> transformación <strong>en</strong><br />

iglesias <strong>de</strong> los principales c<strong>en</strong>tros tardorromanos (Vaiano, S.<br />

Piero in Campo, Neure).<br />

Todos estos cambios hay que situarlos al final <strong>de</strong> un proceso<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes durante <strong>el</strong> período<br />

lombardo y sobre todo carolingio, que introdujeron nuevas<br />

formas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas y <strong>de</strong> control d<strong>el</strong> trabajo<br />

campesino mediante <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía curt<strong>en</strong>se.<br />

Aunque <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación no es muy abundante, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> se observa <strong>en</strong> este período un retroceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña<br />

y mediana propiedad a favor <strong>de</strong> una conc<strong>en</strong>tración y un<br />

control más efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> trabajo campesinos,<br />

que, no obstante, nunca consiguió someter <strong>de</strong> forma completa<br />

los pequeños campesinos (ANDREOLLI 1978a: 75-78). Sin<br />

embargo, una parte importante <strong>de</strong> los propietarios alodiales<br />

d<strong>el</strong> período lombardo se convirtieron, antes d<strong>el</strong> año 900, <strong>en</strong><br />

llevadores (WICKHAM 1997: 61). <strong>El</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia<br />

señorial <strong>en</strong> los siglos IX-X fue otra forma <strong>de</strong> punción señorial<br />

que está docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> este período (ANDREOLLI 1998b;<br />

TIRELLI 1991: 105-118). Sin embargo, aunque <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta campesina por parte <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes se hizo<br />

mucho más efectiva, <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones y <strong>la</strong>s técnicas empleadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s construcciones luqueses carolingias <strong>de</strong>muestra una<br />

capacidad aún limitada <strong>de</strong> control, por lo que una parte<br />

importante <strong>de</strong> pequeños campesinos mantuvieron su status <strong>en</strong><br />

todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

<strong>El</strong> asalto aristocrático, contínuo durante los siglos VIII-IX,<br />

culminó <strong>en</strong> <strong>el</strong> X con dos cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

expropiación d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to campesino. Por una parte se<br />

produjo una reorganización y racionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> gran propiedad mediante <strong>la</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong> reserva señorial y<br />

<strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias a c<strong>en</strong>so. A<strong>de</strong>más, a partir <strong>de</strong> este<br />

período <strong>el</strong> obispo concedió <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo a los feudales <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas<br />

y los diezmos eclesiásticos <strong>de</strong> numerosas plebanías. Sobre<br />

estas bases se afinaron <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas y <strong>de</strong><br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción campesina, lo que permitió que se<br />

<strong>el</strong>evara <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida aristocrático. En estas circunstancias<br />

se r<strong>en</strong>ovaron y mo<strong>de</strong>rnizaron los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r curt<strong>en</strong>ses<br />

mediante su fortificación.<br />

En síntesis, se pue<strong>de</strong> afirmar que a partir d<strong>el</strong> período<br />

carolingio, se produjo un crecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fuerzas productivas <strong>en</strong> Valdinievole. <strong>El</strong> motor <strong>de</strong> este proceso<br />

lo constituyó <strong>la</strong> colonización y <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> los valles y<br />

<strong>la</strong>s colinas por parte <strong>de</strong> pequeños propietarios campesinos.<br />

De forma análoga, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo VIII contamos con <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> propietarios medios, capaces <strong>de</strong><br />

establecer r<strong>el</strong>aciones sociales con <strong>el</strong> propio obispo y con<br />

otras instituciones urbanas.<br />

La conquista por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aristocracia <strong>de</strong> cuotas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

se realizó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base. La docum<strong>en</strong>tación muestra que los<br />

feudales t<strong>en</strong>ían bi<strong>en</strong>es alodiales <strong>de</strong> una cierta importancia,<br />

pero <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> captura <strong>de</strong> los exced<strong>en</strong>tes campesinos fue<br />

l<strong>en</strong>to y nunca llegó a comportar <strong>el</strong> sometimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todo <strong>el</strong><br />

campesinado. <strong>El</strong> control <strong>de</strong> los diezmos eclesiásticos aseguró<br />

a estos grupos una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales <strong>en</strong>tradas económicas<br />

disponibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle y situaron a estos grupos <strong>en</strong> condiciones<br />

<strong>de</strong> alcanzar una posición socialm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto<br />

42<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Estas cesiones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser interpretados <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

contexto d<strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>ación cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ar <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> obispo y los principales propietarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales,<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te a reforzar su pap<strong>el</strong> político <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. No<br />

obstante, tal y como seña<strong>la</strong> Vio<strong>la</strong>nte (1995), <strong>la</strong> cesión <strong>de</strong> tales<br />

bi<strong>en</strong>es llegó a tal punto que, <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to,<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ación patrimonial fue casi total y <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

se convirtió <strong>en</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Fue a partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to<br />

cuando se com<strong>en</strong>zaron a construir los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle.<br />

NOTAS<br />

1 <strong>El</strong> término ha sido acuñado por TORRÓ ABAD-FERRER<br />

MARSET 1986. Aunque aún no se dispone <strong>de</strong> un estudio<br />

<strong>de</strong> síntesis sobre este proceso, <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colinas,<br />

valles y áreas marginales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media ha sido<br />

observada <strong>en</strong> amplios sectores d<strong>el</strong> área mediterránea: <strong>Toscana</strong><br />

meridional (VALENTI 1996c); Sicilia (MOLINARI 1995); Francia<br />

meridional (CHAPELOT-FOSSIER 1980); Val<strong>en</strong>cia (GUICHARD<br />

1983); Alicante (GUTIÉRREZ LLORET 1996: 277 ss.); Granada<br />

(GÓMEZ BECERRA 1995); Galicia (QUIROGA-LOVELLE 1992)<br />

o León (GUTIÉRREZ GONZÁLEZ 1995). Se echa <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os una<br />

reflexión teórica sobre <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> estas transformaciones<br />

<strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

que tuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción campesina<br />

(BARCELÓ 1998).<br />

2 En este yacimi<strong>en</strong>to se ha recuperado una ol<strong>la</strong> fechable <strong>en</strong>tre<br />

los siglos V-VI por paral<strong>el</strong>os con materiales proced<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y d<strong>el</strong> Chianti <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a (VALENTI 1991, tav.<br />

3, n. 7; í<strong>de</strong>m 1996: 160, tav. X, n. 9; CIAMPOLTRINI et alii<br />

1991, fig. 5, n. 13).<br />

3 No se trata <strong>de</strong> un problema exclusivam<strong>en</strong>te toscano, sino<br />

que está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> amplias zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> itálica y<br />

fuera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> (GUTIÉRREZ LLORET 1996: 221).<br />

4 Una síntesis reci<strong>en</strong>te sobre estos problemas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

GELICHI 1997: 138-143.<br />

5 La pieza se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> restauración por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Soprint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>za Archeologica d<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> <strong>en</strong><br />

Flor<strong>en</strong>cia, y no ha sido posible examinar<strong>la</strong> personalm<strong>en</strong>te.<br />

6 Una excepción está repres<strong>en</strong>tada por Versilia y Garfagnana<br />

(pp. 155-195).<br />

7 Se trata <strong>de</strong> dos fragm<strong>en</strong>tos minúsculos <strong>de</strong> terra sigil<strong>la</strong>ta<br />

itálica, probablem<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> siglo I d. C., fr<strong>en</strong>te a más <strong>de</strong> 8.500<br />

fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cerámica altomedieval.<br />

8 Por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to los paral<strong>el</strong>os más fiables disponibles<br />

correspond<strong>en</strong> a un grupo <strong>de</strong> jarras recuperadas <strong>en</strong> Pisa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> Piazza Dante (ABELA 1993: 413<br />

ss.), probablem<strong>en</strong>te importadas <strong>en</strong> los siglos VIII-XI, y a<br />

pocas formas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>cio episcopal <strong>de</strong> Pistoia,<br />

fechables <strong>en</strong> los siglos IX-XI (VANNINI 1987a: 459 ss.). Otro<br />

paral<strong>el</strong>o se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un jarro proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Fiesole y<br />

fechable <strong>en</strong> los siglos X-XI (FRANCOVICH-VANNINI 1989: 64),


9 Sobre <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> plebanías <strong>en</strong> Valdinievole, SPICCIANI<br />

1987: 27-31. Un contexto g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

iglesias y <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> SETTIA 1991.<br />

10 Traduciremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo <strong>el</strong> término <strong>la</strong>tino plebs<br />

por plebanía, <strong>en</strong> italiano pieve, para no confundirlo con <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> parroquia, que es <strong>la</strong> traducción ofrecida por los diccionarios<br />

bilingües, a pesar <strong>de</strong> que se trat<strong>en</strong> <strong>de</strong> instituciones diversas.<br />

De hecho <strong>el</strong> Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> <strong>la</strong> L<strong>en</strong>gua<br />

(ed. 1970) admite plebano como sinónimo <strong>de</strong> párroco.<br />

11 La iglesia es <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo IX como basilica y fue<br />

<strong>de</strong>struida y abandonada probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre finales <strong>de</strong> ese<br />

siglo y mediados d<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> forma que <strong>en</strong> 954 <strong>el</strong> obispo<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> concedió <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo <strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />

(MDL V/3, n. 1358: 256-257). Mario Seghieri ha supuesto<br />

que esta iglesia se <strong>en</strong>contrase <strong>en</strong> Compito, pero sin aportar<br />

argum<strong>en</strong>tos específicos r<strong>el</strong>ativos a tal atribución geográfica<br />

(SEGHIERI 1985: 9).<br />

12 Una discusión sobre <strong>el</strong> significado político y económico<br />

<strong>de</strong> estas cesiones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> VIOLANTE 1995, SPICCIANI<br />

1993; 1992: 76, 106 ss.; WICKHAM 1988: 93-94; TIRELLI<br />

1991.<br />

13 Sobre estos obispos, MDL V/1: 148-219.<br />

14 Las lista completa <strong>de</strong> estos topónimos, con algunas<br />

incorrecciones, se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> NANNI 1948: 66-75. En<br />

IACOPI 1981 se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una lista más at<strong>en</strong>dible.<br />

15 Se trata <strong>de</strong> una característica que po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar<br />

<strong>en</strong> otros ámbitos territoriales como <strong>en</strong> Castil<strong>la</strong> (MARTÍNEZ<br />

SOPENA 1985: 106).<br />

16 Por ejemplo <strong>en</strong> <strong>la</strong> carta fundacional <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong><br />

Buggiano se conced<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es situados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> pantano<br />

que son <strong>de</strong>finidos como «terra il<strong>la</strong> qui est bosco»; 24 «cultre<br />

<strong>de</strong> terra <strong>la</strong>boratoria quod est in campo nostro <strong>de</strong> Boiano:<br />

octo sunt posite ubi dicitur Lacuna, et alie octo in loco quod<br />

dicitur Silva Sprandi: et nostra portione <strong>de</strong> terra et silva<br />

seu piscarias il<strong>la</strong>s in loco ubi dicitur Insu<strong>la</strong>, prope Comole»<br />

(SCHIAPARELLI 1990: 116).<br />

17 También es partidario <strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad casi linear <strong>en</strong><br />

Garfagnana Ch. Wickham (1997: 41 ss.). Otro ejemplo <strong>de</strong><br />

empleo problemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> toponimia aplicada al estudio d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y d<strong>el</strong> orig<strong>en</strong> d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> es FRANCOVICH<br />

1976: 30, n. 49. Sobre <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> toponimia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

reconstrucción territorial, MORENO 1990: 38 ss.<br />

18 Confer<strong>en</strong>cia c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Uzzano <strong>el</strong> 31 <strong>en</strong>ero 1997<br />

«Toponomastica toscana di origine germanica» y<br />

comunicación personal.<br />

19 Sobre <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> estos términos r<strong>el</strong>ativos a terr<strong>en</strong>os<br />

roturados y <strong>la</strong>s roturaciones <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media se<br />

pue<strong>de</strong> ver SCHNEIDER 1975: 209; ANDREOLLI 1983a: 135-149;<br />

ANGELI 1989; WICKHAM 1997: 40. Algunas <strong>de</strong> estas prácticas<br />

han sido analizadas <strong>en</strong> MORENO 1990: 33 ss.<br />

43<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

20 En realidad se trata <strong>de</strong> un cálculo por <strong>de</strong>fecto. La<br />

cuantificación se ha realizado tal atribución basándose <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción explícita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas, sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s casas y t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias que no po<strong>de</strong>mos atribuir a ninguna<br />

curtis especifica. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> curtes sin reservas y <strong>la</strong><br />

disolución <strong>en</strong> los siglos IX-X <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización bipartita <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> propiedad dominical mediante <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> reserva<br />

a nuevos colonos, crean problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong><br />

estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.


Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

44


1. Introducción<br />

Valle Cau<strong>la</strong> es una al<strong>de</strong>a fundada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media y<br />

abandonada <strong>en</strong> torno al año 1000, cuando se ac<strong>el</strong>eró <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia. No contamos<br />

con excavaciones sistemáticas d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to, pero <strong>la</strong>s<br />

prospecciones realizadas y un son<strong>de</strong>o hecho reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te han<br />

permitido recuperar un conjunto <strong>de</strong> materiales arqueológicos<br />

que nos ilustran sobre <strong>la</strong>s caraterísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a. Se trata <strong>de</strong><br />

uno <strong>de</strong> los pocos ejemplos <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos altomedievales<br />

conocidos arqueologicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Valdinievole, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

escasa <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> los restos conservados (Foto 11).<br />

<strong>El</strong> yacimi<strong>en</strong>to está situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Valdinievole, <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia <strong>de</strong> Pescia. Ocupa una<br />

terraza fluvial <strong>en</strong>tre los 650 y los 670 m, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

divisoria <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong>tre los ríos Pescia <strong>de</strong> Collodi y Torbo<strong>la</strong><br />

que conserva <strong>el</strong> topónimo Vallecaria (Fig. 14).<br />

<strong>El</strong> yacimi<strong>en</strong>to fue <strong>de</strong>scubierto por <strong>el</strong> grupo arqueológico <strong>de</strong><br />

Pescia <strong>en</strong> los años 80, que realizó varios son<strong>de</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />

En <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> prospección d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia d<strong>el</strong><br />

año 1995 fue posible recuperar un conjunto <strong>de</strong> materiales<br />

arqueológicos, así como docum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estratigrafía <strong>de</strong> algunas<br />

secciones expuestas y <strong>de</strong> los son<strong>de</strong>os antes m<strong>en</strong>cionados<br />

(QUIRÓS CASTILLO 1996a).<br />

Las noticias docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Valle Cau<strong>la</strong> se refier<strong>en</strong> a los<br />

últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo X y los primeros d<strong>el</strong> XI, con<br />

ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesión <strong>de</strong> los diezmos y otros bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

plebanía por parte d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> a los señores «<strong>de</strong><br />

Maona», que poseían algunas resid<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle. Con<br />

tal motivo (años 988, 998, 1019), se redactaron varias listas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as o «vil<strong>la</strong>s» sujetas al pago <strong>de</strong> los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

plebanía, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que figura Valle Cau<strong>la</strong>. <strong>El</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que está situado <strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to se conoce actualm<strong>en</strong>te como<br />

Vallecaria.<br />

2. Secu<strong>en</strong>cia estratigráfica<br />

2.3. Una al<strong>de</strong>a altomedieval: Valle Cau<strong>la</strong><br />

En <strong>la</strong> actualidad <strong>el</strong> topónimo Vallecaria se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a una<br />

amplia zona que constituye un falso l<strong>la</strong>no ocupado por un<br />

bosque <strong>de</strong> castaños con abundante sotobosque. En <strong>el</strong> sector<br />

SE <strong>de</strong> esta terraza fluvial se observa <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un r<strong>el</strong>ieve<br />

artificial a<strong>la</strong>rgado cuyas dim<strong>en</strong>siones máximas son <strong>de</strong> 20 x<br />

15 metros y 1 metro <strong>de</strong> altura. <strong>El</strong> r<strong>el</strong>ieve ha sido parcialm<strong>en</strong>te<br />

son<strong>de</strong>ado por <strong>el</strong> grupo arqueológico local hace años, como<br />

testimonia <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios agujeros realizados <strong>en</strong><br />

toda <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión, y una sección expuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> esquina SO<br />

d<strong>el</strong> montículo, don<strong>de</strong> se han realizado <strong>la</strong>s catas <strong>de</strong> mayores<br />

dim<strong>en</strong>siones (Foto 12).<br />

<strong>El</strong> son<strong>de</strong>o, <strong>de</strong> 3 x 1m, pres<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie un niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> humus con matriz terrosa negra, poco consist<strong>en</strong>te, con<br />

abundantes raíces, car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> material arqueológico (UE<br />

1). Debajo <strong>de</strong> este estrato apareció un pot<strong>en</strong>te <strong>de</strong>rrumbe<br />

compuesto por piedras <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca <strong>de</strong> pequeñas y medianas<br />

45<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

dim<strong>en</strong>siones con tierra marrón poco consist<strong>en</strong>te (UE 2),<br />

don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraban abundantes fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cerámica.<br />

Este <strong>de</strong>rrumbe alcanzaba una pot<strong>en</strong>cia máxima <strong>de</strong> 120 cm,<br />

constituy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> dorso visible d<strong>el</strong> cúmulo antes <strong>de</strong>scrito<br />

(Foto 13).<br />

Inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> este <strong>de</strong>rrumbe se <strong>en</strong>contraba un<br />

estrato <strong>de</strong> ocupación (UE 6), <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia arcillosa y<br />

con escasos restos <strong>de</strong> carbones, don<strong>de</strong> se ha recogido un<br />

reducido número <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos cerámicos. Este estrato<br />

apoya directam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> roca. Asociado a este niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

ocupación se ha podido observar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un agujero<br />

<strong>de</strong> poste (UE 4) y <strong>de</strong> un pequeño canal (UE 7) excavado<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> roca. <strong>El</strong> agujero <strong>de</strong> poste UE 4 es <strong>de</strong><br />

forma circu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> 16 cm <strong>de</strong> diámetro y 35 cm <strong>de</strong> profundidad<br />

y su r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o (UE 5) se caracterizaba por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

tierra poco consist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> color marrón, con cuñas <strong>de</strong> piedra<br />

puntiformes (12x10x5 cm, 8x4x0,5 cm) que apunta<strong>la</strong>ban<br />

<strong>el</strong> poste. Por último hay que indicar que <strong>el</strong> canal (UE 7)<br />

pres<strong>en</strong>taba dirección E-O y se <strong>en</strong>contraba alineado con <strong>el</strong><br />

poste UE 4.<br />

Los datos con que contamos permit<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar que estamos ante<br />

una única fase <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to. Probablem<strong>en</strong>te<br />

los restos d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ocupación y <strong>el</strong> agujero <strong>de</strong> poste<br />

correspond<strong>en</strong> a una cabaña, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> canal pue<strong>de</strong> ser<br />

interpretado como un <strong>de</strong>sagüe (paral<strong>el</strong>os se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

Montecatini o <strong>en</strong> <strong>el</strong> edificio IV <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Manerba<br />

<strong>en</strong> Brescia, CARVER-MASSA-BROGIOLO 1982: 253-254, fig.<br />

16) u otra estructura r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> cabaña. La pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>rrumbe <strong>de</strong> pequeñas piedras permite suponer que,<br />

probablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cabaña podía contar con un zócalo realizado<br />

con piedras a hueso, característico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas ap<strong>en</strong>ínicas<br />

(GALETTI 1997: 21).<br />

3. Materiales arqueológicos<br />

Los materiales recogidos <strong>en</strong> este yacimi<strong>en</strong>to nos permit<strong>en</strong><br />

realizar algunas precisiones <strong>de</strong> tipo cronológico sobre <strong>la</strong><br />

ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a. La homog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> los materiales<br />

permite confirmar <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una única<br />

fase <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a (Fig. 15).<br />

La vajil<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este yacimi<strong>en</strong>to se caracteriza por <strong>el</strong><br />

dominio exclusivo <strong>de</strong> cerámica basta <strong>de</strong> cocina (ol<strong>la</strong>s, jarras)<br />

y <strong>de</strong>purada <strong>de</strong> conserva (jarras), suponi<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s formas serían <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />

La forma <strong>de</strong> cerámica basta <strong>de</strong> cocina más frecu<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> ol<strong>la</strong>,<br />

realizada con tierras <strong>de</strong> alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pirox<strong>en</strong>as (gábricas,<br />

pasta 1), pastas micáceas (pasta 2) y -ocasionalm<strong>en</strong>te-<br />

vacuo<strong>la</strong>das (pasta 4). Estos recipi<strong>en</strong>tes han sido realizados a<br />

mano o con <strong>el</strong> torno l<strong>en</strong>to, y pres<strong>en</strong>tan una cocción irregu<strong>la</strong>r.<br />

Morfológicam<strong>en</strong>te se caracterizan por t<strong>en</strong>er un fondo p<strong>la</strong>no,<br />

cuerpo globu<strong>la</strong>r, bor<strong>de</strong>s exvasados y <strong>la</strong>bios apuntados y


Una al<strong>de</strong>a altomedieval: Valle Cau<strong>la</strong><br />

ap<strong>la</strong>nados con ligeras variantes, sigui<strong>en</strong>do una tipología que<br />

estará vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta zona y <strong>en</strong> amplias zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong><br />

sept<strong>en</strong>trional hasta <strong>el</strong> siglo XII (FRANCOVICH-VALENTI 1997a).<br />

Merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una ol<strong>la</strong> con asa <strong>de</strong><br />

cinta, que son muy raras <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong>. En g<strong>en</strong>eral, son piezas<br />

muy s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s, sin <strong>de</strong>corar, aunque ocasionalm<strong>en</strong>te aparezcan<br />

formas con acana<strong>la</strong>duras <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo o, más raram<strong>en</strong>te,<br />

peinados (Fig. 16, n. 1-3).<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ol<strong>la</strong>s son también numerosos los jarros<br />

realizados <strong>en</strong> cerámica basta, que pres<strong>en</strong>tan características<br />

Fig. 14. Ubicación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Valle Cau<strong>la</strong> (Pescia).<br />

46<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 15. Cuantificación <strong>de</strong> los materiales arqueológicos <strong>de</strong> Valle Cau<strong>la</strong>, con indicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pastas<br />

cerámicas.<br />

muy simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s preced<strong>en</strong>tes. Pres<strong>en</strong>tan una cocción<br />

irregu<strong>la</strong>r y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>negrecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies<br />

externas por <strong>la</strong> exposición directa al fuego. Sigui<strong>en</strong>do<br />

una tradición altomedieval, <strong>la</strong> multifuncionalidad <strong>de</strong> esta<br />

forma está docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> varios yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Toscana</strong> sept<strong>en</strong>trional (FRANCOVICH-VANNINI 1989: 16).<br />

Morfológicam<strong>en</strong>te sus fondos son p<strong>la</strong>nos, los cuerpos<br />

globu<strong>la</strong>res y los bor<strong>de</strong>s trilobu<strong>la</strong>dos (Fig. 16, n. 5). Como <strong>la</strong>s<br />

ol<strong>la</strong>s, han sido realizados principalm<strong>en</strong>te con pastas gábricas<br />

resist<strong>en</strong>tes al calor (pasta 1), y una parte más limitada <strong>en</strong> pastas<br />

micáceas (pasta 2) prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fábricas sin id<strong>en</strong>tificar,


Una al<strong>de</strong>a altomedieval: Valle Cau<strong>la</strong> <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 16. Materiales arqueológicos <strong>de</strong> Valle Cau<strong>la</strong>.<br />

47


Una al<strong>de</strong>a altomedieval: Valle Cau<strong>la</strong><br />

que hay que situar <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nuras aluvial <strong>de</strong> Valdinievole o<br />

<strong>de</strong> otras cu<strong>en</strong>cas cercanas. Así pues, <strong>la</strong>s cerámicas bastas han<br />

sido realizadas <strong>en</strong> pequeños talleres ap<strong>en</strong>ínicos «domésticos»,<br />

pero capaces <strong>de</strong> producir cerámicas que emplean <strong>la</strong>s mejores<br />

arcil<strong>la</strong>s disponibles para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> formas.<br />

La principal producción <strong>de</strong> cerámica <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong><br />

conservación <strong>de</strong> líquidos está constituida por una serie <strong>de</strong><br />

jarras realizadas <strong>en</strong> cerámica <strong>de</strong>purada <strong>de</strong> muy bu<strong>en</strong>a calidad<br />

y <strong>de</strong> mayores dim<strong>en</strong>siones que <strong>la</strong>s anteriores. En este caso<br />

<strong>la</strong> mayor fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los materiales impi<strong>de</strong> conocer<br />

<strong>el</strong> perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas, que pres<strong>en</strong>tan fondo p<strong>la</strong>no, cuerpo<br />

globu<strong>la</strong>r con boca trilobu<strong>la</strong>da y asa <strong>de</strong> cinta situada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

punto <strong>de</strong> máxima expansión d<strong>el</strong> cuerpo.<br />

Se trata <strong>de</strong> una producción <strong>de</strong> calidad, realizada <strong>en</strong> fábricas<br />

<strong>de</strong> ámbito urbano o <strong>en</strong> áreas especializadas situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

l<strong>la</strong>nuras aluviales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, que garantizan una difusión<br />

comercial, incluso <strong>en</strong> al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> montaña como Valle Cau<strong>la</strong>,<br />

don<strong>de</strong> esta producción alcanza un 17-20% d<strong>el</strong> total (Foto<br />

14, 15).<br />

Una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas recuperadas se caracteriza por una<br />

<strong>de</strong>coración pintada con <strong>en</strong>gobe rojizo o marrón, aplicado<br />

como goterones que resba<strong>la</strong>n por <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> fondo o <strong>la</strong>s<br />

asas (Fig. 16, n.4, 6, 7). <strong>El</strong> estudio sistemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica<br />

pintada <strong>en</strong> rojo, durante <strong>la</strong> Antigüedad Tardía y <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> está aún por hacer (VALENTI 1995a: 73<br />

ss;. VALENTI 1996b). Si bi<strong>en</strong> se conoc<strong>en</strong> con cierta c<strong>la</strong>ridad<br />

contextos tardoantiguos -como los <strong>de</strong> Fiesole (AA. VV.<br />

1990), Si<strong>en</strong>a (MILANESE 1988; VALENTI 1996), Luni (BLAKE<br />

1978), <strong>Luca</strong> (CIAMPOLTRINI -NOTINI 1990)-, o <strong>de</strong> los siglos<br />

c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media, como Pistoia (VANNINI 1987:<br />

459 ss), pres<strong>en</strong>tan más problemas los ejemp<strong>la</strong>res atribuibles<br />

a los siglos que preced<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1000. Por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to los<br />

paral<strong>el</strong>os más c<strong>la</strong>ros correspond<strong>en</strong> a hal<strong>la</strong>zgos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> San Ginese o d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Segromigno (Seimiglie),<br />

así como un grupo <strong>de</strong> jarras recuperadas <strong>en</strong> Pisa <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za Dante (ABELA 1993: 413 ss.)<br />

probablem<strong>en</strong>te importadas <strong>en</strong>tre los siglos VIII y XI, y<br />

pocas formas hal<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>cio Episcopal <strong>de</strong> Pistoia,<br />

<strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> los siglos IX-XI (VANNINI 1987a: 459 ss.).<br />

Pres<strong>en</strong>ta paral<strong>el</strong>os g<strong>en</strong>éricos con un jarro proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

Fiesole y fechable <strong>en</strong> los siglos X-XI (FRANCOVICH-VANNINI<br />

1989: 64), <strong>de</strong>corado con co<strong>la</strong>duras <strong>de</strong> <strong>en</strong>gobe rojo, simi<strong>la</strong>r a<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Valle Cau<strong>la</strong>, si bi<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ta dim<strong>en</strong>siones m<strong>en</strong>ores. Se<br />

pue<strong>de</strong> sugerir, pues, una cronología para estas producciones<br />

<strong>en</strong> torno a los siglos IX-X. En <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Valdinievole sólo<br />

contamos con materiales simi<strong>la</strong>res proced<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Agnan<strong>el</strong>lo (QUIRÓS CASTILLO 1996a), situado a pocos<br />

kilómetros <strong>de</strong> Valle Cau<strong>la</strong>. que se pue<strong>de</strong> fechar <strong>en</strong> los últimos<br />

siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media (IX-XI).<br />

Hay que seña<strong>la</strong>r, igualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> escorias <strong>de</strong><br />

reducción <strong>de</strong> hierro, que testimonia <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pequeñas<br />

fábricas <strong>de</strong>stinadas, probablem<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

instrum<strong>en</strong>tos domésticos, <strong>de</strong> los que no se han <strong>en</strong>contrado<br />

restos. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas fábricas <strong>en</strong> otras al<strong>de</strong>as coetáneas<br />

y <strong>en</strong> castillos está docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Valdinievole (Terrazzana,<br />

Pescia, Montecatini) y <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (Versilia,<br />

Seimiglie) a partir <strong>de</strong> este período 1. Hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, no ha<br />

sido posible localizar ningún c<strong>en</strong>tro productivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle,<br />

48<br />

si bi<strong>en</strong> han sido recuperados restos abundantes <strong>de</strong> escorias<br />

<strong>en</strong> Pescia, y minerales <strong>en</strong> esta misma localidad, Terrazzana<br />

y Montecatini.<br />

Por último, hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

molino manual giratorio realizado <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>isca, simi<strong>la</strong>r a otros<br />

ejemp<strong>la</strong>res <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> varios yacimi<strong>en</strong>tos medievales<br />

ap<strong>en</strong>ínicos, asociados a <strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> castañedo <strong>de</strong> fruto<br />

(QUIRÓS CASTILLO 1998a).<br />

En síntesis, <strong>la</strong>s informaciones que ofrec<strong>en</strong> los materiales<br />

recuperados permit<strong>en</strong> sugerir que Valle Cau<strong>la</strong> fue una<br />

pequeña al<strong>de</strong>a ocupada <strong>en</strong> los siglos IX-X. Tal propuesta<br />

cronológica está basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros indicadores<br />

cronológicos r<strong>el</strong>ativos a períodos sucesivos, como <strong>el</strong> testo<br />

-aus<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Valdinievole y otros sectores <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> antes d<strong>el</strong><br />

siglo XI 2 (QUIRÓS CASTILLO 1996a)- o <strong>la</strong> cerámica vidriada <strong>en</strong><br />

monococción, docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> otros yacimi<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res<br />

a partir d<strong>el</strong> siglo XI.<br />

4. Cronología e interpretación<br />

Los restos <strong>de</strong> Valle Cau<strong>la</strong> permit<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar que estamos ante<br />

una al<strong>de</strong>a formada por pocas cabañas fundada <strong>en</strong> época<br />

carolingia y abandonada durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

d<strong>el</strong> valle. Las refer<strong>en</strong>cias estratigráficas y los materiales<br />

recuperados permit<strong>en</strong> excluir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una fase<br />

<strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to.<br />

Las fu<strong>en</strong>tes escritas muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>tre los siglos X y XI, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> registro material<br />

permite ad<strong>el</strong>antar, quizás <strong>en</strong> uno o dos siglos, <strong>la</strong> fundación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a. Tal y como hemos subrayado anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> estos siglos se advierte <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong><br />

colonización y ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>el</strong>evadas, sigui<strong>en</strong>do<br />

una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia ya iniciada <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigüedad Tardía.<br />

<strong>El</strong> mayor <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este proceso <strong>de</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» tuvo<br />

lugar durante <strong>el</strong> último período lombardo, y sobre todo <strong>el</strong><br />

carolingio.<br />

Valle Cau<strong>la</strong> es un ejemplo <strong>de</strong> una al<strong>de</strong>a que fracasó como<br />

proyecto <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. No contamos con noticias directas<br />

sobre <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los castillos más cercanos, pero pue<strong>de</strong><br />

ser significativo indicar que <strong>el</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Fibbial<strong>la</strong>. Cuando hemos podido comprobar<br />

-por fu<strong>en</strong>tes orales y docum<strong>en</strong>tales- <strong>el</strong> significado y <strong>la</strong><br />

cronología <strong>de</strong> esta territorialización (como <strong>en</strong> Terrazzana),<br />

hemos visto que se trata <strong>de</strong> <strong>territorio</strong>s formados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad<br />

Media <strong>en</strong> torno a los castillos. Fibbial<strong>la</strong> está docum<strong>en</strong>tada<br />

también como al<strong>de</strong>a <strong>en</strong> los mismos años que Valle Cau<strong>la</strong><br />

y fue fortificada <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to que no se pue<strong>de</strong> precisar<br />

por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales. Así pues, es muy<br />

posible que <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> Fibbial<strong>la</strong> haya comportado <strong>el</strong><br />

abandono <strong>de</strong> Valle Cau<strong>la</strong> y quizás <strong>de</strong> otras al<strong>de</strong>as cercanas.<br />

Por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, resulta difícil saber cuántas situaciones<br />

simi<strong>la</strong>res a Valle Cau<strong>la</strong> existieron <strong>en</strong> Valdinievole. Muchas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s terrazas o <strong>de</strong> los lugares que conservan aún <strong>el</strong><br />

topónimo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as altomedievales no pres<strong>en</strong>tan materiales<br />

arqueológicos <strong>en</strong> superficie ni han sido excavados, por lo<br />

que carecemos <strong>de</strong> datos sobre <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su abandono.


La mayor parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>saparecieró <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

escrita <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1019 y no se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a citar hasta <strong>el</strong> período<br />

bajomedieval como nombres <strong>de</strong> bosques o <strong>de</strong> prados (QUIRÓS<br />

CASTILLO 1996a) 3.<br />

<strong>El</strong> abandono <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

no parece ser un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> registro arqueológico<br />

<strong>de</strong> otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Sin embargo, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una fase <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> gran parte<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> -docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> casi toda <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong><br />

c<strong>en</strong>tral y meridional a partir d<strong>el</strong> período carolingio- explica <strong>el</strong><br />

alto grado <strong>de</strong> dispersión d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y los abandonos que<br />

tuvieron lugar cuando aparecieron estructuras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

fortificados. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo valle d<strong>el</strong> río Pescia<br />

otras al<strong>de</strong>as sobrevivieron al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> sin convertirse<br />

<strong>en</strong> castillos o ser absorbidos por estos. Valle Cau<strong>la</strong>, por <strong>el</strong><br />

contrario, repres<strong>en</strong>ta una variante que alcanzó un importante<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> algunas zonas <strong>de</strong> Valdinievole y d<strong>el</strong> sector<br />

meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

NOTAS<br />

1 Sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> herreros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X, ANDREOLLI 1983a: 143-144. Sobre <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción altomedieval <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong>,<br />

FRANCOVICH-CUCINI-MANNONI-CUCCHIARA 1989.<br />

2 Aus<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> fundación <strong>de</strong> Montecatino<br />

Valfreddana (CIAMPOLTRINI-NOTINI 1987: 265), <strong>en</strong> Agnan<strong>el</strong>lo<br />

(QUIRÓS CASTILLO 1996a), <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo<br />

a Cerreto (QUIRÓS CASTILLO 1996b: 418 ss.) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

fase <strong>de</strong> Terrazzana. Los primeros contextos con este material<br />

son <strong>de</strong> los siglos XI-XII como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo<br />

a Vaiano (MILANESE-PATERA-PIERI 1997) o <strong>de</strong> Montecatini<br />

(UE 124, inédito).<br />

3 <strong>El</strong> docum<strong>en</strong>to más significativo es <strong>el</strong> Catastro realizado<br />

por <strong>la</strong> República flor<strong>en</strong>tina <strong>en</strong> 1427. Por ejemplo, según este<br />

catastro, Lor<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> Giunta <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio poseía una<br />

s<strong>el</strong>va y una terra soda <strong>en</strong> Mucalo (ASF, Catasto, 235, ff.<br />

1451-1452), o Bartolomeo <strong>de</strong> V<strong>el</strong><strong>la</strong>no resid<strong>en</strong>te también <strong>en</strong><br />

Cast<strong>el</strong>vecchio posee un campo y una viña <strong>en</strong> Bugognano y<br />

un Caso<strong>la</strong>re <strong>en</strong> Cinghario (ASF, Catasto 235, f. 1453-4).<br />

Mucalo, Bucignano y Cing<strong>la</strong>rio son los nombres <strong>de</strong> tres<br />

al<strong>de</strong>as altomedievales <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Santo Tommaso <strong>de</strong><br />

Arriana.<br />

49<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


Una al<strong>de</strong>a altomedieval: Valle Cau<strong>la</strong><br />

50


1. Introducción<br />

<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana es un ejemplo <strong>de</strong> los castillos<br />

<strong>de</strong> montaña, o sea, al<strong>de</strong>as fortificadas que tuvieron un<br />

importante <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> los valles ap<strong>en</strong>ínicos <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> fue muy limitada. Estos<br />

castillos no están docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> los siglos XI-XII, ya<br />

que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes c<strong>en</strong>turias fueron<br />

integrados <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> juirisdición urbana. Por<br />

esta razón, a partir <strong>de</strong> los siglos XIII-XIV <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

escrita recoge <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosas fortificaciones,<br />

aunque <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s habían sido fundadas con<br />

anterioridad. La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Terrazzana, fundado <strong>en</strong> los siglos XI-XII, resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho<br />

<strong>de</strong> que fue abandonado a finales d<strong>el</strong> siglo XIII o inicios d<strong>el</strong><br />

XIV, por lo que ha conservado <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> <strong>la</strong> primitiva<br />

al<strong>de</strong>a fortificada que <strong>en</strong> gran parte d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino han sido<br />

borradas por <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones sucesivas.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> este castillo permite conocer <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> toda una serie <strong>de</strong> estructuras señoriales que<br />

surgieron <strong>en</strong> los siglos XI-XII <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas marginales <strong>de</strong><br />

Valdinievole, que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a través d<strong>el</strong> método estratigráfico<br />

pued<strong>en</strong> ser conocidas.<br />

1.1. Ubicación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>El</strong> yacimi<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole<br />

sept<strong>en</strong>trional, a 670-680 metros <strong>de</strong> altura, <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong><br />

Santo Tomás <strong>de</strong> Arriana. Ocupa una terraza fluvial sobre<br />

<strong>el</strong> río Pescia <strong>de</strong> Pontito, <strong>en</strong> un falso r<strong>el</strong><strong>la</strong>no recortado <strong>en</strong><br />

sus <strong>la</strong>terales por profundos torr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> montaña, <strong>el</strong> Río<br />

Grombo al Norte y <strong>el</strong> torr<strong>en</strong>te Fate o Río di Botro al Sur.<br />

Se trata <strong>de</strong> una zona ocupada por un bosque <strong>de</strong> castaños<br />

abandonado y está organizado <strong>en</strong> pequeñas terrazas para<br />

facilitar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los árboles (Foto 16).<br />

<strong>El</strong> yacimi<strong>en</strong>to fue <strong>de</strong>scubierto, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> más <strong>de</strong> seis siglos<br />

<strong>de</strong> su abandono, <strong>en</strong> los años 1971-1972, con ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera asfaltada <strong>en</strong>tre los pueblos <strong>de</strong> Pontito<br />

y <strong>de</strong> Stiappa que discurre a niv<strong>el</strong> por <strong>la</strong>s terrazas situadas<br />

<strong>en</strong>tre 650-750 m. La obra cortó <strong>en</strong> dos <strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to, por<br />

lo que se conserva solo una parte d<strong>el</strong> mismo (Fig. 17). Sin<br />

embargo, si no se hubiese construido <strong>la</strong> carretera es posible<br />

que nunca hubiésemos conocido <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un castillo<br />

l<strong>la</strong>mado Terrazzana, ya que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas solo citan <strong>de</strong><br />

forma esporádica este castillo.<br />

Tras <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los primeros restos <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1972, <strong>el</strong><br />

grupo arqueológico local -<strong>el</strong> GARS <strong>de</strong> Pescia- realizó una<br />

primera prospección <strong>en</strong> 1978, docum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

algunas estructuras. En 1982 se realizaron algunos son<strong>de</strong>os<br />

que dieron como resultado <strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> un gran muro<br />

<strong>de</strong> un metro <strong>de</strong> espesor situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona más <strong>el</strong>evada<br />

d<strong>el</strong> castillo, y también se recogieron algunos materiales<br />

cerámicos (QUIRÓS CASTILLO 1996a).<br />

2.4. <strong>El</strong> Castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

51<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

No obstante, <strong>la</strong>s excavaciones sistemáticas d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron durante los años 1992-1995 bajo <strong>la</strong> dirección<br />

<strong>de</strong> Marco Mi<strong>la</strong>nese <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> este<br />

trabajo 1. En estos años han sido excavados unos 900 m 2,<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a un tercio d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to medieval, que<br />

pres<strong>en</strong>ta una ext<strong>en</strong>sión aproximada <strong>de</strong> 2500-3000 m 2.<br />

<strong>El</strong> topónimo Terrazzana no es <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>la</strong>tino, tal y como<br />

<strong>el</strong> sufijo -ana permitiría suponer, sino que se trata <strong>de</strong> un<br />

doble sufijo -azzo, -ano añadido a <strong>la</strong> raíz terra-, que indicaría<br />

un lugar aterrazado 2. No obstante, terrazzano o terrazzana,<br />

<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua italiana, es un término que <strong>de</strong>signa una zona<br />

amural<strong>la</strong>da.<br />

1.2. Fu<strong>en</strong>tes escritas<br />

Terrazzana aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita <strong>en</strong> muy<br />

pocas ocasiones y siempre <strong>de</strong> forma esporádica, por lo que<br />

no es posible obt<strong>en</strong>er informaciones importantes para <strong>la</strong><br />

historia d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to.<br />

La primera m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Terrazzana es d<strong>el</strong> siglo XIII. En<br />

<strong>el</strong> año 1227 <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Pistoia atacó <strong>la</strong> Valdinievole<br />

sept<strong>en</strong>trional, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>tes escaramuzas<br />

realizadas por esta <strong>ciudad</strong> contra <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

(DAVIDSOHN 1956, vol 2: 214-215). Tres años <strong>de</strong>spués, <strong>el</strong><br />

legado <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> d<strong>el</strong> emperador Fe<strong>de</strong>rico II obligó a Pistoia<br />

a pagar 200 libras a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s que han sufrido tal<br />

ataque, citando especialm<strong>en</strong>te «Pontito, Sc<strong>la</strong>ppa, Lignana,<br />

Terrathana, Cast<strong>el</strong>vecchio, Sorana, Crasciana, Casabasciana<br />

et castro Sancti Quirici et pertin<strong>en</strong>tiis eorum<strong>de</strong>m locorum» 3.<br />

En esta lista se m<strong>en</strong>cionan nueve al<strong>de</strong>as, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales sólo<br />

una, San Quirico, se cita expresam<strong>en</strong>te como castillo. No<br />

obstante, gracias a otros docum<strong>en</strong>tos y a <strong>la</strong>s prospecciones<br />

arquitectónicas, t<strong>en</strong>emos indicios <strong>de</strong> que probablem<strong>en</strong>te<br />

todas <strong>la</strong>s otras al<strong>de</strong>as estaban fortificadas, aunque <strong>el</strong> citado<br />

docum<strong>en</strong>to no lo indique expresam<strong>en</strong>te 4.<br />

La segunda aparición <strong>de</strong> Terrazzana <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

escrita ti<strong>en</strong>e lugar 130 años <strong>de</strong>spués. En <strong>el</strong> año 1364 <strong>el</strong><br />

obispado <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>el</strong>aboró un inv<strong>en</strong>tario exhaustivo <strong>de</strong> todos<br />

sus bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas que percibía. Entre<br />

los diversos c<strong>en</strong>sos que t<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong><br />

río Pescia se <strong>en</strong>contraban Soldi XVIII consules di Schiappa.<br />

Soldi XII I<strong>de</strong>m pro heredibus <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> Ther<strong>en</strong>çana (GUIDI-<br />

PELLEGRINETTI 1921: 113). Esta m<strong>en</strong>ción es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

interesante a pesar <strong>de</strong> su brevedad. En primer lugar, docum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a, ya que son los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a<br />

más cercana los que han <strong>de</strong> pagar <strong>el</strong> diezmo al obispo. En<br />

segundo lugar, d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>duce que <strong>el</strong> abandono<br />

tuvo como consecu<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> una parte importante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a Stiappa, y que <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Terrazzana se<br />

integrase <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> Stiappa. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> cita nos sugiere que <strong>en</strong><br />

Terrazzana ha existido una iglesia, ya que <strong>en</strong> dicho inv<strong>en</strong>tario<br />

aparec<strong>en</strong> sólo <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s fiscales <strong>de</strong> recepción <strong>de</strong> los<br />

diezmos, que son <strong>la</strong>s iglesias o, <strong>en</strong> su caso, <strong>el</strong> concejo rural<br />

(í<strong>de</strong>m pp. 102 ss.) 5. Pero quizás <strong>el</strong> dato más significativo es


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

Fig. 17. P<strong>la</strong>nta g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana, con indicación <strong>de</strong> los sectores excavados.<br />

que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a se d<strong>en</strong>omina vil<strong>la</strong> Ther<strong>en</strong>çana,<br />

sin hacer refer<strong>en</strong>cia a sus forticaciones 6.<br />

Tan importantes como <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>cias son <strong>la</strong>s aus<strong>en</strong>cias. En<br />

<strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as realizadas <strong>en</strong> los años 988, 998 y 1019<br />

<strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Santo Tomás <strong>de</strong><br />

Arriana a los señores «<strong>de</strong> Maona» (MDL V/3, nn. 1639, 1737;<br />

CAAL 2, n. 21), no figura <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s ninguna d<strong>en</strong>ominada<br />

Terrazzana. Gracias a <strong>la</strong> excavación d<strong>el</strong> castillo sabemos<br />

que se fundó sobre una al<strong>de</strong>a altomedieval, por lo que hay<br />

que p<strong>en</strong>sar que <strong>el</strong> nombre Terrazzana se acuñó cuando se<br />

fundó <strong>el</strong> castillo. Pero volveremos más ad<strong>el</strong>ante sobre este<br />

aspecto.<br />

52<br />

1.3. Fu<strong>en</strong>tes orales<br />

Como ya se ha indicado, <strong>la</strong> terraza fluvial sobre <strong>la</strong> que se sitúa<br />

<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Terrazzana está d<strong>el</strong>imitada al Norte por <strong>el</strong><br />

Río Grombo, que constituye <strong>el</strong> límite <strong>en</strong>tre los <strong>territorio</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Pontito y Stiappa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media.<br />

Estos <strong>territorio</strong>s, aún pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria colectiva <strong>de</strong> los<br />

ancianos d<strong>el</strong> lugar, correspond<strong>en</strong> a los espacios productivos<br />

<strong>de</strong> cada al<strong>de</strong>a y coincid<strong>en</strong> con los confines <strong>de</strong> los preced<strong>en</strong>tes<br />

concejos rurales. Terrazzana se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

Stiappa, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a más cercana sea Pontito. En esta<br />

última al<strong>de</strong>a no se conserva memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>to, llegando incluso a <strong>de</strong>sconocer <strong>el</strong> microtopónimo;<br />

<strong>en</strong> cambio <strong>en</strong> Stiappa <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los habitantes conoce<br />

<strong>la</strong> posición exacta <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona y, <strong>en</strong> ocasiones, conservan <strong>la</strong><br />

memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> restos antiguos.


La cima d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to, don<strong>de</strong> se ha abierto <strong>el</strong> sector 100,<br />

conserva <strong>el</strong> topónimo Cast<strong>el</strong>luccio.<br />

2. Secu<strong>en</strong>cia estratigráfica<br />

Terrazzana se asi<strong>en</strong>ta sobre una terraza fluvial <strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>recha d<strong>el</strong> río Pescia, sobre un pot<strong>en</strong>te estrato <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca<br />

oligocénica, ocasionalm<strong>en</strong>te alternado con estratos <strong>de</strong> argilitas<br />

que afloran <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector occid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to. A m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> dos kilómetros <strong>en</strong> línea recta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un aflorami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> calizas b<strong>la</strong>ncas, que han sido empleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> argamasa.<br />

La morfología d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to, dividido <strong>en</strong> dos por <strong>la</strong> carretera,<br />

y <strong>el</strong> mismo proceso <strong>de</strong> excavación ha llevado a <strong>la</strong> división<br />

d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> varios sectores: tres por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

carretera (sectores 100, 300, 400) y dos por <strong>de</strong>bajo (sectores<br />

200, 1000).<br />

Se han podido <strong>de</strong>finir cinco fases estratigráficas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuales solo <strong>la</strong>s tres primeras se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

estudio, <strong>de</strong>jando para una estudio monográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción arqueológica <strong>el</strong> análisis exhaustivo d<strong>el</strong> conjunto<br />

d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to 7 (Fig. 18).<br />

2.1. <strong>El</strong> sector 100 (Foto 17)<br />

<strong>El</strong> sector 100, <strong>de</strong> forma poligonal, ocupa <strong>la</strong> parte superior d<strong>el</strong><br />

53<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>to, don<strong>de</strong> se ha conservado <strong>el</strong> topónimo Cast<strong>el</strong>lucio.<br />

Pres<strong>en</strong>ta una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> unos 240 m 2 y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

d<strong>el</strong>imitado al Norte y al Oeste por <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>.<br />

Los <strong>de</strong>sniv<strong>el</strong>es son bastante notables <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> posición<br />

geográfica d<strong>el</strong> sector y se han recuperado estructuras<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a varias fases <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to<br />

(Fig. 19).<br />

Las estructuras más antiguas (fase 1) han sido <strong>en</strong>contradas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ángulo NE d<strong>el</strong> sector, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona más alta d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do;<br />

pres<strong>en</strong>tan graves problemas <strong>de</strong> lectura e interpretación, tanto<br />

por <strong>la</strong> escasa calidad <strong>de</strong> los materiales empleados como por<br />

<strong>la</strong> superposición <strong>de</strong> otras estructuras posteriores que han<br />

alterado y <strong>el</strong>iminado parte <strong>de</strong> estos restos (Foto 18).<br />

La primera estructura está formada por una serie <strong>de</strong> tramos <strong>de</strong><br />

muros <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones (1 metro <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo cada tramo)<br />

<strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación SO-NE formados por zócalos <strong>de</strong> piedra ar<strong>en</strong>isca<br />

unidas con arcil<strong>la</strong> y conservadas <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> hi<strong>la</strong>da (AE 102),<br />

alternados con agujeros <strong>de</strong> poste <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones notables y<br />

<strong>de</strong> profundiad media (<strong>en</strong> torno a los 30-40 cm) dispuestos<br />

<strong>en</strong>tre los tramos <strong>de</strong> muro. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>os<br />

<strong>en</strong> los agujeros <strong>de</strong> poste permite p<strong>en</strong>sar a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

diversas fases <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción.<br />

Al Este <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>scrita, ha sido posible d<strong>el</strong>imitar<br />

los restos <strong>de</strong> un fondo <strong>de</strong> cabaña con <strong>el</strong> probable <strong>la</strong>do mayor<br />

ori<strong>en</strong>tado E-O y <strong>de</strong> 4 x 3 metros. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras<br />

estructuras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> fase sucesiva (fase 2b) no<br />

permite <strong>de</strong>finir los límites precisos <strong>de</strong> esta cabaña. En <strong>el</strong><br />

perímetro y <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabaña ha sido<br />

posible excavar una serie <strong>de</strong> agujeros <strong>de</strong> poste <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

Fig. 18. Diagrama estratigráfico <strong>de</strong> Terrazzana por activida<strong>de</strong>s estratigráficas.


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

Fig. 19. Sección estratigráfica d<strong>el</strong> sector 100 d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

portante <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra (AE 101), r<strong>el</strong>acionados<br />

con otros agujeros externos, probablem<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a<br />

apoyos <strong>de</strong> los palos principales. Los primeros agujeros son<br />

muy profundos pero no pres<strong>en</strong>tan diámetros particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

gran<strong>de</strong>s; <strong>en</strong> cambio, los apoyos externos son <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

profundidad. <strong>El</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabaña (AE 103)<br />

es arcilloso, oscuro y con frecu<strong>en</strong>tes carbones <strong>de</strong> pequeñas<br />

dim<strong>en</strong>siones, con una mancha <strong>en</strong>rojecida <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sur,<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a un hogar.<br />

En <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> los agujeros <strong>de</strong> poste ha sido posible distinguir<br />

dos tipos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>os, uno r<strong>el</strong>ativo al último poste y otro<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>os <strong>de</strong> refuerzo (con cuñas) y restos<br />

<strong>de</strong> otros palos, por lo que se <strong>de</strong>duce que exist<strong>en</strong> dos fases<br />

distintas <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabaña (fases 1a y 1b). Los restos<br />

conservados no permit<strong>en</strong> conocer con precisión <strong>la</strong> morfología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cabaña, que t<strong>en</strong>ía una p<strong>la</strong>nta rectangu<strong>la</strong>r o <strong>el</strong>íptica y<br />

una superficie útil <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 12 m 2 . Respecto a <strong>la</strong> cronología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura, <strong>la</strong> excavación d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ocupación no<br />

ha permitido recuperar ningún material arqueológico y los<br />

restos conservados no pres<strong>en</strong>tan indicaciones útiles para <strong>la</strong><br />

datación. Los únicos materiales <strong>en</strong>contrados proced<strong>en</strong> d<strong>el</strong><br />

r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> agujero <strong>de</strong> poste 53, y se pued<strong>en</strong> fechar, <strong>de</strong> forma<br />

g<strong>en</strong>érica, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI 8.<br />

Estas estructuras están cerradas por una serie <strong>de</strong> estratos<br />

arcillosos estériles que cubr<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> zona (AE 106, fase<br />

2a). La construcción d<strong>el</strong> castillo ha supuesto <strong>el</strong> rebaje d<strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, alterando <strong>de</strong> forma muy int<strong>en</strong>sa <strong>la</strong> morfología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

En <strong>el</strong> sector 100 son dos <strong>la</strong>s estructuras que se pued<strong>en</strong><br />

atribuir a <strong>la</strong> fase 2b; <strong>en</strong> los límites occid<strong>en</strong>tal y sept<strong>en</strong>trional<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una mural<strong>la</strong>; <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> sector <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> una casa:<br />

• La mural<strong>la</strong> (AE 105) cierra toda <strong>la</strong> superficie d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to<br />

y está d<strong>el</strong>imitada por <strong>el</strong> foso d<strong>el</strong> castillo. Pres<strong>en</strong>ta un trazado<br />

N-S, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima d<strong>el</strong> castillo gira hacia <strong>el</strong> Este para <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

hasta unirse con los restos d<strong>el</strong> sector 1.000. Por <strong>el</strong> contrario,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sector meridional y SE se ha perdido completam<strong>en</strong>te,<br />

por lo que contamos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con algo más <strong>de</strong> una tercera<br />

parte d<strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

La exist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> foso sólo pue<strong>de</strong> ser intuida, ya que no ha<br />

54<br />

sido excavado estratigráficam<strong>en</strong>te y fue utilizado durante<br />

época postmedieval -probablem<strong>en</strong>te tras <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong><br />

Terrazzana- como vía <strong>de</strong> comunicación local <strong>en</strong>tre Stiappa<br />

y Pontito, tal y como aparece <strong>en</strong> viejos mapas catastrales<br />

y topográficos. La mural<strong>la</strong>, que pres<strong>en</strong>ta un espesor <strong>de</strong> 1<br />

a 1,10 metros, está formada por dos hileras externas <strong>de</strong><br />

sil<strong>la</strong>rejos <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca regu<strong>la</strong>res bi<strong>en</strong> trabajados y un núcleo<br />

poco configurado realizado con los <strong>de</strong>shechos d<strong>el</strong> rebaje y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> material. No se emplea <strong>la</strong> argamasa,<br />

utilizandose arcil<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo y <strong>la</strong>s juntas están cuidadas,<br />

<strong>de</strong>mostrando una gran habilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación d<strong>el</strong> material.<br />

<strong>El</strong> estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura es bastante bu<strong>en</strong>o,<br />

aunque <strong>en</strong> ocasiones no alcanza más que una hi<strong>la</strong>da, llegando<br />

a un máximo <strong>de</strong> 5 <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do, <strong>de</strong>bido a que<br />

<strong>la</strong> mural<strong>la</strong> ha estado sujeta a un proceso <strong>de</strong> expoliación<br />

s<strong>el</strong>ectiva d<strong>el</strong> material tras <strong>el</strong> abandono d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to. En <strong>la</strong><br />

cara exterior d<strong>el</strong> recorrido se ha <strong>en</strong>contrado una cruz incisa,<br />

interpretable como una marca <strong>de</strong> cantero.<br />

• En <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> sector se han localizado <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong><br />

una casa <strong>de</strong> dos pisos, compuesta por tres habitaciones (Fig.<br />

21). Para su realización se ha rebajado <strong>la</strong> roca, cortándo<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> escalera, con una difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> altura <strong>en</strong>tre<br />

ambos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> 1,2-1,3 m. Apoyándose a este corte se<br />

ha construido un param<strong>en</strong>to (AE 207) que actúa <strong>de</strong> muro<br />

maestro sobre <strong>el</strong> cual se apoyaron los muros perimetrales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> casa <strong>en</strong> <strong>el</strong> piso inferior alineados <strong>de</strong> SO a NE, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do<br />

así dos habitaciones <strong>de</strong> 4x3 m <strong>la</strong> mayor (III) y 1,7x3 m<br />

<strong>la</strong> m<strong>en</strong>or (IV), situada al Oeste (Foto 19, 20). En <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

superior, <strong>la</strong> superficie es p<strong>la</strong>na y se construyó una habitación<br />

<strong>de</strong> 4x4m (I) alineada con <strong>la</strong> inferior. En <strong>el</strong> espacio que media<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> casa y <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> ha sido realizado un pequeño muro<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción. <strong>El</strong> estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> estas estructuras<br />

no es muy bu<strong>en</strong>o y raram<strong>en</strong>te alcanzan una altura superior a<br />

los 50 cm. A<strong>de</strong>más, se han perdido completam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> muro<br />

ori<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> superior y algunos tramos m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

piso inferior. La pavim<strong>en</strong>tación se ha realizado rebajando<br />

<strong>la</strong> roca <strong>en</strong> <strong>la</strong> habitación gran<strong>de</strong> inferior (III), y, mediante<br />

un empedrado, <strong>en</strong> <strong>la</strong> habitación m<strong>en</strong>or (IV). Únicam<strong>en</strong>te se<br />

conserva un acceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> habitación III.<br />

Los muros han sido realizados con mampostería irregu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones variables, unidas con arcil<strong>la</strong>,<br />

y pres<strong>en</strong>tan unas dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> 50 cm <strong>de</strong> espesor. Según<br />

los datos con los que contamos, no parece posible que <strong>el</strong>


55<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 19, 20. Reconstrucción <strong>de</strong> una cabaña d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do altomedieval y <strong>de</strong> una casa medieval d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Terrazzana


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

alzado <strong>de</strong> los muros fuese completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> piedra, ya que<br />

los <strong>de</strong>rrumbes pres<strong>en</strong>tan volum<strong>en</strong>es reducidos; se pue<strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>sar que <strong>el</strong> alzado final era <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra u otros materiales<br />

perece<strong>de</strong>ros. La cubierta ha sido realizada con <strong>la</strong>jas <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />

La excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas habitaciones ha mostrado una<br />

estratigrafía muy simple pero <strong>de</strong> gran interés para interpretar<br />

<strong>la</strong> organización interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa. En <strong>el</strong> piso superior (I), bajo<br />

los <strong>de</strong>rrumbes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s, fue posible hal<strong>la</strong>r un estrato<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>jas líticas, caracterizado por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> piedras<br />

irregu<strong>la</strong>res y tierra arcillosa <strong>de</strong>purada, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al techo<br />

d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te. Bajo este <strong>de</strong>rrumbe se <strong>en</strong>contró un estrato<br />

negro y arcilloso <strong>de</strong> poco espesor, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>contraron<br />

varias ol<strong>la</strong>s rotas in situ y un hogar situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ángulo NE<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación.<br />

En <strong>la</strong> habitación III ha sido posible observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un acumulo <strong>de</strong> materiales que cubrían <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación, <strong>de</strong> características simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s ya<br />

<strong>de</strong>scritas. <strong>El</strong> aspecto <strong>de</strong> mayor interés <strong>de</strong> este ambi<strong>en</strong>te es <strong>la</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia bajo <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rrumbe d<strong>el</strong> techo, <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

ocupación. Puntualm<strong>en</strong>te se localizaron restos <strong>de</strong> carbones<br />

ais<strong>la</strong>dos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a vigas <strong>de</strong>rrumbadas.<br />

Esta situación es simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación IV, don<strong>de</strong> se<br />

ha excavado un <strong>de</strong>rrumbe con abundantes restos <strong>de</strong> vigas<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra que cubría un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>jas líticas d<strong>el</strong> techo, <strong>en</strong><br />

contacto directo con <strong>el</strong> pavim<strong>en</strong>to realizado <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>la</strong>jas<br />

<strong>de</strong> piedra, car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ocupación.<br />

De acuerdo con los datos con los que contamos, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

inferior ha sido utilizado para trabajos r<strong>el</strong>acionados con<br />

<strong>la</strong> actividad agríco<strong>la</strong> y gana<strong>de</strong>ra y, por tanto, carece <strong>de</strong><br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to continuo. La habitación III pue<strong>de</strong><br />

interpretarse como una cuadra para animales <strong>de</strong> pequeña tal<strong>la</strong><br />

(cerdos, cabras, ovejas), mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te IV podría<br />

haberse utilizado como almacén o como un segundo establo<br />

para animales. La limitada altura d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sniv<strong>el</strong> <strong>en</strong>tre ambos<br />

pisos, así como <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> restos arqueozoológicos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrumbe d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te III (cerdo y oveja), y <strong>de</strong> aves<br />

<strong>en</strong> contacto directo con <strong>el</strong> pavim<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te IV,<br />

parec<strong>en</strong> sost<strong>en</strong>er tal interpretación. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

piso superior se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> cocina <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa. Por <strong>en</strong>cima<br />

d<strong>el</strong> espacio III se <strong>en</strong>contraba otra habitación empleada como<br />

alcoba. Esta distribución espacial pres<strong>en</strong>ta analogías con<br />

otras construcciones <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as cercanas fechables <strong>en</strong> los<br />

siglos XV-XVIII, aunque <strong>en</strong> este caso están distribuidos <strong>en</strong><br />

varios pisos (QUIRÓS CASTILLO-ZANCHETTA 1994).<br />

Respecto a <strong>la</strong> cronología <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura, ha sido realizada<br />

íntegram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un solo mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los siglos XII-XIII.<br />

Las estructuras conservadas <strong>en</strong> alzado no permit<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> reconstrucción o manut<strong>en</strong>ción<br />

d<strong>el</strong> edificio (fase 2c), tal y como aparece <strong>en</strong> otros sectores,<br />

aunque <strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> argamasa <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrumbe<br />

muestra que fueron necesarios estos trabajos.<br />

Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rrumbes <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación III se ha<br />

docum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un pot<strong>en</strong>te niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> piedras<br />

irregu<strong>la</strong>res pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a una actividad estratigráfica<br />

sucesiva al abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa (fase 3). Esta actividad pue<strong>de</strong><br />

56<br />

ponerse <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> robo <strong>de</strong> sil<strong>la</strong>res docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> área NE <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>. Para realizar esta <strong>la</strong>bor se abrió<br />

una zanja <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> y se extrajeron los<br />

sil<strong>la</strong>rejos externos, abandonando <strong>la</strong>s piedras que formaban<br />

<strong>el</strong> núcleo proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia <strong>el</strong>aboración y tal<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

estos bloques (AE 110). Esta fase <strong>de</strong> expoliación tuvo lugar<br />

un siglo <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> abandono d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do, probablem<strong>en</strong>te<br />

cuando <strong>la</strong>s ruinas estaban aún parcialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> vista (Foto<br />

21).<br />

2.2. <strong>El</strong> sector 150-300<br />

<strong>El</strong> sector 150-300 está situado al sur d<strong>el</strong> anterior y ocupa<br />

un r<strong>el</strong><strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra <strong>de</strong> 84 m 2. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas<br />

dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> área excavada, ha sido posible docum<strong>en</strong>tar<br />

una secu<strong>en</strong>cia muy compleja, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que están repres<strong>en</strong>tadas<br />

casi todas <strong>la</strong>s fases pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to.<br />

La fase <strong>de</strong> cabañas (fase 1) está caracterizada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> dos activida<strong>de</strong>s estratigráficas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a dos<br />

mom<strong>en</strong>tos distintos. Los restos <strong>de</strong> un fondo <strong>de</strong> cabaña pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> área occid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> sector <strong>en</strong> contacto directo con <strong>la</strong><br />

roca se pued<strong>en</strong> atribuir a <strong>la</strong> fase 1a. Se trata <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong><br />

agujeros <strong>de</strong> poste (AE 301) r<strong>el</strong>acionados con algunos estratos<br />

<strong>de</strong> color oscuro interpretables como niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong><br />

un fondo <strong>de</strong> cabaña. Las sucesivas alteraciones provocadas<br />

por <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una segunda cabaña, dificultan <strong>la</strong> lectura<br />

<strong>de</strong> estos restos.<br />

Sobre estos restos se han realizado otros agujeros<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a un segundo fondo <strong>de</strong> cabaña (fase 1b). Su<br />

interpretación también pres<strong>en</strong>ta problemas, ya que <strong>la</strong> roca<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que ha sido edificida, se utilizó posteriorm<strong>en</strong>te como<br />

cantera para <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> materiales constructivos, por<br />

lo que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se conserva algo más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad norte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura. En <strong>la</strong> porción conservada ha sido posible<br />

excavar un total <strong>de</strong> 29 agujeros <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones variables,<br />

algunos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a postes <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones notables y<br />

otros a simples apoyos m<strong>en</strong>ores. No ha sido posible conocer<br />

<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones originales <strong>de</strong> los agujeros, <strong>de</strong>bido a que<br />

toda <strong>la</strong> superficie ha sido nuevam<strong>en</strong>te rebajada y alterada<br />

<strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> castillo. De todas formas,<br />

se han podido ais<strong>la</strong>r un total <strong>de</strong> 5-6 agujeros perimetrales<br />

<strong>de</strong> notable diámetro, que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> un trazado semi<strong>el</strong>íptico<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> límite norte; una alineación <strong>de</strong> otros 6-7 agujeros, con<br />

dirección NO-SE, constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> una presunta viga<br />

c<strong>en</strong>tral, mi<strong>en</strong>tras otra serie <strong>de</strong> agujeros, situados <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite<br />

ori<strong>en</strong>tal, podrían pert<strong>en</strong>ecer a una estructura externa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cabaña. Así pues, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> mitad sur ha<br />

sido completam<strong>en</strong>te rebajada <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> construcción<br />

d<strong>el</strong> castillo y no se han conservado restos <strong>de</strong> otros agujeros,<br />

se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong> estructura<br />

excavada corresponda a una cabaña <strong>el</strong>íptica <strong>de</strong> unos 16 m 2<br />

aproximadam<strong>en</strong>te, ori<strong>en</strong>tada a NE-SO, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que no se conoce<br />

<strong>la</strong> posible <strong>en</strong>trada. Realizada a niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, pres<strong>en</strong>ta<br />

con seguridad una serie <strong>de</strong> palos portantes perimetrales,<br />

con una viga c<strong>en</strong>tral apoyada <strong>en</strong> palos m<strong>en</strong>ores. Se trata<br />

<strong>de</strong> una estructura que pres<strong>en</strong>ta analogías con otras cabañas<br />

excavadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte <strong>de</strong> Europa 9, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> ámbito<br />

toscano estructuras simi<strong>la</strong>res, aunque <strong>en</strong>terradas, han sido<br />

excavadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Poggio Imperiale (VALENTI<br />

1996a).


Estas cabañas han sido amortizadas por <strong>la</strong>s estructuras d<strong>el</strong><br />

castillo (fase 2). Los restos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase d<strong>el</strong> castillo (fase 2b) son<br />

<strong>de</strong> difícil interpretación por <strong>el</strong> mal estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong><br />

los mismos, por lo que no ha sido posible dar una atribución<br />

funcional específica a <strong>la</strong>s estructuras excavadas.<br />

<strong>El</strong> proceso constructivo es, <strong>de</strong> todas formas, simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

casas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los otros sectores: <strong>en</strong> primer lugar se ha<br />

procedido a rebajar <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra, <strong>en</strong> este caso mediante un corte<br />

irregu<strong>la</strong>r sobre <strong>el</strong> que se ha construido un muro maestro.<br />

A continuación se han realizado diversos muros m<strong>en</strong>ores<br />

perp<strong>en</strong>dico<strong>la</strong>res al primero. En <strong>el</strong> límite occid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> sector<br />

ha sido posible docum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> un muro<br />

que configuran un ambi<strong>en</strong>te rectangu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 5 x 2 m. con un<br />

pavim<strong>en</strong>to realizado <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>la</strong>jas <strong>de</strong> piedra conservado<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector NO (AE 306). T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

analogías que pres<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong>s casas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los sectores<br />

100 y 400, es posible p<strong>en</strong>sar que se trate d<strong>el</strong> piso inferior <strong>de</strong><br />

una casa, simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> habitación IX o III, interpretadas como<br />

establos con pavim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>jas.<br />

Sucesivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> edificio fue modificado (fase 2c), adoptando<br />

una p<strong>la</strong>nta a<strong>la</strong>rgada y estrecha <strong>de</strong> función <strong>de</strong>sconocida. <strong>El</strong><br />

pavim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> losas fue cubierto por un muro paral<strong>el</strong>o al muro<br />

maestro d<strong>el</strong> edificio, redim<strong>en</strong>sionando <strong>la</strong> habitación.<br />

2.3. <strong>El</strong> sector 400<br />

<strong>El</strong> sector 400 se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situado <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

carretera, al oeste d<strong>el</strong> 300. Ocupa unos 100 m 2 y su excavación<br />

ha <strong>en</strong>trañado gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> numerosos castaños <strong>de</strong> gran porte que han impedido <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> una interv<strong>en</strong>ción ext<strong>en</strong>siva. La excavación <strong>de</strong><br />

este sector ha permitido recuperar los restos <strong>de</strong> dos casas<br />

(fase 2). No ha sido posible <strong>en</strong>contrar restos atribuibles a <strong>la</strong><br />

fase <strong>de</strong> cabañas, por lo que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir que <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a<br />

altomedieval era <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones reducidas.<br />

La primera casa está situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona occid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong><br />

sector, <strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> sector 150-300, y ha sido realizada<br />

sigui<strong>en</strong>do un proceso análogo al edificio d<strong>el</strong> sector 100. La<br />

<strong>la</strong><strong>de</strong>ra ha sido recortada <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona superior hasta crear una<br />

p<strong>la</strong>nicie, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> roca ha sido recortada <strong>en</strong> forma<br />

<strong>de</strong> escalera (AE 402), creando un <strong>de</strong>sniv<strong>el</strong> <strong>de</strong> 1 m <strong>de</strong> altura<br />

<strong>en</strong>tre ambos pisos. A continuación, y aprovechando <strong>la</strong>s<br />

piedras resultantes, ha sido construido un muro apoyándose<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> corte, al que se han apoyado los muros perimetrales<br />

ori<strong>en</strong>tados perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te. D<strong>el</strong> muro Oeste no se han<br />

conservado restos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> Este se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> tres<br />

metros y ti<strong>en</strong>e una altura <strong>de</strong> 80-100 cm, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do así una<br />

habitación (VII) <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones probablem<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>res a<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> sector 100. En <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> edificio<br />

se <strong>en</strong>contraba un pequeño muro divisorio conservado sólo<br />

<strong>en</strong> una hi<strong>la</strong>da, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> primera fase constructiva<br />

(fase 2b).<br />

La situación es simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> superior. En este caso, los<br />

muros que d<strong>el</strong>imitan <strong>la</strong> habitación VI se conservan so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> forma parcial, ya que se ha perdido <strong>el</strong> muro occid<strong>en</strong>tal.<br />

<strong>El</strong> muro perimetral ori<strong>en</strong>tal es compartido con <strong>la</strong> otra casa<br />

57<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> mitad Este d<strong>el</strong> sector; <strong>de</strong> hecho, prosigue hasta<br />

<strong>en</strong>jarjar con <strong>el</strong> muro <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra casa. Así pues, se<br />

repite <strong>el</strong> esquema p<strong>la</strong>nimétrico <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación I, por lo que<br />

se pue<strong>de</strong> estimar su ext<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> 4x4 m.<br />

La excavación <strong>de</strong> estas estructuras, atribuibles a <strong>la</strong> fase 2b,<br />

ha permitido observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pequeños niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rrumbe <strong>de</strong> <strong>la</strong>jas <strong>de</strong> techo <strong>en</strong> <strong>la</strong> habitación VII (AE<br />

405), cubri<strong>en</strong>do un estrato <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> color negro<br />

con carbones, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia era más s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> superior <strong>de</strong>bido al int<strong>en</strong>so proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>vado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie. En esta zona ha sido posible localizar<br />

exclusivam<strong>en</strong>te una zona <strong>en</strong>rojecida con carbones, probable<br />

resto <strong>de</strong> un hogar asociado a un niv<strong>el</strong> negro <strong>de</strong> limitada<br />

ext<strong>en</strong>sión. En todo caso, estos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> uso hay que ponerlos<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> última fase <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te (fase 2c).<br />

Volvi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> habitación VII, ha sido posible docum<strong>en</strong>tar<br />

por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> ya referido <strong>de</strong>rrumbe <strong>de</strong> <strong>la</strong>jas d<strong>el</strong> techo, un<br />

nuevo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> habitación asociado a una reconstrucción <strong>de</strong><br />

los muros perimetrales (AE 409). Las nuevas estructuras.han<br />

sido realizadas con una técnica muy pobre, <strong>de</strong> calidad aún<br />

inferior a <strong>la</strong>s preced<strong>en</strong>tes. <strong>El</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ocupación, <strong>de</strong> color<br />

oscuro (AE 411), fue a su vez cubierto por varios <strong>de</strong>rrumbes<br />

que s<strong>el</strong><strong>la</strong>ban <strong>la</strong> estratigrafía. Tras <strong>el</strong> abandono d<strong>el</strong> castillo<br />

se realizaron varias obras para <strong>la</strong> colocación d<strong>el</strong> castañedo<br />

postmedieval aún exist<strong>en</strong>te, como testimonian los muros<br />

situados por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación<br />

VI, realizados con los mismos mampuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas<br />

medievales (AE 416, fase 4).<br />

La casa ori<strong>en</strong>tal es simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> preced<strong>en</strong>te. Para su<br />

construcciónse recortó <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> escalera,<br />

construyéndose <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> inferior <strong>la</strong> habitación IX, <strong>de</strong> 12<br />

m 2 , mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> superior ha sido realizada una<br />

habitación (VIII) <strong>de</strong> idénticas características y dim<strong>en</strong>siones.<br />

La técnica constructiva <strong>de</strong> los muros se caracteriza por<br />

<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> una mampostería irregu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca sin<br />

argamasa.<br />

La estratigrafía <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa es muy s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> (fase 2b); <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> habitación IX se ha realizado un muro interior y un<br />

pavim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>la</strong>jas al Oeste d<strong>el</strong> tabique. Ningún niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> habitación cubría tal pavim<strong>en</strong>tación, y <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrumbe d<strong>el</strong><br />

techo apoyaba directam<strong>en</strong>te sobre los pavim<strong>en</strong>tos (AE 413).<br />

Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> <strong>la</strong> habitación VIII se ha docum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ocupación cubierto por los niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rrumbe d<strong>el</strong> techo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura.<br />

En un segundo mom<strong>en</strong>to ha sido necesario reconstruir parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura (AE 419, fase 2c). En <strong>el</strong> param<strong>en</strong>to interior<br />

d<strong>el</strong> muro perimetral Este d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> inferior se conserva<br />

una gran duerna fragm<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>isca, reaprovechada<br />

para <strong>la</strong> realización d<strong>el</strong> muro. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> muro Norte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma habitación fue completam<strong>en</strong>te reconstruido sobre <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>rrumbe d<strong>el</strong> techo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera fase, apoyándose <strong>en</strong> <strong>el</strong> muro<br />

preced<strong>en</strong>te y reduci<strong>en</strong>do, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> superficie <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> habitación. Sucesivam<strong>en</strong>te se ha formado un nuevo niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> ocupación, don<strong>de</strong> ha sido posible localizar una duerna <strong>de</strong><br />

ar<strong>en</strong>isca <strong>en</strong> <strong>el</strong> ángulo Suroeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación (AE 410). Por<br />

último, los <strong>de</strong>rrumbes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y d<strong>el</strong> techo docum<strong>en</strong>tan<br />

<strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura (AE 415).


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

En <strong>el</strong> área situada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos casas ha sido posible<br />

docum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> espacios multifuncionales<br />

r<strong>el</strong>acionados con ambas construcciones, ya que se ha hal<strong>la</strong>do<br />

una fosa circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> unos 65 cm <strong>de</strong> diámetro cuyo fin era <strong>la</strong><br />

recogida <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> lluvia (AE 406).<br />

Las casas d<strong>el</strong> sector 400 pres<strong>en</strong>tan numerosas analogías con<br />

<strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> sector 100, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones,<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas constructivas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />

los ambi<strong>en</strong>tes; sin embargo, exist<strong>en</strong> algunas difer<strong>en</strong>cias.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> una mayor complejidad estratigrafica <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s<br />

numerosas reconstrucciones <strong>de</strong> los espacios, <strong>la</strong> funcionalidad<br />

<strong>de</strong> los espacios también varía. La casa ori<strong>en</strong>tal está organizada<br />

<strong>en</strong> una cocina y espacios habitables <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> superior,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> piso inferior (habitación IX) está <strong>de</strong>dicado<br />

a establo, tal y como atestigua <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

ocupación <strong>de</strong> una cierta <strong>en</strong>tidad, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los espacios<br />

y <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> empedrado. La distribución <strong>de</strong> los espacios es<br />

ligeram<strong>en</strong>te distinta <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa occid<strong>en</strong>tal. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

superior se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> cocina, <strong>la</strong> habitación inferior (VII)<br />

pres<strong>en</strong>ta dos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ocupación oscuros, sin coprolitos ni<br />

cerámica pero con carbones. Hay que consi<strong>de</strong>rar, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tabiques internos <strong>de</strong> difícil interpretación, pero<br />

que, <strong>en</strong> otros yacimi<strong>en</strong>tos (por ejemplo <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a medieval <strong>de</strong><br />

Monte Zignago, BOATO et alii 1990) han sido interpretados<br />

como establos cerrados con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>r algunos<br />

individuos <strong>en</strong> períodos <strong>de</strong> gestación.<br />

2.4. Otros sectores<br />

Otros dos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación, caracterizados<br />

principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> importantes fases<br />

posteriores al abandono d<strong>el</strong> castillo (fases 3, 4, 5), conservan<br />

algunos restos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al periodo medieval (fase 2) 10.<br />

<strong>El</strong> sector 200 está situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite Surori<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>to, don<strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> anomalías topográficas<br />

(cúmulos, alineación <strong>de</strong> piedras, etc.) permitía p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> construcciones. Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación<br />

han permitido observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un gran edificio<br />

conservado solo parcialm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa expoliación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura. <strong>El</strong> edificio pres<strong>en</strong>ta unas dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> 6 m<br />

<strong>de</strong> ancho por, al m<strong>en</strong>os, 10 m <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, d<strong>el</strong> cual se conserva<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fachada y parte d<strong>el</strong> muro Norte <strong>en</strong> pocas hi<strong>la</strong>das<br />

(altura variable 1,2 x 0,3 m). En <strong>la</strong> fachada hay una apertura<br />

<strong>de</strong> 1 metro, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cercanías se ha <strong>en</strong>contrado un umbral<br />

<strong>en</strong> ar<strong>en</strong>isca. La técnica constructiva empleada, tal y como<br />

veremos, pres<strong>en</strong>ta analogías con <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>, ya que<br />

utiliza sil<strong>la</strong>rejos dispuestos <strong>de</strong> forma regu<strong>la</strong>r (Foto 22).<br />

Las indicaciones docum<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> edificio<br />

permit<strong>en</strong> interpretar los restos como <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a.<br />

Al Norte, <strong>el</strong> muro se a<strong>la</strong>rga unos 3,5 m, por lo que se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ducir que se trata <strong>de</strong> una torre campanaria. Probablem<strong>en</strong>te,<br />

tanto <strong>el</strong> pavim<strong>en</strong>to como <strong>el</strong> muro meridional y <strong>el</strong> ábsi<strong>de</strong><br />

han sido completam<strong>en</strong>te expoliados, por lo que no se han<br />

conservado <strong>de</strong>pósitos estratigráficos significativos.<br />

Por último, <strong>el</strong> sector 1000 está situado <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> límite Noroccid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to. En este sector<br />

58<br />

ha sido posible id<strong>en</strong>tificar algunos restos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong><br />

d<strong>el</strong> castillo, posteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>struida y ocupada por otras<br />

construcciones más mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> difícil interpretación.<br />

3. Los materiales arqueológicos y <strong>la</strong>s técnicas<br />

constructivas<br />

3.1. Los materiales arqueológicos<br />

Se han recuperado unas 10.000 piezas arqueológicas, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales 6.493 proced<strong>en</strong> <strong>de</strong> los sectores aquí estudiados.<br />

Tratándose <strong>de</strong> seis unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> habitación (2 cabañas y 4<br />

casas), Terrazzana -<strong>en</strong> <strong>la</strong> media <strong>Toscana</strong>- no es un yacimi<strong>en</strong>to<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te rico 11. Salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

ocupación, <strong>la</strong>s escasas dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas son <strong>la</strong>s<br />

principales características <strong>de</strong> estos materiales.<br />

Los materiales recuperados son cerámicas y materiales <strong>de</strong><br />

uso cotidiano, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

habitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cabañas y d<strong>el</strong> castrum, <strong>de</strong> materiales vítreos<br />

y numismáticos (Fig. 22).<br />

• Materiales cerámicos<br />

La cerámica constituye <strong>el</strong> grupo mayoritario <strong>de</strong> los materiales<br />

recuperados <strong>en</strong> <strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to (6089 fr., 97 %). <strong>El</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> abandono d<strong>el</strong> castillo ha provocado que <strong>el</strong> estado <strong>de</strong><br />

conservación <strong>de</strong> los materiales sea muy fragm<strong>en</strong>tario, si<br />

bi<strong>en</strong> ha sido posible <strong>en</strong>contrar formas casi completas <strong>en</strong> los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas. Los materiales pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos primeras fases pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>, casi exclusivam<strong>en</strong>te,<br />

a cerámicas sin revestir (basta y <strong>de</strong>purada), y solo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

últimas fases d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to aparec<strong>en</strong> cerámicas vidriadas<br />

y esmaltadas.<br />

• Cerámica basta<br />

Es <strong>la</strong> producción cerámica más importante. <strong>El</strong> análisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pastas <strong>de</strong> estas cerámicas ha permitido reconocer <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tres grupos t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> tierras<br />

empleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estas producciones. Destaca<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cerámica realizada con pastas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pirox<strong>en</strong>as (gábricas), que pres<strong>en</strong>tan un<br />

grado <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia al calor superior a otras tierras (MANNONI<br />

1974b), <strong>de</strong> manera que son <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s más empleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong> fuego <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> sector ori<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> durante <strong>la</strong> Edad Media (QUIRÓS CASTILLO 1996a). En<br />

Terrazzana más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los fragm<strong>en</strong>tos cerámicos (53%<br />

según <strong>el</strong> número, 68% según <strong>el</strong> peso) han sido realizados con<br />

estas pastas. Se trata <strong>de</strong> cerámicas realizadas a mano o con<br />

torneta, cocidas <strong>en</strong> hornos rudim<strong>en</strong>tales, tal y como muestran<br />

<strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies internas y externas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas.<br />

Otro conjunto <strong>de</strong> piezas han sido realizadas con pastas<br />

micáceas combinadas con otros <strong>de</strong>sgrasantes. En este caso


Fig. 22. Cuantificación <strong>de</strong> los materiales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

<strong>la</strong>s cerámicas han sido realizadas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> torno<br />

v<strong>el</strong>oz, pres<strong>en</strong>tan una cocción más uniforme y repres<strong>en</strong>tan<br />

un 45-30% <strong>de</strong> los fragm<strong>en</strong>tos recuperados. Por último, hay<br />

que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, casi simbólica, <strong>de</strong> 24 fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

cerámica vacuo<strong>la</strong>da 12, que caracteriza una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

producciones d<strong>el</strong> sector occid<strong>en</strong>tal y sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

(GIANNICHEDDA-QUIRÓS CASTILLO 1997). También <strong>en</strong> esta<br />

ocasión se ha empleado <strong>el</strong> torno l<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

piezas pero <strong>la</strong> cocción es más uniforme que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cerámicas<br />

realizadas con pastas gábricas.<br />

<strong>El</strong> repertorio formal <strong>de</strong> estas produciones son limitadas, ya<br />

que son cuatro <strong>la</strong>s series docum<strong>en</strong>tadas: <strong>el</strong> testo, <strong>la</strong> ol<strong>la</strong>, <strong>la</strong><br />

jarro y <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te.<br />

Los testi (MANNONI 1965) hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> este yacimi<strong>en</strong>to<br />

repres<strong>en</strong>tan so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un 1% d<strong>el</strong> conjunto cerámico (Fig.<br />

23, n. 1-3) y pres<strong>en</strong>tan un diámetro inferior a los 22-23 cm<br />

por lo que pued<strong>en</strong> ser incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> los testi<br />

individuales (QUIRÓS CASTILLO 1998a). Entre los ejemp<strong>la</strong>res<br />

recuperados se observa <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pequeñas variaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s, que ti<strong>en</strong>e paral<strong>el</strong>os con otros<br />

contextos locales (Montecatini, Collis Petre) o regionales <strong>de</strong><br />

los siglos XI-XIII (ABELA 1993: 467). Han sido realizados a<br />

mano, con pastas gábricas y micáceas (Foto 23).<br />

Las ol<strong>la</strong>s constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> forma cerámica dominante <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>to (Fig. 23, 4-7). En algunos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ocupación<br />

ha sido posible recuperar piezas practicam<strong>en</strong>te completas<br />

abandonadas in situ, por lo que ha sido posible observar<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> ol<strong>la</strong>s caracterizadas por dos<br />

medidas distintas: una <strong>de</strong> unos 2-2,5 litros, y otra mayor<br />

<strong>de</strong> unos 4,5-5 litros. Estas piezas han sido realizadas <strong>en</strong><br />

su gran parte con <strong>el</strong> torno l<strong>en</strong>to o torneta, y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un<br />

pequeño porc<strong>en</strong>taje pres<strong>en</strong>ta marcas <strong>de</strong> torno v<strong>el</strong>oz. No se ha<br />

observado una r<strong>el</strong>ación directa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pastas cerámicas o <strong>el</strong><br />

tipo <strong>de</strong> mol<strong>de</strong>ado y <strong>la</strong>s dos capacida<strong>de</strong>s seña<strong>la</strong>das. Las formas<br />

son bastante repetitivas, con fondo p<strong>la</strong>no, cuerpo globu<strong>la</strong>r<br />

más o m<strong>en</strong>os realzado y con variaciones significativas <strong>de</strong> los<br />

bor<strong>de</strong>s. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> tradición altomedieval simi<strong>la</strong>res<br />

a otros ejemp<strong>la</strong>res hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> contextos locales o regionales<br />

<strong>de</strong> los siglos X-XII 13, hay que <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s<br />

exvasados y rectos con <strong>el</strong> <strong>la</strong>bio redon<strong>de</strong>ado que pres<strong>en</strong>tan<br />

paral<strong>el</strong>os con contextos <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>de</strong> Pistoia <strong>de</strong> los siglos<br />

59<br />

XI-XIII (Foto 24) 14.<br />

Otra forma pres<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> jarra, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual no ha sido posible<br />

reconstruir ningún perfil. Todos los ejemp<strong>la</strong>res han sido<br />

realizadas con pastas gábricas, salvo pocas excepciones,<br />

y pres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> clásico bor<strong>de</strong> trilobu<strong>la</strong>do con asa <strong>de</strong> cinta,<br />

cuerpo globu<strong>la</strong>r y fondo p<strong>la</strong>no idéntico a <strong>la</strong>s ol<strong>la</strong>s, por lo que<br />

no se pue<strong>de</strong> realizar una cuantificación fiable <strong>de</strong> esta forma<br />

(Fig. 24, n. 3). Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso anterior, los paral<strong>el</strong>os con<br />

otros contextos (Vaiano: MILANESE-PATERA-PIERI 1997) y<br />

<strong>la</strong> posición estratigráfica confirman <strong>la</strong> cronología <strong>de</strong> estos<br />

materiales <strong>en</strong> los siglos XI-XIII (Foto 25).<br />

• Cerámica <strong>de</strong>purada<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

La cerámica <strong>de</strong>purada repres<strong>en</strong>ta un 2-4% <strong>de</strong> los materiales<br />

recuperados, según se realice <strong>la</strong> cuantificación por peso o por<br />

número <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos. Ha sido posible distinguir dos tipos<br />

<strong>de</strong> pastas que pres<strong>en</strong>tan diversos grados <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración y que<br />

podrían sugerir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una fábrica. Aunque<br />

no t<strong>en</strong>emos noticias sobre <strong>el</strong> área <strong>de</strong> produción, hay que<br />

excluir su orig<strong>en</strong> pisano, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s analogías formales<br />

que pres<strong>en</strong>tan algunas <strong>de</strong> estas piezas con <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong><br />

esta <strong>ciudad</strong> (BERTI-GELICHI 1995). Se podría p<strong>la</strong>ntear como<br />

hipótesis que <strong>el</strong> área <strong>de</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas cerámicas<br />

fuese <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Arno, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> materiales<br />

simi<strong>la</strong>res sugiere <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia ya <strong>en</strong> este período <strong>de</strong> fábricas<br />

activas con una difusión subregional 15 (CIAMPOLTRINI 1996).<br />

La jarra con boca trilobu<strong>la</strong>da y asa <strong>de</strong> cinta (Fig. 24, n.<br />

5, 8) es <strong>la</strong> forma más docum<strong>en</strong>tada. Si bi<strong>en</strong> no contamos<br />

con perfiles o formas reconstruibles, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />

ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones contemporáneas pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> Pisa (BERTI-GELICHI 1995) o <strong>en</strong> otros castillos toscanos<br />

(BOLDRINI-GRASSI 1997), pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> mesa<br />

y no son cont<strong>en</strong>edores <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje. Morfológicam<strong>en</strong>te,<br />

pres<strong>en</strong>tan analogías con los ejemp<strong>la</strong>res proced<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Montecatino Valfreddana y se fechan <strong>en</strong> los siglos<br />

XII-XIII (CIAMPOLTRINI 1996: 648).<br />

A<strong>de</strong>más, hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fusaio<strong>la</strong>s <strong>de</strong> pequeñas<br />

dim<strong>en</strong>siones y con una reducida variación morfológica, que


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

Fig. 23. Materiales arqueológicos d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

60


Fig. 24. Materiales arqueológicos d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

61<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

<strong>en</strong>contramos con una cierta frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong><br />

mismo período. En otros casos ha sido posible observar <strong>el</strong><br />

reaprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cerámica rota para realizar pesas <strong>de</strong><br />

t<strong>el</strong>ar.<br />

Por último, ha sido posible recuperar una pequeña cantidad<br />

<strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes hemisféricas (Fig. 24, n. 2) con <strong>el</strong> bor<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>grosado que han sido realizadas, principalm<strong>en</strong>te, con<br />

pastas micáceas. Paral<strong>el</strong>os con contextos <strong>de</strong> Pistoia permit<strong>en</strong><br />

sugerir una cronología <strong>en</strong> torno al siglo XIII (VANNINI 1987,<br />

n. 2162-2163).<br />

• Cerámica revestida<br />

Aunque <strong>la</strong> cerámica revestida hal<strong>la</strong>da <strong>en</strong> Terrazzana es muy<br />

escasa, pres<strong>en</strong>ta un gran interés para conocer <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> estas mercancías <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector Ap<strong>en</strong>ínico.<br />

Los dos únicos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cerámica vidriada <strong>de</strong> tradición<br />

altomedieval <strong>de</strong> Terrazzana (sparse g<strong>la</strong>ze realizada <strong>en</strong><br />

monococción, PAROLI 1990) han sido recuperados <strong>en</strong> estratos<br />

superficiales, por lo que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> significado estratigráfico<br />

(Fig. 24, n. 1). Ambos fragm<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tan características<br />

simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pastas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>coración a los ejemp<strong>la</strong>res<br />

hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, y se pued<strong>en</strong> fechar <strong>en</strong> los<br />

siglos XI-XII (BERTI-CAPPELLI-CIAMPOLTRINI 1990; QUIRÓS<br />

CASTILLO 1996b).<br />

La cerámica esmaltada está repres<strong>en</strong>tada por ocho fragm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> mayólica arcaica, recuperados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> expoliación d<strong>el</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>to (fase 3). La mitad <strong>de</strong> los ejemp<strong>la</strong>res correspond<strong>en</strong><br />

a formas abiertas y <strong>la</strong> otra mitad a formas cerradas. Provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

todos d<strong>el</strong> área d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Arno, y se pued<strong>en</strong> fechar,<br />

<strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>érica, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XV, quizás <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad, ya que <strong>la</strong>s reducidas dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> los fragm<strong>en</strong>tos<br />

no permit<strong>en</strong> precisar más <strong>la</strong> cronología. La única forma<br />

significativa (Fig. 24, n. 4) es una fu<strong>en</strong>te troncocónica con<br />

bor<strong>de</strong> recto y <strong>la</strong>bio redon<strong>de</strong>ado, con <strong>de</strong>coración vegetal <strong>de</strong><br />

hojas <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das y <strong>el</strong> exterior sin revestir; se trata <strong>de</strong> un<br />

producto típico d<strong>el</strong> Valdarno d<strong>el</strong> siglo XV (BERTI-CAPPELLI-<br />

FRANCOVICH 1986: 487, fig. 2, n. 43).<br />

Por último, se han recuperado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te tres fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

cerámica <strong>en</strong>gobada y esgrafiada <strong>en</strong> un estrato superficial (UE<br />

101), correspondi<strong>en</strong>tes a fondos <strong>de</strong> escudil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> pequeñas<br />

dim<strong>en</strong>siones y <strong>de</strong>corados con un motivo geométrico simple,<br />

que testimonian <strong>el</strong> uso parcial d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong><br />

siglo XVI.<br />

• Consi<strong>de</strong>raciones finales sobre los materiales cerámicos<br />

<strong>de</strong> Terrazzana<br />

No contamos con contextos lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te íntegros como<br />

para valorar <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas<br />

<strong>de</strong> Terrazzana.<br />

<strong>El</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación I (UE 110), uno <strong>de</strong><br />

los más interesantes para int<strong>en</strong>tar realizar una valoración<br />

62<br />

cuantitativa, ha permitido recuperar los restos <strong>de</strong> 3 ó 4 jarras<br />

<strong>de</strong> cerámica <strong>de</strong>purada empleadas para <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong><br />

líquidos y <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> mesa, unas 7 u 8 ol<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cerámica<br />

basta y, al m<strong>en</strong>os, una jarra d<strong>el</strong> mismo tipo cerámico. Destaca<br />

<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto, <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> testo o <strong>de</strong> otras<br />

formas abiertas, que sin duda han existido pero que no se<br />

han conservado. <strong>El</strong> tipo <strong>de</strong> asociación se asemeja mucho a<br />

otros contextos <strong>de</strong> castillos toscanos contemporáneos (con<br />

<strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> los testi y <strong>la</strong>s formas abiertas ya referidas),<br />

como <strong>la</strong> Rocca San Silvestro (BOLDRINI-GRASSI 1997: 357).<br />

En contraste con <strong>la</strong> Rocca San Silvestro, <strong>en</strong> Terrazzana faltan<br />

completam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s cerámicas importadas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes da<br />

otros sectores mediterráneos, que constituye un indicador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias socioeconómicas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre ambos<br />

castillos. La Rocca San Silvestro se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> proximidad<br />

d<strong>el</strong> mar, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pisa, pero<br />

sobre todo, su especialización productiva -<strong>la</strong> explotación<br />

y comercialización <strong>de</strong> minerales- explica <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un conjunto <strong>de</strong> intercambios mercantiles muy variados.<br />

Terrazana, por su parte, es un castillo situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior,<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te alejado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s mercantiles y <strong>de</strong>dicado<br />

a <strong>la</strong> explotación silvopastoril d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, <strong>en</strong> un contexto<br />

<strong>de</strong> intercambios muy limitados. Como resultado <strong>de</strong> estas<br />

difer<strong>en</strong>cias, Terrazzana carece <strong>de</strong> cerámicas importadas y<br />

su cultura material es bastante «pobre» respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Rocca San Silvestro, pres<strong>en</strong>tando más analogías con otros<br />

castillos <strong>de</strong> campesinos, como Montarr<strong>en</strong>ti (BOLDRINI-GRASSI-<br />

MOLINARI 1997). Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> cerámicas importadas<br />

<strong>en</strong> contextos como Montecatini, Pescia o Collis Petre son<br />

indicadores socioeconómicos importantes para analizar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

jugado por estos castillos como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> comercialización<br />

y <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> grupos señoriales.<br />

<strong>El</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pastas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> producción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cerámicas bastas indica <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversas vías<br />

<strong>de</strong> aprovisionami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> castillo. Este tipo <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>zgos<br />

sugiere <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pequeños talleres ap<strong>en</strong>ínicos <strong>de</strong><br />

tipo «doméstico», que produc<strong>en</strong> un repertorio limitado y<br />

multifuncional. Las reducidas dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> Valdinievole<br />

<strong>de</strong> los aflorami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tierras <strong>de</strong> alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pirox<strong>en</strong>as<br />

y <strong>el</strong> empleo casi exclusivo <strong>de</strong> estas pastas permit<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> áreas productivas especializadas <strong>en</strong> mano<br />

a artesanos semiprofesionales. Aunque los productos son<br />

morfologicam<strong>en</strong>te toscos, se emplean <strong>la</strong>s mejores arcil<strong>la</strong>s<br />

disponibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito ap<strong>en</strong>ínico para este tipo <strong>de</strong> cerámica,<br />

por lo que se trata <strong>de</strong> un proceso tecnológico empírico bi<strong>en</strong><br />

probado y s<strong>el</strong>eccionado que <strong>de</strong>muestra un alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

sofisticación técnica 16. En contraste con Valle Cau<strong>la</strong>, <strong>en</strong> este<br />

yacimi<strong>en</strong>to se observa <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> produciones realizadas<br />

con <strong>el</strong> torno y cocidas <strong>de</strong> forma más homogénea, que pued<strong>en</strong><br />

sugerir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros especializados estables, y por<br />

lo tanto, nuevas formas <strong>de</strong> producción y <strong>de</strong> especialización.<br />

La misma cerámica vacuo<strong>la</strong>da probablem<strong>en</strong>te provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

fábricas <strong>de</strong> este mismo tipo situadas <strong>en</strong> Garfagnana o Versilia<br />

(GIANNICHEDDA-QUIRÓS CASTILLO 1997).<br />

Indudablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros productivos<br />

especializados y estables nunca <strong>de</strong>saparecieron <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong><br />

sept<strong>en</strong>trional, ni siquiera <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media. De <strong>la</strong>s misma<br />

forma que <strong>en</strong> Valle Cau<strong>la</strong> o Agnan<strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong>purada<br />

<strong>de</strong> Terrazzana ha sido realizada con <strong>el</strong> torno v<strong>el</strong>oz y pres<strong>en</strong>ta<br />

una alta calidad. <strong>El</strong> repertorio <strong>de</strong> cerámicas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes


<strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nuras aluviales se <strong>en</strong>riquece <strong>en</strong> este yacimi<strong>en</strong>to<br />

con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica vidriada <strong>en</strong> monococción,<br />

<strong>de</strong> probable prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia luqués. Todos estos indicadores<br />

muestran que, a pesar d<strong>el</strong> carácter apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te marginal <strong>de</strong><br />

Terrazzana, existía una circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mercancías, incluso <strong>en</strong><br />

los sectores más alejados <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura. En este contexto hay<br />

que l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> reactivación <strong>de</strong> los trazados<br />

viarios que remontaban <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia hacia <strong>el</strong> Lima<br />

y los pasos ap<strong>en</strong>ínicos, como muestra <strong>la</strong> fundación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera mitad d<strong>el</strong> siglo XIII <strong>de</strong> los hospitales <strong>de</strong> Stiappa o<br />

Croce a Veglia (QUIRÓS CASTILLO 1996a).<br />

• Materiales metálicos<br />

Los materiales metálicos recuperados <strong>en</strong> Terrazzana son<br />

bastante escasos <strong>en</strong> comparación con otras excavaciones <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>dos abandonados <strong>de</strong> forma viol<strong>en</strong>ta y traumática. No<br />

obstante, son significativos d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad productiva<br />

<strong>de</strong> los campesinos <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

En primer lugar es importante seña<strong>la</strong>r que, aunque Terrazzana<br />

fuese un castillo, no hay ni un sólo fragm<strong>en</strong>to metálico<br />

<strong>de</strong> armas o puntas <strong>de</strong> flechas, frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otros casos<br />

toscanos como Ripafratta (REDI 1990) o Campiglia Marittima<br />

(BIANCHI-MENICONI 1997). Faltan, igualm<strong>en</strong>te, objetos <strong>de</strong> tipo<br />

personal que pudies<strong>en</strong> indicar algún tipo <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación<br />

socioeconómica. Así pues, los materiales recuperados son<br />

exclusivam<strong>en</strong>te instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo, objetos <strong>de</strong> uso<br />

doméstico e indicadores <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> hierro.<br />

<strong>El</strong> único instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo hal<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo es un<br />

hacha, recuperado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia (fase 2c). Pero los<br />

objetos <strong>de</strong> uso doméstico son los más frecu<strong>en</strong>tes: partes <strong>de</strong><br />

muebles o instrum<strong>en</strong>tos domésticos, <strong>en</strong>tre los que se pue<strong>de</strong><br />

seña<strong>la</strong>r. <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un cuchillo, varias alcayatas, c<strong>la</strong>vos,<br />

bisagras y anil<strong>la</strong>s (Fig. 24, n. 6-7, 9-11).<br />

Son <strong>de</strong> gran interés los restos <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> hierro hal<strong>la</strong>dos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo. Aunque su número es limitado (33 escorias<br />

y varios fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hematites), pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a pequeños<br />

hornos <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> este metal, tal y como muestran los<br />

minerales y los fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> horno hal<strong>la</strong>dos con<br />

bloques <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> refractaria cocida (Foto 26).<br />

Estos restos han sido recuperados <strong>en</strong> posición secundaria <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s terrazas inferiores d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to (sectores 200, 1200,<br />

1400), <strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do d<strong>el</strong> castillo<br />

(fase 2). La ubicación <strong>de</strong> pequeños hornos rudim<strong>en</strong>tarios<br />

<strong>de</strong> hierro inmediatam<strong>en</strong>te fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> <strong>de</strong>stinados a<br />

<strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> ut<strong>en</strong>silios domésticos y herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />

trabajo es muy frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> muchos castillos excavados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Toscana</strong> meridional (CORTESE-FRANCOVICH 1995: 437-440)<br />

y se docum<strong>en</strong>ta también <strong>en</strong> Montecatini, don<strong>de</strong> había un<br />

herrero <strong>en</strong> <strong>el</strong> Burgo d<strong>el</strong> castillo. Se trata <strong>de</strong> estructuras muy<br />

simples, que emplean un sistema <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción manual y que<br />

están <strong>de</strong>stinados a un consumo interno.<br />

Quizás <strong>el</strong> aspecto más importante <strong>de</strong> esta actividad productiva<br />

es <strong>el</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hematites <strong>de</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>El</strong>bana <strong>en</strong> una<br />

fecha tan temprana como los siglos XI-XIII. <strong>El</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong><br />

63<br />

otras escorias <strong>en</strong> varios yacimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia<br />

fechables <strong>en</strong> torno a los siglos IX-XII, como Valle Caria,<br />

Agnan<strong>el</strong>lo u Obaca (QUIRÓS CASTILLO 1996a), así como <strong>la</strong><br />

importante fábrica <strong>de</strong> Pescia y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un herrero <strong>en</strong><br />

Montecatini <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII, permite <strong>de</strong>ducir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia, ya<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los siglos X-XII, <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> minerales<br />

<strong>el</strong>banos, probablem<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> Pisa. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te estos<br />

minerales fueron empleados <strong>en</strong> pequeñas fábricas situadas<br />

<strong>en</strong> los castillos y al<strong>de</strong>as, aunque tampoco se pue<strong>de</strong> excluir<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia -como <strong>en</strong> Pescia- <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros especializados que<br />

produc<strong>en</strong> para <strong>el</strong> mercado.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> Valdinievole parece anticipar <strong>de</strong> varios<br />

siglos otras comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se<br />

especializarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción d<strong>el</strong> hierro a partir <strong>de</strong> los siglos<br />

XIII y XIV, como Garfagnana (SEGHIERI 1980a), Versilia<br />

(TABARRINI-ORSI-SANTINI 1996) o <strong>la</strong> cercana montaña <strong>de</strong><br />

Pistoia (HERLIHY 1972: 59-60).<br />

• Vidrios<br />

Los escasos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vidrio recuperados <strong>en</strong> <strong>la</strong> excavación<br />

<strong>de</strong> Terrazzana (4 fr.), provi<strong>en</strong><strong>en</strong> todos <strong>de</strong> estratos r<strong>el</strong>acionados<br />

con <strong>la</strong>s fases posteriores al abandono d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to (fase<br />

3). Las únicas formas repres<strong>en</strong>tadas son <strong>el</strong> vaso troncocónico<br />

con fondo umbonado y <strong>el</strong> cáliz (Fig. 24, n. 12-13), típicos<br />

<strong>de</strong> los últimos siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media y d<strong>el</strong> R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to 17<br />

(XV-XVI).<br />

• Materiales líticos<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> fichas, probablem<strong>en</strong>te utilizadas para juegos,<br />

y tapones, hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pesas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>ar,<br />

que muestran <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad gana<strong>de</strong>ra <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to (GIANNICHEDDA-MANNONI 1990). Restos <strong>de</strong><br />

duernas o <strong>de</strong> otros cont<strong>en</strong>edores <strong>de</strong> piedra, han sido hal<strong>la</strong>dos<br />

<strong>en</strong> diversas zonas d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to (habitación IX), <strong>en</strong> los<br />

ambi<strong>en</strong>tes interpretados como cuadras (Foto 27).<br />

Pero quizás los materiales más interesantes son una serie <strong>de</strong><br />

molinos manuales giratorios, simi<strong>la</strong>res a los <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong><br />

Valle Cau<strong>la</strong> y <strong>en</strong> otros yacimi<strong>en</strong>tos ap<strong>en</strong>ínicos. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

se han conservado <strong>la</strong>s bases o meta <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>isca, que son<br />

<strong>la</strong>s piezas más resist<strong>en</strong>tes. Se trata <strong>de</strong> bases circu<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />

unos 70-90 cm <strong>de</strong> diámetro con fondo p<strong>la</strong>no, cuyo espesor se<br />

reduce hacia los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 10-14 hasta los 3-5 cm, y<br />

que pres<strong>en</strong>tan un resalte cilíndrico c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>el</strong> anverso, con<br />

una <strong>de</strong>presión interna circu<strong>la</strong>r (Foto 28). En esta concavidad<br />

se <strong>en</strong>cajaba un eje anc<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> pieza superior que aseguraba<br />

que se mantuviese c<strong>en</strong>trada respecto a <strong>la</strong> inferior durante <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> introducción d<strong>el</strong> cereal o <strong>la</strong> castaña (QUIRÓS<br />

CASTILLO 1998).<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos molinos giratorios adquiere gran<br />

r<strong>el</strong>evancia, ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle alto d<strong>el</strong> río Pescia no conocemos<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> molinos hidráulicos antes d<strong>el</strong> siglo XIV<br />

(IACOPI-BERRETI 1984). En Terrazzana se ha podido observar<br />

que <strong>en</strong> cada casa se <strong>en</strong>contraban los restos <strong>de</strong> uno o más


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

molinos, por lo que formaba parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

vivi<strong>en</strong>das durante todo <strong>el</strong> período <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> castillo. Las<br />

características <strong>de</strong> estos molinos giratorios (dim<strong>en</strong>siones,<br />

morfología y forma <strong>de</strong> empleo) permit<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> hipótesis<br />

<strong>de</strong> que fueron empleados para moler granos m<strong>en</strong>ores y, sobre<br />

todo, castañas (Foto 29).<br />

<strong>El</strong> cultivo y <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> castaña durante toda <strong>la</strong> Edad<br />

Media fue uno <strong>de</strong> los principales recursos alim<strong>en</strong>ticios d<strong>el</strong><br />

Ap<strong>en</strong>ino <strong>en</strong> estis siglos, tal y como muestran <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

arqueológicas y docum<strong>en</strong>tales 18. Los análisis paleobotánicos<br />

realizados <strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino toscano durante los<br />

últimos años han mostrado que, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigüedad<br />

Tardía, se produjo una radical transformación <strong>de</strong> los recursos<br />

forestales mediante <strong>la</strong> sustitución d<strong>el</strong> bosque mixto por <strong>el</strong><br />

castañedo doméstico.<br />

Los análisis polínicos y antracológicos realizados sobre<br />

los materiales <strong>de</strong> Terrazzana 19 han mostrado <strong>el</strong> dominio<br />

d<strong>el</strong> castañedo, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a altomedieval como <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

castillo, dominio productivo que ha llegado hasta nuestros<br />

días (QUIRÓS CASTILLO 1998a). En este contexto, <strong>la</strong> notable<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> molinos giratorios manuales constituye un<br />

indicador más <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong> castañedo <strong>en</strong> <strong>el</strong> paisaje<br />

d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia <strong>en</strong> los siglos X-XIII, y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una estrategia productiva <strong>de</strong> los habitantes d<strong>el</strong> castillo que<br />

valorizaba los recursos forestales y gana<strong>de</strong>ros.<br />

• Restos arqueozoológicos d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana 20<br />

Los restos arqueozoológicos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Terrazzana son muy escasos (25 fr.), tal y como suce<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> otros castillos y al<strong>de</strong>as ap<strong>en</strong>inas, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aci<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />

los su<strong>el</strong>os <strong>de</strong> estas montañas (por ejemplo Monte Zignago:<br />

BIASOTTI et alii 1985: 236-242; BOATO et alii 1990: 406-407).<br />

Salvo <strong>en</strong> dos casos (UE 101, 212), todos los hal<strong>la</strong>zgos<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> los siglos XI-XIII (fase 2). No<br />

pudi<strong>en</strong>do realizar valoraciones cuantitativas por <strong>la</strong> escasa<br />

fiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>de</strong>bemos limitarnos a observar <strong>el</strong><br />

dominio <strong>de</strong> los ovicápridos, con índices bajos <strong>de</strong> suinos y<br />

bovinos (Fig. 25). Es igualm<strong>en</strong>te significativa <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te solo domésticas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie<br />

Gallus. Es igualm<strong>en</strong>te digno <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> caza,<br />

que <strong>en</strong>contramos, por ejemplo, <strong>en</strong> Lignana.<br />

En aquéllos casos <strong>en</strong> los cuales se ha podido <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong><br />

edad <strong>de</strong> sacrificio, se observa que los ovicápridos llegan a<br />

eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> año y los dos años y medio, lo que indica que<br />

<strong>la</strong> estrategia gana<strong>de</strong>ra privilegiaba <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche<br />

y <strong>la</strong> <strong>la</strong>na. Igualm<strong>en</strong>te, los suinos alcanzan <strong>la</strong> edad adulta.<br />

<strong>El</strong> único resto <strong>de</strong> bóvido, que pres<strong>en</strong>ta marcas <strong>de</strong> cortes,<br />

alcanza los tres años, por lo que quizás pue<strong>de</strong> haber existido<br />

un mayor interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche y <strong>la</strong> explotación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía animal que <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> carne (CLARK<br />

1987: 13).<br />

En síntesis, los restos recuperados <strong>en</strong> Terrazzana son típicos <strong>de</strong><br />

castillos ap<strong>en</strong>inos, <strong>en</strong> los cuales existe una estrategia gana<strong>de</strong>ra<br />

que privilegia <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>na y leche sobre <strong>la</strong> carne.<br />

64<br />

Todos estos datos son índices d<strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

gana<strong>de</strong>ras que transci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> mera subsist<strong>en</strong>cia, creando<br />

exced<strong>en</strong>tes que se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> r<strong>en</strong>tas señoriales <strong>de</strong>stinados<br />

a mercados situados <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura. Estas informaciones se<br />

integran perfectam<strong>en</strong>te con los datos <strong>de</strong>sumibles <strong>de</strong> los<br />

análisis arqueobotánicos. La «civilización d<strong>el</strong> castaño»,<br />

concepto acuñado para <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> este fruto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación campesina <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña toscana medieval<br />

(CHERUBINI 1981)- se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> integración con los recursos<br />

gana<strong>de</strong>ros y <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación int<strong>en</strong>siva d<strong>el</strong> bosque. Este<br />

sistema productivo ya dió sus primeros pasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media, cuando contamos con numerosas informaciones sobre<br />

<strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> castañedo <strong>de</strong> fruto. Sin embargo, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a<br />

partir d<strong>el</strong> siglo XII-XIII y bajo <strong>la</strong> iniciativa señorial se produjo<br />

<strong>en</strong> algunos casos un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias productivas<br />

mediante <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una gana<strong>de</strong>ría especializada. La<br />

trashumancia <strong>en</strong> Valdinievole estuvo limitada por <strong>la</strong> escasa<br />

ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los pastos <strong>de</strong> verano, por lo que <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría<br />

dirigida al mercado nunca alcanzó un gran <strong>de</strong>sarrollo y no se<br />

produjo un cambio sustancial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong><br />

los recursos gana<strong>de</strong>ros por parte d<strong>el</strong> campesinado.<br />

3.2. Las técnicas constructivas<br />

<strong>El</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas constructivas constituye una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves interpretativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Terrazzana. A pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estructuras no es muy bu<strong>en</strong>o <strong>de</strong>bido al tipo <strong>de</strong> abandono<br />

d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to y a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un fase <strong>de</strong> expoliación<br />

sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras (fase 3), es posible realizar toda<br />

una serie <strong>de</strong> precisiones técnicas e históricas <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

interés.<br />

Los materiales constructivos empleados son todos locales. <strong>El</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>to está situado sobre un espolón <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca, material<br />

empleado para todas <strong>la</strong>s construcciones. No obstante, <strong>la</strong>s<br />

formaciones rocosas aflorantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo se caracterizan por<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bancos argilíticos alternados con formaciones<br />

<strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca masiva, por lo que los sil<strong>la</strong>rejos y mampuestos<br />

han sido transportados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alguna cantera cercana, mi<strong>en</strong>tras<br />

que con <strong>la</strong>s argilitas y <strong>la</strong>jas se han cubierto <strong>la</strong>s construcciones.<br />

En <strong>la</strong>s últimas fases <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> castillo se utilizó <strong>la</strong><br />

argamasa <strong>en</strong> algunas reconstrucciones. Las cales proced<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

los aflorami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> calizas situadas a 2 Km al Noroeste d<strong>el</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>to, empleando ar<strong>en</strong>as probablem<strong>en</strong>te no fluviales 21.<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> argamasa <strong>en</strong> <strong>la</strong> arquitectura doméstica rural<br />

antes <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los siglos XIII-XIV, es una caracteristica <strong>de</strong><br />

amplios <strong>territorio</strong>s d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino toscano (GALLO 1993-1994:<br />

366), incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> Valdinievole 22. Así pues, <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong><br />

explotación y recepción <strong>de</strong> materiales está limitado a pocos<br />

ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> metros <strong>en</strong> torno al yacimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> correspond<strong>en</strong>cia<br />

con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura local.<br />

La lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas constructivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera fase<br />

<strong>de</strong> Terrazzana pres<strong>en</strong>ta gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

ma<strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos arqueológicos. Como<br />

ya se ha indicado anteriorm<strong>en</strong>te, son dos <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong><br />

cabañas id<strong>en</strong>tificadas, y sólo ha sido posible reconstruir<br />

p<strong>la</strong>nimétricam<strong>en</strong>te una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s (Fig. 20). De los restos<br />

conservados se pue<strong>de</strong> concluir que se trata <strong>de</strong> estructuras


Fig. 25. Restos arqueozoológicos recuperados <strong>en</strong> Terrazzana.<br />

<strong>de</strong>terminadas por postes <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>en</strong>tre los que se ur<strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> ramas, probablem<strong>en</strong>te revestido por una carga<br />

<strong>de</strong> barro. No sabemos con que materiales se ha realizado<br />

<strong>la</strong> cubrición, aunque probablem<strong>en</strong>te fueron materiales<br />

vegetales.<br />

<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra y <strong>en</strong> materiales<br />

perece<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>en</strong> Valdinievole está aún <strong>en</strong> sus<br />

inicios, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>zgos significativos y a<br />

<strong>la</strong> dificultad <strong>en</strong> su id<strong>en</strong>tificación. En Valdinievole se han<br />

excavado estructuras <strong>de</strong> este tipo <strong>en</strong> Pescia (MILANESE-<br />

QUIRÓS CASTILLO 1997a), San Lor<strong>en</strong>zo a Vaiano (MILANESE-<br />

PATERA-PIERI 1997), Montecatini (MILANESE et alii 1997) y<br />

Fucecchio (VANNI DESIDERI 1986), mi<strong>en</strong>tras que contamos<br />

con varias noticias sobre este tipo <strong>de</strong> estructuras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes escritas. Para <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> no hay ni<br />

siquiera un caso publicado, por lo que <strong>el</strong> análisis territorial,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to actual, resulta imposible.<br />

En <strong>la</strong> segunda fase d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do se produjo una transformación<br />

radical <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas constructivas. <strong>El</strong> recinto amural<strong>la</strong>do<br />

con zócalo <strong>en</strong> piedra y alzado <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra fue sustituido<br />

por una nueva cinta <strong>de</strong> 90 cm <strong>de</strong> espesor, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />

cabañas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra se sustituyeron por casas <strong>de</strong> piedra <strong>de</strong><br />

dos pisos, construidas con mampuestos <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca con una<br />

técnica pobre.<br />

La mural<strong>la</strong> (Foto 30) pres<strong>en</strong>ta un núcleo poco configurado,<br />

compuesto por dos hi<strong>la</strong>das externas <strong>de</strong> bloques regu<strong>la</strong>res<br />

bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>brados y un núcleo realizado con <strong>de</strong>sechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bra<br />

<strong>de</strong> los sil<strong>la</strong>rejos (Fig. 27). En <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> este muro<br />

no se empleó <strong>la</strong> argamasa. La construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong><br />

sin argamasa es un hecho r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

área <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, tal y como aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Poggio San Martino d<strong>el</strong> año 1173 (MDL IV n.<br />

96: 126-127) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> Montecatino Valfreddana<br />

(CIAMPOLTRINI-NOTINI 1988: 260). No se conoc<strong>en</strong> aperturas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cinta, aunque los ingresos podrían<br />

pres<strong>en</strong>tarse como simples discontinuida<strong>de</strong>s según un mod<strong>el</strong>o<br />

ya docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>cionado castillo <strong>de</strong> Montecatino<br />

Valfreddana (CIAMPOLTRINI-NOTINI 1988: 260).<br />

Las características <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica constructiva empleada <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> esta estructura muestran <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un artesanado especializado, aus<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> registro técnico<br />

65<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

<strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cabañas. Se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r, pues,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> una tecnología nueva mediante <strong>la</strong><br />

importación <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra especializada <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong><br />

realizar <strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do. Confirmando tal interpretación<br />

hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una marca <strong>de</strong> cantero, una<br />

cruz pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> param<strong>en</strong>to externo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> (Foto<br />

31). Basándonos <strong>en</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos con los que contamos,<br />

se pue<strong>de</strong> proponer una cronología para este param<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

torno a <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XI (Foto 32) 23.<br />

Esta técnica contrasta completam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> que se emplea<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas (Fig. 27). Como ya hemos<br />

seña<strong>la</strong>do, se trata <strong>de</strong> casas con p<strong>la</strong>nta rectangu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 6x8<br />

m, construidas con dos pisos que se apoyan sobre <strong>la</strong> roca,<br />

cortada a forma <strong>de</strong> escalera, sobre <strong>la</strong> que <strong>de</strong>scansan <strong>la</strong>s<br />

estructuras d<strong>el</strong> piso inferior. Probablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> alzado <strong>de</strong> los<br />

muros no era completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> piedra, ya que los <strong>de</strong>rrumbes<br />

pres<strong>en</strong>tan volúm<strong>en</strong>es reducidos; se pue<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar, pues, que <strong>el</strong><br />

piso superior fue construido mediante <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra<br />

u otros materiales perece<strong>de</strong>ros. La cubierta ha sido realizada<br />

con <strong>la</strong>jas <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, si bi<strong>en</strong> no se <strong>de</strong>be<br />

excluir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos vanos cubiertos con paja u<br />

otros materiales vegetales, solución técnica pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona al m<strong>en</strong>os hasta <strong>la</strong> Baja Edad Media 24.<br />

Esta tipología constructiva se repite <strong>de</strong> forma continua <strong>en</strong> todo<br />

<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to, y <strong>la</strong>s sucesivas reconstrucciones, realizadas<br />

cada 2-4 g<strong>en</strong>eraciones, manti<strong>en</strong><strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

mismas pautas constructivas 25. Se trata <strong>de</strong> una tipología que<br />

pres<strong>en</strong>ta analogías con otros ejemplos ap<strong>en</strong>ínicos (al<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

Monte Zignago: MANNONI 1994, vol 1: 111; ISCUM 1987;<br />

BOATO et alii 1990: 364) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole sept<strong>en</strong>trional<br />

(Lignana, Verruca), y que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> parecido con <strong>la</strong>s casas<br />

docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> otros castillo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> meridional, como<br />

Rocca San Silvestro, Scarlino o Montarr<strong>en</strong>ti (FRANCOVICH-<br />

CUCINI-PARENTI 1990).<br />

La técnica edilicia <strong>de</strong> estas construcciones es bastante pobre,<br />

realizada con mampuestos poco <strong>el</strong>aborados, colocados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> muro una vez extraídos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantera ubicada in loco,<br />

ap<strong>en</strong>as regu<strong>la</strong>rizados mediante <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> mazas o hachas.<br />

Son muros <strong>de</strong> unos 50 cm <strong>de</strong> espesor, con un núcleo poco<br />

configurado y sin argamasa. Las casas precisan, pues, <strong>de</strong><br />

una manut<strong>en</strong>ción ordinaria frecu<strong>en</strong>te, por lo que ha sido<br />

posible docum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> amplias zonas d<strong>el</strong> castillo varias


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

Fig. 26. Técnicas constructivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cinta muraria d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

66


Fig. 27. Técnica constructiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa I <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

67<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

fases <strong>de</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas (fase 2c). En <strong>la</strong>s últimas<br />

activida<strong>de</strong>s constructivas se emplea <strong>la</strong> argamasa, tal y como<br />

sucedió <strong>en</strong> Monte Zignago, al<strong>de</strong>a medieval <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino<br />

ligur que pres<strong>en</strong>ta gran<strong>de</strong>s paral<strong>el</strong>os con <strong>el</strong> caso aquí estudiado<br />

(BOATO et alii 1990).<br />

Estos datos muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un registro tecnológico<br />

completam<strong>en</strong>te distinto al empleado <strong>en</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>. No<br />

parece que se hayan abierto canteras específicas para <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas, sino que se aprovecharon <strong>la</strong>s <strong>la</strong>jas<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras, y no existe una<br />

preparación específica <strong>de</strong> los mampuestos. Todo <strong>el</strong>lo parece<br />

indicar que <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a fueron construídas por los<br />

propios habitantes <strong>de</strong> Terrazzana, personas car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los<br />

instrum<strong>en</strong>tos empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s y que perpetúan<br />

<strong>la</strong>s morfologías constructivas empleadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

fundacional d<strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI-XII; <strong>la</strong>s reconstrucciones<br />

se realizaron repiti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> mismo mod<strong>el</strong>o arquitectónico, ya<br />

que se trata <strong>de</strong> una tecnología adquirida y mant<strong>en</strong>ida por <strong>el</strong><br />

grupo 26.<br />

No obstante, tal simplificación técnica no impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> <strong>el</strong> urbanismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a, que se<br />

manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os edilicios repetitivos,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> organización viaria y, sobre todo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>. La morfología <strong>de</strong> Terrazzana correspon<strong>de</strong><br />

a un preciso programa <strong>de</strong> reorganización d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do y<br />

articu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> espacio. Estamos, pues, fr<strong>en</strong>te a una actividad<br />

constructiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual intervi<strong>en</strong>e mano <strong>de</strong> obra especializada<br />

(id<strong>en</strong>tificada a través <strong>de</strong> su marca <strong>de</strong> cantero), capaz <strong>de</strong><br />

levantar una mural<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1,3 m <strong>de</strong> anchura sin argamasa, <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas e, incluso, <strong>de</strong> participar<br />

<strong>en</strong> su construcción, con <strong>el</strong> apoyo y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los<br />

propios habitantes.<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> artesanos especializados, que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> exterior para construir <strong>el</strong> nuevo castillo, <strong>de</strong>muestra una<br />

interv<strong>en</strong>ción señorial directa <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>.<br />

Se trata <strong>de</strong> un proceso observado <strong>en</strong> otros casos toscanos<br />

d<strong>el</strong> siglo XII como <strong>la</strong> Rocca <strong>de</strong> San Silvestro, Campiglia<br />

Martittima o Rocchette Pannochieschi (BIANCHI 1997: 438).<br />

4. Consi<strong>de</strong>raciones finales<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales aportaciones d<strong>el</strong> registro arqueológico<br />

al estudio d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> ha sido <strong>el</strong> anticipar<br />

<strong>en</strong> varios <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios o siglos <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> los castillos y<br />

mostrar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as preced<strong>en</strong>tes, aus<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

registro docum<strong>en</strong>tal. En Terrazzana, ni siquiera <strong>el</strong> castillo<br />

está docum<strong>en</strong>tado. Su ubicación <strong>en</strong> un área marginal justifica<br />

este sil<strong>en</strong>cio docum<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> un contexto como <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

¿Cuántas situaciones análogas a Terrazzana exist<strong>en</strong>?; ¿cuántos<br />

castillos docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> los siglos XIII y XIV respond<strong>en</strong> a<br />

estas pequeñas al<strong>de</strong>as fortificadas, car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> fortalezas?<br />

4.1. La primera fase: <strong>la</strong>s cabañas<br />

Como ya hemos seña<strong>la</strong>do, <strong>el</strong> <strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

68<br />

<strong>la</strong> Antigüedad Tardía tuvo como consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> ocupación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s terrazas d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia espuestas al sur.<br />

A partir d<strong>el</strong> período carolingio se produjo una verda<strong>de</strong>ra<br />

expansión d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, mediante <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> numerosas al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones. Es <strong>en</strong> este<br />

contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que t<strong>en</strong>emos que situar <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> Terrazzana. Si bi<strong>en</strong> no contamos con datos arqueológicos<br />

que permitan establecer con precisión <strong>la</strong> cronología para <strong>la</strong><br />

primera fase <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to, se pue<strong>de</strong> sugerir<br />

que Terrazzana se fundó <strong>en</strong> época carolingia o <strong>de</strong> última fase<br />

lombarda, cuando tuvo lugar <strong>la</strong> colonización sistemática d<strong>el</strong><br />

valle.<br />

En esta primera fase Terrazzana estaba formada por un<br />

múmero limitado <strong>de</strong> cabañas situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a.<br />

Aunque <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> castro ha alterado <strong>la</strong> estratigrafía<br />

preced<strong>en</strong>te, resulta extraño que no se haya conservado ningún<br />

resto <strong>en</strong> los sectores 400, 1000, 200. No se pue<strong>de</strong> excluir, sin<br />

embargo, que <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a no fuese conc<strong>en</strong>trada y que, por tanto,<br />

otras cabañas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> fuera d<strong>el</strong> área excavada.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta al<strong>de</strong>a existe una jerarquización d<strong>el</strong> espacio,<br />

como muestra <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> cabaña situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima d<strong>el</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>to -<strong>en</strong> una zona privilegiada- se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre cerrada<br />

por una recinto. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este recinto <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />

cabaña recuerda a <strong>la</strong>s casas in c<strong>la</strong>usura citadas por <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> época lombarda y carolingia (BELLI BARSALI<br />

1973: 488; GALETTI 1997: 70; FUMAGALLI et alli 1976: 773).<br />

Solo por citar un ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> diciembre d<strong>el</strong> año<br />

746 Crispino, un comerciante <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Pescia, compró<br />

a Albulo, habitante <strong>en</strong> <strong>el</strong> Vico Civi<strong>la</strong>no, una c<strong>la</strong>usura <strong>en</strong> ese<br />

mismo lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>contraba una casa, una viña y<br />

varios árboles. La casa, según <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> omne parte<br />

cum sepe cercumdata est (CDL I, n. 88: 256-8). Igualm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 770 otra <strong>de</strong> estas c<strong>la</strong>usurae está circumdata cum<br />

fossa ex omni capite et <strong>la</strong>tere seu sepe (MDL V/2, n. 120:<br />

69).<br />

Arqueológicam<strong>en</strong>te es posible seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros<br />

casos análogos <strong>en</strong> Scarlino (GR), don<strong>de</strong> se ha hal<strong>la</strong>do un<br />

muro <strong>de</strong> piedras irregu<strong>la</strong>res unidas con tierra <strong>en</strong> torno a<br />

<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a (PARENTI 1990: 61). Otro paral<strong>el</strong>o arqueológico<br />

más antiguo (siglos IV-VI) sería <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a tardoantigua <strong>de</strong><br />

Savignone, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino g<strong>en</strong>ovés (ISCUM 1987:<br />

9; FOSSATI-BAZZURRO-PIZZOLO 1976), constituida por un<br />

conjunto <strong>de</strong> cabañas rectangu<strong>la</strong>res con zócalo <strong>en</strong> piedra y<br />

alzado <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra, cerradas por un recinto realizado también<br />

<strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />

La limitada ext<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> esta fase y su <strong>en</strong>tidad<br />

impid<strong>en</strong> valorar <strong>la</strong>s características y naturaleza <strong>de</strong> esta al<strong>de</strong>a.<br />

Por otra parte, esta situación es frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otros castillos<br />

toscanos con fases altomedievales mejor conservadas como<br />

Montarr<strong>en</strong>ti, Scarlino (FRANCOVICH-HODGES 1989) o incluso<br />

Poggio Imperiale (VALENTI 1996a).<br />

La ubicación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación escrita hace difícil p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> una se<strong>de</strong> curt<strong>en</strong>se;<br />

<strong>de</strong> todas formas, es aún <strong>de</strong>masiado poco lo que se sabe<br />

arqueológicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis <strong>en</strong> Italia y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

que preced<strong>en</strong> al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> (MALPICA-QUESADA 1994:<br />

149-151; BOUGARD 1991). Terrazzana, junto a los escasos


estos <strong>de</strong> Montecatini y <strong>de</strong> Fucecchio, constituy<strong>en</strong> los únicos<br />

restos <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> este tipo excavados e id<strong>en</strong>tificados como<br />

tales <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, a los que<br />

se podría añadir <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>re Aione <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> Maremma<br />

contro<strong>la</strong>do por <strong>Luca</strong> (CUCINI 1989) 27.<br />

La al<strong>de</strong>a se <strong>en</strong>contraba situada <strong>en</strong> un paisaje dominado por<br />

castaños y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, nogales y quercus. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> altitud d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to, hay que <strong>de</strong>ducir que se trata<br />

<strong>de</strong> un castañedo doméstico, resultado <strong>de</strong> una modificación d<strong>el</strong><br />

espacio por parte <strong>de</strong> estos pequeños grupos <strong>de</strong> campesinos,<br />

que probablem<strong>en</strong>te practicaban <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría como medio <strong>de</strong><br />

subsist<strong>en</strong>cia.<br />

4.2. <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

En torno a <strong>la</strong> fase final d<strong>el</strong> siglo XI tuvo lugar <strong>la</strong> fortificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a. Se trató <strong>de</strong> una verda<strong>de</strong>ra refundación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do,<br />

que comportó <strong>el</strong> cambio d<strong>el</strong> topónimo. Como se ha indicado,<br />

no existe ninguna al<strong>de</strong>a <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X <strong>en</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dos<br />

sujetos al pago <strong>de</strong> los diezmos con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Terrazzana,<br />

por lo que <strong>el</strong> topónimo se acuñó cuando se construyó <strong>el</strong><br />

castillo. Terrazzana, como Stiappa, San Quirico Valleriana,<br />

Monsummano, etc., son topónimos nuevos que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

los siglos XI-XII para <strong>de</strong>signar los nuevos castillos. Hay<br />

que excluir, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong> los casos, que<br />

fues<strong>en</strong> nuevas fundaciones, tal y como muestra Terrazzana.<br />

Se trata, más bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> una «refundación» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do que se<br />

transformó materialm<strong>en</strong>te por una iniciativa específica <strong>de</strong><br />

creación y fundación d<strong>el</strong> castillo. <strong>El</strong> cambio <strong>de</strong> topónimo<br />

es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole,<br />

especialm<strong>en</strong>te si lo comparamos con otras zonas como<br />

Seimiglie o Versilia, don<strong>de</strong> no se registra este proceso<br />

(WICKHAM 1995a: 58).<br />

La fundación d<strong>el</strong> castillo comportó, pues, una continuidad<br />

<strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o, pero también un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

significado socioeconómico y político. No se trató d<strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> un curtes, sino que hay una ruptura real<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a y <strong>el</strong> castillo. La construcción d<strong>el</strong> castillo<br />

respondió a un preciso programa edilicio realizado con <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> artesanos especializados, lo que constituye<br />

<strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción feudal.<br />

La construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> adquiere una gran importancia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición d<strong>el</strong> castrum. La función <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong><br />

no es únicam<strong>en</strong>te militar, sino que asume otras funciones,<br />

como <strong>la</strong> protección pasiva y <strong>la</strong> d<strong>el</strong>imitación espacial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

al<strong>de</strong>a. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una fortaleza o resid<strong>en</strong>cia señorial<br />

muestra <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eidad socioeconómica <strong>de</strong> los habitantes<br />

<strong>de</strong> Terrazzana. Salvo <strong>la</strong> iglesia y <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s características<br />

técnicas y espaciales que ofrec<strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s construcciones<br />

muestran una homog<strong>en</strong>eidad absoluta.<br />

Con toda seguridad <strong>el</strong> señor no vivía <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle y,<br />

probablem<strong>en</strong>te, Terrazzana era un castillo m<strong>en</strong>or, cercano<br />

a otro con estructuras <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivas estables d<strong>el</strong> cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />

Sin embargo, nunca podremos dar una respuesta a este<br />

interrogante, ya que los castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona han sido<br />

transformados <strong>en</strong> los siglos sigui<strong>en</strong>tes. Lo que nos interesa<br />

69<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

subrayar es <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eidad social <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> esta<br />

al<strong>de</strong>a fortificada, que contrasta fuertem<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> otros castillos, como Montecatini, Pescia o Larciano.<br />

Es importante int<strong>en</strong>tar valorar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>mográfica d<strong>el</strong><br />

castillo. Las casas excavadas <strong>de</strong> forma total o parcial son<br />

cuatro, pero un cálculo aproximado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />

totales d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to, permite estimar <strong>en</strong> 12-15 <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> habitaciones. Así pues, una pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s 60-90<br />

personas pue<strong>de</strong> ser un cálculo por <strong>de</strong>fecto.<br />

La gana<strong>de</strong>ría y <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos foretales eran<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s básicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía rural <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

<strong>El</strong> cerdo era <strong>el</strong> animal doméstico por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, al <strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ovejas y cabras. Los restos recuperados <strong>en</strong> Lignana<br />

y <strong>en</strong> Terrazzana d<strong>en</strong>otan <strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> ambas especies <strong>en</strong><br />

diversas proporciones, si bi<strong>en</strong> los hal<strong>la</strong>zgos son <strong>de</strong>masiado<br />

limitados como para realizar valoraciones consist<strong>en</strong>tes. En<br />

este mismo s<strong>en</strong>tido, hay que interpretar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

número discreto <strong>de</strong> fusaio<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> pesas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>ar realizadas<br />

<strong>en</strong> piedra y cerámica, indicadores indirectos <strong>de</strong> esta actividad<br />

pastoril (GIANNICHEDDA-MANNONI 1990).<br />

Los datos que se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> los análisis arqueozoológicos<br />

y arqueobotánicos muestran <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> un bosque<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que predomina <strong>el</strong> castaño cultivado, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> otras<br />

p<strong>la</strong>ntas antrópicas y herbáceas. La economía d<strong>el</strong> castillo se<br />

adaptó a un mod<strong>el</strong>o silvopastoril típico <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino toscano practicado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media (QUIRÓS CASTILLO 1998a) 28. <strong>El</strong><br />

peso <strong>de</strong> los bosques cultivados <strong>de</strong> castaños y <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría<br />

son los pi<strong>la</strong>res sobre los que se apoya esta especialización<br />

económica. En los valles <strong>de</strong> los ríos Pescia y <strong>en</strong> toda<br />

<strong>la</strong> Valdinievole sept<strong>en</strong>trional, este sistema productivo es<br />

dominante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

Un problema <strong>de</strong> difícil solución es establecer quién fue <strong>el</strong><br />

responsable d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> Terrazzana. En lo que<br />

respecta a <strong>la</strong>s familias y <strong>en</strong>tes que pose<strong>en</strong> propieda<strong>de</strong>s e<br />

intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te contamos con noticias <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los que han t<strong>en</strong>ido r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

Durante los siglos IX y X <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación solo recoge <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> contratos agrarios establecido con cultivadores<br />

directos o pequeños propietarios 29.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> último cuarto d<strong>el</strong> siglo X aparec<strong>en</strong><br />

gran<strong>de</strong>s propietarios, cercanos al obispo, con <strong>el</strong> que<br />

establecieron r<strong>el</strong>aciones cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ares a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesión <strong>de</strong><br />

propieda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos. <strong>El</strong> primer grupo familiar docum<strong>en</strong>tado<br />

son los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Paulo (Paulingi), que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

978 recibieron varios bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Obispo <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle. No<br />

obstante, este grupo conc<strong>en</strong>tró sus intereses <strong>en</strong> torno<br />

a Pescia, construy<strong>en</strong>do una iglesia <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus<br />

propieda<strong>de</strong>s (QUIRÓS CASTILLO 1996a). Asimismo, lo señores<br />

«<strong>de</strong> Buggiano» recibieron <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo algunos bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

valle <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1062 <strong>de</strong> manos d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y Papa<br />

Alejandro II. Estos bi<strong>en</strong>es correspond<strong>en</strong> a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iglesia <strong>de</strong> San Quirico <strong>de</strong> Arriano 30 (AAL * M 14, SPICCIANI<br />

1984: 51 ss.), que sabemos que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X contaba con<br />

una curtis <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle. Otro grupo con intereses indirectos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> valle son los Fralminghi (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Gherardo hijo<br />

<strong>de</strong> Cunerado; PESCAGLINI MONTI 1992: 80-81), que tuvieron


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

numerosos b<strong>en</strong>eficia <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis, pero que nunca<br />

consiguieron imp<strong>la</strong>ntar una señoría territororial (SPICCIANI<br />

1987: 60-62; SAVIGNI 1996: 204). En <strong>el</strong> año 1017, recibieron<br />

d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>el</strong> control d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>so anual que los señores<br />

«<strong>de</strong> Maona» <strong>de</strong>bían al obispado por <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Arriano<br />

(MDL V/3, n. 1781), pero nunca ejercieron un control directo<br />

sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> (TIRELLI 1997: 127-139).<br />

La familia más importante pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona son los<br />

ya m<strong>en</strong>cionados señores «<strong>de</strong> Maona» (SPICCIANI 1992;<br />

PESCAGLINI MONTI 1991: 252-256). Se trata <strong>de</strong> un grupo<br />

emerg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este período gracias a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Obispo<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que les concedió amplias posesiones y <strong>de</strong>rechos. Sus<br />

bi<strong>en</strong>es alodiales se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole ori<strong>en</strong>tal <strong>en</strong><br />

torno a los castillos <strong>de</strong> Maona y <strong>de</strong> Montecatini y <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> río Pescia. De hecho poseían dos casas <strong>en</strong> Petritulo, cerca<br />

<strong>de</strong> Sorana 31, y <strong>en</strong> Gallicano, cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

concesión por parte d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> los diezmos y los bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía 32. En <strong>el</strong> año 1016 son citados varios miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia como <strong>de</strong> locho Arriani, don<strong>de</strong> probablem<strong>en</strong>te<br />

t<strong>en</strong>ían una curtis (MDL V/3, n. 1781). Todos estos datos<br />

confirman que se trata <strong>de</strong> una familia arraigada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

y que cu<strong>en</strong>ta con amplios bi<strong>en</strong>es alodiales <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle. Se<br />

trata <strong>de</strong> un linaje que cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> sus primeras g<strong>en</strong>eraciones<br />

con jueces y notarios, por lo que se pue<strong>de</strong> suponer una<br />

estrecha vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. No obstante, a partir <strong>de</strong><br />

los inicios d<strong>el</strong> siglo XI no parec<strong>en</strong> haber seguido ejerci<strong>en</strong>do<br />

estas funciones y se vincu<strong>la</strong>ron directam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>,<br />

adoptando d<strong>en</strong>ominaciones como «<strong>de</strong> loco Arriani» o «<strong>de</strong><br />

loco Maone», <strong>de</strong> manera que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1042 Il<strong>de</strong>brando<br />

«<strong>de</strong> Maona», v<strong>en</strong>dió su casa <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> probablem<strong>en</strong>te para<br />

tras<strong>la</strong>darse a Montecatini o Maona (RCL 185).<br />

Los señores «<strong>de</strong> Maona» llevaron a cabo durante <strong>el</strong> siglo<br />

X una política <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>en</strong> torno al<br />

valle d<strong>el</strong> río Pescia mediante <strong>la</strong> realización, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 975,<br />

<strong>de</strong> una permuta con <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, por <strong>la</strong> cual recibieron<br />

tierras <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Arriano 33 (MDL V/3, n. 1458). Esta<br />

transacción <strong>de</strong>be haber reforzado <strong>la</strong> posición privilegiada <strong>de</strong><br />

esta familia <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, por lo que no resulta extraño que<br />

pocos años <strong>de</strong>spués recibies<strong>en</strong> <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo los bi<strong>en</strong>es y los<br />

diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía. Así, cinco años <strong>de</strong>spués <strong>el</strong> plebano<br />

<strong>de</strong> Santo Tommaso <strong>de</strong> Arriano concedió a estos señores todas<br />

<strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s (casas, reservas, t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias) <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Quirico (MDL V/3, n. 1503). Ocho años<br />

<strong>de</strong>spués fue <strong>el</strong> mismo Obispo qui<strong>en</strong> confirmó <strong>la</strong> concesión<br />

<strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es, añadi<strong>en</strong>do los diezmos <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía, así como <strong>la</strong> misma iglesia, imponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

obligación <strong>de</strong> oficiar (años 988, 998 y 1019, MDL V/3, nn.<br />

1639, 1737; CAAL 2, n. 21). La posesión <strong>de</strong> tales privilegios<br />

se prolongó, al m<strong>en</strong>os, hasta <strong>el</strong> siglo XIII (a. 1214, AAL +<br />

L 82), y solo <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

volvió a disponer d<strong>el</strong> control sobre estos diezmos.<br />

La docum<strong>en</strong>tación conservada no permite saber cómo se<br />

<strong>de</strong>sarrolló <strong>la</strong> política señorial <strong>en</strong> esta zona d<strong>el</strong> valle durante<br />

los siglos XI y XII, mom<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se fundaron<br />

los castillos y se consolidaron <strong>la</strong>s señorías territoriales. <strong>El</strong><br />

interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> rama principal <strong>de</strong> esta familia parece haberse<br />

conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole ori<strong>en</strong>tal, don<strong>de</strong> t<strong>en</strong>ían sus<br />

posesiones más importantes <strong>en</strong> torno a Montecatini y Maona.<br />

No obstante, se trata <strong>de</strong> una ilusión óptica <strong>de</strong>terminada por<br />

70<br />

<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación sobre <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río<br />

Pescia 34.<br />

Así pues, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación arqueológica muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> castillos como Terrazzana <strong>en</strong> los cuales <strong>la</strong> impronta<br />

señorial es muy importante. La esist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />

castillos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> montaña, ha alcanzado<br />

un importante <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más marginales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

En síntesis, <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana es una al<strong>de</strong>a fortificada <strong>de</strong><br />

gana<strong>de</strong>ros y cultivadores-recolectores <strong>de</strong> castañas que surgió<br />

a finales d<strong>el</strong> siglo XI por <strong>de</strong>cisión señorial. Tal interv<strong>en</strong>ción<br />

se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas empleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a.<br />

La transformación d<strong>el</strong> topónimo muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

voluntad política, más que económica, <strong>de</strong> construir <strong>el</strong> castillo.<br />

Otras fortificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, raram<strong>en</strong>te<br />

aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escritas antes d<strong>el</strong> siglo XIII,<br />

cuando se produce <strong>la</strong> conquista d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comuna urbana.<br />

4.3. <strong>El</strong> abandono y expoliación d<strong>el</strong> castillo<br />

No contamos con datos sobre <strong>el</strong> abandono d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to que<br />

nos permitan formu<strong>la</strong>r hipótesis concretas. La docum<strong>en</strong>tación<br />

material excluye completam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> inc<strong>en</strong>dio o <strong>el</strong> abandono<br />

traumático, tal y como se ha podido docum<strong>en</strong>tar, por ejemplo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a Monte Zignago (ISCUM 1987).<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cerámica esmaltada permite situar <strong>la</strong> última<br />

fase <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to antes <strong>de</strong> inicios d<strong>el</strong> siglo<br />

XIV, que es cuando comi<strong>en</strong>zan a aparecer estos materiales<br />

<strong>en</strong> los contextos rurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole (QUIRÓS CASTILLO<br />

1996a). Este dato concuerda con <strong>la</strong>s escasas refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita, que indican que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1364<br />

<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a ya se había abandonado, si bi<strong>en</strong> se conserva aún <strong>el</strong><br />

recuerdo <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia (GUIDI-PELLEGRINETTI 1921: 113).<br />

Probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> iglesia se abandonó antes d<strong>el</strong> año 1260,<br />

y por eso no se cita <strong>en</strong> <strong>el</strong> Lib<strong>el</strong>lus Extimi <strong>Luca</strong>ne Dyocesis<br />

redactado ese año (GUIDI 1932: 246 ss.).<br />

Con los pocos datos disponibles y con <strong>la</strong>s indicaciones<br />

estratigráficas se pue<strong>de</strong> proponer que <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong><br />

Terrazzana fue gradual, ya que no hay ningún ev<strong>en</strong>to<br />

traumático que explique <strong>el</strong> <strong>de</strong>spob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado<br />

mom<strong>en</strong>to.<br />

Indudablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> crisis y <strong>la</strong> transformación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, ya<br />

visibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XIII, influyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> rural <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (OSHEIM 1977: 113 ss.). La reducción<br />

<strong>de</strong>mográfica que azotó <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIV (PINTO 1988:<br />

248; LEVEROTTI 1992) tuvo un efecto directo <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong><br />

río Pescia, pero también <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>tes guerras ejercieron<br />

un efecto catastrófico (CECCHI-COTURRI 1961: 77-134). <strong>El</strong><br />

cercano castillo <strong>de</strong> Stiappa, meta principal <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

Terrazzana, pasó <strong>de</strong> 70 a 5 habitantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIV (MEEK<br />

1978: 78). Asimismo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1348 <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección d<strong>el</strong> plebano<br />

<strong>de</strong> Santo Tomás <strong>de</strong> Arriano fue realizada directam<strong>en</strong>te por <strong>el</strong><br />

Obispo, ya que los rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias y los canónigos <strong>de</strong>


<strong>la</strong> plebanía habían muerto por <strong>la</strong> peste (AAL Libri antichi L<br />

17 f. 91). Otros castillos d<strong>el</strong> valle, como Aramo y San Quirico,<br />

contaban aún <strong>en</strong> 1383 so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con 10 y 20 habitantes, por<br />

lo que <strong>la</strong> República <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> favoreció <strong>la</strong> repob<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong><br />

valle con una ex<strong>en</strong>ción fiscal <strong>de</strong>c<strong>en</strong>al a los nuevos pob<strong>la</strong>dores<br />

(REPETTI 1833, vol. 1: 105 y 134).<br />

No resulta extraño que <strong>en</strong> un contexto simi<strong>la</strong>r se produjese <strong>el</strong><br />

abandono d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso que había sobrevivido al<br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> (V<strong>en</strong>tignana o Mucalo son ejemplos <strong>de</strong> vil<strong>la</strong>s<br />

altomedievales que se abandonaron <strong>en</strong> este período, QUIRÓS<br />

CASTILLO 1996a), e, incluso, <strong>de</strong>sapareciese algún castillo <strong>de</strong><br />

pequeñas dim<strong>en</strong>siones, como Terrazzana. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s señorías locales con <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong>finitiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XIII d<strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> los<br />

grupos dirig<strong>en</strong>tes locales, son procesos que han influido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

abandono <strong>de</strong> Terrazzana.<br />

NOTAS<br />

1 Noticias pr<strong>el</strong>iminares se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> MILANESE-QUIRÓS<br />

CASTILLO 1993, MILANESE 1995a, QUIRÓS CASTILLO 1997a,<br />

QUIRÓS CASTILLO 1997b, MILANESE 1998; QUIRÓS CASTILLO<br />

1999a.<br />

2 Tal interpretación ha sido sugerida por M. G. Arcamone, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Pisa.<br />

3 SANTOLI 1915: 196-197, n. 282.<br />

4 Por ejemplo, Casabasciana era ya un castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1165<br />

(ASL, San Ponziano , diciembre 1165), y Crasciana <strong>en</strong> 1209<br />

(AAL ++ D 58 [27]).<br />

5 Una vez que <strong>el</strong> obispado recuperó los diezmos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XIII (SAVIGNI 1996: 204-205; WICKHAM 1997: 135) y <strong>la</strong><br />

plebanía fue sustituida por <strong>la</strong>s parroquias, fueron estas <strong>la</strong>s<br />

receptoras <strong>de</strong> los diezmos, salvo <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los<br />

que <strong>el</strong> obispo volvió a arr<strong>en</strong>darlos a los concejos rurales<br />

(OSHEIM 1977: 90). En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario citado, los consules <strong>de</strong><br />

los concejos <strong>de</strong> Stiappa, Pontito o Lucchio son los <strong>de</strong>udores<br />

d<strong>el</strong> obispado <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a los diezmos. De estos tres concejos<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se conserva <strong>el</strong> acto <strong>de</strong> cesión <strong>de</strong> los diezmos<br />

al concejo <strong>de</strong> Lucchio (AAL * A 17), fechado <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1259, habiéndose perdido los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s otras cesiones. <strong>El</strong> importe anual exigido por tal cesión es<br />

<strong>de</strong> 30 su<strong>el</strong>dos, <strong>la</strong> misma cantidad d<strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario d<strong>el</strong> año 1364<br />

(GUIDI-PELLEGRINETTI 1921: 113).<br />

6 Sobre <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> vil<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación medieval y<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vil<strong>la</strong>s fortificadas, SETTIA 1980b: 180-181.<br />

7 La publicación final <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación está actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

preparación por parte <strong>de</strong> Marco Mi<strong>la</strong>nese y <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> este<br />

trabajo.<br />

71<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

8 Se han recuperado 24 fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cerámica <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE<br />

94. Entre los materiales más significativos <strong>de</strong>stacan una jarra<br />

<strong>en</strong> cerámica basta asociada a pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ol<strong>la</strong>s acana<strong>la</strong>das y<br />

peinadas que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran paral<strong>el</strong>os con contextos locales y<br />

regionales <strong>de</strong> los siglos XI-XII. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> jarras y ol<strong>la</strong>s<br />

simi<strong>la</strong>res se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong>s iglesias <strong>de</strong><br />

San Lor<strong>en</strong>zo a Cerreto (QUIRÓS CASTILLO 1996b: 419-420)<br />

y San Lor<strong>en</strong>zo a Vaiano (MILANESE-PATERA-PIERI 1997:<br />

92-93); <strong>en</strong> ámbito toscano <strong>la</strong> fase 2 d<strong>el</strong> vano theta d<strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>cio<br />

Pretorio <strong>de</strong> Prato (AA. VV. 1978: 150-157) y <strong>el</strong> pozo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>za<br />

Mino <strong>de</strong> Fiesole (FRANCOVICH-VANNINI 1990, asimi<strong>la</strong>ble al<br />

grupo C, p. 60 ss.) son los contextos más significativos que<br />

contribuy<strong>en</strong> a tal <strong>de</strong>finición cronológica.<br />

9 Son los casos <strong>de</strong> Grill<strong>en</strong>berg, Wuestung Hoh<strong>en</strong>ro<strong>de</strong> (Kr.<br />

Sangerhaus<strong>en</strong>) <strong>en</strong> Alemania d<strong>el</strong> siglo XII (DONAT 1980: 180-1)<br />

; Trabjerg <strong>en</strong> Dinamarca <strong>de</strong> los siglos VIII-X (JORGENSEN-<br />

SKOV 1979: 128-129, fig. 12); Bourton on the Water <strong>en</strong><br />

Ing<strong>la</strong>terra <strong>de</strong> los siglos VI-X (RAHTZ 1976: 77); dos ejemplos<br />

<strong>de</strong> West Stow (Suffolk) <strong>en</strong> Reino Unido <strong>de</strong> los siglos VI-VII<br />

(WEST 1969: 5, fig. 2). Se agra<strong>de</strong>ce a Vittorio Fronza <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a su co<strong>la</strong>boración y <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas. Igualm<strong>en</strong>te se agra<strong>de</strong>ce a Marco Val<strong>en</strong>ti su<br />

co<strong>la</strong>boración para <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> cabañas,<br />

utilizando los criterios <strong>de</strong>scritos por ambos (VALENTI-FRONZA<br />

1997).<br />

10 Una <strong>de</strong>scripción completa <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> MILANESE 1995, y será <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición final <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> excavación.<br />

11 Monte Zignago se abandonó <strong>de</strong>bido a un inc<strong>en</strong>dio que<br />

preservó los contextos y materiales d<strong>el</strong> siglo XIV in situ,<br />

por lo que ha sido posible recuperar secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> una cierta<br />

riqueza e integridad.<br />

12 Se trata <strong>de</strong> una producción cerámica realizada con pastas<br />

ricas <strong>en</strong> calcitas espáticas, que se disu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma parcial<br />

o total durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> cocción, dando como resultado<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosos poros <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies externas<br />

<strong>de</strong> los vasos. Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> estas cerámicas se conc<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> torno a los ap<strong>en</strong>inos <strong>en</strong>tre <strong>Toscana</strong> y Liguria, don<strong>de</strong> se<br />

<strong>en</strong>contraban sus alfares, y han sido realizadas a mano, según<br />

un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> carácter local y tecnología<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal (GIANNICHEDDA-QUIRÓS CASTILLO 1997).<br />

13 En Valdinievole los principales contextos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

son <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo a Cerreto (QUIRÓS CASTILLO<br />

1996a) y <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Vaiano (MILANESE-PATERA-PIERI<br />

1997). En <strong>Toscana</strong> se han hal<strong>la</strong>do ol<strong>la</strong>s simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>cio<br />

Pretorio <strong>de</strong> Prato (FRANCOVICH et alii 1978: 230, n. 3), <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

estrato III <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación D (p. 229 y ss.) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase II d<strong>el</strong><br />

vano theta <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación B (p. 151). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Pistoia,<br />

ol<strong>la</strong>s <strong>de</strong> este tipo se han hal<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase X, <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong><br />

XI y principios d<strong>el</strong> XII (VANNINI 1987).<br />

14 En <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> los contextos <strong>de</strong> Corte d<strong>el</strong>l’Ang<strong>el</strong>o<br />

y Pa<strong>la</strong>zzo Lippi (CIAMPOLTRINI 1992), mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre<br />

los castillos d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural t<strong>en</strong>emos que referirnos a<br />

Montecatino Valfreddana (CIAMPOLTRINI-NOTINI 1987), varios<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Versilia (ABELA 1995) y otras zonas d<strong>el</strong> condado.<br />

Ya <strong>en</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole, los contextos fechados son


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

<strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo a Vaiano (MILANESE-PATERA-<br />

PIERI 1997), Montecatini (inédito), castillo <strong>de</strong> Collis Petre<br />

(VANNI DESIDERI 1985: 55-60).<br />

15 Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XII está docum<strong>en</strong>tada<br />

<strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> vasa ficti<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> pantano <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>tina, al<br />

sureste <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (CECCARELLI LEMUT 1998: 122).<br />

16 Este tipo <strong>de</strong> produciones ha sido analizado <strong>en</strong> GUTIÉRREZ<br />

LLORET 1993: 59-60 y BROGIOLO-GELICHI 1998: 144. En<br />

<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino estas formas <strong>de</strong> producción perduraron durante<br />

todo <strong>el</strong> período preindustrial, como muestran <strong>la</strong>s técnicas<br />

<strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna (QUIRÓS<br />

CASTILLO 1993).<br />

17 <strong>El</strong> cáliz con pie con forma <strong>de</strong> ba<strong>la</strong>ustre está docum<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI (BERTI-CIAMPOLTRINI-<br />

STIAFFINI 1994: 565-567).<br />

18 La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> castañas molliere está docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

mediados d<strong>el</strong> siglo XII: RCL n. 1106 (a. 1153), n. 1119 (a.<br />

1154), n. 1147 (a. 1156); para otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis,<br />

ASL, Fregionaia, 11 noviembre 1187 (Compito); ASL, San<br />

Ponziano 13 abril 1187 (Compito); ASL, San Giovanni,<br />

25 febrero 1230 (Vorno). Una crónica d<strong>el</strong> siglo XVIII<br />

conservada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblioteca <strong>de</strong> Pescia (M. Sansoni, Memorie<br />

istoriche antiche e mo<strong>de</strong>rne d<strong>el</strong> Cast<strong>el</strong>lo di Sorana, Biblioteca<br />

Comunale di Pescia) seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras<br />

bajomedievales «los molinos <strong>de</strong> los castillos eran <strong>de</strong>struidos,<br />

y por <strong>el</strong>lo <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ía pi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> piedra don<strong>de</strong> con pest<strong>el</strong>li<br />

<strong>de</strong> piedra se molían <strong>la</strong>s castañas secas para hacer <strong>la</strong> harina»<br />

(f. 22 v). Sobre los diversos modos <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

castañas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media, ANDREOLLI 1984-1985: 299-301.<br />

19 Los análisis han sido realizados por <strong>el</strong> Laboratorio<br />

Arqueobotánico d<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Históricos d<strong>el</strong><br />

Consejo Superior <strong>de</strong> Invesigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> Madrid,<br />

por Pi<strong>la</strong>r López y Paloma Uzquiano. Se agra<strong>de</strong>ce a ambas<br />

su co<strong>la</strong>boración.<br />

20 La id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los restos faunísticos ha sido realizada<br />

por C<strong>la</strong>udio Sorr<strong>en</strong>tino, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Pisa.<br />

21 <strong>El</strong> análisis arqueométrico realizado por R. Ricci (LAAC,<br />

Génova) ha permitido establecer que <strong>la</strong> argamasa es impura,<br />

vacuo<strong>la</strong>da y rica <strong>en</strong> cales, con una r<strong>el</strong>ación c<strong>la</strong>stos/esqu<strong>el</strong>eto<br />

medio-baja (<strong>en</strong> torno al 25% <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a). <strong>El</strong> inerte es cuarcítico<br />

y micáceo fino, con baja esfericidad y redon<strong>de</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

anguloso.<br />

22 La primera m<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> un calero es d<strong>el</strong> año<br />

1295 (SANTOLI 1915: 386, n. 682).<br />

23 <strong>El</strong> aparejo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra paral<strong>el</strong>os tecnológicos con <strong>el</strong> recinto<br />

d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montopoli (fechable <strong>en</strong> 1019-1089), si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> este caso se emplea <strong>la</strong> argamasa (ALBERTI et alii<br />

1995: 267, fig. 3) y correspon<strong>de</strong> a una fase más avanzada<br />

respecto a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los recintos amural<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los castillos<br />

<strong>de</strong> Montecatino Valfreddana (CIAMPOLTRINI-NOTINI 1987)<br />

o Castagnori (MANCINI 1997), que se pued<strong>en</strong> fechar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera mitad d<strong>el</strong> siglo.<br />

72<br />

24 Tal y como se docum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> Catastro <strong>de</strong> 1427 para<br />

Cast<strong>el</strong>vecchio (ASF, Catasto , 235 f. 1454) o a Pietrasanta a<br />

inicios d<strong>el</strong> XIV (DIANA 1989: 26-27).<br />

25 Se trata <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> casa apoyado <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

casa di p<strong>en</strong>dio, que caracteriza <strong>la</strong> arquitectura ap<strong>en</strong>ínica<br />

durante toda <strong>la</strong> Edad Media y parte d<strong>el</strong> postmedievo (QUIRÓS<br />

CASTILLO-ZANCHETTA 1994).<br />

26 Sobre los procesos <strong>de</strong> adquisición tecnológica y su<br />

transmisión d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>do medieval, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> estudio<br />

<strong>de</strong> G. Bianchi sobre <strong>el</strong> castillo toscano <strong>de</strong> Rocca San Silvestro<br />

(BIANCHI 1995; 1996).<br />

27 Se han realizado otras prospecciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector meridional<br />

d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Po<strong>de</strong>re Cast<strong>el</strong>lino (Vil<strong>la</strong> Asciano),<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Cappiano, o <strong>de</strong> Poggio<br />

Tondo (VANNI DESIDERI 1985).<br />

28 Una posición contraria a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta especialización<br />

productiva antes d<strong>el</strong> siglo XII ha sido <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> diversas<br />

ocasiones por Chris Wickham (1997: 150).<br />

29 Son los casos <strong>de</strong> Cosperto, Hinghi<strong>la</strong>ro y Hinghifrido, hijos<br />

d<strong>el</strong> difunto Hinghiperto (a. 879, MDL V/2, n. 893), Agustín<br />

hijo d<strong>el</strong> difunto Causiprando (a. 880, MDL V/2, n. 896) o<br />

d<strong>el</strong> presbítero Gundolfo, hijo d<strong>el</strong> difunto Martino (a. 938,<br />

MDL V/3, n. 1252).<br />

30 <strong>El</strong> docum<strong>en</strong>to indica una iglesia «sancti Quirici, que est<br />

posita et <strong>de</strong>ficata in suprascripto loco Piscia que dicitur<br />

Maiore, pertin<strong>en</strong>tes suprascripte Ecclesie episcopatus vestro<br />

sancti Martini». Siempre se ha id<strong>en</strong>tificado con otra iglesia <strong>de</strong><br />

San Quirico situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pescia (WICKHAM<br />

1991: 294); no obstante <strong>en</strong> <strong>el</strong> reverso d<strong>el</strong> pergamino, con<br />

letra d<strong>el</strong> siglo XII se especifica «item medietas <strong>de</strong> ecclesia<br />

cui vocabulum est sancti Quirici <strong>de</strong> Ariano» (SPICCIANI 1984:<br />

51). A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> corte <strong>de</strong> Ceule, y probablem<strong>en</strong>te también <strong>la</strong><br />

iglesia, seguía <strong>en</strong> manos a los con<strong>de</strong>s Cadolingios <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1091 (AAL + I 84).<br />

31 Petritulo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a 4 Km <strong>en</strong> línea recta <strong>de</strong> Terrazzana,<br />

MDL V/3, nn. 1458.<br />

32 Poseían igualm<strong>en</strong>te una casa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que<br />

v<strong>en</strong>dieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1042 (RCL 185), cuando presumiblem<strong>en</strong>te<br />

apostaron por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo señorial <strong>en</strong> Valdinievole.<br />

33 Los bi<strong>en</strong>es cedidos están situados todos <strong>en</strong> Valdinievole.<br />

Se trata <strong>de</strong> dos casas situadas <strong>en</strong> Colle prope Tursciano,<br />

que podría ser cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Torsciano, citada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1137 cerca <strong>de</strong> Montecatini. Se dan a<strong>de</strong>más tres tierras,<br />

una <strong>en</strong> Aiblo que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia, y<br />

dos <strong>en</strong> Campo Bernutico, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales una confina con una<br />

piscaria, por lo que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> necesariam<strong>en</strong>te que situar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

proximidad d<strong>el</strong> pantano <strong>de</strong> Fucecchio.<br />

34 En dos docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los años 1019 (CAAL 2, n. 21)<br />

y 1062 (AAL ++ G 83, publicado parcialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> MDL<br />

V/3, n. 1793: 664-665) <strong>la</strong> familia aparece dividida <strong>en</strong> tres<br />

ramas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> juez Gottifredo.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>la</strong> <strong>de</strong> Il<strong>de</strong>brando, es <strong>la</strong> que funda <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong>


Montecatini y se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector ori<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle.<br />

Por <strong>el</strong> contrario no disponemos <strong>de</strong> noticias ciertas <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Teudigrimo y Rodi<strong>la</strong>ndo, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> Giovanni<br />

“<strong>de</strong> Arriani”, que probablm<strong>en</strong>te mantuvieron <strong>el</strong> control <strong>de</strong><br />

otros <strong>territorio</strong>s.<br />

73<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Terrazzana<br />

74


1. Introducción<br />

Montecatini Valdinievole es un castillo situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

noroccid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole, dominando <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los<br />

ríos Nievole (al Este) y Borra (al Oeste). Este castillo permite<br />

estudiar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tipologías <strong>de</strong> castillos más típicam<strong>en</strong>te<br />

toscanas: los gran<strong>de</strong>s castillos, <strong>en</strong> ocasiones d<strong>en</strong>ominados<br />

quasi-città (JONES 1980: 41; CHITTOLINI 1990), ya que cu<strong>en</strong>tan<br />

con unas dim<strong>en</strong>siones simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s pero carec<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> se<strong>de</strong> episcopal. Es un mod<strong>el</strong>o que se difundió <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

comerciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> cercanas a <strong>la</strong>s principales vías <strong>de</strong><br />

comunicación (Prato, Colle Val d’<strong>El</strong>sa, San Gimignano,…).<br />

En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> este tipo <strong>de</strong> castillo nunca alcanzó<br />

dim<strong>en</strong>siones notables, y su número fue limitado: sólo<br />

Montecatini, Santa Maria a Monte (OSHEIM 1977, MORELLI<br />

1998), Fucecchio (MALVOLTI 1983-1984), San Miniato<br />

(CRISTIANI TESTI 1968, MORELLI 1995) y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida<br />

Pa<strong>la</strong>ia, Montopoli, Cast<strong>el</strong>nuovo o Montecastrese pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong><br />

a esta tipología 1.<br />

<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini está situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo ori<strong>en</strong>tal<br />

d<strong>el</strong> valle, por lo que ha podido establecer un estrecho control<br />

sobre <strong>la</strong>s principales re<strong>de</strong>s viarias; por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> vía Cassia<br />

llegaba a <strong>la</strong> Valdinievole proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia y Pistoia,<br />

para dirigirse a <strong>Luca</strong>; a<strong>de</strong>más, otra vía llegaba al valle d<strong>el</strong><br />

Arno pasando al pie <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona ori<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong><br />

valle (Monsummano, Grofolesco, Montevettolini, Cecina,<br />

Larciano Lamporecchio, Vinci); por último otro camino <strong>de</strong><br />

montaña remontaba <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Nievole hacia los pastos<br />

<strong>de</strong> verno y los pasos con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura padana.<br />

Los únicos restos hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> Montecatini anteriores a <strong>la</strong><br />

Edad Media son algunos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dolia d<strong>el</strong> período<br />

etrusco recuperados <strong>en</strong> posición secundaria. Probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Montecatini hubo un hábitat <strong>en</strong>caramado simi<strong>la</strong>r al <strong>en</strong>contrado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cercana colina <strong>de</strong> Poggio al<strong>la</strong> Guardia, don<strong>de</strong> se han<br />

recuperado algunos materiales <strong>de</strong> los siglos IV-III a C.<br />

(CIAMPOLTRINI-PIERI 1997: 46-47).<br />

La colina don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> castillo pres<strong>en</strong>ta una<br />

morfología peculiar <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos cimas (287<br />

y 273 m) unidas por una estrecha franja <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se sitúa<br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>za d<strong>el</strong> castillo. Tal y como veremos a continuación,<br />

esta morfología ha influido <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />

formativo d<strong>el</strong> castillo y <strong>en</strong> su posterior evolución urbanística<br />

<strong>en</strong> los siglos XI-XII (Foto 33).<br />

2. Las fu<strong>en</strong>tes escritas<br />

La primera noticia <strong>de</strong> Montecatini es d<strong>el</strong> año 1016 (MDL<br />

V/3 n. 1781: 652). En ese año <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> cedió <strong>en</strong><br />

liv<strong>el</strong>lo a los Fralminghi 2 los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as sujetas<br />

a <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> San Pietro a Nievole. Entre <strong>la</strong>s 24 al<strong>de</strong>as o<br />

pob<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esta plebanía se m<strong>en</strong>cionan unas<br />

ville Montecatini. <strong>El</strong> empleo d<strong>el</strong> plural permite p<strong>en</strong>sar que, a<br />

principios d<strong>el</strong> siglo XI, había al m<strong>en</strong>os dos al<strong>de</strong>as situadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> colina <strong>de</strong> Montecatini, tal y como sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> morfología<br />

2.5. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini<br />

75<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

bipartita d<strong>el</strong> cerro. Esta división d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> varias<br />

al<strong>de</strong>as se mantuvo durante los siglos X-XIII, hasta que no<br />

se produjo <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong>finitiva d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro mediante <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> un único recinto amural<strong>la</strong>do. En los años<br />

1061 (MDL V/3: 664, n. 1793) y 1062 (AAL ++ G 85,<br />

cit. NANNI 1948: 71) se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a citar <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> ville<br />

Montecatini.<br />

Durante años 1062-1074 se construyó <strong>el</strong> primer castillo <strong>de</strong><br />

Montecatini (Foto 34). Un docum<strong>en</strong>to redactado <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong><br />

septiembre d<strong>el</strong> año 1074 nos informa <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

castillo y <strong>de</strong> un burgo <strong>en</strong> Montecatini (AAL S 76). Se trata<br />

<strong>de</strong> una donación realizada por Il<strong>de</strong>brando «<strong>de</strong> Maona» a <strong>la</strong><br />

iglesia <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> su porción (que por otros<br />

docum<strong>en</strong>tos sabemos que era <strong>de</strong> un tercio) d<strong>el</strong> monte, castillo<br />

y burgo con <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Ang<strong>el</strong>o y San Mich<strong>el</strong>e, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> otras propieda<strong>de</strong>s situadas a los pies d<strong>el</strong> castillo, para<br />

<strong>la</strong> salvación <strong>de</strong> su alma y <strong>de</strong> los suyos (SPICCIANI 1992b:<br />

170). A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> Montecatini había una curtis 3, por lo que<br />

es posible que castillo surgiese sobre un c<strong>en</strong>tro dominical<br />

preced<strong>en</strong>te.<br />

Si bi<strong>en</strong> los señores «<strong>de</strong> Maona» t<strong>en</strong>ían un tercio d<strong>el</strong> castillo,<br />

no está c<strong>la</strong>ro si <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> castillo se pueda atribuir<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a su iniciativa o si han participado otras fuerzas<br />

aristocráticas <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. La docum<strong>en</strong>tación sucesiva permite<br />

p<strong>en</strong>sar, no obstante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> varios grupos<br />

familiares. A partir d<strong>el</strong> siglo XII están docum<strong>en</strong>tados los<br />

Lambardi <strong>de</strong> Montecatini 5, pequeños aristócratas que jugaron<br />

un pap<strong>el</strong> social r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> ámbito local y que t<strong>en</strong>ían<br />

propieda<strong>de</strong>s d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este castillo. Para algunos autores<br />

es posible que los señores «<strong>de</strong> Maona» y los Lambardi <strong>de</strong><br />

Montecatini tuvies<strong>en</strong> un orig<strong>en</strong> común y fues<strong>en</strong> propietarios<br />

alodiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina <strong>en</strong> <strong>la</strong> que construyó <strong>el</strong> castillo (SPICCIANI<br />

1992b: 168-169), aunque no se dispone <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos que<br />

aval<strong>en</strong> esta hipótesis ni que ac<strong>la</strong>r<strong>en</strong> <strong>la</strong>s circunstancias <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que se produjo <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo. Sólo po<strong>de</strong>mos<br />

conocer con un cierto <strong>de</strong>talle los avatares d<strong>el</strong> castillo gracias<br />

a <strong>la</strong> posesión por parte d<strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong> una porción d<strong>el</strong><br />

mismo, por lo que <strong>de</strong>sconocemos casi completam<strong>en</strong>te lo que<br />

sucedió <strong>en</strong> los restantes cinco sextos.<br />

La docum<strong>en</strong>tación conservada permite conocer <strong>la</strong> morfología<br />

y <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> estos primeros siglos: gracias a <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tarios episcopales redactados<br />

a finales d<strong>el</strong> siglo XI e inicios d<strong>el</strong> siglo XII.<br />

<strong>El</strong> primer inv<strong>en</strong>tario conservado, fechable <strong>en</strong> <strong>el</strong> último cuarto<br />

d<strong>el</strong> siglo XI (MDL V/3, n. 1750= GUIDI-PELLEGRINETTI 1921,<br />

n. IV: 22) muestra que <strong>el</strong> obispo t<strong>en</strong>ía 4 casas d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong><br />

castillo (ya que <strong>la</strong> posesión d<strong>el</strong> Obispo es <strong>de</strong> una sexta parte,<br />

se pue<strong>de</strong> estimar un total <strong>de</strong> 24 casas), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otras ocho<br />

casas y medio con un casalino <strong>en</strong> <strong>el</strong> exterior (54 <strong>en</strong> total).<br />

En <strong>el</strong> mismo docum<strong>en</strong>to se cita <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una iglesia<br />

<strong>de</strong>dicada San Mich<strong>el</strong>e, aunque no se conoce su ubicación.<br />

Probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to eran 450-500 <strong>la</strong>s personas<br />

que residían <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini, aunque quizás<br />

había más habitantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> colina.


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini<br />

Un segundo inv<strong>en</strong>tario redactado <strong>en</strong> los años 1120 ó 1135<br />

ó 1150 que pres<strong>en</strong>ta abundantes <strong>la</strong>gunas (ONORI 1992), cita<br />

al m<strong>en</strong>os 23 casas <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo y <strong>en</strong> <strong>el</strong> burgo, así como<br />

8 casalini <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s posesiones episcopales. Se pue<strong>de</strong> por<br />

tanto estimar <strong>en</strong> 138 <strong>la</strong>s casas exist<strong>en</strong>tes, correspondi<strong>en</strong>tes a<br />

unas 700 personas. Entre ambos docum<strong>en</strong>tos, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> casas es muy notable, y es justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

cincu<strong>en</strong>ta años posteriores a <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo cuando<br />

se convirtió <strong>en</strong> un polo <strong>de</strong> agregación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

alre<strong>de</strong>dores.<br />

<strong>El</strong> tercer inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es episcopales fue redactado<br />

durante <strong>el</strong> episcopado <strong>de</strong> Guido, <strong>el</strong> 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1192<br />

(GUIDI-PELLEGRINETTI 1921, n. VI: 26-29). Entre los bi<strong>en</strong>es<br />

que t<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> Obispo se citan 22 casas, 7 casalini y tres<br />

torres (turris Maccionis, turris ipsius H<strong>en</strong>rici, turri filiorum<br />

Guidorj 6). Basándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s indicaciones ofrecidas por <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> casas pres<strong>en</strong>tes, se pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r una pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s mil o mil ci<strong>en</strong> personas. No obstante, se trata<br />

<strong>de</strong> un cálculo por <strong>de</strong>fecto, ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1179 eran 400<br />

los homines <strong>de</strong> Montecatini que firmaron <strong>la</strong> paz con Pistoia<br />

(SANTOLI 1915: 5, n. 6), por lo que se pue<strong>de</strong> suponer que<br />

eran casi 2000 <strong>la</strong>s personas que residían <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo y su<br />

<strong>territorio</strong>.<br />

Por último, otro inv<strong>en</strong>tario realizado nueve años más tar<strong>de</strong>, <strong>el</strong><br />

12 <strong>de</strong> junio d<strong>el</strong> año 1201 (GUIDI-PELLEGRINETTI 1921, n. X:<br />

36-42), constituye un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran importancia para<br />

conocer <strong>la</strong> organización urbanística y social d<strong>el</strong> castillo (Fig.<br />

28). Las cincu<strong>en</strong>ta y una casas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al patrimonio<br />

episcopal permit<strong>en</strong> cifrar <strong>en</strong> mil quini<strong>en</strong>tos los habitantes<br />

d<strong>el</strong> castillo. Montecatini estaba dividido <strong>en</strong> cinco núcleos<br />

principales; a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> Castro vetus, aparece un Castro<br />

novum con su burgo (Borgo Novo) y otras localida<strong>de</strong>s<br />

situadas <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> los dos castillos. Una serie <strong>de</strong><br />

habitaciones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ubi dicitur Ripa, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong><br />

último núcleo es Reghiati, situado prope putehum fuera d<strong>el</strong><br />

muro castri Montecatino 7.<br />

Esta división espacial es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> configuración urbanística <strong>de</strong> Montecatini, ya que<br />

<strong>la</strong> situación <strong>de</strong>scrita <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to es prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> actual. Todos los autores que se han ocupado <strong>de</strong> este<br />

c<strong>en</strong>tro (SPICCIANI 1992b; MILANESE et alii 1997) han puesto<br />

<strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> bipo<strong>la</strong>rismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> Montecatini,<br />

basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los dos castillos. Sin embargo,<br />

<strong>la</strong> compleja articu<strong>la</strong>ción espacial refleja un proceso más<br />

complejo; al <strong>la</strong>do d<strong>el</strong> castillo viejo (1074) y d<strong>el</strong> castillo<br />

nuevo con su burgo (1201) aparec<strong>en</strong> dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, Ripa y<br />

Reghiati; <strong>la</strong> primera se pue<strong>de</strong> interpretar como <strong>el</strong> burgo d<strong>el</strong><br />

viejo castillo, y se id<strong>en</strong>tifica con <strong>la</strong> actual zona <strong>de</strong> Borgo,<br />

don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> iglesia y monasterio <strong>de</strong> Santa Maria a<br />

Ripa. En cambio, Reghiati se pue<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar con <strong>la</strong> actual<br />

p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Montecatini situada <strong>en</strong>tre los dos castillos, que<br />

constituía <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social <strong>de</strong> Montecatini, tal y<br />

como testimonian los diversos actos redactados <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za 8.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> varias coincid<strong>en</strong>cias geográficas (ubicación fuera<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> castillo viejo, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varias torres<br />

citadas <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos), al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XVI se<br />

<strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>el</strong> pozo d<strong>el</strong> castillo, probablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

mismo que aparece citado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1201 9.<br />

76<br />

La interacción <strong>de</strong> todos estos espacios se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución urbanística <strong>de</strong> Montecatini. La<br />

unificación d<strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

se produjo so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un segundo mom<strong>en</strong>to mediante<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un recinto amural<strong>la</strong>do único, lo que<br />

probablem<strong>en</strong>te tuvo lugar <strong>en</strong> los siglos XIII o XIV, aunque<br />

no t<strong>en</strong>emos ninguna noticia docum<strong>en</strong>tal.<br />

Volvi<strong>en</strong>do al último inv<strong>en</strong>tario episcopal conservado, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> porción poseída por <strong>el</strong> Obispo había 51 casas y 4 torres,<br />

por lo que se pue<strong>de</strong> estimar <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>en</strong> 1300-1500<br />

habitantes (WICKHAM 1991: 289). Es interesante seña<strong>la</strong>r que,<br />

los bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Obispo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran distribuidos por todos<br />

los núcleos d<strong>el</strong> castillo. Este inv<strong>en</strong>tario ha sido estudiado<br />

por A. Spicciani (1992b: 185 ss.), que ha subrayado que, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> lista <strong>de</strong> personas que pose<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Obispo, aparec<strong>en</strong><br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidas dos categorías sociales, los fid<strong>el</strong>es y<br />

los t<strong>en</strong>itores. Los fid<strong>el</strong>es (14 familias) son los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> los pequeños propietarios locales que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

vincu<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ismo al Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y<br />

d<strong>el</strong> que recibieron <strong>en</strong> feudo algunos bi<strong>en</strong>es. Sus casas se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo viejo (35 %), <strong>en</strong> Ripa (40%), y <strong>en</strong><br />

Reghiati (25%), mi<strong>en</strong>tras que no están docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

castillo nuevo 10. Los términos empleados por <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

para referirse a sus habitaciones son muy significativos<br />

y varían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> torre, domus, casam<strong>en</strong>tum al optimum<br />

casam<strong>en</strong>tum 11. Las torres citadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1201 son cuatro: <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Ferran<strong>de</strong> quondam Albertini; <strong>la</strong> turris Santoreccianorum<br />

que se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>el</strong> Castro vetus, <strong>la</strong> turrem filiorum<br />

quodam H<strong>en</strong>rigi Lucterij <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo viejo ya citada <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1192, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> Riccardinus quodam<br />

Arrigi Locterij.<br />

Por <strong>el</strong> contrario, los t<strong>en</strong>itores (31 familias) son campesinos<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y llevadores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Obispo a cambio<br />

<strong>de</strong> un c<strong>en</strong>so 12. Sabemos muy poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición<br />

socioeconómica <strong>de</strong> este grupo, aunque hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un herrero (Cacciorus quondam Bornetti) y<br />

<strong>de</strong> varios cultivadores <strong>de</strong> viñas, castañedos y otras tierras.<br />

Las casas y bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los t<strong>en</strong>itores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran sobre todo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Castro Novo (don<strong>de</strong> están completam<strong>en</strong>te aus<strong>en</strong>tes<br />

los fid<strong>el</strong>es), y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>en</strong> Ripa (dos casas), <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

castillo viejo (cuatro casas) y <strong>en</strong> Reghiati (una casa).<br />

Este mismo docum<strong>en</strong>to nos da otras indicaciones que permit<strong>en</strong><br />

conocer <strong>la</strong> realidad material d<strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> este período. En<br />

múltiples ocasiones se hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s d<strong>el</strong><br />

castillo, sobre <strong>la</strong>s que se apoyan <strong>la</strong>s construcciones, tanto <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> castro viejo como <strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> castillo viejo<br />

t<strong>en</strong>ía un foso, que se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> burgo (Ripa) y <strong>la</strong><br />

mural<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector nor<strong>de</strong>ste d<strong>el</strong> castillo. Solo conocemos<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una puerta, d<strong>en</strong>ominada Porta Guili<strong>el</strong>mori,<br />

probablem<strong>en</strong>te situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> recinto d<strong>el</strong> castillo viejo. Durante<br />

<strong>la</strong> Baja Edad Media se llevó a cabo una ampliación d<strong>el</strong><br />

recinto amural<strong>la</strong>do que integró todos los núcleos d<strong>el</strong> castillo,<br />

<strong>de</strong> manera que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII había siete puertas 13.<br />

En este inv<strong>en</strong>tario no existe ninguna indicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia<br />

<strong>de</strong> San Mich<strong>el</strong>e, que se conviertió probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong><br />

d<strong>el</strong> plebano, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1173 (MDL IV/2 n.<br />

96, pp. 126-127). Es posible que, al título <strong>de</strong> San Mich<strong>el</strong>e,<br />

se uniese <strong>el</strong> <strong>de</strong> San Pietro -<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vieja plebanía-, que se


Fig. 28. Castillo <strong>de</strong> Montecatini según <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario d<strong>el</strong> año 1201.<br />

77<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini<br />

ha conservado hasta <strong>el</strong> día <strong>de</strong> hoy. Aunque <strong>el</strong> rector <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

plebanía se tras<strong>la</strong>dó d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo, esto no comportó un<br />

cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía altomedieval. De hecho,<br />

reci<strong>en</strong>tes excavaciones realizadas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía<br />

han mostrado que <strong>la</strong> iglesia fue reconstruida y ampliada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII (CIAMPOLTRINI-PIERI 1998). Sin embargo,<br />

aunque <strong>la</strong> iglesia mantuvo <strong>la</strong> dignidad plebana, <strong>el</strong> rector<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía cambio su resid<strong>en</strong>cia a Montecatini. Este<br />

hecho muestra <strong>el</strong> importante <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este castillo y <strong>el</strong><br />

efecto transformador que tuvo su fundación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía. Numerosas al<strong>de</strong>as exist<strong>en</strong>tes con anterioridad<br />

fueron abandonadas y su pob<strong>la</strong>ción se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong><br />

recinto amural<strong>la</strong>do d<strong>el</strong> castillo.<br />

Todos estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong><br />

castillo y <strong>de</strong> su <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> una jerarquía socioeconómica<br />

muy marcada, que se traduce <strong>en</strong> una jerarquía espacial 14. En<br />

<strong>el</strong> castillo viejo, <strong>en</strong> su burgo (Ripa), y <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Reghiati<br />

vivían los fid<strong>el</strong>es episcopales, <strong>de</strong> manera que sus torres y sus<br />

casas ocupaban <strong>la</strong>s zonas privilegiadas <strong>de</strong> Montecatini. <strong>El</strong><br />

castillo novo, que surgió probablem<strong>en</strong>te para hacer fr<strong>en</strong>te a un<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico 15 acogió sobre todo los llevadores,<br />

artesanos y comerciantes que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> base d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> Montecatini.<br />

Esta articu<strong>la</strong>ción social y urbanística muestra no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> otros castillos d<strong>el</strong> valle, <strong>de</strong> manera que Montecatini<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> r<strong>el</strong>acionar con los gran<strong>de</strong>s castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Toscana</strong> c<strong>en</strong>tral. Tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista cualitativo 16<br />

como cuantitativo (<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>mográfico 17), <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Montecatini pres<strong>en</strong>ta características que lo pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

con los principales c<strong>en</strong>tros mercantiles y comerciales rurales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

3. Los docum<strong>en</strong>tos materiales<br />

Los restos arqueológicos conservados permit<strong>en</strong> realizar una<br />

lectura d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro histórico <strong>de</strong> Montecatini a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual<br />

es posible analizar <strong>la</strong> estructura social y <strong>la</strong> jerarquización d<strong>el</strong><br />

espacio d<strong>el</strong> castillo. Un hecho que ha incidido negativam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro histórico ha sido <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción<br />

flor<strong>en</strong>tina d<strong>el</strong> año 1554, que arrasaron torres, puertas, mural<strong>la</strong>s<br />

y fortalezas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los archivos d<strong>el</strong> concejo 18. A<strong>de</strong>más,<br />

se realizaron otras <strong>de</strong>strucciones <strong>en</strong> los siglos XIX-XX, <strong>de</strong><br />

manera que hoy no se conservan restos d<strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do<br />

citado con frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> archivos d<strong>el</strong><br />

ayuntami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> siglo pasado (GALASSI 1981).<br />

<strong>El</strong> método empleado para realizar este estudio ha sido <strong>la</strong><br />

prospección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas y <strong>la</strong>s tipologías constructivas,<br />

mediante <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura, (lectura <strong>de</strong> param<strong>en</strong>tos, empleo <strong>de</strong><br />

cronotipologías <strong>de</strong> materiales, técnicas y aperturas). Aunque<br />

esta estrategia <strong>de</strong> estudio se han aplicado <strong>de</strong> forma ext<strong>en</strong>siva<br />

sobre un número muy limitado <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros históricos, se ha<br />

mostrado como una metodología <strong>de</strong> gran pot<strong>en</strong>cialidad para<br />

<strong>el</strong> estudio diacrónico d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquización<br />

social d<strong>el</strong> espacio 19.<br />

Montecatini se ha convertido <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> atracción turística,<br />

78<br />

por lo que muchas construcciones han sufrido procesos<br />

<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización y readaptación a <strong>la</strong>s nuevas funciones,<br />

transformando y <strong>en</strong>luci<strong>en</strong>do muros <strong>de</strong>stinados a quedar vistos<br />

y levantando <strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong> edificios p<strong>en</strong>sados y proyectados<br />

para estar protegidos por estucos y <strong>en</strong>lucidos. Como resultado<br />

<strong>de</strong> estos procesos, <strong>la</strong> lectura que pue<strong>de</strong> hacerse es discontinua<br />

y parcial, aunque sufici<strong>en</strong>te para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> organización<br />

interna d<strong>el</strong> castillo.<br />

3.1. Arquitectura <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva<br />

<strong>El</strong> urbanismo <strong>de</strong> Montecatini es <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> medieval. Aunque<br />

<strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> reconstrucción y transformación d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

histórico ha sido muy int<strong>en</strong>so <strong>en</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los espacios más externos, son muchos<br />

los restos medievales aún conservados. Sin embargo, estos<br />

restos no son siempre id<strong>en</strong>tificables y legibles <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s<br />

numerosas transformaciones sucesivas, por lo que ha sido<br />

necesario realizar una lectura exhaustiva <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> los<br />

cuerpos <strong>de</strong> fábrica conservados <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo.<br />

Hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> construcciones<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a los varios recintos amural<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los<br />

castillos. Tal y como muestran <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas, cada<br />

uno <strong>de</strong> los dos castillos contaba con un propio recinto<br />

amural<strong>la</strong>do, sustituidos <strong>en</strong> un segundo mom<strong>en</strong>to por un<br />

recinto <strong>de</strong> mayores dim<strong>en</strong>siones que <strong>en</strong>globó los distintos<br />

núcleos que configuran <strong>el</strong> castillo. Se conservan numerosas<br />

noticias sobre restauraciones y obras realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s durante todo <strong>el</strong> período postmedieval hasta<br />

<strong>el</strong> siglo pasado (GALASSI 1981), por lo que seguram<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>strucción sistemática <strong>de</strong> estos restos ha t<strong>en</strong>ido lugar <strong>en</strong>tre<br />

finales d<strong>el</strong> siglo pasado y <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te. Los únicos indicios que<br />

aún se conservan d<strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> son toponímicos.<br />

Así, una calle d<strong>el</strong> sector Sur <strong>de</strong> Montecatini se l<strong>la</strong>ma Vía<br />

Mura P. Grocco, y cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za d<strong>el</strong> castillo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>el</strong> Vicolo Porta Riccarda y <strong>el</strong> Vicolo Porta Signor<strong>el</strong>li. Los<br />

nombres <strong>de</strong> estas dos puertas aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción<br />

realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1688 d<strong>el</strong> castillo ya m<strong>en</strong>cionada. Por<br />

lo <strong>de</strong>más, no po<strong>de</strong>mos más que p<strong>la</strong>ntear hipótesis sobre <strong>el</strong><br />

trazado <strong>de</strong> los recintos amural<strong>la</strong>dos.<br />

Los únicos restos conservados <strong>de</strong> mural<strong>la</strong>s y puertas se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Burgo o Ripa. En esta zona ha sido posible<br />

observar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> jamba <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> una puerta<br />

con arco semicircu<strong>la</strong>r (Fig. 30, n. 1), y una segunda puerta<br />

conservada íntegram<strong>en</strong>te alineada con <strong>el</strong> muro <strong>de</strong> cierre d<strong>el</strong><br />

conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santa Maria a Ripa (Fig. 30, n. 2). Se carece <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que permitan fechar ambas estructuras.<br />

<strong>El</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva conservada pres<strong>en</strong>ta graves<br />

problemas <strong>de</strong> lectura <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s múltiples restauraciones<br />

realizadas <strong>en</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro histórico.<br />

Se ha tomado <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>la</strong>s dos<br />

fortalezas situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cimas <strong>de</strong> los dos castillos: <strong>la</strong> Rocca<br />

di Tramontana, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo viejo, y <strong>la</strong> Rocca d<strong>el</strong><br />

Carmine <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo nuevo.<br />

La fortaleza d<strong>el</strong> castillo viejo, d<strong>en</strong>ominada s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te La


Rocca, ha sido objeto <strong>de</strong> excavaciones sistemáticas, por lo<br />

que contamos con algunos datos útiles para reconstruir su<br />

evolución histórico <strong>en</strong> los siglos XI-XIII (Fig. 29) 20. Los<br />

resultados <strong>de</strong> esta excavación han permitido observar que <strong>la</strong><br />

morfología que pres<strong>en</strong>ta actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fortaleza es <strong>el</strong> fruto<br />

<strong>de</strong> una reconstrucción d<strong>el</strong> siglo XIV. Hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>el</strong><br />

castillo era una al<strong>de</strong>a cerrada por mural<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> que t<strong>en</strong>ían<br />

su resid<strong>en</strong>cia gran<strong>de</strong>s propietarios, propietarios medios y<br />

campesinos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> única zona militar<br />

se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo nuevo. Cuando los flor<strong>en</strong>tinos<br />

<strong>de</strong>cidieron construir <strong>el</strong> p<strong>en</strong>tágono <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual fortaleza <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> castillo nuevo realizaron un muro con talud que <strong>en</strong>globó<br />

varios edificios ya exist<strong>en</strong>tes y reutilizó una casa-torre como<br />

79<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

torre d<strong>el</strong> hom<strong>en</strong>aje. Todas <strong>la</strong>s construcciones integradas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> fortaleza pert<strong>en</strong>ecían a habitaciones y resid<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

grupos sociales privilegiados, tal y como han mostrado <strong>la</strong><br />

excavaciones (MILANESE et alii 1997). Se han hal<strong>la</strong>d los<br />

restos <strong>de</strong> tres torres (A-B- y quzás C), <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que una so<strong>la</strong><br />

se conserva <strong>en</strong> alzado (A). La torre A es tipológicam<strong>en</strong>te<br />

afín a otras estructuras pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo fechadas <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XII (Foto 35). La única puerta original <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong>evada a unos tres metros d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o y mira<br />

hacia <strong>el</strong> exterior (a <strong>la</strong> iglesia), por lo que urbanísticam<strong>en</strong>te<br />

está r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina y no con su cima,<br />

don<strong>de</strong> se construyó <strong>la</strong> fortaleza bajomedieval. A finales d<strong>el</strong><br />

siglo XIII se construyeron <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima d<strong>el</strong> castillo otras casas<br />

Fig. 29. P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini (Fu<strong>en</strong>te: MILANESE et alii 1997, modificada).


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini<br />

rectangu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> varios pisos (edificios D-E, <strong>de</strong> 7x 6 m) que<br />

correspond<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s tipologías resid<strong>en</strong>ciales que se afirman a<br />

partir <strong>de</strong> este siglo, caracterizadas por un amplio <strong>de</strong>sarrollo<br />

p<strong>la</strong>nimétrico <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nta. <strong>El</strong> carácter privilegiado <strong>de</strong> estas<br />

construcciones está confirmado por <strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> cerámica<br />

vidriada ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> producción marroquina o d<strong>el</strong> sur <strong>de</strong> España<br />

fechable <strong>en</strong> los siglos XI-XII (MILANESE-QUIRÓS CASTILLO<br />

1997a: 136). Así pues, los restos conservados permit<strong>en</strong><br />

excluir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fortalezas o <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivas<br />

<strong>de</strong> notables dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo viejo antes d<strong>el</strong> siglo<br />

XIV.<br />

La segunda fortaleza se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo nuevo<br />

(Fig. 30, n. 30), d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia d<strong>el</strong> Carmine (Fig. 30,<br />

n. 31). No es posible evaluar <strong>la</strong> morfología original <strong>de</strong> esta<br />

fortaleza, ya que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia d<strong>el</strong> Carmine<br />

a finales d<strong>el</strong> siglo XIII (LIVI 1811: 100) ha modificado <strong>la</strong><br />

estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza. En contraste con <strong>el</strong> castillo viejo,<br />

<strong>la</strong> torre d<strong>el</strong> castillo nuevo es una verda<strong>de</strong>ra estructura militar,<br />

que pres<strong>en</strong>ta mayores dim<strong>en</strong>siones que <strong>la</strong>s torres pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> castillo. Situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina, fue<br />

reutilizada <strong>en</strong> época postmedieval para colocar <strong>el</strong> r<strong>el</strong>oj d<strong>el</strong><br />

concejo <strong>en</strong> <strong>la</strong> pared Norte, visible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> todo <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Montecatini (Foto 36).<br />

La estructura conservada consta <strong>de</strong> un único edificio<br />

rectangu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> 9,7 x 6,2 m con una amplia base <strong>de</strong> 3-5 m<br />

<strong>de</strong> altura según <strong>la</strong>s zonas, sobre <strong>el</strong> que se levanta una torre<br />

cuadrada <strong>de</strong> unos seis metros <strong>de</strong> <strong>la</strong>do. Probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

torno a <strong>la</strong> torre había un foso r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> agua, tal y como<br />

han mostrado <strong>la</strong>s prospecciones, aunque sería necesario<br />

verificarlo estratigráficam<strong>en</strong>te (MILANESE-QUIRÓS CASTILLO<br />

1997a: 108). La lectura arqueológica d<strong>el</strong> edificio ha permitido<br />

observar que <strong>el</strong> param<strong>en</strong>to no es homogéneo, ya que <strong>la</strong><br />

construcción ha sido realizada <strong>en</strong> tres fases distintas. La base<br />

y los dos primeros metros <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre han sido realizados con<br />

una técnica constructiva fechable <strong>en</strong> época medieval: cantos<br />

y piedras <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones medias (30-50 x 30-40<br />

cm), <strong>de</strong>sbastadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cara vista y dispuestas formando<br />

hi<strong>la</strong>das horizontales y paral<strong>el</strong>as homogéneas. Pres<strong>en</strong>tan<br />

juntas amplias y r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>adas sucesivam<strong>en</strong>te con cargas y<br />

argamasas que dificultan <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción original.<br />

Esta técnica constructiva se empleó <strong>en</strong> Montecatini y <strong>en</strong><br />

Valdinievole <strong>en</strong> los siglos XII-XV, por lo que no es posible<br />

fechar con precisión <strong>el</strong> conjunto. Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> esta fase<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un realzami<strong>en</strong>to posterior realizado con una<br />

típica técnica postmedieval, que se pue<strong>de</strong> fechar <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XV. Por último, y rematando <strong>la</strong><br />

construcción, se construyeron <strong>la</strong>s alm<strong>en</strong>as que pres<strong>en</strong>ta<br />

actualm<strong>en</strong>te. Gracias a los archivos d<strong>el</strong> Ayuntami<strong>en</strong>to sabemos<br />

que, tanto <strong>la</strong> torre como <strong>el</strong> r<strong>el</strong>oj, han sido objeto <strong>de</strong> continuas<br />

restauraciones y reparaciones <strong>en</strong> los últimos tres siglos 21.<br />

<strong>El</strong> aspecto más interesante que hay que seña<strong>la</strong>r es que se trata<br />

<strong>de</strong> una estructura estrictam<strong>en</strong>te militar, aus<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

castillo. Situada <strong>en</strong> posición dominante hacia <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, <strong>el</strong><br />

paso hacia Pistoia y otros castillos d<strong>el</strong> valle, probablem<strong>en</strong>te<br />

fue erigida a finales d<strong>el</strong> siglo XII por una facción aristocrática<br />

local o <strong>el</strong> propio concejo que, como hemos visto, conservó su<br />

propiedad hasta nuestros días.<br />

3.2. Arquitectura civil<br />

80<br />

Una vez examinada <strong>la</strong> arquitectura militar, es necesario<br />

analizar <strong>de</strong> forma meticulosa <strong>la</strong> arquitectura civil, ya que es<br />

<strong>el</strong> mejor indicador que t<strong>en</strong>emos para analizar <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

social d<strong>el</strong> espacio d<strong>el</strong> castillo. Se ha realizado una triple<br />

división <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s torres, <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das y <strong>la</strong>s botteghe t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta sus características constructivas y funcionales.<br />

Se podría cuestionar por qué se analizan <strong>la</strong>s torres como<br />

arquitectura civil y no como militar, ya que normalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

estudio <strong>de</strong> estas estructuras, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s,<br />

ha sido realizado con esta perspectiva 22. Este problema, al<br />

m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> Montecatini y <strong>en</strong> otros c<strong>en</strong>tros rurales, se <strong>de</strong>be<br />

p<strong>la</strong>ntear <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otra perspectiva, ya que sin ninguna duda <strong>la</strong>s<br />

torres eran estructuras <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> habitación. La torre<br />

aún conservada <strong>en</strong> alzado <strong>en</strong> <strong>la</strong> fortaleza d<strong>el</strong> castillo viejo fue<br />

excavada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1995, y a pesar <strong>de</strong> su limitada ext<strong>en</strong>sión,<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>de</strong> 6 m 2 <strong>de</strong> espacio útil por cada una <strong>de</strong> sus tres<br />

pisos, estuvo ocupada hasta finales d<strong>el</strong> siglo XIV por grupos<br />

medio-altos. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas analizadas citan<br />

una so<strong>la</strong> vez <strong>el</strong> binomio casam<strong>en</strong>tum cum turris (GUIDI-<br />

PELLEGRINETTI 1921: 37), mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ocasiones <strong>la</strong>s torres se citan como unida<strong>de</strong>s resid<strong>en</strong>ciales<br />

autónomas.<br />

Exist<strong>en</strong> otros casos <strong>de</strong> torres situadas <strong>en</strong> castillos empleadas<br />

como resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los grupos dominantes. Un paral<strong>el</strong>o<br />

interesante es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> San Giorgio di<br />

Fi<strong>la</strong>ttiera (MS), que pres<strong>en</strong>ta características simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Montecatini y se pue<strong>de</strong> fechar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII. La torre<br />

fue <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> grupo dirig<strong>en</strong>te local hasta <strong>el</strong> siglo<br />

XIV, cuando fue construido <strong>el</strong> nuevo castillo por parte <strong>de</strong><br />

los Ma<strong>la</strong>spina (CABONA-MANNONI-PIZZOLO 1982). En <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> un paral<strong>el</strong>o importante es <strong>la</strong> torre d<strong>el</strong><br />

r<strong>el</strong>oj d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Santa Maria a Monte, construcción<br />

realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII con p<strong>la</strong>nta cuadrada y empleada<br />

como resid<strong>en</strong>cia.<br />

Volvi<strong>en</strong>do a Montecatini, es importante subrayar <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

torres conservadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro histórico. Leone Livi escribía<br />

<strong>el</strong> siglo XIX recogi<strong>en</strong>do viejas tradiciones y <strong>de</strong>scripciones<br />

que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado, había <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo un total <strong>de</strong> 25 torres<br />

(LIVI 1811: 5), número muy importante si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que su pob<strong>la</strong>ción era <strong>de</strong> unas 1500 personas 23. No obstante,<br />

a incios d<strong>el</strong> siglo XIX había sólo seis torres, que son <strong>la</strong>s<br />

mismas que aún hoy se conservan (sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>scubiertas por <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza a <strong>la</strong>s que ya<br />

nos hemos referido).<br />

Las torres se distribuy<strong>en</strong> por todos los sectores d<strong>el</strong> castillo;<br />

una <strong>en</strong> <strong>el</strong> Burgo o Ripa (Fig. 30, n. 4); una <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fortaleza d<strong>el</strong> castillo viejo (Fig. 30, n. 6) a <strong>la</strong> que habría que<br />

añadir otras dos aparecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> excavación; <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran dos más (Fig. 30, n. 17), una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s conocida<br />

como torre Tavarn<strong>el</strong>li (Fig. 30, n. 14). Por último, otras<br />

torres se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> área d<strong>el</strong> castillo nuevo y <strong>en</strong> su<br />

borgo (Foto 37); son <strong>la</strong>s torres <strong>de</strong> vía Tavarn<strong>el</strong>li-vía Cast<strong>el</strong><br />

Lemi (Fig. 30, n. 25) y <strong>la</strong> <strong>de</strong> vía Cast<strong>el</strong> Lemi (Fig. 30, n.<br />

28). Otra estructura vertical situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo nuevo y<br />

completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>lucida, podría ser otra torre (Fig. 30, n.<br />

29) 24.<br />

Estas torres pres<strong>en</strong>tan unas características constructivas<br />

muy homogéneas, por lo que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir que han sido


Fig. 30. Restos medievales d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini.<br />

81<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini<br />

construidas <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> tiempo muy breve. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

p<strong>la</strong>nta cuadrada <strong>de</strong> 4-5 m <strong>de</strong> <strong>la</strong>do y alcanzan una altura que<br />

supera los 10 m -aunque muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s han sido rebajadas<br />

o <strong>de</strong>struidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los siglos (Foto 38)-, divididas<br />

<strong>en</strong> dos o tres pisos. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> una única<br />

puerta situada a 2-3 m d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, alta y estrecha, con arco <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scarga y arquitrabe monolítico y, ocasionalm<strong>en</strong>te, alguna<br />

tronera situada <strong>en</strong> los pisos más altos. Las construcciones han<br />

sido realizadas con sil<strong>la</strong>rejos <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca formando hi<strong>la</strong>das<br />

horizontales y paral<strong>el</strong>as con juntas amplias, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s esquinas y <strong>la</strong>s jambas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aperturas se han empleado<br />

sil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> travertino. Basándonos <strong>en</strong> los datos <strong>de</strong> excavación,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s informaciones proporcionadas por <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tipología y <strong>en</strong> <strong>la</strong> técnica constructiva, se pued<strong>en</strong> fechar<br />

estas construcciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII y, probablem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

segunda mitad 25.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s torres, se conservan <strong>en</strong> diversas zonas <strong>de</strong><br />

Montecatini otras casas medievales. Salvo <strong>en</strong> contadas<br />

ocasiones, los restos conservados no permit<strong>en</strong> valorar <strong>de</strong><br />

forma a<strong>de</strong>cuada <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad y morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras.<br />

Así, fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> muros, puertas y v<strong>en</strong>tanas medievales<br />

se observan bajo <strong>en</strong>lucidos o fases sucesivas <strong>en</strong>, al m<strong>en</strong>os,<br />

nueve casos (Fig. 30, n. 10, 16, 19, 24, 26, 27, 32, 33,<br />

34), mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> solo tres edificios, los restos son lo<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te significativos como para po<strong>de</strong>r analizar <strong>la</strong><br />

tipología constructiva.<br />

En <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rocca (Fig. 30, n. 11) se conserva parcialm<strong>en</strong>te<br />

un edificio medieval <strong>de</strong> dos pisos, posteriorm<strong>en</strong>te recrecido<br />

que pres<strong>en</strong>ta un vano con arco <strong>de</strong> medio punto y una v<strong>en</strong>tana<br />

realizada con <strong>la</strong>drillos como los utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> arcada.<br />

Probablem<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ía otro pequeño vano, <strong>de</strong> difícil lectura<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s fases sucesivas. Una interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XVIII y otra <strong>en</strong> los siglos XIX/XX han alterado <strong>la</strong> volumetría<br />

y <strong>la</strong> morfología d<strong>el</strong> edificio medieval.<br />

Otro edificio pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> vía Tal<strong>en</strong>ti 3 (Fig. 30, n. 23) podría<br />

pres<strong>en</strong>tar analogías con <strong>el</strong> anterior <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

aperturas. <strong>El</strong> edificio medieval se distribuye <strong>en</strong> dos pisos;<br />

<strong>el</strong> inferior pres<strong>en</strong>ta una puerta con arco y una v<strong>en</strong>tana con<br />

tímpano triangu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones; <strong>en</strong> <strong>el</strong> superior se<br />

observan dos vanos <strong>de</strong> notables dim<strong>en</strong>siones, probablem<strong>en</strong>te<br />

con arcos, si bi<strong>en</strong> una fase sucesiva impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> estos<br />

restos. La técnica constructiva y <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aperturas<br />

permite datar <strong>el</strong> edificio <strong>en</strong>tre los siglos XII y XV.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un caso se ha conservado casi integralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

fachada sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> una construcción medieval (Fig. 30,<br />

n. 13). Ésta pres<strong>en</strong>ta unos 8 m <strong>de</strong> longitud y 6 m <strong>de</strong> altura y<br />

es <strong>el</strong> único param<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción que no está <strong>en</strong>lucido<br />

(Foto 39). <strong>El</strong> edificio está distribuido <strong>en</strong> tres pisos y pres<strong>en</strong>ta<br />

pocas aperturas. En <strong>el</strong> piso inferior se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una puerta con<br />

arquitrabe monolítico y arco <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga estrecho y alto (3x1<br />

m), mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tanas son tres; una pequeña tronera<br />

cerca d<strong>el</strong> ángulo Este; una pequeña v<strong>en</strong>tana arquitrabada<br />

sobre ménsu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer piso y otra v<strong>en</strong>tana con arco <strong>de</strong><br />

medio punto <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte culminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción. <strong>El</strong><br />

muro ha sido realizado con pequeños sil<strong>la</strong>rejos <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca<br />

dispuestos formando hi<strong>la</strong>das horizontales y paral<strong>el</strong>as, con<br />

módulo pequeño (60 cm). Los indicadores cronológicos a<br />

nuestra disposición no permit<strong>en</strong> establecer una datación<br />

82<br />

precisa; <strong>el</strong> módulo y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica<br />

constructiva unidos a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tana arquitrabada<br />

sobre ménsu<strong>la</strong>s, sugier<strong>en</strong> una cronología bajomedieval <strong>en</strong>tre<br />

los siglos XIV-XV 26.<br />

Una m<strong>en</strong>ción aparte requier<strong>en</strong> los edificios públicos pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za, tanto <strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Justicia (Fig. 30, n. 12)<br />

como <strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>cio d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>stà, adosado a <strong>la</strong> pared Norte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

torre Tavarn<strong>el</strong>li. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer caso <strong>el</strong> edificio<br />

no está <strong>en</strong>lucido, <strong>el</strong> pa<strong>la</strong>cio d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>stà se pue<strong>de</strong> analizar<br />

arqueológicam<strong>en</strong>te. <strong>El</strong> Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Justicia ha sido realizado <strong>en</strong><br />

al m<strong>en</strong>os tres fases edilicias, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales solo <strong>la</strong> primera es<br />

medieval; <strong>de</strong> esta fase se conservan algunos li<strong>en</strong>zos situados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> edificio realizados con con pequeños sil<strong>la</strong>rejos<br />

<strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca, formando hi<strong>la</strong>das horizontales y paral<strong>el</strong>as con<br />

módulo pequeño. En <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> siglo XVI, <strong>el</strong> edificio<br />

fue completam<strong>en</strong>te reformado y ampliado, adquiri<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> volumetría actual; una interv<strong>en</strong>ción más reci<strong>en</strong>te ha<br />

modificado su aspecto original.<br />

Por último es necesario analizar otro conjunto <strong>de</strong><br />

construcciones medievales que están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> Montecatini: <strong>la</strong>s botteghe (Foto 40). Se trata <strong>de</strong> una<br />

tipología arquitectónica muy difundida <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> y <strong>en</strong> otras<br />

regiones <strong>de</strong> Italia c<strong>en</strong>tral, que pue<strong>de</strong> ser interpretada como<br />

resid<strong>en</strong>cia, taller y ti<strong>en</strong>da <strong>de</strong> comerciantes y artesanos. Son<br />

construcciones realizadas <strong>en</strong> dos pisos que se caracterizan<br />

por t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja una doble o incluso triple apertura,<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te con arcos <strong>de</strong> medio punto o rebajados <strong>de</strong> amplia<br />

luz. Es frecu<strong>en</strong>te que una <strong>de</strong> estas aperturas, <strong>la</strong> que permitían<br />

<strong>el</strong> acceso al taller, fuese <strong>de</strong> mayores dim<strong>en</strong>siones, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>la</strong> segunda puerta, más pequeña, daba acceso al piso<br />

superior a través <strong>de</strong> una escalera 27. Se trata, pues, <strong>de</strong> una<br />

tipología constructiva <strong>de</strong> gran interés, ya que muestra <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s artesanales y comerciales. En <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Montecatini hay seis <strong>de</strong> estas estructuras (Fig. 30,<br />

n.15, 18, 20, 21a, 21b, 22), que pres<strong>en</strong>tan variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aperturas (dobles arcos <strong>de</strong> medio punto;<br />

triples arcos rebajados; arco <strong>de</strong> medio punto con puerta<br />

arquitrabada sobre ménsu<strong>la</strong>s, etc.), y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cronologías.<br />

Aunque se carece <strong>de</strong> indicadores cronológicos precisos para<br />

fechar estas construcciones, <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s fueron<br />

realizadas <strong>en</strong> los siglos XII-XIII, salvo alguna excepción (<strong>el</strong><br />

n. 22, d<strong>el</strong> siglo XIV-XV). Es importante seña<strong>la</strong>r que todas <strong>la</strong>s<br />

botteghe se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za d<strong>el</strong> castillo, y <strong>de</strong><br />

forma particu<strong>la</strong>r al sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles paral<strong>el</strong>as,<br />

don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraba <strong>el</strong> barrio <strong>de</strong> comerciantes y artesanos.<br />

3.3. Arquitectura eclesiástica<br />

No son muchos los edificios r<strong>el</strong>igiosos medievales <strong>de</strong><br />

Montecatini t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> castillo;<br />

se reduc<strong>en</strong> a cuatro iglesias, algunos hospitales 28 y quizás<br />

algunos oratorios y otros edificios m<strong>en</strong>ores. Actualm<strong>en</strong>te son<br />

reconocibles so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s iglesias <strong>de</strong> San Ang<strong>el</strong>o/San Pietro,<br />

d<strong>el</strong> Carmine, <strong>de</strong> Santa Maria a Ripa y <strong>de</strong> Santa Margherita.<br />

La primera iglesia docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Montecatini es <strong>la</strong> <strong>de</strong> San<br />

Mich<strong>el</strong>e (Fig. 30, n. 7), situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo viejo y citada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> donación realizada por Il<strong>de</strong>brando <strong>de</strong> Maona al Obispo


<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1074. Aparece <strong>en</strong> todos los inv<strong>en</strong>tarios d<strong>el</strong><br />

obispo hasta <strong>el</strong> año 1192. Con <strong>el</strong> pasar d<strong>el</strong> tiempo <strong>la</strong> iglesia<br />

tomó <strong>el</strong> título <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Neure, que se <strong>en</strong>contraba<br />

a los pies d<strong>el</strong> castillo. No se produjo inmediatam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> diagnidad plebana a <strong>la</strong> iglesia d<strong>el</strong> castillo,<br />

pero <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia estable d<strong>el</strong> plebano pasó a ser <strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Montecatini (SPICCIANI 1997). La iglesia <strong>de</strong> San Mich<strong>el</strong>e<br />

fue probablem<strong>en</strong>te construida <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> curtis o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e que se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> <strong>la</strong> colina, y<br />

se reconstruyó completam<strong>en</strong>te a mediados o <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad d<strong>el</strong> siglo XII, cuando se convirtió <strong>en</strong> <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong><br />

plebano. La técnica constructiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> fachada <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia,<br />

realizada con gran<strong>de</strong>s sil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca con juntas muy<br />

pequeñas, permite datar <strong>la</strong> construcción <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />

d<strong>el</strong> siglo XII 29. <strong>El</strong> campanario (Fig. 30, n. 8) pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

misma técnica, por lo que con toda seguridad se construyó<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo mom<strong>en</strong>to. Es interesante seña<strong>la</strong>r que, si<strong>en</strong>do<br />

contemporánea a <strong>la</strong>s torres privadas, se utilizó una técnica<br />

constructiva muy distinta. La iglesia fue ampliada <strong>en</strong> varias<br />

ocasiones durante <strong>la</strong> Baja Edad Media, y sufrió una radical<br />

transformación <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII.<br />

Otra iglesia que está docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1260 es <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Santa Maria a Ripa (Fig. 30, n. 3), actual monasterio<br />

b<strong>en</strong>edictino situado a los pies d<strong>el</strong> castillo viejo, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

barrio d<strong>en</strong>ominado Borgo (GUIDI 1932: 265). Los restos<br />

arquitectónicos conservados permit<strong>en</strong> fechar <strong>la</strong> primera fase<br />

constructiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII, tanto por <strong>la</strong>s características<br />

tipológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> puerta como por <strong>la</strong> técnica constructiva<br />

<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s sil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> caliza b<strong>la</strong>nca. <strong>El</strong> edificio se amplió<br />

<strong>en</strong> los siglos XV-XVI, probablem<strong>en</strong>te cuando se fundó <strong>el</strong><br />

monasterio <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1532. De hecho, <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> primer<br />

c<strong>la</strong>ustro d<strong>el</strong> mismo (Fig. 30, n. 5) ha sido realizada con una<br />

técnica constructiva «<strong>de</strong> transición», que se pue<strong>de</strong> fechar <strong>en</strong><br />

los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XV y los primeros d<strong>el</strong> XVI.<br />

Las otras dos iglesias conservadas son ambas d<strong>el</strong> siglo XIII.<br />

La iglesia d<strong>el</strong> Carmine (Fig. 30, n. 31) fue construida fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> fortaleza d<strong>el</strong> castillo nuevo a finales d<strong>el</strong> siglo XIII<br />

(LIVI 1811: 100), pero <strong>la</strong> volumetría actual es resultado <strong>de</strong><br />

restauraciones realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los siglos XVII-<br />

XVIII. En <strong>el</strong> ábis<strong>de</strong> <strong>de</strong> esta iglesia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un talud<br />

<strong>de</strong> unos cinco metros, que podría constituir <strong>el</strong> único resto<br />

conservado d<strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do d<strong>el</strong> castillo nuevo.<br />

<strong>El</strong> último edificio que se tomará <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración es <strong>la</strong><br />

iglesia <strong>de</strong> Santa Margherita (Fig. 30, n. 35), situada fuera<br />

d<strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do d<strong>el</strong> castillo. La iglesia se construyó<br />

por los eremitas agustinianos <strong>de</strong> Riaffrico, localidad situada<br />

<strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Maona, don<strong>de</strong> existió hasta <strong>la</strong><br />

Baja Edad Media una iglesia <strong>de</strong>dicada a Santa Maria y Santa<br />

Margherita. Los docum<strong>en</strong>tos conservados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo <strong>de</strong><br />

Estado <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al fondo Frati Agostiniani<br />

di Margherita di Montecatini ofrec<strong>en</strong> importantes noticias<br />

sobre <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia 30. Durante <strong>la</strong> primera mitad<br />

d<strong>el</strong> siglo XIII <strong>la</strong> comunidad eremitíca llevó a cabo una política<br />

<strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (Colli, Farfario,<br />

Marliana, Campo <strong>de</strong> Neure), llegando incluso a comprar<br />

un casam<strong>en</strong>tum <strong>en</strong> <strong>la</strong> exclusiva zona <strong>de</strong> Reghiati d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Montecatini. La riqueza <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución le permitió<br />

afrontar <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo edificio eclesiástico <strong>de</strong><br />

gran<strong>de</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> castillo, pero fuera<br />

83<br />

d<strong>el</strong> mismo. En <strong>el</strong> año 1273, <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> autorizó su<br />

construcción (ASF, Montecatini Agostiniani, 15 febrero 1273)<br />

y <strong>la</strong> primera piedra fue colocada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1276. La obra<br />

duró, al m<strong>en</strong>os, un <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io (ASF, Montecatini Agostiniani,<br />

9 agosto 1276; í<strong>de</strong>m 13 febrero 1283). Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

iglesia carece <strong>de</strong> techo y varios almac<strong>en</strong>es y garajes han sido<br />

adosados a los muros medievales.<br />

Las principales conclusiones que po<strong>de</strong>mos obt<strong>en</strong>er d<strong>el</strong> estudio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura eclesiástica son <strong>de</strong> dos tipos: por un <strong>la</strong>do <strong>la</strong><br />

distribución espacial <strong>de</strong> los edificios y por otro <strong>la</strong> colocación<br />

cronológica <strong>de</strong> los restos conservados. Respecto al primer<br />

dato, es interesante subrayar <strong>la</strong> distribución homogénea <strong>en</strong><br />

todos los polos que configuran <strong>el</strong> castillo: tanto <strong>el</strong> burgo<br />

como los dos castillos se dotaron <strong>de</strong> estructuras eclesiásticas<br />

a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un siglo <strong>de</strong> su fundación.<br />

Es interesante subrayar, a<strong>de</strong>más, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII se<br />

produjo <strong>la</strong> construcción o reconstrucción <strong>de</strong> dos iglesias, y<br />

lo mismo sucedió a finales d<strong>el</strong> XIII, confirmándose los datos<br />

aportados por todas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini<br />

tuvo una <strong>en</strong>orme expansión urbanística y constructiva <strong>en</strong> los<br />

siglos XII-XIII, lo que provocó <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> numerosas<br />

al<strong>de</strong>as dispersas situadas <strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> castillo.<br />

4. Conclusiones<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Montecatini repres<strong>en</strong>ta un importante mod<strong>el</strong>o tipológico <strong>de</strong><br />

castillo que alcanzó tal <strong>de</strong>sarrollo que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido<br />

como quasi-città (WICKHAM 1990: 95). Es una comunidad<br />

que conoció una gran expansión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XI<br />

hasta <strong>el</strong> XIII, podía <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII pactar <strong>la</strong> paz directam<strong>en</strong>te<br />

con una <strong>ciudad</strong> como Pistoia (SANTOLI 1915: 3-5). <strong>El</strong> pap<strong>el</strong><br />

político que alcanzó <strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> este<br />

siglo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> XIII, le permitió mant<strong>en</strong>er<br />

una posición política y económica dominante <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

Valdinievole ori<strong>en</strong>tal.<br />

<strong>El</strong> castillo surgió, con toda probabilidad, <strong>en</strong> torno a un<br />

c<strong>en</strong>tro dominical don<strong>de</strong> había algunas al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> pequeñas<br />

dim<strong>en</strong>siones, pero pronto alcanzó un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>mográfico<br />

muy notable, convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>el</strong> mayor c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> valle. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> castillo adquirió un pap<strong>el</strong> y<br />

unas dim<strong>en</strong>siones que ni siquiera pret<strong>en</strong>dían sus mismos<br />

fundadores (WICKHAM 1990a: 95-96). Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong><br />

vista, <strong>el</strong> castillo se convirtió <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> transformación<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, propiciando <strong>la</strong> completa <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> gran<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as docum<strong>en</strong>tadas a principios d<strong>el</strong> siglo XI.<br />

<strong>El</strong> castillo curt<strong>en</strong>se se convirtió <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> agregación,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> cual, <strong>la</strong>s señorías locales -<strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> d<strong>el</strong> Obispo<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Maona» y <strong>de</strong> los Lambardi-<br />

favorecieron <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong><br />

sector terciario apoyado por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> red viaria y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo comercial que alcanzó <strong>el</strong> valle <strong>en</strong> estos siglos. Son<br />

procesos que se observan <strong>en</strong> otros castillos <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones<br />

simi<strong>la</strong>res o mayores, como Cast<strong>el</strong>fior<strong>en</strong>tino, Certaldo o San<br />

Gimignano <strong>en</strong> Vald<strong>el</strong>sa (FRANCOVICH 1976: 60), o Santa<br />

Maria a Monte <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (WICKHAM<br />

1998). Es importante seña<strong>la</strong>r que este mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> castillos<br />

se <strong>de</strong>sarrolló m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> noroccid<strong>en</strong>tal que <strong>en</strong>


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini<br />

otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Esto no se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

razones socioeconómicas, comerciales y productivas, sino a<br />

<strong>la</strong> limitación política que supuso <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosas<br />

ciuda<strong>de</strong>s fuertes <strong>en</strong> esta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>Luca</strong><br />

y Pisa dominaron <strong>de</strong> forma muy int<strong>en</strong>sa sus correspondi<strong>en</strong>tes<br />

<strong>territorio</strong>s, no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir lo mismo <strong>de</strong> Pistoia, Volterra<br />

o Si<strong>en</strong>a, al m<strong>en</strong>os hasta <strong>el</strong> siglo XIII (todas <strong>la</strong>s fundaciones<br />

d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río <strong>El</strong>sa son los ejemplos más significativos <strong>de</strong><br />

toda <strong>la</strong> región). Existe, pues, una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías y <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s castillos, <strong>en</strong><br />

cuanto ambos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> d<strong>el</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> libertad que consigu<strong>en</strong><br />

obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunas urbanas. La r<strong>el</strong>ación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre<br />

ambos procesos es tal que los castillos terminaron por asumir<br />

una función <strong>de</strong> señorío colectivo, fortificando o someti<strong>en</strong>do<br />

<strong>territorio</strong>s, como San Miniato, que llevó a cabo una agresiva<br />

política <strong>en</strong> <strong>el</strong> Valdarno y firmó <strong>en</strong> 1172 un pacto con <strong>la</strong>s<br />

comunas <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia y Pisa (MORELLI 1995). Montecatini<br />

alcanzó un <strong>de</strong>sarrollo m<strong>en</strong>or, pero los procesos <strong>de</strong> formación<br />

y evolución son los mismos. En Valdinievole, solo los<br />

castillos dispuestos sobre <strong>la</strong> vía principal que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />

una importante actividad productiva y comercial pued<strong>en</strong><br />

compararse, aunque <strong>en</strong> modo más mo<strong>de</strong>sto, a Montecatini.<br />

Buggiano o Larciano fueron castillos fundados sobre curtes;<br />

por <strong>el</strong> contrario Vivinaia o Pescia pres<strong>en</strong>tan más analogías<br />

con Montecatini, aunque -como veremos- los <strong>de</strong>sarrollos<br />

fueron distintos.<br />

Volvi<strong>en</strong>do a Montecatini, son muy importantes todos los<br />

datos que emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura arqueológica d<strong>el</strong> castillo. Si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI se pres<strong>en</strong>ta como un período <strong>de</strong> configuración<br />

territorial y <strong>de</strong>finición espacial, es sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XII cuando se produjo <strong>la</strong> gran expansión d<strong>el</strong> castillo. Su<br />

progresiva ampliación hasta unficarse los cinco polos que<br />

constituían su red urbanística, <strong>la</strong> multiplicación d<strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> casas <strong>en</strong> los años 1100-1200, <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do d<strong>el</strong> plebano a<br />

Montecatini y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un importante número <strong>de</strong><br />

iglesias son todos procesos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso<br />

<strong>de</strong> este siglo.<br />

Pero quizás <strong>el</strong> dato más significativo que emerge <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos arqueológicos es <strong>la</strong><br />

compleja articu<strong>la</strong>ción social y <strong>la</strong> jerarquización d<strong>el</strong> espacio<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo, tal y como aparece a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lectura d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro histórico y <strong>de</strong> los inv<strong>en</strong>tarios episcopales.<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversos grupos dirig<strong>en</strong>tes que ejercieron <strong>el</strong><br />

control señorial sobre <strong>el</strong> castillo (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> obispo y sus fid<strong>el</strong>es<br />

a los Lambardi <strong>de</strong> Montecatini y los señores «<strong>de</strong> Maona») se<br />

tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura repres<strong>en</strong>tativa<br />

y simbólica, como <strong>la</strong>s torres. La torre es, pues, un indicador<br />

arqueológico e histórico <strong>de</strong> esta tipología <strong>de</strong> castillos, ya<br />

que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contramos este tipo <strong>de</strong> estructuras <strong>en</strong> Santa<br />

Maria a Monte (Foto 41) 31, Fucecchio (MALVOLTI-VANNI<br />

DESIDERI 1996: 42) y Montecatini 32. En <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los castillos<br />

existieron torres, pero pert<strong>en</strong>ecían exclusivam<strong>en</strong>te a los<br />

propietarios, o al grupo dominante d<strong>el</strong> castillo, y formaron<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia fortificada señorial: son torres <strong>de</strong><br />

hom<strong>en</strong>aje <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que domina <strong>el</strong> aspecto militar sobre <strong>el</strong><br />

resid<strong>en</strong>cial (SETTIA 1984b: 205). Los propietarios <strong>de</strong> torres<br />

<strong>en</strong> Montecatini t<strong>en</strong>ían un pap<strong>el</strong> social r<strong>el</strong>evante d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad, bi<strong>en</strong> como magistrados d<strong>el</strong> concejo rural o como<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Las torres se distribuían<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo viejo y <strong>en</strong> Reghiati, don<strong>de</strong><br />

84<br />

residían los grupos dirig<strong>en</strong>tes locales. <strong>El</strong> segundo castillo se<br />

fundó <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XII para acoger a los<br />

campesinos que se tras<strong>la</strong>daron <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as cercanas, y es<br />

significativo <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fid<strong>el</strong>es episcopales <strong>en</strong> este c<strong>en</strong>tro<br />

urbano. Es importante seña<strong>la</strong>r que fr<strong>en</strong>te a otros castillos <strong>en</strong> los<br />

cuales <strong>la</strong> jerarquía social se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> pocas categorías<br />

<strong>de</strong> casas, <strong>en</strong> Montecatini existe una gran variedad (torre<br />

cum casam<strong>en</strong>tum, torre, optimun casam<strong>en</strong>tum, casam<strong>en</strong>tum,<br />

casa o domus), incluso d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> los t<strong>en</strong>itores d<strong>el</strong><br />

obispo.<br />

Por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to no contamos con fu<strong>en</strong>tes que permitan<br />

analizar <strong>la</strong> estructura señorial d<strong>el</strong> castillo y <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción por parte <strong>de</strong> los grupos dominantes.<br />

Gracias a los inv<strong>en</strong>tarios episcopales sabemos que <strong>el</strong> obispo<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> llevó a cabo una gestión muy conservadora <strong>de</strong> su<br />

patrimonio, ya que ap<strong>en</strong>as introdujo cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

productivas durante los siglos XI-XII. Las colinas situadas<br />

<strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> castillo estuvieron ocupadas por viñas,<br />

huertos y frutales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo X; los bosques y <strong>la</strong>s tierras<br />

montañosas <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s fueron ocupadas por castaños,<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, don<strong>de</strong> surgían <strong>la</strong>s fértiles tierras ganadas al<br />

pantano, es posible que se cultivase <strong>el</strong> grano. Contrariam<strong>en</strong>te<br />

a cuanto suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole,<br />

los c<strong>en</strong>sos exigidos por <strong>el</strong> obispo fueron siempre <strong>en</strong> moneda,<br />

y es importante seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> olivos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s episcopales. Todo <strong>el</strong>lo muestra que, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es episcopales, t<strong>en</strong>ían probablem<strong>en</strong>te<br />

más importancia los vínculos políticos y cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ares que se<br />

establecían con los fid<strong>el</strong>es y t<strong>en</strong>itores que <strong>la</strong> mera producción<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>stinadas al mercado d<strong>el</strong> castillo o a <strong>la</strong> mesa<br />

episcopal. La misma gestión <strong>de</strong> los diezmos d<strong>el</strong> castillo,<br />

cedidos <strong>en</strong> parte a varios fid<strong>el</strong>es, confirma esta política.<br />

Es probable que los Lambardi y los señores locales se<br />

preocupas<strong>en</strong> por imponer al campesinado otras estrategias<br />

productivas con criterios más a<strong>de</strong>cuados a sus intereses<br />

locales, que probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contraban una mejor salida<br />

a través d<strong>el</strong> mercado y d<strong>el</strong> control d<strong>el</strong> artesanado local.<br />

Aunque estas activida<strong>de</strong>s ap<strong>en</strong>as están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación 33, conocemos <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una importante<br />

actividad artesanal y comercial <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios talleres y ti<strong>en</strong>das situadas <strong>en</strong> torno<br />

a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za, espacio <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación pública <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se<br />

conc<strong>en</strong>tran los edificios públicos, <strong>el</strong> pozo y <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un cuarto <strong>de</strong> todos los fid<strong>el</strong>es d<strong>el</strong> obispo.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista político, <strong>la</strong> posición geográfica<br />

d<strong>el</strong> castillo, le permitió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una política <strong>de</strong> confín,<br />

aliándose y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tándose con ambas ciuda<strong>de</strong>s según <strong>la</strong>s<br />

circunstancias. Durante <strong>la</strong> guerra con Pistoia, que comportó<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> varios castillos fronterizos <strong>en</strong> los años 70<br />

d<strong>el</strong> siglo XII, Montecatini jugó un importante pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

dominio <strong>de</strong> este sector d<strong>el</strong> valle, por lo que <strong>Luca</strong> se preocupó<br />

<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>de</strong> su parte <strong>el</strong> castillo, tal y como testimonia<br />

<strong>el</strong> juram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fid<strong>el</strong>idad realizado <strong>en</strong> 1182 (THOLOMEO<br />

1955: 77). Igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to armado d<strong>el</strong> año<br />

1203 <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>la</strong> coalición formada por los<br />

reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, Montecatini y otros concejos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Valdinievole se opusieron a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> d<strong>el</strong> Serchio (SERCAMBI<br />

1892, vol. 1: 12-13). <strong>El</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>stacado d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>stà d<strong>el</strong><br />

castillo y, sobre todo, <strong>de</strong> los Lambardi <strong>en</strong> este ev<strong>en</strong>to bélico<br />

refleja los equilibrios políticos internos y <strong>el</strong> control que


ejerció <strong>el</strong> concejo <strong>en</strong> esta zona <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

NOTAS<br />

1 Sobre <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> red urbana toscana <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad<br />

Media, GINATEMPO-SANDRI 1990: 105-115.<br />

2 Sobre los Fralminghi <strong>en</strong> Valdinievole, SAVIGNI 1996: 204;<br />

SPICCIANI 1988: 60-62. Noticias sobre su g<strong>en</strong>ealogía se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> PESCAGLINI MONTI 1992: 77 ss.<br />

3 En <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cito c<strong>el</strong>ebrado <strong>el</strong> año sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Flor<strong>en</strong>cia ante<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> con<strong>de</strong>sa Matil<strong>de</strong> se confirmó al Obispo <strong>la</strong><br />

posesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> «medietatem ex integra <strong>de</strong> tertiam portionem<br />

<strong>de</strong> monte et poio, seo cast<strong>el</strong>lo illo quod dicitur Montecatini,<br />

una cum medietatem <strong>de</strong> tertiam portionem <strong>de</strong> curte et ecclesia<br />

<strong>de</strong> eo<strong>de</strong>m loco, cum omnibus suorum pertin<strong>en</strong>tiis et iac<strong>en</strong>tiis»<br />

(MANARESI 1960, n. 434, a. 1075: 328).<br />

4 Sobre los señores «<strong>de</strong> Maona» ver PESCAGLINI MONTI 1991<br />

y SPICCIANI 1992a.<br />

5 La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> Lambardi ha dado pie a<br />

sost<strong>en</strong>er que Montecatini fuese una fundación lombarda<br />

(RAUTY 1988: 72 ss.; RAUTY 1996a). Este autor <strong>de</strong>fine los<br />

Lambardi como grupos familiares (consorterie) que recibiron<br />

tierras fiscales asignadas antiguam<strong>en</strong>te a grupos <strong>de</strong> lombardos<br />

<strong>en</strong> armas, sigui<strong>en</strong>do una lectura étnica ya pres<strong>en</strong>te a inicios<br />

d<strong>el</strong> siglo (SCHNEIDER 1975: 210). Por su parte, G. Volpe<br />

(1976: 5-18) <strong>de</strong>mostró <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> admitir esta teoría<br />

hace casi un siglo, atribuyerndo este término al niv<strong>el</strong> inferior<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aristocracia, aunque siga si<strong>en</strong>do p<strong>la</strong>nteada incluso por<br />

arqueólogos (MILANESE et alii 1997). Ver también ROSSETTI<br />

1973: 328-329 y WICKHAM 1995a: 131.<br />

6 Enrico Lottieri y los hijos <strong>de</strong> Guidoro están citados <strong>en</strong><br />

este inv<strong>en</strong>tario como fid<strong>el</strong>es d<strong>el</strong> Obispo (SPICCIANI 1992b:<br />

184). Sin duda eran personajes <strong>de</strong> una cierta importancia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad local. Maccioni, que es otro hijo <strong>de</strong> Guidoro,<br />

es uno <strong>de</strong> los testigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Montecatini <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> paz firmada con Pistoia trece años antes (SANTOLI 1915:<br />

3-5), y Enrico Lottieri es <strong>en</strong> ese año uno <strong>de</strong> los magistrados<br />

d<strong>el</strong> concejo.<br />

7 Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fuera d<strong>el</strong> muro castri <strong>de</strong> Montecatino,<br />

indudablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> castillo viejo, ya que <strong>la</strong> casa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

vivían los hermanos Hugolino y B<strong>en</strong>esia, hijos <strong>de</strong> Gerardo<br />

y fid<strong>el</strong>es d<strong>el</strong> obispo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Reghiocti, al <strong>la</strong>do d<strong>el</strong><br />

pozo, y confina con <strong>la</strong> calle por un <strong>la</strong>do, con <strong>la</strong> tierra d<strong>el</strong><br />

obispo y con <strong>el</strong> muro d<strong>el</strong> castillo (GUIDI-PELLEGRINETTI 1921:<br />

38-39).<br />

8 ASF, Agostiniano <strong>de</strong> Santa Margherita, 2 mayo 1227; 15<br />

octubre 1231.<br />

9 En una d<strong>el</strong>iberación d<strong>el</strong> Concejo <strong>de</strong> Montecatini d<strong>el</strong> año<br />

1571 se acordó traer piedras para arreg<strong>la</strong>r <strong>el</strong> Pozzo di Piazza<br />

(ACM, Riformagioni dal 1o. g<strong>en</strong>naio 1659 a settembre 1574,<br />

85<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

vol. 24; 17 junio 1571 y 4 julio 1571). Nuevas reparaciones<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1788 (ACM, vol 56), 1858 (ACM vol.<br />

72) hasta <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> aguas a finales d<strong>el</strong> siglo<br />

pasado (ACM vol. 28)<br />

10 Sobre los fid<strong>el</strong>es d<strong>el</strong> obispo ver SAVIGNI 1996 : 183 ss.,<br />

OSHEIM 1977: 65.<br />

11 <strong>El</strong> término casam<strong>en</strong>tum ha t<strong>en</strong>ido significados variados,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un lote <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o edificable al lugar don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraba<br />

una domus <strong>de</strong>rruida o <strong>el</strong> lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>contraba<br />

una construcción (MALVOLTI-VANNI DESIDERI 1996: 28).<br />

Todos estos datos sugier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Montecatini, <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia, d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> los fid<strong>el</strong>es d<strong>el</strong> obispo, <strong>de</strong><br />

una jerarquización interna, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> lo que respecta a<br />

<strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia (torre-casam<strong>en</strong>tum-casa), que indudablem<strong>en</strong>te<br />

refleja una articu<strong>la</strong>ción socioeconómica; <strong>la</strong> misma situación<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los «t<strong>en</strong>itores» si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> tipología<br />

<strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia se reduce al t<strong>en</strong>im<strong>en</strong>to y a <strong>la</strong> domus.<br />

12 <strong>El</strong> contrato <strong>de</strong> t<strong>en</strong>im<strong>en</strong>to o locatione sustituyó a los liv<strong>el</strong>li<br />

<strong>de</strong>stinados a los cultivadores directos (OSHEIM 1977: 98),<br />

mi<strong>en</strong>tras que los b<strong>en</strong>eficia reemp<strong>la</strong>zaron los liv<strong>el</strong>li para los<br />

no cultivadores. Este proceso se observa igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> los contratos d<strong>el</strong> capítulo (JONES 1980: 284).<br />

13 Los nombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siete puertas eran Porta al Borgo<br />

(situada <strong>en</strong> Ripa o Borgo), Porta d<strong>el</strong><strong>la</strong> Foresta, Portone di<br />

Santa Margherita (situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra ori<strong>en</strong>tal, cerca <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Santa Margherita), Porta Guicciarda, Porta<br />

al Cozzo o Serraglio, Porta Signor<strong>el</strong>li, Porta al Prataccio,<br />

Sport<strong>el</strong>lo bajo <strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Justicia (ASF, Manoscritti, 167 -<br />

K). Una propuesta <strong>de</strong> ubicación <strong>de</strong> estas puertas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> MARRADI 1994: 49.<br />

14 Otro caso análogo es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquización observada<br />

d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Fucecchio a finales d<strong>el</strong> siglo XIII<br />

(MALVOLTI-VANNI DESIDERI 1996: 32-33). En este caso <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación fiscal ha permitido observar<br />

que, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s seis contra<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se dividía <strong>el</strong> castillo,<br />

existía una difer<strong>en</strong>cia sustancial <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo (contrada Sant’Andrea y Bernarda),<br />

y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los sectores más marginales (Sambuca, Gattavaia),<br />

pues llegaban a duplicar su r<strong>en</strong>ta. Sin embargo, <strong>la</strong> misma<br />

docum<strong>en</strong>tación muestra cómo los sectores más ricos no son<br />

exclusivistas, por lo <strong>en</strong>contramos r<strong>en</strong>tas medias o bajas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s contra<strong>de</strong> c<strong>en</strong>trales d<strong>el</strong> castillo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que<br />

hemos visto <strong>en</strong> Montecatini.<br />

15 <strong>El</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to casi absoluto que t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estructura social <strong>de</strong> los habitantes d<strong>el</strong> castillo no nos permite<br />

ni siquiera formu<strong>la</strong>r alguna hipótesis sobre <strong>la</strong> génesis d<strong>el</strong><br />

segundo castillo. No sabemos si <strong>en</strong> su fundación ha participado<br />

<strong>el</strong> concejo local o grupos aristocráticos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a una<br />

facción contraria a <strong>la</strong>s familias que dominaban <strong>el</strong> castillo<br />

más antiguo.<br />

16 La pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> estos castillos <strong>de</strong> artesanos y comerciantes<br />

está docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Santa Maria a Monte, don<strong>de</strong> se<br />

trabajaba <strong>el</strong> hierro (MORELLI 1998), y Fucecchio (MALVOLTI<br />

1983-1984), mi<strong>en</strong>tras que carecemos <strong>de</strong> noticias docum<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> Montecatini.


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini<br />

17 En torno al año 1200 son unas 2000 personas los<br />

habitantes <strong>de</strong> Montecatini, 2400-2500 a Fucecchio hacia<br />

1291 (MALVOLTI 1983-1984) y 900-1000 <strong>en</strong> Santa Maria a<br />

Monte <strong>en</strong> 1210 (MORELLI 1998: 127). Carecemos <strong>de</strong> noticias<br />

<strong>de</strong> otros c<strong>en</strong>tros.<br />

18 Sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> Montecatini contamos con una<br />

bibliografía bastante numerosa: LIVI 1811; DELL’OSTE 1903;<br />

CIPRIANI 1983; MARRADI 1994;. SEGHIERI 1972.<br />

19 Entre los principales trabajos que han empleado este<br />

procedimi<strong>en</strong>to hay que realizar los estudios realizados por<br />

<strong>el</strong> Istituto di Storia d<strong>el</strong><strong>la</strong> Cultura Materiale <strong>en</strong> Lunigiana<br />

(FERRANDO CABONA- GARDINI-MANNONI 1978; FERRANDO<br />

CABONA-CRUSI 1988) y por G. Bianchi <strong>en</strong> Campiglia Marittima<br />

(BIANCHI 1997).<br />

20 La excavación ha sido dirigida por Marco Mi<strong>la</strong>nese y<br />

realizada por M. Baldassarri, F. B<strong>en</strong><strong>en</strong>te, M. Biagini, F.<br />

Campus, S. Gobbato, F. Grassi y <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> estas páginas.<br />

Una síntesis <strong>de</strong> los primeros resultados se pue<strong>de</strong> consultar <strong>en</strong><br />

MILANESE et alii 1997.<br />

21 La primera noticia con <strong>la</strong> que contamos es d<strong>el</strong> año 1774<br />

(ACM, vol. 53).<br />

22 Por ejemplo, MACCI-ORGERA 1994.<br />

23 Las fu<strong>en</strong>tes escritas d<strong>el</strong> siglo XII, tal y como hemos visto,<br />

muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> seis torres <strong>en</strong> <strong>la</strong> porción (una sexta<br />

parte d<strong>el</strong> total) poseída por <strong>el</strong> Obispo. A<strong>de</strong>más, una torre <strong>de</strong><br />

Collor<strong>en</strong>si se cita <strong>en</strong> un testam<strong>en</strong>to realizado <strong>el</strong> 7 <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />

1403 (ASF, Agostiniano <strong>de</strong> Santa Margherita, ad anum). La<br />

crónica ilustrada realizada por G. Sercambi a inicios d<strong>el</strong> siglo<br />

XV repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini con cinco torres que<br />

resaltan sobre <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas d<strong>el</strong> castillo (SERCAMBI<br />

1892, vol. 1: 12). Todos estos datos dan verosimilitud a <strong>la</strong><br />

noticia recogida por L. Livi.<br />

24 Otras propuestas <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación, como <strong>la</strong> realizada<br />

por F. Redi <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> ángulo vía Lemmo di<br />

Balduccio-Piazza Giusti (Fig. 37, n. 13), o <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> torre campanaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Mich<strong>el</strong>e/San Pietro<br />

(Fig. 37 , n. 8) con una torre privada, se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>scartar.<br />

25 F. Redi ha propuesto una cronología amplia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XI-XII (REDI 1994: 87), que se pue<strong>de</strong> precisar basándose <strong>en</strong><br />

los indicadores cronológicos seña<strong>la</strong>dos.<br />

26 Esta estructura ha sido interpretada por F. Redi como una<br />

torre con edificio adosado, probablem<strong>en</strong>te basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aperturas, completam<strong>en</strong>te aus<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sector occid<strong>en</strong>tal. No obstante, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> restos d<strong>el</strong><br />

ángulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre sobre <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>bería apoyar <strong>el</strong> edificio,<br />

así como consi<strong>de</strong>raciones r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> técnica constructiva,<br />

permit<strong>en</strong> excluir completam<strong>en</strong>te esta lectura (REDI 1994: 88).<br />

27 Se pue<strong>de</strong> citar como ejemplo <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los talleres y<br />

ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong>na situadas <strong>en</strong> Radicondoli (Si<strong>en</strong>a) fechadas <strong>en</strong><br />

los siglos XIII-XIV (CUCINI 1990: 400-401)<br />

28 Su número era <strong>de</strong> cinco. En 1285 se fundó <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo<br />

86<br />

novo <strong>el</strong> hospital <strong>de</strong> San Jacopo (LIVI 1811: 98-99).<br />

29 Los paral<strong>el</strong>os más cercanos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> iglesia<br />

<strong>de</strong> Santa Margherita <strong>de</strong> Monzone <strong>en</strong> Pescia, fechada por<br />

una lápida fundacional <strong>en</strong> los años 1146-1153 (fundación<br />

y consagración), y <strong>la</strong> <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo a Cerreto <strong>en</strong> Pescia,<br />

reconstruida <strong>en</strong> <strong>el</strong> período <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se convierte <strong>en</strong> iglesia<br />

parroquial <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Cerreto (QUIRÓS CASTILLO<br />

1996a).<br />

30 La ermita está citada por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1222<br />

(ASF, Agostiniano <strong>de</strong> Santa Margherita, 13 abril 1222) y<br />

sucesivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estimo d<strong>el</strong> 1260 (GUIDI 1932: 265) como<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Massa Buggianese. Aún existía<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1354 (COTURRI 1978: 52 con mapa <strong>de</strong> ubicación)<br />

y <strong>en</strong> 1364 (GUIDI-PELLEGRINETTI 1921: 114). Se han podido<br />

consultar <strong>la</strong>s fotografías <strong>de</strong> los pergaminos <strong>de</strong> este fondo<br />

diplomático gracias a <strong>la</strong> disponibilidad d<strong>el</strong> Prof. Amleto<br />

Spicciani.<br />

31 AAL ++ E 31 (a. 1214), AAL ++ E 142 (a. 1248), ASL,<br />

Altopascio, 29 mayo 1233. Actualm<strong>en</strong>te preparo un estudio<br />

arqueológico e histórico sobre <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Santa Maria a<br />

Monte y su <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se analizan <strong>de</strong> forma exhaustiva<br />

<strong>la</strong>s morfología edilica y <strong>el</strong> urbanismo d<strong>el</strong> castillo.<br />

32 Hay que seña<strong>la</strong>r como excepción <strong>la</strong> casa-torre que <strong>el</strong><br />

Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> poseía <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> Castiglione<br />

<strong>de</strong> Garfagnana <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1033, construida con piedra y cal<br />

(CAAL 3: 34-37, n. 12). Sobre <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s torres<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros no urbanos, SETTIA 1981: 282.<br />

Probablem<strong>en</strong>te también <strong>en</strong> San Miniato existieron estas torres<br />

privadas, aunque su id<strong>en</strong>tificación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra comprometida<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s transformaciones posteriores.<br />

33 So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>emos constancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos<br />

herreros <strong>en</strong> los inv<strong>en</strong>tarios episcopales ya seña<strong>la</strong>dos; <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

inv<strong>en</strong>tario d<strong>el</strong> año 1192 aparece un cierto Bornettus faber,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> d<strong>el</strong> año 1201 está docum<strong>en</strong>tado su hijo,<br />

Cacciorus quondam Bornetti como ferrarij. Estos son los<br />

datos d<strong>el</strong> sexto pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al Obispo, por lo que es muy<br />

posible que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> artesanos sea mucho mayor.


87<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini<br />

88


1. Introducción 1<br />

<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano está situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Valdinievole, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra occid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> Monte Albano<br />

(cordal que divi<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> este valle con Pistoia), <strong>en</strong><br />

una colina que domina <strong>el</strong> pantano <strong>de</strong> Fucecchio. Larciano es<br />

un ejemplo repres<strong>en</strong>tativo d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> castillo más frecu<strong>en</strong>te<br />

y común <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> medieval, <strong>el</strong> castillo surgido <strong>en</strong> los<br />

siglos X-XI sobre un c<strong>en</strong>tro dominical fundado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta<br />

Edad Media (Foto 42).<br />

La colina <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> castillo está a unos 165 m,<br />

<strong>en</strong> una posición dominante sobre toda <strong>la</strong> Valdinievole ori<strong>en</strong>tal.<br />

Situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite ori<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> pantano <strong>de</strong> Fucecchio,<br />

contro<strong>la</strong> <strong>el</strong> cercano paso <strong>de</strong> San Baronto que, a través d<strong>el</strong><br />

cordal Monte Albano, comunica <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pistoia con <strong>el</strong><br />

pantano, garantizando a esta <strong>ciudad</strong> una salida fluvial al mar<br />

Tirr<strong>en</strong>o. Se trata <strong>de</strong> una vía <strong>de</strong> gran importancia, tal y como<br />

muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> hospitales y albergues <strong>en</strong><br />

los siglos XI-XIII. A<strong>de</strong>más, a los pies d<strong>el</strong> castillo discurre<br />

<strong>la</strong> vía que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Montecatini y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> Serravalle,<br />

alcanzaba <strong>el</strong> río Arno <strong>en</strong> Fucecchio. Es posible que esta vía<br />

fuese usada ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> período romano, tal y como muestra <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosos yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este período situados<br />

<strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> su trazado.<br />

2. Las fu<strong>en</strong>tes escritas<br />

Las noticias más antiguas <strong>de</strong> Larciano son d<strong>el</strong> siglo X, cuando<br />

<strong>el</strong> rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo a Vaiano concedió <strong>en</strong><br />

liv<strong>el</strong>lo <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> julio d<strong>el</strong> año 936 al juez Gotifredo -fundador<br />

d<strong>el</strong> linaje <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Maona»- toda <strong>la</strong> plebanía con sus<br />

bi<strong>en</strong>es y edificios, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> oficiar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

iglesia (MDL V/3, n. 1251: 144-145). En otro acto, realizado<br />

<strong>el</strong> mismo día por los mismos personajes, se concedieron al<br />

mismo Gotifredo <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas y los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as sujetas<br />

a <strong>la</strong> plebanía (MDL V/3, n. 1252: 145-146). <strong>El</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

incluye <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as, que son Vaiano, Cerbaria,<br />

Merugnano, Runcho y Lartiano.<br />

La plebanía <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo a Vaiano se formó a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran plebanía <strong>de</strong> San Pietro a Neure<br />

(situado a los pies <strong>de</strong> Montecatini), <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> gran expansión<br />

<strong>de</strong>mográfica advertida <strong>en</strong> Valdinievole ya a partir <strong>de</strong> los<br />

últimos siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media (Fig. 31). En Vaiano<br />

hubo una vil<strong>la</strong> romana, convertida probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> oratorio<br />

o iglesia propia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media y posteriorm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> plebanía, tal y como atestiguan por primera vez los<br />

docum<strong>en</strong>tos antes m<strong>en</strong>cionados 2. La misma pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong><br />

topónimo Ronco para referirse a una al<strong>de</strong>a testimonia una<br />

actividad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbroce <strong>de</strong> bosque y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> zonas<br />

sin cultivar. <strong>El</strong> proceso <strong>de</strong> colonización y ampliación <strong>de</strong> los<br />

espacios cultivados <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> iniciarse <strong>en</strong> época carolingia<br />

y continuó durante todo <strong>el</strong> siglo X, ya que un docum<strong>en</strong>to<br />

redactado och<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong>spués muestra que <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

al<strong>de</strong>as se ha bia multiplicado <strong>de</strong> forma consist<strong>en</strong>te.<br />

2.6. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano<br />

89<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Antes <strong>de</strong> analizar este docum<strong>en</strong>to es necesario seña<strong>la</strong>r que, a<br />

finales d<strong>el</strong> siglo X, los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía no estaban <strong>en</strong><br />

manos <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Maona», ya que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 983,<br />

fueron concedidas por <strong>el</strong> obispo Teudigrimo a otra familia<br />

aristocrática con intereses económicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole<br />

d<strong>en</strong>ominada Fralminghi 3 (MDL V/3, n. 1556: 440-441).<br />

Nuevam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1014, otro obispo, Grimizo, concedió<br />

los diezmos y r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía a otra familia local, los<br />

señores «<strong>de</strong> Buggiano», que contaban con amplias posesiones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Valdinievole (don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraba su<br />

castillo homónimo), y <strong>en</strong> Lunigiana 4. En este docum<strong>en</strong>to<br />

(AAL + K 9) se m<strong>en</strong>cionan explicitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as sujetas<br />

al pago <strong>de</strong> los diezmos a <strong>la</strong> plebanía, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as antes citadas salvo Merugnano (Vaiano, Larciano,<br />

Cerbaria y Ronco), añadi<strong>en</strong>dose otras nueve (Quaratiano,<br />

Colliclo, Guncagnano, Antugnano, Fontana, Montirice,<br />

Toiano, Choniolo y Pisignanu<strong>la</strong>).<br />

No sabemos por qué se produjo este cambio continuo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong> los diezmos y <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas episcopales. Es cierto que,<br />

<strong>en</strong> ocasiones, se produjeron algunos cambios, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los primeros <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XI, cuando <strong>la</strong> familia<br />

Fralminghi se situó <strong>en</strong> una posición intermedia <strong>en</strong>tre los<br />

concesionarios <strong>de</strong> Valdinievole y <strong>el</strong> propio obispo, recibi<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo <strong>el</strong> c<strong>en</strong>so que le <strong>de</strong>bían los llevadores (TIRELLI<br />

1997:127-139). Este hecho también se verificó <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1016, cuando <strong>el</strong> Obispo concedió a los Fralminghi, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> fracciones <strong>de</strong> cuatro plebanías, los 35 su<strong>el</strong>dos que le<br />

<strong>de</strong>bían los señores «<strong>de</strong> Maona» por <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Arriana<br />

y los 10 su<strong>el</strong>dos que le <strong>de</strong>bían los señores «<strong>de</strong> Buggiano»<br />

por <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Vaiano, por un c<strong>en</strong>so anual <strong>de</strong> 32 su<strong>el</strong>dos.<br />

Los términos d<strong>el</strong> contrato, tan contrarios a los intereses<br />

episcopales, constituy<strong>en</strong> un importante indicador d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

alcanzado por los Fralminghi <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> Obispo 5.<br />

Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión d<strong>el</strong><br />

patrimonio eclesiástico <strong>en</strong> Larciano, lo único que sabemos<br />

con seguridad es que ninguna <strong>de</strong> estas familias fueron capaces<br />

<strong>de</strong> establecer una señoría sobre este <strong>territorio</strong>, quizás <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una base patrimonial significativa y a<br />

<strong>la</strong> incapacidad por establecer un control estable sobre los<br />

bi<strong>en</strong>es eclesiásticos. Los feudales que lograron establecer su<br />

hegemonía política sobre esta zona fueron los con<strong>de</strong>s Guidi,<br />

familia aristocrática que está docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo X<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (BERTI 1987b: 9).<br />

Los con<strong>de</strong>s constituy<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los últimos residuos d<strong>el</strong> estado<br />

postcarolingio <strong>en</strong> Italia. En <strong>Toscana</strong>, región constituida <strong>en</strong><br />

Marca por los carolingios a <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>en</strong>contraba<br />

<strong>el</strong> marqués resid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, los condados fueron instaurados<br />

<strong>en</strong> los primeros <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo X con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> contrastar <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>orme pap<strong>el</strong> alcanzado por los mismos marqueses (KELLER<br />

1975; NOBILI 1981). En <strong>Luca</strong>, <strong>la</strong> primera m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un<br />

vicecomes es d<strong>el</strong> año 937 (PESCAGLINI MONTI 1992: 89-90),<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Pistoia <strong>la</strong> primera citación es d<strong>el</strong> año 923.<br />

Dos fueron <strong>la</strong>s familias que <strong>en</strong> Pistoia ejercieron este títulos:<br />

los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Cadolo, a los que ya nos hemos referido,<br />

y los Guidi. Estos últimos son una pot<strong>en</strong>te familia que<br />

ti<strong>en</strong>e un gran patrimonio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Pistoia, pero


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano<br />

Fig. 31. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo a Vaiano <strong>en</strong> los siglos X-XIII.<br />

90


también <strong>en</strong> Flor<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> Arezzo (RAUTY 1988a: 213 ss.).<br />

En Valdinievole <strong>el</strong> linaje llevó a cabo una int<strong>en</strong>sa actividad<br />

<strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros dominicales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector SE<br />

cercano al río Arno, <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diócesis <strong>de</strong> Pistoia,<br />

Flor<strong>en</strong>cia y <strong>Luca</strong>, estableci<strong>en</strong>do un dominio compacto basado<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> comunicación y <strong>el</strong><br />

cobro <strong>de</strong> peajes per terram et per aquam (MALVOLTI 1989:<br />

19). Probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> esta zona d<strong>el</strong> valle <strong>de</strong> una<br />

familia condal excluía <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> otras señorías, por<br />

lo que <strong>la</strong>s familias locales prefirieron conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> otras<br />

zonas más favorables para sus intereses.<br />

Volvi<strong>en</strong>do a Larciano, otra serie <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos muestran<br />

que, hasta finales d<strong>el</strong> siglo XI, era una al<strong>de</strong>a sin fortificar 6. <strong>El</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> Larciano tuvo lugar <strong>en</strong> los años 1064-1099,<br />

cuando contamos con <strong>la</strong> primera m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> castro <strong>en</strong><br />

manos a los con<strong>de</strong>s Guidi (RCP 4, n. 260). Por docum<strong>en</strong>tos<br />

más tardíos sabemos que <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo había una curtis, por lo<br />

que se pue<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar que ésta precedió al castillo 7. Los con<strong>de</strong>s<br />

Guidi, que contaban con bi<strong>en</strong>es alodiales <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona ya <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo X, construyeron <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

tercio d<strong>el</strong> siglo XI, cuando llevaron a cabo una política <strong>de</strong><br />

fortificación <strong>de</strong> numerosos c<strong>en</strong>tros curt<strong>en</strong>ses (Cerreto, Vinci,<br />

Colle Petris) <strong>de</strong>stinados a establecer un dominio estable<br />

sobre esta porción d<strong>el</strong> valle (MALVOLTI 1989).<br />

No contamos con ninguna noticia d<strong>el</strong> castillo durante <strong>el</strong><br />

siglo XII y <strong>el</strong> primer cuarto d<strong>el</strong> XIII, aunque <strong>en</strong> este período<br />

se consolidó <strong>la</strong> señoría sobre <strong>el</strong> castillo y su <strong>territorio</strong>. La<br />

disputa que tuvo lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XII<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Abad <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Buggiano y <strong>el</strong> con<strong>de</strong> Guido<br />

Guerra, por <strong>el</strong> control <strong>de</strong> algunas tierras situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />

se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> este proceso <strong>de</strong> expansión señorial<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> pantano y <strong>de</strong> fijación <strong>de</strong> los límites territoriales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

señoría 8 (SPICCIANI 1996a: 186).<br />

Durante estos siglos <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> construirse una iglesia d<strong>en</strong>tro<br />

d<strong>el</strong> castillo, que no está docum<strong>en</strong>tada antes d<strong>el</strong> año 1235<br />

(SANTOLI 1915, n. 297-298: 203-205). A mediados d<strong>el</strong> siglo<br />

XIII <strong>la</strong> iglesia pagaba al Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> dos libras <strong>de</strong> pimi<strong>en</strong>ta<br />

y dos libras <strong>de</strong> cera por <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a recibir los diezmos <strong>de</strong><br />

Larciano (a. 1255, AAL ++ D 58 [6]).<br />

Volvemos a t<strong>en</strong>er noticias d<strong>el</strong> castillo gracias a un importante<br />

docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1226. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta realizada por<br />

los con<strong>de</strong>s Guidi d<strong>el</strong> «castrum Larciani et eius curtem totam<br />

et districtum et iurisditionem eius<strong>de</strong>m castri» a <strong>la</strong> Comuna<br />

<strong>de</strong> Pistoia, por <strong>la</strong> que pagó 6000 dineros <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta (SANTOLI<br />

1915: 190-191, n. 269; citado por THOLOMEO 1955: 114).<br />

Las causas <strong>de</strong> esta v<strong>en</strong>ta son dobles; por un <strong>la</strong>do, los con<strong>de</strong>s<br />

Guidi a partir <strong>de</strong> este siglo adoptaron nuevas estrategias<br />

señoriales, conc<strong>en</strong>trando sus intereses <strong>en</strong> otras partes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región (RAUTY 1996b); a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />

d<strong>el</strong> siglo XII <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> Pistoia llevó a cabo una activa<br />

política expansiva, buscando un paso hacia <strong>el</strong> pantano <strong>de</strong><br />

Fucecchio que le permitiese <strong>la</strong> comunicación por vía fluvial<br />

con <strong>el</strong> Puerto Pisano (HERLIHY 1972: 39). <strong>El</strong> control d<strong>el</strong> paso<br />

<strong>de</strong> San Baronto a través d<strong>el</strong> Monte Albano -situado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

límite meridional d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> d<strong>el</strong> castillo- y <strong>el</strong> hospital <strong>de</strong><br />

San Donnino -ubicado a oril<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> pantano <strong>en</strong> proximidad<br />

<strong>de</strong> varios puertos 9- era uno <strong>de</strong> los principales objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> política <strong>de</strong> Pistoia <strong>en</strong> Valdinievole (BERTI 1987b: 12). De<br />

91<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

<strong>la</strong> misma manera, <strong>en</strong> 1221 <strong>la</strong> Comuna consiguío imponer<br />

su control sobre <strong>el</strong> castillo episcopal <strong>de</strong> Lamporecchio<br />

(WICKHAM 1996a: 404-405) y <strong>en</strong> 1241 compró a los Lambardi<br />

<strong>de</strong> Montecatini un amplio terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> esta zona (SANTOLI<br />

1915: 277-278). En este contexto, <strong>la</strong> adquisición d<strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Larciano fue un paso necesario para activar y contro<strong>la</strong>r<br />

esta vía <strong>de</strong> comunicación.<br />

<strong>El</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

districtus d<strong>el</strong> castillo, sobre <strong>el</strong> cual ejerce su iruisditione.<br />

A<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> castillo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> acto <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e<br />

(al<strong>de</strong>as sin fortificar) <strong>de</strong> Cecina, Collecchio y Casi, que se<br />

<strong>en</strong>contraban d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su <strong>territorio</strong>. Entre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong><br />

tipo señorial que se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta, se m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong><br />

datia, albergaria, obsequia, servitia, prestationes, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> otras r<strong>en</strong>tas que conocemos por docum<strong>en</strong>tos sucesivos 10.<br />

Gracias a este docum<strong>en</strong>to sabemos que una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

al<strong>de</strong>as docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI <strong>de</strong>saparecieron <strong>de</strong> forma<br />

<strong>de</strong>finitiva <strong>en</strong> los siglos XI-XIII, mi<strong>en</strong>tras que se fundaron otras<br />

nuevas. Se <strong>de</strong>duce, pues, que <strong>el</strong> control señorial <strong>de</strong> los Guidi<br />

comportó <strong>la</strong> re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana, favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

movilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra y agrupando los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Las al<strong>de</strong>as <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> castillo pres<strong>en</strong>tan<br />

topónimos nuevos (Cecina y Casi aparec<strong>en</strong> por primera<br />

vez <strong>en</strong> 1226, mi<strong>en</strong>tras que Collecchio es un topónimo que<br />

hal<strong>la</strong>mos ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI) 11, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o bastante frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Valdinievole y <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> durante <strong>el</strong> siglo XII,<br />

cuando se fijaron los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as y <strong>la</strong>s parroquias.<br />

En este caso <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> señoría <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Guidi ha<br />

sido <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad territorial<br />

<strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> districtus d<strong>el</strong> castillo 12. No<br />

es posible saber si <strong>la</strong>s nuevas al<strong>de</strong>as se fundaron sobre <strong>la</strong>s<br />

preced<strong>en</strong>tes, como parece posible, o si se construyeron sobre<br />

zonas vírg<strong>en</strong>es.<br />

Probablem<strong>en</strong>te pasaron varios años antes <strong>de</strong> que Pistoia<br />

ocupase Larciano y su <strong>territorio</strong>. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> año<br />

1235 una serie <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos muestra que Pistoia tomó<br />

posesión y empezó a reorganizar su nueva propiedad; <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong><br />

marzo <strong>de</strong> ese año <strong>el</strong> embajador <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna tomó posesión<br />

d<strong>el</strong> hospital <strong>de</strong> San Donnino <strong>en</strong> Cerbaia, cuantificando todas<br />

<strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas que se le <strong>de</strong>bían (SANTOLI 1915, n. 297: 203-205)<br />

y confirmando al rector. <strong>El</strong> mismo año <strong>la</strong> comuna <strong>el</strong>aboró un<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> todos los c<strong>en</strong>sos y r<strong>en</strong>tas a los que<br />

se hal<strong>la</strong>ban sometidos los habitantes <strong>de</strong> Larciano, Cecina,<br />

Vaiano y San Donnino que, <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te, se ha perdido.<br />

Se conservan dos redacciones posteriores <strong>de</strong> los años 1297<br />

y 1335 (SANTOLI 1915, n. 829-830: 455-472), que muestran<br />

que <strong>la</strong> albergaria y <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas recibidas anteriorm<strong>en</strong>te por<br />

<strong>el</strong> con<strong>de</strong> pasaron <strong>en</strong> manos d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>stà <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong><br />

Pistoia, que actuó como dominus loci.<br />

La primera m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> concejo rural <strong>de</strong> Larciano es d<strong>el</strong> año<br />

1226, por lo que se <strong>de</strong>sconoce si ya existía bajo <strong>la</strong> dominio <strong>de</strong><br />

los con<strong>de</strong>s Guidi, o si se trató <strong>de</strong> una concesión realizada por<br />

<strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> Pistoia, aunque <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

señoríal permite p<strong>en</strong>sar que existiese ya con anterioridad.<br />

Las fu<strong>en</strong>tes escritas permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er otras informaciones<br />

r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> estructura social d<strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> estos siglos.<br />

<strong>El</strong> primer docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico fiable que se conserva <strong>en</strong><br />

Pistoia es d<strong>el</strong> año 1226. <strong>El</strong> Liber Focorum (SANTOLI 1956)


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano<br />

recoge <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural<br />

<strong>de</strong> Pistoia por concejos, indicando a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

nobles. En este año Larciano, contaba con 199 fuegos (unas<br />

mil personas), todas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al grupo <strong>de</strong> los popo<strong>la</strong>ni.<br />

Cecina <strong>de</strong> Larciano, que era <strong>el</strong> segundo concejo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona,<br />

t<strong>en</strong>ía 63 fuegos (poco más <strong>de</strong> tresci<strong>en</strong>tos habitantes). Los<br />

habitantes <strong>de</strong> Casi y Collecchio no aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> este c<strong>en</strong>so<br />

<strong>de</strong> forma autónoma, por lo que es posible que estuvies<strong>en</strong><br />

integrados <strong>en</strong> Larciano. Lo mismo sucedió con Cecina <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>so conservado y realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1255 (Liber<br />

Finium Districtus Pistorii).<br />

Una vez adquirido <strong>el</strong> castillo, <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> Pistoia llevó a<br />

cabo una int<strong>en</strong>sa actividad <strong>de</strong> reorganización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

Como ya hemos dicho, <strong>en</strong> 1241 compró a los Lambardi <strong>de</strong><br />

Montecatini varias tierras <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (SANTOLI 1915, n. 326:<br />

227-228), y <strong>en</strong> 1263 adquirió varias casas d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo<br />

probablem<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> nuevas construcciones<br />

(SANTOLI 1915, n. 356-360: 246-247). En un inv<strong>en</strong>tario<br />

redactado a finales d<strong>el</strong> siglo XIV <strong>el</strong> castillo se <strong>en</strong>contraba<br />

circundado por mural<strong>la</strong>s con dos puertas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales una<br />

se l<strong>la</strong>maba Porta <strong>de</strong> Bagno y otra Puerta San Marco, y t<strong>en</strong>ía<br />

«berteschis», alm<strong>en</strong>as y torres. T<strong>en</strong>ía una fortaleza con torre<br />

y un pa<strong>la</strong>cio y casas habitadas por <strong>el</strong> capitán <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza,<br />

con un aljibe y un horno (a. 1382, SANTOLI 1915, n. 866:<br />

495). En <strong>el</strong> mismo inv<strong>en</strong>tario se nos dice que <strong>el</strong> rector <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

plebanía <strong>de</strong> Vaiano <strong>de</strong>bía pagar por <strong>la</strong> misma a <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong><br />

Pistoia dos panes <strong>de</strong> grano bi<strong>en</strong> cocidos, 40 brazos <strong>de</strong> v<strong>el</strong>as<br />

<strong>de</strong> cera (unos 23 metros) y una cierta cantidad <strong>de</strong> carne <strong>de</strong><br />

cerdo. Probablem<strong>en</strong>te, son todos <strong>de</strong>rechos heredados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dominación condal, que había conseguido ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su control<br />

sobre un amplio <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> torno al castillo, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

iglesia. Son todos procesos que ilustran <strong>el</strong> paso a <strong>la</strong> señoría<br />

territorial, según <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o ya <strong>de</strong>finido por G. Duby para<br />

Mâcon (DUBY 1985), y rep<strong>la</strong>nteado por C. Vio<strong>la</strong>nte para <strong>el</strong><br />

caso italiano (VIOLANTE 1980a; 1991)<br />

3. Los docum<strong>en</strong>tos materiales<br />

<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as fortificadas que<br />

mejor han conservado su estructura medieval. Su aparato<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivo, reconstruido por Pistoia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII, fue usado<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te durante un siglo, ya que a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole por Flor<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una función<br />

fronteriza. De esta manera, <strong>la</strong> fosilización d<strong>el</strong> castillo ha<br />

favorecido su conservación. Tal y como se ha indicado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> introducción, con ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s restauraciones realizadas<br />

<strong>en</strong> los años 70 <strong>el</strong> <strong>de</strong>pósito estratigráfico fue <strong>de</strong>struido, por lo<br />

que <strong>de</strong>bemos cont<strong>en</strong>tarnos con <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los param<strong>en</strong>tos<br />

conservados.<br />

Las principales construcciones medievales conservadas son<br />

<strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do, que se conserva <strong>en</strong> más d<strong>el</strong> 90% <strong>de</strong> su<br />

trazado, <strong>la</strong> fortaleza situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima d<strong>el</strong> castillo, algunos<br />

edificios civiles completam<strong>en</strong>te restaurados, y <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong><br />

San Silvestro. Los restos más importantes están situados<br />

<strong>en</strong> un falso l<strong>la</strong>no que ocupa <strong>la</strong> zona superior d<strong>el</strong> castillo,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> fortaleza, <strong>la</strong> iglesia y <strong>el</strong> pa<strong>la</strong>cio<br />

d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>stà citado <strong>en</strong> <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario d<strong>el</strong> siglo XIV. Mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>el</strong> límite norte <strong>de</strong> este l<strong>la</strong>no está <strong>de</strong>finido por estas<br />

92<br />

construcciones, <strong>el</strong> límite sur aparece d<strong>el</strong>imitado por una serie<br />

<strong>de</strong> casas dispuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra <strong>en</strong> semicírculos concéntricos.<br />

3.1. La fortaleza (Fig. 32, Foto 43)<br />

La fortaleza <strong>de</strong> Larciano está situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional,<br />

<strong>en</strong> una posición privilegiada, <strong>el</strong>evada respecto al resto d<strong>el</strong><br />

castillo. Restaurada <strong>en</strong> los años 70, durante <strong>la</strong>s obras se<br />

<strong>de</strong>struyeron completam<strong>en</strong>te los <strong>de</strong>pósitos arqueológicos,<br />

recuperándose so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un conjunto <strong>de</strong> materiales cerámicos<br />

<strong>de</strong>scontextualizados pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> fase bajomedieval<br />

<strong>de</strong> ocupación pistoiese y flor<strong>en</strong>tina, con excepción <strong>de</strong> algún<br />

fragm<strong>en</strong>to fechable <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI (GUERRIERI 1977; MILANESE-<br />

PATERA-PIERI 1997: 94-100).<br />

La fortaleza actual es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> varias fases constructivas<br />

realizadas <strong>en</strong> los siglos XI-XIII. Actualm<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>ta<br />

como un recinto <strong>de</strong> trapezoidal <strong>de</strong> 23,5x 13,5 que d<strong>el</strong>imitan<br />

un espacio <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones reducidas, simi<strong>la</strong>r a los dongioni<br />

(SETTIA 1984a: 379 ss.). D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este recinto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

una torre adosada a <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>, un aljibe y una resid<strong>en</strong>cia<br />

señorial que aprovecha los muros perimetrales d<strong>el</strong> recinto y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>.<br />

La lectura estratigráfica ha permitido distinguir tres fases<br />

constructivas (Fig. 33, Foto 44):<br />

• Fase 1 La estructura más antigua conservada<br />

correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> <strong>de</strong> castillo, sobre <strong>la</strong> que se<br />

apoyó <strong>en</strong> un segundo mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> fortaleza. Se trata <strong>de</strong> un<br />

param<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un metro y medio <strong>de</strong> altura realizado con<br />

mampuestos y cantos <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca unidos con argamasa<br />

amaril<strong>la</strong> y dura, dispuestos <strong>de</strong> forma irregu<strong>la</strong>r con<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a formar hi<strong>la</strong>das horizontales.<br />

Se pue<strong>de</strong> interpretar como <strong>la</strong> primera cinta muraria<br />

construída <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo, por<br />

lo que se pue<strong>de</strong> fechar <strong>en</strong> los años 1064-1099. No<br />

se conservan otras estructuras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a esta<br />

fase, por lo que es posible que <strong>la</strong> curtis y <strong>la</strong>s restantes<br />

construcciones d<strong>el</strong> castillo hayan sido <strong>de</strong>struídas por <strong>la</strong><br />

restauración antes m<strong>en</strong>cionada.<br />

• Fase 2. <strong>El</strong> li<strong>en</strong>zo preced<strong>en</strong>te fue realzado <strong>de</strong> cuatro<br />

metros cuando se reconstruyeron los sistemas <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos<br />

d<strong>el</strong> castillo. Como <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase anterior, tampoco se<br />

conservan muchas estructuras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este<br />

período, ya que <strong>la</strong> tercera fase ha alterado completam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza. Sin embargo, si se pue<strong>de</strong><br />

atribuir a esta misma época <strong>el</strong> basam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre aún<br />

conservado, <strong>de</strong> un metro y medio <strong>de</strong> altura, que se apoya<br />

a <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> d<strong>el</strong><strong>la</strong> primera fase (Foto 45).<br />

<strong>El</strong> aspecto más significativo <strong>de</strong> esta fase está constituido<br />

por <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> técnicas constructivas <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad,<br />

que muestran <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> artesanos especializados.<br />

Los muros pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a esta fase han sido realizados<br />

con un aparejo regu<strong>la</strong>r, con mampuestos y sil<strong>la</strong>rejos <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>a factura dispuestos formando hi<strong>la</strong>das horizontales<br />

y regu<strong>la</strong>res. La argamasa empleada es grisácea y dura,


con abundantes áridos.<br />

<strong>El</strong> empleo <strong>de</strong> esta técnica constructiva es <strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong><br />

una voluntad señorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción d<strong>el</strong> castillo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> una consolidación d<strong>el</strong> castillo como<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local. Tanto por <strong>la</strong> posición estratigráfica<br />

como por <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica constructiva,<br />

esta fase se pue<strong>de</strong> fechar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII.<br />

• Fase 3. Se trata <strong>de</strong> una actividad constructiva <strong>de</strong> gran<br />

<strong>en</strong>tidad que ha remod<strong>el</strong>ado completam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> castillo.<br />

Durante esta fase se aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>, se<br />

reconstruyó <strong>la</strong> torre y se edificó <strong>el</strong> recinto d<strong>el</strong> dongione,<br />

d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> cual se realizó <strong>la</strong> resi<strong>en</strong>cia señorial. La<br />

dinámica constructiva <strong>de</strong> todos estos edificios se observa<br />

perfectam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>jarje <strong>de</strong> los muros, ya que, <strong>en</strong> los<br />

primeros cuatro metros <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> <strong>el</strong> nuevo muro se<br />

apoya <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción preced<strong>en</strong>te, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ángulo<br />

noroeste como <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>de</strong>ste. A partir <strong>de</strong> esta altura <strong>el</strong><br />

muro d<strong>el</strong> dongione se traba con <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>, realzado<br />

<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to. La torre se reconstruyó apoyándose<br />

sobre <strong>el</strong> alzado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda fase hasta<br />

una altura aproximada <strong>de</strong> cuatro metros, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual se traba con <strong>el</strong> muro <strong>de</strong> fondo (Foto 46).<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este recinto fortificado se construyo <strong>el</strong><br />

pa<strong>la</strong>tium o resid<strong>en</strong>cia señorial mediante <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> un muro <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercio sept<strong>en</strong>trional, actualm<strong>en</strong>te<br />

conservado a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> fundación. Los mechinales<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> muro d<strong>el</strong> dongione y <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tanas aún<br />

pres<strong>en</strong>tes muestran que <strong>el</strong> edificio estaba articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> tres<br />

pisos, cubiertos por un techo casi p<strong>la</strong>no realizado con <strong>la</strong>jas<br />

<strong>de</strong> pizarra. <strong>El</strong> pa<strong>la</strong>tium se comunicaba directam<strong>en</strong>te con<br />

<strong>la</strong> torre gracias a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> esta última construcción<br />

<strong>de</strong> una puerta a tres metros d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Contaba, también<br />

con un último piso <strong>en</strong>terrado, actualm<strong>en</strong>te ocupado por<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 32. P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza <strong>de</strong> Larciano, con indicación <strong>de</strong> sus fases constructivas.<br />

93<br />

<strong>el</strong> Museo Arqueológico <strong>de</strong> Larciano.<br />

<strong>El</strong> dongione t<strong>en</strong>ía dos <strong>en</strong>tradas; una m<strong>en</strong>or situada al<br />

este <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre y otra <strong>en</strong> <strong>el</strong> muro sur. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta última<br />

puerta hay una luneta <strong>de</strong>corada con frescos y <strong>en</strong>lucidos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que ha sido posible observar dos escudos con una<br />

serie <strong>de</strong> pequeños cuadros rojos y b<strong>la</strong>ncos alternados,<br />

símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Pistoia. D<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> recinto d<strong>el</strong><br />

dongione se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un aljibe, que hay que poner <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> los recursos hídricos por<br />

parte <strong>de</strong> los propietarios d<strong>el</strong> castillo.<br />

Los muros se realizaron con una técnica simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fase anterior, con sil<strong>la</strong>rejos <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>isca dispuestos<br />

formando hi<strong>la</strong>das horizontales y regu<strong>la</strong>res, con una<br />

argamasa amarill<strong>en</strong>ta y con un modulo ligeram<strong>en</strong>te<br />

inferior.<br />

<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> los módulos geométricos empleados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> castillo (brazo flor<strong>en</strong>tino) y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tipologías constructivas, han mostrado que <strong>la</strong> fortaleza<br />

fue realizada por artesanos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> ámbito<br />

flor<strong>en</strong>tino (QUIRÓS CASTILLO 1997d). Así pues, también<br />

<strong>en</strong> este caso se ha recurrido a artesanos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

d<strong>el</strong> ámbito urbano, tal y como había sucedido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

fase preced<strong>en</strong>te por iniciativa señorial. La pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> canteros flor<strong>en</strong>tinos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Pistoia y<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> es muy frecu<strong>en</strong>te, constituy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> segundo<br />

grupo <strong>de</strong> artesanos tras los lombardos (CONCIONI-FERRI-<br />

GHILARDUCCI 1994).<br />

Respecto a <strong>la</strong> cronologìa <strong>de</strong> esta fase, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada principal <strong>de</strong> frescos que repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong><br />

escudo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Pistoia y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> técnica constructiva permit<strong>en</strong> fechar esta interv<strong>en</strong>ción<br />

inmediatam<strong>en</strong>te tras <strong>la</strong> compra d<strong>el</strong> castillo por parte


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano<br />

<strong>de</strong> Pistoia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1226. La reconstrucción <strong>de</strong> los<br />

castillos señoriales <strong>en</strong> este período es un hecho frecu<strong>en</strong>te,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> cambios <strong>de</strong> propiedad, con<br />

<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> adaptar <strong>la</strong> estructura a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

nuevos propietarios (SETTIA 1984a: 378).<br />

3.2. <strong>El</strong> recinto amural<strong>la</strong>do<br />

Fig. 33. Fases constructivas d<strong>el</strong> muro norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza <strong>de</strong> Larciano.<br />

<strong>El</strong> recinto amural<strong>la</strong>do aún conservado ti<strong>en</strong>e una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

un kilómetro, cerrando <strong>en</strong> su interior toda <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a y amplias<br />

zonas <strong>de</strong> huertos y <strong>de</strong> cultivo que no parec<strong>en</strong> haber estado<br />

nunca habitadas. En <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma se abr<strong>en</strong> tres<br />

puertas que han podido ser fechadas mediante <strong>el</strong> estudio<br />

<strong>de</strong> los módulos constructivos <strong>en</strong> dos fases distintas; <strong>la</strong>s dos<br />

primeras, situadas <strong>en</strong> los <strong>la</strong>terales <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza, pres<strong>en</strong>tan<br />

una cronología <strong>en</strong>tre los siglos XII-XIII (si bi<strong>en</strong> son diversas<br />

<strong>en</strong>tre sí), mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> tercera puerta, aus<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario<br />

d<strong>el</strong> año 1382, se pue<strong>de</strong> fechar <strong>en</strong> los siglos XV-XVI (QUIRÓS<br />

CASTILLO 1997d: 129-131).<br />

<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> estas puertas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza permite p<strong>en</strong>sare<br />

que <strong>el</strong> recinto actual se <strong>de</strong>be atribuir a <strong>la</strong> reconstrucción<br />

d<strong>el</strong> castillo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> Pistoia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XIII; un recinto más reducido -que está r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong><br />

fase 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza- probablem<strong>en</strong>te ocupaba so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nicie superior, incluy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> primer anillo <strong>de</strong> casas, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que ha sido posible hal<strong>la</strong>r posibles restos <strong>de</strong> este trazado<br />

(QUIRÓS CASTILLO 1997d, fig. 30). <strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> los módulos<br />

constructivos y <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puertas conservadas ha<br />

permitido atribuir <strong>la</strong> puerta Oeste a <strong>la</strong> fase 2 y <strong>la</strong> Este a <strong>la</strong><br />

fase 3.<br />

94<br />

Otros edificios pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Larciano, como <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong><br />

San Silvestro, <strong>el</strong> pa<strong>la</strong>cio d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>stà y vivi<strong>en</strong>das, pres<strong>en</strong>tan<br />

gran<strong>de</strong>s problemas <strong>de</strong> lectura <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s reconstrucciones<br />

realizadas <strong>en</strong> los últimos siglos. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un<br />

10% <strong>de</strong> los edificios <strong>de</strong> Larciano no está <strong>en</strong>lucido, y <strong>en</strong> gran<br />

parte son <strong>de</strong> época mo<strong>de</strong>rna o contemporánea, por lo que no<br />

po<strong>de</strong>mos contar con más datos sobre <strong>el</strong> urbanismo medieval<br />

d<strong>el</strong> castillo (QUIRÓS CASTILLO 1997d: 131-132).<br />

4. Conclusiones<br />

Larciano es un ejemplo d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> castillo más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> medieval; <strong>el</strong> castillo<br />

fue construido <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI sobre un c<strong>en</strong>tro curtese ya<br />

exist<strong>en</strong>te, y posteriorm<strong>en</strong>te fue reestructurado <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII<br />

cuando se convirtió <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un <strong>territorio</strong> señorial <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marca <strong>Toscana</strong>. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna urbana provocó un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

propiedad d<strong>el</strong> castillo y su integración <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva <strong>de</strong><br />

Pistoia, por lo que fue necesario una nueva ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivas.<br />

A<strong>de</strong>más, Larciano es repres<strong>en</strong>tativo d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

y <strong>de</strong> los problemas metodológicos que p<strong>la</strong>ntea <strong>el</strong> estudio<br />

d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> gran parte d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. La<br />

docum<strong>en</strong>tación conservada <strong>de</strong> los siglos XI-XIII, <strong>la</strong>cónica y<br />

fragm<strong>en</strong>taria, muestran so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fase inicial y final <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> dominación señorial <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Guidi, y confirma <strong>la</strong><br />

continuidad substancial d<strong>el</strong> dominio señorial por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pistoia, que lo único que hizo fue substituir a los<br />

con<strong>de</strong>s. Carecemos, pues, <strong>de</strong> noticias que muestr<strong>en</strong> como<br />

se consolidaron <strong>la</strong>s señorías y como se establecieron los


mecanismos <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas campesinas: no<br />

se conserva ni siquiera un solo docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong><br />

los con<strong>de</strong>s Guidi <strong>en</strong> Larciano Es, pues, necesario recurrir<br />

nuevam<strong>en</strong>te al análisis arqueológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to para llegar, <strong>de</strong> forma indirecta, a <strong>de</strong>scubrir <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo social <strong>de</strong> estos procesos.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que no se ha conservado ninguna estructura<br />

preced<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> castillo, es importante<br />

seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera fase d<strong>el</strong> castillo<br />

se caracterizan por emplear técnicas irregu<strong>la</strong>res y pobres,<br />

aunque <strong>en</strong> realidad carecemos <strong>de</strong> datos lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

significativos sobre su ext<strong>en</strong>sión y morfología. No obstante,<br />

<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> que nos ofrece <strong>la</strong> fase VI d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Scarlino<br />

fechada <strong>en</strong> este período (BOLDRINI 1994: 22-23) constituye<br />

<strong>el</strong> mejor punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para hacerse una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fortificaciones curt<strong>en</strong>ses <strong>de</strong> este período.<br />

Tal y como está docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong>, a partir d<strong>el</strong> siglo XII se consolidaron <strong>la</strong>s<br />

señorías territoriales <strong>en</strong> torno a los castillos (WICKHAM 1996a).<br />

En este siglo, <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> ser un mero revestimi<strong>en</strong>to<br />

o accesorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis para pasar a ser <strong>el</strong> mismo c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r señorial. No es extraño que esta transformación<br />

funcional se acompañe <strong>de</strong> una transformación material. En<br />

Larciano los Guidi reconstruyeron <strong>el</strong> castillo y ampliaron su<br />

mural<strong>la</strong>, cerrando probablem<strong>en</strong>te toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nicie superior.<br />

A<strong>de</strong>más, construyeron <strong>la</strong> torre, <strong>el</strong> símbolo más evid<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />

nuevo ord<strong>en</strong> señorial.<br />

Creo que también hay que interpretar <strong>en</strong> esta c<strong>la</strong>ve <strong>la</strong>s<br />

transformaciones urbanísticas y materiales que se adviert<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los castillos toscanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII.<br />

En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> pisano, <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Pisa <strong>en</strong> Ripafratta y<br />

los Aldobran<strong>de</strong>schi <strong>en</strong> Campiglia Marittima y <strong>en</strong> Rocca San<br />

Silvestro llevaron a cabo <strong>en</strong> este siglo importantes obras <strong>de</strong><br />

transformación arquitectónica y urbanística <strong>de</strong> los castillos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que intervinieron numerosos artesanos especializados<br />

bajo <strong>la</strong> iniciativa señorial 13.<br />

En Valdinievole, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, estos artesanos no<br />

están docum<strong>en</strong>tados antes d<strong>el</strong> siglo XIV, aunque <strong>el</strong> análisis<br />

arqueológico <strong>de</strong> castillos como Terrazzana, Larciano o<br />

Montecatini <strong>de</strong>muestran <strong>el</strong> importante pap<strong>el</strong> jugado <strong>en</strong> los<br />

dos siglos preced<strong>en</strong>tes.<br />

<strong>El</strong> cambio <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos políticos d<strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XII tuvo consecu<strong>en</strong>cias directas sobre <strong>la</strong> organización d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> rural. En 1226 <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano t<strong>en</strong>ía un<br />

<strong>territorio</strong> o districtus sobre <strong>el</strong> cual ejercía su jurisdicción. En<br />

<strong>la</strong> misma plebanía <strong>de</strong> Vaiano surgieron otros castillos como<br />

Grofolesco (1130) o Montevettolini (1204) que establecieron<br />

sus propios districtus y se dotaron <strong>de</strong> iglesias castr<strong>en</strong>ses 14.<br />

La red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to fue completam<strong>en</strong>te modificada por <strong>la</strong><br />

nueva territorialización señorial, produciéndose <strong>el</strong> abandono<br />

<strong>de</strong> algunas al<strong>de</strong>as y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> campesinado para<br />

a<strong>de</strong>cuarse a <strong>la</strong>s nuevas estrategias productivas impuestas<br />

por los feudales. En los años 1014-1226 se abandonaron<br />

una <strong>de</strong>c<strong>en</strong>a <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as, mi<strong>en</strong>tras que se consolidaron otras <strong>de</strong><br />

mayores dim<strong>en</strong>siones (Foto 47). No sabemos nada sobre los<br />

mecanismos <strong>de</strong> control señorial d<strong>el</strong> campesinado y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

formas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta feudal, pero esta aus<strong>en</strong>cia<br />

95<br />

<strong>de</strong> noticias no <strong>de</strong>be llevarnos a infravalorar los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

presión señorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> reorganización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

NOTAS<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

1 En este trabajo solo se pres<strong>en</strong>ta una síntesis <strong>de</strong> un<br />

estudio arqueológico monográfico realizado sobre <strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Larciano y reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te publicado. Un análisis<br />

porm<strong>en</strong>orizado se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> MILANESE-PATERA-PIERI<br />

1997, y <strong>de</strong> forma específica <strong>en</strong> QUIRÓS CASTILLO 1997d y<br />

MILANESE-QUIRÓS CASTILLO 1997a.<br />

2 En r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> Larciano <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media (MILANESE-QUIRÓS CASTILLO<br />

1997a: 142-153).<br />

3 Se utiliza <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación «Fralminghi» <strong>de</strong>bido al uso<br />

frecu<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> antropónimo Fraolmo <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia. Noticias<br />

sobre esta familia, que t<strong>en</strong>ía intereses patrimoniales <strong>en</strong> casi<br />

toda <strong>la</strong> diócesis, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> SCHWARZMAIER 1972: 236<br />

ss.; PESCAGLINI MONTI 1992: 77 ss. Para Tir<strong>el</strong>li (1997: 133)<br />

se trataría d<strong>el</strong> mismo grupo familiar, aunque no contamos<br />

con indicaciones g<strong>en</strong>ealógicas at<strong>en</strong>dibles.<br />

4 Sobre los señores «<strong>de</strong> Buggiano» se pue<strong>de</strong> ver SPICCIANI<br />

1984; PESCAGLINI MONTI 1991a: 248-252; SPICCIANI 1992a.<br />

5 Según V. Tir<strong>el</strong>li, que consi<strong>de</strong>ra a los Fralminghi y a los<br />

señores «<strong>de</strong> Maona» <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> mismo grupo familiar,<br />

<strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> estas cesiones hay que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er un equilibrio <strong>en</strong>tre los<br />

señores «<strong>de</strong> Maona» y «<strong>de</strong> Buggiano» <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> limitar<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías locales y per<strong>de</strong>r <strong>el</strong> control <strong>de</strong><br />

esta manera sobre los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> su propiedad (TIRELLI 1997:<br />

136).<br />

6 Son <strong>la</strong>s citas d<strong>el</strong> año 941 (RCP 2, n. 63) y d<strong>el</strong> año 1064 <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> que aparece como «loco ubi dicitur Larciano» sin hacer<br />

m<strong>en</strong>ción al castillo.<br />

7 Se trata <strong>de</strong> una permuta realizada <strong>en</strong>tre los con<strong>de</strong>s Guidi y<br />

<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Fucecchio <strong>de</strong> diversos bi<strong>en</strong>es situados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Valdinievole meridional <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se cita <strong>el</strong> cast<strong>el</strong>lo et curtes<br />

<strong>de</strong> Larciano (1122 12 diciembre, AAL ++ M 92).<br />

8 Conocemos esta disputa por docum<strong>en</strong>tos más tardíos, por lo<br />

que no sabemos con exactitud cómo se <strong>de</strong>sarrolló <strong>el</strong> proceso.<br />

La discusión parece que se c<strong>en</strong>tró sobre <strong>el</strong> control <strong>de</strong> una<br />

is<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> pantano y se resolvió <strong>en</strong> favor d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong><br />

Buggiano (SPICCIANI 1996a: 186-187).<br />

9 En 1283 los Ordinam<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Pistoia ord<strong>en</strong>an que <strong>el</strong> puerto<br />

<strong>de</strong> Brugnano, situado cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Donnino<br />

don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraba un hospital, fuese abierto y mant<strong>en</strong>ido<br />

con <strong>la</strong> ord<strong>en</strong> «ut homines marcatores pro eis lib<strong>en</strong>tis et<br />

securius ad partem Ficecchi et Pisarum ire et redire possint»<br />

(ZDEKAUER 1891: 83).


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano<br />

10 Sobre <strong>la</strong> tipología y <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>rechos<br />

señoriales, CAMMAROSANO 1974.<br />

11 Collecchio no ha podido ser localizada. Por <strong>el</strong> Liber<br />

Finium Districtus Pistoirii (1255) sabemos que se <strong>en</strong>contraba<br />

<strong>en</strong>tre Larciano y San Baronto (SANTOLI 1956: 273).<br />

12 En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>la</strong> transformación<br />

toponímica no repres<strong>en</strong>tó necesariam<strong>en</strong>te un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to sino <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación geográfica<br />

y <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> espacio (WICKHAM 1992b: 245). En<br />

este caso resulta difícil valorar <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> transformaciones<br />

territoriales. Es seguro que Cecina, que probablem<strong>en</strong>te<br />

no es una al<strong>de</strong>a nueva, se conviertió <strong>en</strong> una realidad<br />

<strong>de</strong>mográfica importante que sup<strong>la</strong>ntó otras al<strong>de</strong>as preced<strong>en</strong>tes.<br />

Su fortificación antes <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XIII indica que<br />

consolidó como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Casi<br />

<strong>la</strong> situación es incierta. <strong>El</strong> propio topónimo no ayuda a<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a. No obstante, todos los<br />

indicios con los que contamos permit<strong>en</strong> sugerir que nos<br />

<strong>en</strong>contramos con un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

mucho más conc<strong>en</strong>trado que <strong>el</strong> ya exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno al año<br />

1000.<br />

13 Sobre Ripafratta, REDI 1990; para Rocca San Silvestro<br />

BIANCHI 1995, y para Campiglia Marittima, BIANCHI 1997.<br />

14 La historiografía ha confundido ambos castillos (WICKHAM<br />

1991: 296; PESCAGLINI MONTI 1991: 251). Situados a poca<br />

distancia <strong>en</strong>tre sí, Grofolesco se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual<br />

colina <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio <strong>de</strong> Montevettolini y <strong>en</strong> 1283 ya había<br />

sido abandonado (SANTOLI 1915: 320). Montevettolini se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra aún habitado y se conservan restos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong><br />

restaurada <strong>en</strong> <strong>el</strong> período postmedieval. En <strong>el</strong> año 1364 se<br />

citan ambas localida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> un inv<strong>en</strong>tario episcopal <strong>en</strong> que<br />

aparece un «castaldus <strong>de</strong> Groff<strong>el</strong>esco», (ya que <strong>el</strong> castillo<br />

había pasado al Obispo <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XII)<br />

y <strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Montevetorino (GUIDI-<br />

PELLEGRINETTI 1921: 114).<br />

96


1. Introducción<br />

En una colina situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> izquierda d<strong>el</strong> río Pescia <strong>de</strong><br />

Pescia, a 1,5 km al Norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> homónima, don<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

valle se estrecha antes <strong>de</strong> llegar al castillo <strong>de</strong> Pietrabuona, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los restos d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico (NUCCI 1922).<br />

Morfológicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> colina <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> castillo<br />

está articu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> terrazas alternadas con <strong>la</strong><strong>de</strong>ras<br />

escarpadas, ocupadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más altas por bosques<br />

<strong>de</strong> castaños con manchas <strong>de</strong> pinos <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te imp<strong>la</strong>ntación<br />

(Foto 48). En los ligeros <strong>de</strong>sniv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> estas terrazas, y <strong>en</strong><br />

proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vega d<strong>el</strong> río Pescia, <strong>en</strong>contramos olivos,<br />

algunas viñas y manchas <strong>de</strong> bosque que ocupan áreas <strong>de</strong><br />

cultivo abandonadas. Por <strong>el</strong> fondo d<strong>el</strong> valle, al <strong>la</strong>do d<strong>el</strong> río,<br />

discurre <strong>la</strong> carretera provincial que recorre todo <strong>el</strong> valle. En<br />

<strong>la</strong> otra oril<strong>la</strong> opuesta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> iglesia medieval <strong>de</strong> San<br />

Lor<strong>en</strong>zo a Cerreto, <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual discurría una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías<br />

medievales que remontaba <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia (QUIRÓS<br />

CASTILLO 1996a). Sin embargo, <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se dispone<br />

lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vega d<strong>el</strong> valle, sujeto a frecu<strong>en</strong>tes crecidas d<strong>el</strong> río<br />

Pescia y ocupado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te por campos <strong>de</strong> cultivo y fábricas<br />

<strong>de</strong> pap<strong>el</strong> construidas <strong>en</strong> los últimos siglos. Las casas se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran hoy, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media, dispersas por<br />

<strong>la</strong>s terrazas y colinas que se asoman al valle. Pocas zonas <strong>de</strong><br />

Valdinievole han conservado <strong>de</strong> manera tan fi<strong>el</strong> <strong>la</strong> morfología<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to que nos <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos más<br />

antiguos. Sin embargo, <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to actual no es <strong>el</strong><br />

resultado <strong>de</strong> una continuidad secu<strong>la</strong>r, ya que <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> algunos castillos durante los siglos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad<br />

Media cambiaron <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />

Este capítulo está <strong>de</strong>dicado al estudio d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico,<br />

situado a 318 m. <strong>El</strong> análisis <strong>de</strong> este caso nos permitirá <strong>de</strong><br />

conocer los procesos <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> los castillos<br />

durante los siglos XIII-XIV <strong>en</strong> Valdinievole (Fig. 34).<br />

Los únicos docum<strong>en</strong>tos arqueológicos con los que contamos<br />

son <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ya m<strong>en</strong>cionada iglesia <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo<br />

a Cerreto, ya que carecemos <strong>de</strong> un estudio sistemático <strong>de</strong><br />

los restos <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Prospero (Foto 49), <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fortaleza <strong>de</strong> Sorico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa-torre o resid<strong>en</strong>cia fortificada<br />

<strong>de</strong> Cerreto (Foto 50).<br />

2. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media<br />

Las fu<strong>en</strong>tes escritas sobre Sorico son r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te abundantes<br />

antes d<strong>el</strong> año 1000. Tras esta fecha y hasta <strong>el</strong> siglo XIII<br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Sorico, como casi toda <strong>la</strong> Valdinievole,<br />

<strong>de</strong>saparece <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación, por lo que resulta muy<br />

difícil analizar los procesos <strong>de</strong> feudalización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

Las primeras m<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> Sorico son d<strong>el</strong> siglo IX. En este<br />

periodo Sorico era un <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>contraban<br />

algunas casas dispersas, situadas <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong><br />

San Prospero (citada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 866, MDL V/2, n. 791, pp.<br />

2.7. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Sórico<br />

97<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

479-480; n. 821, pp. 498-499). Se trata <strong>de</strong> una zona <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual se cultivaban principalm<strong>en</strong>te viñas, aunque también<br />

había algunos bosques y huertos cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas. <strong>El</strong> único<br />

propietario <strong>de</strong> Sorico conocido <strong>en</strong> este período es <strong>el</strong> cercano<br />

monasterio <strong>de</strong> San Gregorio a Bovulo, situado probablem<strong>en</strong>te<br />

cerca <strong>de</strong> Pietrabuona (QUIRÓS CASTILLO 1996b). A finales<br />

d<strong>el</strong> siglo X esta fundación monástica <strong>de</strong>sapareció <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación, por lo que probablem<strong>en</strong>te se abandonó o se<br />

<strong>de</strong>struyó, según una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia observada <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis<br />

(SETTIA 1991).<br />

En <strong>el</strong> año 983, <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> -que había adquirido <strong>el</strong><br />

control <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> <strong>de</strong>struido monasterio- cedió varios<br />

bi<strong>en</strong>es a Cunerado, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a los Fralminghi, <strong>en</strong>tre los<br />

que se <strong>en</strong>contraba una casa <strong>en</strong> Sorico (MDL V/3, n. 1535,<br />

pp. 418-419). Tal y como hemos seña<strong>la</strong>do previam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

estos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios los obispos establecieron una serie <strong>de</strong> pactos<br />

con <strong>la</strong> aristocracia rural mediante <strong>la</strong> concesión <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es eclesiásticos, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> crear alianzas que<br />

consolidas<strong>en</strong> su posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural. Así pues, pocos<br />

años <strong>de</strong>spués, <strong>el</strong> obispo cedió a los señores «<strong>de</strong> Buggiano»<br />

otras propieda<strong>de</strong>s que incluían cuatro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas dispersas<br />

<strong>de</strong> Sorico y otras localida<strong>de</strong>s cercanas (a. 1000, MDL<br />

V/3, n. 1752, pp. 622-623). Posteriorm<strong>en</strong>te, estos mismos<br />

aristocráticos recibieron también los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía<br />

<strong>de</strong> Pescia, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>en</strong>contraba Sorico. En <strong>el</strong> año<br />

1062 <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> les dio <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo una gran cantidad <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>eficios eclesiásticos (seis plebanías y dos iglesias), <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Prospero <strong>de</strong> Sorico,<br />

cuatro casas <strong>en</strong> Sorico y varios bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Capannoli (SPICCIANI<br />

1984: 51 ss.). Los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Sorico concedidos<br />

son «omnibus terris et rebus ad eam pertin<strong>en</strong>tibus, cum omni<br />

offersionem et ob<strong>la</strong>tione».<br />

Como ya se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los diezmos y <strong>de</strong> los<br />

bi<strong>en</strong>es eclesiásticos constituyó un preced<strong>en</strong>te muy importante<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías territoriales, si bi<strong>en</strong> no<br />

garantizaba <strong>de</strong> forma inmediata <strong>el</strong> acceso al control <strong>de</strong> los<br />

procesos productivos (WICKHAM 1997: 122-123). De hecho,<br />

por cuanto sabemos, los señores «<strong>de</strong> Buggiano» solo lograron<br />

consolidar una señoría estable <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Massa <strong>de</strong><br />

Borra, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraba su castillo <strong>de</strong> Buggiano, y quizás<br />

<strong>en</strong> V<strong>el</strong><strong>la</strong>no. En <strong>la</strong>s otras plebanías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que dispusieron<br />

<strong>de</strong> los diezmos (Vaiano, Pescia Maggiore, C<strong>el</strong>lere y Vil<strong>la</strong><br />

Basilica), <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r (con<strong>de</strong>s<br />

Guidi, señores «<strong>de</strong> Maona» y con<strong>de</strong>s Cadolingi), <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

patrimonios propios consist<strong>en</strong>tes, los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa<br />

señorial y, sobre todo, <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> romper con <strong>el</strong> control<br />

político <strong>de</strong> otros po<strong>de</strong>res, explican <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> este<br />

grupo señorial. Así pues, dosci<strong>en</strong>tos años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

concesión <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> familia contro<strong>la</strong>ba los diezmos<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos plebanías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que había podido<br />

consolidar su po<strong>de</strong>r señorial y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se distribuy<strong>en</strong> sus<br />

castillos 1.<br />

En <strong>la</strong>s plebanías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> familia consiguió mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

control <strong>de</strong> los diezmos, estos aristócratas llegaron a establecer<br />

señorías territoriales <strong>en</strong> torno a sus castillos, según <strong>el</strong> proceso<br />

que ya hemos podido ver <strong>en</strong> Larciano. Se pued<strong>en</strong> atribuir a


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico<br />

Fig. 34. Ubicación d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pescia.<br />

su iniciativa <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> Buggiano,<br />

Sorico y quizás <strong>de</strong> V<strong>el</strong><strong>la</strong>no, Massa, Cozzile y San Quirico<br />

Valleriana. Por un cierto período contro<strong>la</strong>ron también <strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Verruca, que compraron <strong>en</strong> los primeros años d<strong>el</strong><br />

siglo XI a los Aldobran<strong>de</strong>schi; sin embargo, ya <strong>en</strong> los años 30<br />

d<strong>el</strong> siglo XII se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> otro propietario.<br />

La primera m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico es <strong>de</strong> mediados<br />

d<strong>el</strong> siglo XIII, aunque no se pue<strong>de</strong> precisar cuándo tuvo<br />

lugar su construcción. En un interesante docum<strong>en</strong>to conocido<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a través d<strong>el</strong> manuscrito <strong>de</strong> F. Galeotti sobre <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> Pescia, se narra que <strong>el</strong> consejo d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico<br />

v<strong>en</strong>dió <strong>el</strong> 13 <strong>en</strong>ero 1257 con <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>stà<br />

-Ranucio <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>- a Filipo <strong>de</strong> Soffredo <strong>de</strong> Castiglione 2 todos<br />

los <strong>de</strong>rechos que <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Sorico t<strong>en</strong>ía sobre <strong>la</strong>s<br />

r<strong>en</strong>tas señoriales <strong>de</strong> grano, av<strong>en</strong>a, vino y aceite, así como<br />

«<strong>la</strong> signoria e dominio d<strong>el</strong><strong>la</strong> me<strong>de</strong>sima terra di Sorico con<br />

autorità di metterci il Po<strong>de</strong>stà a suo piacim<strong>en</strong>to», por una<br />

cifra <strong>de</strong> 1000 liras. Esta cifra servía para pagar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas que<br />

t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Sorico con varias personas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s,<br />

como <strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Pescia (100 liras) y los nobles <strong>de</strong> Pescia<br />

(12 liras) (GALEOTTI 1659: 51-52).<br />

No sabemos <strong>de</strong> qué modo <strong>la</strong> comunidad había adquirido <strong>el</strong><br />

98


control sobre <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas señoriales y sobre <strong>la</strong> señoría d<strong>el</strong><br />

castillo. Es importante seña<strong>la</strong>r que, estas r<strong>en</strong>tas y <strong>de</strong>rechos<br />

constituy<strong>en</strong> un ejemplo típico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrum<strong>en</strong>tos señoriales<br />

<strong>de</strong> control d<strong>el</strong> campesinado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole durante los<br />

siglos XII-XIII. Los feudales contro<strong>la</strong>ban so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad -<strong>de</strong> <strong>la</strong> que extraían r<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> especie<br />

dirigidas al mercado <strong>de</strong> Pescia- y <strong>la</strong> jurisdicción d<strong>el</strong> castillo,<br />

que se ext<strong>en</strong>día sobre todos los habitantes, cultivas<strong>en</strong> o no<br />

<strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> los señores.<br />

Es, pues, muy posible que tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico II <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 1250, <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> haya favorecido <strong>la</strong> parcial<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> castillo respecto a los señores locales 3.<br />

Por docum<strong>en</strong>tos posteriores sabemos que los propietarios d<strong>el</strong><br />

castillo y <strong>de</strong> sus diezmos eran aún los señores «<strong>de</strong> Buggiano»<br />

(Fig. 35), que habían mant<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> control sobre Sorico <strong>en</strong> los<br />

siglos XI-XIII, construy<strong>en</strong>do un castillo y estableci<strong>en</strong>do una<br />

señoría territorial. En este contexto, <strong>la</strong> «v<strong>en</strong>ta» d<strong>el</strong> año 1257<br />

ti<strong>en</strong>e que interpretarse como <strong>la</strong> pérdida d<strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Sorico<br />

<strong>de</strong> su «libertad», bajo una nueva presión señorial. Aunque <strong>el</strong><br />

docum<strong>en</strong>to m<strong>en</strong>ciona como causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> «v<strong>en</strong>ta» una <strong>de</strong>uda,<br />

y <strong>en</strong>tre los acreedores <strong>de</strong> Sorico se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>el</strong> concejo<br />

<strong>de</strong> Pescia (100 liras) y los «Nobili di Pescia» (12 liras), es<br />

posible que los principales acreedores fues<strong>en</strong> los propios<br />

señores «<strong>de</strong> Buggiano», que <strong>de</strong> esta manera recuperaron su<br />

posición predominante <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo. No se trata, pues, <strong>de</strong> una<br />

«v<strong>en</strong>ta», sino <strong>de</strong> una sujeción a los domini loci, parcialm<strong>en</strong>te<br />

eclipsados por <strong>la</strong> política urbana.<br />

V<strong>en</strong>tiséis años <strong>de</strong>spués, los señores «<strong>de</strong> Buggiano» <strong>de</strong>cidieron<br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> castillo a <strong>la</strong> familia «<strong>de</strong> Poggio» 4 <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> por <strong>el</strong><br />

precio <strong>de</strong> 3500 liras (ANSALDI 1879 vol. 2, p. 138) incluy<strong>en</strong>do,<br />

a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> castillo, todos los <strong>de</strong>rechos señoriales que t<strong>en</strong>ían<br />

<strong>en</strong> Sorico; o sea, «muros, municiones, edificios, jurisdicciones,<br />

99<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

patronato y <strong>el</strong> regimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> castillo, hombres y personas;<br />

a<strong>de</strong>más, adquirieron los <strong>de</strong>rechos sobre 90 starium <strong>de</strong> grano,<br />

100 <strong>de</strong> cebada, 100 barili <strong>de</strong> vino, 100 libras <strong>de</strong> aceite» y<br />

<strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cond<strong>en</strong>as y bandos (CIANELLI 1816: 242, que<br />

confun<strong>de</strong> <strong>la</strong> unida<strong>de</strong>s monetarias).<br />

No sabemos con seguridad <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s que v<strong>en</strong>dieron<br />

todas sus posesiones <strong>en</strong> Sorico. Es cierto que <strong>el</strong> grupo<br />

familiar, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Trinciaveglia, v<strong>en</strong>dió a finales<br />

d<strong>el</strong> siglo XIII e inicios d<strong>el</strong> XIV toda una serie <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong> Valdinievole, lo que podrían indicar, tanto una situación<br />

patrimonial difícil, como un interés <strong>en</strong> tras<strong>la</strong>darse a <strong>Luca</strong>,<br />

don<strong>de</strong> están docum<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XIV (CIANELLI<br />

1813: 242).<br />

<strong>El</strong> aspecto más r<strong>el</strong>evante es <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuevas familias<br />

<strong>de</strong> extracción urbana que reemp<strong>la</strong>zarán <strong>de</strong> forma sistemática<br />

a los aristócratas <strong>de</strong> los siglos preced<strong>en</strong>tes. Esta sustitución se<br />

realizó, <strong>en</strong> ocasiones, mediante <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> patrimonios<br />

ya exist<strong>en</strong>tes, y <strong>en</strong> otras, mediante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos<br />

castillos. En Sorico los señores «<strong>de</strong> Poggio» compraron <strong>de</strong><br />

forma completa <strong>el</strong> castillo y todos los <strong>de</strong>rechos jurisdiccionales<br />

y feudales que habían sido <strong>de</strong> los Trinciaveglia.<br />

L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>el</strong> precio <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta, que multiplica<br />

por más <strong>de</strong> tres veces lo pagado por <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

«v<strong>en</strong>ta» realizada pocos años antes. No obstante, no se<br />

trata <strong>de</strong> una gran cantidad si <strong>la</strong> comparamos con <strong>la</strong>s 6000<br />

libras pagadas medio siglo antes por <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> Pistoia al<br />

comprar Larciano. Sorico es un castillo <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones más<br />

limitadas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que residían pocos grupos familiares agrupados<br />

<strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> fortaleza y <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Prospero 5.<br />

En <strong>la</strong> época mo<strong>de</strong>rna <strong>el</strong> castillo fue abandonado y se convirtió<br />

Fig. 35. G<strong>en</strong>ealogía parcial <strong>de</strong> los propietarios d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sórico.


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico<br />

<strong>en</strong> una resid<strong>en</strong>cia fortificada ocupada por los Mainardi hasta<br />

<strong>el</strong> siglo XVIII, que mantuvieron algunos privilegios que<br />

heredaron <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Poggio» (ANSALDI 1879, vol.<br />

1, p. 320). <strong>El</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fundó nuevas casas<br />

dispersas sobre <strong>la</strong>s fértiles colinas cercanas, restableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

morfología d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval.<br />

<strong>El</strong> cercano castillo <strong>de</strong> Cerreto ha t<strong>en</strong>ido una historia bastante<br />

simi<strong>la</strong>r. De este castillo contamos aún con m<strong>en</strong>os noticias.<br />

Como <strong>en</strong> Sorico, <strong>la</strong>s únicas construcciones medievales<br />

conservadas son una torre, hoy ais<strong>la</strong>da, y <strong>la</strong> iglesia situada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> valle (QUIRÓS CASTILLO 1996b). La iglesia <strong>de</strong><br />

San Lor<strong>en</strong>zo fue fundada a inicios d<strong>el</strong> siglo XI como iglesia<br />

propia por parte <strong>de</strong> una familia <strong>de</strong> propietarios medios <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> área <strong>de</strong> Pescia, los Paulingi, <strong>en</strong> una posición <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>trada<br />

respecto al pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to situado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas. En <strong>el</strong> siglo<br />

XII <strong>la</strong> iglesia fue completam<strong>en</strong>te reconstruida cuando se<br />

consolidó <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Cerreto, convirtiéndose <strong>en</strong> su<br />

parroquia. No se sabe cuando se construyó <strong>el</strong> castillo,<br />

docum<strong>en</strong>tado a partir d<strong>el</strong> siglo XIV, ni <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> jugado por<br />

los Paulingi <strong>en</strong> su fundación. En esta ocasión <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong>bió<br />

<strong>de</strong> nacer ya como resid<strong>en</strong>cia señorial fortificada <strong>en</strong> posición<br />

c<strong>en</strong>tral respecto al resto d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso. A inicios<br />

d<strong>el</strong> siglo XIV Cerreto formaba parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pescia<br />

(COTURRI 1998: 285) y <strong>la</strong> fortaleza estaba integrada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sistema <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. Aunque <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico<br />

estaba más cercano a Pescia que Cerreto, siempre mantuvo<br />

su autonomía respecto a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>.<br />

Estos ejemplos muestran, pues, <strong>la</strong> fase final <strong>de</strong> un proceso<br />

<strong>de</strong> transformación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido morfológico y funcional d<strong>el</strong><br />

castillo, que pasó <strong>de</strong> ser una al<strong>de</strong>a fortificada <strong>en</strong> los siglos<br />

X-XII, a una resid<strong>en</strong>cia señorial o un c<strong>en</strong>tro militar a partir<br />

d<strong>el</strong> siglo XIII.<br />

3. Conclusiones<br />

<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico fue fundado por los señores «<strong>de</strong><br />

Buggiano» <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1062-1253, <strong>en</strong> un <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

contro<strong>la</strong>ban los diezmos eclesiásticos y lograron establecer<br />

una señoría territorial.<br />

La docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Valdinievole raram<strong>en</strong>te es lo<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te explícita como para conocer <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

control ejercido por los señores sobre los procesos <strong>de</strong> trabajo<br />

campesinos y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> los siglos X-XIII.<br />

Varios autores han m<strong>en</strong>cionado <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> este problema,<br />

notando que solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> conflictos abiertos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

comunidad campesina y los señores es posible compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia señorial y <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos señoriales (CAMMAROSANO 1997). Estos conflictos<br />

no están docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> Valdinievole, y solo raram<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> 6, por lo que es necesario recurrir a<br />

otros instrum<strong>en</strong>tos para llegar a establecer <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> este período. Los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />

castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII, como Larciano (1226), Collis Petre<br />

(1254) o Sorico (1283), son quizás <strong>la</strong>s únicas fu<strong>en</strong>tes que nos<br />

permit<strong>en</strong>, <strong>en</strong> modo indirecto, conocer <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong> estructura<br />

d<strong>el</strong> control señorial sobre <strong>el</strong> campesinado y <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> 7.<br />

Aunque no son siempre fáciles <strong>de</strong> estudiar, se pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear<br />

100<br />

como hipótesis que, <strong>en</strong> Sorico, los señores «<strong>de</strong> Buggiano»<br />

introdujeron nuevos cultivos, como <strong>el</strong> olivo o algunos granos<br />

que no están docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> los pergaminos conservados<br />

anteriores al año 1000. La parcial conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que causó <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo es posible<br />

que se pueda poner <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> estas<br />

nuevas estrategias productivas por parte d<strong>el</strong> dominus loci.<br />

Sin embargo, queda aún mucho por hacer para lograr estudiar<br />

<strong>en</strong> Valdinievole los procesos <strong>de</strong> trabajo campesino y <strong>la</strong>s<br />

formas <strong>de</strong> extracción feudal d<strong>el</strong> exced<strong>en</strong>te. Se pue<strong>de</strong> concluir,<br />

pues, que varias <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole que<br />

aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación como tales so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

siglos XIII o XIV escond<strong>en</strong> historias <strong>de</strong> señorías que solo<br />

podrán ser estudiadas a través d<strong>el</strong> análisis arqueológico.<br />

La expansión <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural se inició<br />

inmediatam<strong>en</strong>te tras <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna, aunque<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII consiguió dominar, <strong>de</strong> forma<br />

estable, toda <strong>la</strong> diócesis (excluidas <strong>la</strong>s comarcas que pasaron<br />

a <strong>la</strong> jurisdicción <strong>de</strong> Pisa). Durante los siglos XII y XIII llevó<br />

a cabo una política <strong>de</strong> progresiva erosión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

señoriales y consiguió limitar o anu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s prerrogativas <strong>de</strong><br />

estas familias, aunque <strong>el</strong> apoyo prestado por los emperadores<br />

garantizó <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> amplios espacios <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r,<br />

como es <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> control <strong>de</strong> los peajes 8. De esta manera, los<br />

señores <strong>de</strong> Valdinievole conservaron hasta <strong>el</strong> 1250 espacios<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r feudal.<br />

<strong>El</strong> ejemplo <strong>de</strong> Sorico muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta r<strong>el</strong>ación<br />

dialéctica <strong>en</strong>tre diversos grupos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r; <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

(indudablem<strong>en</strong>te responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> «libertad» adquirida por<br />

<strong>el</strong> castillo), <strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Pescia y sus grupos dirig<strong>en</strong>tes, y los<br />

señores «<strong>de</strong> Buggiano». Se <strong>de</strong>duce, pues, que <strong>el</strong> propio control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> sobre Valdinievole fue igualm<strong>en</strong>te discontinuo y<br />

m<strong>en</strong>os hegemónico <strong>de</strong> cuanto g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se ha interpretado<br />

(WICKHAM 1991; PESCAGLINI MONTI 1995). La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un vicario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> constituye indudablem<strong>en</strong>te un factor<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sestabilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tistas <strong>de</strong> los<br />

señores <strong>de</strong> Valdinievole, aunque los docum<strong>en</strong>tos conservados<br />

no permit<strong>en</strong> valorar hasta qué punto pudo interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vida cotidiana <strong>de</strong> los castillos señoriales. En <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis, como <strong>en</strong> Versilia, Garfagnana o incluso Seimiglie <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong> tuvo que convivir y aceptar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia señorial hasta<br />

mediados d<strong>el</strong> siglo XIII. En Valdinievole, al m<strong>en</strong>os hasta <strong>el</strong><br />

final d<strong>el</strong> siglo XIII, <strong>la</strong> situación fue simi<strong>la</strong>r, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los cuales <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los diezmos y <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos señoriales garantizaron un po<strong>de</strong>r local. Des<strong>de</strong> este<br />

punto <strong>de</strong> vista, Sorico parece estar más cerca <strong>de</strong> casos como<br />

Terrazzana o Larciano que <strong>de</strong> Pescia o <strong>de</strong> Montecatini.<br />

Sorico permite conocer, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> un<br />

nuevo grupo social <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis durante los siglos XIII-<br />

XIV. A partir <strong>de</strong> este período muchos bi<strong>en</strong>es y propieda<strong>de</strong>s<br />

pasaron a manos <strong>de</strong> una «nueva feudalidad» (VOLPE 1992:<br />

244; OSHEIM 1977: 118 ss.) formada prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por<br />

grupos urbanos que se fortalecieron <strong>en</strong> estos siglos con<br />

activida<strong>de</strong>s mercantiles y artesanales, y que invirtieron<br />

<strong>en</strong> posesiones señoriales y <strong>en</strong> castillos (JONES 1980: 37<br />

ss.). Asimismo, durante los siglos XII-XIII parte <strong>de</strong> los<br />

grupos dirig<strong>en</strong>tes rurales se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, por lo<br />

que se produjo una r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> los propietarios rurales<br />

(KOTEL’NIKOVA 1975: 62). En muchas ocasiones, <strong>la</strong> injer<strong>en</strong>cia


<strong>de</strong> los propietarios urbanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s señorías produjo un cambio<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas más afín a los<br />

intereses urbanos, aunque no siempre fue así.<br />

Un ejemplo significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los grupos<br />

mercantiles <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural está repres<strong>en</strong>tado por<br />

<strong>la</strong> compra realizada por <strong>el</strong> <strong>ciudad</strong>ano luqués Datuccio<br />

<strong>de</strong> Montechiaro a los señores «<strong>de</strong> Uzzano, Vivinaria y<br />

Montechiari» <strong>de</strong> una notable cantidad <strong>de</strong> tierra situada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Campo <strong>de</strong> Vivinaia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1297, que fue un duro golpe<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> hegemonía señorial d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> (SEGHIERI 1995, n.<br />

XCIX: 257-259). Otro caso simi<strong>la</strong>r fue <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta por parte<br />

<strong>de</strong> los Gherardinghi a los Guidiccione <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong> una parte<br />

<strong>de</strong> su señoría <strong>en</strong> Garfagnana <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo<br />

XIII, que trajo como consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

los equilibrios señoriales internos y <strong>la</strong> disgregación misma<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> consorteria Gherardinga y d<strong>el</strong> patrimonio señorial<br />

(PELLEGRINETTI 1992-1993).<br />

En Sorico <strong>la</strong> evolución fue distinta, ya que se produjo una<br />

simple substitución <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes, que mantuvieron<br />

<strong>la</strong>s mismas formas señoriales <strong>de</strong> gestión d<strong>el</strong> patrimonio y <strong>de</strong><br />

extracción feudal <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas. Los señores «<strong>de</strong> Poggio», que<br />

t<strong>en</strong>ían importantes intereses comerciales <strong>en</strong> Francia (BELLI<br />

BARSALI 1988: 17), sustituyeron a los pot<strong>en</strong>tes señores «<strong>de</strong><br />

Porcari» <strong>en</strong> <strong>el</strong> control d<strong>el</strong> homónimo castillo durante <strong>el</strong> siglo<br />

XIV (CENCI 1997), adquirieron Castiglione <strong>en</strong> Migliarino <strong>en</strong><br />

1265 (CIANELLI 1813: 118), tuvieron otro castillo a oril<strong>la</strong>s d<strong>el</strong><br />

Lago <strong>de</strong> Sesto y también compraron Sorico. Sus objetivos<br />

eran, pues, contro<strong>la</strong>r una red <strong>de</strong> castillos dispersos por toda <strong>la</strong><br />

diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, pero su m<strong>en</strong>talidad estaba muy cercana a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> los aristócratas que <strong>en</strong> los siglos X-XI habían construido<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> castillos.<br />

La incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este proceso no es fácil <strong>de</strong> valorar por <strong>la</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudios específicos. Las abundantísimas fu<strong>en</strong>tes<br />

docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong> los siglos XIII-XIV yac<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />

archivos, aún por analizar. En aqu<strong>el</strong>los pocos casos <strong>en</strong> los<br />

que este estudio se ha realizado, como <strong>en</strong> Fucecchio, nos<br />

damos cu<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> importante número <strong>de</strong> castillos que se<br />

construyeron <strong>en</strong> este período o que cambiaron <strong>de</strong> propietarios,<br />

y <strong>el</strong> cambio radical que se produjo <strong>en</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes<br />

rurales. Son castillos <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones, pero muy<br />

numerosos. <strong>El</strong> Catastro flor<strong>en</strong>tino d<strong>el</strong> año 1427 muestra<br />

<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> este proceso <strong>en</strong> Valdinievole, que vio <strong>la</strong><br />

consolidación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong><br />

castillos y burgos y <strong>la</strong> casi total aus<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

interca<strong>la</strong>r que caracterizaba otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (CONTI<br />

1965; HERLIHY 1972).<br />

NOTAS<br />

1 En <strong>el</strong> año 1224 <strong>el</strong> obispo Roberto dió <strong>en</strong> feudo a Bernardo<br />

«quondam Or<strong>la</strong>ndo da Uthano» los diezmos que antiguam<strong>en</strong>te<br />

t<strong>en</strong>ía «<strong>en</strong> terra con hominibus <strong>de</strong> Sorico» (AAL AD 50).<br />

<strong>El</strong> hecho <strong>de</strong> que aparezca un expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los señores<br />

«<strong>de</strong> Uzzano» repres<strong>en</strong>tando un <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong><br />

Buggiano» se <strong>de</strong>be, con toda seguridad, a <strong>la</strong> formación<br />

101<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

<strong>de</strong> una consorteria aristocrática (VIOLANTE 1981). En <strong>el</strong><br />

año 1277 (AAL * D 68) <strong>el</strong> obispo Pagan<strong>el</strong>lo r<strong>en</strong>ovó a los<br />

señores «<strong>de</strong> Buggiano» los diezmos, bi<strong>en</strong>es y privilegios<br />

que tuvieron su familia <strong>en</strong> Massa Borra, V<strong>el</strong><strong>la</strong>no, Uzzano y<br />

Sorico, excluy<strong>en</strong>do los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong> Vaiano,<br />

Vil<strong>la</strong> Basilica y Pescia; por su parte <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> C<strong>el</strong>lere<br />

había pasado a <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Pistoia. Un caso análogo es<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Loppia. <strong>El</strong> mismo obispo Pagan<strong>el</strong>lo <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 1277 r<strong>en</strong>ovó <strong>el</strong> antiquo feudo <strong>de</strong> los diezmos <strong>de</strong> esta<br />

plebanía a los Ro<strong>la</strong>ndinghi, que ya los habían recibido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo X (CIANELLI 1816: 163-164). En este período posían<br />

estas r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> forma conjunta con <strong>la</strong> consortería <strong>de</strong> los<br />

Ro<strong>la</strong>ndinghi, que incluye varias familias con posesiones <strong>en</strong><br />

Garfagnana vincu<strong>la</strong>das a los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Ro<strong>la</strong>ndo. Así<br />

pues, no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r que se produjo una sustitución<br />

<strong>de</strong> los llevadores <strong>de</strong> los diezmos, tal y como se sosti<strong>en</strong>e <strong>en</strong><br />

WICKHAM 1997: 135-136, sino que simplem<strong>en</strong>te se amplió su<br />

posesión a los grupos familiares vincu<strong>la</strong>dos a los tradicionales<br />

llevadores, que mantuvieron su posesión hasta, al m<strong>en</strong>os, <strong>el</strong><br />

siglo XIV.<br />

2 <strong>El</strong> estudio proposopográfico sobre esta familia <strong>en</strong> los<br />

últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XII y todo <strong>el</strong> siglo XIII está aún<br />

por hacer, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta casi crónica <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

(SPICCIANI 1992a: 60). Solo se han podido reconstruir dos<br />

ramas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s citadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> diploma imperial <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico I,<br />

los Filii Gregorii y los Filii Cacciarei, activos <strong>en</strong> Lunigiana<br />

(NOBILI 1992a). Las g<strong>en</strong>ealogías conocidas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

SPICCIANI 1984. Los Trinciaveglia son citados por CIANELLI<br />

1816: 242-243.<br />

3 Tres meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico II, <strong>en</strong> Fucecchio<br />

había un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. En Valdinievole no t<strong>en</strong>emos<br />

noticias <strong>de</strong> un vicario antes d<strong>el</strong> año 1255 (PESCAGLINI MONTI<br />

1995: 84-85). La política <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> a partir <strong>de</strong> este<br />

período fue bastante agresiva, int<strong>en</strong>tando limitar o liquidar<br />

<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los feudales que habían gozado d<strong>el</strong> apoyo d<strong>el</strong><br />

emperador. En 1262 <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> cuestionó <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a los<br />

peajes que <strong>en</strong> Buggiano y Montecatini ejercían los señores<br />

«<strong>de</strong> Buggiano», «<strong>de</strong> Maona» y «<strong>de</strong> Uzzano». Sin embargo,<br />

fueron los mismos tribunales <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> los que dieron <strong>la</strong> razón<br />

a los feudales (SPICCIANI 1992a). La <strong>ciudad</strong> cuestionaba<br />

algunos <strong>de</strong>rechos feudales y probablem<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> responsable<br />

<strong>de</strong> que <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico adquiriese su «libertad».<br />

4 Los señores «<strong>de</strong> Poggio» son un importante linaje <strong>de</strong> luqués<br />

<strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> actividad comercial, que jugó un importante<br />

pap<strong>el</strong> político <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> durante <strong>la</strong> Baja Edad Media y<br />

<strong>el</strong> período mo<strong>de</strong>rno (BELLI BARSALI 1988: 17; CIANELLI<br />

1816: 116; BERENGO 1965: 28-30; 83-107). Su resid<strong>en</strong>cia se<br />

<strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual vía <strong>de</strong> Poggio, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia<br />

<strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> Poggio (MATRAJA 1843: 77, n. 493-494).<br />

Solo <strong>en</strong> los últimos meses se ha <strong>de</strong>scubierto un importante<br />

fondo docum<strong>en</strong>tal correspondi<strong>en</strong>te al archivo familiar, por lo<br />

que no ha podido ser consultado <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio. <strong>El</strong><br />

Domus Podiorum Regesta, 1299 ad annum 1721 se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblioteca d<strong>el</strong> Seminario Arzobispal <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, pero no<br />

es posible establecer <strong>la</strong> causa y <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su <strong>de</strong>pósito<br />

(CENCI 1997: 25 ss.).<br />

5 En <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza se conservan algunos<br />

muros y acumu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>tritos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong>s casas d<strong>el</strong>


<strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico<br />

castillo.<br />

6 Una excepción está repres<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> oposición exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Universitas Nobilium <strong>de</strong> Montechiari et <strong>de</strong> Vivinaria<br />

y <strong>el</strong> Comune et homines <strong>de</strong> Vivinaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1265 por <strong>la</strong><br />

posesión <strong>de</strong> una propiedad situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín con Porcari<br />

hasta Gall<strong>en</strong>o (SEGHIERI 1995, n. LXI: 131-136). En <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>el</strong> ejemplo más importante es <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral y <strong>el</strong> concejo<br />

<strong>de</strong> Massarosa, que se prolongó durante los siglos XI-XIII<br />

(DINELLI 1915).<br />

7 Los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> Larciano<br />

y Sorico han sido seña<strong>la</strong>dos anteriorm<strong>en</strong>te. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Collis Petre, fue comprado por <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia a los<br />

Con<strong>de</strong>s Guidi <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1254 (MALVOLTI 1989: 27-28). Los<br />

<strong>de</strong>rechos señoriales incluían <strong>la</strong> jurisdición sobre <strong>el</strong> castillo,<br />

molinos, tierras y numerosos bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Greti.<br />

8 En 1177 Fe<strong>de</strong>rico I concedió a los señores «<strong>de</strong> Maona»,<br />

«<strong>de</strong> Castiglione» y «<strong>de</strong> Buggiano» <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los peajes<br />

sobre todas <strong>la</strong>s bestias y personas que cruzas<strong>en</strong> <strong>la</strong> vía que<br />

circu<strong>la</strong>ba bajo estos castillos y que comunicaba Pistoia con<br />

<strong>Luca</strong> (PESCAGLINI MONTI 1991). En 1262 <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

int<strong>en</strong>tó arrebatar este privilegio a estos grupos familiares,<br />

aunque no lo consiguió.<br />

102


1. Introducción<br />

Pescia ha sido hasta hace poco tiempo <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>mográfico<br />

<strong>de</strong> mayores dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> Valdinievole, hasta <strong>el</strong> punto que<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII fue erigida a se<strong>de</strong> episcopal y hace tres<br />

siglos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada <strong>ciudad</strong>. Sin embargo, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir<br />

d<strong>el</strong> siglo XIII adquirió unas dim<strong>en</strong>siones notables, aunque<br />

<strong>la</strong>s bases para su crecimi<strong>en</strong>to se pusieron <strong>en</strong> los dos siglos<br />

preced<strong>en</strong>tes (Foto 51).<br />

Pescia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situada <strong>en</strong> un cruce <strong>de</strong> caminos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vega<br />

d<strong>el</strong> río Pescia. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos vías, con toda seguridad<br />

ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> época romana, y su posición r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te<br />

distante d<strong>el</strong> pantano están a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> este<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura más amplia <strong>de</strong> toda <strong>la</strong><br />

Valdinievole (Fig. 34).<br />

<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución histórica d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia<br />

maiore <strong>en</strong> los siglos X-XII ha estado condicionado por <strong>el</strong><br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> Pescia como c<strong>en</strong>tro urbano,<br />

problema al que han trabajado varias g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong><br />

estudiosos locales. Estos estudios han estado directam<strong>en</strong>te<br />

influidos por <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> bajomedieval, por lo que<br />

ha dominado una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia evolucionista <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> formación d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro urbano, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

fundam<strong>en</strong>tales como <strong>la</strong> estructura social o <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local.<br />

Los escasos docum<strong>en</strong>tos escritos anteriores a los siglos<br />

XIII-XIV y <strong>la</strong> casi total aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es arqueológicos<br />

y restos arquitectónicos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a los siglos X-XIII<br />

han constituido, a<strong>de</strong>más, una importante limitación para <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> estudios locales.<br />

En esta ocasión se ha creído oportuno p<strong>la</strong>ntear, con los<br />

datos disponibles, una aproximación a <strong>la</strong> historia social y d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este sector d<strong>el</strong> valle, ya que permit<strong>en</strong> analizar<br />

una realidad local <strong>de</strong> gran importancia para <strong>la</strong> compresión<br />

d<strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole <strong>en</strong> los siglos X-XII,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> prospectar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones<br />

bajomedievales d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

2. Fu<strong>en</strong>tes arqueológicas<br />

2.8. Pescia: d<strong>el</strong> castillo al c<strong>en</strong>tro urbano<br />

Hay que empezar dici<strong>en</strong>do que no se dispone aún <strong>de</strong> un<br />

número importante <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes arqueológicas que permitan<br />

p<strong>la</strong>ntear una teoría autónoma sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> esta zona<br />

d<strong>el</strong> valle. Las informaciones arqueológicas disponibles son<br />

aún <strong>de</strong>masiado escasas y fragm<strong>en</strong>tarias como para po<strong>de</strong>r<br />

reconstruir un cuadro coher<strong>en</strong>te. La razón <strong>de</strong> estas limitaciones<br />

resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una programación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s excavaciones<br />

e interv<strong>en</strong>ciones arqueológicas -que son g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

urg<strong>en</strong>cia- y <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>tes estratos aluviales<br />

<strong>de</strong>positados por <strong>el</strong> río Pescia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los siglos, que<br />

han <strong>en</strong>terrado <strong>la</strong>s estratigrafías más antiguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>.<br />

En <strong>la</strong> excavación realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> San Romualdo los<br />

103<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

estratos <strong>de</strong> los siglos X-XII se <strong>en</strong>contraban a más <strong>de</strong> 1,5 m<br />

<strong>de</strong> profundidad, y <strong>en</strong> otras interv<strong>en</strong>ciones realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro urbano, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Orto Giuntini, Torre Santa Chiara<br />

o Piazza d<strong>el</strong> Grano, no ha sido posible recuperar restos<br />

anteriores al siglo XIII, cuando <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> fue probablem<strong>en</strong>te<br />

reconstruida tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción realizada por <strong>la</strong> Comuna<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1281 (CECCHI-COTURRI 1969: 71-75).<br />

A<strong>de</strong>más, los restos arquitectónicos aún conservados permit<strong>en</strong><br />

excluir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> edificios fechables con seguridad<br />

antes d<strong>el</strong> siglo XIII 1.<br />

Los restos arqueológicos más antiguos hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual<br />

<strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pescia son algunos materiales <strong>de</strong> época romana,<br />

como son una moneda tardorrepublicana y algunos fragm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> cerámica residuales aparecidos <strong>en</strong> contextos medievales<br />

<strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Piazza San Romualdo o Torre Santa<br />

Chiara (MILANESE-QUIRÓS CASTILLO 1997a). Estos hal<strong>la</strong>zgos<br />

permit<strong>en</strong> suponer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Pescia <strong>de</strong> alguna<br />

pequeña al<strong>de</strong>a tardorrepublicana o imperial simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

hal<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> Pescia maiore. Po<strong>de</strong>mos afirmar,<br />

pues, que toda <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura bañada por <strong>el</strong> río Pescia <strong>de</strong> Pescia<br />

situada al sur d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Pietrabuona hasta <strong>el</strong> pantano,<br />

se <strong>en</strong>contraba ocupada <strong>en</strong> época romana por una red <strong>de</strong><br />

pequeñas al<strong>de</strong>as situadas principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> correspond<strong>en</strong>cia<br />

con <strong>la</strong>s dos directrices viarias ya m<strong>en</strong>cionadas, <strong>de</strong> una parte<br />

<strong>la</strong> vía Cassia, y por otro <strong>la</strong>do <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña. Los<br />

hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> Sant’Allucio, Pescia, Monzone, Medicina y<br />

Puntalo muestran <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as tanto <strong>en</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas. Sin embargo, aún no se ha estudiado <strong>de</strong><br />

forma sistemática ninguno <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros y no contamos<br />

con noticias r<strong>el</strong>ativas a su evolución durante <strong>la</strong> Antigüedad<br />

Tardía y <strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

Los historiadores locales, por su parte, han l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sobre <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> statio Ad Martis, recordada <strong>en</strong> un<br />

docum<strong>en</strong>to cartográfico tardorromano conocido como Tabu<strong>la</strong><br />

Peutingeriana <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Pistoia y <strong>Luca</strong>. Sin<br />

embargo, no se dispone <strong>de</strong> indicios arqueológicos fiables que<br />

permitan id<strong>en</strong>tificar topográficam<strong>en</strong>te este lugar 2.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todas estas limitaciones, los contextos<br />

arqueológicos medievales más antiguos recuperados <strong>en</strong> Pescia<br />

se pued<strong>en</strong> fechar <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

Una excavación prev<strong>en</strong>tiva realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1992 <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> San Romualdo (Foto 52), <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio <strong>de</strong> Ferraia, ha<br />

permitido <strong>de</strong> recuperar los restos <strong>de</strong> un fondo <strong>de</strong> cabaña y<br />

<strong>de</strong> una importante <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> escorias <strong>de</strong> hierro fechables<br />

<strong>en</strong> los siglos X-XII (MILANESE-QUIRÓS CASTILLO 1997a:<br />

104-106). Este importante hal<strong>la</strong>zgo ha permitido docum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as que ocupaban <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Alta Edad Media <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> Pescia, y <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> metalurgia <strong>en</strong> estos siglos. La cantidad y<br />

<strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escorias y <strong>de</strong> bloques <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> refractaria<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a hornos <strong>de</strong> reducción d<strong>el</strong> mineral hal<strong>la</strong>dos<br />

muestra que, <strong>en</strong> esta zona, se practicaba <strong>el</strong> ciclo productivo<br />

completo <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> hierro, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción d<strong>el</strong><br />

mineral hasta <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los productos finales. Como <strong>en</strong><br />

Terrazzana, po<strong>de</strong>mos suponer que <strong>el</strong> mineral empleado era <strong>la</strong>


Pescia: d<strong>el</strong> castillo al c<strong>en</strong>tro urbano<br />

Fig. 36. Cerámicas importadas recuperadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro histórico <strong>de</strong> Pescia.<br />

hematite <strong>el</strong>bana, por lo que hay que p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia, ya<br />

durante los siglos X-XII, <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> comercialización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

materia prima que alcanzaba toda <strong>la</strong> Valdinievole. Mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> Terrazzana se trataba <strong>de</strong> una pequeña producción<br />

dirigida a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad local caracterizadas<br />

por estructuras productivas simples y <strong>de</strong> limitadas dim<strong>en</strong>siones,<br />

<strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> Pescia muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro<br />

especializado que producía ut<strong>en</strong>silios <strong>en</strong> hierro <strong>de</strong>stinados<br />

a su comercialización. La pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su proximidad d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Bareglia, fundado <strong>en</strong> los primeros años d<strong>el</strong> siglo<br />

XI, y d<strong>el</strong> cercano mercado <strong>de</strong> Pescia, constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

social y económico que pued<strong>en</strong> haber favorecido <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> esta actividad productiva. Aunque no es posible atribuir<br />

con seguridad esta iniciativa productiva a ningún grupo<br />

aristocrático específico <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> noticias,<br />

pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearse como hipótesis que <strong>la</strong> explotación d<strong>el</strong> hierro<br />

<strong>en</strong> Pescia corresponda a una estrategia productiva promovida<br />

por los Con<strong>de</strong>s Cadolingi, propietarios d<strong>el</strong> ya citado castillo<br />

<strong>de</strong> Bareglia y que contro<strong>la</strong>ban una serie <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

torno al pantano <strong>de</strong> Fucecchio, a través d<strong>el</strong> cual llegaban<br />

probablem<strong>en</strong>te los minerales.<br />

Ferraia, <strong>el</strong> nombre d<strong>el</strong> barrio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se haya <strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Piazza San Romualdo, hace refer<strong>en</strong>cia a una actividad<br />

metalúrgica, que se ha conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> actual <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pescia, tal y como testimonian los hal<strong>la</strong>zgos<br />

<strong>de</strong> numerosas escorias <strong>de</strong> hierro <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> zona compr<strong>en</strong>dida<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Bareglia y <strong>la</strong> colina d<strong>en</strong>ominada Colle<br />

<strong>de</strong>i Fabbri (GALEOTTI 1659, f. 17; PALAMIDESSI 1994: 31-6,<br />

104<br />

168).<br />

En <strong>el</strong> Colle <strong>de</strong>i Fabbri (colina <strong>de</strong> los herreros) se halló<br />

<strong>en</strong> los años 30 un «framm<strong>en</strong>to di terracotta con schiuma<br />

di ferro infissa ed era vario lo spessore d<strong>el</strong><strong>la</strong> terracotta»<br />

(PALAMIDESSI 1994: 105), que se pued<strong>en</strong> interpretar como<br />

fondos <strong>de</strong> hornos <strong>de</strong> reducción d<strong>el</strong> mineral <strong>de</strong> hierro, simi<strong>la</strong>res<br />

a los hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> San Romualdo. En <strong>el</strong> siglo<br />

XVII, construy<strong>en</strong>do los cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual iglesia <strong>de</strong> San<br />

Dom<strong>en</strong>ico, se hal<strong>la</strong>ron otros restos <strong>de</strong> hornos <strong>de</strong> redución<br />

(GALEOTTI 1659). A<strong>de</strong>más, nuevas escorias prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

los huertos y terr<strong>en</strong>os situados <strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Bareglia se han recuperado <strong>en</strong> los últimos años.<br />

Todos estos datos, aunque fragm<strong>en</strong>tarios, muestran <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los siglos X-XII <strong>de</strong> una iniciativa señorial<br />

dirigida a <strong>la</strong> producción y comercialización <strong>de</strong> ut<strong>en</strong>silios <strong>de</strong><br />

hierro a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión d<strong>el</strong> mineral. En este contexto,<br />

<strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> Pescia como pob<strong>la</strong>do conc<strong>en</strong>trado hay que<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro mercantil <strong>de</strong> intercambio<br />

que sobrepasa <strong>el</strong> mero ámbito local. La importancia <strong>de</strong> este<br />

mercado pue<strong>de</strong> ser leída incluso a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

urbana medieval, tal y como se observa <strong>en</strong> los estudios<br />

realizados por G. Salvagnini (1975: 15-19). En <strong>la</strong> oril<strong>la</strong><br />

izquierda d<strong>el</strong> río Pescia <strong>de</strong> Pescia <strong>la</strong> plebanía ha ejercido un<br />

pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> primer ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> viabilidad y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. En cambio, <strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>recha este pap<strong>el</strong> no ha sido ejercido por <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Bareglia sino por <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za d<strong>el</strong> mercado (actual P<strong>la</strong>za Mazzini),


a<strong>la</strong>rgada y dispuesta paral<strong>el</strong>a al río, <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual<br />

se conc<strong>en</strong>tran todos los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros metalúrgicos<br />

(SALVAGNINI 1995). Aunque aún no se ha realizado un estudio<br />

exhaustivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura medieval <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, <strong>la</strong><br />

disposición estructural y <strong>el</strong> tejido urbanístico muestra <strong>la</strong><br />

importancia d<strong>el</strong> mercado <strong>en</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong>.<br />

Otros hal<strong>la</strong>zgos arqueológicos r<strong>el</strong>ativos a este período no<br />

hac<strong>en</strong> que confirmar <strong>la</strong> importancia mercantil e industrial <strong>de</strong><br />

este c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> los siglos XI-XII. Se han recuperado <strong>de</strong> forma<br />

ocasional <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za d<strong>el</strong> mercado y <strong>en</strong> sus proximida<strong>de</strong>s un<br />

conjunto <strong>de</strong> cerámicas importadas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> varios<br />

sectores d<strong>el</strong> Mediterráneo (Foto 53), que constituy<strong>en</strong> uno <strong>de</strong><br />

los poquísimos hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> estos materiales docum<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> <strong>en</strong> estos siglos (Fig. 37).<br />

De <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za d<strong>el</strong> mercado provi<strong>en</strong>e un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ataifor<br />

vidriado <strong>en</strong> color ver<strong>de</strong> realizado <strong>en</strong> Túnez por <strong>la</strong>s mismas<br />

fábricas que realizan <strong>la</strong>s cerámicas esmaltadas <strong>en</strong> Cobalto<br />

Manganese, que se pue<strong>de</strong> fechar <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase final d<strong>el</strong> siglo<br />

XII e inicios d<strong>el</strong> siglo XIII (Fig. 36, n. 2). Otros cuatro<br />

fragm<strong>en</strong>tos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a formas cerradas vidriadas ver<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> producción islámica y fechables <strong>en</strong> los siglo XI-XII,<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> distintas zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> situadas <strong>en</strong><br />

proximidad d<strong>el</strong> mercado (Fig. 36, n. 3-4). Por último, se ha<br />

hal<strong>la</strong>do igualm<strong>en</strong>te un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a<br />

una cerámica esgrafiada bizantina <strong>de</strong> tipo «Zeuxippus Ware»<br />

<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XII o inicios d<strong>el</strong> XIII (Fig. 36, n. 1) 3.<br />

Reci<strong>en</strong>tes estudios realizados sobre varios castillos toscanos<br />

han mostrado que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cerámica importada durante<br />

los siglos XI-XIII pue<strong>de</strong> ser interpretado como un indicador<br />

d<strong>el</strong> dinamismo económico y social <strong>de</strong> los distintos c<strong>en</strong>tros.<br />

Es significativo, por ejemplo, <strong>la</strong> notable pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas<br />

cerámicas <strong>en</strong> aquéllos castillos como <strong>la</strong> Rocca San Silvestro,<br />

caracterizados por una actividad productiva <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da bajo<br />

<strong>el</strong> control señorial y dirigida al mercado urbano (BOLDRINI-<br />

GRASSI-MOLINARI 1997). <strong>El</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong><br />

cerámicas confirma <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo mercantil y productivo <strong>de</strong><br />

Pescia durante los siglos XI y XII, que mantuvo estrechas<br />

r<strong>el</strong>aciones con <strong>el</strong> litoral.<br />

Probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s mismas líneas <strong>de</strong> mercado responsables <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas cerámicas son <strong>la</strong>s que se emplearon para<br />

<strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> hematites <strong>el</strong>bana empleada <strong>en</strong> Pescia y<br />

<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Valdinievole durante estos siglos. Como hipótesis<br />

se pue<strong>de</strong> sugerir que Pisa ha jugado un importante pap<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

intermediario, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas como <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

d<strong>el</strong> mineral <strong>de</strong> hierro, aprovechando <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> mercancías exist<strong>en</strong>te a través d<strong>el</strong> pantano <strong>de</strong> Fucecchio<br />

con <strong>el</strong> Arno. Esta r<strong>el</strong>ación directa <strong>en</strong>tre Pisa y Valdinievole<br />

explicaría <strong>la</strong> notable pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos medievales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias a monedas pisanas (SAVIGNI<br />

1996: 95).<br />

Al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios d<strong>el</strong> siglo XII <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pisa<br />

llevó a cabo una política <strong>de</strong> expansión territorial sobre toda<br />

<strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Maremma y <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>El</strong>ba que se tradujo <strong>en</strong><br />

un control directo <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> mineral y <strong>de</strong> su<br />

fusión (CUCINI-TIZZONI 1992: 65-69). Varios autores han<br />

seña<strong>la</strong>do que muchas fábricas se situaron <strong>en</strong> estos siglos<br />

105<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> combustible <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

is<strong>la</strong>, por lo que es posible que, ya <strong>en</strong> los siglos XI-XII, Pisa<br />

hubiese establecido un sistema <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> minerales<br />

hacia zonas <strong>en</strong> los cuales era disponible <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra (CORTESE-<br />

FRANCOVICH 1995: 440-441). La Valdinievole, que contaba<br />

con amplios recursos forestales <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> montaña, pue<strong>de</strong><br />

haber constituido ya <strong>en</strong> este período un sector al que llegaban<br />

estos minerales.<br />

En síntesis, aunque los datos arqueológicos no permit<strong>en</strong> aún<br />

estudiar <strong>de</strong> forma exhaustiva <strong>el</strong> proceso formativo <strong>de</strong> Pescia<br />

como pob<strong>la</strong>do conc<strong>en</strong>trado, permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s características<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval <strong>de</strong> <strong>la</strong> vega d<strong>el</strong> Pescia <strong>de</strong> Pescia<br />

y <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones productivas que se afirman <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso<br />

<strong>de</strong> los siglos XI y XII bajo <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una iniciativa<br />

señorial. Sin embargo, tal y como veremos a continuación, <strong>el</strong><br />

pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> esta señoría <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to local<br />

ha sido muy limitada.<br />

3. Fu<strong>en</strong>tes escritas<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s conclusiones a <strong>la</strong>s que se ha llegado<br />

a partir <strong>de</strong> los datos arqueológicos, es posible analizar con<br />

nuevos criterios <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita r<strong>el</strong>ativa a los<br />

siglos VIII-XII y realizar una propuesta interpretativa sobre<br />

<strong>la</strong> evolución y <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> Pescia como <strong>el</strong> mayor c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong>mográfico medieval <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole.<br />

<strong>El</strong> topónimo Pescia está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

medieval luqués a partir d<strong>el</strong> siglo VIII, aunque tal nombre se<br />

ha empleado para d<strong>en</strong>ominar <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>érica un <strong>territorio</strong><br />

y un sistema hidrográfico. Durante <strong>la</strong> Alta Edad Media y al<br />

m<strong>en</strong>os hasta <strong>el</strong> siglo XIII, son tres los topónimos empleados<br />

por <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación para referirse a los valles <strong>de</strong> los ríos<br />

Pescia: Piscia maiore, Piscia minore y Campo Piscia. Se<br />

trata, pues, <strong>de</strong> un espacio muy amplio caracterizado por <strong>el</strong><br />

empleo d<strong>el</strong> mismo término, <strong>el</strong> hidrónimo, que sólo <strong>de</strong> forma<br />

tardía quedó unido <strong>de</strong> forma exclusiva a un c<strong>en</strong>tro urbano.<br />

Así pues, se ha querido ver <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> Pescia como <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un único c<strong>en</strong>tro,<br />

cuyo indicador más preciso fue <strong>el</strong> empleo, <strong>de</strong> forma exclusiva,<br />

d<strong>el</strong> término Pescia para referirse a este c<strong>en</strong>tro (SPICCIANI<br />

1991b: 27). Son, pues, dos los aspectos que contribuy<strong>en</strong> a<br />

id<strong>en</strong>tificar <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita Pescia como un c<strong>en</strong>tro<br />

urbano; <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia concreta <strong>de</strong> esta gran al<strong>de</strong>a unificada<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras al<strong>de</strong>as situadas <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Campo <strong>de</strong> Pescia y sus alre<strong>de</strong>dores. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />

Collodi, San Piero in Campo y <strong>el</strong> Pantano <strong>de</strong> Fucecchio<br />

antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media explica <strong>en</strong> parte <strong>la</strong> dificultad<br />

interpretativa que muestran los docum<strong>en</strong>tos escritos para<br />

referirse a este <strong>territorio</strong>. La in<strong>de</strong>finición territorial que<br />

se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación ha llevado a no tomar <strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un vicus Pescia, citado <strong>en</strong> un<br />

docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1084 (MDL IV/2, apéndice n. 89) y a situar<br />

<strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> Pescia como c<strong>en</strong>tro urbano unificado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

a finales d<strong>el</strong> siglo XIII e inicios d<strong>el</strong> XIV (WICKHAM 1991:<br />

288; SPICCIANI 1991b: 13-14). Según los últimos estudios,<br />

<strong>la</strong> conquista flor<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole y <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección


Pescia: d<strong>el</strong> castillo al c<strong>en</strong>tro urbano<br />

Fig. 37. Hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> cerámica importada <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> los siglos XI-XIII.<br />

<strong>de</strong> Pescia como se<strong>de</strong> d<strong>el</strong> vicario <strong>de</strong> aquél<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera mitad d<strong>el</strong> siglo XIV fue un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminante<br />

para <strong>la</strong> consolidación como c<strong>en</strong>tro urbano (PINTO 1996: 90).<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>mográfico, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1237 Pescia<br />

estaba organizada <strong>en</strong> barrios l<strong>la</strong>mados quintos, y uno <strong>de</strong><br />

106<br />

<strong>el</strong>los contaba con 116 familias, por lo que se podría estimar<br />

que su pob<strong>la</strong>ción sería <strong>de</strong> unas 580 familias y 2100-2500<br />

habitantes (SPICCIANI 1998). Otro docum<strong>en</strong>to realizado un<br />

siglo <strong>de</strong>spués, <strong>el</strong> juram<strong>en</strong>to realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1331 al señor<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> Giovanni di Boemia (COTURRI 1998: 283-302),


muestra que Pescia estaba ocupada por 3500-3900 habitantes,<br />

una cifra notable <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> Valdinievole.<br />

Sin embargo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuestro punto <strong>de</strong> vista es necesario<br />

rep<strong>la</strong>ntear <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> Pescia t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta los factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo interno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to social y económico <strong>en</strong> los siglos X-XII para<br />

verificar hasta que punto Pescia alcanzó <strong>en</strong> este período un<br />

<strong>de</strong>sarrollo y una articu<strong>la</strong>ción espacial distintas d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Valdinievole.<br />

3.1. Territorio y estructura económica<br />

Como ya se ha indicado, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita <strong>de</strong> los<br />

siglos X-XII muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> Campo <strong>de</strong><br />

Pescia <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as dispersas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran tres estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

personas:<br />

1. Castillo <strong>de</strong> Bareglia (Foto 54), castillo <strong>de</strong> los Cadolingi<br />

citado por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1018 y situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>recha d<strong>el</strong> río (PESCAGLINI MONTI 1991: 278-279);<br />

2. C<strong>en</strong>tro curt<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Ceule e iglesia <strong>de</strong> San Quirico, también<br />

propiedad <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Cadolingi, citada a partir d<strong>el</strong> año<br />

944 (PESCAGLINI MONTI 1991: 277-278);<br />

3. Plebanía <strong>de</strong> Santa María (Foto 55), situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong><br />

izquierda d<strong>el</strong> río y citada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo X<br />

(SPICCIANI 1988).<br />

Estas estructuras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, distantes <strong>en</strong>tre sí ap<strong>en</strong>as 1-2<br />

km, no fueron capaces <strong>de</strong> forma autónoma <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong>mográficos consist<strong>en</strong>tes. <strong>El</strong> castillo t<strong>en</strong>ía probablem<strong>en</strong>te<br />

dim<strong>en</strong>siones limitadas, aunque faltan pruebas arqueológicas.<br />

No obstante, <strong>la</strong>s tardías repres<strong>en</strong>taciones iconográficas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s crónicas <strong>de</strong> G. Sercambi o <strong>en</strong> los<br />

frescos <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Antonio repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> castillo<br />

como una <strong>en</strong>tidad integrada pero separada d<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

urbano (Foto 56). Como otros castillos d<strong>el</strong> valle, se trata<br />

<strong>de</strong> un castillo que surgió poco <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> año 1000, que<br />

quizás haya basado su <strong>de</strong>sarrollo señorial sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s metalúrgicas, tal y como se ha visto con<br />

anterioridad. Probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> plebanía ha ejercido una<br />

mayor capacidad <strong>de</strong> atracción, aunque tampoco ha sido muy<br />

importante <strong>en</strong> los siglos X-XII, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> curtis era,<br />

antes que nada, una resid<strong>en</strong>cia señorial con una iglesia <strong>en</strong> una<br />

posición aún más marginal respecto a los c<strong>en</strong>tros anteriores.<br />

Su pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>mográfico fue casi insignificante.<br />

Es, pues, necesario analizar otros núcleos y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que han jugado un pap<strong>el</strong> más importante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

génesis <strong>de</strong> Pescia como c<strong>en</strong>tro urbano. Los docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> los siglos X-XII m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una serie<br />

<strong>de</strong> topónimos situados in loco et finibus Pescia que se<br />

<strong>en</strong>contraban compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre los tres c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ya<br />

seña<strong>la</strong>dos. En <strong>el</strong> año 1045 se m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iglesia <strong>de</strong> Santo Stefano (CAAL 3, n. 12), situada a los pies d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Bareglia; <strong>en</strong> 1192 se cita un lugar l<strong>la</strong>mado subtus<br />

capannam y, como hemos dicho, <strong>en</strong> 1084 se cita un vicus<br />

107<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

l<strong>la</strong>mado Pescia. Pero <strong>el</strong> topónimo y <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia territorial<br />

que aparece con mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> este período es Ferraia. Citada nueve veces durante <strong>el</strong><br />

siglo XI a partir d<strong>el</strong> año 983, constituye una <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una cierta <strong>en</strong>tidad. Al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> estas fábricas<br />

está docum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1068 <strong>el</strong> mercado o foro <strong>en</strong><br />

proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Santo Stefano (PALAMIDESSI<br />

1994: 167).<br />

Con los datos disponibles creo que se pue<strong>de</strong> proponer que<br />

ha sido precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> mercado <strong>el</strong> motor principal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> Pescia como c<strong>en</strong>tro urbano unificado. La escasa<br />

iniciativa señorial, que contaba con importantes c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r local y contro<strong>la</strong>ba algunos mecanismos productivos<br />

c<strong>la</strong>ves, como <strong>la</strong>s fábricas <strong>de</strong> hierro y un notable número <strong>de</strong><br />

molinos -que constituía una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales activida<strong>de</strong>s<br />

económicas d<strong>el</strong> campo <strong>de</strong> Pescia (WICKHAM 1991)-, muestra<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un importante grupo <strong>de</strong> pequeños propietarios,<br />

comerciantes y artesanos que conc<strong>en</strong>traron su actividad <strong>en</strong><br />

torno a este mercado 4.<br />

La importancia que tuvo este mercado lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> hecho<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> Pescia se emplearon <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

Valdinievole occid<strong>en</strong>tal a partir d<strong>el</strong> siglo XII. Estudiando<br />

este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, Wickham (1991: 282) justificó <strong>la</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> estas medidas <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 14 molinos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

curso <strong>de</strong> los ríos Pescia, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores conc<strong>en</strong>traciones<br />

<strong>de</strong> todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Sin embargo, una lectura at<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos muestra que <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> estas medidas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole no se <strong>de</strong>be a razones productivas, sino<br />

mercantiles; es <strong>de</strong>cir, se empleó <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> Pescia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Valdinievole occid<strong>en</strong>tal no porque se conc<strong>en</strong>tras<strong>en</strong> allí los<br />

molinos, sino porque era allí es don<strong>de</strong> se v<strong>en</strong>día <strong>el</strong> grano 5.<br />

De hecho, es importante seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s primeras m<strong>en</strong>ciones<br />

que t<strong>en</strong>emos d<strong>el</strong> starium <strong>de</strong> Pescia aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>territorio</strong>s<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te distantes <strong>de</strong> Pescia, <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> Basilica, y hac<strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia explícita al «Staio cur<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>ditio <strong>de</strong> Pisscia<br />

Maiore» (a. 1153, RCL 1106; a. 1154, RCL 1119; a. 1156,<br />

RCL 1147). A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> Pescia se usaron para<br />

varios productos, como <strong>el</strong> mosto o <strong>el</strong> grano (SEGHIERI 1995,<br />

n. X, a. 1183), lo cual contribuye a reafirmar <strong>la</strong> importancia<br />

d<strong>el</strong> mercado local 6.<br />

Pero contamos con más indicadores que docum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />

importancia d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> Pescia. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> varios fornari (SEGHIERI 1995, n. XX, a. 1227) e incluso<br />

<strong>de</strong> un spetialis <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1266 (SEGHIERI 1995, n. LXII:<br />

137), quizás <strong>el</strong> aspecto más significativo fue <strong>la</strong> sustitución<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> los contratos agrarios <strong>en</strong> estos siglos. <strong>El</strong><br />

abandono <strong>de</strong> los pagos <strong>en</strong> dinero por productos agríco<strong>la</strong>s se<br />

justifica por <strong>la</strong> necesidad y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> los propietarios<br />

<strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción hacia <strong>el</strong> mercado, <strong>el</strong>udi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

inf<strong>la</strong>ción monetaria (KOTEL’NIKOVA 1975: 30-32). Se trata <strong>de</strong><br />

un proceso que <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te está docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> Seimiglie que abastecía <strong>el</strong> mercado urbano. Esta<br />

prosperidad económica se refleja igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> altísima<br />

r<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada por <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Pescia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1260<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Lib<strong>el</strong>lus Extimi <strong>Luca</strong>ne Dyocesis, mucho mayor que<br />

<strong>la</strong>s restantes plebanías d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong><br />

confrontarse con los mayores monasterios y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

eclesiásticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (GUIDI 1932: 246 ss).


Pescia: d<strong>el</strong> castillo al c<strong>en</strong>tro urbano<br />

Es lógico, pues, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación d<strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Pescia<br />

hayan t<strong>en</strong>ido una participación directa los artesanos, alodieros<br />

y comerciantes locales, y que <strong>el</strong> mercado haya constituido<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales preocupaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

La primera m<strong>en</strong>ción explícita d<strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Pescia es <strong>de</strong><br />

los años 60 d<strong>el</strong> siglo XII 7, y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te contamos con tres<br />

docum<strong>en</strong>tos más d<strong>el</strong> concejo <strong>en</strong> su primer medio siglo <strong>de</strong><br />

vida. Los primeros docum<strong>en</strong>tos conservados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver<br />

con activida<strong>de</strong>s judiciarias (a. 1163, GALEOTTI 1666, f. 37;<br />

a. 1179 8, RCL 409), con <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los molinos (RCL<br />

1659, a. 1192), y con <strong>el</strong> control d<strong>el</strong> mercado urbano 9. En<br />

<strong>el</strong> año 1202 se estableció un pacto <strong>de</strong> asociación y unión<br />

(Lega) <strong>en</strong>tre los concejos <strong>de</strong> Vivinaia, Uzzano y Pescia, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cual se establecían varias normas <strong>en</strong> torno al mercado<br />

<strong>de</strong> Pescia (CALAMARI 1927: 9; MOSIICI 1995: 121 ss). Estos<br />

datos contribuy<strong>en</strong> a d<strong>el</strong>inear <strong>el</strong> peso que <strong>la</strong> especialización<br />

productiva (<strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> molinos y <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> forjas) y mercantil han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />

formativo <strong>de</strong> Pescia.<br />

Así pues, <strong>el</strong> mercado y los grupos medios que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> torno<br />

a él, están docum<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XI y adquirieron<br />

progresivam<strong>en</strong>te una mayor importancia durante todo <strong>el</strong> siglo<br />

XII, <strong>de</strong> manera que fueron <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to coagu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

distintas al<strong>de</strong>as dispersas. <strong>El</strong> escaso dinamismo <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />

señoriales <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona (plebanía, castillo y c<strong>en</strong>tro dominical)<br />

explican <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> proceso formativo <strong>de</strong> Pescia<br />

como c<strong>en</strong>tro unificado y <strong>la</strong> in<strong>de</strong>finición toponímica a <strong>la</strong> que ya<br />

hemos hecho refer<strong>en</strong>cia. Sin embargo, creo que es necesario<br />

abordar también este problema con criterios cuantitativos.<br />

Como se ha dicho, los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los siglos X-XII se<br />

caracterizan por una gran in<strong>de</strong>finición terminológica, <strong>en</strong><br />

cuanto emplean <strong>el</strong> término Pescia para referirse a realida<strong>de</strong>s<br />

distintas (WICKHAM 1991). Sin embargo, a partir d<strong>el</strong> siglo XII<br />

es posible observar algunos matices importantes, que muestran<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación territorial bi<strong>en</strong><br />

marcado, tal y como testimonia <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un concejo<br />

rural <strong>en</strong> Pescia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1163.<br />

Un análisis cuantitativo realizado sobre <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

los siglos X-XII ha mostrado que a partir <strong>de</strong> los años 30 d<strong>el</strong><br />

siglo XII se comi<strong>en</strong>za a emplear <strong>el</strong> término Pescia <strong>de</strong> forma<br />

exclusiva para referirse a <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Pescia maiore (RCL<br />

871). Es también a partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to cuando aparec<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> los textos algunas personas id<strong>en</strong>tificadas «<strong>de</strong> Pescia» para<br />

indicar su prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia. A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación<br />

<strong>de</strong> Pescia maiore perdura aún durante todo <strong>el</strong> siglo XII (11<br />

m<strong>en</strong>ciones), a partir <strong>de</strong> los años 30 dominará <strong>el</strong> término <strong>de</strong><br />

Pescia (15 m<strong>en</strong>ciones) para referirse so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te al <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> Pescia. Este uso <strong>de</strong> Pescia para referirse exclusivam<strong>en</strong>te<br />

al <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Pescia maiore ti<strong>en</strong>e preced<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta<br />

Edad Media, <strong>en</strong> los siglos VIII-IX, pero es a partir <strong>de</strong> 1130<br />

cuando se difun<strong>de</strong>.<br />

Así pues, a partir <strong>de</strong> los años 30 d<strong>el</strong> siglo XII está zona es<br />

ya Pescia, aunque se puedan aún distinguir varios núcleos<br />

específicos (Pescia <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo, Pescia <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía, Pescia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> foro o Pescia <strong>en</strong> Ferraia), pero existe una difer<strong>en</strong>cia<br />

con <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Pescia (Campo <strong>de</strong> Pescia, Pescia<br />

minore).<br />

108<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una señoría fuerte <strong>en</strong> Pescia, ya que como<br />

tal t<strong>en</strong>emos que consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> control ejercitado por los<br />

Cadolingi primero y por <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong>spués, es pues una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves sobre <strong>la</strong>s cuales se apoya <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> Pescia.<br />

¿Cuando se produjo <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong>finitiva? Esto aún no lo<br />

sabemos, y sería necesario <strong>de</strong>finir con c<strong>la</strong>ridad qué criterio<br />

queremos emplear para consi<strong>de</strong>rar Pescia como un único<br />

c<strong>en</strong>tro. Sin ninguna duda, no es necesario esperar al siglo<br />

XIII-XIV y recurrir a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes externos para<br />

explicar <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> este sector d<strong>el</strong> valle. En <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XII<br />

Pescia era un c<strong>en</strong>tro con una id<strong>en</strong>tidad social y económica<br />

bi<strong>en</strong> distinta respecto a los castillos y <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as cercanas,<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores dim<strong>en</strong>siones y don<strong>de</strong> se advierte una fuerte<br />

po<strong>la</strong>rización social. En contraste con otros c<strong>en</strong>tros d<strong>el</strong> valle<br />

o <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> su crecimi<strong>en</strong>to y agregación a <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ciertas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias socioeconómicas dirigidas<br />

o coagu<strong>la</strong>das a través <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r (Montecatini,<br />

Santa Maria a Monte), <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios po<strong>de</strong>res <strong>en</strong><br />

Pescia <strong>de</strong> distinta ori<strong>en</strong>tación favoreció <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />

grupos medios. La plebanía, que más <strong>de</strong> una vez condujo<br />

una política autónoma respecto a <strong>la</strong> diócesis, <strong>la</strong> curtis y <strong>el</strong><br />

castillo, contro<strong>la</strong>dos primero por los Cadolingi y -a partir <strong>de</strong><br />

los años 20 d<strong>el</strong> siglo XII- por <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, muestran <strong>la</strong><br />

inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un po<strong>de</strong>r hegemónico <strong>en</strong> Pescia (Foto 57).<br />

3.2. La estructura social<br />

Por último, se ha creído oportuno analizar brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

estructura social <strong>de</strong> Pescia <strong>en</strong> los siglos aquí consi<strong>de</strong>rados y<br />

su r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole y <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Como hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r con anterioridad, <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes disponibles no son <strong>de</strong>masiado abundantes, por lo<br />

que no es posible realizar un estudio exhaustivo. De todas<br />

formas, se observan algunos procesos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />

durante este período.<br />

Tal y como han seña<strong>la</strong>do otros autores, <strong>en</strong> Pescia se<br />

<strong>en</strong>contraban ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X numerosos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

dominical pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes tanto al rey como a diversas<br />

instituciones eclesiásticas <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y Pistoia y a un número<br />

limitado <strong>de</strong> propietarios <strong>la</strong>icos <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacan los<br />

Con<strong>de</strong>s Cadolingi. Debemos, pues, imaginarnos una situación<br />

compleja, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual no existía una control señorial hegemónico,<br />

ni siquiera sobre una porción importante d<strong>el</strong> Campo <strong>de</strong><br />

Pescia, lo que indudablem<strong>en</strong>te favoreció <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />

grupos <strong>de</strong> pequeños y medianos propietarios.<br />

Aunque <strong>la</strong>s noticias son <strong>de</strong>masiado <strong>la</strong>cónicas, sabemos que,<br />

al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XII, <strong>en</strong> Pescia residían algunos<br />

grupos aristocráticos. No es posible id<strong>en</strong>tificar todos <strong>el</strong>los,<br />

pero si se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII vivía <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio<br />

<strong>de</strong> Capanne una rama <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Uzzano, Vivinaria<br />

y Montechiari» a <strong>la</strong> cual pert<strong>en</strong>ecía <strong>el</strong> domini Pagan<strong>el</strong>li, hijo<br />

d<strong>el</strong> dominus Uguccionis <strong>de</strong> Uzzano (SEGHIERI 1995, n. LXI).<br />

Sin embargo, no es posible saber si <strong>el</strong> dominus Or<strong>la</strong>ndus <strong>de</strong><br />

Pescia m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1130 (RCL 875) pert<strong>en</strong>eciese<br />

a esta familia, que estableció su control sobre gran parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole occid<strong>en</strong>tal. Al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> estos grupos<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> aristocracia diocesana, que mantuvieron


algún tipo <strong>de</strong> contacto con <strong>el</strong> Obispo al m<strong>en</strong>os hasta inicios<br />

d<strong>el</strong> siglo XII, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra otro estrato <strong>de</strong> milites o nobles<br />

locales <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>tidad, cuyo ámbito social <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia es<br />

probablem<strong>en</strong>te más limitado. Su pres<strong>en</strong>cia está docum<strong>en</strong>tada<br />

<strong>en</strong> los siglos XII y XIII <strong>de</strong> forma esporádica 10.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un grupo muy reducido continuó a donar y a t<strong>en</strong>er<br />

r<strong>el</strong>aciones directas con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> durante los siglos<br />

XI-XII, especialm<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> obispo, que tras <strong>la</strong> extinción<br />

<strong>de</strong> los Con<strong>de</strong>s Cadolingi <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1113 ejerció su control<br />

sobre <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Bareglia y su <strong>territorio</strong>. Entre <strong>el</strong>los se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran Trasmondino <strong>de</strong> Pescia, que prestó juram<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

fid<strong>el</strong>idad al obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> 1159 (MDL IV/2, apéndice<br />

n. 105), y su hijo Brancaleone, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1192 vivía <strong>en</strong><br />

Pescia ad plebem (RCL 1657). Los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Paulo,<br />

que t<strong>en</strong>ían propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis,<br />

fueron otro grupo señorial que llegó a construir a inicios d<strong>el</strong><br />

siglo XI una iglesia propia <strong>en</strong> Cerreto y contaba con notables<br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> esta zona d<strong>el</strong> valle (Foto 58) 11.<br />

De todos estos datos se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

Pescia <strong>de</strong> una situación señorial muy compleja, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual<br />

se sobreponían diversas dominaciones pero ninguna <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> forma hegemónica. Consiguieron ori<strong>en</strong>tar los procesos<br />

productivos <strong>en</strong> su propio provecho, pero no les fue posible<br />

establecer un dominio político sobre todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

Pescia. Así pues, probablem<strong>en</strong>te los Con<strong>de</strong>s Cadolingi<br />

primero, y <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong>spués, ejercieron su control<br />

sobre <strong>la</strong>s herrerías situadas <strong>en</strong> torno al castillo <strong>de</strong> Bareglia.<br />

Los Paulingi t<strong>en</strong>ían amplias propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>de</strong> Pescia<br />

y poseían varios man<strong>en</strong>tes resid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. <strong>El</strong> monasterio<br />

<strong>de</strong> Pozzeveri, uno <strong>de</strong> los dominios feudales más dinámicos<br />

y empresariales <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, llevó a cabo<br />

durante los siglos XII-XIII una activa política <strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias productivas <strong>de</strong> los campesinos a<strong>de</strong>cuándose<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda d<strong>el</strong> mercado local. Así, compró y construyó<br />

varios molinos <strong>en</strong> los valles <strong>de</strong> los ríos Pescia, que era una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s más r<strong>en</strong>tables <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong><br />

grano (SEGHIERI 1978: 37-38), y favoreció <strong>la</strong> especialización<br />

productiva territorial. Dos bu<strong>en</strong>os ejemplos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los son <strong>la</strong><br />

expansión d<strong>el</strong> olivo <strong>en</strong> algunas zonas <strong>de</strong> colina, como <strong>en</strong><br />

San G<strong>en</strong>naro 12, y sobre todo <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría a<br />

partir d<strong>el</strong> siglo XIII, organizando un sistema <strong>de</strong> explotación<br />

<strong>de</strong> los pastos <strong>de</strong> altura y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> los pantanos <strong>de</strong><br />

Fucecchio y Sesto, que permitio <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una trashumancia<br />

<strong>en</strong> ámbito local (SEGHIERI 1978: 39-41).<br />

Esta superposición <strong>de</strong> numerosos po<strong>de</strong>res señoriales favoreció<br />

<strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pequeños propietarios y comerciantes,<br />

e incluso <strong>de</strong> empresarios medios como Bernardo <strong>de</strong> Martino 13,<br />

Sardin<strong>el</strong>lo y sus hijos o los Rovagili, que han jugado un pap<strong>el</strong><br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> Pescia <strong>en</strong> los siglos XI-XII<br />

(WICKHAM 1991: 284).<br />

En <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> Valdinievole los equilibrios <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

estaban más marcados. Aunque hubo también espacio para<br />

los pequeños alodieros, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más<br />

marginales, <strong>el</strong> control señorial <strong>en</strong> los castillos era más<br />

estrecho, aunque tampoco llegó a ser hegemónico. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Pescia pres<strong>en</strong>ta más puntos <strong>de</strong><br />

contacto con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> que con <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> valle<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra. La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

109<br />

productivas señoriales dirigidas al mercado y su incapacidad<br />

por establecer una hegemonía política bajo <strong>la</strong> presión urbana<br />

son los dos aspectos más importantes que caracterizaron<br />

estos <strong>territorio</strong>s.<br />

4. Conclusiones<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Los datos analizados permit<strong>en</strong> concluir que <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

l<strong>la</strong>mado Pescia maiore estaba ocupada antes d<strong>el</strong> siglo XII por<br />

un importante número <strong>de</strong> pequeñas al<strong>de</strong>as dispersas situadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo d<strong>el</strong> valle, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraban<br />

algunos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te débiles, incapaces<br />

<strong>de</strong> transformar <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> organización d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong>. Una <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as era conocida a finales d<strong>el</strong> siglo<br />

XI como Pescia, aunque so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se conserve una m<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. Pero, sobre todo, <strong>en</strong> este sector <strong>de</strong> Valdinievole se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> único mercado conocido <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle antes d<strong>el</strong><br />

siglo XII, <strong>en</strong> torno al cual se organiza <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> todo<br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Pescia maiore.<br />

A partir d<strong>el</strong> año 1130 se observa <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finición territorial y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> torno al mercado, que constituyó <strong>la</strong> célu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

agregación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Este proceso culminó con <strong>la</strong><br />

formación d<strong>el</strong> concejo rural antes d<strong>el</strong> año 1168. A pesar<br />

d<strong>el</strong> carácter informal <strong>de</strong> este concejo y <strong>de</strong> su <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, a partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to Pescia era ya un único<br />

núcleo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to formado por dos sectores urbanos<br />

especializados: uno r<strong>el</strong>igioso y otro mercantil. Aunque casi<br />

no se dispone <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes a<strong>de</strong>cuadas para analizar <strong>la</strong> estructura<br />

urbanística <strong>de</strong> Pescia <strong>en</strong> los siglos XI-XII, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1237 estuviese organizada <strong>en</strong> «quintos»<br />

permite concluir que había ya alcanzado unas dim<strong>en</strong>siones<br />

y una madurez simi<strong>la</strong>r o superior a los mayores castillos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, como Fucecchio, Santa Maria a Monte o<br />

Montecatini. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, <strong>el</strong> posterior <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> los siglos XIII y XIV no hizo más que consolidar una<br />

situación <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to estructural d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to ya<br />

iniciada al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI.<br />

Respecto al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole Pescia es una excepción,<br />

ya que <strong>en</strong> ningún otro sector d<strong>el</strong> valle <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías<br />

fue tan limitado <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad<br />

al<strong>de</strong>ana. La evolución <strong>de</strong> este sector d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII<br />

pres<strong>en</strong>ta muchos puntos <strong>de</strong> contacto con lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

Seimiglie, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías casi nunca ejercieron un pap<strong>el</strong><br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad local. Es interesante<br />

confrontar Pescia con otros c<strong>en</strong>tros mercantiles toscanos que<br />

se consolidaron <strong>en</strong> este período como importantes c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

Figline Valdarno es uno <strong>de</strong> los mejores ejemplos. Se trata <strong>de</strong><br />

un c<strong>en</strong>tro situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> flor<strong>en</strong>tino, que se convirtió<br />

<strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>mográfico importante <strong>en</strong> los siglos XII-XIII a<br />

partir <strong>de</strong> tres núcleos bi<strong>en</strong> distintos: un castillo docum<strong>en</strong>tado a<br />

mediados d<strong>el</strong> siglo XI, un mercado docum<strong>en</strong>tado a mediados<br />

d<strong>el</strong> siglo XII don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraba una plebanía y una zona<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso. Aunque los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> partida<br />

son simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong> Pescia, <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que guió <strong>la</strong><br />

reorganización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> torno a un único c<strong>en</strong>tro


Pescia: d<strong>el</strong> castillo al c<strong>en</strong>tro urbano<br />

está repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> fuerza ejercida por <strong>la</strong>s señorías<br />

territoriales <strong>de</strong> los «Attinghi» y los «Guin<strong>el</strong>di», importantes<br />

grupos feudales locales que consiguieron ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su señoría<br />

sobre los tres sectores, favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> un<br />

único c<strong>en</strong>tro sujeto a su control (WICKHAM 1996b: 10-20).<br />

En Prato, <strong>en</strong> cambio, los núcleos altomedievales eran una<br />

plebanía situada <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> un borgo y <strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Alberti. En este caso <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> señorías<br />

fuertes se vio comp<strong>en</strong>sada por <strong>el</strong> gran peso alcanzado por<br />

<strong>la</strong> actividad mercantil y comercial a partir d<strong>el</strong> siglo XI, lo<br />

que le permitió alcanzar <strong>el</strong> estatuto <strong>de</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> los siglos<br />

sigui<strong>en</strong>tes (FANTAPPIÈ 1991: 99).<br />

<strong>El</strong> escaso <strong>de</strong>sarrollo señorial <strong>de</strong> Pescia acerca más su evolución<br />

a Prato que a Figline, aunque <strong>en</strong> versión más reducida.<br />

Respecto a los otros c<strong>en</strong>tros mayores <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> Pescia <strong>de</strong> varios po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación distinta y <strong>de</strong> fuerza<br />

política y patrimonial simi<strong>la</strong>r que se expresa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas estrategias productivas mixtas que se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> Pescia (agríco<strong>la</strong>s, gana<strong>de</strong>ras y metalúrgicas)<br />

favoreció <strong>el</strong> dinamismo <strong>de</strong> los grupos medios.<br />

NOTAS<br />

1 Aún no existe un estudio sistemático sobre <strong>la</strong> arqueología<br />

urbana <strong>de</strong> Pescia. Las primeras noticias están recogidas <strong>en</strong> los<br />

trabajos MILANESE-QUIRÓS CASTILLO 1993; MILANESE-QUIRÓS<br />

CASTILLO 1997a; QUIRÓS CASTILLO 1996a. Actualm<strong>en</strong>te<br />

se haya <strong>en</strong> preparación un estudio sistemático sobre <strong>la</strong><br />

arquitectura medieval <strong>de</strong> Pescia.<br />

2 Sobre estos argum<strong>en</strong>tos existe una numerosa bibliografía,<br />

tanto <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los autores que han querido situar <strong>la</strong> statio <strong>en</strong><br />

Pescia como <strong>en</strong> otros sectores d<strong>el</strong> valle (PALAMIDESSI 1994:<br />

45-55; IACOPI 1982).<br />

3 Se agra<strong>de</strong>ce a <strong>la</strong> Dra. G. Berti su ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación<br />

<strong>de</strong> estas cerámicas.<br />

4 Sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad artesanal y comercial<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia y <strong>en</strong> Valdinievole <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X,<br />

TIRELLI 1997: 130, n. 88.<br />

5 “La unificación metrológica se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> a <strong>la</strong> vez que se<br />

amplía geográficam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> mercado” (KULA 1972: 520). Aún<br />

no se dispone <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> metrología histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Toscana</strong> medieval. Es importante seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> starium <strong>de</strong><br />

Pescia dominó todo <strong>el</strong> sector occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Valdinievole a<br />

partir <strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XII, y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong><br />

siglo XIII están docum<strong>en</strong>tadas otras medidas locales, como<br />

<strong>el</strong> starium <strong>de</strong> Vivinaia (a. 1278, ACL T 88; a. 1282, ACL T<br />

83). o <strong>de</strong> Uzzano (ASL, Altopascio 18 setiembre 1238). La<br />

precocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> Pescia <strong>en</strong> Valdinievole y <strong>en</strong><br />

todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> no se limita al starium <strong>de</strong> grano,<br />

sino que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> también <strong>la</strong> libbra <strong>de</strong> aceite. Las medidas<br />

110<br />

locales <strong>de</strong> Buggiano, Massa y otros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Valdinievole<br />

están docum<strong>en</strong>tadas a partir <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XIII. Hay<br />

que notar <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un sistema<br />

<strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> Montecatini antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media.<br />

Los sistemas <strong>de</strong> medidas locales se han seguido usando <strong>en</strong><br />

Valdinievole hasta <strong>el</strong> siglo pasado, a pesar <strong>de</strong> los numerosos<br />

int<strong>en</strong>tos por llevar a cabo una normalización (TOMMASSUCCI<br />

1982: 63-65).<br />

6 Otras medidas <strong>de</strong> Pescia m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

medieval son <strong>la</strong> “libra” <strong>de</strong> aceite, docum<strong>en</strong>tada a partir d<strong>el</strong><br />

año 1148 <strong>en</strong> San G<strong>en</strong>naro, r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te distante <strong>de</strong> Pescia<br />

(a. 1148, RCL 1032-1034, 1036-1039). En <strong>el</strong> cercano castillo<br />

<strong>de</strong> Vivinaia se emplearon <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> Pescia hasta <strong>el</strong><br />

último cuarto d<strong>el</strong> siglo XIII, cuando están docum<strong>en</strong>tadas <strong>la</strong>s<br />

medidas locales y <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (SEGHIERI 1995).<br />

7 Es muy posible que <strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Pescia existiese ya <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XII. Un docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1132<br />

m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una terra comunale <strong>en</strong> <strong>el</strong> Campo<br />

<strong>de</strong> Pescia, aunque <strong>la</strong> noticia es <strong>de</strong>masiado g<strong>en</strong>érica (RCL<br />

888).<br />

8 En <strong>la</strong> causa c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1179 (RCL 409) <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

castro <strong>de</strong> Bareglia, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia fue emitida bajo <strong>la</strong> protección<br />

<strong>de</strong> los cónsules y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>stà <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y los cónsules y <strong>el</strong><br />

po<strong>de</strong>stà <strong>de</strong> Pescia. En otra causa c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1183 no<br />

aparece ni siquiera m<strong>en</strong>ción a los cónsules <strong>de</strong> Pescia, sino<br />

solo a los <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (RCL 1494). Todo <strong>el</strong>lo d<strong>en</strong>ota <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un concejo con una organización <strong>de</strong> tipo muy informal y<br />

<strong>de</strong> alguna manera sujeta a <strong>Luca</strong>. Sobre <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> los<br />

concejos rurales <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, WICKHAM 1995.<br />

9 En cambio, Chris Wickham (1997: 153, n.8) ha cuestionado<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> jugado por <strong>el</strong> concejo <strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

económica, ac<strong>en</strong>tuando su importancia política y jurídica.<br />

10 En <strong>el</strong> año 1195 está docum<strong>en</strong>tada una terra militum <strong>de</strong><br />

Piscia (a. 1195, RCL 1731), y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ya recordada v<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong><br />

año 1257 d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sórico a Filipo <strong>de</strong> Soffredo se citan<br />

unos nobles <strong>de</strong> Pescia (GALEOTTI 1659: 51-52).<br />

11 Los Paulingi han sido estudiados <strong>en</strong> QUIRÓS CASTILLO<br />

1996b. Sobre <strong>la</strong>s principales propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, a.<br />

1018, CAAL 2 n. 7; a. 1030, CAAL 2, n. 46; a. 1147, RCL<br />

1023; a. 1202, ASL , San Ponziano 1202 octubre 17.<br />

12 En los años 1148-1149 compró aquí numerosas tierras,<br />

viñas, bosques y huertos que luego cedió a sus antiguos<br />

propietarios a cambio <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>so <strong>en</strong> aceite. En esta operación<br />

gastó 90 su<strong>el</strong>dos, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do nueve libras anuales <strong>de</strong> aceite<br />

(RCL 1032-1034; 1036-1039; 1149).<br />

13 RCL 1053, 1106, 1119 (a. 1149-1154); ASL, Spedale<br />

1164 mayo 25.


111<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


Pescia: d<strong>el</strong> castillo al c<strong>en</strong>tro urbano<br />

112


1. Introducción<br />

<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> los castillos y su evolución repres<strong>en</strong>ta uno <strong>de</strong><br />

objetivos prioritarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los<br />

mecanismos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to señorial d<strong>el</strong> campesinado<br />

y <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> los espacios medievales. Por <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> este<br />

capitulo se prestará una at<strong>en</strong>ción particu<strong>la</strong>r al proceso <strong>de</strong><br />

construcción <strong>de</strong> castillos y a <strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong> los<br />

espacios productivos <strong>en</strong> Valdinievole <strong>en</strong> los siglos X-XII,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los mod<strong>el</strong>os propuestos <strong>en</strong> los capítulos<br />

preced<strong>en</strong>tes (Fig. 38). Se han analizado, pues, los procesos<br />

<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> los castillos (distribución, morfología,<br />

promotores <strong>de</strong> su construcción), así como su r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> campesino <strong>de</strong> forma diacrónica.<br />

A pesar <strong>de</strong> haber empleado tanto <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas como<br />

docum<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong> numerosas ocasiones no ha sido posible<br />

<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> los castillos, por lo<br />

que se ha tomado <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> primera m<strong>en</strong>ción<br />

docum<strong>en</strong>tal o arqueológica <strong>de</strong> cada castillo. Sin embargo, <strong>la</strong><br />

escasez <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes crea algunos problemas interpretativos, tal<br />

y como muestra, por ejemplo, <strong>el</strong> estudio d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

realizado por los señores «<strong>de</strong> Maona». T<strong>en</strong>emos abundantes<br />

noticias d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini, ya que <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

poseía una sexta parte d<strong>el</strong> mismo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XI, pero <strong>la</strong><br />

primera m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> propio castillo <strong>de</strong> Maona,<br />

situado a pocos c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> metros d<strong>el</strong> anterior, es d<strong>el</strong> siglo<br />

XIII 1. Un problema simi<strong>la</strong>r es <strong>el</strong> que pres<strong>en</strong>tan los castillos <strong>de</strong><br />

Sorico, V<strong>el</strong><strong>la</strong>no, Massa o Cozzile, fundados probablem<strong>en</strong>te<br />

por los señores «<strong>de</strong> Buggiano», docum<strong>en</strong>tados con certeza<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XIII, pero construidos con<br />

anterioridad. De <strong>la</strong> misma manera, otros quince castillos<br />

están docum<strong>en</strong>tados so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> siglo XIV, aunque<br />

<strong>el</strong> estudio arqueológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras permit<strong>en</strong> anticipar<br />

<strong>en</strong> dos siglos su cronología 2.<br />

Otro límite importante <strong>de</strong> este estudio consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> dificultad<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> los castillos. La casi total aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, ha llevado a establecer como hipótesis que<br />

<strong>el</strong> fundador d<strong>el</strong> cada castillo <strong>de</strong>be <strong>de</strong> haber sido <strong>el</strong> primer<br />

propietario docum<strong>en</strong>tado.<br />

2. Los castillos d<strong>el</strong> siglo X<br />

2.9. <strong>El</strong> “<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>” <strong>en</strong> Valdinievole<br />

<strong>El</strong> primer castillo docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Pietrabuona,<br />

fundando <strong>en</strong> los dos primeros <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo X. Fue<br />

construido por <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> sobre una propiedad<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Frediano <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> contro<strong>la</strong>da<br />

directam<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> episcopado. Pietro II (896-933; MDL V/1:<br />

109 ss.; SCHWARZMAIER 1972: 101-103) fue <strong>el</strong> responsable <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> zonas estratégicas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> inestabilidad política<br />

(SCHWARZMAIER 1973b: 149-150). Pietrabuona, Moriano,<br />

Santa Maria a Monte y San Gervasio son los castillos que se<br />

pued<strong>en</strong> atribuir a este obispo, aunque es posible que realizase<br />

113<br />

más.<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Salvo Santa Maria a Monte, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> castillo se construyó<br />

sobre una curtis episcopal, diversos autores han p<strong>la</strong>nteado que<br />

<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fortificaciones se construyeron <strong>en</strong> zonas yermas<br />

(Moriano: WICKHAM 1995a: 73; Pietrabuona: SPICCIANI 1988:<br />

32), <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación.<br />

En Pietrabuona (Foto 59), no se dispone <strong>de</strong> datos arqueológicos<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a esta fase d<strong>el</strong> castillo. La primera m<strong>en</strong>ción<br />

d<strong>el</strong> mismo es d<strong>el</strong> año 914 (MDL V/3:74-76, n. 1149-1150),<br />

cuando <strong>el</strong> obispo Pietro II concedió varios liv<strong>el</strong>li <strong>de</strong>stinados<br />

a pob<strong>la</strong>r <strong>el</strong> castillo, por lo que <strong>en</strong> este caso queda c<strong>la</strong>ra <strong>el</strong><br />

pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa episcopal <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo.<br />

Se conservan tres contratos <strong>de</strong> cesión <strong>de</strong> casas d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong><br />

castillo, que m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ocho habitaciones<br />

distribuidas <strong>en</strong> dos grupos <strong>de</strong> tres y uno <strong>de</strong> cinco. Cada<br />

concesionario t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> construirse su casa, y<br />

quizás también una porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>, tal y como sucedió<br />

<strong>en</strong> Moriano (MDL V/3: 83, n. 1161). Así pues, <strong>el</strong> obispo<br />

era <strong>el</strong> promotor <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros, pero <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma estaba completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> manos <strong>de</strong><br />

privados.<br />

<strong>El</strong> tipo <strong>de</strong> obligaciones a los que estaban sujetos los llevadores<br />

y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los contratos <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong> cultivo, permit<strong>en</strong><br />

p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong>s personas que participaron a esta iniciativa<br />

fueron medianos propietarios y grupos <strong>de</strong> una cierta r<strong>el</strong>evancia<br />

local, que <strong>de</strong> esta manera establecieron vínculos directos<br />

con <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. En Pietrabuona, están docum<strong>en</strong>tados<br />

propietarios <strong>de</strong> un cierto niv<strong>el</strong>, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Minto,<br />

hijo <strong>de</strong> Pietro <strong>de</strong> Pescia, que t<strong>en</strong>ía posesiones <strong>en</strong> Santa Maria<br />

a Monte, Pescia y Valleriana; o Albone hijo <strong>de</strong> Clefferado,<br />

que t<strong>en</strong>ía propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Santa Maria a Monte, Valdinievole<br />

meridional y Pescia (SPICCIANI 1988: 46-50). Se pue<strong>de</strong><br />

concluir, pues, que <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo<br />

respondió más a motivos <strong>de</strong> política local, que a cuestiones<br />

estrictam<strong>en</strong>te militares, como <strong>la</strong> clásica teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> invasión<br />

<strong>de</strong> los Húngaros. Es importante seña<strong>la</strong>r, igualm<strong>en</strong>te, que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo X t<strong>en</strong>er una casa <strong>en</strong> un castillo no estaba al alcance<br />

<strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, porque no eran aún al<strong>de</strong>as campesinas<br />

fortificadas (SETTIA 1984b: 489).<br />

Pietrabuona fue <strong>el</strong> único <strong>de</strong> los castillos fundados por Pietro<br />

II que fracasó como proyecto <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y fue<br />

abandonado 30 o 40 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su fundación (a. 951).<br />

<strong>El</strong> fracaso <strong>de</strong> tal iniciativa fue tal, que <strong>el</strong> obispo Conrado<br />

<strong>de</strong>cidió <strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad, por lo que permutó <strong>el</strong><br />

colle et sterpeto, ubi jam fuit cast<strong>el</strong>lo in loco et finibus Piscia<br />

majore, ubi dicitur Petrabona con otros bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

con Witerado (MDL V/3: 236-237, n. 1341) 3. Dos siglos<br />

<strong>de</strong>spués, <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> recuperó <strong>la</strong> colina y construyó<br />

otro segundo castillo, pero <strong>en</strong> esta ocasión ya había una<br />

curtis.<br />

La razón <strong>de</strong> este fracaso hay que buscar<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cual tuvo lugar <strong>la</strong> fundación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo posterior d<strong>el</strong><br />

castillo. Su fundación <strong>en</strong> un área apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te marginal<br />

como Pietrabuona, <strong>de</strong>be ponerse <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con fines políticos


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

análogos a <strong>la</strong>s otras fundaciones d<strong>el</strong> mismo Obispo 4. En<br />

Moriano o Santa Maria a Monte, <strong>el</strong> obispo creó nuevos<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y estableció vínculos políticos a<br />

niv<strong>el</strong> local. Los docum<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> siglo X <strong>de</strong> estos dos últimos<br />

castillos muestran <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> tal iniciativa. En cambio,<br />

<strong>el</strong> fracaso <strong>de</strong> Pietrabuona fue <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

base <strong>de</strong>mográfica importante con intereses exclusivam<strong>en</strong>te<br />

locales, y a <strong>la</strong> incapacidad o <strong>el</strong> <strong>de</strong>sinterés mostrado por estos<br />

propietarios <strong>en</strong> llevar a cabo una política <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

Fig. 38. Castillos <strong>de</strong> los siglos X-XIII <strong>en</strong> Valdinievole.<br />

114<br />

los campesinos <strong>en</strong> torno al castillo.<br />

<strong>El</strong> primer castillo fundado por <strong>la</strong>icos <strong>en</strong> Valdinievole fue<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione, citado por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 991 <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> lista <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Massa <strong>de</strong><br />

Borra (MDL V/3 n. 1682). <strong>El</strong> castillo pert<strong>en</strong>ecía a un grupo<br />

familiar vincu<strong>la</strong>do a los señores «<strong>de</strong> Maona» (PESCAGLINI<br />

MONTI 1991: 264) o «<strong>de</strong> Buggiano» (SPICCIANI 1984: 46-47;<br />

SPICCIANI 1992a: 49), con los que formaron una consorteria


<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII (SPICCIANI 1992a: 73-75). Aún no se ha<br />

realizado un estudio específico sobre este grupo familiar<br />

(PESCAGLINI MONTI 1991: 264), y su c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r fue <strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione 5.<br />

Otro castillo construido <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X fue Cast<strong>el</strong>lione (Foto 60),<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> San Tomás <strong>de</strong> Arriana, actual Cast<strong>el</strong>vecchio,<br />

que está m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía d<strong>el</strong> año<br />

988 (MDL V/3, n. 1639). No se sabe qui<strong>en</strong> fundó <strong>el</strong> castillo,<br />

aunque <strong>la</strong> completa aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> archivo<br />

episcopal <strong>en</strong> los siglos X-XIII excluye una interv<strong>en</strong>ción<br />

directa d<strong>el</strong> Obispo. <strong>El</strong> castillo fue cedido <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1355 por<br />

<strong>el</strong> emperador Carlos IV a <strong>la</strong> familia Garzoni <strong>de</strong> Pescia, por<br />

lo que no se pue<strong>de</strong> excluir que se tratase <strong>de</strong> una fundación<br />

estatal 6.<br />

Probablem<strong>en</strong>te otros castillos citados <strong>en</strong> los primeros años<br />

d<strong>el</strong> siglo XI fueron construidos antes d<strong>el</strong> año 1000, aunque<br />

será <strong>en</strong> este siglo cuando se produzca <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong><br />

fundaciones 7.<br />

No contamos con datos arqueológicos sobre <strong>la</strong>s características<br />

materiales <strong>de</strong> estos castillos, aunque <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación que<br />

sufrió <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Pietrabuona pocos años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su<br />

abandono («colle et sterpeto») permite suponer que <strong>el</strong> aparato<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivo era muy s<strong>en</strong>cillo, tal y como se observa <strong>en</strong> otros<br />

castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis y d<strong>el</strong> Norte <strong>de</strong> Italia (SETTIA 1984a:<br />

195). Los restos conservados <strong>en</strong> estos castillos pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a<br />

reconstrucciones d<strong>el</strong> siglo XII.<br />

En conclusión, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X tuvo<br />

un efecto limitado <strong>en</strong> <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> los espacios<br />

productivos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Como se ha indicado<br />

con anterioridad, <strong>el</strong> control feudal d<strong>el</strong> trabajo campesino por<br />

parte <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes locales sufrió una ac<strong>el</strong>eración<br />

<strong>en</strong> este período mediante <strong>la</strong> «racionalización» <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros curt<strong>en</strong>ses y <strong>el</strong> acceso, a partir <strong>de</strong> los últimos<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo, a los diezmos eclesiásticos, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> control sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Fue <strong>en</strong>tonces posible<br />

<strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, por lo que <strong>la</strong>s curtes se<br />

mo<strong>de</strong>rnizaron y se fortificaron, como sucedió <strong>en</strong> Cast<strong>el</strong>lione.<br />

Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> t<strong>en</strong>ía ya a finales d<strong>el</strong><br />

siglo IX instrum<strong>en</strong>tos muy efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas.<br />

115<br />

No es extraño, pues, que se <strong>de</strong>ba al episcopado <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

<strong>la</strong>s primeras iniciativas <strong>de</strong> fortificación docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong><br />

Valdinievole.<br />

Sin embargo, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X como <strong>en</strong> <strong>el</strong> XI, <strong>la</strong> fuerte<br />

presión d<strong>el</strong> marquesado y <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

aristocráticas no permitieron <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> una viol<strong>en</strong>cia<br />

legalizada a través d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurisdicción señorial, por<br />

lo que amplios grupos <strong>de</strong> pequeños y medianos propietarios<br />

quedaron al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión señorial durante este<br />

período. Así pues, los castillos <strong>de</strong> este período no lograron<br />

convertirse <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> agregación d<strong>el</strong> campesinado, que<br />

se mantuvo <strong>en</strong> numerosas pequeñas al<strong>de</strong>as dispersas por todo<br />

<strong>el</strong> valle.<br />

3. Los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI<br />

3.1. Introducción<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

En <strong>el</strong> siglo XI se fundaron una notable cantidad <strong>de</strong> castillos<br />

<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región, y también <strong>en</strong> Valdinievole este fue <strong>el</strong><br />

período más int<strong>en</strong>so, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad<br />

d<strong>el</strong> siglo. Los nuevos c<strong>en</strong>tros fortificados docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

este período se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran situados especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno<br />

al sector c<strong>en</strong>tral y meridional d<strong>el</strong> valle, <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s principales re<strong>de</strong>s viarias (Fig. 39). Por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación escrita no m<strong>en</strong>ciona casi ningún castillo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole, don<strong>de</strong> se<br />

conc<strong>en</strong>traba <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval. Estos castillos<br />

están docum<strong>en</strong>tados so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> los siglos XIII-XIV,<br />

aunque <strong>la</strong>s excavaciones <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos como Terrazzana<br />

o Lignana han muestrado que <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se<br />

construyeron <strong>en</strong> este período.<br />

Para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los procesos formativos <strong>de</strong> estos nuevos<br />

c<strong>en</strong>tros fortificados, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los<br />

docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong> estos castillos con los términos curte<br />

et cast<strong>el</strong>lo et districtu y monte et poio seo cast<strong>el</strong>lo, por lo que<br />

po<strong>de</strong>mos establecer que <strong>la</strong> casi totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fundaciones<br />

consistió <strong>en</strong> una reestructuración <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

local ya exist<strong>en</strong>te. <strong>El</strong> dominio <strong>de</strong> los «castillos curt<strong>en</strong>ses»<br />

Fig. 39. Castillos d<strong>el</strong> siglo XI <strong>en</strong> Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita.


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

caracteriza amplias zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> <strong>en</strong> este período,<br />

como <strong>en</strong> Pistoia (RAUTY 1990), Flor<strong>en</strong>cia (FRANCOVICH 1976:<br />

23), Pisa (CECCARELLI LEMUT 1998), Arezzo (DELEMEAU<br />

1996: 164-180) o Si<strong>en</strong>a (PICCINI-FRANCOVICH 1985).<br />

Así pues, <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los castillos fueron construidos<br />

sobre pob<strong>la</strong>dos preexist<strong>en</strong>tes. Los materiales tardorromanos<br />

<strong>de</strong> Musignano (VANNI DESIDERI 1985: 35), y los hal<strong>la</strong>zgos<br />

altomedievales <strong>de</strong> Montecatini (MILANESE et alii 1997) y<br />

Terrazzana, o <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciones docum<strong>en</strong>tales altomedievales<br />

<strong>de</strong> Buggiano, Larciano o Cast<strong>el</strong>lione muestran que <strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> repres<strong>en</strong>tó una transformación material <strong>de</strong><br />

una red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dos ya exist<strong>en</strong>tes.<br />

3.2. Los propietarios <strong>de</strong> los castillos<br />

Los principales constructores <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> Valdinievole<br />

durante <strong>el</strong> siglo XI fueron <strong>la</strong>s familias condales, que como<br />

repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r público disponían <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s fiscales y <strong>de</strong> amplias posesiones alodiales. Esta<br />

posición preemin<strong>en</strong>te y su radicación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural,<br />

don<strong>de</strong> disponían <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cias estables, les pusieron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> poner contar con importantes exced<strong>en</strong>tes que<br />

invirtieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> sus c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local.<br />

Por su parte, <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y otros <strong>en</strong>tes eclesiásticos,<br />

que habían jugado un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo pasado,<br />

no construyeron castillos <strong>en</strong> Valdinievole <strong>en</strong> este período.<br />

Gracias a su política <strong>de</strong> cesión <strong>de</strong> una parte sustancial <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s eclesiásticas a los aristócratas emerg<strong>en</strong>tes,<br />

perdieron <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas campesinas. En cambio, a partir <strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong><br />

siglo recibieron numerosas donaciones y compra porciones<br />

<strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> su política <strong>de</strong> recomposición<br />

d<strong>el</strong> patrimonio eclesiástico iniciado durante <strong>la</strong> Reforma<br />

Gregoriana (OSHEIM 1977; SAVIGNI 1996).<br />

La casi total aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fundaciones realizadas por <strong>la</strong><br />

aristocracia emerg<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be exclusivam<strong>en</strong>te al sil<strong>en</strong>cio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas. Las excavaciones realizadas <strong>en</strong> los<br />

castillos <strong>de</strong> montaña han mostrado <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una activa<br />

política <strong>de</strong> fortificación <strong>de</strong> curtes y al<strong>de</strong>as por parte <strong>de</strong><br />

estos grupos aristocráticos b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los liv<strong>el</strong>li <strong>de</strong> los<br />

diezmos y bi<strong>en</strong>es eclesiásticos. La razón <strong>de</strong> esta aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación hay que buscar<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> política realizada por<br />

estos señores, a espaldas d<strong>el</strong> Obispo y <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que<br />

son los únicos que produc<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos. <strong>El</strong> ya m<strong>en</strong>cionado<br />

caso <strong>de</strong> Montecatini y <strong>de</strong> Maona son repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> este<br />

procesos.<br />

Volvi<strong>en</strong>do a los casos mejor docum<strong>en</strong>tados, los con<strong>de</strong>s<br />

Cadolingi, los mayores propietarios <strong>de</strong> tierras <strong>en</strong> Valdinievole,<br />

construyeron un número muy notable <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> este<br />

período (PESCAGLINI MONTI 1991: 227 ss.). Des<strong>de</strong> su<br />

resid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Fucecchio, llevaron a cabo una activa política<br />

<strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> durante los siglos X y XI <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

confín situado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diócesis <strong>de</strong> Volterra, Flor<strong>en</strong>cia, Pisa<br />

y <strong>Luca</strong>. La disposición <strong>de</strong> sus castillos <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />

vías <strong>de</strong> comunicación, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a, ha<br />

llevado a diversos autores a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

116<br />

estrategia dirigida al control <strong>de</strong> los caminos (MALVOLTI 1990:<br />

134-135, PESCAGLINI MONTI 1998: 20; DUCCINI 1998: 48),<br />

aunque no todos <strong>el</strong>los autores estén <strong>de</strong> acuerdo (AUGENTI<br />

1997: 88). Sus fundaciones <strong>en</strong> Valdinievole se conc<strong>en</strong>traron<br />

<strong>en</strong> torno a Fucecchio y <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector nordoccid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle,<br />

<strong>en</strong> Bareglia, Casale y Vivinaia 8.<br />

Otra familia condal <strong>de</strong> Pistoia, los Guidi, poseían varios<br />

castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sudori<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> torno a Larciano<br />

y al <strong>territorio</strong> medieval <strong>de</strong> «Greti». En esta zona <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />

una política <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te dirigida al<br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> comunicación terrestres y fluviales,<br />

creando un sistema <strong>de</strong> fortificaciones análogo al <strong>de</strong> los<br />

Cadolingi (MALVOLTI 1989: 19-21).<br />

La tercera familia condal docum<strong>en</strong>tada son los Aldobran<strong>de</strong>schi,<br />

con<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Ros<strong>el</strong>le (CECCARELLI LEMUT 1985), que contro<strong>la</strong>ban<br />

a principios <strong>de</strong> siglo <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Verruca, situado «infra<br />

comitato et territurio Pistori<strong>en</strong>se», pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>. A<strong>de</strong>más, es posible que también hayan construido<br />

<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Monsummano, aunque no todos los autores<br />

aceptan esta teoría 9.<br />

Los castillos construidos por los grupos aristocráticos han<br />

sido realizados <strong>en</strong> su totalidad sobre resid<strong>en</strong>cias curt<strong>en</strong>ses<br />

preexist<strong>en</strong>tes. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Uzzano, castillo citado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1068 como propiedad <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Uzzano, Vivinaia<br />

y Montechiari» (PESCAGLINI MONTI 1992), un docum<strong>en</strong>to<br />

posterior <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> castillo como <strong>la</strong> se<strong>de</strong> ubi fuit casam et<br />

curtem dominicatam g<strong>en</strong>itoris sui et avunculi sui. D<strong>el</strong> mismo<br />

modo, <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatini (1074), probablem<strong>en</strong>te<br />

fundado por los señores «<strong>de</strong> Maona» y los Lambardi <strong>de</strong><br />

Montecatini (SPICCIANI 1992a), y <strong>el</strong> <strong>de</strong> Buggiano (1038) -<strong>de</strong><br />

los señores «<strong>de</strong> Buggiano» (Foto 61)- han sido construidos<br />

sobre curtes (COTURRI 1990). A<strong>de</strong>más, esta última familia<br />

compró a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo <strong>el</strong> m<strong>en</strong>cionado castillo <strong>de</strong><br />

Verruca a los con<strong>de</strong>s Aldobran<strong>de</strong>schi. Salvo <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> los<br />

con<strong>de</strong>s Cadolingi y los Guidi, que establecieron una verda<strong>de</strong>ra<br />

red <strong>de</strong> castillos, no se advierte <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, ya que <strong>la</strong>s familias aristocráticas locales solo<br />

cu<strong>en</strong>tan con recursos para fortificar sus curtes principales.<br />

No se dispone <strong>de</strong> muchos datos que permitan conocer <strong>de</strong> forma<br />

precisa <strong>la</strong> morfología material <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> este período,<br />

aunque los restos conservados <strong>en</strong> Larciano, Terrazzana y<br />

Lignana atribuibles a este período docum<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

arquitectura <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> <strong>de</strong> piedra 10. Aunque <strong>la</strong>s técnicas<br />

construtivas son aún irregu<strong>la</strong>res y los restos conservados<br />

mo<strong>de</strong>stos, durante <strong>el</strong> siglo XI los feudales llevaron a cabo una<br />

política <strong>de</strong> sistemática mo<strong>de</strong>rnización y reconstrucción <strong>de</strong><br />

sus c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local. Las torres y otras construcciones<br />

señoriales <strong>de</strong> una cierta <strong>en</strong>tidad son raras, y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se<br />

g<strong>en</strong>eralizaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo sigui<strong>en</strong>te. En muchos casos <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> los castillos consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

recintos amural<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> piedra <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s resid<strong>en</strong>cias<br />

dominicales ya exist<strong>en</strong>tes.<br />

3.3. Castillos y <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI<br />

Las consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> numerosos castillos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Valdinievole durante <strong>el</strong> siglo XI no fueron uniformes. En<br />

algunas zonas marginales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que carecemos casi totalm<strong>en</strong>te


<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional d<strong>el</strong><br />

valle, se abandonaron algunas al<strong>de</strong>as como Valle Cau<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

correspond<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> castillos. También <strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Terrazzana muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>sto<br />

proyecto <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong>stinado a alojar a una pob<strong>la</strong>ción<br />

más numerosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> que ocupaba preced<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a<br />

altomedieval. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los casos<br />

los castillos no lograron conc<strong>en</strong>trar <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> al<strong>de</strong>as<br />

fortificadas. Por ejemplo, <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Bareglia no fue capaz<br />

<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> agregación <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>de</strong><br />

Pescia, y lo mismo sucedió <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> castillos como<br />

Larciano o Buggiano.<br />

Los castillos construidos <strong>en</strong> este período son <strong>el</strong> fruto <strong>de</strong><br />

un proceso creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> control <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> trabajo<br />

campesino basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> reord<strong>en</strong>acion <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran propiedad<br />

tras <strong>la</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas dominicales y <strong>el</strong> control<br />

efectivo <strong>de</strong> los diezmos. La mayor capacidad <strong>de</strong> control <strong>de</strong><br />

los procesos <strong>de</strong> trabajo campesinos permitió r<strong>en</strong>ovar los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r mediante su fortificación. La difusión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s técnicas constructivas <strong>en</strong> piedra es <strong>el</strong> mejor indicador<br />

<strong>de</strong> este proceso. Sin embargo, <strong>la</strong> fortaleza <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />

públicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marca <strong>Toscana</strong> hasta finales <strong>de</strong> este siglo<br />

(WICKHAM 1996a) explica <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> los señores<br />

locales <strong>en</strong> emplear <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia legal d<strong>el</strong> señorío territorial<br />

para reord<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> según los criterios <strong>de</strong> producción<br />

feudal, por lo que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII culminó <strong>el</strong> ataque<br />

feudal al espacio campesino.<br />

4. Los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII<br />

4.1. Introducción<br />

<strong>El</strong> siglo XII es un período <strong>de</strong> gran importancia para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>el</strong> proceso d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole y <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

<strong>Toscana</strong>. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> fundaciones tuvo lugar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turia anterior, es <strong>en</strong> este siglo cuando <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> control d<strong>el</strong> campesinado por parte <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong><br />

los castillos fue más int<strong>en</strong>sa.<br />

Durante este siglo no se fundaron muchos castillos, pero si se<br />

produjeron cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras construidas<br />

<strong>en</strong> los siglos anteriores y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> campesino. Los<br />

castillos se transformaron material e institucionalm<strong>en</strong>te,<br />

aum<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones y acogi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su interior grupos<br />

sociales más variados. Durante este siglo los castillos perdieron<br />

117<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

<strong>de</strong> forma <strong>de</strong>finitiva <strong>el</strong> carácter exclusivista que t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong>s<br />

fundaciones d<strong>el</strong> siglo X, convirtiéndose <strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ros c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong>mográficos. Sin embargo, tampoco <strong>en</strong> este siglo los castillos<br />

consiguieron conc<strong>en</strong>trar todo <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to interca<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

Valdinievole.<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los siglos preced<strong>en</strong>tes los castillos se<br />

<strong>en</strong>contraban asociados a c<strong>en</strong>tros dominicales, los docum<strong>en</strong>tos<br />

d<strong>el</strong> siglo XII m<strong>en</strong>cionan estas estructuras con <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s<br />

«cast<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> Montesommano sive in ejus burgis, sive sint in<br />

curte et districtu ejus<strong>de</strong>m cast<strong>el</strong>li», o «cast<strong>el</strong>lo, et curte et<br />

districto». Se produjo, pues, una inversión <strong>de</strong> los términos<br />

que muestra <strong>la</strong> importancia asumida por <strong>el</strong> castillo. La<br />

transformación terminológica provocó un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido d<strong>el</strong> concepto, <strong>de</strong> forma que <strong>la</strong> curtis terminó por<br />

<strong>de</strong>signar <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> d<strong>el</strong> castillo durante los siglos XII-XIII<br />

(CAMMAROSANO 1974: 24).<br />

Son diez los castillos citados por primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII (Fig. 40), aunque se pue<strong>de</strong><br />

intuir que su número fuese mayor, ya que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas<br />

se refier<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a pocos sectores d<strong>el</strong> valle 11.<br />

Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI, <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> no construyó nuevos<br />

castillos, pero continuó su actividad <strong>de</strong> consolidación d<strong>el</strong><br />

patrimonio episcopal mediante <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> cuotas <strong>de</strong><br />

castillos. La int<strong>en</strong>sa actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da durante los años<br />

1108-1140 <strong>en</strong> Valdinievole (TIRELLI 1991: 134-135), permitió<br />

al obispo <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> <strong>el</strong> principal propietario d<strong>el</strong> valle<br />

tras <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Cadolingi (PESCAGLINI MONTI<br />

1995: 72) 12. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> recibir numerosas donaciones, <strong>el</strong><br />

obispo realizó numerosas compras, como <strong>la</strong> realizada <strong>en</strong><br />

1114 a los ejecutores testam<strong>en</strong>tarios d<strong>el</strong> último Cadolingio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong> castillo, burgo y curtis <strong>de</strong> Fucecchio, <strong>la</strong> mitad<br />

<strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> Musignano, Massar<strong>el</strong><strong>la</strong>, Montefalcone y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s curtes <strong>de</strong> Gall<strong>en</strong>o, Cerbaie, Usciana, Valle d<strong>el</strong> Arno<br />

y puerto <strong>de</strong> Fucecchio; <strong>en</strong> 1130 compró a los con<strong>de</strong>s Alberti<br />

una porción <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> Monsummano y Grofolesco,<br />

y, <strong>en</strong> 1140, adquirió <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Gherar<strong>de</strong>schi bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong><br />

Pescia 13. Como resultado <strong>de</strong> esta activa política, <strong>el</strong> obispo<br />

consiguió establecer su control sobre los principales castillos<br />

d<strong>el</strong> valle, como Montecatini, Pescia o Fucecchio, aunque<br />

nunca fue hegemónico, por lo que no es anacrónico hab<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> castillos episcopales (OSHEIM 1977: 72; SPICCIANI 1998:<br />

86).<br />

Pietrabuona fue <strong>el</strong> único castillo construido directam<strong>en</strong>te por<br />

<strong>el</strong> obispo. Tras <strong>la</strong> permuta realizada a mediados d<strong>el</strong> siglo X<br />

Fig. 40. Castillos d<strong>el</strong> siglo XII <strong>en</strong> Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita.


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

para <strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong> los restos d<strong>el</strong> castillo abandonado, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1139 un cierto Trasmondido <strong>de</strong> Pescia donó al obispo<br />

Otón todos los bi<strong>en</strong>es que poseía <strong>en</strong> <strong>la</strong> curtis <strong>de</strong> Pietrabuona<br />

(MDL V/1, p. 452, n. 2). Trasmondino era un importante<br />

propietario d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia, que llegó a establecer<br />

r<strong>el</strong>aciones cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ares con <strong>el</strong> obispo luqués. Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir<br />

que, sobre los restos d<strong>el</strong> viejo castillo, <strong>en</strong> los siglos X-XII se<br />

instaló un c<strong>en</strong>tro dominical «<strong>en</strong>caramado», que posteriorm<strong>en</strong>te<br />

fue fortificado. Pocos años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> donación, <strong>el</strong><br />

emperador Fe<strong>de</strong>rico I confirmó al Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>la</strong> posesión<br />

<strong>de</strong> todos sus bi<strong>en</strong>es, incluy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> castro Petraboguli et eorum<br />

usibus similiter ad iustitiam faci<strong>en</strong>dam (MGH, DIPLOMATA<br />

X, vol 2, n. 430, pp. 322-26).<br />

<strong>El</strong> obispo <strong>de</strong> Pistoia t<strong>en</strong>ía un castillo <strong>en</strong> Lamporecchio <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

mediados d<strong>el</strong> siglo XII, aunque quizás fue construido <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo anterior (COTURRI 1987). <strong>El</strong> castillo fue objeto <strong>de</strong><br />

una <strong>la</strong>rga disputa con <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Pistoia, que consiguió<br />

hacerse con <strong>el</strong> control d<strong>el</strong> mismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer cuarto d<strong>el</strong><br />

siglo sigui<strong>en</strong>te (WICKHAM 1996a: 404-405). La autoridad y<br />

<strong>el</strong> control señorial d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> Pistoia fue siempre muy<br />

limitado, por lo que <strong>la</strong> Comuna -que t<strong>en</strong>ía un alfoz muy<br />

pequeño, limitado por <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Prato <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

ori<strong>en</strong>tal- no tuvo muchas dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> anu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XIII <strong>el</strong> obispo y <strong>la</strong>s señorías aristocráticas 14.<br />

Los grupos condales, tan activos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo preced<strong>en</strong>te,<br />

no construyeron <strong>en</strong> este periodo nuevos castillos, sino que<br />

ampliaron su capacidad <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong><br />

producción reorganizando <strong>el</strong> hábitat <strong>en</strong> torno a su red <strong>de</strong><br />

castillos. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los Alberti, que contro<strong>la</strong>ban los<br />

castillos <strong>de</strong> Grofolesco, Monsummano (Foto 62), Marliana,<br />

Verruca o Serra Pistoiese, <strong>en</strong> torno a los cuales se produjo<br />

<strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to interca<strong>la</strong>r. De <strong>la</strong> misma<br />

manera, los con<strong>de</strong>s Guidi poseían <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector SE d<strong>el</strong> valle<br />

los castillos <strong>de</strong> Collis Petre, Cerreto Guidi, Larciano y Vinci<br />

(MALVOLTI 1989). Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> patrimonio <strong>de</strong> los<br />

Cadolingi se fragm<strong>en</strong>tó tras su extinción, por lo que todos<br />

sus bi<strong>en</strong>es pasaron a manos <strong>de</strong> otros grupos señoriales,<br />

monasterios o episcopados.<br />

Aunque <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas no m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong><br />

nuevos castillos por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> aristocracia local ligada al<br />

obispo, los datos arqueológicos muestran que aún durante este<br />

siglo se continuaron a fortificar los c<strong>en</strong>tros dominicales <strong>en</strong><br />

Valdinievole. Aparec<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más, otra serie <strong>de</strong> fundadores o<br />

<strong>de</strong> propietarios <strong>de</strong> castillos que no logramos id<strong>en</strong>tificar -como<br />

por ejemplo Paganino, poseedor <strong>en</strong> 1137 <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong><br />

Marliana y <strong>de</strong> Serra Pistoiese, o <strong>de</strong> Ghiandone, que recibió<br />

<strong>en</strong> 1196 <strong>de</strong> Enrique VI <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> Basilica, Collodi<br />

y V<strong>en</strong>eri- probablem<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a grupos sociales<br />

intermedios, quizás prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> área urbana.<br />

4.2. Incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y toponimia<br />

Los notables cambios que tuvieron lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII <strong>en</strong><br />

Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> organización d<strong>el</strong> hábitat<br />

se reflejaron <strong>en</strong> un cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> toponimia. Los castillos<br />

fundados <strong>en</strong> los siglos preced<strong>en</strong>tes (X-XI) mantuvieron <strong>en</strong><br />

todos los casos <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a preced<strong>en</strong>te, pero esta<br />

118<br />

situación parece cambiar a partir <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XI,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas marginales, cuando se acuñaron<br />

nuevos términos para <strong>de</strong>signar a <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as fortificadas.<br />

Contamos, pues, con una serie <strong>de</strong> nuevos topónimos <strong>de</strong><br />

castillos que aparec<strong>en</strong> por primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

los siglos XII-XIII (aunque fueron fundados <strong>en</strong>tre finales d<strong>el</strong><br />

siglo XI y durante <strong>el</strong> XII), como son Stiappa, Monsummano,<br />

Montevettolini, Grofolesco y Terrazzana. Esta transformación<br />

<strong>de</strong> los topónimos afectó igualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as abiertas,<br />

como Cecina y Casi <strong>en</strong> Larciano, o Ultrario <strong>en</strong> Fucecchio.<br />

Muchos <strong>de</strong> estos nuevos topónimos ya existían con<br />

anterioridad, pero <strong>de</strong>signaban otras realida<strong>de</strong>s espaciales.<br />

Pontito, <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Arriana, era <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> un<br />

bosque y <strong>de</strong> una zona docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo IX (MDL V/2<br />

n. 893), pero ninguna al<strong>de</strong>a d<strong>el</strong> siglo X llevaba su nombre.<br />

En los siglos XI-XII se fundó un castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> bosque <strong>de</strong><br />

Pontito, que consiguió convertirse <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los principales<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> valle <strong>de</strong> Pescia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja Edad<br />

Media.<br />

En otros casos se impuso <strong>el</strong> hagiotopónimo, como sucedió<br />

<strong>en</strong> San Quirico Valleriana. En este caso, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

parroquia o <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia (docum<strong>en</strong>tada ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo IX) fue<br />

<strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

Sin embargo, hubo también otra serie <strong>de</strong> castillos que<br />

mantuvieron <strong>el</strong> topónimo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as preexist<strong>en</strong>tes, como<br />

sucedió <strong>en</strong> Medicina, Sorana, Pietrabuona o Lignana.<br />

Esta variedad <strong>de</strong> situaciones son <strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong> un proceso<br />

muy complejo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>finición al<strong>de</strong>ana que tuvo lugar <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XII, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual tuvieron un pap<strong>el</strong> muy importante<br />

los castillos y <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local. Sin embargo,<br />

no fueron los únicos marcos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to, ya que,<br />

incluso <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>el</strong> control señorial era<br />

muy limitado, tuvieron lugar cambios simi<strong>la</strong>res (WICKHAM<br />

1995a).<br />

4.3. La territorialización d<strong>el</strong> siglo XII<br />

Así pues, estos procesos <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> los marcos<br />

estructurales d<strong>el</strong> hábitat hay que situarlos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una nueva<br />

fase <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to territorial y percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía<br />

local. Hasta este período <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a toscana altomedieval se<br />

<strong>de</strong>finía, sobre todo, por una serie <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones sociales <strong>en</strong>tre<br />

personas que se expresaban <strong>en</strong> unos límites geográficos<br />

variables y mutables (WICKHAM 1995a: 67). En bu<strong>en</strong>a parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a una al<strong>de</strong>a <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día<br />

<strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> tipo social y no espaciales. Sin duda, <strong>la</strong><br />

movilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra y los sistemas <strong>de</strong> cultivo<br />

inestables que caracterizaban amplias zonas <strong>de</strong> Valdinievole<br />

<strong>en</strong> este período explican esta <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> espacialidad<br />

al<strong>de</strong>ana. En cambio, a partir d<strong>el</strong> siglo XII se fijaron <strong>de</strong> forma<br />

estable los límites al<strong>de</strong>anos y <strong>el</strong> parc<strong>el</strong>ario, lo que comportó<br />

también un cambio <strong>de</strong> topónimos. Es, pues, significativo que<br />

a partir <strong>de</strong> este período hayan com<strong>en</strong>zado los conflictos por<br />

los confines al<strong>de</strong>anos (por ejemplo SANTOLI 1915, n. 682).


Ahora bi<strong>en</strong>, salvo algunas excepciones como Pescia, <strong>en</strong><br />

Valdinievole este proceso se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong><br />

término castral, c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías. <strong>El</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

señoría se formó ex novo, sin t<strong>en</strong>er cuadros territoriales<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia preced<strong>en</strong>tes, por lo que su formación tuvo<br />

consecu<strong>en</strong>cias muy importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> espacio,<br />

como <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>en</strong> parroquias y <strong>el</strong><br />

cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> microtoponimia 15.<br />

En Valdinievole, como <strong>en</strong> casi toda <strong>la</strong> diócesis, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> parroquia <strong>en</strong> <strong>la</strong> fijación d<strong>el</strong> hábitat al<strong>de</strong>ano fue muy<br />

limitado, incluso allí don<strong>de</strong> se impuso <strong>el</strong> hagiotopónimo<br />

para <strong>de</strong>signar <strong>el</strong> castillo, como <strong>en</strong> San Quirico Valleriana.<br />

Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> Seimiglie fueron los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> culto <strong>el</strong><br />

principal marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia espacial, <strong>de</strong>bido <strong>en</strong>tre otras<br />

cosas a <strong>la</strong> escasa importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías (WICKHAM<br />

1995a). En este contexto, los concejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

se formaron <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s iglesias, por lo que <strong>en</strong> muchas<br />

ocasiones adoptaron como topónimo <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iglesia (WICKHAM 1992b: 246).<br />

La fragm<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> términos señoriales g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

vincu<strong>la</strong>dos a castillos <strong>en</strong> Valdinievole (Vil<strong>la</strong> Basilica 1121,<br />

Monsummano 1130, Montecatini 1137, Serra Pistoiese 1137,<br />

Verruca 1137, Bareglia 1164, Grofolesco 1194, Pietrabuona<br />

1194, Collodi 1218, V<strong>en</strong>eri 1218, Larciano 1226, Massa<br />

1246), contribuyeron, pues, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cisiva a <strong>la</strong> fijación d<strong>el</strong><br />

terrazgo y <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to al<strong>de</strong>ano; empleando<br />

una expresión <strong>de</strong> Toubert (1973: 338), <strong>el</strong> espacio se cerró.<br />

Uno <strong>de</strong> los principales aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fijación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

al<strong>de</strong>ano fue <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> numerosas iglesias <strong>en</strong> los<br />

castillos durante este siglo. Es importante indicar que<br />

gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias propias altomedievales fueron<br />

abandonadas, y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se convirtieron<br />

<strong>en</strong> parroquias 16. En este caso, <strong>la</strong> preexist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

culto tuvo una gran importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas<br />

al<strong>de</strong>as, como sucedió <strong>en</strong> San Quirico Valleriana. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias bajomedievales <strong>de</strong> Valdinievole<br />

se construyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII <strong>en</strong> proximidad o d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

los castillos como expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva territorialidad.<br />

Aunque gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías d<strong>el</strong> valle fueron igualm<strong>en</strong>te<br />

reconstruidas <strong>en</strong> este siglo, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias<br />

castrales provocó <strong>la</strong> inmediata crisis d<strong>el</strong> sistema plebano<br />

(NANNI 1948), <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se<br />

abandonaron <strong>en</strong> los siglos XIII-XIV.<br />

4.4. Consist<strong>en</strong>cia material d<strong>el</strong> castillo d<strong>el</strong> siglo XII<br />

Si <strong>el</strong> castillo d<strong>el</strong> siglo XII se convirtió <strong>en</strong> un efici<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s al<strong>de</strong>anas, esto se <strong>de</strong>be,<br />

especialm<strong>en</strong>te, a que durante este período <strong>la</strong> consolidación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías permitió utilizar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia legal y jurídica<br />

para afinar y hacer más efici<strong>en</strong>tes los mecanismos <strong>de</strong><br />

extracción <strong>de</strong> los exced<strong>en</strong>tes campesinos. Aunque los<br />

feudales <strong>en</strong> Valdinievole, como <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong><br />

sept<strong>en</strong>trional, nunca llegaron a doblegar <strong>de</strong> forma completa<br />

los pequeños propietarios, <strong>la</strong> señorías territoriales les dotaron<br />

<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos formidables para contro<strong>la</strong>r y dirigir <strong>el</strong><br />

campesinado. La expresión más evid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> este po<strong>de</strong>r fue <strong>la</strong><br />

transformación material y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los castillos.<br />

119<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XII <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> burgos o al<strong>de</strong>as situadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> exterior<br />

<strong>de</strong> los castillos, fruto d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> estas<br />

al<strong>de</strong>as fortificadas. Estos son los casos <strong>de</strong> Fucecchio (1114)<br />

o Bareglia (1141), e incluso varios burgos <strong>en</strong> Montecatini<br />

(1179) o <strong>en</strong> Monsummano (1137). Es significativo que todos<br />

estos castillos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> situados <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

principales re<strong>de</strong>s viarias d<strong>el</strong> valle.<br />

<strong>El</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los castillos comportó, sobre todo,<br />

transformaciones <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros ya exist<strong>en</strong>tes. En algunos<br />

casos fue necesario recurrir a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una segunda<br />

estructura fortificada situada <strong>en</strong> proximidad o <strong>en</strong>globando<br />

<strong>el</strong> castillo preced<strong>en</strong>te, según un mod<strong>el</strong>o urbanístico que<br />

po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir <strong>de</strong> «doble castillo» que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

varios sectores toscanos <strong>en</strong> los siglos XII-XIII. Se trata <strong>de</strong><br />

un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que ti<strong>en</strong>e una cierta difusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

(Moriano, Montecalvoli y Bi<strong>en</strong>tina), y <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región (San<br />

Gimignano, Colle Vald<strong>el</strong>sa, Gambassi 17). En Valdinievole <strong>el</strong><br />

ejemplo más significativo es Montecatini, don<strong>de</strong> fue necesario<br />

construir un segundo castillo <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo<br />

XII <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los arrabales d<strong>el</strong> viejo castillo para dar cabida<br />

a una pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> progresivo aum<strong>en</strong>to, que llegó <strong>en</strong> estos<br />

años a <strong>la</strong>s 2.000 unida<strong>de</strong>s. En Vivinaia 18, un castillo <strong>en</strong>globó<br />

al preced<strong>en</strong>te para dar cabida a una pob<strong>la</strong>ción creci<strong>en</strong>te<br />

(Fig. 41). A<strong>de</strong>más, es muy posible que <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fundación <strong>de</strong> este castillo se <strong>de</strong>ba a los señores «<strong>de</strong> Uzzano,<br />

Vivinaia y Montechiari» (PESCAGLINI MONTI 1992), que<br />

durante este siglo <strong>en</strong>traron <strong>en</strong> posesión d<strong>el</strong> castillo. <strong>El</strong> tercer<br />

caso docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, <strong>el</strong> <strong>de</strong> Massar<strong>el</strong><strong>la</strong>, es m<strong>en</strong>os<br />

conocido, ya que contamos con m<strong>en</strong>os docum<strong>en</strong>tación.<br />

Pero quizás <strong>el</strong> aspecto más significativo es que todos los<br />

castillos exist<strong>en</strong>tes fueron parcialm<strong>en</strong>te reconstruidos o<br />

transformados durante <strong>el</strong> siglo XII. Las torres <strong>de</strong> Montecatini,<br />

<strong>la</strong> reconstrucción d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano o <strong>la</strong> ampliación d<strong>el</strong><br />

recinto d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Buggiano (Foto 63) son algunos <strong>de</strong><br />

los ejemplos más significativos. La r<strong>en</strong>ovación urbanística<br />

y arquitectónica <strong>de</strong> los principales castillos durante <strong>la</strong> fase<br />

final d<strong>el</strong> siglo XI y <strong>el</strong> XII es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o docum<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong>, como <strong>en</strong> Montarr<strong>en</strong>ti (Si<strong>en</strong>a), don<strong>de</strong> se<br />

construyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII dos casas torres (FRANCOVICH-<br />

CUCINI-PARENTI 1990), <strong>en</strong> Rocca San Silvestro (Livorno),<br />

don<strong>de</strong> se reconstruyó bu<strong>en</strong>a parte d<strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza (PARENTI 1992), Campiglia Marittima<br />

(BIANCHI-MENICONI 1997) y numerosos castillos <strong>de</strong> Lunigiana<br />

(GALLO 1993-1994). Respecto a los siglos preced<strong>en</strong>tes, los<br />

castillos toscanos <strong>de</strong> este período pres<strong>en</strong>tan una complejidad<br />

urbanística y una calidad arquitectónica notable. En este<br />

período se observa una mayor po<strong>la</strong>rización social d<strong>el</strong> espacio,<br />

que se tradujo <strong>en</strong> una difer<strong>en</strong>ciación cada vez mayor d<strong>el</strong> área<br />

señorial. Las simples torres y recintos que caracterizaban los<br />

castillos d<strong>el</strong> siglo XI fueron sustituidos por estructuras más<br />

complejas. <strong>El</strong> área señorial se dotó <strong>de</strong> estructuras resid<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>de</strong> notables dim<strong>en</strong>siones, caracterizadas por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> aljibes que d<strong>en</strong>otan <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong><br />

los recursos hídricos. <strong>El</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta zona señorial,<br />

creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los siglos sigui<strong>en</strong>tes, terminará por id<strong>en</strong>tificarse<br />

<strong>de</strong> forma exclusiva con <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> castillo (SETTIA 1984b).<br />

Estas transformaciones tan int<strong>en</strong>sas hay que interpretar<strong>la</strong>s<br />

como <strong>el</strong> fruto d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> manos a los<br />

feudales y <strong>de</strong> una mayor iniciativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> remod<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

Fig. 41. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Vivinaia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII, según <strong>la</strong>s indicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación.<br />

espacios resid<strong>en</strong>ciales y productivos, tal y como veremos a<br />

continuación.<br />

Para valorar <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> Valdinievole<br />

es oportuno analizar brevem<strong>en</strong>te algunas <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong><br />

castillos construidos <strong>en</strong> este período. En los años 1162-1180 <strong>la</strong><br />

Comuna <strong>de</strong> Pistoia reconstruyó <strong>el</strong> pequeño castillo episcopal<br />

<strong>de</strong> Lamporecchio, cerrando toda al al<strong>de</strong>a con una impon<strong>en</strong>te<br />

mural<strong>la</strong> <strong>de</strong> 5 a 6 brazos <strong>de</strong> altura (3-3,6 m) realizada por<br />

los habitantes <strong>de</strong> Lamporecchio y su <strong>territorio</strong> con piedra y<br />

bu<strong>en</strong>a cal (RAUTY 1996c: 336).<br />

Otro docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1173 <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Poggio San Martino. La construcción <strong>de</strong> este<br />

castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín con Pistoia provocó un conflicto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

principales autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (Obispo, Capítulo), <strong>la</strong><br />

Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>el</strong> plebano <strong>de</strong> Montecatini para evitar su<br />

edificación 19. No sabemos quiénes fueron los promotores <strong>de</strong><br />

tal <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, aunque pudieron ser los con<strong>de</strong>s Alberti,<br />

que era <strong>el</strong> grupo dominante <strong>en</strong> esta zona 20. En <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> que se bloqueó <strong>la</strong> obra se habían construido cinco o seis<br />

casas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales solo una estaba ya acabada; todo <strong>el</strong><br />

perímetro se <strong>en</strong>contraba cercado por una empalizada y <strong>en</strong> una<br />

parte d<strong>el</strong> mismo, correspondi<strong>en</strong>te a una tercera parte, ya se<br />

había construido <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>. Se trata <strong>de</strong> una mural<strong>la</strong> realizada<br />

sin argamasa con una altura inferior a los dos metros, y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> que se habían realizado dos bertesche 21, una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

dos pisos.<br />

Estos datos muestran que los castillos d<strong>el</strong> siglo XII <strong>en</strong><br />

Valdinievole son al<strong>de</strong>as fortificadas <strong>de</strong> notables dim<strong>en</strong>siones,<br />

que pres<strong>en</strong>tan un urbanismo al<strong>de</strong>ano p<strong>la</strong>nificado y <strong>en</strong> cuya<br />

construcción participan todos los resid<strong>en</strong>tes bajo <strong>la</strong> presión<br />

señorial. Otros datos arqueológicos permit<strong>en</strong> <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong><br />

morfología <strong>de</strong> estas estructuras. La creci<strong>en</strong>te diversificación<br />

d<strong>el</strong> área señorial d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo se observa perfectam<strong>en</strong>te<br />

120<br />

<strong>en</strong> Larciano y <strong>en</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio Valleriana; <strong>en</strong> Larciano<br />

se construyó <strong>en</strong> este siglo una torre y un recinto más<br />

sofisticado, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio se realizó una<br />

torre cuadrada <strong>de</strong> 4,9 m <strong>de</strong> <strong>la</strong>do con una cisterna. D<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> los castillos aparecieron, pues, sectores señoriales bi<strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>ciados y separados espacialm<strong>en</strong>te, dominados por<br />

estructuras turriformes cada vez <strong>de</strong> mayores dim<strong>en</strong>siones. En<br />

Buggiano se realizó <strong>en</strong> este período un recinto fortificado<br />

con torres angu<strong>la</strong>res y una torre c<strong>en</strong>tral actualm<strong>en</strong>te ocupada<br />

por <strong>el</strong> r<strong>el</strong>oj d<strong>el</strong> concejo. También <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo castillo <strong>de</strong><br />

Montecatini se realizó un verda<strong>de</strong>ro pa<strong>la</strong>tium compuesto por<br />

una gran torre sobre un basam<strong>en</strong>to rectangu<strong>la</strong>r. En Collodi<br />

(Foto 64, 65) se construyó a finales d<strong>el</strong> siglo XII un recinto<br />

con una torre cuadrada c<strong>en</strong>tral bastante amplia <strong>de</strong> 7x 7 m.<br />

con un único ingreso <strong>en</strong> altura, <strong>de</strong>stinada igualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los grupos dominantes y separada d<strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a. La al<strong>de</strong>a, a su vez, creció a los pies d<strong>el</strong> recinto<br />

fortificado y se dotó <strong>de</strong> una mural<strong>la</strong>.<br />

En síntesis, <strong>el</strong> castillo d<strong>el</strong> siglo XII <strong>en</strong> Valdinievole es un<br />

verda<strong>de</strong>ro pob<strong>la</strong>do fortificado realizado <strong>en</strong> piedra, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que existe una neta división <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> área señorial y <strong>el</strong> resto<br />

d<strong>el</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. Estas transformaciones fueron guiadas<br />

por los señores, que recurrieron a artesanos especializados<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sectores urbanos para llevar a cabo estas obras.<br />

Estos artesanos introdujeron nuevas técnicas constructivas y<br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as, como se ha visto <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Terrazzana. Sin embargo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos artesanos<br />

especializados no está docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Valdinievole antes<br />

d<strong>el</strong> siglo XIV 22, aunque sin ninguna duda su pap<strong>el</strong> fue muy<br />

importante ya <strong>en</strong> los siglos XI-XIII.<br />

4.5. Castillos y <strong>territorio</strong>s campesinos


De cuanto se ha visto hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, se pue<strong>de</strong> concluir<br />

que durante este siglo los castillos vertebraron y dominaron<br />

<strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> Valdinievole <strong>de</strong> forma más eficaz <strong>de</strong> cuanto<br />

lo habían hecho anteriorm<strong>en</strong>te. Sin embargo, es necesario<br />

consi<strong>de</strong>rar igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación exist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana<br />

y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> conc<strong>en</strong>trar <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus mural<strong>la</strong>s, ya que <strong>el</strong> efecto d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>en</strong> Valdinievole no fue uniforme. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los castillos<br />

con vocación comercial, como Montecatini o Fucecchio,<br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> atracción d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mural<strong>la</strong>s <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> ser muy gran<strong>de</strong>, tal y como lo <strong>de</strong>muestra<br />

<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que estos castillos se convirtieron <strong>en</strong> se<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

plebanías.<br />

De otros castillos situados <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> montaña o <strong>en</strong> zonas<br />

marginales, contamos con muy poca información. Son áreas<br />

lejanas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> comunicación, con pocas r<strong>el</strong>aciones<br />

con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> antes d<strong>el</strong> siglo XIII. No obstante,<br />

esta misma marginalidad es <strong>la</strong> que garantizó <strong>el</strong> éxito d<strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y <strong>la</strong> consolidación <strong>en</strong> los siglos XII-XIII<br />

<strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to fuertem<strong>en</strong>te conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> torno a los<br />

castillos (Foto 66).<br />

<strong>El</strong> resto <strong>de</strong> los castillos, surgidos g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te sobre c<strong>en</strong>tros<br />

curt<strong>en</strong>ses, tuvieron <strong>de</strong>sarrollos distintos. La gran mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los se consolidaron <strong>en</strong> los siglos XI-XII como al<strong>de</strong>as<br />

fortificadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia señoriales<br />

que contaba con c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> extracción y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>tas 23. A partir d<strong>el</strong> siglo XII están igualm<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tados<br />

pequeños propietarios resid<strong>en</strong>tes d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los castillos,<br />

sujetos a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia legal <strong>de</strong> <strong>la</strong> señoría. Un caso significativo<br />

es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Buggiano, don<strong>de</strong> residían varios propietarios, como<br />

los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Bonfilio <strong>de</strong> Camuliano -y quizás los<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> B<strong>el</strong>lini y los hijos <strong>de</strong> Bruni- que establecieron<br />

sus principales r<strong>el</strong>aciones con <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Pozzeveri,<br />

por lo que es posible que incluso d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma señoría<br />

<strong>de</strong> Buggiano hubiese varias facciones 24.<br />

Esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to bajo <strong>el</strong><br />

nuevo marco al<strong>de</strong>ano sujeto al castillo favoreció <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> otras activida<strong>de</strong>s productivas artesanales, como muestra <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> talleres y ti<strong>en</strong>das <strong>en</strong> Montecatini, Pietrabuona o<br />

V<strong>el</strong><strong>la</strong>no (Foto 67) fechables <strong>en</strong> los siglos XII-XIV.<br />

<strong>El</strong> resultado <strong>de</strong> este proceso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

fue <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> numerosos pob<strong>la</strong>dos altomedievales <strong>en</strong><br />

este período. Sin embargo, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong><br />

los «gran<strong>de</strong>s castillos», como Montecatini, se produjeron<br />

abandonos masivos. Los castillos crecieron hasta convertirse<br />

<strong>en</strong> los mayores c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, pero aún hasta<br />

los siglos XIII-XIV continuaron a existir pequeñas al<strong>de</strong>as<br />

dispersas, muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s fundadas <strong>en</strong> época altomedieval.<br />

En Fucecchio <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se<br />

inició a finales d<strong>el</strong> siglo XII, aunque so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se consolidó <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo sigui<strong>en</strong>te, provocando <strong>el</strong> abandono<br />

<strong>de</strong> numerosas al<strong>de</strong>as que quedan reducidas a caserías ais<strong>la</strong>das<br />

(MALVOLTI-VANNI DESIDERI 1981).<br />

Pero <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana no produjo so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>serciones, sino que también provocó <strong>el</strong> reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. Se ha podido ver <strong>en</strong> Larciano, por ejemplo,<br />

que <strong>en</strong> los años 1099-1226 se consolidaron, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

121<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> señoría castral, <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Cecina y Casi, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> numerosos c<strong>en</strong>tros m<strong>en</strong>ores.<br />

En síntesis, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> los castillos -casi<br />

insignificante durante los siglos X-XI- pasó a ser muy<br />

importante durante <strong>el</strong> XII. Aunque no consiguió <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zar<br />

totalm<strong>en</strong>te otras formas <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, como<br />

<strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as abiertas, <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as fortificadas se convirtieron <strong>en</strong><br />

los mayores c<strong>en</strong>tros d<strong>el</strong> valle. A<strong>de</strong>más, se estableció una<br />

jerarquía d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> castillo t<strong>en</strong>ía una<br />

posición c<strong>en</strong>tral, a <strong>la</strong> cabeza d<strong>el</strong> nuevo ord<strong>en</strong> territorial, y<br />

<strong>en</strong> torno a los cuales había algunas al<strong>de</strong>as y pocas casas<br />

dispersas. Se produjo, pues, una simplificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> red d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to mediante <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> algunos c<strong>en</strong>tros<br />

principales y <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> otros m<strong>en</strong>ores. Gracias al<br />

registro arqueológico sabemos que un cierto número <strong>de</strong> estos<br />

m<strong>en</strong>ores perduraron hasta al m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>mográfica<br />

d<strong>el</strong> XIV, cuando tuvo lugar una nueva r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

red al<strong>de</strong>ana (QUIRÓS CASTILLO 1996a sobre Pescia; VANNI<br />

DESIDERI 1985 sobre Fucecchio).<br />

4.6. Conclusiones<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

A partir d<strong>el</strong> siglo XII se hizo más evid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> Valdinievole <strong>la</strong> capacidad señorial <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

organización d<strong>el</strong> trabajo campesino. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> conseguir<br />

contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía (molinos, forjas) y los caminos<br />

mediante <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> fuertes peajes (SPICCIANI 1992a),<br />

se observan algunos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia feudal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

r<strong>en</strong>ta y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias productivas impuestas por <strong>la</strong> lógica<br />

señorial. <strong>El</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o mejor docum<strong>en</strong>tado es <strong>la</strong> iniciativa d<strong>el</strong><br />

monasterio <strong>de</strong> Pozzeveri <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong><br />

siglo, <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría comercial, lo cual creó conflictos con otras<br />

señorías locales, <strong>en</strong> cuanto sus estrategias productivas eran<br />

distintas o incluso contrapuestas 25. <strong>El</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías no<br />

parec<strong>en</strong> haber t<strong>en</strong>ido un interés directo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gana<strong>de</strong>ría. Los límites objetivos impuestos por <strong>la</strong> morfología<br />

d<strong>el</strong> valle, d<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te habitada <strong>en</strong> montaña y ocupada por un<br />

amplio pantano <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, favorecieron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

otras ori<strong>en</strong>taciones productivas. En este contextos, los señores<br />

d<strong>el</strong> valle organizaron <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias a c<strong>en</strong>so, convirtiéndose <strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ros r<strong>en</strong>tistas.<br />

La mayor capacidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción señorial <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

hay que poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías<br />

banales o territoriales. La quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad pública,<br />

cuyo hitos más significativos fueron <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> marquesa<br />

<strong>de</strong> <strong>Toscana</strong> Matil<strong>de</strong> (1115) y <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia condal<br />

Cadolingia (1113), favorecieron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas señorías<br />

y <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> distritos cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nos.<br />

La posibilidad <strong>de</strong> ejercer una viol<strong>en</strong>cia legal y jurisdiccional<br />

ac<strong>el</strong>eró y completó <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los feudales <strong>en</strong> su proceso <strong>de</strong><br />

asalto al campesinado. Aunque los signos <strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los pequeños propietarios son evid<strong>en</strong>tes, se ac<strong>en</strong>tuó <strong>el</strong><br />

control sobre los procesos <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción sobre<br />

<strong>la</strong> red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. No todos los habitantes se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron<br />

a los castillos, pero tampoco los pob<strong>la</strong>dos situados fuera <strong>de</strong><br />

los mismos quedaron inalterados. Desaparecieron una gran<br />

cantidad <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as altomedievales, y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

a castillos o a al<strong>de</strong>as, <strong>en</strong> parte <strong>de</strong> nueva fundación 26. Pero<br />

quizás <strong>el</strong> hecho más significativo es que se advierte una<br />

verda<strong>de</strong>ra jerarquización d<strong>el</strong> espacio feudal articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />

torno a los castillos, <strong>de</strong> forma mucho más marcada que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo anterior.<br />

La variedad tipológica que pres<strong>en</strong>tan los castillos <strong>de</strong><br />

Valdinievole es muy notable; hay c<strong>en</strong>tros caracterizados por<br />

una gran po<strong>la</strong>rización social <strong>en</strong>tre señores y campesinos, como<br />

Larciano; <strong>en</strong> otros castillos se observa <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

articu<strong>la</strong>ción social interna muy variada, como Montecatini,<br />

fr<strong>en</strong>te a los castillos ocupados exclusivam<strong>en</strong>te por campesinos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> montaña lejanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> red viaria principal,<br />

como Terrazzana.<br />

Sin embargo <strong>en</strong> todos <strong>el</strong>los se advierte un notable crecimi<strong>en</strong>to<br />

y un cambio substancial <strong>de</strong> sus estructuras materiales,<br />

expresión d<strong>el</strong> triunfo señorial.<br />

5. Los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII<br />

Aunque <strong>el</strong> límite cronológico <strong>de</strong> este estudio se ha fijado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XII, se ha creído oportuno analizar brevem<strong>en</strong>te, a<br />

forma <strong>de</strong> epílogo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> algunos procesos iniciados<br />

con anterioridad.<br />

Los castillos construidos <strong>en</strong> este período son bastante<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los anteriores (Fig. 42), ya que cambiaron<br />

los constructores, los intereses y los contextos históricos<br />

<strong>en</strong> los que tuvo lugar <strong>la</strong> fortificación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

Valdinievole y <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis.<br />

En <strong>el</strong> siglo XIII, y especialm<strong>en</strong>te tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico<br />

II, <strong>Luca</strong> consiguió establecer un fuerte dominio político sobre<br />

todo <strong>el</strong> territoio, integrando los sectores más marginales y<br />

autónomos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, como Garfagnana, Versilia y los<br />

122<br />

valles <strong>de</strong> Valdinievole sept<strong>en</strong>trional. Es, pues, <strong>en</strong> este período<br />

y como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta expansión, que aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación un gran número <strong>de</strong> castillos y al<strong>de</strong>as situadas<br />

<strong>en</strong> zonas marginales, lejanas <strong>de</strong> los intereses tradicionales<br />

tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna o d<strong>el</strong> episcopado <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

De forma paral<strong>el</strong>a, durante los siglos XII-XIII se consolidaron<br />

los concejos rurales como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s políticas autónomas.<br />

Aunque se ha consi<strong>de</strong>rado tradicionalm<strong>en</strong>te los concejos<br />

como expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s campesinas <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tadas<br />

a los feudales, reci<strong>en</strong>tes estudios han mostrado que, al m<strong>en</strong>os<br />

<strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, muchos <strong>de</strong> estos concejos estuvieron <strong>en</strong> manos a<br />

grupos intermedios o cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los feudales, por lo que no<br />

fueron siempre una expresión <strong>de</strong> un <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se<br />

(WICKHAM 1995). Con todo, los concejos rurales tuvieron<br />

un importante pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XIII.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XII y por todo <strong>el</strong> siglo<br />

XIII se produjeron importantes transformaciones <strong>en</strong> los<br />

grupos dirig<strong>en</strong>tes rurales bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. Aunque<br />

este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o no ha sido aún bi<strong>en</strong> estudiado <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

se produjo una sustitución <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> los feudales por<br />

grupos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> área urbana, mi<strong>en</strong>tras que los grupos<br />

aristocráticos consolidados <strong>en</strong> los siglos X-XI se reorganizaron<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> consorterie <strong>de</strong>stinadas a hacer<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> presión urbana (VIOLANTE 1981).<br />

En este trabajo se han tomado <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

dos procesos que han llevado a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos<br />

castillos y al <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r urbano sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>en</strong> este período. Aunque se trata <strong>de</strong> una visión limitada y<br />

esquemática, contribuye a d<strong>el</strong>inear los principales procesos<br />

que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media.<br />

1. Des<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XII y durante <strong>el</strong> XIII se construyeron<br />

nuevos castillos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> los concejos<br />

rurales <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> una r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura d<strong>el</strong><br />

Fig. 42. Los castillos d<strong>el</strong> siglo XIII <strong>en</strong> Valdinievole <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita.


pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> producción agraria. Estos<br />

castillos se fundaron como resultado d<strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as<br />

o castillos ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

<strong>la</strong> iniciativa señorial y concejil fue mayor, sigui<strong>en</strong>do un<br />

mod<strong>el</strong>o que ha sido <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región como<br />

«revolución castral perman<strong>en</strong>te» (SETTIA 1986a), por lo que<br />

se ha acuñado <strong>el</strong> término <strong>de</strong> «segundo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>» para<br />

referirse a este proceso 27.<br />

En algunos casos, <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> los concejos rurales fue tal, que<br />

pudieron llevar a cabo una propia estrategia <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

autónoma, especialm<strong>en</strong>te los «gran<strong>de</strong>s castillos» d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región como San Miniato o San Gimignano.<br />

En Valdinievole estas iniciativas no tuvieron un gran<br />

<strong>de</strong>sarrollo, tanto por <strong>la</strong> estrecha capacidad <strong>de</strong> maniobra <strong>de</strong><br />

los concejos como por <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. La difusión <strong>de</strong><br />

estos castillos fue muy importante allí don<strong>de</strong> <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comuna urbana era limitado o incluso inexist<strong>en</strong>te, por lo<br />

que los po<strong>de</strong>res feudales y los concejos llevaron a cabo una<br />

política sistemática <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> espacios fortificados. Se volverá sobre <strong>el</strong> asunto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

conclusiones g<strong>en</strong>erales, pero lo que ahora interesa <strong>de</strong>stacar<br />

es <strong>la</strong> escasa incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos procesos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> y Valdinievole.<br />

En Valdinievole un caso significativo <strong>de</strong> «segundo<br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>» está repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Colle di Buggiano. La fundación <strong>de</strong> este castillo<br />

tuvo lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1238, como testimonia <strong>el</strong> único contrato<br />

<strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> conservado <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle (SPICCIANI 1992a:<br />

69-72) 28. Esta fundación se inscribe <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión<br />

<strong>en</strong>tre los concejos <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione y <strong>de</strong> Buggiano <strong>en</strong> una so<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>tidad, lo que comportó <strong>el</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los habitantes<br />

d<strong>el</strong> viejo castillo <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione a <strong>la</strong> colina <strong>de</strong> Pietrabuona<br />

(actual Colle <strong>de</strong> Buggiano). En los pactos que regu<strong>la</strong>ron<br />

esta fundación se estableció que Buggiano participaría a <strong>la</strong><br />

construicción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas casas, o permitiría <strong>el</strong> acceso a<br />

sus bi<strong>en</strong>es por parte <strong>de</strong> los <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione, incluidos los d<strong>el</strong><br />

pantano. La colina don<strong>de</strong> se construyó <strong>el</strong> castillo ya estaba<br />

ocupada por un hospital, y se <strong>de</strong>cidió construir un castillo <strong>de</strong><br />

mayores dim<strong>en</strong>siones respecto al preced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione.<br />

Esta interpretación está basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>s cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to, que muestran <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> acoger nuevos<br />

habitantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo una vez que se hubiera realizado <strong>el</strong><br />

reparto <strong>de</strong> los lotes edificables. 29<br />

¿Cuáles fueron <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> tal transformación? Aunque,<br />

<strong>en</strong> principio, los actores principales d<strong>el</strong> acuerdo fueron los<br />

concejos, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los señores feudales <strong>de</strong> ambas<br />

familias es evid<strong>en</strong>te, como lo <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

Or<strong>la</strong>ndo Pagan<strong>el</strong>li <strong>de</strong> Uzzano con <strong>el</strong> título <strong>de</strong> «potestati et<br />

rectori di Buggiano, recipi<strong>en</strong>ti vice et nomine comunitatis<br />

et universitatis <strong>de</strong> Bugiano». Este hecho <strong>de</strong>muestra <strong>en</strong><br />

primer lugar que <strong>el</strong> concejo rural estaba bajo <strong>el</strong> control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> consorteria aristocrática que incluía los señores «<strong>de</strong><br />

Buggiano», «<strong>de</strong> Maona» y «<strong>de</strong> Uzzano». A<strong>de</strong>más, esta<br />

unificación se inscribió <strong>en</strong> un proceso g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> fusiones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fuerzas aristocráticas con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar su peso fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> dominante. Pero <strong>la</strong> razón última <strong>de</strong> tal iniciativa<br />

fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> agrupar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> un espacio fortificado<br />

con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar su capacidad <strong>de</strong> control sobre <strong>el</strong><br />

123<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

campesinado y sus producciones. De esta manera se explica<br />

<strong>el</strong> interés por crear un castillo <strong>de</strong> mayores dim<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong>stinado a acoger <strong>el</strong> campesinado <strong>en</strong> una al<strong>de</strong>a fortficada<br />

mayor, y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> iniciativas allí don<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s eran m<strong>en</strong>or (Volterra, Lunigiana,<br />

Cas<strong>en</strong>tino, Maremma). En este contexto, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong><br />

Colle <strong>de</strong> Buggiano supone uno <strong>de</strong> los mayores logros <strong>de</strong> los<br />

feudales <strong>en</strong> esta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole. Es significativo<br />

que <strong>el</strong> urbanismo <strong>de</strong> este nuevo castillo pres<strong>en</strong>te una cierta<br />

regu<strong>la</strong>ridad, lo que <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong><br />

fortificación «racional», simi<strong>la</strong>r al que pres<strong>en</strong>tan otras al<strong>de</strong>as<br />

fortificadas realizadas <strong>en</strong> este período (GALLO 1991).<br />

Otras construcciones pued<strong>en</strong> atribuirse a <strong>la</strong>s comunas urbanas.<br />

Aunque no contamos con noticias directas, es posible que<br />

<strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Montevettolini (1204) tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción<br />

<strong>de</strong> Grofolesco por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Pistoia <strong>en</strong> torno<br />

al año 1190, pueda ser atribuida tanto a los con<strong>de</strong>s Alberti,<br />

poseedores <strong>de</strong> este último castillo, como a <strong>la</strong> propia Comuna<br />

<strong>de</strong> Pistoia (Foto 68).<br />

Es mucho más probable <strong>la</strong> participación directa <strong>de</strong> esta<br />

Comuna <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Cecina (1280). Cecina<br />

<strong>de</strong> Larciano era una al<strong>de</strong>a <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Larciano<br />

cuando <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1226 fue v<strong>en</strong>dido a Pistoia, pero antes <strong>de</strong><br />

finales d<strong>el</strong> siglo <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a se fortificó mediante un esquema<br />

urbanístico regu<strong>la</strong>r. No es posible saber si <strong>el</strong> castillo fue<br />

realizado directam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> Comuna o por notables <strong>de</strong><br />

Pistoia, como haría p<strong>en</strong>sar <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1354 <strong>el</strong><br />

rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Cecina fuese nombrado por <strong>la</strong> familia<br />

Ammannati <strong>de</strong> Pistoia (COTURRI 1978: 49) 30. En cambio, <strong>la</strong><br />

participación directa <strong>de</strong> Pistoia <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> los<br />

castillos adquiridos <strong>en</strong> este período, como Larciano, está<br />

<strong>de</strong>mostrado por <strong>la</strong> lectura arqueológica.<br />

<strong>Luca</strong> no intervino <strong>de</strong> forma directa <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

reorganización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> Valdinievole, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

hegemonía política ejercida sobre <strong>el</strong> valle. A su iniciativa se<br />

pue<strong>de</strong> atribuir <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> V<strong>en</strong>eri (1259),<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> este sector<br />

d<strong>el</strong> valle (PESCAGLINI MONTI 1990: 69).<br />

La morfología <strong>de</strong> estos castillos es bastante simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> los d<strong>el</strong> siglo XII. Son al<strong>de</strong>as fortificadas con <strong>de</strong> unas<br />

ciertas dim<strong>en</strong>siones, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

una iglesia d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> recinto fortificado y cu<strong>en</strong>tan con una<br />

arquitectura <strong>en</strong> piedra bastante <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista urbanístico, los nuevos castillos<br />

fueron realizados sigui<strong>en</strong>do un p<strong>la</strong>nificación precisa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

áreas resid<strong>en</strong>ciales, los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos, <strong>la</strong> disposición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viabilidad interna. Con<br />

una cierta frecu<strong>en</strong>cia, este tipo <strong>de</strong> fundaciones han seguido<br />

criterios urbanísticos regu<strong>la</strong>res preord<strong>en</strong>ados, como se observa<br />

<strong>en</strong> los «burgos <strong>de</strong> fundación» <strong>de</strong> Lunigana (GALLO 1991) o <strong>en</strong><br />

los castillos fundados <strong>en</strong> este período <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> meridional<br />

(FARINELLI-GIORGI 1998: 163).<br />

Des<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XII y por todo <strong>el</strong> siglo XIII se observa<br />

una evolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> morfología d<strong>el</strong> área señorial d<strong>el</strong> castillo.<br />

La simple torre <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> los siglos preced<strong>en</strong>tes<br />

fue sustituida por construcciones más complejas <strong>de</strong> carácter


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

resid<strong>en</strong>cial, que ac<strong>en</strong>túan <strong>la</strong> división espacial con <strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a. La tercera fase <strong>de</strong> Larciano realizada bajo <strong>el</strong><br />

dominio <strong>de</strong> Pistoia es, quizás, <strong>el</strong> ejemplo mejor conservado.<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un recinto interno que incluye <strong>en</strong> su interior<br />

<strong>la</strong> torre preexist<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia señorial y una cisterna,<br />

constituye un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> división espacial y una expresión<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. Otros ejemplos simi<strong>la</strong>res se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los<br />

castillos <strong>de</strong> Buggiano y <strong>de</strong> Pontito, y constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> fase final<br />

<strong>de</strong> un proceso evolutivo que llevará a id<strong>en</strong>tificar <strong>el</strong> concepto<br />

d<strong>el</strong> castillo exclusivam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> área señorial.<br />

2. <strong>El</strong> segundo tipo <strong>de</strong> castillos analizados permite analizar<br />

<strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes rurales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII. Se trata <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> fortificaciones<br />

realizados por una nueva aristocracia que se consolidó <strong>en</strong><br />

toda <strong>la</strong> diócesis durante los siglos XIII-XIV <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> una «refeudalización» d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Estos nuevos grupos,<br />

cuya extracción es exclusivam<strong>en</strong>te urbana, están vincu<strong>la</strong>dos<br />

a activida<strong>de</strong>s mercantiles y artesanales, y <strong>de</strong>cidieron <strong>en</strong> este<br />

período invertir <strong>en</strong> <strong>el</strong> alfoz adquiri<strong>en</strong>do tierras, sigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

concepto <strong>de</strong> riqueza dominante <strong>en</strong> este período.<br />

Una parte significativa <strong>de</strong> los señores feudales que no se<br />

habían tras<strong>la</strong>dado a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII o los primeros<br />

años d<strong>el</strong> XIII, lo hicieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> este siglo<br />

cuando <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> se hizo especialm<strong>en</strong>te dura.<br />

Estos movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> personas y <strong>de</strong> intereses facilitaron<br />

<strong>la</strong> movilidad <strong>de</strong> patrimonios, incluy<strong>en</strong>do los castillos. La<br />

conquista d<strong>el</strong> alfoz por parte <strong>de</strong> los grupos mercantiles y<br />

propietarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> se inició <strong>en</strong> Seimiglie ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XII, y constituyó un mecanismo <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong> los pequeños<br />

propietarios libres (WICKHAM 1995a: 139). En <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis, este proceso <strong>de</strong> expansión so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se observa a<br />

partir d<strong>el</strong> siglo XIII 31.<br />

Sorico repres<strong>en</strong>ta un ejemplo <strong>de</strong> esta sustitución <strong>de</strong> los grupos<br />

dirig<strong>en</strong>tes mediante <strong>la</strong> compra d<strong>el</strong> castillo por parte <strong>de</strong> una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias paradigmáticas <strong>de</strong> esta expansión: los señores<br />

«<strong>de</strong> Poggio». En muchas ocasiones estas transacciones no se<br />

limitaron a <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> patrimonios ya exist<strong>en</strong>tes, sino<br />

que se produjo <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos castillos. Muchos <strong>de</strong><br />

estos castillos tomaron <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia o d<strong>el</strong> fundador<br />

(Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re Ubaldi, Castro Accursi, Cast<strong>el</strong>martini), mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> los siglos preced<strong>en</strong>tes <strong>el</strong> proceso habia sido inverso.<br />

En los siglos X-XI, cuando se estaban <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do los límites<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> aristocracia, fueron los principales propieda<strong>de</strong>s<br />

y castillos a dar <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias (Maona, Buggiano,<br />

Cast<strong>el</strong>lione, Uzzano).<br />

Un <strong>territorio</strong> don<strong>de</strong> ha sido posible realizar un análisis<br />

sistemático <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> castillos ha sido Fucecchio<br />

(MALVOLTI 1990: 144-145). <strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> su abundante<br />

archivo municipal ha permitido individuar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>,<br />

al m<strong>en</strong>os, una <strong>de</strong>c<strong>en</strong>a <strong>de</strong> castillos y también ha permitido<br />

estudiar su génesis y características. En <strong>el</strong> año 1259, <strong>el</strong><br />

<strong>ciudad</strong>ano luqués Rabito Li<strong>en</strong>a, construyó un pequeño castillo<br />

<strong>en</strong> Mont<strong>el</strong>lori (Casa Giuntoli), que tomará <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />

Castrum Rapiti. En 1319 fue <strong>de</strong>struido por <strong>el</strong> concejo <strong>de</strong><br />

Fucecchio durante <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza, con <strong>el</strong> fin<br />

<strong>de</strong> reutilizar <strong>el</strong> material (VANNI DESIDERI 1985: 69) y <strong>el</strong>iminar<br />

124<br />

un pot<strong>en</strong>cial aliado <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (MALVOLTI-VANNI DESIDERI<br />

1996: 44). Las prospecciones arqueológicas han permitido<br />

recuperar algunos fragm<strong>en</strong>tos constructivos y cerámicas,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>staca un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tinaja impresa islámica,<br />

probablem<strong>en</strong>te españo<strong>la</strong>, fechable <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong><br />

siglo XIII.<br />

Otros castillos construidos <strong>en</strong> estos años fueron realizados<br />

por algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales familias locales <strong>de</strong> Fucecchio.<br />

Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Rolfini, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que prov<strong>en</strong>ía un<br />

obispo mi<strong>la</strong>nés, y que a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XIV poseía <strong>el</strong><br />

Cast<strong>el</strong>luccio domini Rolfini; lo mismo se podría <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso d<strong>el</strong> Cast<strong>el</strong>lo Banducci, <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Volta,<br />

que es uno <strong>de</strong> los principales linajes <strong>de</strong> Fucecchio, o <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lo Camarini propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> homónima familia <strong>de</strong><br />

Fucecchio. La lista <strong>de</strong> estructuras fortificadas se completa<br />

con Cast<strong>el</strong> Ladrone (inicios d<strong>el</strong> XIV), Cast<strong>el</strong>luccio (siglo<br />

XIV), Cast<strong>el</strong>lo Nischeta (1294), Cast<strong>el</strong>lina (inicios d<strong>el</strong> XIII),<br />

Cast<strong>el</strong>lo <strong>en</strong> Ultrario (segunda mitad d<strong>el</strong> XIII), Cast<strong>el</strong>lo Or<strong>la</strong>ndi<br />

(principios d<strong>el</strong> XIV) y castillo <strong>de</strong> Gall<strong>en</strong>o (mediados d<strong>el</strong><br />

XIII) 32.<br />

Se carece <strong>de</strong> estudios arqueológicos <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros, aunque<br />

los restos y <strong>la</strong>s noticias conservadas permit<strong>en</strong> afirmar que eran<br />

estructuras <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones, <strong>en</strong> contraste con <strong>la</strong>s<br />

al<strong>de</strong>as fortificadas <strong>de</strong> Cecina <strong>de</strong> Larciano (QUIRÓS CASTILLO<br />

1997d) o Colle di Buggiano (1238). Estos pequeños castillos<br />

eran fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te resid<strong>en</strong>cias fortificadas y no al<strong>de</strong>as<br />

amural<strong>la</strong>das.<br />

Algunos casos repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> este ripo <strong>de</strong> castillos son <strong>la</strong>s<br />

fortificaciones <strong>de</strong> Sorico y <strong>de</strong> Cerreto. En Sorico se conservan<br />

los restos <strong>de</strong> <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia señorial fortificada compuesta por<br />

una torre circu<strong>la</strong>r <strong>el</strong>evada sobre un basam<strong>en</strong>to, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> Cerreto es más simple y pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finida<br />

como una casa-torre rectangu<strong>la</strong>r ais<strong>la</strong>da <strong>en</strong> posición c<strong>en</strong>tral<br />

respecto al pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso.<br />

La situación <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIV es<br />

bastante difer<strong>en</strong>te. Valdinievole se convirtió, durante gran<br />

parte d<strong>el</strong> siglo, <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros armados <strong>en</strong>tre <strong>Luca</strong>,<br />

Pistoia, Pisa y Flor<strong>en</strong>cia. Así pues, <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> fue <strong>la</strong><br />

responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> castillos como Montecarlo<br />

(1333; SEGHIERI 1988), Vil<strong>la</strong> Basilica (1333) o Battifolle<br />

(1336; GREEN 1986: 314, (Foto 69) 33. De igual manera,<br />

Flor<strong>en</strong>cia realizó una int<strong>en</strong>sa política <strong>de</strong> consolidación y<br />

ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivas <strong>de</strong> los castillos<br />

ya exist<strong>en</strong>tes (ONORI 1990: 92 ss.). Estas obras han sido<br />

significativas <strong>en</strong> Lignana, pero se <strong>de</strong>jaron s<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> casi<br />

todos los castillos d<strong>el</strong> valle. En Montecatini se construyó<br />

<strong>la</strong> fortaleza a finales d<strong>el</strong> siglo XIV; <strong>en</strong> Pontito (Foto 70) <strong>la</strong><br />

fortaleza está docum<strong>en</strong>tada por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1321<br />

(TORRIGIANI 1865: 102); <strong>en</strong> Sorana <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Pietro,<br />

que ocupaba una posición dominante, fue sustituida por una<br />

fortaleza <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer cuarto d<strong>el</strong> siglo XIV, por lo que se<br />

reconstruyó una nueva iglesia fuera d<strong>el</strong> castillo (a. 1375,<br />

AAL L 32 f.71). Otros ejemplos <strong>en</strong> Valdinievole fueron <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> los recintos <strong>de</strong> Massa (Foto 71), <strong>en</strong> 1331<br />

(ASF, Comunità di Massa, 8 marzo 1331), <strong>de</strong> Buggiano<br />

Cast<strong>el</strong>lo (PIATTOLI 1972) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza <strong>de</strong> Fucecchio, a<br />

partir <strong>de</strong> 1322 (MALVOLTI 1982).


En síntesis, <strong>el</strong> efecto que tuvieron <strong>la</strong>s comunas urbanas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> remod<strong>el</strong>ación d<strong>el</strong> espacio medieval <strong>de</strong> Valdinievole<br />

fue limitado. <strong>Luca</strong> no llevó a cabo una política <strong>de</strong> nuevas<br />

fundaciones, sino que su interv<strong>en</strong>ción más directa fue a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes locales, que<br />

adquirieron bi<strong>en</strong>es y tierras <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural a partir d<strong>el</strong><br />

siglo XIII. <strong>El</strong> proceso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los castillos y los c<strong>en</strong>tros mayores, ac<strong>en</strong>tuado a partir<br />

d<strong>el</strong> siglo XII, alcanzó su mayor <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII y<br />

<strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> XIV. La grave crisis <strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primera mitad d<strong>el</strong> siglo XIV (Foto 72, 73), che tuvo efectos<br />

<strong>de</strong>bastantes sobre <strong>la</strong> Valdinievole, provocó <strong>el</strong> abandono<br />

<strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong> algunas al<strong>de</strong>as dispersas aún exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

montaña <strong>de</strong> Valdinievole, come son los casos <strong>de</strong> V<strong>en</strong>tiganna<br />

o Mucalo <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia. Los catastros realizados<br />

por <strong>Luca</strong> a finales d<strong>el</strong> siglo XIV (ONORI 1990) o por<br />

Flor<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1427 (PAMPALONI 1985), muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to conc<strong>en</strong>trado, que no <strong>de</strong>ja espacio para <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to interca<strong>la</strong>r.<br />

6. Consi<strong>de</strong>raciones finales<br />

En este párrafo conclusivo se sintetizan algunos <strong>de</strong> los<br />

procesos que caracterizan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>en</strong> Valdinievole, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> análisis que se han<br />

expuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción.<br />

• En primer lugar, hay que tomar como punto <strong>de</strong> partida<br />

<strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval. Como hemos<br />

t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> ver <strong>en</strong> los capítulos anteriores, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

período tardoantiguo se produjo una verda<strong>de</strong>ra ruptura con<br />

<strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

preced<strong>en</strong>te, adoptándose nuevas estrategias <strong>de</strong> ocupación y<br />

explotación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. <strong>El</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong> colonización <strong>de</strong> los espacios <strong>de</strong> montaña por parte <strong>de</strong><br />

grupos campesinos que escaparon y quedaron al marg<strong>en</strong><br />

d<strong>el</strong> ord<strong>en</strong> tardoantiguo organizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>en</strong> torno<br />

a <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e, está docum<strong>en</strong>tado a partir <strong>de</strong> los siglos IV-V.<br />

Este proceso, que se <strong>de</strong>sarrolló durante toda <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media, está asociado al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas estrategias y<br />

ori<strong>en</strong>taciones productivas basadas <strong>en</strong> un pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to inestable<br />

y <strong>la</strong> explotación int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> los recursos forestales mediante<br />

<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> un sistema silvopastoril y <strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong><br />

castañedo <strong>de</strong> fruto.<br />

Durante los períodos carolingio y postcarolingio <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sbroce y colonización <strong>de</strong> estos terr<strong>en</strong>os incultos,<br />

probablem<strong>en</strong>te coordinadas por los c<strong>en</strong>tros curt<strong>en</strong>ses,<br />

provocaron un gran crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>en</strong><br />

Valdinievole. Gracias a todos los datos arqueológicos e<br />

históricos disponibles ha sido posible analizar <strong>la</strong> evolución<br />

morfológica <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as, así como conocer <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to anterior al<br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>. De <strong>el</strong>lo se <strong>de</strong>duce que <strong>en</strong> torno al año<br />

1000 Valdinievole estaba ocupada por unas 150 al<strong>de</strong>as <strong>de</strong><br />

pequeñas o pequeñísimas dim<strong>en</strong>siones, distribuidas <strong>de</strong> forma<br />

bastante homogénea <strong>en</strong> los r<strong>el</strong>ieves, los valles <strong>de</strong> los ríos<br />

Pescia, Borra y Nievole y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas situadas por <strong>en</strong>cima<br />

125<br />

d<strong>el</strong> pantano.<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Un aspecto importante que hay que seña<strong>la</strong>r es <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

procesos <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Valdinievole<br />

antes d<strong>el</strong> año 1000 por iniciativa campesina o señorial <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía curt<strong>en</strong>se. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, que es<br />

bastante común <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, salvo <strong>en</strong> algunos<br />

lugares como <strong>la</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio o parte <strong>de</strong> Versilia, contrasta<br />

con cuanto sucedió <strong>en</strong> <strong>el</strong> período carolingio <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong><br />

meridional y algunas zonas d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (VALENTI<br />

1995a; CAMBI et alii 1994).<br />

No resulta siempre posible establecer <strong>la</strong>s causas y <strong>la</strong>s<br />

dinámicas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración o dispersión d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Valdinievole <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un sistema productivo silvopastoril pres<strong>en</strong>taba<br />

límites objetivos al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría (lo que pudo<br />

haber favorecido <strong>la</strong> dispersión d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to), <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> Serchio o d<strong>el</strong> Vezza los disponibilidad pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

mayores áreas <strong>de</strong> pasto pued<strong>en</strong> haber favorecido una mayor<br />

cohesión social <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as conc<strong>en</strong>tradas. Sin<br />

embargo, es <strong>de</strong>masiado poco lo que sabemos aún sobre <strong>el</strong><br />

campesinado altomedieval y sobre <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> control<br />

señorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> los siglos VIII-X como para<br />

po<strong>de</strong>r llegar a explicar <strong>de</strong> forma convinc<strong>en</strong>te estas importantes<br />

difer<strong>en</strong>cias regionales.<br />

• Un segundo aspecto que es necesario analizar con mayor<br />

amplitud es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> Valdinievole. Como ya hemos indicado,<br />

los castillos toscanos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional,<br />

no tuvieron <strong>el</strong> efecto revolucionario y transformador <strong>de</strong> los<br />

d<strong>el</strong> Lacio, sino que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te surgieron sobre pob<strong>la</strong>dos<br />

ya exist<strong>en</strong>tes. La gran parte <strong>de</strong> los castillos se fundaron sobre<br />

c<strong>en</strong>tros dominicales, por lo que <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> supuso<br />

una transformación material <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras ya exist<strong>en</strong>tes,<br />

sigui<strong>en</strong>do un mod<strong>el</strong>o dominante <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (FRANCOVICH<br />

1976).<br />

Así pues, es necesario saber hasta qué punto <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local que precedieron a los castillos fueron capaces<br />

<strong>de</strong> preparar <strong>la</strong>s bases socioeconómicas sobre <strong>la</strong>s que se<br />

<strong>de</strong>sarrolló <strong>la</strong> feudalización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y d<strong>el</strong> campesinado.<br />

Los grupos campesinos que colonizaron durante toda <strong>la</strong><br />

Alta Edad Media <strong>la</strong> montaña y <strong>la</strong>s colinas <strong>de</strong> Valdinievole<br />

pudieron contar, probablem<strong>en</strong>te durante los siglos V-VII<br />

con un alto grado <strong>de</strong> autonomía <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción agropecuaria. Sin embargo, a partir d<strong>el</strong> período<br />

carolingio aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s propietarios<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad eclesiástica <strong>en</strong> perjuicio <strong>de</strong> pequeños y<br />

medianos propietarios. Para algunos autores, <strong>la</strong> consolidación<br />

d<strong>el</strong> régim<strong>en</strong> curt<strong>en</strong>se supuso <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña y <strong>la</strong><br />

mediana propiedad, lo que comportó <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> gran propiedad eclesiástica. A<strong>de</strong>más, se produjo una<br />

homologación social mediante <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación d<strong>el</strong> contrato <strong>de</strong><br />

liv<strong>el</strong>lo a todos los cultivadores, libres o siervos (ANDREOLLI<br />

1978a: 115, 125-127). Sin embargo, <strong>el</strong> ataque a los pequeños<br />

propietarios no fue homogéneo, ya que afectó principalm<strong>en</strong>te<br />

a los grupos medios con posición preemin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as,<br />

que, <strong>en</strong> su afán <strong>de</strong> establecer r<strong>el</strong>aciones con los grupos<br />

urbanos, acabaron por caer <strong>en</strong> su <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia (WICKHAM


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

1997: 76-78). Por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong> gran propiedad no fue<br />

capaz <strong>de</strong> acabar con un numeroso grupo <strong>de</strong> propietarios <strong>de</strong><br />

pequeñas parc<strong>el</strong>as, que mantuvieron su posición incluso<br />

durante <strong>el</strong> período <strong>de</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> los<br />

siglos XI-XII.<br />

A<strong>de</strong>más, durante los siglos X y XI tuvo lugar <strong>la</strong> consolidación<br />

<strong>de</strong> una nueva aristocracia, que llevó a cabo una política más<br />

efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas campesinas mediante <strong>la</strong><br />

reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s haci<strong>en</strong>das curt<strong>en</strong>ses y <strong>el</strong> acceso a los<br />

diezmos eclesiásticos. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se trata <strong>de</strong> familias<br />

que t<strong>en</strong>ían importantes intereses <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

y que disponían <strong>de</strong> patrimonios alodiales fragm<strong>en</strong>tados<br />

y distribuidos por toda <strong>la</strong> diócesis, que gracias a estos<br />

mecanismos <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas llevaron a cabo <strong>la</strong><br />

fortificación <strong>de</strong> sus c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local. En Valdinievole,<br />

estas familias aristocráticas estaban más radicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> que <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, por lo que <strong>la</strong><br />

concesión <strong>de</strong> los diezmos constituyó un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to integrador <strong>de</strong><br />

una política patrimonial anterior <strong>de</strong>stinada a crear una sólida<br />

base territorial. Los señores «<strong>de</strong> Maona» y «<strong>de</strong> Buggiano»<br />

no t<strong>en</strong>ían gran<strong>de</strong>s patrimonios <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis,<br />

y rompieron muy pronto sus r<strong>el</strong>aciones con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. <strong>El</strong><br />

resultado fue que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> curtes fortificadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle<br />

fue muy alto (Fig. 43).<br />

Una característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole fue <strong>la</strong> casi completa<br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fracasos <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> Pietrabuona, abandonado a mediados d<strong>el</strong> siglo<br />

X, son muy pocos los casos <strong>de</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ri citados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación 34. Entre <strong>el</strong>los, uno solo está docum<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> este siglo. Se trata <strong>de</strong> Mer<strong>la</strong>ia, ubicado <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong><br />

Massa Piscatoria, a oril<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> pantano <strong>de</strong> Fucecchio, fundado<br />

por los Cadolingi probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI y abandonado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> XII (MALVOLTI 1990: 128).<br />

T<strong>en</strong>emos pocas noticias sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> control ejercido<br />

por los señores sobre los campesinos <strong>en</strong> este período. La<br />

docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> valle y <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

dispersas muestra <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un estrato significativo<br />

Fig. 43. «Castillos curt<strong>en</strong>ses» <strong>en</strong> Valdinievole.<br />

126<br />

<strong>de</strong> pequeños propietarios, que quedaron al marg<strong>en</strong> d<strong>el</strong><br />

control señorial. No obstante, no son grupos homogéneos y<br />

antagónicos, ya que los poseedores <strong>de</strong> tierras alodiales con<br />

gran frecu<strong>en</strong>cia eran también llevadores, por lo que no es<br />

posible p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> una bipo<strong>la</strong>rización social campesina. Más<br />

bi<strong>en</strong> los castillos estudiados muestran todo lo contrario.<br />

Las iniciativas <strong>de</strong> los feudales <strong>de</strong>stinadas a contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

producción campesina <strong>en</strong> los siglos X-XII no están bi<strong>en</strong><br />

docum<strong>en</strong>tadas, aunque se pued<strong>en</strong> trazar algunas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

g<strong>en</strong>erales. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Pozzeveri se preocupó<br />

por <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una gana<strong>de</strong>ría comercial y especializada<br />

<strong>de</strong>stinada al mercado urbano y al <strong>de</strong> Pescia, mi<strong>en</strong>tras que<br />

hubo un mayor interés por contro<strong>la</strong>r sectores artesanales<br />

o productivos como <strong>la</strong>s forjas <strong>de</strong> Pescia o los numerosos<br />

molinos d<strong>el</strong> valle. Por lo <strong>de</strong>más, los señores mantuvieron <strong>la</strong>s<br />

mismas activida<strong>de</strong>s productivas que se habían consolidado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> fase final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media, reori<strong>en</strong>tándo<strong>la</strong>s a<br />

<strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas. Pero, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, su capacidad <strong>de</strong><br />

acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> tierras fue muy baja y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />

los recursos campesinos po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir<strong>la</strong> conservadora.<br />

Cuando se produjo <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras públicas<br />

pudieron contar con nuevas formas <strong>de</strong> extracción d<strong>el</strong> exced<strong>en</strong>te<br />

campesino, pero se trató <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to adicional,<br />

probablem<strong>en</strong>te inferior a los propios diezmos eclesiásticos.<br />

La misma incapacidad <strong>en</strong> crear señorías fuertes fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

razones por <strong>la</strong>s que fue posible <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña<br />

propiedad.<br />

Ante esta dificultad para captar hombres y tierras, los<br />

señores <strong>de</strong> Valdinievole int<strong>en</strong>taron explotar otros recursos. En<br />

Valdinievole una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> riqueza más importantes<br />

<strong>en</strong> los siglos XI-XII fue <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> los caminos,<br />

que <strong>en</strong> este período tuvieron un gran <strong>de</strong>sarrollo. No resulta<br />

extraño, pues, que Fe<strong>de</strong>rico I, cuando quiso consolidar <strong>el</strong><br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> estos señores <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, les concedió <strong>el</strong> cobro <strong>de</strong><br />

un peaje <strong>de</strong> 26 d<strong>en</strong>ari por cada «bestia seu salma transeunte»<br />

(MGH, DIPLOMATA X, vol. 2, n. 537: 484-485), o que <strong>el</strong><br />

concejo <strong>de</strong> Montecatini impusiese un peaje a los rebaños <strong>de</strong>


<strong>la</strong> Badia <strong>de</strong> Pozzeveri que subían y bajaban a los pastos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

montaña <strong>de</strong> Valdinievole (a. 1217, ACL F 63).<br />

<strong>El</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> señorías basadas <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> peaje<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> comunicación no permitía<br />

establecer un po<strong>de</strong>r hegemónico sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y sobre los<br />

hombres, pero si garantizaba <strong>en</strong>tradas sustanciales. <strong>El</strong> cobro<br />

<strong>de</strong> los diezmos constituyó un preced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tal política. Los<br />

Marqueses Ma<strong>la</strong>spina <strong>en</strong> Lunigiana, y otras familias <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Liguria ori<strong>en</strong>tal basaron gran parte <strong>de</strong> su política <strong>en</strong> <strong>el</strong> control<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> peaje y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad comercial d<strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> río Magra y <strong>de</strong> los valles que comunicaban <strong>la</strong> costa con<br />

<strong>el</strong> interior, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a (CAGNANA-QUIRÓS<br />

CASTILLO 1999) 35.<br />

Concluy<strong>en</strong>do, <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole se muestra<br />

como un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que pres<strong>en</strong>ta una <strong>en</strong>orme diversidad y<br />

complejidad <strong>de</strong>bido a todo <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> fuerzas y po<strong>de</strong>res<br />

que se interr<strong>el</strong>acionan <strong>en</strong> los siglos estudiados. En <strong>el</strong> ámbito<br />

<strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes, vemos suce<strong>de</strong>rse, bajo <strong>el</strong> control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> marca, <strong>el</strong> dominio patrimonial y jurisdiccional d<strong>el</strong><br />

obispo y <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Cadolingi, posteriorm<strong>en</strong>te sup<strong>la</strong>ntados<br />

por nuevas familias <strong>la</strong>icas ligadas con estrechas r<strong>el</strong>aciones<br />

cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ares al obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Por último, bajo <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ta<br />

mirada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunas urbanas, tuvo lugar una r<strong>en</strong>ovación<br />

<strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes que favorecieron <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural. La casi total aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>serciones castrales, otra característica d<strong>el</strong> valle, muestra<br />

como esta política fue eficaz a medio p<strong>la</strong>zo. Los castillos que<br />

sobrevivieron a esta primera reorganización y <strong>en</strong>contraron<br />

una nueva <strong>de</strong>finición y <strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to territorial <strong>en</strong> torno<br />

a <strong>la</strong> señoría y <strong>el</strong> concejo rural, se convirtieron, a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga,<br />

<strong>en</strong> polos <strong>de</strong> atracción que terminaron por absorber <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to interca<strong>la</strong>r. Se trató <strong>de</strong> un proceso complejo, con<br />

ritmos variables <strong>en</strong> cada caso, pero <strong>de</strong>stinado a <strong>de</strong>finir una<br />

situación bajomedieval más típica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas que <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s colinas toscanas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contraba<br />

completam<strong>en</strong>te conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los castillos.<br />

• Por último, es necesario analizar brevem<strong>en</strong>te cómo se<br />

produjo <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

y cómo llevó a cabo <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />

señoriales. Ya hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los capítulos<br />

preced<strong>en</strong>tes que, durante los siglos XI-XIII, existieron algunas<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias autonomistas por parte <strong>de</strong> algunos <strong>territorio</strong>s<br />

<strong>de</strong> Valdinievole respecto a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Como ha<br />

estudiado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te R. Pescaglini Monti (1995), <strong>la</strong><br />

dominación d<strong>el</strong> valle por parte <strong>de</strong> esta <strong>ciudad</strong> fue discontinua.<br />

A partir d<strong>el</strong> siglo XII, especialm<strong>en</strong>te tras <strong>la</strong> muerte d<strong>el</strong> último<br />

con<strong>de</strong> Cadolingio (1113), <strong>la</strong> naci<strong>en</strong>te Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> se<br />

expandió <strong>en</strong> Valdinievole, int<strong>en</strong>tando imponer su hegemonía.<br />

Las <strong>de</strong>strucciones <strong>de</strong> Buggiano (1128, 1197, 1281) y <strong>el</strong><br />

interv<strong>en</strong>cionismo <strong>en</strong> numerosos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

d<strong>el</strong> valle, son los medios que empleó para llevar a cabo esta<br />

expansión. Sin embargo, los emperadores Suevos aseguraron<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fases <strong>de</strong> autonomía política durante <strong>la</strong> segunda<br />

mitad d<strong>el</strong> siglo XII y <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XIII, que<br />

favorecieron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle.<br />

La <strong>ciudad</strong>, por su parte, <strong>de</strong>mostró un gran interés por contro<strong>la</strong>r<br />

127<br />

<strong>el</strong> valle, ya que pocos meses tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> cada emperador<br />

se docum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong><br />

Pescia (PESCAGLINI MONTI 1995). Sin embargo, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico II (1250), <strong>Luca</strong> pudo dominar<br />

<strong>de</strong> forma casi hegemónica su <strong>territorio</strong> rural. En aqu<strong>el</strong>los<br />

casos <strong>en</strong> los cuales <strong>en</strong>contró una fuerte oposición, como <strong>en</strong><br />

Versilia o Garfagnana, fue necesario recurrir a <strong>la</strong>s armas. En<br />

Valdinievole, excluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strucciones d<strong>el</strong> año 1281,<br />

solo <strong>en</strong> raras ocasiones se produjeron <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

este tipo. Sin embargo, <strong>la</strong>s señorías perduraron hasta <strong>la</strong> fase<br />

final d<strong>el</strong> siglo XIII. <strong>El</strong> caso ya indicado <strong>de</strong> <strong>la</strong> disputa d<strong>el</strong> año<br />

1262 <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y los señores «<strong>de</strong> Buggiano»<br />

por los peajes es un signo importante <strong>de</strong> estos procesos.<br />

Po<strong>de</strong>mos sugerir, pues, que no se produjo un <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

estructural <strong>en</strong> Valdinievole <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dominaciones señoriales<br />

y <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna. Como <strong>en</strong> Seimiglie, tal y como<br />

veremos, <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> apr<strong>en</strong>dió a convivir con <strong>la</strong>s señorías,<br />

limitando su expansión y su pap<strong>el</strong> político, pero respetándo<strong>la</strong>s.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> integración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y <strong>la</strong>s señorías estuvo<br />

favorecida por <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes rurales,<br />

tal y como hemos visto <strong>en</strong> Sorico. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos explica por qué <strong>la</strong> comuna no llevó a cabo<br />

iniciativas específicas <strong>de</strong>stinadas a modificar <strong>la</strong> red d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to articu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> torno a los castillos señoriales.<br />

NOTAS<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

1 <strong>El</strong> castillo que dio nombre a una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales familias<br />

d<strong>el</strong> valle fue probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>struido <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

apertura <strong>de</strong> una cantera <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar aún l<strong>la</strong>mado actualm<strong>en</strong>te<br />

Maona. <strong>El</strong> primer docum<strong>en</strong>to que conocemos don<strong>de</strong> se cita<br />

<strong>de</strong> forma explicita <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Maona es d<strong>el</strong> año 1227<br />

(ASF,Agostiniano <strong>de</strong> Santa Margherita, 24 agosto 1227),<br />

pero no cabe duda <strong>de</strong> que su construcción <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> ser<br />

anterior. <strong>El</strong> topónimo está docum<strong>en</strong>tado ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> grupo familiar que adoptará tal d<strong>en</strong>ominación<br />

(SPICCIANI 1992a). Un docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1128 cita los loci<br />

<strong>de</strong> Maona, Verruca y Montecatini sin m<strong>en</strong>cionar su carácter<br />

<strong>de</strong> castillo, si bi<strong>en</strong> sabemos que al m<strong>en</strong>os estos dos últimos<br />

c<strong>en</strong>tros eran ya castillos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo anterior (MDL IV/2:<br />

169, n. 119). Fue se<strong>de</strong> <strong>de</strong> un concejo rural al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> año 1208 (ASF, Massa in Valdinievole , 8 octubre 1208),<br />

que está docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> una disputa <strong>de</strong> confines con Massa.<br />

D<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Santo Stefano,<br />

docum<strong>en</strong>tada por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1260 (GUIDI 1932:<br />

265) como <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Montecatini, y<br />

pres<strong>en</strong>te aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> visita pastoral realizada por <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1354 (COTURRI 1978: 45). Según Torrigiani<br />

(1865: 28, n. 2), <strong>el</strong> castillo fue abandonado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1254<br />

por los señores «<strong>de</strong> Maona», pero <strong>el</strong> lugar continuó habitado,<br />

tal como indica <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación antes citada. En <strong>el</strong> año<br />

1385 <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Santo Stefano <strong>de</strong> Maona fue unida a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Santa Maria a Ripa (Montecatini), índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Maona (AAL, Libri Antichi 36, f. 122). A.<br />

Bicchierai a finales d<strong>el</strong> siglo XVIII indicaba <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los restos d<strong>el</strong> castillo cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina Panteraje: «per mezzo<br />

di un torr<strong>en</strong>te separata da un’altro ammaso d<strong>el</strong>le me<strong>de</strong>sima<br />

pietra calcaria, sopra cui si conservano i vestigj d’un antico<br />

cast<strong>el</strong>lo <strong>de</strong>tto Maone» (BICCHIERAI 1787: 4). <strong>El</strong> topónimo<br />

Panteraie se conserva aún <strong>en</strong> una colina situada al <strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cantera ya aludida, <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> caliza,


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

tal como cita <strong>el</strong> autor d<strong>el</strong> siglo XVIII. Sobre <strong>el</strong> topónimo<br />

probablem<strong>en</strong>te pr<strong>el</strong>atino, ARCAMONE 1995: 42-43.<br />

2 Son los casos <strong>de</strong> Cerreto (1339), Monte a Pescia (siglo XIV),<br />

Medicina (1398), Fibbial<strong>la</strong> (1398), Aramo (1398), Pontito<br />

(1321), Stiappa (1398), V<strong>el</strong><strong>la</strong>no (1281), Pariana (1398),<br />

Colognora (1398), Boveglio (1349), Vil<strong>la</strong> Basilica (1333),<br />

Massa (1298) o Cozzile (1209). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re<br />

Ubaldi (1260) o Castro Accursi (1364) no se conservan<br />

estructuras <strong>en</strong> alzado.<br />

3 Sobre los abandonos <strong>de</strong> castillos o <strong>de</strong>serción castral, SETTIA<br />

1984a: 287-295; TOUBERT 1990: 221-237.<br />

4 A. Spicciani ha r<strong>el</strong>acionado <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Pietrabuona con una actividad <strong>de</strong> <strong>de</strong>forestación y cultivo<br />

<strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> Valdinievole, si bi<strong>en</strong> no está c<strong>la</strong>ro <strong>el</strong> nexo<br />

exist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un castillo <strong>de</strong>stinado a acoger<br />

exclusivam<strong>en</strong>te los principales propietarios locales vincu<strong>la</strong>dos<br />

con <strong>el</strong> episcopado, casi como una resid<strong>en</strong>cia temporal<br />

privilegiada (SPICCIANI 1988: 41).<br />

5 Con una cierta frecu<strong>en</strong>cia se han confundido los castillos<br />

<strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione (actual Cast<strong>el</strong>vecchio) con <strong>el</strong> <strong>de</strong> Colle <strong>de</strong><br />

Buggiano (SPICCIANI 1984: 42, 46; SPICCIANI 1992c: 102, n.<br />

141) <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> nota añadida al «Lib<strong>el</strong>lus Extimi <strong>Luca</strong>ne<br />

Dyocesis» d<strong>el</strong> año 1260 (GUIDI 1932: 265 n. 5231) al <strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Laur<strong>en</strong>tii <strong>de</strong> Castillione Veteri, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XIV-XV, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se dice «Hodie dicitur ad Collem<br />

Boyani». No obstante, Colle <strong>de</strong> Buggiano fue fundado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1238, provocando <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione. También<br />

Repetti (1839, vol. 3: 110) confun<strong>de</strong> ambos castillos.<br />

6 ASL, Garzoni, 3 junio 1355. Una situación simi<strong>la</strong>r es <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

V<strong>el</strong><strong>la</strong>no, castillo situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio.<br />

No t<strong>en</strong>emos noticias d<strong>el</strong> castillo antes d<strong>el</strong> siglo XIV, cuando<br />

fue cedido a <strong>la</strong> misma familia <strong>de</strong> Pescia por <strong>el</strong> rey Giovanni<br />

<strong>de</strong> Bohemia, señor <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (ASL, Garzoni, 9 agosto 1333).<br />

Sobre <strong>el</strong> castillo, con algunas imprecisiones, PALAMIDESSI<br />

1994: 157-163.<br />

7 Petritulo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Arriana, ha sido interpretado<br />

como castillo por parte <strong>de</strong> algún autor (WICKHAM 1991:<br />

296), si bi<strong>en</strong> no t<strong>en</strong>emos constancia docum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo. <strong>El</strong><br />

lugar aparece citado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías a los<br />

señores «<strong>de</strong> Maona» como terra et monte in loco et finibus<br />

Petritulo (a. 975, MDL V/3, n. 1458), o como monte e poggio<br />

nostro qui dicitur Petretulo (a. 980, MDL V/3, n. 1503).<br />

Basándose <strong>en</strong> estas citas se ha sobrevalorado <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> tal posesión hasta <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> «su resid<strong>en</strong>cia,<br />

base <strong>de</strong> sus intereses» (SPICCIANI 1991a: 179) o incluso <strong>de</strong><br />

suponer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un «castillo curt<strong>en</strong>se» (WICKHAM<br />

1991: 296). La prospección arqueológica <strong>en</strong> <strong>la</strong> colina <strong>de</strong><br />

Sorana ha permitido observar algunas anomalías topográficas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> L’Ucc<strong>el</strong>iera, pero no ha sido posible<br />

<strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> superficie indicadores que permitan interpretar<br />

cronológica o materialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to (QUIRÓS CASTILLO<br />

1996a). Solo <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> son<strong>de</strong>os estratigráficos permitiría<br />

confirmar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> esta propuesta <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación.<br />

8 Casale se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situado d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> San<br />

G<strong>en</strong>naro, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Seimiglie <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

128<br />

1186 (MDL I: 199), si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación aparece<br />

m<strong>en</strong>cionado frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como Casale <strong>de</strong> Valdinievole.<br />

Docum<strong>en</strong>tos posteriores <strong>de</strong> tierras Cadolingias <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />

permit<strong>en</strong> atribuir a esta familia <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo<br />

(PESCAGLINI MONTI 1995: 70). Otros castillos citados <strong>en</strong> una<br />

donación d<strong>el</strong> año 1086 por parte d<strong>el</strong> con<strong>de</strong> Uguccione al<br />

Hospital <strong>de</strong> Altopascio d<strong>en</strong>ominados «Cast<strong>el</strong>lo Vecchio»<br />

y «Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re» no han podido ser id<strong>en</strong>tificados (MALVOLTI<br />

1990: 128, n. 8).<br />

9 La id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> este castillo con Monsummano es<br />

sost<strong>en</strong>ida por Rauty (1989) y cuestionada por otros autores<br />

(SPICCIANI 1992b: 166, COLLAVINI 1992: 130), que sosti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

que se trata <strong>de</strong> un castillo situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Monte Albano, pero<br />

sin dar noticias específicas sobre su posible ubicación.<br />

10 La sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra por recintos<br />

<strong>en</strong> piedra se docum<strong>en</strong>ta igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este período <strong>en</strong> otros<br />

castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> meridional (PARENTI 1989).<br />

11 Un castillo que se ha atribuido <strong>de</strong> forma errónea a<br />

Valdinievole es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Vallepone, citado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1187 (AAL<br />

++ I 50). Este castillo ha sido ubicado <strong>en</strong> Valdinievole por<br />

<strong>la</strong> analogía toponímica con <strong>la</strong> homónima iglesia <strong>de</strong> Santa<br />

Maria <strong>de</strong> Vallepone (SPICCIANI 1992a: 166; OSHEIM 1977:<br />

141), <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1260 <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Massa di Borra<br />

(COTURRI 1978: 44). Con toda probabilidad se trata <strong>de</strong> un<br />

castillo situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Pisa, cerca<br />

<strong>de</strong> Montecchio.<br />

12 Es justam<strong>en</strong>te durante esta época cuando <strong>el</strong> obispado llevó<br />

a cabo una política <strong>de</strong> consolidación <strong>de</strong> sus posesiones y <strong>de</strong><br />

sus <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural <strong>en</strong> <strong>el</strong> período <strong>en</strong> que aparece<br />

<strong>la</strong> comuna. Los juram<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fid<strong>el</strong>idad al obispo realizados<br />

por Moriano (1121), Vil<strong>la</strong> Basilica (1121), Vallico (1122) o<br />

Santa María a Monte (1123) <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser interpretados <strong>en</strong> este<br />

contexto. La int<strong>en</strong>sa actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tto<br />

(1118-1128) <strong>en</strong> Valdinievole hay igualm<strong>en</strong>te que r<strong>el</strong>acionar<strong>la</strong><br />

con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s<br />

Cadolingios <strong>en</strong> esta zona <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (PESCAGLINI MONTI<br />

1995).<br />

13 Los castillos <strong>de</strong> Grofolesco y Montevettolini han sido<br />

confundidos con mucha frecu<strong>en</strong>cia (WICKHAM 1991: 296;<br />

PESCAGLINI MONTI 1991: 251; SPICCIANI 1996: 190), mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación arqueológica y escrita muestra que se<br />

trata <strong>de</strong> dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s distintas. En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario episcopal<br />

d<strong>el</strong> año 1364 (GUIDI-PELLEGRINETTI 1921: 114) se cita un<br />

«Castaldus <strong>de</strong> Groff<strong>el</strong>esco» y un Monasterio <strong>de</strong> Santa Maria<br />

<strong>de</strong> Montevetorino. <strong>El</strong> castillo Grofolesco se cita por primera<br />

vez <strong>en</strong> 1130 y fue <strong>de</strong>struido <strong>en</strong> torno al año 1191 (SANTOLI<br />

1915: 119, n. 136). La ubicación d<strong>el</strong> castillo hay que poner<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Paolo, situada cerca <strong>de</strong><br />

Pozzar<strong>el</strong>lo, ya que <strong>en</strong> una Bu<strong>la</strong> fechada <strong>el</strong> 21 abril 1217 <strong>el</strong><br />

papa Honorio III concedió varios b<strong>en</strong>eficios a <strong>la</strong> Abadía <strong>de</strong><br />

Santa Maria <strong>de</strong> Buggiano, citando <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los una iglesia<br />

<strong>de</strong>dicada a San Paolo situada prope cast<strong>el</strong>lo Grefolisco<br />

(ASF, Diplomatico Badia, 21 abril 1217). Se pue<strong>de</strong> situar <strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Grofolesco <strong>en</strong> <strong>la</strong> cercana colina <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio<br />

(NATALI 1978: 74, n. 23), don<strong>de</strong> se han localizado restos <strong>de</strong><br />

construcciones. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montevettolini se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

citado por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1204, por lo que se


pue<strong>de</strong> sugerir que ha sido construido tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong><br />

Grofolesco.<br />

14 Sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Pistoia <strong>el</strong> estudio más completo<br />

es RAUTY 1990. Sobre <strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino pistoiese,<br />

RAUTY 1995 y ZAGNONI 1995.<br />

15 Sobre <strong>la</strong>s señorías y los concejos <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle ver WICKHAM<br />

1991, que abarca los siglos XI-XII. Tal como hemos visto<br />

<strong>en</strong> Sorico o Larciano, muchas señorías están docum<strong>en</strong>tadas<br />

más tar<strong>de</strong>, pero se pue<strong>de</strong> suponer que se hayan formado <strong>en</strong><br />

los siglos XI-XII.<br />

16 Un ejemplo pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong><br />

San Lor<strong>en</strong>zo a Cerreto, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia,<br />

cerca <strong>de</strong> Sorico. Fundada como iglesia propia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XI por parte <strong>de</strong> una familia <strong>de</strong> propietarios d<strong>el</strong> valle, los<br />

Paulingi, fue reconstruida completam<strong>en</strong>te durante <strong>el</strong> siglo<br />

XII cuando se formó <strong>la</strong> parroquia (QUIRÓS CASTILLO 1996b).<br />

Sobre estas reconstrucciones <strong>en</strong> Seimiglie, WICKHAM 1995:<br />

69.<br />

17 Sobre San Gimignano, FRANCOVICH 1976: 64-66; sobre<br />

Gambassi, DUCCINI 1998:131-137.<br />

18 Situado sobre una vía que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Valdinievole remonta <strong>la</strong>s<br />

colinas <strong>de</strong> Montecarlo hacia Altopascio (<strong>la</strong> «via v<strong>en</strong>aria»),<br />

<strong>la</strong>s primeras m<strong>en</strong>ciones docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>do l<strong>la</strong>mado<br />

Vivinaia son ap<strong>en</strong>as posteriores al año 1000 y muestran <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s fiscales, contro<strong>la</strong>das <strong>en</strong> parte por<br />

los con<strong>de</strong>s Cadolingios y <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> San Salvador<br />

<strong>de</strong> Fucecchio (SEGHIERI 1988: 70). Vivinaia ha sido uno <strong>de</strong><br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r d<strong>el</strong> marqués <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XI (SCHNEIDER 1980: 230). En este lugar se situaba una<br />

curtis domnicata que acogió a emperadores como Enrique II<br />

(1022), Corrado II (1038) o al papa B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tto IX (1038). La<br />

fortificación <strong>de</strong> Vivinaia, realizada antes d<strong>el</strong> año 1075 a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis preced<strong>en</strong>te, ha sido atribuido por M. Seghieri a<br />

<strong>la</strong> familia <strong>de</strong> Canossa, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tores <strong>de</strong> <strong>la</strong> marca <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong>,<br />

con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> recuperar un espacio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

haber perdido <strong>el</strong> control sobre <strong>el</strong> cercano castillo <strong>de</strong> Porcari<br />

(SEGHIERI 1988: 72). Por su parte R. Pescaglini ha seña<strong>la</strong>do<br />

<strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los Cadolingios <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, que contro<strong>la</strong>ban una<br />

«curia <strong>de</strong> Vivinaria», aunque no es posible <strong>de</strong>terminar si se<br />

tratase <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma corte (PESCAGLINI MONTI 1991: 236-237).<br />

En <strong>el</strong> siglo XII <strong>el</strong> castillo pasó a manos <strong>de</strong> una familia<br />

aristocrática local, los señores «<strong>de</strong> Uzzano», que a partir<br />

<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to adoptó <strong>el</strong> título <strong>de</strong> «Uzzano y Vivinaria»<br />

(PESCAGLINI MONTI 1992; SEGHIERI 1988: 74). La cesión <strong>de</strong><br />

tales bi<strong>en</strong>es tuvo lugar por razón <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco o <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> sucesión (PESCAGLINI MONTI 1986: 70). Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación con <strong>la</strong> que contamos sobre Vivinaia no es<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te rica antes d<strong>el</strong> siglo XIII (SEGHIERI 1995), a<br />

partir <strong>de</strong> este período es posible analizar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> castillo. En torno a 1209 <strong>el</strong> castillo se <strong>en</strong>contraba<br />

organizado <strong>en</strong> dos recintos concéntricos, d<strong>en</strong>ominados «castro<br />

veteri» o Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re y Trebbio (SEGHIERI 1971: 25-26). <strong>El</strong><br />

primer castillo pres<strong>en</strong>taba una torre, <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Mich<strong>el</strong>e<br />

y se <strong>en</strong>contraba cercado por <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> y <strong>la</strong> «carbonaria primi<br />

cast<strong>el</strong>li»; <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico llevó a <strong>la</strong> fundación<br />

<strong>de</strong> un nuevo recinto más amplio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se sitúa <strong>la</strong> iglesia<br />

<strong>de</strong> Sant’Andrea. Dos son <strong>la</strong>s puertas docum<strong>en</strong>tadas, <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

129<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

San Migu<strong>el</strong> a Occid<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> porta Serrae a Ori<strong>en</strong>te. En<br />

<strong>el</strong> siglo XIII <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> d<strong>el</strong> castillo estaba dividida <strong>en</strong><br />

varios barrios o «ruotas» d<strong>en</strong>ominadas Peschiera, P<strong>el</strong>licciaria,<br />

Oliva, Arr<strong>en</strong>go y Ripa. Estos topónimos permit<strong>en</strong> suponer<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s productivas como <strong>el</strong> curtido <strong>de</strong><br />

pi<strong>el</strong>es, <strong>la</strong> pesca y <strong>la</strong> olivicultura (SEGHIERI 1988: 80-82).<br />

19 <strong>El</strong> docum<strong>en</strong>to, conservado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo Arzobispal <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> (AAL + Q 65) ha sido publicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo pasado<br />

con fecha equivocada (MDL IV, 2, apéndice: 126-127). La<br />

cita <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Majorum <strong>Luca</strong>norum Consulum<br />

ha servido para sost<strong>en</strong>er que fuese <strong>la</strong> primera m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (TOMMASI 1847: doc. 2; ver también<br />

BLOMQUIST-OSHEIM 1978). Sobre <strong>la</strong> ubicación d<strong>el</strong> castillo <strong>la</strong><br />

cuestión no está aún resu<strong>el</strong>ta. En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to están citados,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna, d<strong>el</strong> Obispo y<br />

d<strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>el</strong> plebano <strong>de</strong> Montecatini, por lo que<br />

probablem<strong>en</strong>te está situado <strong>en</strong> Valdinievole. Wickham lo<br />

id<strong>en</strong>tificó con San Martino a Colle, <strong>en</strong> Valdinievole ori<strong>en</strong>tal<br />

(WICKHAM 1991: 289, n. 23), si bi<strong>en</strong> no se explica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> plebano <strong>de</strong> Montecatino (<strong>en</strong> Santa Martino a Colle <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XIV existe una fortaleza, pero parece <strong>de</strong> creación<br />

reci<strong>en</strong>te). Por su parte Savigni sosti<strong>en</strong>e su ubicación <strong>en</strong><br />

Valdinievole ori<strong>en</strong>tal (SAVIGNI 1993: 363; SAVIGNI 1996:<br />

231). En <strong>el</strong> mapa realizado por P. Guidi acompañando <strong>la</strong><br />

edición d<strong>el</strong> «Lib<strong>el</strong>lus Extimi <strong>Luca</strong>ne Dyocesis» d<strong>el</strong> año 1260<br />

se indica una iglesia <strong>de</strong> San Martino al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> Monsummano,<br />

y, por tanto, d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> plebano <strong>de</strong> Montecatini, si<br />

bi<strong>en</strong> falta <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a tal iglesia <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto (GUIDI 1932).<br />

Tratándose probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una omisión involuntaria d<strong>el</strong><br />

autor, se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que es <strong>el</strong> indicio <strong>de</strong> mayor peso<br />

para situar geográficam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> castillo. Las prospecciones<br />

realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona no han permitido recuperar noticias<br />

sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> topónimo ni id<strong>en</strong>tificar los restos d<strong>el</strong><br />

castillo.<br />

20 Creo que se <strong>de</strong>be excluir <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong><br />

Uzzano», que no contaban con intereses directos <strong>en</strong> esta zona<br />

(WICKHAM 1991: 289, n. 23).<br />

21 La bertesca o bristisca es una construcción <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra o<br />

fábrica que asoma por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>, o, don<strong>de</strong> ésta<br />

falta, construida sobre una base <strong>en</strong> tierra (SETTIA 1984a:<br />

197).<br />

22 En <strong>la</strong>s restauraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> fortaleza d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Buggiano, realizadas <strong>en</strong> los años 1345-1347 por<br />

<strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras era <strong>el</strong><br />

monje cisterci<strong>en</strong>se Berto di Nuto, dirigido por <strong>el</strong> maestrro<br />

Batino di Cambiuzzo, que participó activam<strong>en</strong>te a varias<br />

construcciones realizadas <strong>en</strong> Flor<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> su <strong>territorio</strong><br />

(PIATTOLI 1972; PIRILLO 1984; DIANA 1989: 760-763; ROMBY<br />

1995: 93). Igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción d<strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Larciano tras <strong>la</strong> compra d<strong>el</strong> mismo por <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong><br />

Pistoia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1226 participaron activam<strong>en</strong>te artesanos<br />

flor<strong>en</strong>tinos, tal y como ha mostrado <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los módulos<br />

constructivos (QUIRÓS CASTILLO 1997d).<br />

23 La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es o silos no ha sido docum<strong>en</strong>tado<br />

arqueológicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ningún castillo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Contamos<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s informaciones docum<strong>en</strong>tales d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Moriano (WICKHAM 1995a: 75, n. 40).


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

24 a. 1120-1147, RCL 778, 894, 1023 (hijos <strong>de</strong> Bruni); a.<br />

1113-1147, RCL 727, 728, 760, 761, 856, 1023 (<strong>de</strong>scedi<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> B<strong>el</strong>lini y <strong>de</strong> Bonfilio <strong>de</strong> Camuliano).<br />

25 En <strong>el</strong> año 1217 esta docum<strong>en</strong>tado un conflicto <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

concejo <strong>de</strong> Montecatini y <strong>la</strong> Badia <strong>de</strong> Pozzeveri por <strong>el</strong> peaje<br />

pagado por los rebaños d<strong>el</strong> monasterio que se dirigían a los<br />

pastos <strong>de</strong> montaña d<strong>el</strong> valle <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nievole (ACL F 63). Sobre<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría comercial por parte <strong>de</strong> este<br />

monasterio, SEGHIERI 1978: 39-41<br />

26 Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Fucecchio, ver MALVOLTI 1990: 144; para<br />

<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Pescia, QUIRÓS CASTILLO 1996a.<br />

27 Un proceso simi<strong>la</strong>r, aunque con modalida<strong>de</strong>s, cronología<br />

y motivaciones distintas, se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

Lombardía ori<strong>en</strong>tal (MENANT 1993: 37-132).<br />

28 Sobre los contratos <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, TOUBERT 1990:<br />

195-197.<br />

29 «E quod si aliquod casam<strong>en</strong>tum remanserit vacuum in<br />

dicto podio postquam homines <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lioni iuverit ad<br />

habitandum et fecerint habituria in dicto podio seu monte<br />

<strong>de</strong> Colle Petreboni, quod illud casam<strong>en</strong>tum vacuum comune<br />

<strong>de</strong> Bugiano possit dare et assignare quicumque voluerit que<br />

inv<strong>en</strong>erit illuc ad habitandum» (SPICCIANI 1992a: 72).<br />

30 En 1291 poseían también <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>martini<br />

(CHIAPELLI 1928: 10).<br />

31 Un caso <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación y sustitución <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes,<br />

cuyo resultado fue una nueva fase <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, <strong>en</strong><br />

un contexto tan difer<strong>en</strong>te como es <strong>el</strong> Lacio se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong><br />

CAROCCI 1994.<br />

32 Todos estos datos provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> MALVOLTI 1994, manuscrito<br />

inédito puesto a nuestra disposición por <strong>el</strong> autor, al cual se<br />

agra<strong>de</strong>ce su co<strong>la</strong>boración.<br />

33 Otros castillos <strong>de</strong> los cuales no t<strong>en</strong>emos noticias r<strong>el</strong>ativas<br />

a su ubicación precisa y proceso formativo son Castro<br />

Accursi (1364; GUIDI-PELLEGRINETTI 1964: 114); Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re<br />

Rampo (1295, SANTOLI 1915, n. 682: 385), Rocca Gioiosa<br />

(1339-1340, SEGHIERI 1988: 104).<br />

34 Sobre <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> este término como castillo <strong>en</strong><br />

ruínas, SETTIA 1980a: 49.<br />

35 Atravesando Fe<strong>de</strong>rico Barbarroja Lunigiana <strong>en</strong> 1168 con<br />

<strong>el</strong> marqués Obizzo Ma<strong>la</strong>spina, este le <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró «quod vivebat<br />

et se fovebat <strong>de</strong> voltis» (FORMENTINI 1941: 248; SETTIA 1979:<br />

259, n. 105). Sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Lunigiana, SETTIA<br />

1986a y NOBILI 1987-88; respecto a <strong>la</strong> Liguria d<strong>el</strong> Levante se<br />

pued<strong>en</strong> consultar <strong>la</strong>s actas d<strong>el</strong> reci<strong>en</strong>te coloquio organizado<br />

por F. B<strong>en</strong><strong>en</strong>te, «L’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> in Liguria X-XII secolo.<br />

Bi<strong>la</strong>ncio e <strong>de</strong>stini di un tema storiografico» (Rapallo, 26 abril<br />

1997), y <strong>de</strong> forma particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> R. Francovich<br />

y <strong>la</strong>s comunicaciones <strong>de</strong> F. B<strong>en</strong><strong>en</strong>te y A. Cagnana.<br />

130


131<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Valdinievole<br />

132


TERCERA PARTE:<br />

OTROS SECTORES DE LA DIÓCESIS DE LUCA<br />

133<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


134


En esta tercera parte <strong>de</strong> nuestro estudio nos hemos propuesto<br />

realizar un análisis comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valdinievole con<br />

otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Como hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong><br />

exponer <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

diocesano es muy gran<strong>de</strong>, por lo que para analizar <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

es necesario consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s variables que han condicionado <strong>en</strong><br />

cada sector <strong>la</strong> feudalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras sociales.<br />

Cubrir, incluso <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>érica, todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis obligaría a realizar un estudio <strong>de</strong> muchos años cuyo<br />

resultado sería un texto <strong>de</strong> varios volúm<strong>en</strong>es, probablem<strong>en</strong>te<br />

inabarcable. Fr<strong>en</strong>te a esta dificultad se han <strong>el</strong>egido una serie<br />

<strong>de</strong> tres muestras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a tres comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

significativas. Así pues, se ha int<strong>en</strong>tado integrar <strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />

los sectores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conclusiones, aunque no hayan sido objeto<br />

<strong>de</strong> estudios específicos.<br />

Los <strong>territorio</strong>s <strong>el</strong>egidos para realizar este análisis comparativo<br />

son Seimiglie, Garfagnana y Versilia. Cada uno <strong>de</strong> estos<br />

ejemplos pres<strong>en</strong>ta características físicas e históricas<br />

autónomas, bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciadas d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Las Seimiglie es <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> situado <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>en</strong> un radio <strong>de</strong> seis mil<strong>la</strong>s, tal como indica su<br />

nombre. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca más vincu<strong>la</strong>da y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. Su estudio resulta <strong>de</strong> gran interés tanto por <strong>la</strong><br />

disponibilidad <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos históricos (<strong>la</strong> mayor cantidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis), cuanto por <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> verificar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

ejercido por <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>.<br />

Garfagnana es <strong>el</strong> nombre que recibe <strong>el</strong> tramo superior d<strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> río Serchio. Se trata <strong>de</strong> un <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> montaña, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual<br />

<strong>la</strong>s condiciones físicas e históricas favorecieron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval conc<strong>en</strong>trado y estable, que<br />

apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te no fue modificado por <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los<br />

castillos a partir d<strong>el</strong> siglo X. La posibilidad <strong>de</strong> contar con<br />

prospecciones sistemáticas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros fortificados medievales<br />

y <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros, permit<strong>en</strong><br />

contrastar <strong>la</strong> reconstrucción histórica d<strong>el</strong> valle realizada<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los<br />

castillos ha sido muy importante.<br />

<strong>El</strong> último ejemplo analizado es Versilia. <strong>El</strong> estudio d<strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> los valles <strong>de</strong> los ríos Vezza y Motrone ha<br />

permitido analizar un caso <strong>de</strong> señoría basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación<br />

<strong>de</strong> los recursos mineros. Las minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, mercurio, plomo<br />

y hierro <strong>de</strong> este sector <strong>de</strong> los Alpes Apuanos, constituyeron<br />

<strong>la</strong>s bases sobre <strong>la</strong>s cuales se consolidaron una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías<br />

más fuertes <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Versilia constituyó un punto<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre ciuda<strong>de</strong>s y señorías <strong>de</strong> confín, por lo<br />

que fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> remod<strong>el</strong>ó <strong>de</strong> forma más evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> red d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

Un último aspecto que hay que consi<strong>de</strong>rar es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> método<br />

empleado <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> estas comarcas. Como se verá a<br />

continuación, no ha sido posible aplicar un método homogéneo<br />

<strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> estos <strong>territorio</strong>s <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong><br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

3.1. Estudio comparativo con otras zonas <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

135<br />

<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes y d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los estudios <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong><br />

los casos. Las fu<strong>en</strong>tes escritas son riquísimas <strong>en</strong> Seimiglie,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Versilia o <strong>en</strong> Garfagnana, a partir <strong>de</strong> los<br />

años 20 d<strong>el</strong> siglo XI son muy escasas hasta <strong>el</strong> siglo XIII. Por<br />

otra parte, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología medieval <strong>en</strong> cada<br />

sector es muy <strong>de</strong>sigual. En este caso hemos <strong>de</strong>bido utilizar<br />

docum<strong>en</strong>tos materiales <strong>el</strong>aborados por otros estudiosos, que<br />

son los grupos arqueológicos locales, los <strong>en</strong>tes públicos <strong>de</strong><br />

salvaguardia d<strong>el</strong> patrimonio (Soprint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>za Archeologica<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong>) y <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s. <strong>El</strong> fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

estas instituciones es muy <strong>de</strong>sigual y variable, por lo que,<br />

<strong>en</strong> ocasiones, ha sido necesario realizar una crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes o incluso una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones para po<strong>de</strong>r<br />

utilizar estos datos.<br />

Como resultado <strong>de</strong> esta heterog<strong>en</strong>eidad, se ha estudiado <strong>en</strong><br />

cada caso <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to durante <strong>la</strong> Alta Edad Media y su<br />

articu<strong>la</strong>ción espacial antes d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, <strong>la</strong> aparición<br />

<strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas y por último, <strong>en</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los cuales contábamos con informaciones<br />

arqueológicas, se han estudiado analíticam<strong>en</strong>te ejemplos<br />

concretos.<br />

Esta estrategia <strong>de</strong> estudio ha permitido observar algunas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

transformaciones d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cada <strong>territorio</strong>, <strong>de</strong><br />

manera que es posible establecer comparaciones significativas<br />

<strong>en</strong>tre los distintos mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.


136


1. Introducción<br />

<strong>El</strong> 23 <strong>de</strong> junio d<strong>el</strong> año 1081 <strong>el</strong> emperador Enrique IV concedió<br />

a <strong>Luca</strong>nis civibus pro b<strong>en</strong>e conservata fid<strong>el</strong>itatem eorum<br />

<strong>la</strong> jurisdicción sobre <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> seis<br />

mil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> misma, con <strong>la</strong> indicación explícita <strong>de</strong><br />

impedir <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> este <strong>territorio</strong> 1 (MGH,<br />

DIPLOMATA VI, vol. 2, n. 334: 437-439). En aqu<strong>el</strong>los años,<br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> había tomado parte por <strong>la</strong> facción imperial<br />

durante <strong>la</strong> fase más dura <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investiduras,<br />

expulsando <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> a <strong>la</strong> Marquesa Matil<strong>de</strong> y al obispo<br />

Ans<strong>el</strong>mo II (SPICCIANI 1992c). Con este privilegio, <strong>el</strong><br />

emperador sancionó, probablem<strong>en</strong>te, una situación ya exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> facto: <strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> sobre <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura circundante.<br />

Tal privilegio fue confirmado un siglo <strong>de</strong>spués por Enrique<br />

VI (30 abril 1186), estableciéndose con precisión los límites<br />

<strong>de</strong> este distrito <strong>de</strong> seis mil<strong>la</strong>s, sobre <strong>la</strong>s cuales su dominio<br />

era casi hegemónico 2. Este docum<strong>en</strong>to reconoce, a<strong>de</strong>más,<br />

<strong>la</strong>s jurisdicciones señoriales <strong>de</strong> los fid<strong>el</strong>es d<strong>el</strong> emperador,<br />

indicando como tales los señores «<strong>de</strong> Porcari», «<strong>de</strong><br />

Montemagno», «<strong>de</strong> Bozzano» y los <strong>de</strong> Garfagnana y Versilia.<br />

Establece, asimismo, <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> preservar <strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Bozzano (Bulliano), situado <strong>en</strong> los límites <strong>de</strong> Seimiglie<br />

(MDL I: 199-200).<br />

<strong>El</strong> concepto <strong>de</strong> Seimiglie <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> estos privilegios, y será<br />

empleado durante <strong>la</strong> Edad Media y Mo<strong>de</strong>rna para d<strong>en</strong>ominar<br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>. <strong>El</strong> <strong>territorio</strong> así <strong>de</strong>finido ocupa poco más <strong>de</strong> 250 km 2 y<br />

abarca dieciséis plebanías. Se trata, pues, <strong>de</strong> una sexta parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis caracterizada por una estrecha vincu<strong>la</strong>ción y<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (Fig. 44).<br />

Es necesario, no obstante, hacer una precisión pr<strong>el</strong>iminar.<br />

Aunque los historiadores que se han ocupado <strong>de</strong> Seimiglie<br />

han, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>rado todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> forma<br />

homogénea, hay una notable difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sector <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> Seimiglie. Una tercera parte <strong>de</strong> esta<br />

comarca estaba formada por colinas o incluso por <strong>territorio</strong>s<br />

<strong>de</strong> montaña, y <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> estas zonas y su<br />

evolución histórica son muy difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura c<strong>en</strong>tral.<br />

<strong>Luca</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura cruzada por <strong>el</strong> río<br />

Serchio, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> período estudiado se <strong>en</strong>contraba dividido<br />

<strong>en</strong> dos cursos <strong>de</strong> agua difer<strong>en</strong>tes, que discurrían por <strong>el</strong> norte<br />

y <strong>el</strong> sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> para reunirse <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> Ripafratta<br />

(Foto 74).<br />

Otro torr<strong>en</strong>te importante <strong>en</strong> Seimiglie es <strong>el</strong> río Freddana,<br />

situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector NO, que es un aflu<strong>en</strong>te directo d<strong>el</strong> Serchio<br />

al que se unía poco antes <strong>de</strong> llegar a <strong>Luca</strong>. <strong>El</strong> valle <strong>de</strong> este<br />

río era muy importante <strong>de</strong>bido a que por él discurría <strong>la</strong><br />

principal arteria <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> -<strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a-<br />

dirigiéndose hacia <strong>el</strong> litoral por Versilia y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí hacia<br />

<strong>el</strong> norte <strong>de</strong> Italia. Una vez <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>la</strong> vía continuaba por<br />

<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura hasta <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Porcari, don<strong>de</strong><br />

se <strong>en</strong>caminaba hacia <strong>el</strong> Hospital <strong>de</strong> Altopascio, fundado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XI. Des<strong>de</strong> Altopascio <strong>la</strong> vía llegaba a Fucecchio y<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

3.2. Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

137<br />

continuaba a Si<strong>en</strong>a y Roma. A<strong>de</strong>más, como hemos dicho con<br />

anterioridad, <strong>en</strong> Porcari se <strong>en</strong>contraba un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce con <strong>la</strong> vía<br />

Cassia (vía Vivinaia), que a través <strong>de</strong> Valdinievole llegaba<br />

hasta Flor<strong>en</strong>cia 3.<br />

En <strong>el</strong> sector SO se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también <strong>el</strong> Fosso Guappero,<br />

por don<strong>de</strong> actualm<strong>en</strong>te discurre <strong>la</strong> carretera que lleva d<strong>el</strong><br />

paso <strong>de</strong> San Giuliano a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pisa d<strong>en</strong>ominada «via<br />

Pisana» (CAAL 4, n. 30, a. 1047). No obstante, <strong>el</strong> trazado<br />

habitual para alcanzar esta última <strong>ciudad</strong> y su puerto <strong>en</strong><br />

época medieval era <strong>el</strong> importante paso <strong>de</strong> Ripafratta. La<br />

importancia <strong>de</strong> este paso es tal que, no m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 15 castillos y<br />

fortificaciones <strong>de</strong> ambas comunas (con casi toda seguridad <strong>la</strong><br />

d<strong>en</strong>sidad más alta <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivas <strong>de</strong> toda <strong>Toscana</strong><br />

medieval), contro<strong>la</strong>ron durante <strong>la</strong> Edad Media <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> personas y bi<strong>en</strong>es (REDI 1984). Sin embargo, son castillos<br />

y fortificaciones que pasaron alternativam<strong>en</strong>te a manos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunas <strong>de</strong> Pisa o <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que com<strong>en</strong>zaron sus hostilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1004.<br />

La l<strong>la</strong>nura está circundada por r<strong>el</strong>ieves que aís<strong>la</strong>n Seimiglie <strong>de</strong><br />

otras comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sudori<strong>en</strong>tal.<br />

En esta zona se <strong>en</strong>contraba, probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> período<br />

tardoantiguo u ostrogodo, un pantano análogo al <strong>de</strong> Fucecchio,<br />

d<strong>en</strong>ominado Lago <strong>de</strong> Sesto.<br />

<strong>El</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to principal <strong>de</strong> integración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

y Seimiglie ha sido <strong>el</strong> mercado urbano, que ha condiciondo<br />

<strong>la</strong>s producciones, los cánones y regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> propiedad<br />

y comprav<strong>en</strong>ta, así como <strong>el</strong> empleo d<strong>el</strong> sistema métrico<br />

luqués 4 (KOTEL’NIKOVA 1975: 33 ss.; WICKHAM 1995a). La<br />

necesidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er un mercado que alim<strong>en</strong>tase a unas<br />

15-25.000 personas 5 comportó <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> formas<br />

especializadas <strong>de</strong> producción agríco<strong>la</strong> y <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones sociales<br />

que son exclusivas <strong>de</strong> esta comarca <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis. Otras<br />

activida<strong>de</strong>s productivas, como <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeños<br />

filones <strong>de</strong> mineral <strong>de</strong> hierro situados <strong>en</strong> los Montes Pisanos,<br />

<strong>de</strong>bieron <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una importancia más bi<strong>en</strong> limitada 6.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong> esta comarca <strong>en</strong> los<br />

siglos XI-XIII ha sido <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res señoriales<br />

locales (WICKHAM 1992a). Este aspecto, constituye una<br />

importante c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> lectura d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, ya que <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

señoriales fue casi insignificante <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, salvo<br />

excepciones. Los principales factores que influyeron <strong>en</strong> este<br />

proceso fueron dos: por un <strong>la</strong>do <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> los feudales<br />

<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trar tierras y hombres; a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> imposibilidad<br />

política <strong>de</strong> crear términos castrales autónomos. Respecto al<br />

primer factor hay que subrayar <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propiedad <strong>en</strong> esta zona <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Esta gran fragm<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s comportó que cada campesino trabajase<br />

para varios señores a los que <strong>de</strong>bía pagar r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> diversa<br />

<strong>en</strong>tidad por conceptos distintos. Así, un man<strong>en</strong>te o siervo<br />

como Vitaletto <strong>de</strong> Marlia <strong>de</strong>bía pagar r<strong>en</strong>tas a seis señores<br />

distintos (WICKHAM 1995a: 37). Un segundo factor <strong>de</strong> gran<br />

importancia, fue <strong>la</strong> hegemonía jurisdiccional y política que<br />

ejercía <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> sobre todo este <strong>territorio</strong>; <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>


Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

Fig. 44. P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> Seimiglie con indicación <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> los siglos X-XIII.<br />

comuna tuvo lugar <strong>de</strong> forma contemporánea a <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> marca.<br />

No resulta extraño, pues, que <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Seimiglie<br />

haya seguido procesos y ritmos completam<strong>en</strong>te diversos<br />

a los d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, y haya sido utilizado <strong>en</strong><br />

múltiples ocasiones como paradigma <strong>de</strong> <strong>la</strong> hegemonía urbana<br />

y d<strong>el</strong> escaso <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> castillo como c<strong>en</strong>tro político y<br />

económico 7. Así, los autores que se han ocupado <strong>de</strong> esta<br />

problemática han mostrado que los castillos <strong>en</strong> esta zona<br />

fueron pocos, pequeños, tuvieron una vida muy breve y no<br />

alteraron <strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana anterior (WICKHAM 1995a: 58).<br />

A continuación int<strong>en</strong>taremos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una aproximación<br />

al problema <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> esta comarca, realizando una<br />

comparación con otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Pero antes <strong>de</strong><br />

seguir, es necesario hacer algunas breves consi<strong>de</strong>raciones<br />

sobre <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes disponibles para conocer <strong>la</strong> aparición y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> esta comarca.<br />

<strong>El</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Seimiglie es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas mejor<br />

docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media italiana. Más <strong>de</strong> 3.500<br />

pergaminos <strong>de</strong> los siglos XI y XII constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases con<br />

<strong>la</strong>s cuales se pue<strong>de</strong> contar para estudiar esta l<strong>la</strong>nura. No<br />

obstante, son casi exclusivam<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tos eclesiásticos,<br />

138<br />

que ofrec<strong>en</strong> una imag<strong>en</strong> parcial y limitada d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Se<br />

conc<strong>en</strong>tran principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, por lo<br />

que otras zonas <strong>de</strong> Seimiglie, como <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Freddana,<br />

pres<strong>en</strong>tan más analogías con otras comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Se trata, pues, <strong>de</strong> un <strong>territorio</strong> privilegiado, por lo que no<br />

pue<strong>de</strong> extrañarnos que una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía<br />

medieval <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis se haya c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong><br />

esta zona, incluso extrapo<strong>la</strong>ndo a todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

<strong>la</strong>s interpretaciones que son válidas solo para <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>.<br />

Como <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

no es especialm<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuada para estudiar <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, ya que gran parte <strong>de</strong> los castillos se conoc<strong>en</strong><br />

por m<strong>en</strong>ciones episódicas o, incluso, por crónicas urbanas.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se conserva un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>,<br />

r<strong>el</strong>ativo al p<strong>en</strong>último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io d<strong>el</strong> siglo XII. A<strong>de</strong>más, una<br />

crónica bajomedieval que <strong>de</strong>scribe los castillos d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y a sus propietarios, ya empleada por Matraja<br />

(MATRAJA 1843), nos permite obt<strong>en</strong>er una visión a posteriori<br />

d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> 8.<br />

Hay que citar, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

arqueológicas, limitadas pero significativas. Las excavaciones<br />

son, cuantitativa y cualitativam<strong>en</strong>te, muy escasas, pero


por fortuna po<strong>de</strong>mos contar con datos <strong>de</strong> prospecciones<br />

territoriales. La lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anomalías morfológicas<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas observadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fotografía aérea<br />

realizada por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a, ha dado resultados<br />

mo<strong>de</strong>stos, ya que no ha sido posible <strong>en</strong>contrar más castillos<br />

<strong>de</strong> los ya docum<strong>en</strong>tados (FRANCOVICH et alii 1997: 100).<br />

Otras prospecciones <strong>de</strong> campo, realizadas especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura ori<strong>en</strong>tal, han permitido obt<strong>en</strong>er datos<br />

sobre nuevos castillos y, <strong>en</strong> algunas ocasiones, sobre <strong>el</strong><br />

período <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> los mismos. Todas estas fu<strong>en</strong>tes<br />

posibilitan <strong>la</strong> reflexión sobre <strong>la</strong> importancia y <strong>el</strong> significado<br />

d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Seimiglie 9.<br />

2. Anteced<strong>en</strong>tes: Seimiglie <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media<br />

<strong>El</strong> primer paso para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> esta<br />

comarca es analizar <strong>la</strong> estructura d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> época anterior a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los<br />

castillos.<br />

Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita, a comi<strong>en</strong>zos<br />

d<strong>el</strong> siglo VIII, <strong>la</strong>s únicas fu<strong>en</strong>tes que nos permit<strong>en</strong> conocer<br />

<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura durante <strong>la</strong> Alta Edad Media son <strong>la</strong>s<br />

arqueológicas. Como hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> subrayar, faltan<br />

prospecciones sistemáticas y excavaciones ext<strong>en</strong>sivas, por<br />

lo que no es posible realizar una reconstrucción satisfactoria<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Antigüedad Tardía y<br />

<strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

En <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, ya a partir d<strong>el</strong> siglo II o inicios d<strong>el</strong> III,<br />

los dark earths o estratos negros cubrieron áreas vitales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> imperial (como <strong>el</strong> foro) pero, sólo a partir <strong>de</strong> los<br />

siglos IV y V tuvo lugar una r<strong>en</strong>ovación y transformación<br />

urbanística con <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera catedral fuera d<strong>el</strong><br />

recinto amural<strong>la</strong>do, <strong>en</strong> su sector norori<strong>en</strong>tal. Los siglos IV<br />

y V constituy<strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> revitalización y dinamismo<br />

<strong>de</strong> una <strong>ciudad</strong> que aparece, no obstante, «fragm<strong>en</strong>tada»<br />

(CIAMPOLTRINI 1994). La docum<strong>en</strong>tación material <strong>de</strong> los siglos<br />

sigui<strong>en</strong>tes es muy limitada, y se reduce a <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>tes tumbas<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo V se dispon<strong>en</strong> d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> recinto urbano,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los trazados viarios romanos (DEGASPERRI<br />

1995). De los siglos VII-IX carecemos prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

restos materiales, por lo que solo <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita<br />

permite observar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> esta <strong>ciudad</strong>; <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se<br />

percibe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> varios puntos <strong>de</strong> vista una continuidad con<br />

<strong>la</strong> morfología y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> tardoantigua<br />

(LA ROCCA 1986: 78). Solo con los siglos X-XI se produjo un<br />

crecimi<strong>en</strong>to importante <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> vida y se concluyó<br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> altomedieval (CIAMPOLTRINI 1994:<br />

620).<br />

En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural <strong>de</strong> Seimiglie <strong>la</strong>s analogías con los<br />

procesos urbanos son bastante evid<strong>en</strong>tes. Tras <strong>el</strong> abandono<br />

<strong>de</strong> numerosos yacimi<strong>en</strong>tos imperiales <strong>en</strong> los siglos II y III,<br />

se produjo un proceso <strong>de</strong> expansión y creación <strong>de</strong> nuevos<br />

pob<strong>la</strong>dos a partir d<strong>el</strong> período teodosiano <strong>en</strong> amplias zonas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. Cambiaron, pues, los patrones<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, ya que los hal<strong>la</strong>zgos se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los<br />

r<strong>el</strong>ieves d<strong>en</strong>ominados Cerbaie, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sudori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

139<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

l<strong>la</strong>nura por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> nuevo espejo <strong>de</strong> agua formado durante<br />

los siglos V-VI, d<strong>en</strong>ominado Lago <strong>de</strong> Sesto (CIAMPOLTRINI-<br />

NOTINI-RENDINI 1991; GAC 1990; CIAMPOLTRINI-ZECCHINI<br />

1987). Cambiaron igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s características materiales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das, ahora reducidas a cabañas, así como <strong>la</strong><br />

cultura material (ANDREOTTI-CIAMPOLTRINI 1989). Muchos <strong>de</strong><br />

estos yacimi<strong>en</strong>tos se abandonaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo V y no muestran<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> continuidad con los pob<strong>la</strong>dos m<strong>en</strong>cionados<br />

<strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos escritos a partir d<strong>el</strong> período lombardo y<br />

carolingio (CIAMPOLTRINI-NOTINI-RENDINI 1991: 708). En<br />

<strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> Lago <strong>de</strong> Sesto, <strong>la</strong>s aguas ya habían ocupado<br />

<strong>en</strong>tonces este sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, tal y como se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos tardoantiguos (MENCACCI-ZECCHINI<br />

1982: 169 ss.).<br />

En <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to actual no t<strong>en</strong>emos constancia <strong>de</strong> ninguna<br />

vil<strong>la</strong> que perdurase durante <strong>el</strong> período tardoantiguo y que<br />

funcionase como c<strong>en</strong>tro económico d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural <strong>de</strong> forma<br />

simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> región o<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma Valdinievole 10. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong>tre<br />

estructuras romanas y c<strong>en</strong>tros eclesiásticos medievales es<br />

muy limitada si <strong>la</strong> comparamos con Valdinievole; <strong>la</strong> Badia <strong>de</strong><br />

Cantignano, situada pocos kilómetros al sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, es<br />

un bu<strong>en</strong> ejemplo. <strong>El</strong> monasterio fue reconstruido <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XI (BERTI-CAPPELLI 1994: 48-50) sobre un anterior edificio<br />

altomedieval, d<strong>el</strong> que se conservan algunos paños murales y<br />

r<strong>el</strong>ieves escultóricos que se pued<strong>en</strong> fechar <strong>en</strong> los inicios d<strong>el</strong><br />

siglo VIII (CIAMPOLTRINI 1995a: 562-563). La excavación d<strong>el</strong><br />

ábsi<strong>de</strong> <strong>en</strong> los años 60 ha permitido observar que <strong>el</strong> monasterio<br />

fue construido sobre un edificio <strong>de</strong> época romana <strong>de</strong> difícil<br />

caracterización p<strong>la</strong>nimétrica.<br />

Otro caso simi<strong>la</strong>r es <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Sesto, don<strong>de</strong> ha<br />

sido posible localizar restos <strong>de</strong> época tardorromana (FRILLI<br />

1998:18), aunque <strong>la</strong>s primeras noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una iglesia <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona son d<strong>el</strong> siglo VIII (SCHNEIDER 1975:<br />

304-309, n. 9). <strong>El</strong> mismo topónimo habría que vincu<strong>la</strong>rlo<br />

al trazado <strong>de</strong> una vía romana, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> interpretación<br />

ofrecida por Plesner para <strong>el</strong> caso flor<strong>en</strong>tino y que está <strong>en</strong><br />

estrecha r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> topónimo Quarto docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona <strong>de</strong> Capannori (PLESNER 1980: 5 ss.). Faltan asimismo<br />

noticias r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong>s plebanías, uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

continuidad más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, ya que se carece<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones estratigráficas.<br />

<strong>El</strong> carácter fragm<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> estos datos impi<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizar<br />

o teorizar sobre los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

En cambio, está c<strong>la</strong>ro que, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> presunta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

continuidad lineal d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to que <strong>en</strong> ocasiones se<br />

propone (WICKHAM 1995a: 63), <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación arqueológica<br />

muestra signos <strong>de</strong> interrupciones o <strong>de</strong> rupturas aún difíciles <strong>de</strong><br />

interpretar 11. No se pue<strong>de</strong> confundir <strong>la</strong> perduración <strong>de</strong> patrones<br />

dispersos <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> con <strong>la</strong> inmutabilidad.<br />

Sin embargo, los datos disponibles se agotan <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo V, y<br />

solo hal<strong>la</strong>zgos ais<strong>la</strong>dos como <strong>la</strong> tumba lombarda <strong>de</strong> Marlia,<br />

d<strong>el</strong> siglo VII, o <strong>la</strong> fíbu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Vaccoli, d<strong>el</strong> siglo VI, constituy<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s únicas noticias <strong>de</strong> los siglos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media (VON HESSEN 1975: 38-50).<br />

Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> los períodos carolingio y postcarolingio<br />

(IX-X) son muy escasos. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te contamos con <strong>la</strong>s<br />

indicaciones <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> San Ginese (GAC 1990: 38-39) y Corte


Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

Bianchi, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Paganico (GAC 1990: 25). Si bi<strong>en</strong><br />

no existe un estudio sistemático <strong>de</strong> los materiales proced<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> estos yacimi<strong>en</strong>tos, se pue<strong>de</strong> fechar <strong>el</strong> primero <strong>en</strong> los siglos<br />

VIII-X y <strong>el</strong> segundo <strong>en</strong> los siglos X-XII.<br />

Vil<strong>la</strong> San Ginese se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona don<strong>de</strong> probablem<strong>en</strong>te<br />

surgía <strong>la</strong> vieja plebanía <strong>de</strong> Compito, d<strong>en</strong>ominada Santo<br />

Stefano <strong>de</strong> Villoria, docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X, que perdió su<br />

carácter plebano <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI, bajo <strong>la</strong>s constantes am<strong>en</strong>azas<br />

<strong>de</strong> inundaciones. En 1077 ya se había construido una nueva<br />

plebanía <strong>en</strong> Compito (ANDREUCCI 1964). Prospecciones<br />

realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona han permitido recuperar un limitado<br />

conjunto <strong>de</strong> cerámicas romanas, asociadas a otros materiales<br />

fechables <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media. Si bi<strong>en</strong> los materiales no<br />

son muy significativos ni numerosos, <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ol<strong>la</strong>s (Fig. 45, n. 1, 3), así como <strong>la</strong> asociación con testi<br />

(Fig. 45, n. 2, 4) y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ol<strong>la</strong>s vacuo<strong>la</strong>das, permit<strong>en</strong><br />

sugerir una cronología <strong>en</strong> torno a los siglos X-XI para este<br />

yacimi<strong>en</strong>to. Según estas informaciones, se pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear<br />

<strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> período<br />

tardoantiguo y altomedieval, si bi<strong>en</strong> sería necesario realizar<br />

un estudio más minucioso d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to 12.<br />

Otras indicaciones sobre <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este período nos<br />

los ofrece <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita, que a partir d<strong>el</strong> siglo VIII<br />

muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to dispersa y<br />

numerosa. <strong>El</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval <strong>de</strong> Seimiglie ocupa,<br />

tanto <strong>la</strong>s colinas como <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> modo<br />

uniforme. Probablem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

fue más int<strong>en</strong>so <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los lugares don<strong>de</strong> se estrecha <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura hasta convertirse <strong>en</strong> valle, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado d<strong>el</strong> río<br />

Freddana o cerca d<strong>el</strong> Serchio.<br />

Un índice muy importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas altas<br />

está repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> iglesias «<strong>en</strong>caramadas»,<br />

don<strong>de</strong> surgirán los castillos. En <strong>la</strong> colina <strong>de</strong> Aiolo había<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 800 una iglesia <strong>de</strong>dicada a Santo Stefano (MDL<br />

V/2 n. 286), allí don<strong>de</strong> surgirá, un siglo <strong>de</strong>spués, <strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Moriano 13. Un caso parecido es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> Monte Vergario,<br />

don<strong>de</strong> existía una iglesia <strong>de</strong>dicada a San Bartolomeo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1000 (MGH, DIPLOMATA II, n. 232), och<strong>en</strong>ta años antes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Ripafratta. Otro ejemplo es <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> Marlia, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio fue construida<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo VIII probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma colina don<strong>de</strong><br />

se edificará <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Marlia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X (967-996) 14.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Leonardo <strong>de</strong> Aquilea ha<br />

sido posible recuperar algunos fragm<strong>en</strong>tos escultóricos <strong>de</strong><br />

los siglos VII-VIII (BELLI BARSALI 1959: 17-19), don<strong>de</strong> se<br />

fundó otro castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII. Por último, otra iglesia<br />

probablem<strong>en</strong>te fundada <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo VI <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas, es <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

San Macario a Monte (CIAMPOLTRINI-NOTINI-RENDINI 1991:<br />

709-711).<br />

No obstante, contamos igualm<strong>en</strong>te con r<strong>el</strong>ieves escultóricos<br />

altomedievales proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> iglesias situadas <strong>en</strong> zonas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura (Badia <strong>de</strong> Cantignano, San Giusto <strong>de</strong> Marlia,<br />

Sant’Andrea Saltocchio, San Pietro a Vico, Santa Margherita;<br />

BELLI BARSALI 1959), que muestra esta dualidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ocupación homogénea <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> Seimiglie, al<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> período lombardo.<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas iglesias fundadas <strong>en</strong> época altomedieval<br />

140<br />

es un aspecto importante <strong>en</strong> Seimiglie, ya que constituy<strong>en</strong> los<br />

únicos puntos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong><br />

una red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to dispersa y poco estable. No resulta<br />

extraño, pues, que fues<strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s parroquias d<strong>el</strong><br />

siglo XII los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> cohesión social <strong>en</strong> torno a los cuales<br />

surgieron los concejos rurales (WICKHAM 1995a).<br />

Los indicios con los que contamos permit<strong>en</strong> sugerir que <strong>el</strong><br />

«<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Seimiglie tuvo lugar <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mismo período que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, aunque no<br />

comportó <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura.<br />

Las listas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cesión<br />

<strong>de</strong> los diezmos eclesiásticos a <strong>la</strong> aristocracia episcopal <strong>de</strong><br />

finales d<strong>el</strong> siglo X pres<strong>en</strong>tan algunos problemas <strong>en</strong> Seimiglie.<br />

Wickham ha l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> extrema flexibilidad<br />

<strong>de</strong> los conceptos geográficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a altomedieval <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región, y especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. <strong>El</strong> hecho<br />

<strong>de</strong> que una misma iglesia pudiese ser atribuida <strong>en</strong> diversos<br />

docum<strong>en</strong>tos a dos o más al<strong>de</strong>as es un hecho que ti<strong>en</strong>e pocos<br />

paral<strong>el</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, y ninguno <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

(WICKHAM 1992b). Se trata, pues, <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong>rivado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> extrema flexibilidad y <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad al<strong>de</strong>ana<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, aunque no afectó todo <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Seimiglie. Áreas como Valfreddana pued<strong>en</strong> son<br />

tan estables como <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Serchio o Valdinievole. En <strong>la</strong><br />

plebanía <strong>de</strong> Monsagrati, don<strong>de</strong> ha sido posible id<strong>en</strong>tificar más<br />

d<strong>el</strong> 70% <strong>de</strong> todos los topónimos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as altomedievales,<br />

los pob<strong>la</strong>dos se disponían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terrazas d<strong>el</strong> valle, con<br />

patrones <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to completam<strong>en</strong>te diversos respecto a<br />

<strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Brancoli, era más<br />

simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura.<br />

Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as altomedievales<br />

son so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una indicación, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s plebanías<br />

<strong>de</strong> l<strong>la</strong>nura como San Paolo o Marlia; es más fiable <strong>en</strong> los<br />

márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> Seimiglie, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Freddana<br />

o incluso, <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Moriano. Se pue<strong>de</strong> estimar <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 250, una d<strong>en</strong>sidad muy alta si<br />

<strong>la</strong> comparamos con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (ap<strong>en</strong>as 1 Km 2<br />

por cada al<strong>de</strong>a). Naturalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> tierra y <strong>la</strong> morfología d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to son radicalm<strong>en</strong>te<br />

distintas a otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, pero probablem<strong>en</strong>te<br />

también <strong>el</strong> espacio estaba más pob<strong>la</strong>do.<br />

En <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> se observa <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia durante toda <strong>la</strong><br />

Alta Edad Media, e incluso <strong>de</strong>spués, <strong>de</strong> una continuidad d<strong>el</strong><br />

parc<strong>el</strong>ario romano basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turiación, perfectam<strong>en</strong>te<br />

reconocible <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad (WICKHAM 1980: 13-14).<br />

Aunque se produjeron algunos cambios o adaptaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estructuras agrarias y <strong>de</strong> <strong>la</strong> red viaria (MAILLOUX 1994),<br />

es posible que <strong>la</strong> dispersión d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to fuese una<br />

característica d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to ya <strong>en</strong> época romana.<br />

Sería, pues, <strong>de</strong> gran interés compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s transformaciones<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r rural y <strong>la</strong> posible continuidad exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e y <strong>la</strong>s curtes dominicales, pero <strong>la</strong>s excavaciones<br />

realizadas no permit<strong>en</strong> afrontar este problema. De todas<br />

formas, es importante subrayar que varias curtes surgieron<br />

a partir d<strong>el</strong> período carolingio <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, con estructuras<br />

muy fragm<strong>en</strong>tadas y dispersas (WICKHAM 1978: 500). Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> curtes están «<strong>en</strong>caramadas»,


Fig. 45. Cerámica <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos medievales <strong>de</strong> Seimiglie.<br />

141<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, y aunque su número fue<br />

inferior al <strong>de</strong> otras comarcas, constituyeron los preced<strong>en</strong>tes<br />

inmediatos <strong>de</strong> numerosos castillos. Muchas <strong>de</strong> estas curtes<br />

estuvieron dotadas <strong>de</strong> iglesias propias, que <strong>en</strong> gran parte han<br />

<strong>de</strong>saparecido <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s reconstrucciones d<strong>el</strong> siglo XII y al<br />

abandono <strong>de</strong> algunas estructuras altomedievales.<br />

En este contexto, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> fue más importante<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> producción campesinas y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones productivas que <strong>la</strong>s mismas iniciativas<br />

señoriales, que no parec<strong>en</strong> haber alcanzado un importante<br />

<strong>de</strong>sarrollo. Las mismas características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias curt<strong>en</strong>ses<br />

(como San Martino in Duc<strong>en</strong>to<strong>la</strong>, Marlia), <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> propiedad y <strong>la</strong> estabilidad d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y d<strong>el</strong> parc<strong>el</strong>ario<br />

muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas<br />

poco eficaz durante <strong>la</strong> Alta Edad Media, que <strong>de</strong>jó mucho<br />

espacio a los pequeños campesinos (WICKHAM 1980: 15-16).<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación altomedieval muestra que <strong>en</strong><br />

este período ya existía un alto grado <strong>de</strong> especialización<br />

territorial <strong>de</strong> los cultivos, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estrategias<br />

productivas dirigidas a <strong>la</strong> comercialización impuestas por <strong>el</strong><br />

mercado urbano.<br />

En síntesis, aún se dispone <strong>de</strong> pocos datos para establecer <strong>la</strong><br />

historia d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca durante <strong>la</strong> transición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigüedad a <strong>la</strong> Edad Media. La impresión que se<br />

obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> tales datos es <strong>la</strong> <strong>de</strong> una <strong>de</strong>sestructuración d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to durante <strong>el</strong> período tardoantiguo, lo que produjo<br />

<strong>el</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» parcial d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. La l<strong>la</strong>nura nunca<br />

<strong>de</strong>jó <strong>de</strong> estar habitada, por lo que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se distribuyó<br />

<strong>de</strong> forma homogénea sobre todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Seimiglie.<br />

Siempre se mantuvo un pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso y poco estable<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura d<strong>el</strong> parc<strong>el</strong>ario romano. Esta<br />

misma estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong><br />

razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to,<br />

por lo que probablem<strong>en</strong>te varios castillos ocuparon colinas<br />

hasta <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>spob<strong>la</strong>das.<br />

3. Los castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Seimiglie<br />

3.1. Los castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita<br />

Las fu<strong>en</strong>tes escritas r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> muestran<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 33 castillos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo X hasta<br />

mediados d<strong>el</strong> XIII. Se trata, pues, <strong>de</strong> un número notable,<br />

por lo que merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a analizar <strong>la</strong>s fases formativas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> red <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> (Fig. 46). Tal y como<br />

veremos, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> -<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to voluntaria o forzada <strong>en</strong> torno<br />

a los c<strong>en</strong>tros señoriales y <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

productivas agrarias- no tuvo prácticam<strong>en</strong>te ningún resultado<br />

<strong>en</strong> Seimiglie, y por <strong>el</strong>lo es necesario compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s razones<br />

<strong>de</strong> este fracaso.<br />

3.1.1. Los castillos altomedievales<br />

<strong>El</strong> primer castillo docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> Seimiglie es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Moriano<br />

(Foto 75, 76). Como ya hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r, <strong>el</strong><br />

obispo Pietro II fue uno <strong>de</strong> los pioneros d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> Pietrabuona,<br />

142<br />

Santa Maria a Monte y San Gervasio, construyó antes d<strong>el</strong> año<br />

915 <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Moriano sobre <strong>la</strong> colina <strong>de</strong> Aiolo, don<strong>de</strong><br />

ya existía una iglesia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> -al m<strong>en</strong>os- un siglo antes 15. <strong>El</strong><br />

objetivo <strong>de</strong> esta fundación era doble; <strong>de</strong> una parte int<strong>en</strong>tó<br />

crear con fines políticos un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stinado a<br />

acoger a personajes emin<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad local; a<strong>de</strong>más, <strong>el</strong><br />

castillo se convirtió <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una haci<strong>en</strong>da curt<strong>en</strong>se. La<br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una curte domnicata intus cast<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> Moriano<br />

está docum<strong>en</strong>tada varios <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación<br />

d<strong>el</strong> castillo, por lo que no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar si esta existía<br />

antes d<strong>el</strong> castillo o fue construida <strong>en</strong> un segundo mom<strong>en</strong>to 16.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis, se conoce <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X<br />

<strong>de</strong> unas 20 casas situadas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> -algunas <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> dos pisos, simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s urbanas- y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años<br />

cuar<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> casas situadas foras cast<strong>el</strong>lo illo in loco Moriano<br />

(MDL V/3 n. 1290). La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tierras <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> los<br />

contratos <strong>de</strong> cesión <strong>de</strong> casas <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo permite p<strong>en</strong>sar<br />

que los resid<strong>en</strong>tes eran grupos <strong>de</strong> pequeños y medianos<br />

propietarios, capaces <strong>de</strong> construir casas <strong>de</strong> rango urbano 17.<br />

No son, pues, campesinos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, como los ocupantes<br />

forzosos <strong>de</strong> los castillos d<strong>el</strong> Lacio estudiados por Toubert o<br />

los habitantes <strong>de</strong> Terrazzana. En este caso -como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fundaciones <strong>de</strong> Pietro II- <strong>el</strong> significado político fue<br />

dominante sobre <strong>el</strong> aspecto socioeconómico. La creación <strong>de</strong><br />

este castillo, <strong>de</strong>stinado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> principio a acoger pob<strong>la</strong>ción<br />

d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do, sí <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> crear algunas<br />

transformaciones sobre <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />

(WICKHAM 1995: 72-73), pero quizás influyó poco sobre <strong>la</strong><br />

estructura agraria.<br />

No obstante, <strong>en</strong> los siglos sigui<strong>en</strong>tes cambió <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> y <strong>el</strong> peso<br />

político d<strong>el</strong> castillo. A comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XI se construyó<br />

un segundo castillo, según <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o que hemos <strong>de</strong>finido<br />

<strong>de</strong> «dobles castillos», <strong>de</strong> forma análoga a <strong>la</strong>s soluciones<br />

urbanísticas que hemos visto <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII <strong>en</strong> Montecatini.<br />

No sabemos si <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> este segundo<br />

castillo ha sido <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> Moriano,<br />

pero es <strong>la</strong> hipótesis más probable. Sin embargo, <strong>el</strong> proyecto<br />

<strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> Moriano fracasó ya que nunca alcanzó<br />

dim<strong>en</strong>siones notables 18. Esto trajo como consecu<strong>en</strong>cia una<br />

modificación funcional d<strong>el</strong> castillo, que pasó a asumir <strong>la</strong><br />

morfología y <strong>la</strong> función <strong>de</strong> un castillo curt<strong>en</strong>se con resid<strong>en</strong>cial<br />

señorial, con vocación <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas y d<strong>el</strong> patrimonio<br />

episcopal <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. La construcción, <strong>en</strong> los inicios d<strong>el</strong> siglo<br />

XII, d<strong>el</strong> pa<strong>la</strong>tium d<strong>el</strong> obispo, que disponía <strong>de</strong> un aljibe y<br />

almac<strong>en</strong>es para <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tas, y <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>tes refer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong><br />

curtis, indican que ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XI se<br />

había producido <strong>la</strong> transformación (WICKHAM 1995a: 74-75).<br />

Otro castillo fundado <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X fue <strong>el</strong> <strong>de</strong> Marlia, construido<br />

por los con<strong>de</strong>s Aldobran<strong>de</strong>schi sobre una curtis y dotado <strong>de</strong><br />

una importante resid<strong>en</strong>cia señorial 19. Residieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> curtis<br />

los emperadores Otón I (967) y Otón III (998). <strong>El</strong> castillo<br />

surgió por iniciativa <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Aldobran<strong>de</strong>schi a finales<br />

d<strong>el</strong> siglo (a. 996, MDL V/3, n. 1712), que t<strong>en</strong>ían numerosos<br />

bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>en</strong> los siglos IX y X. No obstante, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

curso d<strong>el</strong> siglo XI cedieron <strong>el</strong> castillo al Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que<br />

lo <strong>de</strong>molió (ROSSETTI 1973: 300-306). Se trata, pues, <strong>de</strong> un<br />

proyecto <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> que fracasó m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un siglo<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su fundación 20.


Por último, ya durante este siglo com<strong>en</strong>zaron a construirse<br />

otros castillos por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva aristocracia formada por<br />

cli<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Durante <strong>el</strong> siglo X so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

está docum<strong>en</strong>tado <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Segromigno, que <strong>el</strong> castillo<br />

privado más antiguo conocido <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, aunque es muy<br />

probable que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> fundaciones fuese mucho mayor.<br />

3.1.2. Los castillos d<strong>el</strong> siglo XI<br />

Durante este siglo <strong>la</strong> aristocracia episcopal llevó a cabo <strong>la</strong><br />

fortificación sistemática <strong>de</strong> numerosas curtes y <strong>la</strong> fundación<br />

<strong>de</strong> varios castillos. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia «<strong>de</strong> Bozzano»,<br />

que fundó los castillos <strong>de</strong> Rivangaio 21 y <strong>de</strong> Valdottavo, o<br />

los señores «<strong>de</strong> Montemagno», cuyo principal c<strong>en</strong>tro se<br />

<strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite nordoccid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Seimiglie, <strong>en</strong><br />

Mammoli. Pero, respecto a otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis,<br />

participaron al proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> otras instituciones<br />

que nunca tuvieron un peso importante fuera <strong>de</strong> Seimiglie.<br />

143<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Así pues, los monasterios urbanos o suburbanos llevaron a<br />

cabo una política sistemática <strong>de</strong> fundación <strong>de</strong> castillos. La<br />

Abadía imperial <strong>de</strong> San Salvador <strong>de</strong> Sesto es <strong>el</strong> ejemplo más<br />

repres<strong>en</strong>tativo. En <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> pocos años fortificó cuatro<br />

c<strong>en</strong>tros situados <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad d<strong>el</strong> monasterio, tres sobre<br />

<strong>la</strong>s colinas (Castillo <strong>de</strong> Compito, Cast<strong>el</strong>vecchio y Castro<br />

Novo <strong>de</strong> Sesto) 22 y otro <strong>en</strong> una is<strong>la</strong> d<strong>el</strong> Lago <strong>de</strong> Sesto 23. Por<br />

su parte, <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> San Salvador in Bresciano fue <strong>el</strong><br />

responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Castagnori sobre<br />

una curtis ya exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

Sin embargo, los principales responsables d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

d<strong>el</strong> siglo XI fueron aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s familias que establecieron una<br />

r<strong>el</strong>ación cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ar con <strong>el</strong> obispo, y que <strong>en</strong> esta primera fase<br />

solo consiguieron fundar un solo castillo. No se conoce<br />

si fueron realizados sobre curtes ya exist<strong>en</strong>tes, aunque <strong>en</strong><br />

algunos casos es muy posible. <strong>El</strong> aspecto más novedoso fue<br />

<strong>la</strong> participación al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> grupos ligados a <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong> (jueces, notarios, abogados), como fueron los autores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> reconstrucción d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Vaccoli, o los fundadores<br />

<strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> Montecatino. Aunque su pres<strong>en</strong>cia está<br />

Fig. 46. Castillos <strong>de</strong> Seimiglie <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita (900-1250).


Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

Valdinievole, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Seimiglie su númerofue muy<br />

notable. <strong>El</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> aristocracia episcopal se formó a partir<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s o medianos propietarios, con diversos grados <strong>de</strong><br />

control d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

Es importante seña<strong>la</strong>r que los castillos fundados <strong>en</strong> este<br />

período eran <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones, como <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

diócesis. Estaban cerrados por un foso y una carbonaia,<br />

realizada <strong>en</strong> Vaccoli con petre et a calcina seo ar<strong>en</strong>a. Era<br />

frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una torre y <strong>de</strong> una iglesia privada<br />

<strong>en</strong> cada castillo. En este caso es importante seña<strong>la</strong>r que<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> iglesia precedió al castillo, <strong>en</strong> contraste con<br />

otros ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias castrales<br />

aparecieron siglos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo. Sin<br />

embargo, no es posible saber si se trata <strong>de</strong> iglesias integradas<br />

<strong>en</strong> una curtes o <strong>de</strong> iglesias propias situadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s aristocráticas.<br />

<strong>El</strong> aspecto que hay que seña<strong>la</strong>r es que, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> fundación<br />

<strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> Seimiglie <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI fue tan int<strong>en</strong>so como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis e incluso se inició antes, por lo que<br />

<strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> no limitó <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> fortificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s curtes. Aunque <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1081 <strong>el</strong> emperador Enrique<br />

IV concedió a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>el</strong> privilegio por <strong>el</strong> cual se<br />

prohibía <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> castillos y se produjeron algunas<br />

<strong>de</strong>strucciones <strong>de</strong> castillos, estó no fr<strong>en</strong>ó <strong>la</strong>s iniciativas.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te dos <strong>de</strong>struciones se pued<strong>en</strong> atribuir con seguridad<br />

a este período (Castagnori y Vaccoli; quizás Segromigno<br />

y Rivangaio), y varios <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se reconstruyeron casi<br />

inmediatam<strong>en</strong>te. Es, pues, necesario rep<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> presunto dominio urbano <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

y <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> estos castillos.<br />

3.1.3. Los castillos d<strong>el</strong> siglo XII<br />

En <strong>el</strong> siglo XII no se construyeron muchos castillos, pero<br />

si se produjo un cambio <strong>en</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes rurales.<br />

Desaparecieron los aristócratas episcopales y <strong>la</strong>s nuevas<br />

fundaciones fueron realizadas por <strong>la</strong> Comuna, los <strong>en</strong>tes<br />

r<strong>el</strong>igiosos urbanos y <strong>la</strong>s principales familias urbanas. Con un<br />

siglo <strong>de</strong> ad<strong>el</strong>anto respecto a otras comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis,<br />

los emerg<strong>en</strong>tes grupos mercantiles com<strong>en</strong>zaron a fundar<br />

castillos, que adoptaron como topónimo <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>lido familiar.<br />

Un ejemplo es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong> Durante (actual Vil<strong>la</strong> San Ginese),<br />

fundado por los Duranti antes <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XII<br />

(ANDREUCCI 1964: 59), o <strong>el</strong> castillo Poggio sopra Lagho<br />

di Sexto fundado por <strong>la</strong> homónima familia. A este proceso<br />

<strong>de</strong> fundaciones participaron también otros grupos urbanos,<br />

como <strong>la</strong> familia d<strong>el</strong> juez Leo, que construyeron <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Vorno <strong>en</strong>tre los años 1081 y 1126 24.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> este siglo <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comuna urbana se hizo más of<strong>en</strong>siva respecto a <strong>la</strong>s señorías <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s zonas más periféricas <strong>de</strong> Seimiglie, por lo que construyó<br />

nuevos castillos y <strong>de</strong>struyó algunas fortalezas. Gracias al<br />

privilegio imperial <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico I d<strong>el</strong> año 1185 (FICKER 1878,<br />

vol. IV, n. 156: 198-200), sabemos que <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong>struyó<br />

los castillos <strong>de</strong> Bozzano 25 <strong>en</strong> Versilia y <strong>de</strong> Anchiano y La<br />

Cuna <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle medio d<strong>el</strong> Serchio, construy<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más<br />

144<br />

Schiava y Albiano <strong>en</strong> Versilia y Orbicciano <strong>en</strong> Seimiglie,<br />

<strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montemagno. Una política<br />

análoga, pero esta vez contra <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> Pisa, se <strong>de</strong>sarrolló<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> Ripafratta, con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> varias torres<br />

y c<strong>en</strong>tros fortificados (REDI 1984).<br />

Por último, merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a analizar con at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> fundación<br />

d<strong>el</strong> Maggiano, ya que <strong>en</strong> este caso contamos con su contrato<br />

<strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>. Maggiano se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Seimiglie, <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Bozzano.<br />

Aunque este lugar ya estaba ocupado <strong>en</strong> época altoimperial<br />

(CIAMPOLTRINI-NOTINI-RENDINI 1991: 711), no contamos<br />

con noticias específicas r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> fase altomedieval. Se<br />

trata <strong>de</strong> una zona <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral t<strong>en</strong>ía<br />

numerosas propieda<strong>de</strong>s y man<strong>en</strong>tes (a. 1193, RCL 1687). En<br />

<strong>el</strong> año 1189 se construyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona un castillo que implicó <strong>el</strong><br />

tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción al interior d<strong>el</strong> castillo.<br />

Tras <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los lotes o casalinos d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo,<br />

se produjo una sublevación por parte <strong>de</strong> los <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong><br />

Capítulo, por lo que fue necesario llegar a un acuerdo <strong>en</strong>tre<br />

los aristócratas locales y <strong>el</strong> concejo rural, cuyos dirig<strong>en</strong>tes se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> estrecha r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> Capítulo (RCL 1687).<br />

Como resultado <strong>de</strong> este acuerdo se produjo <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo (WICKHAM 1995a: 183, n. 13).<br />

No sabemos si se tras<strong>la</strong>daron d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> mismo los 48 grupos<br />

familiares que constituían <strong>en</strong> este período <strong>la</strong> comunidad<br />

<strong>de</strong> Maggiano. Lo único que po<strong>de</strong>mos afirmar es que <strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> Maggiano fue un fracaso, pues unos<br />

ses<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong>spués <strong>el</strong> castillo se había abandonado (ASL,<br />

Notari, 10 mayo 1247).<br />

La construcción d<strong>el</strong> castillo y <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los campesinos<br />

d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> mismo estuvo dirigida por los consules consortorum<br />

podii, <strong>de</strong> los cuales solo se pue<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar una persona<br />

proced<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> cercano castillo <strong>de</strong> Bozzano. Aunque <strong>la</strong><br />

escasa docum<strong>en</strong>tación conservada no permite interpretar<br />

con facilidad <strong>la</strong>s razones y <strong>la</strong>s circunstancias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

se produjo <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> castillo, se pue<strong>de</strong> intuir que<br />

<strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> los aristócrata locales era <strong>el</strong> <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r y<br />

dominar a los <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Capítulo y a los pequeños<br />

propietarios libres que <strong>en</strong> esos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios se <strong>en</strong>contraban<br />

bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> los propietarios urbanos. Probablem<strong>en</strong>te<br />

los aristócratas locales constituían <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una facción campesina local, opuesta a <strong>la</strong> d<strong>el</strong> Capítulo.<br />

Esta última manifestó, pues, su <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to al int<strong>en</strong>tar ser<br />

absorbidos <strong>en</strong> una señoría territorial que incluía campesinos<br />

sujetos a distintos grados <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />

Los consules consortorum podii eran grupos aristocráticos<br />

locales que contaban con amplias posesiones <strong>en</strong> Versilia:<br />

Pagan<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> Tignosi, d<strong>el</strong> linaje <strong>de</strong> Bozzano 26; Guidonis<br />

Pagan<strong>el</strong>li, <strong>de</strong> los Pagan<strong>el</strong>li (rama <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong><br />

Montemagno», DINELLI 1971: 110-111); H<strong>en</strong>rigis quondam<br />

Brunichi, que no se ha id<strong>en</strong>tificado 27. Se trata <strong>de</strong> grupos<br />

señoriales con resid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y que participan<br />

activam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida urbana 28, pero que construy<strong>en</strong> castillos<br />

y establec<strong>en</strong> <strong>territorio</strong>s señoriales allí don<strong>de</strong> pued<strong>en</strong>. No<br />

existe, pues, un antagonismo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

urbana y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> señorías <strong>en</strong> torno a los castillos 29,<br />

ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo contrato <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> aparec<strong>en</strong><br />

algunos <strong>de</strong> los más emin<strong>en</strong>tes miembros d<strong>el</strong> grupo dirig<strong>en</strong>te<br />

urbano, como Ant<strong>el</strong>min<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> Ant<strong>el</strong>mino y su hijo 30.


Tras <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Maggiano <strong>de</strong> los grupos urbanos. Este es un<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o bi<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis a partir d<strong>el</strong><br />

siglo XIII, pero que <strong>en</strong> Seimiglie se <strong>de</strong>sarrolló a partir <strong>de</strong><br />

mediados d<strong>el</strong> siglo XII. En Maggiano se docum<strong>en</strong>ta, a partir<br />

d<strong>el</strong> año 1221, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> Bonav<strong>en</strong>tura, hijo <strong>de</strong> Ma<strong>la</strong>fronte,<br />

que había sido un usurero <strong>en</strong> Moriano. Bonav<strong>en</strong>tura compró<br />

una serie <strong>de</strong> tierras <strong>en</strong> Maggiano, tal y como ya había hecho<br />

su padre, hasta <strong>el</strong> año 1246, cuando donó parte <strong>de</strong> sus<br />

propieda<strong>de</strong>s al Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral y se ofreció como<br />

converso, cedi<strong>en</strong>do todos sus bi<strong>en</strong>es, especialm<strong>en</strong>te los <strong>de</strong><br />

Maggiano y Moriano 31.<br />

Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, los castillos que sobrevivieron<br />

a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strucciones realizadas por <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, fueron<br />

completam<strong>en</strong>te r<strong>en</strong>ovados <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII, ac<strong>en</strong>tuándose <strong>la</strong><br />

división espacial d<strong>el</strong> área señorial. <strong>El</strong> ejemplo más importante<br />

fue <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>en</strong> este período d<strong>el</strong> pa<strong>la</strong>tium episcopal<br />

<strong>de</strong> Moriano.<br />

Por último hay que indicar que probablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

castillos conocidos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación medieval es<br />

inferior al número real. Contamos con una serie <strong>de</strong> castillos<br />

cuya ubicación es imprecisa, pero que, según <strong>el</strong> contexto <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> que aparec<strong>en</strong> citados, con toda probabilidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> Seimiglie. Entre <strong>el</strong>los habría que citar O<strong>la</strong>riano (1044),<br />

San Pietro (1075) o <strong>la</strong> rocca <strong>de</strong> Fico Orticcio (1152). En otros<br />

casos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te conocemos <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los castillos<br />

cuando ya habían sido <strong>de</strong>struidos y son m<strong>en</strong>cionados como<br />

cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ri 32 (Guamo, Colognora). Los frecu<strong>en</strong>tes abandonos<br />

<strong>en</strong> Seimiglie impid<strong>en</strong> conocer <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> los castillos así<br />

como <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> sus promotores y su r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to 33.<br />

3.2. Los castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación material<br />

Las fu<strong>en</strong>tes materiales a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales po<strong>de</strong>mos estudiar<br />

<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Seimiglie son bastante limitadas y<br />

<strong>de</strong>siguales. Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, no exist<strong>en</strong><br />

proyectos sistemáticos <strong>de</strong>dicados al estudio <strong>de</strong> los castillos<br />

y d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to medieval. A pesar <strong>de</strong> estos problemas,<br />

contamos con excavaciones y prospecciones <strong>de</strong> superficie,<br />

útiles para p<strong>la</strong>ntear <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

distintos puntos <strong>de</strong> vista. Respecto a <strong>la</strong>s prospecciones, <strong>el</strong><br />

grupo arqueológico <strong>de</strong> Capannori (mitad ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Seimiglie)<br />

ha realizado un c<strong>en</strong>so que ha permitido <strong>de</strong>tectar los restos <strong>de</strong>,<br />

al m<strong>en</strong>os, trece castillos (FRILLI 1998). En muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />

no ha sido posible localizar más que indicadores ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> construcciones fortificadas o <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

habitación, y raram<strong>en</strong>te se han podido hal<strong>la</strong>r restos materiales<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te significativos como para valorar <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad y<br />

<strong>el</strong> período <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> castillo. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta estas<br />

premisas, se ha creído oportuno analizar <strong>de</strong> forma específica<br />

algunos casos concretos.<br />

1. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Segromigno (Foto 77) es uno <strong>de</strong> los más<br />

interesantes <strong>de</strong> Seimiglie (FRILLI 1998: 52-56). <strong>El</strong> topónimo<br />

Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio se conserva aún al norte d<strong>el</strong> actual pueblo <strong>de</strong><br />

145<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Segromigno, <strong>en</strong> una colina situada a 197 m. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un bosque <strong>de</strong> castaños y <strong>de</strong> una viña <strong>en</strong> <strong>la</strong> colina dificultan <strong>la</strong><br />

lectura <strong>de</strong> los restos conservados.<br />

En <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong><br />

castillo, ha sido posible recuperar algunos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

cerámica romana <strong>de</strong> época imperial, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> algunas tégu<strong>la</strong>s<br />

que podrían hacer p<strong>en</strong>sar a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un pequeño<br />

aglomerado <strong>de</strong> casas.<br />

En <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina se observa <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos<br />

muros <strong>de</strong> un metro <strong>de</strong> espesor, realizados con argamasa y<br />

con técnicas pobres e irregu<strong>la</strong>res, que recuerdan restos <strong>de</strong><br />

estructuras <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> otros castillos <strong>de</strong> Seimiglie como <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong> Montecatino Valfreddana o <strong>en</strong> Castagnori<br />

(CIAMPOLTRINI-NOTINI 1987; MANCINI 1997). Otros muros,<br />

apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te perimetrales, podrían constituir los restos<br />

d<strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do. Entre los hal<strong>la</strong>zgos significativos<br />

hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>jas <strong>de</strong> pizarra, empleadas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media para cubrir <strong>la</strong>s<br />

construcciones, si<strong>en</strong>do objeto <strong>de</strong> un importante comercio<br />

<strong>de</strong>bido a su aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (QUIRÓS CASTILLO 1996b).<br />

A<strong>de</strong>más, ha sido posible recuperar algunos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

cerámica, que pres<strong>en</strong>tan gran<strong>de</strong>s analogías con los materiales<br />

recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ya seña<strong>la</strong>da fase 1 <strong>de</strong> Montecatino Valfreddana.<br />

De forma específica hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

ol<strong>la</strong> con <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> ondas incisas <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> bor<strong>de</strong><br />

(Fig. 54, n. 5), idéntica al ejemp<strong>la</strong>r recuperado <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE<br />

168 <strong>de</strong> Montecatino, fechable <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI (CIAMPOLTRINI-<br />

NOTINI 1987: 264, fig. 13). Igualm<strong>en</strong>te se han recuperado<br />

algunos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> jarras <strong>de</strong> cerámica <strong>de</strong>purada con una<br />

<strong>de</strong>coración incisa, semejantes a <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Valdinievole<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X, <strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos como Valle Cau<strong>la</strong> y Agnan<strong>el</strong>lo<br />

(QUIRÓS CASTILLO 1996a).<br />

Tanto <strong>la</strong>s indicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas constructivas como<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas recuperadas permit<strong>en</strong> sost<strong>en</strong>er que nos<br />

<strong>en</strong>contramos fr<strong>en</strong>te a un castillo fundado, al m<strong>en</strong>os, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo X y activo durante <strong>el</strong> siglo XI. Esta id<strong>en</strong>tificación está<br />

confirmada por <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lone <strong>en</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

al<strong>de</strong>as <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Segromigno a finales<br />

d<strong>el</strong> siglo X, aunque <strong>el</strong> topónimo está docum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> año 923, cuando <strong>el</strong> Obispo cedió a Fraolmo una casa <strong>en</strong><br />

Segromigno ubi dicitur Cast<strong>el</strong>ionem (MDL V/3, n. 1194:<br />

109). Es posible que los promotores <strong>de</strong> este <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

fues<strong>en</strong> los aristócratas que recibieron d<strong>el</strong> obispo <strong>el</strong> control<br />

<strong>de</strong> los diezmos, los señores «<strong>de</strong> Segromigno». A<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Segromigno (MDL V/3, n. 1634:<br />

515-516), disponían <strong>de</strong> los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong> San<br />

Paolo <strong>en</strong> Gurgite (Seimiglie) y <strong>de</strong> San Saturnino <strong>de</strong> Fabbrica,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Arno, y otros bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis y <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> 34.<br />

<strong>El</strong> castillo esta docum<strong>en</strong>tado aún <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1034, con ocasión<br />

<strong>de</strong> una v<strong>en</strong>ta realizada por <strong>el</strong> juez Adalberto a un cierto<br />

Hugo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es distribuidos <strong>en</strong> Seimiglie y <strong>en</strong> Valdinievole<br />

(CAAL 3, n. 26: 71-75). Entre estos bi<strong>en</strong>es incluye algunas<br />

casas massarizie situadas in loco et finibus Sugrominio, <strong>en</strong><br />

Cast<strong>el</strong>lione regitur per Maio massario. Nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1077 (RCL 427) se vu<strong>el</strong>ve a citar, <strong>de</strong> forma ocasional, <strong>la</strong><br />

localidad <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione <strong>en</strong> Segromigno.


Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cerámicas revestidas y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s técnicas constructivas permit<strong>en</strong> suponer un abandono<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te precoz d<strong>el</strong> castillo. De hecho, un docum<strong>en</strong>to<br />

realizado a mediados d<strong>el</strong> siglo XII infra Subgrumini<strong>en</strong>sium<br />

vil<strong>la</strong>m ubi dicitur Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re, nos muestra que <strong>el</strong> abandono<br />

tuvo lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase final d<strong>el</strong> siglo XI o <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad<br />

d<strong>el</strong> XII (RCL 1050).<br />

2. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Coldipozzo (FRILLI 1998: 28-32), situado<br />

<strong>en</strong> una colina a 517 m <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional d<strong>el</strong> valle,<br />

ha sido son<strong>de</strong>ado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te (Foto 78). Aunque <strong>la</strong>s<br />

sucesivas interv<strong>en</strong>ciones han <strong>de</strong>struido bu<strong>en</strong>a parte d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>pósito arqueológico, se conserva una torre circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

algo más <strong>de</strong> 4 m <strong>de</strong> diámetro <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina, y<br />

restos <strong>de</strong> habitaciones y casas <strong>en</strong> sus <strong>la</strong><strong>de</strong>ras. La mural<strong>la</strong>,<br />

aún conservada <strong>de</strong> forma fragm<strong>en</strong>taria, cierra un espacio<br />

amplio 35, que da cabida, a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> área señorial, a un<br />

burgo constituido por casas dispuestas <strong>en</strong> terrazas. En <strong>la</strong><br />

proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre circu<strong>la</strong>r se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un santuario<br />

postmedieval, que probablem<strong>en</strong>te ocupa <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia<br />

d<strong>el</strong> castillo, docum<strong>en</strong>tada ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII (a. 1175, AAL<br />

++ G 18). En <strong>el</strong> castillo se ha realizado un único son<strong>de</strong>o que<br />

ha permitido recuperar los restos <strong>de</strong> una casa abandonada <strong>en</strong><br />

época bajomedieval antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción d<strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1327 por Castruccio Castraccani 36.<br />

<strong>El</strong> castillo está docum<strong>en</strong>tado por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1167<br />

(RCL 1259), tras <strong>la</strong> concesión por parte <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico I a <strong>la</strong><br />

familia Avvocati, <strong>de</strong> <strong>la</strong> señoría <strong>de</strong> Matraia y su <strong>territorio</strong><br />

(SAVIGNI 1996: 66-67; TIRELLI 1982: 183; TOMMASI 1847,<br />

doc. V). Se trata <strong>de</strong> una importante familia urbana, muy<br />

vincu<strong>la</strong>da al Obispo y a <strong>la</strong> Comuna (SAVIGNI 1996: 55 ss.). La<br />

construcción d<strong>el</strong> castillo tuvo lugar, con toda probabilidad,<br />

inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> concesión d<strong>el</strong> privilegio. <strong>El</strong><br />

castillo se convirtió <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s señorías más fuertes <strong>de</strong> Seimiglie. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un estricto<br />

control sobre <strong>el</strong> agua y los molinos, sometió a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

resid<strong>en</strong>te a cargas feudales <strong>de</strong> notable importancia. De hecho,<br />

es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pocas señorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se conservan algunas<br />

cartu<strong>la</strong>s liberatonis <strong>de</strong> afrancación <strong>de</strong> siervos, como los<br />

hijos <strong>de</strong> Bis<strong>la</strong>cco, colonos <strong>de</strong> los Avvocati <strong>en</strong> 1221, sujetos<br />

al pago anual <strong>de</strong> productos <strong>en</strong> especie y <strong>en</strong> moneda, a <strong>la</strong>s<br />

prestaciones <strong>de</strong> trabajo y a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> guardias <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

castillo (MUGNANI 1990: 6-9).<br />

3. Otras interv<strong>en</strong>ciones arqueológicas se realizaron <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Vaccoli <strong>en</strong> Cotrozzi durante los años 70<br />

(CIAMPOLTRINI 1997a: 8-9). Se trata <strong>de</strong> un castillo situado<br />

sobre <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> Pisa a través d<strong>el</strong> paso <strong>de</strong> San Giuliano. En <strong>la</strong><br />

colina aún d<strong>en</strong>ominada Monte Cotrozzo fue posible recuperar<br />

restos <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad d<strong>el</strong> Bronce, <strong>de</strong> época etrusca<br />

y altomedieval (MENCACCI-ZECCHINI 1982: 160). Aunque<br />

carecemos <strong>de</strong> una edición completa <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos, que por<br />

ahora se ha limitado a los materiales etruscos (MENCACCI-<br />

ZECCHINI 1975: 24 ss.), <strong>en</strong> una reci<strong>en</strong>te nota G. Ciampoltrini<br />

ha indicado que <strong>en</strong> <strong>la</strong> excavación no se <strong>en</strong>contró ninguna<br />

estructura r<strong>el</strong>ativa al castillo, por lo que <strong>de</strong>duce que <strong>la</strong><br />

estructura fue realizada con materiales perece<strong>de</strong>ros, o <strong>de</strong>struida<br />

146<br />

(CIAMPOLTRINI 1997a: 9). La primera posibilidad se <strong>de</strong>be<br />

excluir absolutam<strong>en</strong>te, ya que <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1048<br />

muestra que <strong>el</strong> castillo estaba constituido por mura et turri<br />

super se a petre et a calcina seo ar<strong>en</strong>a constructa et levate<br />

esse vi<strong>de</strong>tur et cum casas infra se et super se ab<strong>en</strong>tes et<br />

cum ecclesie, cui vocabulum est Beate Sancte Marie in ibi<br />

comsist<strong>en</strong>te, quam abeo in loco et finibus Vaccule (RCL<br />

223). Se trata, pues, <strong>de</strong> una fortificación realizada <strong>en</strong> piedra,<br />

muy articu<strong>la</strong>da espacialm<strong>en</strong>te y con una iglesia <strong>en</strong> su interior.<br />

No obstante, hasta que no se publique <strong>de</strong> forma integral <strong>la</strong><br />

excavación no será posible valorar <strong>el</strong> espacio excavado y <strong>la</strong><br />

morfología d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to.<br />

Como sabemos por los cronistas, <strong>el</strong> castillo fue <strong>de</strong>struido<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1088 (THOLOMEO 1955: 20; MARAGONE 1930: 5),<br />

si bi<strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to anterior, d<strong>el</strong> año 1079 (RCL 450), se<br />

refiere al monte et poggio, ubi fuit cast<strong>el</strong>lo, qui esse vi<strong>de</strong>tur<br />

in loco Vaccule ubi dicitur Coteroctio. Se pue<strong>de</strong> suponer que<br />

<strong>el</strong> castillo fue reconstruido <strong>en</strong> los primeros años 80 d<strong>el</strong> siglo<br />

XI, esta vez no por <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> fundadores, los d<strong>en</strong>ominados<br />

Lambari <strong>de</strong> Vaccoli (a. 1042, CAAL 3, n. 92), sino por <strong>el</strong><br />

juez Guido, hijo d<strong>el</strong> difunto Bonaldi que lo había adquirido<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1079, y quizás también por <strong>el</strong> juez Ro<strong>la</strong>ndo,<br />

citado <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to datado <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>érica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XI (RCL 598) 37. Esta iniciativa no<br />

fue cons<strong>en</strong>tida por <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> que <strong>de</strong>struyó <strong>la</strong> estructura <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 1088. Por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to no sabemos si <strong>el</strong> castillo fue<br />

ocupado posteriorm<strong>en</strong>te, aunque es <strong>la</strong> hipótesis más probable,<br />

ya que <strong>en</strong> 1313 fue nuevam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>struido por Uguccione<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> Faggio<strong>la</strong> (SERCAMBI 1892, vol. 2: 120).<br />

4. Otro caso <strong>de</strong> gran interés es <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Castagnori, objeto<br />

<strong>de</strong> reci<strong>en</strong>tes estudios por parte d<strong>el</strong> Grupo Arqueológico <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> (MANCINI 1997). Fr<strong>en</strong>te a los ejemplos ya examinados,<br />

este castillo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Freddana,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a. Des<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>la</strong> vía llegaba<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Santo Stefano (<strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cual se conserva <strong>el</strong> topónimo Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>cio, 441 m) al paso<br />

<strong>de</strong> Piazzano, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a través d<strong>el</strong> vallejo d<strong>el</strong> torr<strong>en</strong>te<br />

Contesora al fondo <strong>de</strong> valle d<strong>el</strong> río Freddana.<br />

Castagnori actualm<strong>en</strong>te es una mo<strong>de</strong>sta agrupación <strong>de</strong> pocas<br />

casas situadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> una carretera secundaria<br />

que sigue fi<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía medieval. En una<br />

colina <strong>de</strong> 271 m situada al este d<strong>el</strong> pueblo, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

localidad d<strong>en</strong>ominada Casa Palin<strong>el</strong>li, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los restos<br />

d<strong>el</strong> castillo (Fig. 47).<br />

La estructura está organizada <strong>en</strong> dos terrazas: <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />

superior se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un recinto hexagonal <strong>de</strong> unos 600<br />

m 2 (Sector A), realizado con un muro <strong>de</strong> técnica irregu<strong>la</strong>r<br />

que se pue<strong>de</strong> fechar, por analogías con otros edificios o<br />

castillos como Montecatino, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI (CIAMPOLTRINI<br />

1997a: 8); un espacio dispuesto al Sur d<strong>el</strong> preced<strong>en</strong>te y<br />

<strong>de</strong> doble superficie (Sector B) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ocupado por<br />

otras estructuras, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales una pue<strong>de</strong> ser una iglesia,<br />

y una torre rectangu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 9x5 m construida <strong>en</strong> dos fases y<br />

distribuida internam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>, al m<strong>en</strong>os, dos pisos. Su posición,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sector nordoccid<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> castillo, está <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong><br />

visibilidad y control sobre <strong>la</strong> vía, que discurría <strong>en</strong> proximidad


<strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación. La torre se apoya <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura d<strong>el</strong><br />

siglo XI y ha sido realizada con una técnica constructiva<br />

que permite suponer que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> esta estructura<br />

tuvo lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII. Tal cronología está confirmada<br />

por los materiales cerámicos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los son<strong>de</strong>os<br />

realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o constructivo, situado <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

sector A y <strong>la</strong> torre (MANCINI 1997: 26-32). Otros son<strong>de</strong>os<br />

realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector B han permitido recuperar algunos<br />

fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> revestimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> barro pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a<br />

chozas realizadas con postes <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y un <strong>en</strong>tramado<br />

<strong>de</strong> ramas.<br />

No sabemos cuando se produjo <strong>el</strong> abandono d<strong>el</strong> castillo,<br />

aunque <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia, prácticam<strong>en</strong>te total, <strong>de</strong> cerámica<br />

revestida permite suponer que tuvo lugar antes d<strong>el</strong> siglo<br />

XIV.<br />

Las fu<strong>en</strong>tes escritas permit<strong>en</strong> completar este cuadro<br />

arqueológico. Castagnori era <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X una curte<br />

dominical pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al monasterio luqués <strong>de</strong> San<br />

Salvador <strong>en</strong> Bresciano, tal y como aparece <strong>en</strong> un privilegio<br />

imperial d<strong>el</strong> año 964 38 (MGH DIPLOMATA I, n. 266: 379-380)<br />

y <strong>en</strong> otro privilegio concedido <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1002 por <strong>el</strong> rey<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 47. P<strong>la</strong>nta simplificada d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Castagnori (Fu<strong>en</strong>te: MANCINI 1997).<br />

Arduino (MDL V/3 n. 964). En esta ocasión se hace una<br />

brevísima <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> monasterio cuando<br />

se indica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia in Castagnulo man<strong>en</strong>tes octo cum<br />

dominicato. <strong>El</strong> docum<strong>en</strong>to seña<strong>la</strong>, pues, que <strong>en</strong> Castagnori<br />

se <strong>en</strong>contraba <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro dominical que contaba con ocho<br />

servi o man<strong>en</strong>tes 39.<br />

Hay que esperar hasta <strong>el</strong> año 1081 para t<strong>en</strong>er más noticias <strong>de</strong><br />

Castagnori. En ese año, <strong>el</strong> emperador Enrique IV confirmó<br />

al monasterio <strong>la</strong> posesión d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Castagnori con<br />

<strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Capurgnano, Corsanico y Caprile (ASL I,<br />

302= MGH DIPLOMATA VI, vol. 2, n. 337: 444-445). Si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción es muy breve, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir <strong>de</strong> esta<br />

información que, durante estos och<strong>en</strong>ta años, <strong>la</strong> curtis se<br />

había fortificado y ext<strong>en</strong>dido su control señorial sobre un<br />

<strong>territorio</strong> que compr<strong>en</strong>día tres al<strong>de</strong>as.<br />

<strong>El</strong> <strong>de</strong>sarrollo señorial d<strong>el</strong> castillo, que probablem<strong>en</strong>te<br />

ejercía su control sobre <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía, fue <strong>la</strong> causa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción d<strong>el</strong> mismo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 1100. <strong>El</strong> cronista Tholomeo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que m<strong>en</strong>ciona<br />

<strong>el</strong> hecho, dice que <strong>el</strong> castrum <strong>de</strong> Castagnore, quod erat<br />

Cathanorum, capit et funditus <strong>de</strong>struit (THOLOMEO 1955:<br />

147


Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

Fig. 48. G<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> Cecio, propietario d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatino <strong>en</strong> Valfreddana.<br />

27). <strong>El</strong> término Cathanorum, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te aplicado a los<br />

aristócratas propietarios <strong>de</strong> castillos, <strong>de</strong>bería interpretarse <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> señoría ejercida por <strong>el</strong> monasterio.<br />

No obstante, tal y como muestra <strong>el</strong> registro arqueológico,<br />

<strong>el</strong> castillo no se abandonó. No contamos con noticias al<br />

respecto, pero se produjo un cambio <strong>de</strong> propiedad d<strong>el</strong> castillo.<br />

Si bi<strong>en</strong> no t<strong>en</strong>emos con fu<strong>en</strong>tes r<strong>el</strong>ativas al castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XII, sabemos que <strong>en</strong> <strong>el</strong> XIII se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> familia Gallo 40. Los Gallo eran una familia <strong>de</strong> mercantes<br />

resid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> que poseían <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja Edad<br />

Media <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Colle <strong>de</strong> Compito (Castro Novo <strong>de</strong><br />

Compito) junto a <strong>la</strong> familia Lambercioni, y, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

mediados d<strong>el</strong> XIII, contro<strong>la</strong>ban también Castagnori (ASL,<br />

San Romano, 24 marzo 1253). Es posible que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII<br />

este grupo familiar haya adquirido <strong>la</strong>s ruinas d<strong>el</strong> castillo con<br />

<strong>la</strong> complicidad <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y lo haya reconstruido. La edificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> torre, que contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> vía, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Santo<br />

Tommaso 41, situadas fuera d<strong>el</strong> primer recinto, ava<strong>la</strong>n esta<br />

interpretación.<br />

5. Las únicas excavaciones sistemáticas <strong>de</strong> Seimiglie han<br />

sido realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatino Valfreddana<br />

(CIAMPOLTRINI-NOTINI 1983), y han permitido recuperar una<br />

fase <strong>de</strong> ocupación etrusca, una h<strong>el</strong><strong>en</strong>ística (V-III a. C.) y otra<br />

medieval.<br />

<strong>El</strong> castillo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Freddana, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> oril<strong>la</strong> opuesta <strong>de</strong> Castagnori. La colina <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual surge<br />

<strong>el</strong> castillo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a 482 m, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los<br />

restos <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Montecatino, citada<br />

por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1202 (ASL, Santa Giustina, 10<br />

julio 1202). En 1982 se realizó una excavación <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia,<br />

abri<strong>en</strong>do dos catas que cubr<strong>en</strong> unos 100 m 2.<br />

La primera fase <strong>de</strong> ocupación medieval correspon<strong>de</strong> a un<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tierra negra y compacta, con grumos <strong>de</strong> cal <strong>en</strong> los<br />

que han aparecido tres hogares que han sido interpretados<br />

como <strong>la</strong> actividad constructiva d<strong>el</strong> castillo. Esta fase ha sido<br />

fechada <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XI. Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> estos<br />

estratos <strong>de</strong> fundación se ha <strong>en</strong>contrado un recinto amural<strong>la</strong>do<br />

interrumpido por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una puerta, con un simple<br />

sistema <strong>de</strong> cierre d<strong>el</strong> que se conservan tres agujeros <strong>de</strong> poste.<br />

148<br />

En <strong>el</strong> siglo XII se reforzó <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> y se construyó un nuevo<br />

recinto. La iglesia, construida con sil<strong>la</strong>res escuadrados, se<br />

pue<strong>de</strong> fechar <strong>en</strong> este mismo período. No obstante, <strong>la</strong> limitada<br />

superficie excavada no ha permitido valorar <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>en</strong> ambas fases.<br />

Un aspecto importante que hay que subrayar es <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>do altomedieval preced<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong><br />

castillo. Tras <strong>el</strong> abandono d<strong>el</strong> siglo III a. C., <strong>la</strong> colina solo se<br />

ocupó <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI, cuando se construyó <strong>el</strong> castillo.<br />

La primera m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> mismo es d<strong>el</strong> año 1082 (RCL 464),<br />

aunque G. Ciampoltrini ha sost<strong>en</strong>ido que <strong>la</strong> fundación tuvo<br />

lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo. De hecho, es a partir <strong>de</strong> los<br />

años 30 d<strong>el</strong> siglo cuando aparece por primera vez <strong>el</strong> topónimo<br />

<strong>de</strong> Montecatino. Por los datos con los que contamos, <strong>la</strong><br />

fundación <strong>de</strong> este castillo se <strong>de</strong>be a un cierto Cecio, d<strong>el</strong> que<br />

t<strong>en</strong>emos algunas noticias (Fig. 48).<br />

Cecio pert<strong>en</strong>ece a una familia <strong>de</strong> ricos propietarios que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> varias zonas <strong>de</strong> Seimiglie, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Verciano, al sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. No obstante, también ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Vorno, Docaia, Toringana, Parezzana y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

plebanía <strong>de</strong> Torre. Su hijo, Jordano, no parece compartir <strong>el</strong><br />

interés <strong>de</strong> sus familiares por Montecatino. Sabemos que vivía<br />

<strong>en</strong> <strong>Luca</strong> cerca <strong>de</strong> Santa Maria in Via, y que conc<strong>en</strong>tró sus<br />

intereses patrimoniales <strong>en</strong> <strong>la</strong> ya seña<strong>la</strong>da área <strong>de</strong> Verciano,<br />

don<strong>de</strong> era uno <strong>de</strong> los mayores propietarios 42.<br />

No contamos con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos para saber que tipo <strong>de</strong> control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción ejercía <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> Cecio <strong>en</strong> Montecatini,<br />

pero <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema métrico local, <strong>el</strong> starium <strong>de</strong><br />

Montecatino, es un indicio importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

mercado local y <strong>de</strong> uno control importante <strong>de</strong> los mecanismos<br />

<strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> los exced<strong>en</strong>tes productivos 43. Sabemos,<br />

a<strong>de</strong>más, que <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> Cecio t<strong>en</strong>ía amplias posesiones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Torre que incluían al m<strong>en</strong>os una curtis y<br />

varias t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias.<br />

En <strong>el</strong> período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre los años 1082-1142 esta<br />

familia fue <strong>la</strong> promotora <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un segundo<br />

castillo situado cerca <strong>de</strong> Montecatino, que <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

l<strong>la</strong>ma Cast<strong>el</strong>lo Novo (RCL 961-962). Aunque no ha sido<br />

posible ubicar con precisión este castillo, sabemos que se<br />

<strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Torre. Tanto <strong>la</strong><br />

morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina <strong>de</strong> Montecatino como <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción


docum<strong>en</strong>tal, monte et poio atque cast<strong>el</strong>lo quod vocatur<br />

Cast<strong>el</strong>lum Novum permit<strong>en</strong> excluir que se tratase <strong>de</strong> un «doble<br />

castillo» como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Montecatini o Vivinaia <strong>en</strong> Valdinievole.<br />

En 1142, Jordano cedió al Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral ambos<br />

castillos y todos sus bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Torre pro anime<br />

mee …remedio y <strong>de</strong> los suyos, conc<strong>en</strong>trándose a partir <strong>de</strong> este<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> sus propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Verciano. Las razones <strong>de</strong> tal<br />

donación no son muy evid<strong>en</strong>tes, pero favoreció <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> un tercer polo señorial fuerte <strong>en</strong> esta zona, al <strong>la</strong>do d<strong>el</strong><br />

episcopal <strong>en</strong> Moriano y d<strong>el</strong> <strong>de</strong> Mammoli <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> los<br />

señores «<strong>de</strong> Montemagno».<br />

Así pues, es probable que <strong>el</strong> Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

sean los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> reestructuración y reconstrucción<br />

d<strong>el</strong> castillo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII.<br />

Mi<strong>en</strong>tras que d<strong>el</strong> Castro Novo no contamos con más noticias,<br />

Montecatino <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIV carecía <strong>de</strong> un recinto amural<strong>la</strong>do<br />

y estaba ocupado por, al m<strong>en</strong>os, cuatro casas adyac<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

iglesia (CIAMPOLTRINI-NOTINI 1987: 257).<br />

6. Otro castillo don<strong>de</strong> se han recuperado importantes datos<br />

arqueológicos es Monte Zano, situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Vorno,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> los Montes Pisanos. Se<br />

trata <strong>de</strong> una colina situada a 458 m, <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad<br />

<strong>de</strong> los dos castillos <strong>de</strong> Vorno (A Cast<strong>el</strong>lo y Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio<br />

di Vorno), formando una red <strong>de</strong> estructuras fortificadas.<br />

Las prospecciones realizadas por <strong>el</strong> grupo arqueológico <strong>de</strong><br />

Capannori (FRILLI 1998: 69-70) han permitido observar <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos restos <strong>de</strong> muros y <strong>de</strong> otros materiales<br />

constructivos, así como <strong>la</strong>jas <strong>de</strong> pizarra análogas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Segromigno. La única construcción conservada es una casa<br />

<strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nieve, característica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

colinas y zonas <strong>el</strong>evadas d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino toscano 44. Durante<br />

los trabajos <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> un repetidor <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión<br />

fue posible recuperar un grupo <strong>de</strong> cerámicas medievales,<br />

que permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er informaciones r<strong>el</strong>ativas al período <strong>de</strong><br />

ocupación d<strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> testi (Fig. 45, n.<br />

6) asociados a ol<strong>la</strong>s simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> San Ginese y<br />

a otras vacuo<strong>la</strong>das, así como <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s jarras<br />

<strong>de</strong>coradas con ondas incisas (Fig. 45, n. 7-9), análogas a<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Segromigno y <strong>de</strong> otros yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Valdinievole,<br />

permit<strong>en</strong> proponer una cronología <strong>de</strong> los materiales <strong>en</strong> torno<br />

a los siglos X-XI.<br />

No contamos con noticias docum<strong>en</strong>tales sobre <strong>el</strong> castillo,<br />

aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> Donato, que<br />

poseía una casa y una torre <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio <strong>de</strong> San Piero, se<br />

<strong>de</strong>finían como nobiles <strong>de</strong> Monte Zano (ver p. 222).<br />

7. Otras excavaciones arqueológicas se han realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Ripafratta (Foto 79). En este caso nos <strong>en</strong>contramos<br />

fr<strong>en</strong>te a una fortificación situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y<br />

Pisa, por lo que <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ambas ciuda<strong>de</strong>s ha sido<br />

muy importante 45. La exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> colina don<strong>de</strong> surgirá<br />

<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> una iglesia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1000 permite p<strong>en</strong>sar<br />

que <strong>la</strong> zona estaba ocupada ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media. <strong>El</strong><br />

149<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

castillo está docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1085 y fue construido<br />

por los señores «<strong>de</strong> Ripafratta», vincu<strong>la</strong>dos al obispo como<br />

llevadores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es eclesiásticos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo anterior<br />

(MDL V/3 n. 1419; 1514). Los conflictos armados <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

comunas trajeron como consecu<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> cambio continuo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad d<strong>el</strong> castillo, que pasó <strong>de</strong> una a otra <strong>ciudad</strong>.<br />

La necesidad <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r este importante paso comportó<br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un complejo sistema <strong>de</strong> fortificaciones <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> Ripafratta (REDI 1984). En <strong>el</strong> año 1162 <strong>la</strong><br />

comuna pisana reconstruyó <strong>el</strong> recinto d<strong>el</strong> castillo, adquiri<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones actuales (Foto 80). Las excavaciones<br />

realizadas no han sido publicadas más que parcialm<strong>en</strong>te, por<br />

lo que no hay constancia <strong>de</strong> que hayan sido <strong>en</strong>contradas fases<br />

preced<strong>en</strong>tes a dicha reconstrucción.<br />

4. <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Seimiglie<br />

Un primer aspecto que hay que seña<strong>la</strong>r es que <strong>en</strong> Seimiglie<br />

se construyeron tantos castillos como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis. Consi<strong>de</strong>rando so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los castillos m<strong>en</strong>cionados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita, su número es prácticam<strong>en</strong>te<br />

idéntico al <strong>de</strong> Valdinievole <strong>en</strong> los siglos X-XII, aunque <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Seimiglie es ligeram<strong>en</strong>te más pequeño. A<strong>de</strong>más,<br />

<strong>la</strong>s iniciativas señoriales fueron más precoces que <strong>en</strong> cualquier<br />

otra comarca.<br />

Sin embargo, esta comarca pres<strong>en</strong>ta algunas particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s<br />

importantes respecto al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis que explican<br />

<strong>el</strong> fracaso d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong><br />

Seimiglie y su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas. Un aspecto importante<br />

es <strong>la</strong> limitada pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> curtes «<strong>en</strong>caramadas». Son<br />

pocas, y <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

nordoccid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca.<br />

A pesar <strong>de</strong> esta difer<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong> los castillos se<br />

construyeron sobre al<strong>de</strong>as (Orbicciano, Vorno, Gragnano o<br />

San G<strong>en</strong>naro) o iglesias (Ripafratta o Moriano) ya exist<strong>en</strong>tes.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> una veint<strong>en</strong>a <strong>de</strong> casos es posible que los<br />

castillos se construyes<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas vírg<strong>en</strong>es, como sucedió <strong>en</strong><br />

Montecatino Valfreddana o Vaccoli.<br />

Otra característica notable <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> Seimiglie es <strong>la</strong><br />

importancia que han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s <strong>de</strong>serciones castrales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Baja Edad Media, <strong>de</strong> manera que <strong>en</strong> los siglos XIII-XIV se<br />

habían abandonado prácticam<strong>en</strong>te todos (LEVEROTTI 1992;<br />

PINTO 1988: 250-251).<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista arqueológico, los castillos <strong>de</strong> Seimiglie<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran importancia porque permit<strong>en</strong> conocer con una<br />

cierta precisión <strong>la</strong> morfología y características <strong>de</strong> los castillos<br />

<strong>en</strong> los siglos X-XI. Fr<strong>en</strong>te a otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, don<strong>de</strong><br />

los castillos <strong>de</strong> los siglos X-XI fueron curtes restauradas,<br />

posteriorm<strong>en</strong>te modificadas <strong>en</strong> los siglos sigui<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>strucciones o abandonos <strong>de</strong> algunos castillos, como Vaccoli,<br />

Castagnori o Segromigno permit<strong>en</strong> conocer <strong>la</strong>s fases más<br />

antiguas.<br />

Pero, a<strong>de</strong>más, hay otro factor que contribuye a conservar<br />

intactos los <strong>de</strong>pósitos más antiguos: <strong>la</strong> casi total aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>ovaciones urbanísticas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII. Como ya hemos


Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er <strong>en</strong> estas páginas, <strong>el</strong> siglo XII fue<br />

un mom<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral para <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong>. La<br />

difusión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos señoriales y <strong>el</strong> reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

castillos permitió contar con mecanismos más eficaces <strong>de</strong><br />

extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas, que se invirtieron <strong>en</strong> transformar<br />

y ampliar los castillos. En Seimiglie estas transformaciones<br />

fueron prácticam<strong>en</strong>te inexist<strong>en</strong>tes y se conc<strong>en</strong>traron<br />

nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector nordoccid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s colinas y <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Freddana. La reconstrucción <strong>de</strong><br />

Castagnori por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Gallo, <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mural<strong>la</strong> y construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Montecatino por<br />

parte d<strong>el</strong> Capítulo, <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> segundo castillo también<br />

<strong>en</strong> Montecatino, o <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> pa<strong>la</strong>tium episcopal <strong>en</strong><br />

Moriano son los pocos ejemplos disponibles.<br />

La razón última <strong>de</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta r<strong>en</strong>ovación es <strong>la</strong> escasa<br />

capacidad <strong>de</strong> control señorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción campesina y<br />

<strong>de</strong> gestionar los exced<strong>en</strong>tes. La incapacidad <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong><br />

conc<strong>en</strong>trar <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to es otro indicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca. Entre los pocos castillos<br />

que alcanzaron un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>mográfico notables hay que<br />

seña<strong>la</strong>r los casos <strong>de</strong> Moriano, Porcari y Cast<strong>el</strong>vecchio <strong>de</strong><br />

Sesto (actualm<strong>en</strong>te Cast<strong>el</strong>vecchio <strong>de</strong> Compito), mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros fueron <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones.<br />

Moriano surgió como castillo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stinado a<br />

acoger <strong>en</strong> su interior a un número notable <strong>de</strong> personas, y<br />

probablem<strong>en</strong>te durante <strong>el</strong> siglo X y <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> XI<br />

creció <strong>de</strong> forma consi<strong>de</strong>rable. La construcción d<strong>el</strong> segundo<br />

castillo es <strong>el</strong> indicio más importante significativo. Igualm<strong>en</strong>te,<br />

iniciativas como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los cuatro castillos <strong>de</strong> Compito<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong> haber influido sobre <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to,<br />

aunque <strong>el</strong> abandono progresivo <strong>de</strong> tres <strong>de</strong> <strong>el</strong>los favoreció<br />

<strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso; <strong>de</strong> todas formas,<br />

<strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s alturas estuvo<br />

favorecida por razones ecológicas, como fue <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong><br />

Lago <strong>de</strong> Sesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> siglo XI, que obligó al tras<strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vieja plebanía <strong>de</strong> Villoria a Compito (ANDREUCCI 1964).<br />

Otro caso significativo es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Aquilea, creado<br />

por <strong>el</strong> Obispo <strong>en</strong> los primeros <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XII, que<br />

trajo como consecu<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os una parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Dardagna hacia su interior<br />

(WICKHAM 1995a: 74).<br />

Porcari (Foto 81) se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía<br />

Francig<strong>en</strong>a. <strong>El</strong> pob<strong>la</strong>do estaba dividido <strong>en</strong> dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

distintas, <strong>el</strong> castillo y <strong>el</strong> burgo situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado d<strong>el</strong><br />

camino. <strong>El</strong> carácter bipartito <strong>de</strong> Porcari fue tan fuerte que t<strong>en</strong>ía<br />

dos iglesias separadas, e incluso se formaron dos concejos<br />

distintos (SEGHIERI 1985: 65 ss.). En este caso <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vía y <strong>de</strong> un mercado local han sido <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico d<strong>el</strong> castillo, probablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca.<br />

La construcción <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> Seimiglie produjo <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> conjunto d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to un efecto limitado, aunque <strong>en</strong><br />

algunas zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> castillos fue<br />

muy alta, como <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colinas nordoccid<strong>en</strong>tal y <strong>el</strong><br />

valle d<strong>el</strong> río Freddana (9 castillos) o a Compito (4 castillos),<br />

<strong>el</strong> castillo se convirtió <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales tipologías <strong>de</strong><br />

resid<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> (ONORI 1984).<br />

150<br />

Por último, otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>cial d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong><br />

Seimiglie fueron los fundadores <strong>de</strong> los castillos, principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tes y familias bi<strong>en</strong> radicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. Los con<strong>de</strong>s y los<br />

repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r público, que tuvieron un importante<br />

pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, ap<strong>en</strong>as están pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> Seimiglie. La única excepción es <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Marlia por los con<strong>de</strong>s Aldobran<strong>de</strong>schi a finales<br />

d<strong>el</strong> siglo X.<br />

Asimismo, los aristócratas que gozaron d<strong>el</strong> control <strong>de</strong><br />

los diezmos eclesiásticos tuvieron un pap<strong>el</strong> muy escaso<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Seimiglie. Por <strong>el</strong> contrario, fue<br />

muy importante <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> familias <strong>de</strong> extracción<br />

urbana <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>dos d<strong>el</strong> Obispo. Aunque su pres<strong>en</strong>cia está<br />

docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis a partir d<strong>el</strong> siglo XIII, <strong>en</strong><br />

esta comarca su iniciativa fue muy importante ya a partir<br />

d<strong>el</strong> siglo XI.<br />

A<strong>de</strong>más, fue difer<strong>en</strong>te <strong>la</strong> extracción social <strong>de</strong> estos grupos.<br />

En <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los gran<strong>de</strong>s grupos<br />

mercantiles <strong>de</strong> una cierta capacidad económica llegaron<br />

a adquirir o construir castillos. En Seimiglie, <strong>en</strong> cambio,<br />

<strong>la</strong> situación está mucho más diversificada: al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> los<br />

comerciantes y artesanos, aparec<strong>en</strong> otros grupos vincu<strong>la</strong>dos<br />

a <strong>la</strong> comuna. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> algunas familias <strong>de</strong> jueces que<br />

poseyeron o construyeron los castillos <strong>de</strong> Vaccoli, Fibbial<strong>la</strong><br />

o Vorno. También los Avvocati fundaron <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Coldipozzo.<br />

Por último, también <strong>la</strong>s instituciones eclesiásticas fundaron<br />

sus propios castillos <strong>en</strong> Seimiglie. <strong>El</strong> obispo actuó <strong>de</strong> forma<br />

semejante a cuanto hizo <strong>en</strong> Valdinievole; construyó varios<br />

castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X, jugando un importante pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

control d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to su influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>cayó <strong>de</strong> forma proporcional al crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

urbano sobre <strong>la</strong> comarca. La formación <strong>de</strong> un distrito señorial<br />

autónomo <strong>en</strong> Moriano y Sorbano fue cons<strong>en</strong>tida y respetada<br />

por <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, aunque se evitó <strong>la</strong> expansión política d<strong>el</strong><br />

obispo <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> Seimiglie. Una política más dinámica<br />

<strong>la</strong> jugó <strong>el</strong> Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral: t<strong>en</strong>ía varios <strong>territorio</strong>s<br />

señoriales ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo X, aunque so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong><br />

siglo XII com<strong>en</strong>zó a adquirir porciones o castillos completos,<br />

como <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> Montecatino, Maggiano<br />

y Fibbial<strong>la</strong>. Por <strong>el</strong> contrario, los monasterios <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />

una política más dinámica <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> castillos. Ya<br />

hemos indicado <strong>la</strong>s numerosas construcciones realizadas por<br />

<strong>la</strong> Abadía <strong>de</strong> Sesto <strong>en</strong> los primeros dos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XI,<br />

o <strong>la</strong> fortificación, durante <strong>el</strong> mismo siglo, <strong>de</strong> Castagnori por<br />

parte <strong>de</strong> San Salvador.<br />

En síntesis, Seimiglie fue <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> más estrecham<strong>en</strong>te<br />

vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual ésta <strong>en</strong>contró su natural<br />

y lógica expansión. No obstante, <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> forma parte d<strong>el</strong><br />

ord<strong>en</strong> feudal y, como tal, <strong>en</strong> su propia articu<strong>la</strong>ción interna<br />

hay espacio para señorías como <strong>la</strong> ejercida por <strong>el</strong> Obispo<br />

<strong>en</strong> Moriano, los Avvocati <strong>en</strong> Coldipozzo, y <strong>la</strong> Abadía <strong>de</strong><br />

Sesto o los Porcaresi <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Seimiglie 46. La<br />

prohibición <strong>de</strong> constituir castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> Seimiglie<br />

hay que interpretar<strong>la</strong> más como una am<strong>en</strong>aza que como<br />

un programa sistemático, por lo que, al final, <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> castillos fue simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Los castillos <strong>de</strong> Seimiglie no fueron, ni <strong>en</strong> cantidad ni <strong>en</strong>


dim<strong>en</strong>siones, distintos <strong>de</strong> los d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (Foto 82,<br />

83). Los castillos <strong>de</strong> Valdinievole o <strong>de</strong> otra comarca <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

<strong>de</strong>berían parecerse mucho, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI, a <strong>la</strong>s fortificaciones<br />

fosilizadas por <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strucciones <strong>de</strong> Seimiglie. La iniciativa,<br />

pues, no faltó. La principal difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong><br />

Seimiglie es, simplem<strong>en</strong>te, que los castillos no fueron capaces<br />

<strong>de</strong> construir <strong>territorio</strong>s castrales y reorganizar <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong>s estructuras productivas 47.<br />

<strong>El</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to siempre estuvo disperso, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

nordoccid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca, don<strong>de</strong> se conc<strong>en</strong>traban <strong>el</strong><br />

mayor número <strong>de</strong> castillos y <strong>la</strong>s señorías más fuertes (Obispo,<br />

Capítulo, señores «<strong>de</strong> Montemagno». También <strong>el</strong> parc<strong>el</strong>ario<br />

y <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad fueron características<br />

estructurales que no cambiaron <strong>en</strong> los siglos X-XII. Así,<br />

pues, <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> no<br />

se produjo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strucciones sistemáticas <strong>de</strong> los<br />

castillos -que no son más que episódicas- sino a través d<strong>el</strong><br />

control que <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> impuso a <strong>la</strong>s estrategias y a<br />

<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones productivas campesinas. <strong>El</strong> dominio <strong>de</strong> un<br />

sistema productivo dirigido hacia <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> los<br />

exced<strong>en</strong>tes productivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propiedad impidió <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> señorías fuertes, que<br />

pudies<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r eficaces formas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas<br />

feudales. Las mismas características <strong>de</strong> los castillos muestran<br />

estas limitaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los exced<strong>en</strong>tes agrarios.<br />

En este s<strong>en</strong>tido no ti<strong>en</strong>e cabida p<strong>la</strong>ntear <strong>el</strong> fracaso d<strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> una óptica <strong>de</strong> oposición estructural con<br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, ya que <strong>la</strong> hegemonía urbana no se realizó <strong>en</strong><br />

términos políticos sino más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

campesina y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los exced<strong>en</strong>tes. Por eso, aunque<br />

los castillos sobrevivieron hasta <strong>la</strong> Baja Edad Media, no<br />

parec<strong>en</strong> haber sido objeto <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovaciones urbanísticas y<br />

arquitectónicas significativas <strong>en</strong> los siglos XII-XIII, como<br />

sucedió <strong>en</strong> Valdinievole.<br />

NOTAS<br />

1 «Volumus autem, ut a predicta urbe infra sex milliaria<br />

cast<strong>el</strong><strong>la</strong> non edific<strong>en</strong>tur, et si aliquis munire presumpserit,<br />

nostro imperio et auxilio <strong>de</strong>struantur» (MGH, DIPLOMATA<br />

VI, n. 334: 438)<br />

2 <strong>El</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong>finido compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong> Sesto<br />

Moriano, Torre, Monsagrati, Santo Stefano, San Macario,<br />

Arliano, Massa, Vorno, Compito, San Paolo, Lunata, Lammari,<br />

Marlia, San Pancrazio, Segromigno y San G<strong>en</strong>naro (MDL<br />

I: 199). Como hemos dicho anteriorm<strong>en</strong>te, San G<strong>en</strong>naro <strong>en</strong><br />

realidad se <strong>en</strong>contraba integrada social y políticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Valdinievole y <strong>en</strong> Porcari. Según los autores, esta concesión<br />

reconoce y refuerza una situación <strong>de</strong> predominio <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

mi<strong>en</strong>tras que para otros supone un verda<strong>de</strong>ro límite a <strong>la</strong><br />

jurisdicción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> otros sectores <strong>de</strong> su condado<br />

(WICKHAM 1995a; ANDREOLLI 1998a).<br />

151<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

3 Una reconstrucción <strong>de</strong> su trazado se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> BELLI<br />

BARSALI 1973: 519 ss. y tav. 5. Sobre <strong>el</strong> Hospital <strong>de</strong> Altopascio<br />

y <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, <strong>el</strong> estudio más reci<strong>en</strong>te es CENCI<br />

1996.<br />

4 En Seimiglie contaban con sistemas métricos locales los<br />

castillos <strong>de</strong> Moriano, Montecatino Valfreddana, Vorno,<br />

Octavo, Compito, a los que habría que añadir otra <strong>de</strong>c<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> sistemas métricos que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong><br />

consolidación <strong>de</strong> los concejos rurales o <strong>de</strong> señorías, como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> «sistarium Fralmingo». Sobre <strong>la</strong> integración<br />

mercantil <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> con su <strong>territorio</strong> respecto a otras zonas <strong>de</strong><br />

<strong>Toscana</strong>, QUIRÓS CASTILLO 1997a.<br />

5 Sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media <strong>la</strong>s cifras<br />

manejadas por los diversos autores varían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 15.000<br />

a los 30.000 habitantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XIV,<br />

bajando sucesivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno a los 10.000 habitantes<br />

<strong>en</strong> 1368-1373 (GINATEMPO-SANDRI 1990: 106 y 260). La<br />

primera cuantificación fiable serían <strong>la</strong>s 4.746 personas que<br />

juraron fid<strong>el</strong>idad <strong>en</strong> 1331 al nuevo señor <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, Giovanni<br />

<strong>de</strong> Boemia.<br />

6 Probablem<strong>en</strong>te se explotaban ya <strong>en</strong> época altomedieval<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Custodia (FARINELLI-FRANCOVICH 1994:<br />

448). En Massa Pisana los Castraccani poseían <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad d<strong>el</strong> siglo XIII algunas minas <strong>de</strong> hierro que alqui<strong>la</strong>ban a<br />

artesanos lombardos (SEGHIERI 1984-1985). Hay que seña<strong>la</strong>r<br />

igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> minas <strong>de</strong> hierro y <strong>de</strong> cobre <strong>en</strong> los<br />

Montes Pisanos durante los últimos siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media<br />

(TARGIONI TOZZETTI 1768, vol. 1: 343-356).<br />

7 Sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Seimiglie los principales<br />

trabajos son los <strong>de</strong> Chris Wickham, que es <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> varios<br />

estudios monográficos <strong>de</strong>dicados a esta comarca (WICKHAM<br />

1978: 502-503; WICKHAM 1990a: 91-97; WICKHAM 1992a;<br />

WICKHAM 1995a: 25-27; 58 ss.).<br />

8 Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> crónica redactada <strong>en</strong> 1497 por Ser Pietro di<br />

Berto Lucchese titu<strong>la</strong>da «Notizie di alcune famiglie e signori<br />

di cast<strong>el</strong>li n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di Lucca e dove abitassero», hoy<br />

perdida. Se conserva una copia <strong>en</strong> <strong>el</strong> manuscrito 1639 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Biblioteca Gubernativa <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (pp. 220-223).<br />

9 La mejor monografía sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Seimiglie <strong>en</strong><br />

época medieval es WICKHAM 1995a. Las refer<strong>en</strong>cias, pues,<br />

a este texto serán continuas, ya que ha constituido una<br />

perman<strong>en</strong>te fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> reflexión para <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pres<strong>en</strong>tes páginas.<br />

10 En realidad <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s estudiadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura son poco<br />

numerosas, por lo que no po<strong>de</strong>mos valorar <strong>el</strong> peso específico<br />

<strong>de</strong> estas estructuras <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />

<strong>El</strong> único caso que pue<strong>de</strong> ser atribuido probablem<strong>en</strong>te a esta<br />

tipología es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>zzaccio <strong>en</strong> Capannori (GAC 1990:<br />

44-54), que pres<strong>en</strong>ta niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> uso tardorrepublicanos e<br />

imperiales, y que presumiblem<strong>en</strong>te ha sido utilizada <strong>en</strong> época<br />

tardorromana y altomedieval (FRILLI 1998: 72), si bi<strong>en</strong> los<br />

datos disponibles son muy fragm<strong>en</strong>tarios.<br />

11 Sobre <strong>la</strong> continuidad estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turiación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los espacios productivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura,


Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

MAILLOUX 1994; 1997a. Noticias sobre <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa ocupación<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> período imperial se <strong>de</strong>duc<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong><br />

los numerosos hal<strong>la</strong>zgos esporádicos <strong>de</strong> material romano<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>en</strong> torno a <strong>Luca</strong> (MENCACCI-ZECCHINI 1982:<br />

159-216).<br />

12 Se agra<strong>de</strong>ce a Giulio Ciampoltrini y a Marco Frilli, d<strong>el</strong><br />

Grupo Arqueológico <strong>de</strong> Capannori, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> estudiar<br />

estos materiales recuperados <strong>en</strong> prospecciones <strong>de</strong> superficie.<br />

Otros hal<strong>la</strong>zgos realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> cercana localidad Forra <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1996 han confirmado <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>zgos romanos<br />

asociados a materiales medievales.<br />

13 No parece posible, a pesar <strong>de</strong> cuanto adviert<strong>en</strong> WICKHAM<br />

1990a y SETTIA 1984a: 490, que <strong>la</strong> iglesia se <strong>en</strong>contrase<br />

ais<strong>la</strong>da y separada d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

14 Actualm<strong>en</strong>te no se conoce <strong>la</strong> ubicación precisa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iglesia.<br />

15 Sin embargo, para diversos autores <strong>la</strong> colina estaba<br />

<strong>de</strong>shabitada antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo (SETTIA<br />

1986b: 124; WICKHAM 1978). So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

excavaciones arqueológicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual colina <strong>de</strong> Santo<br />

Stefano, actualm<strong>en</strong>te ocupada por una viña, podrá dar<br />

informaciones sobre <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta<br />

Edad Media.<br />

16 En <strong>el</strong> año 937 se cita una C<strong>el</strong><strong>la</strong> Domnicilli (MDL V/3,<br />

n. 1248). Otras m<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis aparec<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fase final d<strong>el</strong> siglo; MDL V/3, n. 1592 (a. 984); n. 1722<br />

(a. 998).<br />

17 Constituye una excepción <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 971 <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> obispo Adalongo y Martino <strong>de</strong> Giovanni,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se da <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo un terr<strong>en</strong>o con seis casas que<br />

incluy<strong>en</strong> huertas, viñas y tierras <strong>de</strong> <strong>la</strong>bor, confinantes con <strong>la</strong><br />

carbonaria d<strong>el</strong> cast<strong>el</strong>lo (MDL V/3, n. 1429).<br />

18 <strong>El</strong> segundo castillo se abandona probablem<strong>en</strong>te durante <strong>el</strong><br />

siglo XIII (WICKHAM 1995a: 73). Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1346,<br />

<strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> Pisa construyó una fortaleza con una torre,<br />

probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> d<strong>el</strong> Cast<strong>el</strong>lo Novo (CONCIONI-<br />

FERRI-GHILARDUCCI 1994, n. 299), que fue <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>struida<br />

por <strong>Luca</strong> (SERCAMBI 1892: CCXLV).<br />

19 No ha sido posible realizar una prospección directa d<strong>el</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>to ya que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong><br />

Reale <strong>de</strong> Marlia, don<strong>de</strong> no se permite <strong>el</strong> acceso. Marlia<br />

constituye un ejemplo <strong>de</strong> colina ocupada durante <strong>la</strong> Alta<br />

Edad Media, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo VIII, como muestra<br />

<strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> un r<strong>el</strong>ieve proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia castral <strong>de</strong><br />

San Ter<strong>en</strong>zio fechable <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo VIII-IX. Se recuperó <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

curso <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> excavación realizados <strong>en</strong> los años 30<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> complejo Vil<strong>la</strong> Reale, <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> d<strong>el</strong><br />

Obispo (BELLI BARSALI 1959: 45-46). A<strong>de</strong>más sabemos que<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>struida iglesia <strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio se reconstruyó <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

806 (MDL V/2, n. 330).<br />

20 La última m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> castillo es d<strong>el</strong> mes <strong>de</strong> marzo d<strong>el</strong><br />

año 1055 (CAAL 4, n. 91). A partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación cita <strong>la</strong> curtis y <strong>la</strong> iglesia, pero no <strong>el</strong> castillo.<br />

152<br />

Un docum<strong>en</strong>to redactado pocos meses <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> septiembre<br />

d<strong>el</strong> mismo año, se refiere al «fundam<strong>en</strong>to et casalino illo qua<br />

fui casa curte domnicata qui esse vi<strong>de</strong>tur in loco et finibus<br />

Maril<strong>la</strong> cum etclesia il<strong>la</strong> cui vocabulum est beati Sancti<br />

Ter<strong>en</strong>ti» (CAAL 4, n. 98).<br />

21 <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Rivangaio qui dicitur Ripalta, citado<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1005 con «turris et muris»<br />

(RCL 65), se <strong>en</strong>contraba probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> actual Monte<br />

d<strong>el</strong>l’<strong>El</strong>to (336 m.), al este <strong>de</strong> Domazzano. Rivangaio es <strong>el</strong><br />

nombre <strong>de</strong> una localidad situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Serchio<br />

con un pequeño torr<strong>en</strong>te bajo este monte. <strong>El</strong> abandono d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> producirse ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI o inicios d<strong>el</strong><br />

XII, ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1134 se m<strong>en</strong>ciona <strong>en</strong> <strong>el</strong> monte <strong>de</strong><br />

Ripalta un «cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re ubi iam fuit castrum» (ASL II 429).<br />

22 Hay que distinguir los tres castillos que aparec<strong>en</strong> citados<br />

<strong>en</strong> los diplomas imperiales <strong>de</strong> Enrique II (1020) y Conrado<br />

II (1027), ya que siempre se han confundido <strong>en</strong>tre sí. En <strong>el</strong><br />

primer docum<strong>en</strong>to (CAAL 2, n. 90) se cita <strong>el</strong> «castro quod<br />

est Competum», y se hace m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> «pogium quod dicitur<br />

F<strong>la</strong>mperge», situado «in loco Sexto». Siete años <strong>de</strong>spués<br />

(MGH, DIPLOMATA IV, n. 80: 106 ss.), <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s posesiones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> abadía, se cita <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Sant’Andrea y San Colombano<br />

«in loco Computo cum portione <strong>de</strong> ipso cast<strong>el</strong>lo», que es <strong>el</strong><br />

castillo ya citado anteriorm<strong>en</strong>te; a<strong>de</strong>más se citan <strong>el</strong> «cast<strong>el</strong>lo<br />

vetero et cast<strong>el</strong>lo novo in ipso loco Sexto, quod est constructum<br />

in monte et poio qui dicitur Monte F<strong>la</strong>gimperge». Para<br />

id<strong>en</strong>tificar estos topónimos hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

Compito <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> zona <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Santo Stefano <strong>de</strong> Villora, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cercanía <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> San Ginese (ANDREUCCI 1964), mi<strong>en</strong>tras<br />

que Sesto se refiere a <strong>la</strong> zona más meridional, don<strong>de</strong> se<br />

<strong>en</strong>contraban <strong>el</strong> <strong>la</strong>go y <strong>la</strong> abadía homónima. Así pues, creo<br />

que <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Compito pue<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificarse con Monte<br />

Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio, situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> San Andrea <strong>de</strong><br />

Compito (292 m, FRILLI 1998: 33-5) y docum<strong>en</strong>tado como<br />

tal ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII (ASL Certosa, 8 septiembre 1243); <strong>el</strong><br />

castillo viejo <strong>de</strong> Sesto es <strong>el</strong> actual Cast<strong>el</strong>vecchio <strong>de</strong> Compito<br />

(149 m) y <strong>el</strong> castillo nuevo <strong>de</strong> Sesto sería <strong>el</strong> Monte Cast<strong>el</strong>lo o<br />

Col <strong>de</strong>i Lecci, situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> Colle di Compito<br />

(229 m, FRILLI 1998: 20-21). Un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> especial<br />

interés r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> geografía histórica <strong>de</strong> esta zona es un<br />

mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XV que <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong><br />

«<strong>la</strong>cus Sexti», «<strong>la</strong>cus Poteoli», «<strong>la</strong>cus Compiti» y <strong>el</strong> «<strong>la</strong>cus<br />

procerum sive captaneorum Castri Novi» (BONGI 1872: 325).<br />

<strong>El</strong> mismo monasterio construyó <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Verruca, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> pisano.<br />

23 <strong>El</strong> castillo «in loco Insu<strong>la</strong>», construido por <strong>el</strong> monasterio<br />

<strong>de</strong> Sesto ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1027 (MGH DIPLOMATA IV, n. 80: 106<br />

ss.), fue <strong>de</strong>struido por <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Pisa <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1148<br />

(MARAGONE 1930, vol 2: 12).<br />

24 En Vorno hubo al m<strong>en</strong>os tres castillos; dos docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XII (Cast<strong>el</strong>lo di Vorno y Monte Croce, FRANCESCONI<br />

1965) y otro datado arqueológicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los siglos XI-XII<br />

(Monte Zano). Los dos primeros pued<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificarse con los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>cio di Vorno (174 m, FRILLI 1998: 61-66) y<br />

A Cast<strong>el</strong>lo (410 m, FRILLI 1998: 66-68). La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> jueces<br />

<strong>de</strong> extracción urbana como promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

los castillos no fue exclusiva <strong>de</strong> Seimiglie. En Valdinievole


los señores «<strong>de</strong> Maona» son, <strong>en</strong> sus primeras g<strong>en</strong>eraciones,<br />

jueces imperiales (SPICCIANI 1992a), si bi<strong>en</strong> contaban con<br />

bi<strong>en</strong>es patrimoniales <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. La familia <strong>de</strong> Vorno se<br />

pue<strong>de</strong> alinear con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias aristocráticas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis, <strong>en</strong> cuanto que poseían los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía<br />

<strong>de</strong> Vorno, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> San Macario y Santo Stefano<br />

(MDL V/3, n. 1777).<br />

25 Sobre los señores «<strong>de</strong> Bozzano» y sus posesiones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis se sabe aún <strong>de</strong>masiado poco. En Seimiglie <strong>de</strong>bió <strong>de</strong><br />

ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias más activas, por lo que <strong>la</strong> comuna<br />

int<strong>en</strong>tó, y <strong>en</strong> ciertas ocasiones consiguió, <strong>de</strong>struir sus castillos<br />

(1185). Protegidos por Enrique VI, este emperador estableció<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> privilegio <strong>de</strong> 1186 que su castillo <strong>de</strong> Bozzano <strong>de</strong>bería<br />

ser preservado por <strong>Luca</strong> (MDL I: 199).<br />

26 Sus propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> cercana localidad <strong>de</strong> Quiesa están<br />

docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> ASL, Archivio di Stato, 5 agosto 1184.<br />

Sobre su pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia al linaje aristocrático <strong>de</strong> los señores<br />

«<strong>de</strong> Bozzano», ASL, Spedale , 8 febrero 1159, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se<br />

nombra a su padre y a su tío.<br />

27 En <strong>el</strong> acto aparec<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> <strong>ciudad</strong>anos, que garantizan<br />

y asist<strong>en</strong> a los pactos que se establec<strong>en</strong> para poner fin a <strong>la</strong><br />

disputa. Al <strong>la</strong>do d<strong>el</strong> juez Ro<strong>la</strong>ndo y <strong>de</strong> un cierto Ro<strong>la</strong>ndino,<br />

aparec<strong>en</strong> otras siete personas, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuales están<br />

vincu<strong>la</strong>das indirectam<strong>en</strong>te con Maggiano. Guli<strong>el</strong>mo Brunichi<br />

podría t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>ación con H<strong>en</strong>rigis quodam Brunichi, que es<br />

uno <strong>de</strong> los consules consortorum podii. Por su parte C<strong>la</strong>no<br />

y Dato son hermanos e hijos <strong>de</strong> Ma<strong>la</strong>fronte, merca<strong>de</strong>r y<br />

usurero docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> Moriano durante los años 1146-1182<br />

(WICKHAM 1995a: 135-136) y hermanos <strong>de</strong> Bonav<strong>en</strong>tura,<br />

activo <strong>en</strong> Maggiano durante los años 1221-1247.<br />

28 Guido Pagan<strong>el</strong>li <strong>en</strong> 1182 fue consul maior <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> (TIRELLI 1982: 188).<br />

29 En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Garfagnana, se ha sost<strong>en</strong>ido que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> torno a los castillos fue un proceso<br />

limitado y <strong>de</strong> poco alcance, <strong>de</strong>bido al interés <strong>de</strong> los linajes<br />

aristocráticos por no romper <strong>la</strong> unidad territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis y por participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida urbana (WICKHAM 1997).<br />

Como veremos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes capítulos, <strong>la</strong> evolución<br />

d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Garfagnana y <strong>en</strong> Versilia permite<br />

cuestionar tal interpretación.<br />

30 Sobre Ant<strong>el</strong>min<strong>el</strong>lo, que había ejercido <strong>en</strong> varias ocasiones<br />

<strong>la</strong> figura <strong>de</strong> consul maior, WICKHAM 1995a: 150.<br />

31 Sobre Bonav<strong>en</strong>tura, ASL, Archivio Notari, 3 diciembre<br />

1221; í<strong>de</strong>m 19 julio 1227; í<strong>de</strong>m 28 mayo 1243; í<strong>de</strong>m 23 junio<br />

1246; í<strong>de</strong>m 10 mayo 1247.<br />

32 Sobre <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ri como castillos<br />

abandonados, SETTIA 1980a: 49.<br />

33 O<strong>la</strong>riano (a. 1044, CAAL 4, n. 4); San Pietro (a. 1075,<br />

RCL 409); Fico Orticcio (a. 1152, RCL 1088); Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re <strong>de</strong><br />

Colognora (a. 1241, ASL San Ponziano, 11 abril 1241, a.<br />

1387, CONCIONI-FERRI-GHILARDUCCI 1994, n. 693); Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re<br />

<strong>de</strong> Guamo (a. 1146, ASL II 344).<br />

153<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

34 Sobre este grupo familiar po<strong>de</strong>mos contar con <strong>la</strong><br />

reconstrucción g<strong>en</strong>ealógica pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> PESCAGLINI MONTI<br />

1990a: 140-141, 162, n. 61. La m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> varvassores <strong>de</strong><br />

Segromigno se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> reverso <strong>de</strong> los pergaminos<br />

RCL 369 (a. 1070) y 1175 (a. 1159). Ver igualm<strong>en</strong>te SAVIGNI<br />

1996: 594 y ASL, Biblioteca Serviti, 7 diciembre 1204. En<br />

los siglos XIII-XIV residían <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio <strong>de</strong> «Porta<br />

San Gervasio» (MATRAJA 1843: 46, n. 241).<br />

35 <strong>El</strong> perímetro parece correspon<strong>de</strong>r al repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />

varios mapas d<strong>el</strong> siglo XVI conservados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo estatal<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que utilizan <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> como límite <strong>de</strong> propiedad<br />

(MUGNANI 1990: 8 y 11).<br />

36 Se agra<strong>de</strong>ce al Grupo Arqueológico <strong>de</strong> Capannori <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> observar los materiales recuperados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción realizada <strong>en</strong> 1990.<br />

37 Se pue<strong>de</strong> sugerir también para este docum<strong>en</strong>to una<br />

cronología análoga a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> año 1079. En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

ya citado d<strong>el</strong> año 1049 <strong>el</strong> Obispo y los Lambardi <strong>de</strong> Vaccoli<br />

establec<strong>en</strong> un pacto o asociación <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión común <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuotas d<strong>el</strong> castillo. Una vez <strong>de</strong>struido, probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

años 70, los Lambardi v<strong>en</strong>d<strong>en</strong> su cuota a Guido, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>el</strong> Obispo v<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> suya a Ro<strong>la</strong>ndo.<br />

38 Se trata <strong>de</strong> un monasterio ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII cambiará su nombre <strong>en</strong> Santa Giustina<br />

(BELLI BARSALI 1973: 531; SCHNEIDER 1975: 315 ss.).<br />

39 Sobre <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> man<strong>en</strong>te y su significado<br />

socioeconómico <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> luqués, WICKHAM 1994a.<br />

40 En una crónica d<strong>el</strong> siglo XV se afirma que los señores<br />

<strong>de</strong> Castagnori eran una familia d<strong>en</strong>ominada Castagnacci,<br />

que t<strong>en</strong>ían r<strong>el</strong>aciones familiares con los señores «<strong>de</strong><br />

Montemagno».<br />

41 La iglesia se m<strong>en</strong>ciona por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1239<br />

(ASL, Notari, 16 julio 1239) y <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> 1260, GUIDI 1932:<br />

253, n. 4894. En <strong>el</strong> siglo sigui<strong>en</strong>te <strong>la</strong> iglesia está <strong>de</strong>dicada a<br />

Sant’Andrea (MANCINI 1997: 6).<br />

42 Sobre Jordano y su familia, RCL 879, 880, 896, 897, 927,<br />

947, 957, 961, 962, 991, 1030, 1068, 1079 (años 1131-1152).<br />

Respecto a su pap<strong>el</strong> social <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle y al tipo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones<br />

sociales que establece pue<strong>de</strong> ser interesante realizar una<br />

comparación con Gerardini di Moretto <strong>de</strong> Marlia, <strong>en</strong> parte<br />

contemporáneo <strong>de</strong> Jordano (WICKHAM 1995a: 48 ss.). No<br />

obstante, <strong>el</strong> patrimonio <strong>de</strong> Jordano era más amplio, ya que<br />

no se conc<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> un solo pueblo, sino al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> dos,<br />

Verciano y Montecatino.<br />

43 La primera m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> starium es d<strong>el</strong> año 1132 (RCL<br />

889) y será heredado por los nuevos propietarios d<strong>el</strong> castillo<br />

(a. 1150, RCL 1060; a. 1164, RCL 1221). Sobre <strong>el</strong> significado<br />

feudal d<strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas y por tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

y los mercados, KULA 1987. Otro ejemplo significativo es<br />

<strong>el</strong> d<strong>el</strong> sistema métrico <strong>de</strong> Moriano, contro<strong>la</strong>do por <strong>el</strong> obispo<br />

(WICKHAM 1995a: 100, n. 14).<br />

44 Una síntesis sobre este problema se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> MILANESE-


Seimiglie: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

QUIRÓS CASTILLO 1996. Una visión europea <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

y conservación <strong>de</strong> nieve, ACOVITSIOTI-HAMEAU 1996.<br />

45 Sobre los castillos situados <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín <strong>en</strong>tre Pisa y <strong>Luca</strong>,<br />

MANCINI 1965 y REDI 1984.<br />

46 Sobre Moriano, WICKHAM 1995a; sobre Abadía <strong>de</strong> Sesto,<br />

ONORI 1984: 95-108, 81-86.<br />

47 Un paral<strong>el</strong>o interesante es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

<strong>de</strong> Pisa, que pres<strong>en</strong>ta muchas analogías con Seimiglie. En <strong>la</strong><br />

zona <strong>de</strong> Cascina, los castillos tuvieron una vida muy breve,<br />

a pesar <strong>de</strong> que se alcanzó un importante <strong>de</strong>sarrollo señorial<br />

<strong>en</strong> casos como San Casciano (GARZELLA 1986: 72-83). Sobre<br />

otros castillos situados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

toscanas, FRANCOVICH et alii 1997.<br />

154


1. Introducción<br />

3.2. <strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> río Serchio: Garfagnana<br />

Más <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> está ocupada por<br />

<strong>la</strong>s montañas y <strong>la</strong>s colinas d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Serchio. Las<br />

cumbres <strong>de</strong> los Alpes Apuanos, al ori<strong>en</strong>te, y <strong>de</strong> los Ap<strong>en</strong>inos<br />

toscoemilianos, al occid<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> un amplio valle <strong>de</strong><br />

45 Km <strong>de</strong> longitud por <strong>el</strong> que discurre <strong>el</strong> río Serchio. Este<br />

espacio no pert<strong>en</strong>ecía <strong>de</strong> forma completa a <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>. <strong>El</strong> tercio Norte se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong>globado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> Luni, <strong>ciudad</strong> romana abandonada durante <strong>la</strong> Edad Media<br />

y situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite <strong>en</strong>tre <strong>Toscana</strong> y Liguria. No obstante,<br />

<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y otras familias <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> contaban con<br />

importantes intereses patrimoniales <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> lun<strong>en</strong>se y,<br />

<strong>de</strong> hecho, hasta <strong>el</strong> siglo XV estuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> órbita <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

toscana.<br />

Morfológicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio se pres<strong>en</strong>ta como un<br />

valle ap<strong>en</strong>ínico <strong>de</strong> media montaña, con alturas medias <strong>en</strong><br />

torno a los 300-500 m <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas habitadas, y con sistemas<br />

montañosos que crean <strong>la</strong><strong>de</strong>ras abruptas, pero escalonadas. <strong>El</strong><br />

valle es bastante amplio, con excepción <strong>de</strong> un pequeño sector<br />

c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> río circu<strong>la</strong> por una estrecha garganta<br />

<strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>nuovo. Este castillo, probablem<strong>en</strong>te<br />

fundado por los bizantinos, ha constituido y constituye <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro político y <strong>de</strong>mográfico más importante d<strong>el</strong> valle.<br />

Los Alpes Apuanos (máxima altitud 1946 m, Monte Pisanino)<br />

constituy<strong>en</strong> una barrera que separa <strong>el</strong> valle <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa y d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Versilia. Se trata <strong>de</strong> una compleja formación<br />

<strong>el</strong>evada <strong>en</strong> época c<strong>en</strong>ozoica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual predominan <strong>la</strong>s calizas<br />

-que <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte han sido objeto <strong>de</strong> procesos metamórficos-<br />

,y don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran mineralizaciones que han dado lugar<br />

al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> extracción y<br />

<strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> varios metales (hierro, plomo, p<strong>la</strong>ta, etc.).<br />

<strong>El</strong> cordal d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino, por su parte (máxima altitud 2054<br />

m, Monte Prato), separa <strong>la</strong> Garfagnana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lunigiana, <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura padana y <strong>la</strong> montaña <strong>de</strong> Pistoia.<br />

La mitad superior <strong>de</strong> este tramo ap<strong>en</strong>ínico d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong><br />

Serchio se conoce con <strong>el</strong> término Garfagnana (Carfaniana),<br />

término docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> época medieval para referirse al<br />

sector superior d<strong>el</strong> valle situado bajo <strong>la</strong> jurisdicción <strong>de</strong> Luni.<br />

En época lombarda era un fines o circunscripción territorial<br />

pública, que t<strong>en</strong>ía su c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo homónimo 1; <strong>en</strong><br />

cambio, <strong>el</strong> sector c<strong>en</strong>tral d<strong>el</strong> valle gravitaba <strong>en</strong> torno al<br />

castillo <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>nuovo, que daba nombre al fines Castronovo<br />

(SCHNEIDER 1975: 56 ss.). Esta organización administrativa<br />

y territorial se <strong>de</strong>sarticuló a partir d<strong>el</strong> siglo X, y a partir<br />

d<strong>el</strong> siglo XII <strong>el</strong> término Garfagnana se ext<strong>en</strong>dió al <strong>territorio</strong><br />

d<strong>el</strong> valle situado al norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> río Lima<br />

(SANTINI 1964).<br />

De estas indicaciones geográficas se <strong>de</strong>duce, pues, que<br />

<strong>el</strong> valle es una gran vía natural, <strong>de</strong> notable importancia<br />

para <strong>la</strong>s comunicaciones interregionales <strong>en</strong>tre Liguria, <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura padana y <strong>Toscana</strong>, por lo que ha sido atravesada<br />

por un complejo red <strong>de</strong> caminos. Se trata <strong>de</strong> una red <strong>de</strong><br />

comunicaciones que remonta <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Serchio a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s terrazas fluviales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se conc<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as.<br />

155<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

De hecho, <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se dispone mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

estas terrazas sobre <strong>el</strong> río Serchio, si<strong>en</strong>do muy raros los<br />

casos <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as o castillos dispuestos lejos <strong>de</strong> estos caminos<br />

principales. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este sistema <strong>de</strong> caminos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

época romana pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse a partir <strong>de</strong> los escasos datos<br />

arqueológicos exist<strong>en</strong>tes. La misma exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> topónimos<br />

viarios <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer tramo d<strong>el</strong> Serchio, como Sesto <strong>de</strong><br />

Moriano, Valdottavo o Diecimo, apoyan esta teoría. No hay<br />

acuerdo sobre <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> esta vía, que seguía <strong>el</strong> Serchio<br />

hasta <strong>la</strong> actual Piazza al Serchio, don<strong>de</strong> se bifurcaba: por<br />

Sil<strong>la</strong>no hacia <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> Romecchio (1655 m) hacia <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

Padana y por Soraggio hacia <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> Tea, que daba acceso<br />

a Lunigiana. En época medieval (BOTAZZI 1996: 68 ss.) se<br />

siguió usando <strong>la</strong> red <strong>de</strong> comunicaciones romana. En este<br />

caso, <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> los caminos pue<strong>de</strong> analizarse a través d<strong>el</strong><br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> los hospitales y albergues para<br />

viandantes, dispuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terrazas d<strong>el</strong> valle y <strong>en</strong> los pasos<br />

<strong>de</strong> montaña, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> hospital <strong>de</strong> San P<strong>el</strong>legrino<br />

d<strong>el</strong>l’Alpe (ANGELINI 1978) o d<strong>el</strong> <strong>de</strong> San Nico<strong>la</strong>o <strong>de</strong> Tea<br />

(GOBBATO-GRASSI-QUIRÓS CASTILLO 1997). Fue igualm<strong>en</strong>te<br />

importante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una red viaria transversal que<br />

permitió <strong>la</strong>s comunicaciones a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> cumbres<br />

d<strong>el</strong> Oeste, con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura padana, y d<strong>el</strong> Este con <strong>la</strong> costa<br />

<strong>de</strong> Versilia, favoreci<strong>en</strong>do los intercambios mercantiles y<br />

políticos <strong>en</strong>tre Versilia y Garfagnana 2 (PELÙ 1993).<br />

La Garfagnana se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra actualm<strong>en</strong>te ocupada por un<br />

c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> pequeñas o medianas al<strong>de</strong>as, con pocos c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> una cierta <strong>en</strong>tidad. <strong>El</strong> valle muestra aún <strong>la</strong>s hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

una estructura productiva <strong>de</strong> montaña, basada principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> una economía silvopastoril. Los abundantes bosques<br />

<strong>de</strong> castaño -cuyo cultivo ha <strong>de</strong>terminado prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> otras especies autóctonas-, los pastos <strong>de</strong> verano<br />

situados por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 800 metros, y los terrazgos<br />

cultivados int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> los<br />

trazos principales <strong>de</strong> un sistema productivo <strong>en</strong> fase <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>smant<strong>el</strong>ación.<br />

Los historiadores que han estudiado <strong>el</strong> valle <strong>en</strong> época medieval<br />

no están <strong>de</strong> acuerdo sobre <strong>el</strong> proceso formativo <strong>de</strong> esta<br />

estructura agraria. Una difer<strong>en</strong>te valoración e interpretación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas altomedievales han llevado a concluir<br />

a algunos autores que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII se afirmó una<br />

especialización productiva d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una lógica <strong>de</strong> mercado<br />

y <strong>de</strong> división territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción (WICKHAM 1997:<br />

31-35). Hasta este siglo, <strong>la</strong> producción campesina <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Garfagnana no se difer<strong>en</strong>ciaba substancialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> otros<br />

sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, salvo por <strong>el</strong> escaso r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

cereales y <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or importancia d<strong>el</strong> olivo. La trashumancia<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> montaña <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y los pastos invernales d<strong>el</strong><br />

sector c<strong>en</strong>tral y meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> región so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te están<br />

docum<strong>en</strong>tados a partir <strong>de</strong> los siglos XII-XIII (VOLPE 1970:<br />

235; OSHEIM 1977: 63; SCHNEIDER 1975: 149, n. 26). Por<br />

<strong>el</strong> contrario, otros autores adviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

altomedieval <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunas ori<strong>en</strong>taciones productivas<br />

bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> sistema curt<strong>en</strong>se (ANDREOLLI<br />

1993: 77-78).<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> especialización productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

hacia activida<strong>de</strong>s pastoriles y <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación y difusión<br />

d<strong>el</strong> castañedo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII es <strong>el</strong> fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> formalización<br />

y explicitación <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>taciones productivas capturadas<br />

como r<strong>en</strong>ta feudal, que es <strong>la</strong> que se exprime a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación escrita (QUIRÓS CASTILLO 1998a). Por <strong>el</strong>lo, es<br />

necesario establecer <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> jugado por <strong>la</strong> iniciativa señorial<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura agraria, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s montañas <strong>en</strong> una economía regional <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se integran<br />

activida<strong>de</strong>s productivas especializadas dirigidas al mercado,<br />

como <strong>la</strong> trashumancia.<br />

Estos problemas nos llevan directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre <strong>Luca</strong> y <strong>la</strong> Garfagnana durante <strong>la</strong> Edad Media. La<br />

Garfagnana estuvo durante <strong>la</strong> Alta Edad Media bi<strong>en</strong> integrada<br />

socialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, ya que <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

<strong>en</strong>tre los miembros más significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

locales con los grupos dirig<strong>en</strong>tes urbanos eran muy fluidas.<br />

Sin embargo, a partir <strong>de</strong> los siglos X-XI, <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> grupos señoriales forasteros prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> ámbito<br />

urbano rompió esta dinámica. <strong>El</strong> obispo cedió sus amplias<br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle a <strong>la</strong> naci<strong>en</strong>te aristocracia que, a partir<br />

<strong>de</strong> este siglo y sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te, construyó sus<br />

castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle. En torno a estos castillos empezaron<br />

a conc<strong>en</strong>trarse los <strong>de</strong>rechos señoriales, y se produjo una<br />

ruptura con <strong>la</strong> sociedad urbana. Los pequeños propietarios<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle se mantuvieron durante toda <strong>la</strong> Edad<br />

Media <strong>en</strong> un ámbito local y no cedieron tierras a <strong>la</strong>s iglesias<br />

e instituciones urbanas.<br />

Es importante seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, <strong>en</strong> los siglos XII y<br />

XIII, percibió Garfagnana y Versilia como dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

separadas y autónomas respecto a su hegemonía política. Que<br />

esta imag<strong>en</strong> fuese <strong>el</strong> fruto <strong>de</strong> una percepción i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong><br />

estos <strong>territorio</strong>s marginales o <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones<br />

sociales y políticas difer<strong>en</strong>tes, es uno <strong>de</strong> los asuntos que<br />

int<strong>en</strong>taremos analizar a continuación. Lo que es indudable<br />

es que <strong>Luca</strong> tuvo que conquistar <strong>la</strong> Garfagnana a través<br />

<strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> campañas militares <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong> forma<br />

intermit<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1170-1250 3. Un aspecto importante<br />

es que <strong>la</strong> Garfagnana mantuvo un sistema métrico autónomo,<br />

que fue reconocido como tal por parte <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estatuto<br />

<strong>de</strong> 1308 (BONGI 1876, vol. 2, n. 68).<br />

Así pues, <strong>la</strong> Garfagnana constituye, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>, un <strong>territorio</strong> con una id<strong>en</strong>tidad y una personalidad muy<br />

marcadas, tanto por sus características físicas como humanas.<br />

<strong>El</strong> estudio d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle es, pues, una pieza<br />

importante para recomponer <strong>el</strong> mosaico <strong>de</strong> <strong>la</strong> feudalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Este problema ha sido estudiado hasta <strong>el</strong> día <strong>de</strong> hoy,<br />

prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas, que <strong>en</strong> los<br />

siglos XI-XII son muy escasas. La docum<strong>en</strong>tación escrita es<br />

numéricam<strong>en</strong>te significativa para <strong>el</strong> período altomedieval y,<br />

especialm<strong>en</strong>te, para <strong>el</strong> período 750-850. A partir <strong>de</strong> los años<br />

20 d<strong>el</strong> siglo XI y durante todo <strong>el</strong> XII, <strong>el</strong> valle prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>saparece <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación. De forma análoga a cuanto<br />

hemos visto <strong>en</strong> Valdinievole, solo <strong>la</strong> <strong>de</strong>finitiva adquisición<br />

d<strong>el</strong> valle por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII, vu<strong>el</strong>ve a<br />

integrar <strong>el</strong> valle <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito urbano, que es <strong>el</strong> que produce <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación. Así pues, es significativo que no se conserve<br />

ni siquiera un solo contrato <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

156<br />

<strong>el</strong> cercano <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Luni durante <strong>el</strong> período 1175-1230.<br />

Con todo, estas fu<strong>en</strong>tes han permitido <strong>el</strong>aborar un cuadro<br />

interpretativo g<strong>en</strong>eral sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Edad Media 4.<br />

Por su parte, <strong>la</strong> arqueología solo es capaz <strong>de</strong> resolver algún<br />

problema <strong>de</strong> <strong>de</strong>talle y <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir algunos conceptos útiles<br />

para trazar un cuadro g<strong>en</strong>eral. Se han realizado algunas<br />

excavaciones sin una programación específica y mediante<br />

estrategias <strong>de</strong> estudio limitadas. En ningún caso se han<br />

excavado más <strong>de</strong> 100-150 m 2, por lo que <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones es muy limitada. La única<br />

interv<strong>en</strong>ción sistemática realizada <strong>en</strong> Garfagnana dirigida al<br />

estudio d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> se <strong>de</strong>be a L. Giovannetti, que<br />

ha prospectado <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lo,<br />

Careggine y prácticam<strong>en</strong>te toda Pieve Fosciana, constituy<strong>en</strong>do<br />

un instrum<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> programación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />

sucesivas (GIOVANNETTI 1998).<br />

En este trabajo, que ti<strong>en</strong>e como único objetivo poner <strong>de</strong><br />

r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong> características principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> feudalización d<strong>el</strong><br />

valle a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong><br />

los castillos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, se ha creído<br />

oportuno analizar brevem<strong>en</strong>te una muestra significativa,<br />

por lo que se ha <strong>el</strong>egido <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Pieve Fosciana. Sin<br />

embargo, es necesario analizar <strong>la</strong>s bases sobre <strong>la</strong>s cuales se<br />

produjo <strong>la</strong> feudalización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, por lo que se pres<strong>en</strong>ta<br />

un panorama d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media.<br />

2. Anteced<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> Alta Edad Media <strong>en</strong> <strong>el</strong> Valle d<strong>el</strong> río<br />

Serchio<br />

Si <strong>en</strong> Seimiglie hemos visto que ap<strong>en</strong>as po<strong>de</strong>mos contar<br />

con datos arqueológicos para reconstruir <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> período romano y <strong>el</strong> medieval, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

valle d<strong>el</strong> Serchio <strong>la</strong> situación es aún más difícil. La aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> prospecciones sistemáticas y <strong>de</strong> excavaciones programadas<br />

son algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas que pued<strong>en</strong> explicar esta situación,<br />

pero hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, igualm<strong>en</strong>te, los problemas<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia morfología d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

Ni los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> época imperial ni tardorromanos son lo<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te significativos para po<strong>de</strong>r p<strong>la</strong>ntear un mod<strong>el</strong>o<br />

<strong>de</strong> evolución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este período (MENCACCI-<br />

ZECCHINI 1982: 220-229; CIAMPOLTRINI-NOTINI-RENDINI<br />

1991).<br />

La Tavo<strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> V<strong>el</strong>eia, <strong>de</strong> época trajana, <strong>de</strong>scribe<br />

<strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> agrario <strong>en</strong> época altoimperial <strong>de</strong><br />

un amplio <strong>territorio</strong> que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> una parte d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río<br />

Serchio. La imag<strong>en</strong> que se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to es <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to disperso, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> vicus<br />

es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una circunscripción administrativa (BOTTAZZI<br />

1986). No obstante, faltan docum<strong>en</strong>tos arqueológicos que<br />

apoy<strong>en</strong> esta interpretación, ya que los hal<strong>la</strong>zgos son muy<br />

limitados.<br />

Contamos con más datos sobre <strong>el</strong> período tardorromano. Es<br />

posible que <strong>en</strong> este período, <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong><br />

Serchio estuviese formado por al<strong>de</strong>as conc<strong>en</strong>tradas situadas


sobre <strong>la</strong>s terrazas d<strong>el</strong> río Serchio o <strong>en</strong> su proximidad, como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ya m<strong>en</strong>cionado yacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Volcascio. Se trata <strong>de</strong> una<br />

al<strong>de</strong>a abierta formada por un conjunto <strong>de</strong> chozas ligeram<strong>en</strong>te<br />

separadas <strong>en</strong>tre si, pero que forman una al<strong>de</strong>a conc<strong>en</strong>trada<br />

(CIAMPOLTRINI-NOTINI-RENDINI 1991: 703). Los materiales<br />

recuperados permit<strong>en</strong> fechar <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los siglos<br />

IV-V d. C. Se trata <strong>de</strong> un yacimi<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>ta analogías<br />

con Gronda <strong>de</strong> Luscignano (DAVITE 1988; BELATALLA et alii<br />

1991), situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Aul<strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

<strong>El</strong> resto <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este período se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

abrigos y cavernas situadas <strong>en</strong> los sectores d<strong>el</strong> valle don<strong>de</strong><br />

afloran <strong>la</strong>s calizas. Hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, son so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te tres los<br />

contextos <strong>en</strong> los cuales ha sido posible recuperar materiales<br />

tardoantiguos: Cast<strong>el</strong>v<strong>en</strong>ere (Gallicano), Grotta <strong>de</strong>i Cinghialli<br />

(Vil<strong>la</strong> Collemandina) y Caverna d<strong>el</strong>le Fate (Soraggio). Otras<br />

cavernas fueron utilizadas durante <strong>el</strong> período imperial y<br />

abandonadas <strong>en</strong> los siglos II-III (MENCACCI-ZECCHINI 1982).<br />

Se trata <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> ocupación docum<strong>en</strong>tado igualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> meridional, don<strong>de</strong> se han <strong>en</strong>contrado restos <strong>de</strong><br />

este período <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas y bajo <strong>la</strong>s viseras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas 5<br />

(VALENTI 1994: 179-180).<br />

Aunque los datos disponibles no son numéricam<strong>en</strong>te<br />

muy significativos, han permitido <strong>de</strong>ducir que, durante <strong>la</strong><br />

Antigüedad tardía se produjo un interés por <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong><br />

montaña, que se tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ocupación sistemática d<strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> río Serchio. Entre <strong>la</strong>s razones sugeridas para explicar<br />

<strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> estos <strong>territorio</strong>s se han seña<strong>la</strong>do motivos<br />

sociales, climáticos y ecológicos, <strong>en</strong> un cuadro histórico sin<br />

embargo aún poco <strong>de</strong>finido (CIAMPOLTRINI-NOTINI-RENDINI<br />

1991: 706-707).<br />

Gracias a otros hal<strong>la</strong>zgos ap<strong>en</strong>ínicos, es posible p<strong>la</strong>ntear que<br />

a partir d<strong>el</strong> siglo IV se produjo un cambio importante <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos forestales <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> y <strong>de</strong> Luni, que se tradujo <strong>en</strong> un cambio <strong>de</strong> estrategias<br />

productivas. A partir <strong>de</strong> este período están docum<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> Valdinievole y <strong>en</strong> Lunigiana <strong>de</strong> grupos campesinos y<br />

colonos que ocuparon <strong>la</strong>s terrazas fluviales <strong>de</strong> los valles<br />

ap<strong>en</strong>ínicos <strong>en</strong> áreas que pres<strong>en</strong>tan condiciones favorables<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los pastos y <strong>la</strong> agricultura (terr<strong>en</strong>os<br />

básicos, paleofranas,…). La notable difusión d<strong>el</strong> castañedo<br />

<strong>de</strong> fruto y <strong>el</strong> retroceso d<strong>el</strong> bosque mixto mediterráneo,<br />

ampliam<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tados a partir <strong>de</strong> los siglos IV-V, son<br />

indicios muy importantes d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una estructura<br />

agraria tardoantigua basada <strong>en</strong> una gana<strong>de</strong>ría limitada a<br />

pocos animales y una explotación int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> los recursos<br />

forestales (QUIRÓS CASTILLO 1998a).<br />

Los docum<strong>en</strong>tos materiales <strong>de</strong> época altomedieval son muy<br />

limitados y no provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Restos<br />

<strong>de</strong> época lombarda han sido recuperados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong><br />

Piazza al Serchio, don<strong>de</strong> probablem<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>contraba <strong>el</strong><br />

castillo Carfaniana. De forma análoga, restos <strong>de</strong> una posible<br />

sepultura d<strong>el</strong> siglo VII se han localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad<br />

<strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>nuovo, cerca <strong>de</strong> Montealfonso. En este caso, no<br />

contamos con datos específicos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> posible ubicación<br />

d<strong>el</strong> castillo altomedieval (CIAMPOLTRINI 1995a: 564-567).<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos datos, se han hal<strong>la</strong>do restos escultóricos <strong>de</strong><br />

los siglos VIII-IX prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias <strong>de</strong> Santa Maria<br />

<strong>de</strong> Campori (fundada a mediados d<strong>el</strong> siglo VIII, SCHIAPARELLI<br />

157<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

1929, n. 150), <strong>de</strong> San Pietro <strong>de</strong> Careggine (fundada <strong>en</strong> torno<br />

al año 720) y <strong>de</strong> Pieve Fosciana (ya citada <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo VIII).<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as altomedievales ha llevado<br />

a los estudiosos a emplear otras fu<strong>en</strong>tes para reconstruir <strong>la</strong><br />

red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. <strong>El</strong> recurso acrítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> toponimia <strong>de</strong><br />

presunto orig<strong>en</strong> romano ha sido <strong>el</strong> más frecu<strong>en</strong>te. La pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media <strong>de</strong> castillos y al<strong>de</strong>as con topónimos<br />

terminados <strong>en</strong> -ano o -ana y con otras formas <strong>la</strong>tinas ha<br />

llevado a p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estructura d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre época romana y medieval.<br />

Así, <strong>la</strong> superposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as explicaría <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

hal<strong>la</strong>zgos (SEVERINI 1985: 6; CIAMPOLTRINI-NOTINI-RENDINI<br />

1991: 707; CALZOLARI 1996; BOTTAZZI 1996: 66).<br />

Sin embargo, esta hipótesis p<strong>la</strong>ntea algunos problemas.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> los<br />

docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo X pres<strong>en</strong>tan topónimos con<br />

sufijos <strong>en</strong> -ano y -ana. A éstas se podrían añadir otra serie <strong>de</strong><br />

topónimos <strong>de</strong> nombres romanos, alcanzando quizás <strong>el</strong> 45 %,<br />

por lo que no parece ser un argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>cisivo. Ya hemos<br />

expresado anteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s reservas que <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> este<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

clásico y altomedieval, ya que estos topónimos no se han<br />

acuñado exclusivam<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>signar al<strong>de</strong>as, sino también<br />

terr<strong>en</strong>os y espacios agrarios. Solo <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s citadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Tavo<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> V<strong>el</strong>eia pued<strong>en</strong> ser id<strong>en</strong>tificadas<br />

<strong>de</strong> forma segura como al<strong>de</strong>as, mi<strong>en</strong>tras que sería preciso<br />

un estudio toponímico exhaustivo d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los nombres<br />

(BOTTAZZI 1994).<br />

Debemos, pues, esperar a los siglos VIII-IX para t<strong>en</strong>er más<br />

noticias sobre <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> valle. Como <strong>en</strong><br />

otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, los yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los últimos<br />

siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media pres<strong>en</strong>tan gran<strong>de</strong>s problemas<br />

<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s características materiales <strong>de</strong><br />

los mismos.<br />

Las fu<strong>en</strong>tes escritas <strong>de</strong> época carolingia y postcarolingia<br />

muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una red al<strong>de</strong>ana conc<strong>en</strong>trada, ya<br />

que faltan microtopónimos r<strong>el</strong>ativos a casas ais<strong>la</strong>das, como<br />

por ejemplo <strong>en</strong> torno a Fosciana (WICKHAM 1997: 41-50).<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se caracteriza por su estabilidad, ya<br />

que <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> nuevas al<strong>de</strong>as tras <strong>el</strong> año 1000 fue un<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o limitado, y no se produjeron cambios toponímicos,<br />

tal y como tuvieron lugar <strong>en</strong> Valdinievole o <strong>en</strong> Seimiglie.<br />

Probablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> morfología d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>la</strong> estructura<br />

agraria favorecieron <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Alta Edad Media, aunque no se pued<strong>en</strong> aceptar explicaciones<br />

<strong>de</strong>terministas. Los <strong>territorio</strong>s <strong>de</strong> montaña <strong>de</strong> Valdinievole<br />

pres<strong>en</strong>tan características geomorfológicas simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Garfagnana, pero <strong>en</strong> este caso <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se mantuvo<br />

disperso e inestable durante toda <strong>la</strong> Alta Edad Media, y<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los siglos posteriores se consolidó una red<br />

<strong>de</strong> al<strong>de</strong>ana conc<strong>en</strong>trada, simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio.<br />

En cambio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Lima (aflu<strong>en</strong>te izquierdo<br />

d<strong>el</strong> Serchio), <strong>la</strong> red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval pres<strong>en</strong>ta<br />

muchos puntos <strong>de</strong> contacto con <strong>la</strong> Garfagnana.<br />

Durante <strong>la</strong> fase final d<strong>el</strong> período lombardo y <strong>el</strong> período<br />

carolingio se produjo una conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad<br />

campesina mediante <strong>la</strong>s donaciones y <strong>la</strong> presión aristocrática


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

<strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s curtes. A partir d<strong>el</strong> siglo X, fue <strong>el</strong> mismo obispo<br />

qui<strong>en</strong> favoreció <strong>la</strong> apropiación feudal <strong>de</strong> los exced<strong>en</strong>tes<br />

campesinos por parte <strong>de</strong> grupos señoriales <strong>de</strong> extracción<br />

urbana, aj<strong>en</strong>os a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s campesinas. En los siglos<br />

IX y XI estos grupos accedieron al control <strong>de</strong> los diezmos<br />

eclesiásticos, cedidos <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo por <strong>el</strong> episcopado. En ocasión<br />

<strong>de</strong> estas cesiones, se redactaron varias listas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

sujetas a estos pagos (Fig. 49). En Garfagnana se han<br />

conservado <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni no está bi<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tado.<br />

Gracias a estos datos po<strong>de</strong>mos estimar que <strong>el</strong> sector luqués<br />

d<strong>el</strong> valle estaba ocupado por unas 104 al<strong>de</strong>as, y su d<strong>en</strong>sidad<br />

era casi tres veces inferior a <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Si bi<strong>en</strong><br />

hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> amplios espacios<br />

<strong>de</strong> montaña <strong>de</strong>shabitados, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

Fig. 49. Pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Garfagnana <strong>en</strong> torno al año 1000.<br />

158<br />

<strong>en</strong> torno a un número cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as, con una fuerte<br />

id<strong>en</strong>tidad al<strong>de</strong>ana, constituye una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características más<br />

notables <strong>de</strong> este valle. A<strong>de</strong>más, casi <strong>el</strong> 80 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1000 han sobrevivido hasta nuestros días,<br />

por lo que <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> los espacios productivos y <strong>de</strong><br />

los lugares <strong>de</strong> habitación es mucho mayor que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, no resulta posible establecer <strong>en</strong> qué periodo<br />

y <strong>en</strong> cuales circunstancias se produjo <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> sus estructuras agrarias, <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> excavaciones sistemáticas. Resulta inevitable<br />

comparar estos procesos con los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

c<strong>en</strong>tral y meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, y sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s montañas<br />

d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración campesina<br />

espontánea precedió <strong>de</strong> varios siglos al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

(WICKHAM 1985a).


<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 50. Pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Pieve Fosciana <strong>en</strong> los siglos X-XIV.<br />

3. Un ejemplo <strong>de</strong> Garfagnana: Pieve Fosciana d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> Garfagnana, hemos <strong>el</strong>egido un <strong>territorio</strong><br />

que fuese significativo y repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfología<br />

Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> analizar <strong>de</strong> forma más exhaustiva <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s geográfica y social d<strong>el</strong> valle, y que contase con sufici<strong>en</strong>tes<br />

159


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales y arqueológicas.<br />

Para tal cometido se ha analizado <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía<br />

<strong>de</strong> Pieve Fosciana, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Garfagnana, que<br />

pres<strong>en</strong>ta una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> unos 120 km 2 aproximadam<strong>en</strong>te y<br />

cubre una franja <strong>de</strong> <strong>la</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> cumbres <strong>de</strong> los Apuanos y <strong>de</strong> los Ap<strong>en</strong>inos. 6.<br />

La iglesia <strong>de</strong> San Cassiano a Basilica, actual Pieve Fosciana,<br />

está docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 764, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XII Fosciana sustituyó <strong>el</strong> viejo topónimo Basilica (ANGELINI<br />

1979: 16). Su <strong>territorio</strong> plebano es uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong> mayores<br />

dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis y contaba, <strong>en</strong> 1260, con casi 40<br />

iglesias <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Probablem<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media era <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones aún mayores, ya que es probable<br />

que <strong>la</strong> pequeña plebanía <strong>de</strong> Roggiana/Careggine naciese<br />

como una división <strong>de</strong> Pieve Fosciana (WICKHAM 1997).<br />

Se han conservado varias listas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as e iglesias <strong>de</strong> los<br />

siglos X-XIV, que nos permit<strong>en</strong> analizar <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este período. Las primeras <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s son <strong>la</strong>s<br />

listas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as sujetas al pago <strong>de</strong> los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

plebanía <strong>en</strong> los años 952, 991 y 1015 (MDL V/3, n. 1350,<br />

1652; AAL + B 78), que son un total <strong>de</strong> 50 localida<strong>de</strong>s<br />

(ANGELINI 1979; 47-48; 1985: 20-21). Dos siglos <strong>de</strong>spués,<br />

Alejandro III concedió una Bu<strong>la</strong> dirigida al plebano <strong>de</strong> Pieve<br />

Fosciana, indicando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 39 iglesias sujetas a<br />

<strong>la</strong> plebanía 7 (ANGELINI 1979, ap. II). <strong>El</strong> Lib<strong>el</strong>lus Extimi<br />

<strong>Luca</strong>ne Dyocesis d<strong>el</strong> año 1260 (GUIDI 1932) y <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas episcopales realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1364 y conocido<br />

como Martirologio (GUIDI-PELLEGRINETTI 1921: 59-116),<br />

proporcionan otras indicaciones sobre <strong>la</strong>s iglesias sujetas<br />

a <strong>la</strong> plebanía. En este contexto, <strong>la</strong>s iglesias constituy<strong>en</strong> un<br />

indicador <strong>de</strong> gran importancia para analizar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana y <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle (Fig.<br />

50).<br />

3.1. Los castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas<br />

<strong>El</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana a partir<br />

<strong>de</strong> los topónimos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> los siglos<br />

X-XI, <strong>la</strong>s iglesias pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los años 1168 y 1260, los<br />

castillos construidos <strong>en</strong> los siglos X-XIV y los topónimos<br />

actuales, muestra una gran estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> toponimia. La<br />

mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as d<strong>el</strong> siglo X han sobrevivido hasta<br />

nuestros días, y son muy pocos los topónimos acuñados <strong>en</strong><br />

los siglos sigui<strong>en</strong>tes, por lo que estamos <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

estructura al<strong>de</strong>ana bastante estable.<br />

Las curtes pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía no son<br />

muy numerosas y raram<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> manos <strong>la</strong>icas.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> Castiglione y pert<strong>en</strong>ecía a <strong>la</strong><br />

iglesia <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Sesto <strong>de</strong> Moriano; otra <strong>en</strong> Corfino<br />

pert<strong>en</strong>ecía a <strong>la</strong> Abadía <strong>de</strong> Sesto, y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> San Cassiano <strong>de</strong><br />

Basilica, Campori y Cascio pert<strong>en</strong>ecían al obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

(WICKHAM 1997: 79 ss.). Un aspecto aún poco estudiado es<br />

<strong>el</strong> continuidad <strong>en</strong>tre castillo y curtis. Aunque son varios los<br />

ejemplos <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros dominicales docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> proximidad<br />

<strong>de</strong> los castillos, muchas curtes se <strong>de</strong>struyeron <strong>en</strong> los siglos<br />

IX-X, varios <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios antes <strong>de</strong> que se fundas<strong>en</strong> los castillos.<br />

Así, <strong>la</strong> curtis <strong>de</strong> Valico estaba <strong>en</strong> ruinas <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 983, y<br />

160<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1120 t<strong>en</strong>emos constancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un castillo. La curtis altomedieval <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> Obispo<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> t<strong>en</strong>ía un castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1164, estaba <strong>de</strong>struida<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 883, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>contraba una<br />

cabaña (MDL V/2, n. 976). A<strong>de</strong>más, parece que, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong><br />

algunos casos, los castillos no se fundaron sobre los c<strong>en</strong>tros<br />

curt<strong>en</strong>ses, sino <strong>en</strong> su proximidad. Volvi<strong>en</strong>do a Valico, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 1122 <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> compró un cuarto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

curtis <strong>de</strong> Valico <strong>de</strong> Sopra y <strong>de</strong> Sotto y <strong>la</strong> misma porción<br />

d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Valico <strong>de</strong> Sopra (AAL ++ K 13). Se trata,<br />

pues, <strong>de</strong> dos realida<strong>de</strong>s materiales bi<strong>en</strong> distintas y separadas.<br />

Todos estos datos muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una ruptura<br />

y una discontinuidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r rural<br />

altomedievales, y los c<strong>en</strong>tros fortificados construidos <strong>de</strong>spués<br />

d<strong>el</strong> año 1000 por los feudales.<br />

Así pues, aunque es posible que <strong>en</strong> algunos casos -como<br />

Castiglione o Barga- existiese una coincid<strong>en</strong>cia espacial<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> castillo y <strong>la</strong> curtis, no se pue<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er que «<strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> significó <strong>la</strong> simple construcción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas<br />

<strong>en</strong> torno al hábitat o <strong>en</strong> torno a una parte <strong>de</strong> él» (WICKHAM<br />

1997: 47).<br />

Los docum<strong>en</strong>tos medievales m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

once castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Fosciana antes d<strong>el</strong> año 1300<br />

(Fig. 51). <strong>El</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> promovió <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong><br />

castillo más antiguo <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía, Campori (957), don<strong>de</strong><br />

contaba con importantes propieda<strong>de</strong>s donadas <strong>en</strong> los siglos<br />

preced<strong>en</strong>tes (WICKHAM 1997: 51 ss.).<br />

A partir d<strong>el</strong> siglo XI fueron <strong>la</strong>s familias <strong>la</strong>icas <strong>la</strong>s promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos castillos. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los<br />

b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía, constructores d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> C<strong>el</strong><strong>la</strong>barotti (1045), varios castillos altomedievales<br />

fundados por <strong>el</strong> Estado pasaron a manos privadas. Otras<br />

familias locales, como los Ro<strong>la</strong>ndinghi o los Filli Guidi<br />

-probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un único grupo familiar 8<br />

(Cunimundinghi)-, consolidaron su posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía<br />

durante los siglos XI-XIII mediante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

castillos como Ceserana, Perpoli, Fosciana o Pontecosi. Por<br />

último, <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Rontano podría ser una fundación <strong>de</strong><br />

los señores «<strong>de</strong> Porcari» o <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Bacciano», que<br />

contaban con propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (RCL 328, a. 1065).<br />

La docum<strong>en</strong>tación disponible, pues, indica <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> pocos castillos, <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> grupos aristocráticos que<br />

carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>territorio</strong>s homogéneos -ya que sus castillos se<br />

dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma discontinua y casi ocasional- y <strong>de</strong> un<br />

control hegemónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> continuidad<br />

al<strong>de</strong>ana y su estabilidad muestran que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

estos castillos no tuvieron consecu<strong>en</strong>cias importantes sobre<br />

<strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras agrarias. La<br />

continuidad d<strong>el</strong> registro toponímico es <strong>el</strong> mejor reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

continuidad d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> que <strong>el</strong> castillo no sea más<br />

que uno <strong>de</strong> los modos <strong>de</strong> ocupar <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

En síntesis, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas indican <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to conc<strong>en</strong>trado y estable, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual los «castillos<br />

curt<strong>en</strong>ses» no son muy frecu<strong>en</strong>tes.<br />

Si a <strong>el</strong>lo se aña<strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> intereses patrimoniales,<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> aristocracia <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, se<br />

concluye que <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> no influyó prácticam<strong>en</strong>te


<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r d<strong>el</strong> valle, ya que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />

señorías débiles. Según C. Wickham, <strong>la</strong> razón última <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías d<strong>el</strong> valle se <strong>de</strong>be a que los aristócratas<br />

t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> su punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, don<strong>de</strong><br />

contaban con casas y resid<strong>en</strong>cias, por lo que no tuvieron<br />

interés <strong>en</strong> romper <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (WICKHAM 1997:<br />

139-146).<br />

3.2. La docum<strong>en</strong>tación arqueológica 9<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Fig. 51. Castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Pieve Fosciana (siglos X-XIV). Se han subrayado los castillos docum<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas <strong>de</strong> los siglos X-XII.<br />

161<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuales se ha estudiado esta plebanía<br />

es <strong>de</strong>bido al hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> este <strong>territorio</strong> se conc<strong>en</strong>tran <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones estratigráficas realizadas<br />

<strong>en</strong> Garfagnana y porqué este <strong>territorio</strong> ha sido prospectado<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te.<br />

1. Las prospecciones sistemáticas realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía situado al norte d<strong>el</strong> torr<strong>en</strong>te Sillico, han<br />

permitido id<strong>en</strong>tificar y estudiar arqueológicam<strong>en</strong>te un total<br />

<strong>de</strong> 21 castillos, <strong>de</strong> los cuales so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te seis se m<strong>en</strong>cionan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita 10. Esta proporción exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre castillos docum<strong>en</strong>tados y castillos id<strong>en</strong>tificados<br />

arqueológicam<strong>en</strong>te se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Garfagnana.<br />

Estos datos cuantitativos muestran <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

prospecciones sistemáticas y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ativizar <strong>la</strong>s<br />

conclusiones alcanzadas parti<strong>en</strong>do exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes escritas.<br />

En esta zona <strong>de</strong> Garfagnana hay un castillo por km 2, cifra<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>el</strong>evada <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, superior<br />

a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Valdinievole o Seimiglie. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> casos<br />

puntuales contamos con indicadores cronológicos fiables<br />

que permit<strong>en</strong> establecer dataciones <strong>de</strong> los restos <strong>en</strong>contrados<br />

(GIOVANNETTI 1998) 11. Otra dificultad exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura<br />

<strong>de</strong> los restos conservados es <strong>la</strong> posterior transformación<br />

<strong>de</strong> algunos c<strong>en</strong>tros fortificados. Como <strong>en</strong> Valdinievole, <strong>la</strong>s<br />

frecu<strong>en</strong>tes reconstrucciones realizadas <strong>en</strong> los siglos XII-XIV,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> confín con otras ciuda<strong>de</strong>s<br />

o estados, compromet<strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases más<br />

antiguas. La construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fortalezas <strong>de</strong> Castiglione<br />

(1371), Ghivizzano o Coreglia son algunos <strong>de</strong> los ejemplos<br />

más <strong>de</strong>stacables, si bi<strong>en</strong> se trató <strong>de</strong> un proceso bastante<br />

g<strong>en</strong>eralizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los castillos que sobrevivieron a<br />

<strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>de</strong>serciones <strong>de</strong> los siglos XIII-XIV 12.<br />

Pero <strong>el</strong> resultado más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prospecciones no<br />

resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> castillos, sino <strong>en</strong> su ubicación y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Se ha podido observar<br />

que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros fortificados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

netam<strong>en</strong>te separados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as actuales; los castillos<br />

aparec<strong>en</strong> como un añadido a <strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana preced<strong>en</strong>te.<br />

Las al<strong>de</strong>as se dispon<strong>en</strong> sobre terrazas o p<strong>la</strong>nicies situadas<br />

sobre <strong>el</strong> río Serchio y sus aflu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> áreas favorables a<br />

<strong>la</strong> explotación agropecuaria, mi<strong>en</strong>tras que los castillos se<br />

han construido sobre colinas <strong>el</strong>evadas respecto a <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as,<br />

<strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> los pastos <strong>de</strong> verano. Los castillos se<br />

construyeron <strong>en</strong> cotas <strong>el</strong>evadas, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los 800<br />

y 900 m, llegando incluso <strong>en</strong> Sassorosso a los 1.100 m (Foto<br />

84).<br />

La morfología <strong>de</strong> los castillos es bastante característica. Se<br />

trata <strong>en</strong> todos los casos <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión limitada,<br />

dispuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colinas, cerradas por un<br />

muro perimetral, por lo que se pued<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ominar castillosrecinto.<br />

En aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los cuales se ha calcu<strong>la</strong>do su<br />

ext<strong>en</strong>sión, esta varía <strong>en</strong>tre los 800 m 2 (Verrucchio, Caprio<strong>la</strong>),<br />

600 m 2 (Vil<strong>la</strong> Collemandina) o incluso m<strong>en</strong>os. En estos<br />

recintos fortificados se <strong>en</strong>contraba una resid<strong>en</strong>cia señorial,<br />

constituidas prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por torres o, <strong>en</strong> algunos casos,<br />

por estructuras más amplias, simi<strong>la</strong>res a un cassero (Bacciano,<br />

Cast<strong>el</strong>vecchio). En algunas ocasiones <strong>la</strong> iglesia estaba d<strong>en</strong>tro<br />

d<strong>el</strong> recinto fortificado (Verrucole), si bi<strong>en</strong> lo más frecu<strong>en</strong>te<br />

es que se <strong>en</strong>contrase <strong>en</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a situada a los pies d<strong>el</strong><br />

castillo. No se han id<strong>en</strong>tificado hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to otras<br />

estructuras <strong>de</strong> habitación, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Caprio<strong>la</strong>,<br />

por lo que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir -a falta <strong>de</strong> excavaciones- que <strong>la</strong><br />

gran parte d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se mantuvo estable <strong>en</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

bajo los castillos. Sin embargo, no se <strong>de</strong>be excluir que <strong>en</strong><br />

algunas ocasiones se produjese un tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

162<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los castillos <strong>de</strong> nueva fundación, como<br />

C<strong>el</strong><strong>la</strong>baroti o Caprio<strong>la</strong>.<br />

Es importante seña<strong>la</strong>r algunos ejemplos; Sassi es una al<strong>de</strong>a<br />

docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo IX. Su iglesia, situada <strong>en</strong> una<br />

posición <strong>el</strong>evada al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza, está citada por<br />

primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> Bu<strong>la</strong> papal d<strong>el</strong> año 1168. Se mantuvo <strong>en</strong><br />

esta posición hasta <strong>el</strong> siglo pasado, cuando se tras<strong>la</strong>dó <strong>la</strong><br />

iglesia parroquial al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a (ANGELINI 1978).<br />

Otro caso es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Campori: <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo VIII fue fundada <strong>la</strong><br />

iglesia <strong>de</strong>dicada a Santa Maria, que conserva actualm<strong>en</strong>te<br />

algunos r<strong>el</strong>ieves escultóricos altomedievales. Antes d<strong>el</strong> año<br />

957 (MDL V/3, n. 1377: 271-272), <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que<br />

era <strong>el</strong> mayor propietario <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, construyó un castillo <strong>en</strong><br />

Campori que recibió <strong>el</strong> mismo nombre que <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a anterior.<br />

La colina d<strong>en</strong>ominada La Formico<strong>la</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situada<br />

a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1 km al este <strong>de</strong> Campori. Se trata <strong>de</strong> un cerro<br />

situado a 505 m, con una superficie interior <strong>de</strong> unos 25 m <strong>de</strong><br />

diámetro, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran restos <strong>de</strong> muros y ruinas.<br />

En 1914, durante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una casa <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> colina, fue posible observar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una torre y<br />

recuperar algunos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> molinos, cerámicas y una<br />

moneda otoniana fechable <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X (TORRIANI 1934: 3-7).<br />

Tanto por <strong>la</strong> posición geográfica como por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

moneda, po<strong>de</strong>mos sugerir que <strong>en</strong> esta colina se <strong>en</strong>contraba<br />

<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Campori, netam<strong>en</strong>te separado <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

Campori.<br />

A pesar <strong>de</strong> que los datos arqueológicos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong><br />

distribución funcional <strong>de</strong> los espacios interiores <strong>de</strong> los castillos<br />

son muy limitados por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> excavaciones, se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ducir que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, estos castillos se asemejan más<br />

a <strong>la</strong>s resid<strong>en</strong>cias señoriales fortificadas que a <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

amural<strong>la</strong>das. Son, sobre todo, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas<br />

local que dan cabida exclusivam<strong>en</strong>te a estructuras empleadas<br />

por los grupos dirig<strong>en</strong>tes con función militar y resid<strong>en</strong>cial. Su<br />

posición intermedia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia campesina y<br />

<strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> pasto estivo, indica <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> los feudales por<br />

<strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas diversificadas.<br />

Esta tipología <strong>de</strong> castillo pres<strong>en</strong>ta más analogías con otros<br />

ejemplos <strong>de</strong> Liguria ori<strong>en</strong>tal -como Mo<strong>la</strong>zzana (MANNONI<br />

1974a), o Monte Bard<strong>el</strong>lone (CAGNANA-QUIRÓS CASTILLO<br />

<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa)- que con <strong>el</strong> clásico mod<strong>el</strong>o toscano <strong>de</strong> al<strong>de</strong>a<br />

fortificada. Se trata <strong>de</strong> una morfología docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> toda<br />

<strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni, como <strong>en</strong> Mont<strong>el</strong>eone o <strong>en</strong> Mont<strong>el</strong>ibero<br />

(GALLO-MARSELLI 1989). Aunque resulta difícil establecer<br />

una geografía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tipologías <strong>de</strong> castillos, ya que los casos<br />

con los que contamos son escasos, es importante seña<strong>la</strong>r<br />

que <strong>en</strong> Lunigiana, <strong>en</strong>contramos ambos mod<strong>el</strong>os: tanto <strong>la</strong><br />

al<strong>de</strong>a fortificada -cuyo ejemplo más significativo es <strong>la</strong><br />

colina <strong>de</strong> San Giorgio <strong>en</strong> Fi<strong>la</strong>ttiera, fechable <strong>en</strong> los siglos<br />

XI-XII (CABONA-MANNONI-PIZZOLO 1982)-, como <strong>el</strong> castillorecinto,<br />

repres<strong>en</strong>tado por <strong>el</strong> Monte Dragnone <strong>en</strong> Zignago, que<br />

surge separado netam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do (FERRANDO CABONA-<br />

GARDINI-MANNONI 1978).<br />

Volvi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> Garfagnana, son raros los casos <strong>en</strong> los cuales<br />

<strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as y <strong>el</strong> castillo coincid<strong>en</strong>. En nuestra plebanía los<br />

casos <strong>de</strong> Castiglione o Cast<strong>el</strong>nuovo son los más significativos.<br />

Son castillos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron sobre <strong>la</strong>s estructuras


altomedievales y crecieron como castillos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y<br />

c<strong>en</strong>tros políticos <strong>de</strong> gran importancia. Otras al<strong>de</strong>as fortificadas<br />

podrían haber sido Caprio<strong>la</strong> <strong>de</strong> Camporgiano, Careggine o<br />

Gorfigliano (plebanía <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lo), aunque los datos con los<br />

que contamos son aún <strong>de</strong>masiado escasos.<br />

En <strong>la</strong> Baja Edad Media una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as se<br />

dotaron <strong>de</strong> recintos amural<strong>la</strong>dos bajo <strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunas urbanas (San Romano, Sillicagnana), aunque <strong>la</strong>s<br />

transformaciones urbanísticas no permit<strong>en</strong> datar con precisión<br />

<strong>la</strong> cronología <strong>de</strong> estos recintos.<br />

Un aspecto que todavía no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar con seguridad<br />

es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una continuidad <strong>en</strong>tre los castillosrecinto<br />

respecto a otros as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos preced<strong>en</strong>tes. A falta <strong>de</strong><br />

excavaciones ext<strong>en</strong>sivas no se pue<strong>de</strong> excluir con seguridad<br />

esta continuidad, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los cuales se<br />

han realizado son<strong>de</strong>os o recuperado materiales <strong>en</strong> superficie<br />

nunca ha sido posible recoger materiales anteriores a los<br />

siglos X-XI.<br />

Resumi<strong>en</strong>do, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as altomedievales ocuparon<br />

<strong>la</strong>s terrazas fluviales d<strong>el</strong> río Serchio, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />

castillos se construyeron como pequeños recintos señoriales<br />

sobre <strong>la</strong>s colinas situadas por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as. Tampoco<br />

cuando se abandonaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media los castillos,<br />

<strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana sufrió cambios importantes.<br />

2. Excavaciones <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia realizadas <strong>en</strong> Cast<strong>el</strong>nuovo<br />

Garfagnana <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1990 <strong>en</strong> <strong>la</strong> «Rocca Ariostesca» (Foto<br />

85), han permitido recuperar los restos <strong>de</strong> una fase <strong>de</strong><br />

ocupación d<strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI (CIAMPOLTRINI 1997a).<br />

Los materiales y <strong>la</strong>s estructuras, <strong>de</strong> difícil interpretación<br />

p<strong>la</strong>nimétrica, permit<strong>en</strong> datar esta actividad estratigráfica<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI. Las noticias docum<strong>en</strong>tales r<strong>el</strong>ativas a este<br />

castillo <strong>de</strong> los siglos X-XII son verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te escuetas,<br />

por lo que no po<strong>de</strong>mos contextualizar esta fundación 13.<br />

A falta <strong>de</strong> más noticias, G. Ciampoltrini ha asociado<br />

estas construcciones a una fase <strong>de</strong> refundación d<strong>el</strong> castillo<br />

altomedieval (CIAMPOLTRINI 1997a: 6-7).<br />

Son varios los castillos altomedievales docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

Garfagnana fundados por los Lombardos y los Bizantinos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías que remontaban <strong>el</strong> valle hacia <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura padana. Durante los siglos X-XI es posible que estos<br />

castillos pasas<strong>en</strong> a manos <strong>de</strong> los nuevos señores que a partir<br />

<strong>de</strong> este período, consolidaron su posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, por<br />

lo que fueron parcialm<strong>en</strong>te reconstruidos. En <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Carfaniana, <strong>la</strong> refundación d<strong>el</strong> mismo comportó <strong>el</strong> cambio<br />

<strong>de</strong> su topónimo 14. Los Cunimundinghi, o sus sucesores, los<br />

Filii Guidi, fueron probablem<strong>en</strong>te los responsables <strong>de</strong> su<br />

refundación 15 (WICKHAM 1997: 137).<br />

Castiglione, docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo VIII, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1033<br />

estaba <strong>en</strong> manos privadas. Gracias a un docum<strong>en</strong>to posterior<br />

sabemos que <strong>la</strong> curtis y <strong>el</strong> castillo pert<strong>en</strong>ecían a los Filii<br />

Guidi 16.<br />

Por último, otro probable castillo altomedieval es <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

Novarise 17, aunque varios autores lo han id<strong>en</strong>tificado con<br />

163<br />

Cast<strong>el</strong>nuovo.<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

En síntesis, <strong>en</strong> los siglos X-XI se produjo un cambio <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los castillos estatales altomedievales, que<br />

pasaron a manos <strong>de</strong> privados, lo que implicó <strong>la</strong> transformación<br />

material <strong>de</strong> los mismos, y <strong>en</strong> ocasiones un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

topónimo.<br />

3. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Bacciano (NOTINI et alii 1996: 284-287) se<br />

<strong>en</strong>contraba situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> colina d<strong>en</strong>ominada Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio,<br />

al NO d<strong>el</strong> pueblo actual (Foto 86). Los únicos restos<br />

aún pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> cerro, correspond<strong>en</strong> a una resid<strong>en</strong>cia<br />

fortificada, conservada por varios metros <strong>en</strong> alzado, <strong>de</strong><br />

difícil datación. Por otra parte, se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> localización<br />

precisa <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo, citada <strong>en</strong> los años<br />

1168 y 1260, y ya abandonada <strong>en</strong> 1467 (ANGELINI 1979).<br />

Las prospecciones realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo han permitido<br />

recuperar varias monedas que datan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> mismo<br />

ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI o inicios d<strong>el</strong> XII (NOTINI et alii 1996:<br />

294-296).<br />

Estos mismos autores han estudiado los restos <strong>de</strong> un<br />

pu<strong>en</strong>te medieval situado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> mismo y<br />

d<strong>en</strong>ominado, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XIV, Ponte <strong>de</strong> Bacciano.<br />

<strong>El</strong> pu<strong>en</strong>te permitía <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre Poggio y Bacciano,<br />

y pue<strong>de</strong> ser fechado probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> técnica constructiva y <strong>el</strong> acabado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas.<br />

<strong>El</strong> castillo no está docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> los siglos X-XIII, aunque<br />

Bacciano es <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as pres<strong>en</strong>tes a finales<br />

d<strong>el</strong> siglo X. Es posible, pues, que <strong>el</strong> castillo se construyese <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> siglo XI, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San<br />

Lor<strong>en</strong>zo. Los señores «<strong>de</strong> Bacciano», empar<strong>en</strong>tados con los<br />

señores «<strong>de</strong> Careggine» (WICKHAM 1997: 141), aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

los principales feudales d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> <strong>el</strong> privilegio imperial<br />

<strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico I d<strong>el</strong> año 1185 (FICKER 1878, vol. IV, n. 156:<br />

198-200) y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico II d<strong>el</strong> año 1242 (PACCHI 1785,<br />

ap. n. XXIV). En <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los siglos XI-XII <strong>de</strong>bieron <strong>de</strong><br />

construir un castillo <strong>en</strong> <strong>la</strong> colina situada <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

al<strong>de</strong>a, que se convirtió <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una señoría territorial,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones pudo haber<br />

constituido una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> captura <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad campesina.<br />

No obstante, una vez más, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> noticias arqueológicas no<br />

nos permite conocer con precisión <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

campesina.<br />

4. Las principales excavaciones <strong>en</strong> Garfagnana se han<br />

realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Caprio<strong>la</strong> <strong>de</strong> Camporgiano durante los años<br />

1969-1970, 1984 y 1993 (GIANNICHEDDA 1989; NOTINI-<br />

RAGGI-ROSSI-VANGI, 1996: 279 ss.; GIOVANNETTI 1998;<br />

CIAMPOLTRINI 1997a; CIAMPOLTRINI-NOTINI 1998). Caprio<strong>la</strong><br />

es <strong>el</strong> nombre que recibe actualm<strong>en</strong>te una colina a<strong>la</strong>rgada,<br />

dispuesta perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r al río Serchio, situada a mitad <strong>de</strong><br />

camino <strong>en</strong>tre Cast<strong>el</strong>nuovo y Piazza al Serchio. A los pies <strong>de</strong><br />

este cerro se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> río Edron con <strong>el</strong><br />

Serchio, que marcaba <strong>el</strong> límite sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Luni. En <strong>la</strong> colina se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

restos d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Poggio San Ter<strong>en</strong>zio y <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong><br />

Poggio, here<strong>de</strong>ra d<strong>el</strong> castillo (Fig. 52).<br />

La morfología d<strong>el</strong> cerro pres<strong>en</strong>ta dos alturas distintas <strong>en</strong>tre sí<br />

y separadas unos 300 metros, con altitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 537 m (cima<br />

A) y 523 m (cima B). Un ligero <strong>de</strong>clive <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, don<strong>de</strong> se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran algunos fosos, <strong>la</strong>s divi<strong>de</strong>. Se han hal<strong>la</strong>do restos<br />

arqueológicos <strong>de</strong> diversa <strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> ambas alturas, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

transformaciones sucesivas han comprometido <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong><br />

estos restos (Foto 87).<br />

En <strong>la</strong> altitud A no se han realizado excavaciones, si bi<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estructuras es muy frecu<strong>en</strong>te, por lo que<br />

se ha p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un recinto amural<strong>la</strong>do<br />

(CIAMPOLTRINI 1997a: 6). En <strong>el</strong> exterior <strong>de</strong> este presunto<br />

recinto ha sido posible excavar los restos d<strong>el</strong> zócalo <strong>de</strong><br />

un edificio <strong>de</strong> notables dim<strong>en</strong>siones (al m<strong>en</strong>os 9 metros),<br />

asociado a abundantes materiales cerámicos <strong>de</strong> los siglos<br />

XI-XII.<br />

Entre ambas alturas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una torre externa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

se han hal<strong>la</strong>do varias puntas <strong>de</strong> flecha y ballesta <strong>de</strong> hierro.<br />

En <strong>la</strong> altitud B se localizaron los restos <strong>de</strong> una segunda torre<br />

cuadrada <strong>de</strong> 6 metros, así como tres cabañas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s ha sido publicada (GIANNICHEDDA<br />

1989: 414). Un único agujero <strong>de</strong> poste, un hogar, <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrumbe<br />

<strong>de</strong> un techo <strong>de</strong> pizarras y fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>lucido permit<strong>en</strong><br />

p<strong>en</strong>sar que nos <strong>en</strong>contramos fr<strong>en</strong>te a estructuras <strong>de</strong>terminadas<br />

por postes <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra con un <strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> ramas revestido<br />

por una carga <strong>de</strong> barro, aunque no se ha logrado <strong>de</strong>terminar<br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nimetría. Se trata <strong>de</strong> estructuras simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> Terrazzana, Castagnori o Montecatini. Los materiales<br />

arqueológicos recuperados <strong>en</strong> <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabaña<br />

permit<strong>en</strong> proponer una cronología para <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ocupación<br />

<strong>en</strong> torno a los siglos XI-XII, confirmada por <strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo<br />

<strong>de</strong> una moneda d<strong>el</strong> siglo XI o inicios d<strong>el</strong> XII (NOTINI et<br />

alii 1996: 283). Hay que seña<strong>la</strong>r, también, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una cerámica «exótica», probablem<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> siglo XII. Se<br />

trata <strong>de</strong> una jarra vidriada ver<strong>de</strong> proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>bria,<br />

<strong>el</strong> Mediterráneo Ori<strong>en</strong>tal o <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura Padana (D’AMBROSIO-<br />

MANNONI-SFRECOLA 1986). <strong>El</strong> castillo fue abandonado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XIV.<br />

Las noticias r<strong>el</strong>ativas al castillo son más bi<strong>en</strong> escasas y<br />

Fig. 52. Sección <strong>de</strong> Caprio<strong>la</strong> <strong>de</strong> Camporgiano.<br />

164<br />

confusas. Contamos con noticias sobre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

iglesia <strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1236 (ANGELINI 1979: 53)<br />

y d<strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Podii Sancti Ter<strong>en</strong>ti <strong>en</strong> año 1307 (ANGELINI<br />

1985: 23). Sin embargo, no hay docum<strong>en</strong>tos que m<strong>en</strong>cion<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> forma explícita <strong>el</strong> castillo. Es mérito <strong>de</strong> G. Ciampoltrini<br />

haber id<strong>en</strong>tificado Ramundino y Paulo <strong>de</strong> Sancto R<strong>en</strong>tho,<br />

consortes <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Vallecchia» (ASL, Tarpea, 19<br />

octubre 1219, publicado <strong>en</strong> CIANELLI 1813: 187), con los<br />

miembros <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio», poseedores<br />

<strong>de</strong> este castillo. Más difícil resulta establecer <strong>la</strong> supuesta<br />

r<strong>el</strong>ación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los señores «<strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio» y<br />

los «<strong>de</strong> Bacciano» o «<strong>de</strong> Careggine» (NOTINI et alii 1996:<br />

287-291).<br />

Los señores <strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio, aus<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los privilegios<br />

ya citados <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico I d<strong>el</strong> año 1185 y <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico II d<strong>el</strong><br />

año 1242, seguram<strong>en</strong>te formaban parte <strong>de</strong> una o <strong>de</strong> varias<br />

consorterías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se agrupaban los feudales d<strong>el</strong> valle. La<br />

v<strong>en</strong>ta realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1249 por <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio<br />

a los señores «<strong>de</strong> Corvaia» <strong>de</strong> un man<strong>en</strong>te con su resid<strong>en</strong>cia,<br />

manso y <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> hom<strong>en</strong>aje por una r<strong>en</strong>ta anual <strong>de</strong> grano<br />

<strong>de</strong> 8,5 starium (ASL Certosa, 23 diciembre 1249), hay que<br />

situar<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> esta<br />

alianza familiar.<br />

Los problemas interpretativos que crea este castillo son muy<br />

numerosos, <strong>de</strong>bido a su compleja articu<strong>la</strong>ción territorial y a <strong>la</strong><br />

reducida ext<strong>en</strong>sión excavada. Con los datos con que contamos,<br />

sabemos que los dos núcleos (A y B) estaban ocupados<br />

y fortificados <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI. <strong>El</strong> primero, que conserva <strong>el</strong><br />

topónimo <strong>de</strong> Caprio<strong>la</strong> y cuyos restos <strong>en</strong> superficie ocupan una<br />

ext<strong>en</strong>sión más amplia, correspon<strong>de</strong>, probablem<strong>en</strong>te, al castillo<br />

<strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> iglesia d<strong>el</strong> siglo<br />

XIII. Este c<strong>en</strong>tro es, pues, <strong>el</strong> anteced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual al<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> Poggio. Con toda seguridad, este es <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong>scrito<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVII, compuesto por un recinto amural<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se abrían dos puertas, una a Bacciano y otra a Poggio,<br />

con una torre interior y otras seis <strong>en</strong> <strong>el</strong> exterior (BERTACCHI<br />

1695: 209-210).<br />

<strong>El</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> cabañas <strong>en</strong> <strong>el</strong> exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> que se tratase <strong>de</strong> una estructura autónoma<br />

respecto a <strong>la</strong> colina A. No se <strong>de</strong>be excluir que <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Baja Edad Media so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te sobreviviese <strong>la</strong> torre d<strong>en</strong>tro<br />

d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Caprio<strong>la</strong>, pero esto


no impi<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar que nos <strong>en</strong>contremos ante los restos <strong>de</strong><br />

un segundo castillo. Se ha dudado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong><br />

contemporaneidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> torre y <strong>la</strong>s cabañas, tal y como<br />

ha <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido E. Giannichedda (1989), aunque <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos estratigráticos fiables impid<strong>en</strong> verificar esta<br />

interpretación.<br />

Por último, otro problema geográfico es <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

plebanía <strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio <strong>de</strong> Rogiana, docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo X <strong>en</strong> esta zona d<strong>el</strong> valle (ANGELINI 1979: 54). En <strong>el</strong><br />

siglo sigui<strong>en</strong>te <strong>la</strong> plebanía se tras<strong>la</strong>dó a Careggine, pero<br />

se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> anterior ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Con toda<br />

probabilidad, <strong>la</strong> plebanía se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> Poggio y d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio (ANGELINI 1985:<br />

23), si bi<strong>en</strong> no ha sido posible sugerir una hipótesis más<br />

precisa. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta plebanía permitiría suponer <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una ocupación altomedieval <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cual faltan noticias. La vil<strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Careggine<br />

d<strong>en</strong>ominada Roggiana (995) podría constituir <strong>el</strong> anteced<strong>en</strong>te<br />

d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Caprio<strong>la</strong>.<br />

5. Para concluir, es necesario analizar brevem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> minería y <strong>la</strong> si<strong>de</strong>rurgia <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Fosciana<br />

y <strong>en</strong> Garfagnana <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, así como su r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s<br />

estructuras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Se trata <strong>de</strong> un problema que<br />

todavía no se ha estudiado arqueológicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma<br />

sistemática, por lo que <strong>de</strong>bemos limitarnos a realizar una<br />

valoración pr<strong>el</strong>iminar d<strong>el</strong> problema (Fig. 53).<br />

<strong>El</strong> Inv<strong>en</strong>tario d<strong>el</strong> Patrimonio Minero <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>Toscana</strong><br />

ha catalogado <strong>en</strong> los Alpes Apuanos toda una serie <strong>de</strong><br />

yacimi<strong>en</strong>tos cupríferos y férricos, cuya explotación está<br />

docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> época mo<strong>de</strong>rna y contemporánea (MASCARO-<br />

GUIDERI-BENVENUTI 1991: 19-24). Por su parte, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

escritas muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad d<strong>el</strong> siglo XIII, <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> hornos y <strong>de</strong> fábricas<br />

<strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> fusión d<strong>el</strong> hierro y <strong>de</strong> otros metales <strong>en</strong> varias<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Garfagnana y d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Lima.<br />

En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> d<strong>el</strong> río Serchio y su aflu<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s noticias<br />

<strong>de</strong> explotaciones mineras son particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te escasas. Las<br />

únicas minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta que sabemos que han sido explotadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Lima.<br />

Un docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1259 muestra <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuatro<br />

brescianos y un bergamasco asociados <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong><br />

estos filones a una importante familia <strong>de</strong> mercantes urbanos,<br />

los Castraccani (SEGHIERI 1984-1985: 311). No se conoce<br />

<strong>la</strong> ubicación precisa <strong>de</strong> estas minas, aunque podrían tratarse<br />

<strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Limano, que fueron explotados <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XIX (LAZZARESCHI-PARDI 1941: 225). Probablem<strong>en</strong>te<br />

son minas <strong>de</strong> pequeña ext<strong>en</strong>sión explotadas durante un breve<br />

período, ya que no contamos con noticias posteriores.<br />

Más importante fue <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> minería y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

si<strong>de</strong>rurgia <strong>de</strong> hierro. La construcción <strong>de</strong> numerosas fábricas<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase final d<strong>el</strong> siglo XIII e inicios d<strong>el</strong> siglo<br />

XIV está r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas al<strong>de</strong>as<br />

caracterizadas por <strong>el</strong> topónimo «Fabbriche» (Fabbriche di<br />

Vallico, Fabbrica di G<strong>el</strong>lo, Fabbriche di Voluniana 18, quizás<br />

Fabbriche [di Careggine]) o «Forno» (Fornovo<strong>la</strong>sco), así<br />

165<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

como otros c<strong>en</strong>tros productores situados <strong>en</strong> Barga, Gallicano<br />

y Motrone (PELÙ 1993; SEGHIERI 1980a; 1984-1985). Su<br />

número aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> los siglos XIV y XV <strong>en</strong> los cursos <strong>de</strong><br />

los valles d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> luqués, <strong>de</strong> Pistoia y d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral (CHERUBINI 1974: 138-140), don<strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía hidráulica y <strong>de</strong> bosques para alim<strong>en</strong>tar los hornos<br />

constituían los factores principales para <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras productivas.<br />

En <strong>el</strong> siglo XIII se introdujo una importante innovación <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> forjado d<strong>el</strong> hierro mediante <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> estructuras<br />

productivas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía hidráulica. Se trata <strong>de</strong> una<br />

mejora probablem<strong>en</strong>te importada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> norte <strong>de</strong> Italia,<br />

como indica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosos artesanos lombardos<br />

citados por <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XIII. La<br />

nueva <strong>en</strong>ergía hidráulica se aplicó al movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

pilones que machacaban los minerales para <strong>la</strong> fusión y a los<br />

fu<strong>el</strong>les <strong>de</strong> los hornos <strong>en</strong> que ésta se realizaba, logrando <strong>de</strong><br />

esta manera temperaturas más altas. Estas transformaciones<br />

tecnológicas, así como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> difusión<br />

y comercialización <strong>de</strong> los minerales y <strong>de</strong> los productos<br />

semi<strong>el</strong>aborados, favorecieron <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

metalúrgicas especializadas, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> se<br />

conc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> los valles <strong>de</strong> los montes Ap<strong>en</strong>inos y Apuanos<br />

como Versilia (AZZARI 1990; PELÙ 1975), Valdinievole<br />

sept<strong>en</strong>trional, Valdilima (MELIS 1972: 156-158), <strong>la</strong> montaña<br />

<strong>de</strong> Pistoia (HERLIHY 1972: 58-60) y Garfagnana. Aunque aún<br />

no ha sido posible establecer una r<strong>el</strong>ación directa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras hidráulicas y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas<br />

zonas productiva <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

arqueológica, si se pue<strong>de</strong> asociar <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ferrerías<br />

hidráulicas con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as dispuestas a los<br />

pies <strong>de</strong> los castillos anteriores. Un paral<strong>el</strong>o muy significativo<br />

está repres<strong>en</strong>tado por <strong>el</strong> ejemplo <strong>de</strong> los valles <strong>de</strong> los ríos<br />

Farma-Merse, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera herrería que utiliza <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

hidráulica es d<strong>el</strong> año 1278, casi <strong>de</strong> forma contemporánea a<br />

<strong>la</strong>s primeras noticias <strong>de</strong> fábricas <strong>en</strong> Garfagnana (CORTESE<br />

1997a: 360).<br />

En Garfagnana, <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> metalurgia basada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>ergía hidráulica hay que poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> llegada<br />

<strong>de</strong> artesanos lombardos que se establecieron <strong>de</strong> forma estable<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Serchio a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong><br />

siglo XIII. La primera fábrica docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong><br />

Serchio fue <strong>la</strong> herrería que estableció Paccetto Lombardo et<br />

Puccio filio suo <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1279 19 <strong>en</strong> Fabbriche di Vallico, aún<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1284 (SEGHIERI 1984-1985).<br />

Los minerales que se emplearon <strong>en</strong> <strong>la</strong> Garfagnana para <strong>la</strong><br />

fusión d<strong>el</strong> hierro durante <strong>la</strong> Edad Media provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Versilia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>El</strong>ba. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada<br />

herrería d<strong>el</strong> bresciano Paccetto <strong>la</strong> materia prima prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Farnocchia y Pietrasanta. Aunque <strong>en</strong> Garfagnana<br />

había algunos filones <strong>de</strong> minerales (Vergemoli, Careggine,<br />

Fornovo<strong>la</strong>sco), no parec<strong>en</strong> haber sido explotados antes d<strong>el</strong><br />

siglo XVI (MASCARO-GUIDERI-BENVENUTI 1991, n. 1, 3, 5).<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Pietrasanta y <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

minas <strong>de</strong> Versilia por parte <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> favoreció <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong><br />

los <strong>ciudad</strong>anos luqueses, que imp<strong>la</strong>ntaron numerosas fábricas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Val di Serchio.<br />

No obstante, tampoco <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> importarse <strong>el</strong> mineral <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong>


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

Fig. 53. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas y los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> metales <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

<strong>en</strong> los siglos X-XIV<br />

<strong>de</strong> <strong>El</strong>ba, <strong>en</strong> torno al cual se había <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un complejo<br />

sistema <strong>de</strong> distribución <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región (FRANCOVICH<br />

et alii 1989; CORRETTI 1991), incluso ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XI. En <strong>Luca</strong>, como <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong>, surgió un<br />

conjunto <strong>de</strong> comerciantes y empresarios que actuaron como<br />

intermediarios, que distribuían <strong>el</strong> mineral y comerciaban los<br />

productos <strong>el</strong>aborados (PELÙ 1975; SEGHIERI 1980a; SEGHIERI<br />

1980b). Estos comerciantes residían <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y t<strong>en</strong>ían<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Motrone, a través d<strong>el</strong> cual<br />

llegaban por vía marítima los minerales <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>El</strong>ba<br />

(PELÙ 1974).<br />

166<br />

Sin embargo, es posible que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases iniciales <strong>de</strong><br />

introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología hidráulica, <strong>la</strong> iniciativa recayese<br />

<strong>en</strong> manos <strong>de</strong> los mismos herreros. <strong>El</strong> ya m<strong>en</strong>cionado herrero<br />

Pacetto, adquirió <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> que construyó <strong>la</strong> fábrica y<br />

trató <strong>de</strong> forma directa <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> los minerales (SAVIGNI<br />

1998: 74). La docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> siglo XIII no es muy<br />

abundante; contamos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con noticias r<strong>el</strong>ativas a<br />

algunos comerciantes urbanos particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te importantes.<br />

<strong>El</strong> abu<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Castruccio Castraccani, señor <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> los<br />

años 1316-1328, t<strong>en</strong>ía un fornum arg<strong>en</strong>tum <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1245, y<br />

<strong>en</strong> 1258 alquiló algunos terr<strong>en</strong>os <strong>en</strong> Massa Pisana (Seimiglie)


a cuatro bergamascos (SEGHIERI 1984-1985).<br />

Pero volvi<strong>en</strong>do a Garfagnana, hay que seña<strong>la</strong>r que los nuevos<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> reducción d<strong>el</strong> mineral <strong>de</strong> hierro<br />

nacieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso bajo <strong>de</strong> los valles, <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong><br />

los castillos. En estas zonas se podían abrir acequias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong><strong>de</strong>ras para canalizar <strong>el</strong> agua empleado <strong>en</strong> los molinos. Si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros se consolidaron como<br />

al<strong>de</strong>as perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s primeras fábricas, <strong>el</strong>lo no<br />

supuso <strong>en</strong> ningún caso <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> los castillos. Esto fue<br />

<strong>de</strong>bido, <strong>en</strong>tre otras razones, a <strong>la</strong> inmigración <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra<br />

especializada (principalm<strong>en</strong>te lombarda).<br />

Por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to resulta difícil valorar <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> control<br />

señorial sobre estas activida<strong>de</strong>s productivas. Aunque los<br />

comerciantes urbanos parec<strong>en</strong> jugar un peso <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong><br />

estas activida<strong>de</strong>s, no se pue<strong>de</strong> excluir que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona más<br />

alta d<strong>el</strong> valle, haya podido t<strong>en</strong>er lugar un <strong>de</strong>sarrollo distinto,<br />

especialm<strong>en</strong>te antes d<strong>el</strong> siglo XIII. Fabbriche di Careggine<br />

(Foto 88, 89) es una al<strong>de</strong>a situada a los pies <strong>de</strong> un importante<br />

castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín con <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni, <strong>en</strong> una zona<br />

don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran mineralizaciones <strong>de</strong> hierro, cobre e<br />

incluso p<strong>la</strong>ta y plomo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Monte Tambura (MASCARO-<br />

GUIDERI-BENVENUTI 1991, n. 1, 3, 4). En esta al<strong>de</strong>a, cubierta<br />

por un pantano <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1947, ha sido posible localizar<br />

una casa-torre situada <strong>en</strong> una posición estratégica que permitía<br />

contro<strong>la</strong>r toda <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a y <strong>la</strong>s fábricas exist<strong>en</strong>tes. <strong>El</strong> tipo <strong>de</strong><br />

técnica constructiva y <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> una v<strong>en</strong>tana situada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer piso, permit<strong>en</strong> atribuir <strong>la</strong> construcción a los<br />

siglos XIV-XV 20. No obstante, se trata <strong>de</strong> un caso ais<strong>la</strong>do<br />

que no pue<strong>de</strong> ser contextualizado ni interpretado <strong>de</strong> forma<br />

satisfactoria.<br />

3.3. Síntesis sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong><br />

Fosciana<br />

La Garfagnana se caracteriza por una red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

conc<strong>en</strong>trado y estable, que perdura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

hasta nuestros días. <strong>El</strong> abandono y <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> nuevas<br />

al<strong>de</strong>as ha sido un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o muy limitado respecto a otras<br />

zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir, pues, que <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad<br />

al<strong>de</strong>ana era ya muy fuerte, incluso antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong><br />

los concejos rurales, por lo que no se produjeron cambios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> microtoponimia (Fig. 54). A pesar <strong>de</strong> esta estabilidad<br />

<strong>de</strong> los marcos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, durante<br />

los siglos XI-XII se fundaron numerosos castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

colinas situadas sobre <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> los pastos.<br />

Las prospecciones arqueológicas han mostrado que este<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o alcanzó un gran <strong>de</strong>sarrollo -casi todas <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

<strong>de</strong> una cierta <strong>en</strong>tidad t<strong>en</strong>ían un castillo- y que <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

fundaciones es idéntico <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector d<strong>el</strong> valle pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni y a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

En Garfagnana no exist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s socioeconómicas<br />

y políticas -repres<strong>en</strong>tadas por po<strong>de</strong>res feudales fuertes-<br />

capaces <strong>de</strong> crear gran<strong>de</strong>s castillos como Montecatini o Santa<br />

Maria a Monte. La economía d<strong>el</strong> valle difícilm<strong>en</strong>te permite<br />

aglomeraciones importantes (los exced<strong>en</strong>tes se <strong>de</strong>rivan hacia <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura). Solo los c<strong>en</strong>tros con un significado preval<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

político, como Castiglione o Garfagnana, se convirtieron <strong>en</strong><br />

167<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una cierta <strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

d<strong>el</strong> valle.<br />

La fundación <strong>de</strong> estos castillos no provocó <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> torno a los castillos, porque <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as ya<br />

estaban conc<strong>en</strong>tradas, contaban con una fuerte id<strong>en</strong>tidad local<br />

y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los feudales <strong>en</strong> remod<strong>el</strong>ar <strong>la</strong>s estructuras<br />

productivas y los marcos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to fueron limitadas.<br />

Los aristócratas, que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle a partir d<strong>el</strong> siglo<br />

X, provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, son forasteros, e inicialm<strong>en</strong>te<br />

basaron su control territorial sobre <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> los diezmos.<br />

Es posible que no tuvies<strong>en</strong> muchos bi<strong>en</strong>es alodiales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

valle, y que nunca llegas<strong>en</strong> a poseer amplias porciones d<strong>el</strong><br />

terrazgo, <strong>de</strong> los pastos y <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es comunes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos casos particu<strong>la</strong>res, como por ejemplo<br />

Caprio<strong>la</strong> A o Careggine, los castillos se convirtieron <strong>en</strong><br />

verda<strong>de</strong>ras al<strong>de</strong>as fortificadas.<br />

En aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> que contamos con docum<strong>en</strong>tos<br />

arqueológicos, sabemos que <strong>en</strong> torno al siglo XIV se produjo<br />

<strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los castillos. Des<strong>de</strong> este<br />

punto <strong>de</strong> vista, Garfagnana fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s <strong>de</strong>serciones castrales tuvieron<br />

un mayor efecto sobre <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. A pesar <strong>de</strong> estos<br />

numerosos abandonos, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XIV<br />

o principios d<strong>el</strong> XV muestran un número excepcional <strong>de</strong><br />

castillos, pero <strong>en</strong> esta ocasión se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as<br />

preced<strong>en</strong>tes ahora fortificadas 21.<br />

Después <strong>de</strong> haber <strong>de</strong>finido <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> red<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, cabe preguntarse cómo se formaron y<br />

se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> Garfagnana. Para los<br />

historiadores, esta comarca <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> no estuvo sujeta a un<br />

fuerte control señorial. Los feudales no consiguieron contro<strong>la</strong>r<br />

los procesos <strong>de</strong> producción y distribución <strong>de</strong> los exced<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

amplias zonas d<strong>el</strong> valle <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosos<br />

campesinos propietarios y a <strong>la</strong> escasa capacidad señorial <strong>en</strong><br />

fraccionar políticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

Según C. Wickham, <strong>la</strong> razón última d<strong>el</strong> escaso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s señorías <strong>en</strong> Garfagnana fue <strong>el</strong> <strong>de</strong>sinterés por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

propias familias <strong>de</strong> realizar una política localizada y limitada<br />

a un <strong>territorio</strong> específico, rompi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esta manera <strong>la</strong> unidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Sin embargo, se trata <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o que se<br />

pue<strong>de</strong> aplicar a algunos casos, pero que no es g<strong>en</strong>eralizable.<br />

Los señores «<strong>de</strong> Porcari», «<strong>de</strong> Corvaia» o los Fralminghi<br />

fueron grupos que t<strong>en</strong>ían intereses <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis,<br />

e incluso fuera <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Sin embargo, esto no ha impedido<br />

que los señores «<strong>de</strong> Porcari» llegas<strong>en</strong> a establecer un fuerte<br />

control político y feudal sobre <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> Seimiglie<br />

y <strong>en</strong> sectores d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio, y que los señores «<strong>de</strong><br />

Corvaia» hicies<strong>en</strong> lo mismo <strong>en</strong> Versilia. Tal como veremos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> próximo capítulo, <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

los vizcon<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, contaban con una casa 22 y una iglesia<br />

<strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, y con bi<strong>en</strong>es e intereses <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s comarcas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> diócesis, pero <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron su política señorial <strong>en</strong> torno<br />

a los castillos <strong>de</strong> un sector <strong>de</strong> Versilia y a sus intereses<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> minerales. Igualm<strong>en</strong>te los marqueses<br />

Ma<strong>la</strong>spina poseían varias casas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, aunque sus<br />

intereses señoriales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Magra<br />

(MATRAJA 1843, n. 43, 46, 67b). Los Fralminghi constituy<strong>en</strong><br />

una excepción, más que una norma, ya que <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong>


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

Fig. 54. Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> evolución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Serchio.<br />

<strong>la</strong>s familias aristocráticas luqueses consiguieron <strong>en</strong> los siglo<br />

XI-XII territorializar sus intereses y conducir una experi<strong>en</strong>cia<br />

señorial.<br />

No po<strong>de</strong>mos id<strong>en</strong>tificar, pues, <strong>la</strong> dispersión patrimonial con<br />

168<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sinterés <strong>en</strong> territorializar <strong>la</strong> iniciativa señorial. Los<br />

Gherardinghi poseían <strong>la</strong> señoría más sólida <strong>de</strong> <strong>la</strong> Garfagnana<br />

y contro<strong>la</strong>ron con fuerza un tramo d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, los Ro<strong>la</strong>ndinghi poseyeron <strong>de</strong> forma continua<br />

durante más <strong>de</strong> dos siglos los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong>


Loppia 23 y, aunque t<strong>en</strong>ían algunos castillos fuera d<strong>el</strong> valle<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI, <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> siglo XII se habían <strong>de</strong>shecho<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los 24. Lo mismo se podría sost<strong>en</strong>er para los señores «<strong>de</strong><br />

C<strong>el</strong><strong>la</strong>baroti», «<strong>de</strong> Bacciano» o «<strong>de</strong> Careggine», señorías más<br />

limitadas pero que adoptaron un ap<strong>el</strong>lido r<strong>el</strong>ativo a su mayor<br />

posesión.<br />

Otro aspecto importante <strong>de</strong> este problema es <strong>el</strong> <strong>de</strong> establecer<br />

<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre estas señorías y <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. Respecto<br />

a otros sectores ap<strong>en</strong>ínicos, como <strong>en</strong> Frignano, los aristócratas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Garfagnana estuvieron mucho m<strong>en</strong>os implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>ciudad</strong>ana, y su posición fue más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> oposición<br />

coyuntural -pero no estructural- a <strong>la</strong> expansión urbana<br />

(ROMBALDI 1998: 29). Las crónicas urbanas <strong>de</strong> Maragone<br />

o <strong>de</strong> Tholomeo muestran a los Cathani <strong>de</strong> Versilia et <strong>de</strong><br />

Garfaniana como los mayores <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. <strong>El</strong><br />

mismo emperador Fe<strong>de</strong>rico I tomó bajo su protección los<br />

diecisiete grupos que poseían señorías <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle, nombrando<br />

per omnem Garfagnanam et Versiliam potestatem et rectorem<br />

a Guli<strong>el</strong>mo, marqués <strong>de</strong> Palota, limitando <strong>de</strong> esta manera<br />

<strong>la</strong> jurisdicción <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> a Seimiglie 25. Tanto Garfagnana<br />

como Versilia poseían una id<strong>en</strong>tidad territorial y una política<br />

autónoma <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, <strong>en</strong> abierta oposición<br />

a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>.<br />

Sin embargo, para Wickham se trata <strong>de</strong> una construcción<br />

i<strong>de</strong>ológica urbanoc<strong>en</strong>trista, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se incluiría no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

a los campesinos <strong>de</strong> montaña sino también a los gran<strong>de</strong>s<br />

propietarios, e incluso a los Porcaresi (WICKHAM 1997:<br />

145-146). No obstante, creo que, al m<strong>en</strong>os los Porcaresi,<br />

son <strong>el</strong> ejemplo m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong>cuado para ilustrar esta <strong>de</strong>ducción<br />

(THOLOMEO 1955: 98): sus propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle siempre<br />

fueron limitadas y sus señorías <strong>de</strong>bieron ser cons<strong>en</strong>tidas<br />

incluso <strong>en</strong> Seimiglie, don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser uno <strong>de</strong> los mayores<br />

propietarios, poseían una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías más fuertes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

En todo caso, hay varias objeciones que p<strong>la</strong>ntear a esta<br />

interpretación. Por una parte, lo que no se pue<strong>de</strong> negar o<br />

limitar es <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones que <strong>Luca</strong> tuvo que<br />

realizar para adquirir Garfagnana. En los años 80 d<strong>el</strong> siglo<br />

XI <strong>Luca</strong> <strong>de</strong>struyó los castillos <strong>de</strong> Anchiano y La Cuna <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

valle medio d<strong>el</strong> Serchio (FICKER 1878, vol. IV, n. 156: 199).<br />

En 1227, fueron unos 70 los castillos y al<strong>de</strong>as <strong>de</strong>struidos<br />

por <strong>Luca</strong>, y <strong>la</strong>s acciones militares duraron varios <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios<br />

(THOLOMEO 1955: 115). So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Versilia <strong>Luca</strong> tuvo que<br />

emplearse tan a fondo como <strong>en</strong> Garfagnana a fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

anu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s iniciativas señoriales.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ejércitos pisanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso<br />

<strong>de</strong> estas guerras y <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones que establecieron con Pisa,<br />

permite suponer que esta <strong>ciudad</strong> constituía igualm<strong>en</strong>te otro<br />

punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para estos aristócratas; indudablem<strong>en</strong>te<br />

su influ<strong>en</strong>cia sobre los aristócratas era m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

pero esto no impidió que, cuando estos linajes <strong>de</strong>cidieron<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse al ámbito urbano, varios <strong>de</strong> <strong>el</strong>los lo hicieran a Pisa.<br />

Así pues, no se pue<strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> por <strong>la</strong>s «continuas interfer<strong>en</strong>cias externas» (WICKHAM<br />

1997: 144), sino que estas mismas interfer<strong>en</strong>cias son <strong>el</strong><br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Los grupos dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis, y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>de</strong> los <strong>de</strong> <strong>la</strong> Garfagnana, continuaron<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> 26 e influyeron<br />

169<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

<strong>en</strong> modo más o m<strong>en</strong>os indirecto <strong>en</strong> su política. Esto no<br />

fue obstáculo para que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>s<strong>en</strong> políticas señoriales<br />

cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nas, conc<strong>en</strong>trándose y radicándose <strong>de</strong> forma consist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> pocas zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Se pue<strong>de</strong> concluir, pues, que <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> sobre<br />

<strong>la</strong> Garfagnana <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1170-1248 fue muy limitado.<br />

En contraste con cuanto hemos visto <strong>en</strong> Valdinievole, ni<br />

<strong>en</strong> Versilia ni <strong>en</strong> Garfagnana <strong>en</strong>contramos d<strong>el</strong>egatus o<br />

repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, ni siquiera tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong><br />

los emperadores que sost<strong>en</strong>ían y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dían los posición <strong>de</strong> los<br />

feudales. No se pue<strong>de</strong> admitir que los po<strong>de</strong>res señoriales <strong>en</strong><br />

Garfagnana fueron «una ilusión óptica» (WICKHAM 1997: 158).<br />

<strong>El</strong> hecho <strong>de</strong> que sus posesiones no estuvies<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tradas<br />

únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta zona <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, no ti<strong>en</strong>e por qué<br />

excluir, <strong>en</strong> principio, que no fues<strong>en</strong> lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te fuertes<br />

como para alcanzar un <strong>de</strong>sarrollo feudal autónomo. Los<br />

Soffredinghi contaban con amplias propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> torno a<br />

<strong>Luca</strong> y, <strong>de</strong> algún modo, participaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida comunal.<br />

Sin embargo, esto no excluye que sus castillos <strong>de</strong> Anchiano<br />

o Cuna fues<strong>en</strong> <strong>de</strong>struidos por <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> antes d<strong>el</strong> final d<strong>el</strong><br />

siglo XII. <strong>El</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posesiones<br />

<strong>de</strong> estos grupos aristocráticos situadas fuera d<strong>el</strong> valle se<br />

<strong>en</strong>contrase <strong>en</strong> Seimiglie, y que <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación r<strong>el</strong>ativa a<br />

<strong>la</strong>s mismas sea escasa y episódica es indicativo d<strong>el</strong> peso que<br />

t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición patrimonial <strong>de</strong> estas familias 27.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, es necesario, analizar <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> control<br />

señorial d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> interior, no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

político, sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> extracción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas campesinas y d<strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

agropecuaria.<br />

Uno <strong>de</strong> los principales problemas que aún no se han resu<strong>el</strong>to<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación, es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> un sistema productivo silvopastoril ori<strong>en</strong>tado<br />

hacia <strong>el</strong> mercado y <strong>la</strong> integración con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. Como ya<br />

se ha m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción, <strong>la</strong> especialización<br />

productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas hacia activida<strong>de</strong>s pastoriles<br />

está docum<strong>en</strong>tada so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> los siglos XII-XIII.<br />

A partir <strong>de</strong> este período, <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>tes escritas muestran <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una estrategia productiva que respon<strong>de</strong> a una<br />

iniciativa señorial dirigida a <strong>la</strong> comercialización a gran esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> los productos gana<strong>de</strong>ros mediante una trashumancia con<br />

<strong>la</strong>s zonas bajas d<strong>el</strong> sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Sin embargo, no es posible <strong>de</strong>terminar con c<strong>la</strong>ridad <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

jugado por los señores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Garfagnana <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong><br />

este mod<strong>el</strong>o productivo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> los pastos <strong>de</strong><br />

verano. Los estatutos <strong>de</strong> los Gherardinghi d<strong>el</strong> año 1271, un<br />

importante docum<strong>en</strong>to tardío que ilustra <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> gestión<br />

señorial d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Verrucole, muestran <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos formas bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciadas <strong>de</strong> explotación<br />

<strong>de</strong> los recursos gana<strong>de</strong>ros. Por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s doce cabezas<br />

<strong>de</strong> ganado, <strong>la</strong>s bestias casiole, o sea, <strong>la</strong>s que invernan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Verrucole, están ex<strong>en</strong>tas d<strong>el</strong> pago d<strong>el</strong><br />

herbatico. Por <strong>el</strong> contrario, se establec<strong>en</strong> normas rígidas para<br />

<strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> nestivo por parte d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los rebaños 28.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> excavaciones <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>de</strong><br />

este período y <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> siglo XII no permite<br />

analizar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> jugado por los señores <strong>en</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

Fig. 55. Castillos docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> Garfagnana (950-1250).<br />

d<strong>el</strong> sistema productivo silvopastoril, que dominó <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong><br />

Serchio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media hasta mediados <strong>de</strong> nuestro<br />

siglo. Como hemos ya anticipado, los análisis realizados <strong>en</strong><br />

varias zonas <strong>de</strong> Lunigiana y d<strong>el</strong> Ap<strong>en</strong>ino toscano muestran<br />

<strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> castañedo doméstico ya a partir d<strong>el</strong> período<br />

tardoantiguo (QUIRÓS CASTILLO 1998a). Sin embargo, queda<br />

por analizar <strong>el</strong> efecto que pudo t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />

gana<strong>de</strong>ría ori<strong>en</strong>tada al mercado <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong>.<br />

Indudablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> castañedo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media está asociado al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría a pequeña<br />

esca<strong>la</strong>, que pue<strong>de</strong> ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases sobre <strong>la</strong>s cuales se<br />

afirmó <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

una fuerte id<strong>en</strong>tidad al<strong>de</strong>ana.<br />

A niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> hipótesis, se pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear que <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s señorías por parte <strong>de</strong> los grupos feudales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong><br />

área urbana no modificó <strong>de</strong> forma substancial <strong>la</strong>s estrategias<br />

productivas campesinas, <strong>de</strong>bido también a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un importante estrato <strong>de</strong> campesinos propietarios que<br />

sobrevivieron a <strong>la</strong> captura señorial. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> trashumancia, promovida por monasterios<br />

y señores que se articu<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, crearon<br />

nuevas formas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas, que se tradujeron<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> captura señorial <strong>de</strong> los pastos comunales. Así, los<br />

170<br />

Gherardinghi contro<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII los pastos <strong>de</strong><br />

todo <strong>el</strong> término <strong>de</strong> su castillo <strong>de</strong> Verrucole, <strong>de</strong> Gragno y<br />

Bargecchia. Es necesario, a<strong>de</strong>más, verificar <strong>la</strong>s cronologías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras brañas, que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te están docum<strong>en</strong>tadas<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media y <strong>la</strong> primera Edad Mo<strong>de</strong>rna.<br />

<strong>El</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as estacionales pudo t<strong>en</strong>er lugar<br />

tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> régim<strong>en</strong> señorial <strong>de</strong> explotación<br />

<strong>de</strong> los pastos <strong>de</strong> verano, aunque <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

y <strong>la</strong> pobreza material <strong>de</strong> estos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos no permite<br />

establecer con precisión <strong>la</strong>s cronologías <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as.<br />

4. Conclusiones: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong><br />

Garfagnana<br />

Si consi<strong>de</strong>ramos <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> forma<br />

global <strong>en</strong> Garfagnana obt<strong>en</strong>dremos algunos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos útiles<br />

para nuestra comparación con otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

(Fig. 55). En <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

fiscales fue muy importante <strong>en</strong> Garfagnana. La conc<strong>en</strong>tración<br />

patrimonial <strong>en</strong> torno a Castiglione, Barga (Foto 90) o Coreglia,


constituy<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los núcleos <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s públicas mejor<br />

estructurados <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

La construcción <strong>de</strong> nuevos castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X fue muy<br />

reducida. Como <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, los primeros<br />

castillos docum<strong>en</strong>tados pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que<br />

fortificó sus principales c<strong>en</strong>tros curt<strong>en</strong>ses. Es igualm<strong>en</strong>te<br />

significativa <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Aldobran<strong>de</strong>schi <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

valle d<strong>el</strong> Serchio, que contro<strong>la</strong>ron <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Barga. Como<br />

se ha visto con anterioridad, esta familia condal, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

luqués, poseyó <strong>en</strong> los siglos X y XI un conjunto <strong>de</strong> castillos<br />

distribuidos por toda <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, a pesar <strong>de</strong> que sus<br />

principales intereses patrimoniales se situaban <strong>en</strong> otras zonas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región (COLLAVINI 1998).<br />

Hay que esperar al año 997 para <strong>en</strong>contrar <strong>el</strong> primer castillo<br />

d<strong>el</strong> valle <strong>en</strong> manos a <strong>la</strong> aristocracia local. Se trata d<strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Gorfigliano, situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni,<br />

que surgió sobre una al<strong>de</strong>a exist<strong>en</strong>te a finales d<strong>el</strong> siglo VIII<br />

(MDL, V/2, n. 239: 139). Promotora d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

parece ser <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>te familia local <strong>de</strong> los Cunimundinghi,<br />

que contro<strong>la</strong>ron bu<strong>en</strong>a parte d<strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional d<strong>el</strong> valle<br />

(WICKHAM 1997), aunque no todos los autores compart<strong>en</strong><br />

esta atribución 29.<br />

Sin embargo, fue <strong>en</strong> los siglos XI y XII cuando tuvo lugar <strong>el</strong><br />

mayor número <strong>de</strong> fundaciones <strong>de</strong> castillos, <strong>de</strong> forma análoga<br />

a cuanto suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Aunque <strong>la</strong> casi<br />

total aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita no permite analizar<br />

<strong>de</strong> forma concreta <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> fundación <strong>de</strong> castillos, <strong>la</strong>s<br />

prospecciones han mostrado que cada al<strong>de</strong>a t<strong>en</strong>ía un castillo.<br />

Los promotores <strong>de</strong> estas construcciones fueron los aristócratas<br />

que se apropiaron <strong>de</strong> los diezmos eclesiásticos y <strong>de</strong> numerosos<br />

bi<strong>en</strong>es fiscales. Sin embargo, no llegaron a establecer un<br />

control hegemónico sobre <strong>la</strong> montaña, y numerosos pequeños<br />

propietarios sobrevivieron al ataque señorial. Gracias a <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación conservada suponemos que <strong>el</strong> mayor esfuerzo<br />

<strong>de</strong> los feudales se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> los pastos y <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> control <strong>de</strong> los diezmos hasta finales d<strong>el</strong> siglo XIII.<br />

Durante los siglos XII-XIII se produjo una r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong><br />

los grupos dirig<strong>en</strong>tes. Debido al ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to político d<strong>el</strong><br />

valle respecto a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los grupos urbanos<br />

<strong>en</strong> esta r<strong>en</strong>ovación fue muy limitado. Si bi<strong>en</strong> los estudios<br />

prosopográficos no están sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />

Garfagnana, los Gherardinghi, Ro<strong>la</strong>ndinghi, Soffredinghi y<br />

otros grupos establecieron varias consorterías durante los<br />

siglos XII-XIII 30. En este período se fijaron territorialm<strong>en</strong>te<br />

cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas, que formaron numerosos términos<br />

señoriales <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> diversas zonas d<strong>el</strong><br />

valle (Gherardinghi <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional, los Ro<strong>la</strong>ndinghi<br />

y los Cunimundinghi <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio y los Soffredinghi <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tramo inferior d<strong>el</strong> valle). So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />

d<strong>el</strong> siglo XIII, bajo <strong>la</strong> presión <strong>ciudad</strong>ana, <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s y a los <strong>de</strong>rechos señoriales por parte <strong>de</strong> los<br />

grupos urbanos favoreció <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consorterias<br />

aristocráticas. Este fue <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los Gherardinghi, que<br />

v<strong>en</strong>dieron <strong>en</strong> los años 1261 y 1285 porciones <strong>de</strong> sus<br />

propieda<strong>de</strong>s a varios grupos urbanos, lo que provocó <strong>la</strong><br />

disgregación <strong>de</strong> <strong>la</strong> consortería (PELLEGRINETTI 1992-1993).<br />

171<br />

En síntesis, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes arqueológicas muestran <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> una int<strong>en</strong>sa actividad <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle durante<br />

los siglos XI-XII, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que predomina <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> castillo<br />

recinto. Los propietarios <strong>de</strong> estos castillos, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong><br />

área urbana, tuvieron que conquistar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r formas<br />

eficaces <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas, objetivo que solo pudieron<br />

realizar <strong>de</strong> forma parcial. Las al<strong>de</strong>as, ya conc<strong>en</strong>tradas,<br />

dotadas <strong>de</strong> una fuerte id<strong>en</strong>tidad territorial, no se tras<strong>la</strong>daron<br />

<strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> castillo. En este contexto, los señores<br />

consiguieron construir prácticam<strong>en</strong>te un castillo <strong>en</strong> cada<br />

al<strong>de</strong>a, creando <strong>la</strong> red más d<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> diócesis. <strong>El</strong> proceso<br />

fue homogéneo <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Garfagnana, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sujeta<br />

a <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni como <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> luqués, por lo que<br />

es necesario estudiar <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> un<br />

contexto amplio.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> conquista <strong>en</strong> los siglos XII y XIII <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Garfagnana y <strong>la</strong> Versilia por parte <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, comportó <strong>la</strong><br />

crisis <strong>de</strong> este sistema, y los señores fueron sustituidos por <strong>la</strong><br />

Comuna, que se impuso como señorío colectivo durante <strong>la</strong><br />

restante <strong>la</strong> Edad Media. De esta manera se abandonaron los<br />

castillos-recinto y se fortificaron <strong>la</strong>s mismas al<strong>de</strong>as, signo<br />

<strong>de</strong> un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong> extracción d<strong>el</strong><br />

exced<strong>en</strong>te campesino y d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> jugado por los concejos<br />

rurales.<br />

NOTAS<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

1 Sobre <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> este castillo hay varias teorías<br />

opuestas; <strong>la</strong>s más aceptada lo sitúa <strong>en</strong> Piazza al Serchio<br />

(SCHNEIDER 1975; WICKHAM 1997; CIAMPOLTRINI 1997: Monte<br />

Croce), <strong>en</strong> Vitoio (ANGELINI 1985: 40-50) o <strong>en</strong> Caprio<strong>la</strong><br />

(BOTAZZI 1993: 56).<br />

2 Wickham (1997: 29) niega <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>masiado drástica,<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos trazados, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> período que<br />

ha consi<strong>de</strong>rado (siglos VIII-XIII). La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una Via<br />

l’Alpe <strong>de</strong> Lucca está bi<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tada durante los siglos<br />

XIV-XV y era empleada, a pesar <strong>de</strong> su dificultad y empeño,<br />

con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> evitar <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro que podía suponer <strong>el</strong> control <strong>de</strong><br />

Pisa <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> Versilia (PELÙ 1974: 55).<br />

3 Sobre los ataques <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, DE STEFANI 1915: 13-66;<br />

THOLOMEO 1930: 98, 104, 112.<br />

4 Los principales estudios <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes son<br />

CIANELLI 1816: 151-180; SCHWARZMAIER 1972: 188-91,<br />

222-241, MONCINI 1995-1996; PELLEGRINETTI 1992-1993;<br />

GIAMBASTIANI 1991. Sobre <strong>la</strong> historia política, DE STEFANI<br />

1925, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> monografía más importante para<br />

conocer <strong>el</strong> valle es WICKHAM 1997: 25-161.<br />

5 Sobre <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> cuevas durante <strong>la</strong> Alta Edad Media<br />

<strong>en</strong> Francia y <strong>en</strong> Italia, GUTIÉRREZ LLORET 1996: 275, n.<br />

89. Se conoc<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más, otras cuevas ocupadas durante <strong>la</strong><br />

Edad Media <strong>en</strong> varios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, como<br />

Versilia (FORNACIARI 1977; ABELA 1995) o Valdinievole<br />

(TOMA 1980).


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

6 Sobre <strong>la</strong> plebanía, ANGELINI 1979.<br />

7 <strong>El</strong> texto conti<strong>en</strong>e algunas interpo<strong>la</strong>ciones, si bi<strong>en</strong> no se<br />

pue<strong>de</strong> negar su aut<strong>en</strong>ticidad (ANGELINI 1979: 16-17; 51-53).<br />

8 Tal filiación ha sido cuestionada por SCHWARZMAIER 1973:<br />

146-147, pero sost<strong>en</strong>ida por diversos autores como CIANELLI<br />

1816 o WICKHAM 1995a, 1997. Ver también PELLEGRINETTI<br />

1992-1993.<br />

9 Muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s informaciones utilizadas provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura, aún inédita, <strong>de</strong> Lucia Giovanetti (GIOVANNETTI<br />

1994-1995; 1988); otras noticias me han sido facilitadas por<br />

Paolo Notini. Agra<strong>de</strong>zco a ambos y a G. Ciampoltrini los<br />

datos y <strong>la</strong>s discusiones realizadas <strong>en</strong> torno al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>de</strong> Garfagnana.<br />

10 La prospección se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sobre un <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

460 Km 2 y ha permitido estudiar un total <strong>de</strong> 42 castillos,<br />

<strong>de</strong> los cuales solo 12 están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

medieval <strong>de</strong> los siglos X-XII. Se trata igualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una<br />

cuantificación por <strong>de</strong>fecto, pues no han sido consi<strong>de</strong>rados<br />

otros castillos, aún habitados, que no conservan restos <strong>de</strong><br />

época medieval. Queda aún por prospectar <strong>la</strong> mitad sur <strong>de</strong><br />

Garfagnana, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> castillos sin docum<strong>en</strong>tar<br />

no <strong>de</strong>be <strong>de</strong> ser inferior a <strong>la</strong> d<strong>el</strong> valle superior. Casos<br />

significativos <strong>de</strong> castillos no docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> esta zona son<br />

Cast<strong>el</strong>vecchio Pascoli (Barga), don<strong>de</strong> exist<strong>en</strong> restos <strong>de</strong> un<br />

castillo; Gromignana (Coreglia), don<strong>de</strong> son<strong>de</strong>os realizados <strong>en</strong><br />

los años 60 han recuperado restos <strong>de</strong> un castillo abandonado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIV (LERA 1965) o Cascio (BIAGIONI 1982). No<br />

obstante, hasta que no se realice un inv<strong>en</strong>tario sistemático<br />

análogo al <strong>de</strong> L. Giovannetti, no podremos contar con una<br />

base crítica <strong>de</strong> análisis válida para analizar <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>en</strong> toda su complejidad.<br />

11 Resultan <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r interés los fragm<strong>en</strong>tos cerámicos<br />

recuperados, que muestran <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> materiales<br />

r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> área padana <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> sept<strong>en</strong>trional<br />

d<strong>el</strong> valle. En los casos <strong>en</strong> los cuales ha sido posible recoger<br />

un conjunto <strong>de</strong> materiales cuantitativam<strong>en</strong>te significativo<br />

se ha podido establecer una cronología <strong>de</strong> los materiales <strong>en</strong><br />

torno a los siglos X-XII (GIOVANNETTI 1995-1996).<br />

12 Des<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista pue<strong>de</strong> ser muy útil <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción<br />

d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas establecido por <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIV<br />

y <strong>de</strong>scrito por G. Sercambi <strong>en</strong> su Crónica <strong>en</strong> los últimos años<br />

d<strong>el</strong> mismo siglo (SERCAMBI 1895, vol. 2: 120-140; vol 3:<br />

350-352; BARACCHINI 1983: 55-59).<br />

13 Se trata <strong>de</strong> tres docum<strong>en</strong>tos, dos d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> San<br />

Ponziano y otro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Abadía <strong>de</strong> Sesto. Este último correspon<strong>de</strong><br />

a <strong>la</strong>s varias confirmaciones por parte <strong>de</strong> los emperadores <strong>de</strong><br />

los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> abadía, don<strong>de</strong> se cita <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong> Cast<strong>el</strong>nuovo, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> otros <strong>en</strong> Castiglione, Antisciana,<br />

Vagli, Careggine, Ceserana y Bacciano (MGH, DIPLOMATA<br />

IV, n. 80: 106 ss.). Gracias a los dos primeros sabemos<br />

que <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> San Ponziano poseía una iglesia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong>dicada a San Mich<strong>el</strong>e que dio <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

923 a varias personas con todos sus bi<strong>en</strong>es dominicales <strong>en</strong><br />

Rontano por un c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 24 d<strong>en</strong>ari (ASL I, 5). Ci<strong>en</strong>toveinte<br />

años <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> iglesia estaba <strong>de</strong>struida y <strong>el</strong> monasterio dió<br />

172<br />

<strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma con un tercio <strong>de</strong> sus<br />

numerosos bi<strong>en</strong>es situados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona por un c<strong>en</strong>so anual <strong>de</strong><br />

8 d<strong>en</strong>ari (ASL I, 121). Posteriorm<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

d<strong>el</strong> monasterio situadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio pasaron a los<br />

señores «<strong>de</strong> Corvaia» <strong>en</strong> 1140 (ASL II 498). Sobre <strong>el</strong> castillo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media, WICKHAM 1997: 64-65.<br />

14 Sobre <strong>la</strong> ubicación d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Carfaniana, <strong>la</strong> tesis<br />

más aceptada es <strong>la</strong> <strong>de</strong> suponer que se trate <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio,<br />

interpretando <strong>de</strong> esta manera <strong>el</strong> topónimo como «castillo<br />

viejo» (SCHNEIDER 1975). Sin embargo es <strong>en</strong> <strong>el</strong> Monte Croce,<br />

id<strong>en</strong>tificado por L. Giovannetti como <strong>la</strong> ubicación d<strong>el</strong> castillo<br />

ad Croce, don<strong>de</strong> se han hal<strong>la</strong>do cerámicas altomedievales que<br />

permit<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar ambos castillos (CIAMPOLTRINI 1995a:<br />

565; GIOVANNETTI 1998).<br />

15 No se <strong>de</strong>be confundir <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio<br />

(Castriveteris quae Dongionem app<strong>el</strong><strong>la</strong>tur) con <strong>el</strong> <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong><br />

(arcem Sa<strong>la</strong>), tal y como se ha interpretado tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

(OSHEIM 1977: 56; WICKHAM 1997). La curtis <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong><br />

pert<strong>en</strong>ecía al obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo IX, y fue fortificada<br />

antes d<strong>el</strong> año 1164, cuando contaba con un burgo externo con<br />

capil<strong>la</strong>, probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> misma curtis reconstruida (MGH,<br />

DIPLOMATA X, vol. 1, n. 430). Treinta años <strong>de</strong>spués se cita <strong>la</strong><br />

curtis pero no <strong>la</strong> fortificación (MDL IV/2 ap. 114, a. 1194).<br />

Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio, d<strong>en</strong>ominado<br />

Castiglione, no forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posesiones d<strong>el</strong> obispo<br />

confirmadas por Fe<strong>de</strong>rico I <strong>en</strong> <strong>el</strong> privilegio d<strong>el</strong> año 1164. Este<br />

<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> una porción d<strong>el</strong> mismo so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

15 años sigui<strong>en</strong>tes, estableci<strong>en</strong>do una señoría compartida con<br />

los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Lavagna, Superbo di Castroveteri -probables<br />

fundadores d<strong>el</strong> castillo- y Conemundum quodam Ugon<strong>el</strong>li,<br />

probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los Cunimundinghi (MICOTTI<br />

1980: 169-171). En <strong>el</strong> privilegio d<strong>el</strong> año 1194 ya citado, se<br />

observa que Cast<strong>el</strong>vecchio y Sa<strong>la</strong> son dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s bi<strong>en</strong><br />

distintas y separadas. Sobre los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Lavagna, PETTI<br />

BALBI 1984.<br />

16 Para Ang<strong>el</strong>ini (1977) <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación altomedieval<br />

r<strong>el</strong>ativa a Castiglione correspon<strong>de</strong>ría a otro castillo,<br />

probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Seimiglie. No obstante, <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong> los<br />

autores admite esta atribución (WICKHAM 1997; GIOVANNETTI<br />

1998).<br />

17 <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Novarise está docum<strong>en</strong>tado solo una vez <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 796 (MDL V/2, n. 256). F. Schnei<strong>de</strong>r (1980: 8, n. 7),<br />

así como L. Giovannetti y otros autores pi<strong>en</strong>san que se trata<br />

d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>nuovo; por su parte L. Ang<strong>el</strong>ini (1985:<br />

11) ha sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> diversas ocasiones que se trata <strong>de</strong> dos<br />

castillos distintos, apoyándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> microtoponimia local.<br />

18 Actual Bolognana, cerca <strong>de</strong> Gallicano.<br />

19 ASL, Spedale, 30 mayo 1279.<br />

20 Una cronología más antigua ha sido propuesta <strong>en</strong> NOTINI<br />

et alii 1998. La torre <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra paral<strong>el</strong>os <strong>en</strong> algunos casos<br />

d<strong>el</strong> valle y <strong>en</strong> Lunigiana.<br />

21 Entre <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> castillos d<strong>el</strong> siglo XIV hay que seña<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominada Bu<strong>la</strong> d’Oro d<strong>el</strong> año 1376, que conti<strong>en</strong>e los<br />

castillos poseídos por <strong>la</strong> comuna (PACCHI 1785: 23; SANTINI


1964: 45, n. 1), o <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> fortalezas contro<strong>la</strong>das por <strong>la</strong><br />

comuna <strong>en</strong> 1395 (BARACCHINI 1983: 57-59). Ver también <strong>el</strong><br />

mapa <strong>de</strong> DELLA CAPANNA 1969.<br />

22 Las familias que poseían casas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> eran los<br />

señores «<strong>de</strong> Porcari», «<strong>de</strong> Careggine» y los Ro<strong>la</strong>ndinghi<br />

(MATRAJA 1843, n. 190, 308, 432-433).<br />

23 Como ya hemos indicado anteriorm<strong>en</strong>te, los Ro<strong>la</strong>ndinghi<br />

mantuvieron <strong>en</strong> liv<strong>el</strong>lo los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía, al m<strong>en</strong>os,<br />

hasta finales d<strong>el</strong> siglo XIII o inicios d<strong>el</strong> XIV. Lo hicieron <strong>de</strong><br />

forma conjunta con sus consortes, tal como está docum<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1277 d<strong>el</strong> antiquo<br />

feudo (CIANELLI 1816: 163-164). Esta coparticipación fue<br />

interpretada como una sustitución (WICKHAM 1997: 135-136),<br />

aunque creo que se trata <strong>de</strong> un caso análogo al <strong>de</strong> Sorico <strong>en</strong><br />

Valdinievole. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha cuestionado <strong>la</strong> filiación<br />

<strong>de</strong> los llevadores d<strong>el</strong> siglo XIII con los Ro<strong>la</strong>ndinghi, aunque<br />

sin aportar nuevas interpretaciones (MONCINI 1995-1996:<br />

112-123).<br />

24 Obtuvieron varios bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> Valdarno (castillo <strong>de</strong><br />

Pozzo), <strong>en</strong> <strong>la</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio (castillo <strong>de</strong> Roggio) y <strong>en</strong><br />

otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis mediante <strong>el</strong> matrimonio con los<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> obispo Pîetro II <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong><br />

siglo XI. Sin embargo, a mediados <strong>de</strong> ese siglo todos estos<br />

bi<strong>en</strong>es pasaron a <strong>la</strong>s manos <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Segromigno»<br />

y «<strong>de</strong> Colle» (PESCAGLINI MONTI 1998: 55-57).<br />

25 Sobre <strong>la</strong> política realizada por los emperadores Suevos <strong>en</strong><br />

este sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong>, VOLPE 1964: 343-344; ANDREOLLI<br />

1998: 12-16.<br />

26 La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> casas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>la</strong> conocemos a través<br />

d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> MATRAJA 1843, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> autor propone un<br />

mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> d<strong>el</strong> siglo XIII. No obstante utiliza con<br />

frecu<strong>en</strong>cia fu<strong>en</strong>tes más tardías (como <strong>la</strong> crónica d<strong>el</strong> siglo XV<br />

ya citada), por lo que no sabemos hasta qué punto refleja<br />

con exactitud <strong>la</strong> situación d<strong>el</strong> siglo XIII. Un estudio aún por<br />

realizar sería <strong>el</strong> <strong>de</strong> verificar cronológicam<strong>en</strong>te cuándo se<br />

advierte <strong>el</strong> traspaso <strong>de</strong> los grupos aristocráticos a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>.<br />

Su realización ayudaría a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones que<br />

se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y los<br />

feudales.<br />

27 La docum<strong>en</strong>tación r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong>s posesiones <strong>de</strong> estas<br />

familias <strong>en</strong> Seimiglie se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> WICKHAM 1997: 142,<br />

n. 51.<br />

28 <strong>El</strong> Estatuto <strong>de</strong> los Gherardinghi (AAL * V 64) ha sido<br />

transcrito y estudiado por PELLEGRINETTI 1992-1993.<br />

29 Para A. Spicciani (1994), podría tratarse <strong>de</strong> una fundación<br />

episcopal.<br />

30 Sobre los Ro<strong>la</strong>ndinghi, MONCINI 1995-1996; sobre<br />

los Gherardinghi, PELLEGRINETTI 1992-1993; sobre los<br />

Soffredinghi, GIAMBASTIANI 1991.<br />

173<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio: Garfagnana<br />

174


11. Introducción<br />

Versilia es un hidrónimo utilizado, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época<br />

tardorromana, para referirse a un pequeño curso fluvial que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes Apuanos bajaba al mar Tirr<strong>en</strong>o. Actualm<strong>en</strong>te<br />

es <strong>el</strong> río Seravezza, y <strong>en</strong> su curso alto conserva aún <strong>la</strong><br />

antigua d<strong>en</strong>ominación (Fig. 56). A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media, Versilia empezó a <strong>de</strong>signar un <strong>territorio</strong>, y como tal<br />

lo <strong>en</strong>contramos a partir d<strong>el</strong> siglo VIII 1. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XII se fijaron sus términos territoriales, llegando a <strong>de</strong>signar<br />

toda <strong>la</strong> comarca <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> situada a oril<strong>la</strong>s d<strong>el</strong><br />

Tirr<strong>en</strong>o, al sur d<strong>el</strong> Lago <strong>de</strong> Porta y al norte d<strong>el</strong> Lago <strong>de</strong><br />

Massaciuccoli.<br />

<strong>El</strong> <strong>territorio</strong> que hemos tomado <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> este<br />

trabajo no pert<strong>en</strong>ece exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

ya que <strong>el</strong> sector sept<strong>en</strong>trional se <strong>en</strong>contraba bajo <strong>la</strong> plebanía<br />

<strong>de</strong> Santo Stefano <strong>de</strong> Versilia 2, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> diócesis<br />

<strong>de</strong> Luni, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> pisana plebanía <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo<br />

<strong>de</strong> Massaciuccoli compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> sector meridional (SFORZA<br />

1912-1913: 198 ss.). De hecho, es muy probable que <strong>en</strong><br />

época romana Versilia no pert<strong>en</strong>eciese a <strong>Luca</strong>, ya que <strong>el</strong><br />

río Versilia constituía <strong>el</strong> límite <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Pisa y<br />

Luni (MENCHELLI 1990: 413; BELLI 1983). Solo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta<br />

Edad Media <strong>Luca</strong> se ext<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> este <strong>territorio</strong>, creando<br />

tres plebanías. Sin embargo, durante <strong>la</strong> Edad Media todo<br />

este <strong>territorio</strong> se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida bajo <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, y actualm<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> provincia<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

En Versilia se pued<strong>en</strong> distinguir morfológicam<strong>en</strong>te dos<br />

sectores; uno sept<strong>en</strong>trional, formado por estrechos y profundos<br />

valles longitudinales y paral<strong>el</strong>os <strong>en</strong>tre si, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

Alpes Apuanos <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> al mar (valles <strong>de</strong> Strectoria, río<br />

Stazzema, Valdicast<strong>el</strong>lo y valle Lucese) atravesando una<br />

estrecha franja l<strong>la</strong>na formada por los <strong>de</strong>pósitos fluviales y<br />

ocupada por una serie <strong>de</strong> <strong>la</strong>gunas o pantanos que dificultaron<br />

<strong>la</strong> ocupación estable d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. <strong>El</strong> sector meridional, <strong>en</strong><br />

cambio, está formado por colinas que <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dulcem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s alturas apuanas hasta <strong>el</strong> Lago <strong>de</strong> Massaciuccoli. Es<br />

importante seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> costa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media y<br />

<strong>en</strong> época romana se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong>tre 1 y 5 km tierra ad<strong>en</strong>tro<br />

respecto a <strong>la</strong> situación actual (MAZZANTI-PARIBENI-STORTI-<br />

VAGGIOLI 1990).<br />

Por <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura situada a los pies <strong>de</strong> los Alpes Apuanos pasaba,<br />

durante <strong>el</strong> período romano, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales vías d<strong>el</strong><br />

imperio: <strong>la</strong> vía Aemilia/Aur<strong>el</strong>ia, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Roma y por todo<br />

<strong>el</strong> litoral, garantizaba <strong>la</strong>s comunicaciones con <strong>la</strong>s regiones<br />

occid<strong>en</strong>tales. En época medieval muchos tramos <strong>de</strong> esta<br />

vía se abandonaron, por lo que fue sustituida por <strong>la</strong> vía<br />

Francig<strong>en</strong>a, que discurría por <strong>el</strong> interior y llegaba a Versilia<br />

a través <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Freddana y Camaiore, don<strong>de</strong><br />

se <strong>en</strong>contraba <strong>el</strong> mejor paso hacia Seimiglie. La Francig<strong>en</strong>a<br />

proseguía por <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> Versilia a los pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colinas,<br />

don<strong>de</strong> se construyeron algunos <strong>de</strong> los principales castillos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comarca, hasta <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Magra, que remontaba por<br />

Pontremoli hacia <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura padana (STOPANI 1981).<br />

3.3. <strong>El</strong> litoral luqués: Versilia<br />

175<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

La circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> personas y mercancías que utilizaban<br />

estas vías explica <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro que tuvo Versilia<br />

durante <strong>la</strong> Edad Media. Situada <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong> confín <strong>en</strong>tre<br />

tres ciuda<strong>de</strong>s romanas (Luni, <strong>Luca</strong> y Pisa), fue esc<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> numerosos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>stinados a establecer una<br />

hegemonía territorial sobre <strong>la</strong> zona y sus recursos durante<br />

los siglos X-XV. Los recursos que ofrecía como c<strong>en</strong>tro<br />

minero y comercial, así como <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una red <strong>de</strong><br />

puertos explican los intereses <strong>de</strong>mostrados por <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> Génova, Pisa y <strong>Luca</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> varios grupos señoriales.<br />

Un ejemplo significativo <strong>de</strong> estos intereses contrastados fue<br />

<strong>la</strong> creación d<strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Motrone. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

aspiraciones <strong>de</strong> los grupos mercantiles <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> durante<br />

<strong>la</strong> Edad Media fue <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un propio puerto<br />

<strong>en</strong> Versilia que pudiese competir con <strong>el</strong> puerto pisano, <strong>el</strong><br />

principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En <strong>el</strong> ya recordado privilegio concedido<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1084 por Enrique IV a <strong>Luca</strong>, se cita <strong>de</strong> forma<br />

explícita <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Motrone, que ya <strong>en</strong> este período se<br />

<strong>en</strong>contraba bajo <strong>el</strong> control luqués 3. Era un puerto estrecho y<br />

pequeño, cuya capacidad se fue reduci<strong>en</strong>do progresivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> sedim<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> río Seravezza, que <strong>de</strong>sembocaba<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo (PELÙ 1974). No obstante, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />

política comercial fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales aspiraciones <strong>de</strong><br />

los grupos dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, que llegaron a establecer una<br />

alianza con Génova para combatir <strong>la</strong> injer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Pisa y <strong>de</strong><br />

los señores locales.<br />

Las fu<strong>en</strong>tes disponibles para estudiar <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras feudales <strong>en</strong> Versilia son abundantes, pero dispersas.<br />

Son medio c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar los docum<strong>en</strong>tos conservados antes d<strong>el</strong><br />

año 1000, mi<strong>en</strong>tras que a partir d<strong>el</strong> siglo XI <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

escrita se hace muy escasa, <strong>de</strong>jando amplias áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comarca <strong>de</strong>scubiertas.<br />

Los yacimi<strong>en</strong>tos arqueológicos son, como <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, muy numerosos, aunque son escasas <strong>la</strong>s excavaciones<br />

realizadas. Durante los años 50-60 se hicieron son<strong>de</strong>os <strong>en</strong><br />

algunos castillos, como Massarossa o Aqui<strong>la</strong>ta, <strong>de</strong> escasa<br />

<strong>en</strong>tidad 4 (LERA 1963: 29-31; LERA 1961). En los últimos años<br />

ha sido muy importante <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los grupos arqueológicos<br />

locales 5. Tanto <strong>en</strong> Camaiore (STORTONI FLORIO 1993) como<br />

<strong>en</strong> Pietrasanta (ABELA 1995) se han realizado int<strong>en</strong>sas<br />

prospecciones <strong>de</strong>stinadas a conocer <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ocupación<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> época medieval.<br />

En este trabajo se ha analizado <strong>de</strong> forma monográfica <strong>el</strong><br />

valle d<strong>el</strong> río Vezza, sector <strong>de</strong> Versilia don<strong>de</strong> se localizan<br />

<strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, hierro y otros metales. La importancia<br />

<strong>de</strong> esta actividad productiva <strong>en</strong> los siglos X-XIII fue tal,<br />

que los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia» mod<strong>el</strong>aron<br />

<strong>el</strong> espacio feudal <strong>en</strong> torno al control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />

mineras. <strong>El</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> por apropiarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />

para abastecer sus importantes cecas estuvo a <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

numerosos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos durante los siglos XII-XIII, que<br />

culminaron <strong>en</strong> torno al 1250 mediante <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> los<br />

aristócratas locales y <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna.


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

2. Anteced<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> Versilia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media<br />

A pesar d<strong>el</strong> importante esfuerzo realizado por los grupos<br />

arqueológicos locales, <strong>la</strong>s noticias con <strong>la</strong>s que contamos para<br />

reconstruir <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Antigüedad<br />

Tardía y <strong>la</strong> Alta Edad Media son tan escasas como <strong>en</strong> otras<br />

comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Fig. 56. Castillos y al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> Versilia durante los siglos XI-XIII.<br />

176<br />

Como hemos ya seña<strong>la</strong>do, <strong>en</strong> época romana <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

Versilia se <strong>en</strong>contraba bajo <strong>la</strong> jurisdicción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> Luni, al norte, y Pisa, al sur. Probablem<strong>en</strong>te ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> época republicana, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupaba principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura, don<strong>de</strong> ha sido posible observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

restos <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turiación dispuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía<br />

Aemilia/Aur<strong>el</strong>ia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> colina continuaba <strong>en</strong> manos<br />

<strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> tradición ligur, que explotaban los recursos<br />

forestales y gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> los Apuanos.


A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> época augustea se fundaron nuevas factorías<br />

dispersas y vil<strong>la</strong>s especializadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colinas<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura (Acquar<strong>el</strong><strong>la</strong>, Massaciuccoli), que d<strong>en</strong>ota una<br />

reactivación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras agrarias y una mayor d<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona. Tras un período <strong>de</strong> abandonos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo II, a partir d<strong>el</strong> IV se produjo una reocupación <strong>de</strong> los<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos anteriores y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

disperso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas <strong>de</strong> Versilia, <strong>de</strong>stinado a perdurar<br />

durante toda <strong>la</strong> Alta Edad Media (PARIBENI 1995: 123-125).<br />

Hay que seña<strong>la</strong>r igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pequeños<br />

yacimi<strong>en</strong>tos dispuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong><br />

costa. <strong>El</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> ánforas africanas e hispánicas <strong>de</strong> los<br />

siglos V-VI <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantera <strong>de</strong> San Rocchino <strong>en</strong> Massarossa,<br />

ha permitido interpretar <strong>el</strong> lugar como un pequeño atraca<strong>de</strong>ro<br />

<strong>la</strong>gunar o marítimo, a<strong>de</strong>cuado al tipo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones comerciales<br />

que se establecían durante estos siglos (CIAMPOLTRINI-NOTINI-<br />

RENDINI 1991: 712-715).<br />

En todo <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> litoral <strong>de</strong> Luni perduraron varias vil<strong>la</strong>s<br />

hasta <strong>la</strong> Alta Edad Media como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> un sistema<br />

jerárquico <strong>en</strong> torno al cual se situaban <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> colonos.<br />

En este contexto, algunas vil<strong>la</strong>s, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Varignano <strong>en</strong> La<br />

Spezia, perduraron hasta <strong>el</strong> siglo VI (GAMBARO 1998: 242).<br />

En algunas <strong>de</strong> estas vil<strong>la</strong>s se fundaron iglesias, que se<br />

convirtieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media <strong>en</strong> plebanías, <strong>de</strong> forma<br />

análoga a San Lor<strong>en</strong>zo a Vaiano <strong>en</strong> Valdinievole. Tanto<br />

<strong>en</strong> Massaciuccoli como <strong>en</strong> Casa Mutti, <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong><br />

San Lor<strong>en</strong>zo <strong>en</strong> Massaciuccoli y <strong>de</strong> Santa F<strong>el</strong>icita se<br />

construyeron <strong>en</strong> proximidad o sobre as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos romanos.<br />

En vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Massaciuccoli (Foto 91) -fundada <strong>en</strong> época<br />

augustea- se recuperaron contextos cerámicos <strong>de</strong> los siglos<br />

VI-VII (CIAMPOLTRINI-NOTINI 1993: 393-397). Un importante<br />

docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> época carolingia cita <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

murus antiquus <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, id<strong>en</strong>tificable con los restos<br />

monum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> romana aún visible, <strong>en</strong> medio a<br />

los cuales se insta<strong>la</strong>ron habitaciones altomedievales más<br />

mo<strong>de</strong>stas (MDL V/2, n. 849, a. 874). En <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta<br />

Edad Media tuvo lugar <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> San<br />

Lor<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> Massaciuccoli, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong><br />

Pisa (CIAMPOLTRINI-NOTINI 1993: 397-407). Esta situación<br />

es simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual plebanía <strong>de</strong> Santa F<strong>el</strong>icita <strong>de</strong><br />

Valdicast<strong>el</strong>lo 6. Labores agríco<strong>la</strong>s realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> adyac<strong>en</strong>te<br />

Casa Mutti han permitido recuperar los restos <strong>de</strong> un pob<strong>la</strong>do<br />

fundado <strong>en</strong> época prerromana y ocupado, sin solución <strong>de</strong><br />

continuidad, hasta <strong>la</strong> Edad Media. En <strong>la</strong> localidad ha sido<br />

posible recuperar restos escultóricos <strong>de</strong> época romana y<br />

materiales cerámicos fechables <strong>en</strong>tre los siglos VI-X. En este<br />

caso, <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> yacimi<strong>en</strong>to romano<br />

no permit<strong>en</strong> conocer <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad d<strong>el</strong> mismo y <strong>de</strong> su pap<strong>el</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> organización territorial <strong>en</strong> época romana. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

restos escultóricos ha permitido suponer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

necrópolis vincu<strong>la</strong>da a un pob<strong>la</strong>do, presuntam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cabañas<br />

(PARIBENI 1995: 170-177; CIAMPOLTRINI 1995: 560, n. 15).<br />

De forma paral<strong>el</strong>a, <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> los siglos IV-V se<br />

abandonaron <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>finitiva un notable número <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> l<strong>la</strong>nura vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turiación. Los yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

Pisanica, Lago di Porta, Ripa, Cafaggio (Seravezza) o Ponte<br />

Rosso son los ejemplos más significativos (PARIBENI 1995).<br />

A partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to, se produjo <strong>el</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

177<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción y los principales c<strong>en</strong>tros habitados se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron<br />

hacia los valles, o a <strong>la</strong>s colinas dispuestas a los pies <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura. <strong>El</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos como Curiceta, Strettoia o<br />

Ripa <strong>de</strong> cerámicas <strong>de</strong> época carolingia o lombarda, como son<br />

<strong>la</strong>s cerámicas vacuo<strong>la</strong>das (GIANNICHEDDA-QUIRÓS CASTILLO<br />

1997), <strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong>corada con pintura roja o <strong>la</strong> vidriada<br />

altomedieval (ABELA 1995), son los indicadores más<br />

significativos <strong>de</strong> un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ocupación y<br />

explotación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to que se docum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

<strong>El</strong> «<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to está docum<strong>en</strong>tado<br />

igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los pergaminos <strong>de</strong> los siglos VIII-X conservados<br />

<strong>en</strong> los archivos <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>; <strong>de</strong> hecho, hasta <strong>el</strong> siglo XII, no<br />

t<strong>en</strong>emos noticias <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dos situados <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura (Fig.<br />

57). Sin embargo, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación medieval muestra <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias locales importantes. Mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>en</strong> los valles <strong>de</strong> montaña Apuanos, <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se pres<strong>en</strong>ta<br />

ya <strong>en</strong> los siglos VIII-X estable y conc<strong>en</strong>trado, <strong>de</strong> forma<br />

simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> Garfagnana, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas d<strong>el</strong> sector meridional<br />

<strong>de</strong> Versilia y <strong>en</strong> torno Camaiore, <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to era<br />

muy fragm<strong>en</strong>tada y dispersa.<br />

Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir, pues, que a partir d<strong>el</strong> período tardorromano<br />

se produjo una reocupación sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colinas y los<br />

<strong>territorio</strong>s <strong>de</strong> montaña <strong>de</strong> Versilia, <strong>en</strong> correspond<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas romanas. <strong>El</strong><br />

abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s canteras <strong>de</strong> mármol lun<strong>en</strong>se y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e<br />

<strong>de</strong> colonos situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura indican <strong>de</strong> una reori<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas hacia los recursos forestales<br />

y pastorales. De hecho, ya antes d<strong>el</strong> siglo XI se practicaba<br />

<strong>la</strong> trashumancia <strong>en</strong>tre los Alpes Apuanos y <strong>el</strong> Valle d<strong>el</strong> río<br />

Cornia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Maremma, con rebaños <strong>de</strong> caballos y bóvidos<br />

(WICKHAM 1997: 34-35). Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas <strong>de</strong><br />

Camaiore y d<strong>el</strong> sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca se cultivaron viñas y olivos,<br />

mi<strong>en</strong>tras que son raras <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> granos.<br />

A partir d<strong>el</strong> siglo IX los docum<strong>en</strong>tos recog<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> varias curtes <strong>en</strong> Versilia, todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s «<strong>en</strong>caramadas». Es<br />

importante seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, como Corvaia,<br />

se han hal<strong>la</strong>do cerámicas más antiguas, por lo que es posible<br />

que estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local se fundas<strong>en</strong> sobre al<strong>de</strong>as<br />

exist<strong>en</strong>tes con anterioridad.<br />

Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, los primeros docum<strong>en</strong>tos<br />

que permit<strong>en</strong> analizar <strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad<br />

Media, son <strong>la</strong>s listas redactadas <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesión <strong>en</strong><br />

liv<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> los diezmos eclesiásticos a <strong>la</strong> nueva aristocracia<br />

que se consolidó <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X. Se conservan <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tres plebanías <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, ya que ni <strong>en</strong> Luni ni <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> Pisa<br />

contamos con docum<strong>en</strong>tos análogos. Estas listas m<strong>en</strong>cionan<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 46 al<strong>de</strong>as, un número muy limitado respecto<br />

a otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, por lo que hay que <strong>de</strong>ducir<br />

que <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to estaba conc<strong>en</strong>trado, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sector sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> montaña (SANTINI 1991).


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

Fig. 57. Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> evolución d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Versilia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Alta Edad Media y los siglos XI-XIII.<br />

178


3. Un ejemplo <strong>en</strong> Versilia: los castillos <strong>de</strong> los<br />

<strong>territorio</strong>s mineros <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Corvaia»<br />

y «<strong>de</strong> Vallecchia»<br />

<strong>El</strong> estudio d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas con recursos mineros<br />

es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> investigación más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong><br />

<strong>Toscana</strong> <strong>en</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios. <strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> los mecanismos<br />

<strong>de</strong> extracción y <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> metales, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los preciosos empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> monedas,<br />

constituye un observatorio privilegiado para <strong>el</strong> estudio d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res señoriales <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> durante los<br />

siglos X-XIII (FRANCOVICH 1993).<br />

<strong>El</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, don<strong>de</strong> exist<strong>en</strong> importantes restos<br />

arqueológicos y explotaciones mineras <strong>en</strong> los Alpes Apuanos,<br />

no ha sido aún objeto <strong>de</strong> análisis estudios monográficos 7.<br />

No es nuestra int<strong>en</strong>ción realizar <strong>en</strong> esta ocasión un análisis<br />

exhaustivo <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> problema, sino que se ilustrará un<br />

ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> control señorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

minera.<br />

<strong>Luca</strong> t<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

cecas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>. A partir <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo VIII,<br />

con <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> Carlomagno, adoptó <strong>la</strong> moneda <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta<br />

(WICKHAM 1980: 27-32). Des<strong>de</strong> esta fecha hasta mediados<br />

d<strong>el</strong> siglo XII, cuando se fundó <strong>la</strong> ceca pisana, <strong>la</strong>s monedas<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> fueron <strong>la</strong>s más comunes <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong>. Este hecho se<br />

ha puesto <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y <strong>de</strong> sus<br />

grupos dirig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, don<strong>de</strong><br />

se conc<strong>en</strong>traban <strong>la</strong>s mayores minas <strong>de</strong> metales preciosos<br />

empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cecas (FARINELLI-FRANCOVICH 1994).<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, no es lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te explícita como para<br />

po<strong>de</strong>r estudiar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> metalurgia y <strong>la</strong> si<strong>de</strong>rurgia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis antes d<strong>el</strong> siglo XI. Las noticias que aparec<strong>en</strong><br />

a partir <strong>de</strong> este siglo se refier<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te a herreros y,<br />

raram<strong>en</strong>te, a explotaciones mineras.<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fabri o herreros está docum<strong>en</strong>tada, al m<strong>en</strong>os,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo IX. En <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> este siglo, un<br />

cierto Liutchari, habitante <strong>de</strong> Custodia (probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Seimiglie), pagaba al obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> 4 vomere o arados<br />

cada año por <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es episcopales (GUIDI-<br />

PELLEGRINETTI 1921: 10). De forma análoga, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 911,<br />

otro herrero <strong>de</strong> Brancoli daba al Obispo 6 arados al año, dos<br />

<strong>en</strong> abril, dos <strong>en</strong> octubre y dos <strong>en</strong> diciembre (MDL V/3, n.<br />

1138). Sin embargo, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> siglo XI contamos<br />

con noticias más precisas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos artesanos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural 8. Antes <strong>de</strong> los siglos XII-XIII solo<br />

contamos con informaciones r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> extracción y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta, <strong>de</strong>bido a su indudable mayor valor<br />

político y económico (BRAUNSTEIN 1990), y solo a partir <strong>de</strong><br />

ese período aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación otros metales,<br />

como <strong>el</strong> hierro. Muchos <strong>de</strong> los herreros citados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

escritas trabajaban <strong>en</strong> zonas don<strong>de</strong> no había minerales, por lo<br />

que hay que p<strong>en</strong>sar que, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XI o incluso antes,<br />

existió una circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materias primas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>El</strong>ba o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras zonas 9.<br />

Como se ha visto antes, <strong>la</strong>s principales minas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> los Alpes Apuanos, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra<br />

179<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

ori<strong>en</strong>tal (Garfagnana), como <strong>en</strong> <strong>la</strong> occid<strong>en</strong>tal (Versilia).<br />

La gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas ubicadas <strong>en</strong> este último sector<br />

se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> dos familias aristocráticas, los<br />

señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia» que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XI y hasta mediados d<strong>el</strong> XIII <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron sus señorías <strong>en</strong><br />

torno a <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> estos recursos.<br />

3.1. Los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia»<br />

Los estudios realizados sobre estos grupos familiares son<br />

muy numerosos, ya que han constituido <strong>el</strong> paradigma <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oposición señorial a <strong>la</strong> hegemonía política <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>. Los cronistas medievales han <strong>de</strong>dicado numerosos<br />

párrafos a ilustrar <strong>la</strong> «traición» <strong>de</strong> estas familias y sus<br />

continuas alianzas con Pisa. No obstante, no se dispone aún<br />

<strong>de</strong> un estudio sistemático <strong>de</strong> estos grupos familiares, aunque<br />

son varios los autores que se han ocupado <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong> forma<br />

más o m<strong>en</strong>os ocasional 10.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> los autores que han estudiado ambas<br />

familias <strong>la</strong>s han consi<strong>de</strong>rado como un único grupo familiar<br />

(SANTINI 1859, vol. I: 47 ss.), llegando incluso a incorporar<br />

a este linaje otros grupos familiares, como los «nobles<br />

d<strong>el</strong> Castillo Aghinolfi» (SFORZA 1979). Otros equívocos,<br />

r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> patrimonio y <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> político jugados por<br />

ambas familias -que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron una int<strong>en</strong>sa actividad <strong>en</strong><br />

los <strong>territorio</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Pisa, Génova, <strong>Luca</strong> y Luni-<br />

requier<strong>en</strong> estudios específicos que no se pued<strong>en</strong> afrontar <strong>en</strong><br />

esta ocasión.<br />

Un punto <strong>de</strong> partida importante es <strong>el</strong> <strong>de</strong> analizar <strong>la</strong> génesis<br />

<strong>de</strong> ambos grupos familiares. Tanto por su orig<strong>en</strong>, como por<br />

su <strong>de</strong>sarrollo patrimonial, los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong><br />

Vallecchia» son dos grupos bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciados, <strong>en</strong>tre los<br />

cuales existían r<strong>el</strong>aciones y vínculos asociativos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XII, aunque, solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1219 establecieron un pacto <strong>de</strong><br />

consortería, gracias al cual formaron un único grupo 11.<br />

Los señores «<strong>de</strong> Corvaia» pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a uno <strong>de</strong> los más<br />

importantes linajes <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, docum<strong>en</strong>tado ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo IX.<br />

Constituy<strong>en</strong> una rama <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Sisemondo,<br />

citado como difunto <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 847 (PESCAGLINI MONTI<br />

1992: 84). De este Sisemondo <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los<br />

principales grupos familiares aristocráticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

vincu<strong>la</strong>dos al obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, como son los señores «<strong>de</strong><br />

Montemagno» (activos <strong>en</strong> Versilia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni),<br />

los señores «<strong>de</strong> Careggine» (Garfagnana), Fralminghi (activos<br />

<strong>en</strong> Valdinievole, Seimiglie y otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis), <strong>la</strong><br />

primera familia <strong>de</strong> poseedores <strong>de</strong> Porcari y los señores «<strong>de</strong><br />

Uzzano, Vivinaia y Montechiari» <strong>de</strong> Valdinievole.<br />

Los señores «<strong>de</strong> Corvaia» <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> rama que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> último cuarto d<strong>el</strong> siglo X, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> título <strong>de</strong> vicecomes <strong>en</strong><br />

<strong>Luca</strong>. Como ya se ha indicado, <strong>el</strong> rey Hugo (926-947) fue <strong>el</strong><br />

responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> a partir <strong>de</strong><br />

los años 20-30 d<strong>el</strong> siglo X, como reacción al po<strong>de</strong>r acumu<strong>la</strong>do<br />

por <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>te marqués <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong> (SCHWARZMAIER 1972:<br />

151-156). En <strong>Luca</strong>, don<strong>de</strong> residía <strong>el</strong> marqués <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong>, no<br />

se creó <strong>la</strong> figura d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>, sino <strong>la</strong> d<strong>el</strong> vicecomes, docum<strong>en</strong>tada<br />

por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 937. <strong>El</strong> primer vicecomes fue un


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

miembro <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Uzzano». A su muerte, <strong>el</strong> título<br />

pasó a su primo Fraolmo, d<strong>el</strong> que <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dieron los señores<br />

«<strong>de</strong> Corvaia», que conservaron este título hasta <strong>el</strong> siglo XIII<br />

(PESCAGLINI MONTI 1991: 89). Este Fraolmo fue una figura<br />

<strong>de</strong> gran importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> último cuarto<br />

d<strong>el</strong> siglo X (MILLER 1989), cuando <strong>la</strong> familia consiguió<br />

acumu<strong>la</strong>r un <strong>en</strong>orme patrimonio, tanto <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> fiscal como<br />

eclesiástico. <strong>El</strong> obispo Guido (979-983) fue primo <strong>de</strong> Fraolmo,<br />

y contribuyó <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cisiva a aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> patrimonio<br />

eclesiástico <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, concedi<strong>en</strong>do amplios<br />

b<strong>en</strong>eficios (SCHWARZMAIER 1972: 109-118).<br />

<strong>El</strong> patrimonio <strong>de</strong> esta familia estaba disperso por toda <strong>la</strong><br />

diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>de</strong> manera que no hay comarca <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual<br />

no tuvies<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es (SCHWARZMAIER 1972: 145). En <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> t<strong>en</strong>ían dos casas situadas al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San<br />

Lor<strong>en</strong>zo, que será conocida con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> San Lor<strong>en</strong>zo<br />

<strong>de</strong>i Corvaresi, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio <strong>de</strong> Porta San Gervasio<br />

(MATRAJA 1843: 37, n. 157-158, 175). A<strong>de</strong>más, contaban<br />

con numerosas propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Garfagnana 12, Valdarno 13,<br />

Val<strong>de</strong>ra 14, Valdinievole 15, Media Valle d<strong>el</strong> Serchio 16,<br />

Seimiglie 17 y Versilia 18, y <strong>en</strong> los <strong>territorio</strong>s <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia, Pisa,<br />

Volterra y Pistoia (SCHWARZMAIER 1973a: 145).<br />

Sin embargo, esta familia -al m<strong>en</strong>os durante <strong>el</strong> siglo X y<br />

quizás también durante <strong>el</strong> XI- residió y ejerció su po<strong>de</strong>r <strong>en</strong><br />

y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñó <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong><br />

vicecomes, <strong>el</strong> principal po<strong>de</strong>r público <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong>spués<br />

d<strong>el</strong> mismo marqués 19. La docum<strong>en</strong>tación conservada no nos<br />

permite saber cual fue su pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> durante los siglos<br />

XI y <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> XII y cómo gestionaron su <strong>en</strong>orme<br />

patrimonio <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis. Lo único que se pue<strong>de</strong> afirmar con<br />

seguridad es que, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XII,<br />

conc<strong>en</strong>traron sus esfuerzos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Versilia, don<strong>de</strong> se<br />

<strong>en</strong>contraban <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, y establecieron una pot<strong>en</strong>te<br />

señoría (fig. 58).<br />

Si bi<strong>en</strong> no contamos con muchas informaciones, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

construyeron castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Santa F<strong>el</strong>icita <strong>de</strong><br />

Valdicast<strong>el</strong>lo <strong>en</strong> Versilia, aunque esto no quiere <strong>de</strong>cir que<br />

r<strong>en</strong>uncias<strong>en</strong> a sus propieda<strong>de</strong>s o a su resid<strong>en</strong>cia urbana.<br />

A finales d<strong>el</strong> siglo X los señores «<strong>de</strong> Corvaia» no contro<strong>la</strong>ban<br />

todos los diezmos y bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Santa F<strong>el</strong>icita<br />

<strong>de</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo, sino so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que estaban <strong>la</strong>s minas (Pomezzana y Stazzema), mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía estaba <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> sus familiares, los<br />

señores «<strong>de</strong> Porcari» (CAAL 2, n. 18; CAAL 3, n. 74). Es<br />

posible que parte <strong>de</strong> estos diezmos se pagase ya <strong>en</strong> minerales,<br />

por lo que no se pue<strong>de</strong> excluir que, ya antes d<strong>el</strong> año 1000, estos<br />

señores ejercies<strong>en</strong> un control indirecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />

mineras, legitimados por su carácter <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong><br />

po<strong>de</strong>r estatal. Gracias a docum<strong>en</strong>tos más tardíos sabemos<br />

que contro<strong>la</strong>ron los diezmos <strong>de</strong> esta plebanía hasta <strong>la</strong> Baja<br />

Edad Media (GUIDI-PELLEGRINETTI 1921: 103). Así pues,<br />

aunque no se dispone <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

esta familia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI y <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> XII, durante<br />

este período conc<strong>en</strong>traron sus intereses <strong>en</strong> Versilia, <strong>en</strong> torno<br />

a <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos mineros.<br />

Cuando vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a aparecer docum<strong>en</strong>tados a partir <strong>de</strong> los años<br />

40 d<strong>el</strong> siglo XII, sigu<strong>en</strong> utilizando <strong>el</strong> título <strong>de</strong> vicecomes, pero<br />

180<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran completam<strong>en</strong>te separados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> y <strong>de</strong> su<br />

comuna, <strong>de</strong>sempeñando un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> señores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Versilia 20.<br />

Las primeras r<strong>el</strong>aciones que se establecieron <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> señoría<br />

y <strong>la</strong> comuna parec<strong>en</strong> haber sido pacíficas, <strong>de</strong> manera que, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 1142, los vizcon<strong>de</strong>s Hugo y V<strong>el</strong>tro cedieron <strong>la</strong> mitad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis <strong>de</strong> Corvaia a <strong>Luca</strong> (Foto 92). Indudablem<strong>en</strong>te,<br />

esta corte (<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida y <strong>de</strong>scrita por Tholomeo como todo<br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> castillo) compr<strong>en</strong>día <strong>la</strong>s minas,<br />

aunque no se cit<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma explícita (THOLOMEO 1955:<br />

51-52). No obstante, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Pisa <strong>en</strong> los años<br />

sigui<strong>en</strong>tes provocó, durante los años 1168-1172, una serie <strong>de</strong><br />

guerras -<strong>de</strong>scritas por varias crónicas- <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que participaron,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ambas ciuda<strong>de</strong>s, varios grupos feudales <strong>de</strong> Versilia<br />

(SERCAMBI 1892: 5-6; THOLOMEO 1955: 71; BONGI 1893: 226;<br />

MARAGONE 1930: 48-58). En estos conflictos participaron<br />

también otras familias aristocráticas <strong>de</strong> Garfagnana aliadas<br />

con los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y con Pisa, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tadas a <strong>Luca</strong>.<br />

En 1172 se estableció una tregua que duró algunos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios,<br />

<strong>en</strong> los cuales los aristócratas mantuvieron <strong>el</strong> control d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong>. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> Versilia<br />

o <strong>en</strong> Garfagnana, muestra <strong>la</strong> incapacidad por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comuna <strong>en</strong> establecer su hegemonía <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. <strong>El</strong> apoyo<br />

imperial a <strong>la</strong> autonomía aristocrática, refleja esta r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong><br />

fuerzas (a. 1185, FICKER 1878, IV, n. 156: 198-200).<br />

Tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Enrique VI <strong>en</strong> 1198 los señores «<strong>de</strong><br />

Corvaia» se vieron obligados a prestar juram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fid<strong>el</strong>idad<br />

a <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, aunque esto supuso solo una fase<br />

d<strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. La continua presión <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, interesada <strong>en</strong> hacerse con <strong>la</strong>s minas<br />

<strong>de</strong> Versilia, es <strong>la</strong> causa principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> consorteria que<br />

establecieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1219 con los señores «<strong>de</strong> Vallecchia».<br />

Durante <strong>el</strong> reinado <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico II no se cuestionó <strong>la</strong> autonomía<br />

<strong>de</strong> estos aristócratas, pero pocos años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte d<strong>el</strong><br />

emperador <strong>Luca</strong> llevó a cabo su asalto final. Fue precisam<strong>en</strong>te<br />

a partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to cuando <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> ocupó <strong>de</strong> forma<br />

<strong>de</strong>finitiva amplias zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis que habían quedado<br />

fuera <strong>de</strong> su hegemonía. En Versilia, <strong>en</strong> los años 1254-1255,<br />

<strong>Luca</strong> <strong>de</strong>struyó los castillos <strong>de</strong> estos señores, que tras<strong>la</strong>daron<br />

su resid<strong>en</strong>cia a Pisa.<br />

No sabemos mucho sobre <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> d<strong>el</strong> grupo familiar<br />

d<strong>en</strong>ominado señores «<strong>de</strong> Vallecchia» (fig. 59). En contraste<br />

con los señores «<strong>de</strong> Corvaia», sus oríg<strong>en</strong>es e intereses están<br />

conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni y no <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Sin<br />

embargo, un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> familias aristocráticas <strong>de</strong> Luni<br />

y <strong>de</strong> otras regiones italianas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> importancia política que tuvo esta <strong>ciudad</strong> durante<br />

los períodos lombardo y carolingio (FORMENTINI 1926).<br />

Los señores «<strong>de</strong> Vallecchia» tuvieron sus principales<br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni,<br />

<strong>en</strong> torno al castillo homónimo y al <strong>de</strong> Trebiano, situado <strong>en</strong><br />

proximidad <strong>de</strong> Sarzana, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> se<strong>de</strong> episcopal<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios d<strong>el</strong> siglo XIII 21. Tuvieron también algunas<br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> 22, aunque no poseían<br />

una casa <strong>en</strong> esta <strong>ciudad</strong> (MATRAJA 1843). Por <strong>el</strong> contrario,<br />

t<strong>en</strong>ían una casa <strong>en</strong> Sarzana (CP 271, a. 1243) y su ámbito<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia era <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni, aunque establecieron<br />

contactos y r<strong>el</strong>aciones con <strong>la</strong>s confinantes (Pisa, <strong>Luca</strong>,<br />

Génova) 23. A partir <strong>de</strong> los siglos XI-XII están estrecham<strong>en</strong>te


vincu<strong>la</strong>dos al obispo <strong>de</strong> Luni, ocupando <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong> vicedomini<br />

d<strong>el</strong> obispo (VOLPE 1964: 414-421). La familia mantuvo, pues,<br />

una posición ambigua, típica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías <strong>de</strong> confín <strong>en</strong><br />

Liguria ori<strong>en</strong>tal, aliándose con <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> Luni o con <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Génova, Pisa o <strong>Luca</strong>, según sus intereses (PETTI<br />

BALBI 1980-1981: 43).<br />

La primera noticia que t<strong>en</strong>emos sobre este grupo familiar<br />

es <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XI, y hace refer<strong>en</strong>cia a los hermanos<br />

Raimondo e Il<strong>de</strong>brando, hijos d<strong>el</strong> difunto Il<strong>de</strong>brando que,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1086 poseía los castillos <strong>de</strong> Vallecchia (Foto 181<br />

/[††õïù;îù°ôþŠŠŠŠŠŠŠŠŠŠŠŠŠŠŠŠŠŠþþþÝŠŠþþŠþŠ¸þ¸þþþþþ×Þ¯Ýgþýþþþ¸ÞŠŠŠŠŠÝᎺŠ¡¬ŠŠ“ߊïÓŸŠŠŠŠŠÏŒªÕ“Š¬˜Ïί׹µº-<br />

Õƒ¥²ÐúŠÓ ØÿÆÝŠŠŠÝ¸parece como m<strong>en</strong>cionado como<br />

vicedominus d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> Luni, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> prima m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

esta estrecha vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> se<strong>de</strong> episcopal (CACS 1, a.<br />

1095).<br />

Es posible que <strong>el</strong> antecesor <strong>de</strong> Il<strong>de</strong>brando fuese B<strong>el</strong>trame, que,<br />

según <strong>la</strong> crónica d<strong>el</strong> siglo XIV <strong>de</strong> Lombardino <strong>de</strong> Vallecchia,<br />

vivió <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XI y estableció un peaje<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Porta B<strong>el</strong>trame, localidad aún situada <strong>en</strong>tre Pietrasanta<br />

y Montignoso, que era un paso obligado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a<br />

Fig. 58. G<strong>en</strong>ealogía parcial <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Corvaia».<br />

181<br />

(SANTINI 1858, vol. 1: 47-50).<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Otros docum<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> siglo XII muestran <strong>la</strong> activa participación<br />

<strong>de</strong> esta familia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s guerras que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> Versilia<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Pisa y <strong>Luca</strong>. Como resultado <strong>de</strong> estos<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia se tras<strong>la</strong>dó a Pisa <strong>en</strong><br />

1171, mi<strong>en</strong>tras que otra rama, vincu<strong>la</strong>da al obispo <strong>de</strong> Luni, se<br />

alió con <strong>Luca</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando <strong>la</strong> guerra a Pisa (MARAGONE 1930:<br />

52). Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Corvaia», tras <strong>la</strong><br />

muerte <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico I juraron fid<strong>el</strong>idad a <strong>Luca</strong>, si bi<strong>en</strong> los<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos continuaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo sigui<strong>en</strong>te hasta <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> sus castillos <strong>en</strong> 1255. Pocos años<br />

<strong>de</strong>spués, una crónica redactada por un miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

-Guido <strong>de</strong> Vallecchia- <strong>de</strong>scribió minuciosam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s que quedaron <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia tras<br />

su expulsión, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando que <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta fueron<br />

confiscadas por <strong>Luca</strong>.<br />

Como ya hemos indicado anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1219<br />

formaron una consortería con los señores «<strong>de</strong> Corvaia» <strong>El</strong><br />

docum<strong>en</strong>to que establece tal unión (CIANELLI 1813: 187-192)<br />

constituye una importante fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información sobre <strong>el</strong>


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

patrimonio <strong>de</strong> ambos grupos aristocráticos. <strong>El</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s minas, castillos, al<strong>de</strong>as y <strong>de</strong>rechos poseídos<br />

por ambas familias. Es probable que ya existies<strong>en</strong> estrechas<br />

r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre ambos grupos, pero so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta ocasión<br />

se produjo <strong>la</strong> unión. Al acto se unieron todos los grupos <strong>de</strong><br />

Garfagnana y Versilia aliados a ambas familias; los señores<br />

<strong>de</strong> Gragnana (Garfagnana) con los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y los<br />

señores «<strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lo» [Aghinolfi], San R<strong>en</strong>tho 24 y Vezzano<br />

con los señores «<strong>de</strong> Vallecchia» 25.<br />

A pesar <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>de</strong> los aristócratas por mant<strong>en</strong>er<br />

su autonomía, <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, especialm<strong>en</strong>te tras <strong>el</strong> año<br />

1250, provocó <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> sus posesiones y su tras<strong>la</strong>do<br />

a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> Pisa (VOLPE 1964: 477). Tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong><br />

sus castillos se produjo un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación política<br />

y económica <strong>de</strong> estos aristócratas. En los siglos XIII-XIV<br />

ejercieron un importante pap<strong>el</strong> político <strong>en</strong> Pisa, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

amplias propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Versilia, Garfagnana y Pisa, pero<br />

abandonando <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> metales (CRISTIANI<br />

1962: 158, 386 ss.).<br />

Se <strong>de</strong>duce, pues, que <strong>el</strong> interés principal <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

conquista <strong>de</strong> estos <strong>territorio</strong>s residía tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> su hegemonía política como <strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas<br />

explotadas por estos señores. <strong>Luca</strong>, interesada <strong>en</strong> imponer<br />

su hegemonía sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> forma dura<strong>de</strong>ra, <strong>de</strong>cidió<br />

llevar a cabo <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos castillos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

dim<strong>en</strong>siones o terre nuove, <strong>de</strong>stinados a acoger a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, a <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>r los sistemas señoriales preced<strong>en</strong>tes<br />

y a crear p<strong>la</strong>zas fuertes <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r urbano <strong>de</strong>stinadas a gestionar<br />

los recursos adquiridos. Así, <strong>Luca</strong> fue <strong>la</strong> primera <strong>ciudad</strong><br />

toscana que experim<strong>en</strong>tó esta iniciativa <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to: <strong>la</strong>s<br />

fundaciones <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>franco (1253) y <strong>de</strong> Santa Croce (1256)<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca <strong>de</strong> Valdarno para hacer fr<strong>en</strong>te al avance pisano,<br />

y <strong>de</strong> Camaiore y Pietrasanta <strong>en</strong> Versilia <strong>en</strong> los mismos años<br />

constituy<strong>en</strong> una importante iniciativa antiseñorial 26.<br />

Fig. 59. G<strong>en</strong>ealogía parcial <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Vallecchia».<br />

182<br />

No están muy c<strong>la</strong>ras aún <strong>la</strong>s circunstancias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se<br />

fundó Pietrasanta, ni siquiera <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> tal fundación, ya que<br />

Sercambi indica <strong>en</strong> su crónica <strong>el</strong> año 1242 (SERCAMBI 1892,<br />

vol. 1: 31), mi<strong>en</strong>tras que Tholomeo <strong>la</strong> coloca <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1255<br />

(THOLOMEO 1955: 137). A pesar <strong>de</strong> esta difer<strong>en</strong>cia cronológica,<br />

son significativas <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación. Sercambi<br />

narra que <strong>Luca</strong> «andò in Versig<strong>la</strong> e disfece Gombit<strong>el</strong>li,<br />

Monte Magno e soctopos<strong>en</strong>o li capitani di Verisglia, e fecero<br />

Pietrasanta». Por otra parte, Tholomeo seña<strong>la</strong> que <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>stà<br />

Guiscardo <strong>de</strong> Pietrasanta <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> «fecit fieri <strong>de</strong> Versilia<br />

duos burgos, unum quem ex suo congnonime nominavit;<br />

alium nominavit Campum maiorem, repl<strong>en</strong>s dictos burgos <strong>de</strong><br />

rusticis seu hominibus Catanorum; sed burgum specialiter <strong>de</strong><br />

Petrasancta appopu<strong>la</strong>ns <strong>de</strong> hominibus Corvarie et Vallecchie,<br />

exim<strong>en</strong>s ipsos ab omni honere et fid<strong>el</strong>itate nobilium nisi<br />

quantum ad redditus, quos eis<strong>de</strong>m <strong>de</strong>ber<strong>en</strong>t sive emphiteuticos<br />

sive c<strong>en</strong>suales v<strong>el</strong> quocumque modo».<br />

Tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> sus castillos y su tras<strong>la</strong>do a Pisa, los<br />

aristócratas perdieron todos los <strong>de</strong>rechos sobre sus bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong> Versilia. En <strong>el</strong> año 1314 solicitaron al señor <strong>de</strong> Pisa y<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, Uguccione d<strong>el</strong><strong>la</strong> Faggio<strong>la</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> sus<br />

bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Versilia, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>teriam <strong>de</strong><br />

Farnocchia et terram ipsius et terram Gallini (PANICHI 1915:<br />

4). No obstante, Uguccione fue <strong>de</strong>puesto y sustituido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

señoría <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas por Castruccio<br />

Castraccani. En <strong>el</strong> año 1316 <strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Pietrasanta concedió<br />

a Castruccio y a su tío totam v<strong>en</strong>am arg<strong>en</strong>ti, ferri y cualquier<br />

metal que se <strong>en</strong>contrase <strong>en</strong> su <strong>territorio</strong> (SEGHIERI 1984-1985).<br />

En 1347, tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Castruccio y <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong><br />

Versilia por Pisa, los <strong>ciudad</strong>anos pisanos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia» solicitaron<br />

nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> sus bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> esta zona. Pisa<br />

accedió a tal cesión, excepto «et salvo quod non restituantur,<br />

nec restitui ac reponi possint v<strong>el</strong> <strong>de</strong>beant in possessionem<br />

illorum montium, pastium, sive locorum, in quibus seu super<br />

quibus covari aut fodi poss<strong>en</strong>t, seu potest, sive solitum est


fodi aut cavari v<strong>en</strong>a Auri, Arg<strong>en</strong>ti, seu Ferri, v<strong>el</strong> alterius<br />

metalli, qui quiquem Montes, partes, seu locas remaneant<br />

et sint Pisani Communis» (SANTINI 1859, vol. III: 265),<br />

<strong>de</strong>cretando <strong>de</strong> esta forma <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> tales minas por<br />

Pisa.<br />

Los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia» basaron sus<br />

mecanismos <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas feudales <strong>en</strong> <strong>el</strong> control<br />

<strong>de</strong> los peajes y <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas. Como hemos<br />

t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> indicar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrecha franja <strong>de</strong> Versilia<br />

discurrían algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales vías <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, com<strong>en</strong>zando por <strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a. Así, varios<br />

docum<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> tasación<br />

<strong>de</strong> peajes, como <strong>la</strong> Puerta B<strong>el</strong>trame <strong>en</strong> <strong>el</strong> Lago <strong>de</strong> Porta,<br />

situada <strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Strectoria y d<strong>el</strong> burgo<br />

<strong>de</strong> Brancagliana, <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Vallecchia»<br />

(GALLO 1993: 60-66).<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos mineros, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> extracción y transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta, fueron una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política señorial <strong>de</strong> estos<br />

grupos aristocráticos. <strong>El</strong> control señorial <strong>de</strong> estos recursos<br />

se produjo <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> mediante <strong>la</strong> privatización por parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aristocracia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> orig<strong>en</strong> públicos. Las<br />

familias condales, <strong>en</strong> cuanto repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r público,<br />

fueron <strong>la</strong>s principales poseedoras <strong>de</strong> minas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se extraían minerales<br />

preciosos aptos para <strong>la</strong> acuñación <strong>de</strong> monedas (FRANCOVICH<br />

et alii 1997: 99). Los vicecomes <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, equiparables a los<br />

con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong>, son, pues, los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tores<br />

naturales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Versilia.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Vallecchia» <strong>la</strong> situación es<br />

más compleja. Como se ha visto, se trata <strong>de</strong> una familia que<br />

estableció r<strong>el</strong>aciones muy estrechas con <strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> Luni<br />

y probablem<strong>en</strong>te con los marqueses Ma<strong>la</strong>spina. Tanto <strong>en</strong><br />

Trebiano como <strong>en</strong> Versilia, <strong>la</strong> familia poseía bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> forma<br />

conjunta con <strong>el</strong> obispo. En <strong>el</strong> año 1185, <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> Luni<br />

recibió un privilegio imperial <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico I <strong>en</strong> <strong>el</strong> que éste<br />

confirmaba <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre Guid<strong>en</strong>gam, que Corvaria<br />

dicitur, d<strong>el</strong> burgo <strong>de</strong> Brancagliana y d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Strectoria<br />

con su districtus, que gracias a un docum<strong>en</strong>to posterior<br />

sabemos que estaban <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Vallecchia»<br />

(CP 21, a. 1185; CIANELLI 1816: 187 ss., a. 1219). <strong>El</strong> obispo <strong>de</strong><br />

Luni, que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XII es <strong>el</strong> legítimo<br />

titu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> condado (PAVONI 1987-1988: 46), recibió <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mismo privilegio <strong>la</strong> curtem Carrarie, cum alpibus, <strong>la</strong>picidiniis<br />

etiam marmorum. <strong>El</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s canteras <strong>de</strong> mármol, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma forma que <strong>la</strong>s minas, era una prerrogativa que<br />

había quedado tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> manos d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r público<br />

o <strong>de</strong> sus repres<strong>en</strong>tantes (KLAPISH-ZUBER 1973: 73). Aunque<br />

durante los siglos XI-XII <strong>la</strong>s canteras y <strong>la</strong>s minas pasaron a<br />

manos <strong>de</strong> los feudales, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se trató <strong>de</strong> una cesión<br />

legitimada por parte <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos y raram<strong>en</strong>te<br />

fueron conquistadas por los feudales (FARINELLI-FRANCOVICH<br />

1994: 462-463). Desconocemos <strong>de</strong> qué manera los señores<br />

«<strong>de</strong> Vallecchia» llegaron a hacerse con <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>de</strong> Versilia, aunque es posible que fues<strong>en</strong><br />

cedidas por <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> Luni, que <strong>de</strong>sempeñaba <strong>la</strong> función<br />

condal <strong>en</strong> su diócesis.<br />

En <strong>el</strong> año 1203, <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> Luni y los marqueses Ma<strong>la</strong>spina<br />

183<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

pidieron y obtuvieron <strong>de</strong> los señores <strong>de</strong> Vezzano, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

otros <strong>de</strong>rechos (PETTI BALBI 1980-1981: 49-50), una porción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> arg<strong>en</strong>teria, por lo que una tercera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas<br />

o <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> pasar a sus manos (SANTINI<br />

1859 vol. III: 262; MURATORI 1717: 181-182). No sabemos<br />

exactam<strong>en</strong>te qué minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta explotas<strong>en</strong> estos señores, que<br />

eran consortes <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Vallecchia» (VALLECCHIA<br />

1973: 20), aunque había otras explotaciones m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong><br />

Lunigiana. Sin embargo, <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to resi<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> que muestra que <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas por parte <strong>de</strong> estos<br />

notables <strong>de</strong>be <strong>de</strong> haber t<strong>en</strong>ido su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> una cesión por<br />

parte <strong>de</strong> estos po<strong>de</strong>res legitimados <strong>en</strong> cuanto repres<strong>en</strong>tantes<br />

d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r público 27. Por otra parte, nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> un<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los ámbitos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos<br />

instituciones legitimadas por los emperadores a finales d<strong>el</strong><br />

siglo anterior (CP 540, a. 1202), <strong>de</strong> manera que los Ma<strong>la</strong>spina<br />

se conc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Magra y los Obispos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

litoral y <strong>la</strong>s zonas bajas (PAVONI 1987-1988: 46-47).<br />

3.2. Minería y metalurgia <strong>en</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo y <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong><br />

río Vezza 28<br />

Las minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong><br />

Vallecchia» se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> los valles <strong>de</strong> los ríos Vezza<br />

y Valdicast<strong>el</strong>lo, aunque también explotaron varias minas <strong>en</strong><br />

otras zonas cercanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni 29. Los principales<br />

minerales explotados durante <strong>la</strong> Edad Media fueron <strong>el</strong> hierro,<br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta, <strong>el</strong> oro y, probablem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> plomo y <strong>el</strong> mercurio<br />

(Fig. 60).<br />

3.2.1. La explotación <strong>de</strong> metales preciosos<br />

Los metales <strong>de</strong> mayor valor político y económico fueron<br />

aqu<strong>el</strong>los empleados por <strong>la</strong>s cecas urbanas <strong>en</strong> <strong>la</strong> acuñación<br />

<strong>de</strong> monedas. En Versilia se extraía una limitada cantidad <strong>de</strong><br />

oro, pero era <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>el</strong> mineral más explotado. La principal<br />

m<strong>en</strong>a arg<strong>en</strong>tífera era <strong>la</strong> gal<strong>en</strong>a (sulfuro <strong>de</strong> plomo), que ha<br />

dado lugar a varios topónimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. Otro topónimo<br />

frecu<strong>en</strong>te es <strong>el</strong> <strong>de</strong> arg<strong>en</strong>tiere, que indica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta 30.<br />

La docum<strong>en</strong>tación conservada muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tres<br />

zonas <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong> gal<strong>en</strong>a arg<strong>en</strong>tífera durante los<br />

siglos XI y XII:<br />

1. Un primer conjunto <strong>de</strong> explotaciones se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

valle d<strong>el</strong> río Vezza, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra norte <strong>de</strong> los montes Ornato<br />

(863 m) y Monte Rocca (900 m), don<strong>de</strong> probablem<strong>en</strong>te<br />

existía una fortaleza. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong>s d<strong>en</strong>ominadas Arg<strong>en</strong>tiera<br />

<strong>de</strong> Gall<strong>en</strong>o, id<strong>en</strong>tificada con <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Bottino y <strong>de</strong><br />

Gall<strong>en</strong>a (MASCARO-GUIDERI-BENVENUTI 1991, n 22; MANCINI<br />

1998: 9-20). Estas minas fueron explotadas hasta los años 30<br />

<strong>de</strong> nuestro siglo, por lo que los trabajos más reci<strong>en</strong>tes han<br />

casi completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>struido <strong>la</strong>s explotaciones medievales<br />

y r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas. Restos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases más antiguas se han<br />

<strong>en</strong>contrado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunas galerías situadas <strong>en</strong><br />

S<strong>en</strong>icioni, excavadas a mano. Estas minas están docum<strong>en</strong>tadas<br />

a partir d<strong>el</strong> año 1219 y pert<strong>en</strong>ecían a los señores «<strong>de</strong>


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

Fig. 60. La explotación <strong>de</strong> minerales <strong>en</strong> Versilia <strong>en</strong> época medieval (subrayadas <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong><br />

Corvaia»; <strong>en</strong> cursivo <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Vallecchia».<br />

Vallecchia».<br />

2. En <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra meridional d<strong>el</strong> Monte Rocca discurre <strong>el</strong> Canal<br />

d<strong>el</strong> Fondo, que forma un pequeño y estrecho valle que se ha<br />

id<strong>en</strong>tificado con <strong>el</strong> topónimo «Vallebuona». La Arg<strong>en</strong>tiera<br />

<strong>de</strong> Vallebuona, docum<strong>en</strong>tada a partir d<strong>el</strong> siglo XIII, se<br />

pue<strong>de</strong> situar <strong>en</strong> <strong>el</strong> área minero-metalúrgica <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tiera, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Santa Ana y La Rocca (MASCARO-GUIDERI-<br />

BENVENUTI 1991, n. 23, 25; MANCINI 1998: 23-35). En esta<br />

zona se han hal<strong>la</strong>do numerosas galerías excavadas <strong>en</strong> época<br />

preindustrial, algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 100 metros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se han hal<strong>la</strong>do instrum<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>ativos<br />

a <strong>la</strong> extracción (MATRAIA 1976: 77). En los primeros años<br />

d<strong>el</strong> siglo XIII estas explotaciones pert<strong>en</strong>ecían a los señores<br />

«<strong>de</strong> Vallecchia», y <strong>en</strong> su proximidad se <strong>en</strong>contraban algunas<br />

al<strong>de</strong>as ocupadas por pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> extracción y <strong>la</strong><br />

transformación <strong>de</strong> estos metales (Foto 94). Otras explotaciones<br />

situadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> torr<strong>en</strong>te Baccatoio o Valdicast<strong>el</strong>lo,<br />

como son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Angina o Arsiccio, pudieron explotarse ya<br />

<strong>en</strong> época medieval (MASCARO-GUIDERI-BENVENUTI 1991, n.<br />

20, 24; Mancini 1998: 37-46). En Angina es casi segura su<br />

explotación, ya que es <strong>el</strong> único lugar don<strong>de</strong> se ha id<strong>en</strong>tificado<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> oro, d<strong>el</strong> cual sabemos que era un metal<br />

extraído por los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia»<br />

(SANTINI 1859, vol. III: 265).<br />

3. Por su parte, los señores «<strong>de</strong> Corvaia» contaban con<br />

explotaciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso alto d<strong>el</strong> río Vezza, <strong>en</strong> torno<br />

a Stazzema. <strong>El</strong> docum<strong>en</strong>to ya citado d<strong>el</strong> año 1219 atribuye<br />

a estos señores <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> «Arg<strong>en</strong>teria <strong>de</strong> Stazzema»,<br />

184<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>bería incluir <strong>la</strong> «Arg<strong>en</strong>tiera Farnocchia»,<br />

docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> los últimos años d<strong>el</strong> siglo XIII 31. <strong>El</strong> inv<strong>en</strong>tario<br />

<strong>de</strong> los recursos mineros realizado por <strong>la</strong> Región <strong>Toscana</strong> no ha<br />

situado minas arg<strong>en</strong>tíferas <strong>en</strong> Stazzema o Farnocchia, por lo<br />

que <strong>de</strong>sconocemos <strong>la</strong> ubicación precisa <strong>de</strong> estas explotaciones<br />

(MASCARO-GUIDERI-BENVENUTI 1991).<br />

Como ya hemos dicho anteriorm<strong>en</strong>te, es probablem<strong>en</strong>te<br />

a partir d<strong>el</strong> siglo XI cuando ambos grupos aristocráticos<br />

promovieron y contro<strong>la</strong>ron <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores minero-metalúrgicas,<br />

mediante <strong>la</strong> apertura, reapertura o reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

explotaciones y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

situados <strong>en</strong> sus proximida<strong>de</strong>s.<br />

No contamos con noticias sobre los sistemas <strong>de</strong> explotación<br />

o <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> mineral, ya que carecemos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias<br />

r<strong>el</strong>ativas a establecimi<strong>en</strong>tos u hornos <strong>de</strong>dicados al trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ta. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un Forno <strong>de</strong><br />

Gualingo <strong>en</strong> Cardoso fechable <strong>en</strong> 1241 (SANTINI 1859 vol.<br />

III, n. 254) y <strong>de</strong> un furnum arg<strong>en</strong>tum, docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> 1245,<br />

aunque <strong>de</strong>sconocemos su ubicación precisa. Otros hornos<br />

están docum<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los siglos XIV-XV <strong>en</strong> ambos<br />

valles, aunque no sabemos con seguridad si se empleaban<br />

para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, plomo, hierro u otros metales.<br />

Tampoco contamos con noticias precisas sobre <strong>la</strong>s formas<br />

<strong>de</strong> gestíón <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas y los mecanismos señoriales <strong>de</strong><br />

extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas. Es posible que, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s distancias<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s minas y <strong>la</strong>s principales re<strong>de</strong>s viarias,<br />

los señores contro<strong>la</strong>s<strong>en</strong> parte d<strong>el</strong> proceso productivo y <strong>la</strong>


comercialización d<strong>el</strong> mineral, <strong>de</strong> forma análoga a cuanto se<br />

ha observado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Rocca San Silvestro <strong>en</strong> los siglos XI-XIII<br />

(FRANCOVICH-WICKHAM 1994: 20). En <strong>la</strong>s cercanas canteras<br />

<strong>de</strong> mármol <strong>de</strong> Carrara <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> Luni poseía directam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s explotaciones, pero era a través d<strong>el</strong> control d<strong>el</strong> sistema<br />

<strong>de</strong> comercialización d<strong>el</strong> mármol don<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ía <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas<br />

mayores. A partir d<strong>el</strong> siglo XIII contaba con una aduana<br />

<strong>de</strong>dicada especificam<strong>en</strong>te al comercio d<strong>el</strong> mármol, aunque es<br />

posible que ya existiese <strong>en</strong> los siglos preced<strong>en</strong>tes (KLAPISH-<br />

ZUBER 1973: 80-81).<br />

A partir <strong>de</strong> los años 30-40 d<strong>el</strong> siglo XIII aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> presión<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> sobre <strong>la</strong> Versilia, lo que produjo un cambio <strong>en</strong> los<br />

mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas. Entre los años 1243-1249<br />

los señores «<strong>de</strong> Vallecchia», alqui<strong>la</strong>ron a comerciantes <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> varias porciones (15,5 corbas 33) <strong>de</strong> los filones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

arg<strong>en</strong>tiera <strong>de</strong> Vallebuona 34, y <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> explotar directam<strong>en</strong>te<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas. La participación <strong>de</strong> grupos urbanos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong> los mecanismos señoriales <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas<br />

fue promovida por <strong>Luca</strong>, ya que favoreció <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras señoriales y <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> los grupos<br />

dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> a estos recursos. Este proceso se<br />

<strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> diócesis <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> siglo XIII, como<br />

se ha observado <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Sorico <strong>en</strong> Valdinievole o <strong>en</strong><br />

Garfagnana <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posesiones <strong>de</strong> los Gherardinghi. En Versilia,<br />

a partir <strong>de</strong> este siglo están docum<strong>en</strong>tados varios comerciantes<br />

<strong>de</strong> extracción urbana que actúan como verda<strong>de</strong>ros empresarios,<br />

contro<strong>la</strong>ndo los procesos <strong>de</strong> extracción, transformación y<br />

comercialización <strong>de</strong> los metales. Un caso paradigmático es<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong> Castraccane Rugerii, al que ya nos hemos referido<br />

anteriorm<strong>en</strong>te, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1245 t<strong>en</strong>ía un furnum arg<strong>en</strong>tum<br />

y durante toda <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XIII hasta su muerte<br />

<strong>en</strong> 1282, adquirió minas y explotaciones <strong>en</strong> varias partes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> diócesis, aunque sus intereses prioritarios se conc<strong>en</strong>traron<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> hierro (SEGHIERI 1984-1985).<br />

Con los datos disponibles, no po<strong>de</strong>mos establecer con<br />

seguridad si <strong>la</strong> ocupación por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

con recursos mineros supuso <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología<br />

hidráulica <strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> los minerales, aunque<br />

<strong>la</strong>s primeras m<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> estas fábricas <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> y <strong>en</strong><br />

<strong>Luca</strong> son prácticam<strong>en</strong>te contemporáneas a <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong><br />

Versilia (CORTESE 1997a). Si sabemos que se produjo una<br />

sustitución <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes, proced<strong>en</strong>tes esta vez <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>. Los Castraccane se convirtieron <strong>en</strong> los mayores<br />

empresarios mineros <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, gracias a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa <strong>la</strong>bor<br />

d<strong>el</strong> ya referido Rugerii y <strong>de</strong> sus hijos Nicolò y Gerio. De esta<br />

manera, no resulta extraño que <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1316 <strong>el</strong><br />

concejo <strong>de</strong> Pietrasanta, here<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> los aristócratas exiliados<br />

<strong>en</strong> Pisa, concediese a Castruccio Castraccani y a su tío Nicolò<br />

totam v<strong>en</strong>am arg<strong>en</strong>ti, ferri et cuiuslibet alterius metalli que<br />

se <strong>en</strong>contrase <strong>en</strong> <strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Pietrasanta (que compr<strong>en</strong>día<br />

los <strong>territorio</strong>s mineros ya <strong>de</strong>scritos), <strong>de</strong> manera que estos<br />

cubries<strong>en</strong> todos los gastos <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación y pagas<strong>en</strong> al<br />

concejo una cuarta parte <strong>de</strong> lo extraído 35. Este sistema <strong>de</strong><br />

explotación <strong>de</strong> los minerales será dominante durante los<br />

últimos siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media, mediante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> comerciantes urbanos que actúan como verda<strong>de</strong>ros<br />

empresarios protocapitalistas, fundando socieda<strong>de</strong>s con<br />

artesanos especialistas. Un caso significativo es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico<br />

Tr<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> 1410, comerciante luqués, que fundó una sociedad<br />

para fundir <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>taria,<br />

185<br />

<strong>de</strong> Cava Borra (Farnocchia) y <strong>de</strong> Cava con Teutoni con los<br />

artesanos Nico<strong>la</strong>o <strong>de</strong> Piro, alemán, Antonio <strong>de</strong> Dom<strong>en</strong>ico,<br />

<strong>de</strong> Palermo, y Colino <strong>de</strong> Piero <strong>de</strong> Palermo (CONCIONI-FERRI-<br />

GHILARDUCCI 1994: 183).<br />

3.2.2. La producción <strong>de</strong> hierro<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación y transformación d<strong>el</strong> hierro<br />

p<strong>la</strong>ntea problemas completam<strong>en</strong>te distintos respecto a <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ta, tanto <strong>en</strong> Versilia como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong><br />

(FRANCOVICH-WICKHAM 1994: 8-10; CORTESE-FRANCOVICH<br />

1995).<br />

En los Alpes Apuanos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran minerales <strong>de</strong> hierro<br />

-hematites, piritas y limonitas-, aunque son muy pocas <strong>la</strong>s<br />

noticias que t<strong>en</strong>emos sobre su explotación antes d<strong>el</strong> siglo<br />

XIV. Su m<strong>en</strong>or importancia política y económica explica su<br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación medieval.<br />

En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1219 que m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia» no se citan<br />

<strong>la</strong>s minas ni los hornos <strong>de</strong> hierro. Esto se <strong>de</strong>be a su poca<br />

importancia <strong>en</strong> términos económicos o a su escaso <strong>de</strong>sarrollo,<br />

aunque es probable que durante los siglos XII-XIII se<br />

explotas<strong>en</strong> estos minerales. En otro docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1347<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> cual estos señores solicitan <strong>la</strong> restitución <strong>de</strong> sus bi<strong>en</strong>es,<br />

se cita <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> V<strong>en</strong>a Auri, Arg<strong>en</strong>ti seu Ferri, v<strong>el</strong><br />

alterius Metalli (SANTINI 1859, vol III: 264-265).<br />

Prospecciones reci<strong>en</strong>tes realizadas <strong>en</strong> Versilia han mostrado <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> galerías excavadas <strong>en</strong> época medieval o mo<strong>de</strong>rna<br />

<strong>en</strong> varias minas <strong>de</strong> hierro (Buca d<strong>el</strong><strong>la</strong> V<strong>en</strong>a, Calcaferro,<br />

Strettoia, MANCINI 1998: 51, 59, 81), aunque no ha sido<br />

posible <strong>de</strong>terminar con precisión <strong>en</strong> que período com<strong>en</strong>zaron<br />

a explotarse. Así, numerosos autores han sost<strong>en</strong>ido que<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> los siglos XIII-XV se extrajo hierro<br />

<strong>en</strong> Versilia, por lo que hasta este período los minerales<br />

<strong>de</strong> hierro trabajados <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>El</strong>ba.<br />

Entre los años 1397-1406 <strong>la</strong>s llegadas al puerto <strong>de</strong> Motrone<br />

<strong>de</strong> barcas con cargam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> minerales <strong>de</strong> <strong>El</strong>ba eran casi<br />

semanales 36 (PELÙ 1974: 111-177). C<strong>en</strong>tros como Pietrasanta<br />

o Camaiore se convirtieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> importantes empresas<br />

<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje y comercialización <strong>de</strong> estos productos (SEGHIERI<br />

1980b, CIAMPOLTRINI 1997b: 470).<br />

Sin embargo, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XIII los comerciantes<br />

urbanos, como <strong>el</strong> ya citado Castraccane, explotaban algunas<br />

minas <strong>de</strong> hierro <strong>en</strong> Versilia y organizaron un complejo sistema<br />

<strong>de</strong> transformación y comercialización <strong>de</strong> estos minerales.<br />

Así, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1288 compró al concejo <strong>de</strong> Antona (situado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> Massa) <strong>la</strong> v<strong>en</strong>a <strong>de</strong> hierro que<br />

se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>el</strong> concejo, así como otras v<strong>en</strong>as <strong>de</strong> hierro<br />

y bosques <strong>en</strong> Stazzema 37. T<strong>en</strong>ía igualm<strong>en</strong>te otras v<strong>en</strong>as <strong>de</strong><br />

hierro y <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> Farnocchia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1297 38.<br />

Se pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear como hipótesis que estos mismos<br />

comerciantes fues<strong>en</strong> los promotores, a partir <strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong><br />

siglo XIII, <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología hidráulica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> mineral mediante <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> artesanos<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> norte <strong>de</strong> Italia. <strong>El</strong> principal instrum<strong>en</strong>to


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

empleado por <strong>Luca</strong> para sustituir <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> señorial <strong>en</strong> Versilia<br />

fue <strong>la</strong> creación d<strong>el</strong> burgo <strong>de</strong> Pietrasanta precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este<br />

período. Pietrasanta se convirtió <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro metalúrgico<br />

y <strong>de</strong> comercialización <strong>de</strong> gran importancia. Ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1258 Bonaccorso <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>nuovo y Attolino, calthoraius<br />

qui fuit <strong>de</strong> Lombardia, fundaron socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>stinadas a<br />

comercializar los productos <strong>de</strong> hierro realizados con sus<br />

hornos (CIAMPOLTRINI 1997b: 470). Así pues, <strong>el</strong> interés<br />

metalúrgico se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma base <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación<br />

d<strong>el</strong> burgo <strong>de</strong> Pietrasanta. Un docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> mismo año<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> burgo (1255) muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una sociedad que había construido <strong>el</strong> foso d<strong>el</strong> castillo y<br />

que estaba formada por <strong>el</strong> tabernero inglés Giliberto, <strong>el</strong><br />

veronés Bianco, Giovanni <strong>de</strong> Brescia, Giovanni <strong>de</strong> Reggio y<br />

Bonifacio comerciante <strong>de</strong> vinos. G. Ciampoltrini ha sugerido<br />

que estos lombardos podrían ser los albañiles y constructores<br />

empleados por <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundación y p<strong>la</strong>nificación d<strong>el</strong> nuevo<br />

c<strong>en</strong>tro. Sin embargo, es más probable, vista <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

estos años <strong>de</strong> artesanos bergamascos y brescianos <strong>en</strong> <strong>Luca</strong><br />

ocupados <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación y <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> los minerales,<br />

p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lombardos <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong><br />

Pietrasanta haya que r<strong>el</strong>acionar<strong>la</strong> con <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

<strong>en</strong> reestructurar <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> los minerales<br />

<strong>de</strong> Versilia y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología hidráulica por parte <strong>de</strong> artesanos<br />

especializados.<br />

Así pues, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XIII tuvo<br />

lugar un importante <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> hierro <strong>en</strong><br />

Versilia, explotando tanto <strong>la</strong>s minerales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>El</strong>ba<br />

como los locales.<br />

Gracias a los registros <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mercancías<br />

por <strong>el</strong> puerto marítimo <strong>de</strong> Motrone, y a varias cartas redactadas<br />

por <strong>el</strong> comerciante Francesco Datini (MELIS 1972: 156-158)<br />

conocemos <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>de</strong>c<strong>en</strong>a <strong>de</strong> hornos y <strong>de</strong> varias<br />

explotaciones <strong>en</strong> Versilia durante los siglos XIV-XV (PELÙ<br />

1975). Un docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1385 <strong>de</strong>scribe los hornos<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Pietrasanta, y m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong><br />

los valles d<strong>el</strong> ríos Vezza y Valdicast<strong>el</strong>lo, <strong>de</strong> una fábrica<br />

<strong>en</strong> Stazzema, una <strong>en</strong> Valv<strong>en</strong>tosa, dos <strong>en</strong> Ruosina, y una<br />

<strong>en</strong> Calcaferro (MELIS 1972: 156-158), a <strong>la</strong>s que habría que<br />

añadir <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Retignano y Seravezza, activas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo<br />

período 39 (SANTINI 1859, vol III: 285-289; PELÙ 1975).<br />

Por último, contamos con otras noticias, r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong><br />

extracción y transformación <strong>de</strong> otros minerales. Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XII se explotaban, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra meridional d<strong>el</strong><br />

monte Corchia (1.677 m) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Terrinca<br />

y Levigliani, minas <strong>de</strong> mercurio, activas hasta los años 70<br />

<strong>de</strong> nuestro siglo (MASCARO-GUIDERI-BENVENUTI 1991, n.<br />

6; MANCINI 1998: 67-71). Gracias a mapas y docum<strong>en</strong>tos<br />

postmedievales, sabemos que <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona había excavaciones,<br />

galerías y molinos antiguos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un horno para <strong>el</strong><br />

mercurio (FRANCOVICH-ROMBAY 1990: 700, fig. 9).<br />

En síntesis, disponemos <strong>de</strong> pocas noticias sobre <strong>la</strong> fase señorial<br />

<strong>de</strong> producción y explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>as <strong>de</strong> minerales <strong>de</strong><br />

esta zona. <strong>El</strong> registro docum<strong>en</strong>tal empieza a ser significativo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> sistema se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>scomposición y da paso a una nueva gestión <strong>de</strong> los recursos<br />

mineros <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual los comerciantes<br />

186<br />

urbanos impusieron un sistema mercantil que sustituyó <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>aciones señoriales preced<strong>en</strong>tes e introdujeron <strong>la</strong> tecnología<br />

hidráulica <strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación d<strong>el</strong> mineral.<br />

3.3. <strong>El</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to medieval <strong>en</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo y <strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> río Vezza.<br />

<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías <strong>de</strong><br />

Santa F<strong>el</strong>icita <strong>de</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo y <strong>de</strong> Santo Stefano <strong>de</strong> Vallecchia<br />

durante <strong>la</strong> Alta Edad Media pres<strong>en</strong>ta gran<strong>de</strong>s problemas <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> excavaciones ext<strong>en</strong>sivas. Hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to,<br />

los únicos datos arqueológicos disponibles provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

prospecciones y son<strong>de</strong>os arqueológicos realizados <strong>en</strong> los<br />

últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios por parte d<strong>el</strong> grupo arqueológico local,<br />

publicados solo <strong>de</strong> forma parcial (ABELA 1995).<br />

Como se ha anticipado con anterioridad, durante <strong>la</strong> Antigüedad<br />

Tardía se produjeron <strong>en</strong> Versilia algunos cambios <strong>en</strong> los<br />

patrones <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Se abandonaron los<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura -alineados con <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turiación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia <strong>de</strong> Luni- y se ocuparon <strong>la</strong>s colinas y los valles<br />

Apuanos, según una dinámica que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> amplias<br />

zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> cerámica altomedieval<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s alturas <strong>de</strong> Curiceta (452 m), Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio <strong>de</strong> Strectoria<br />

(237 m), Ripa (103 m), Monte Libero <strong>en</strong> Massa (278 m) o<br />

<strong>el</strong> hábitat rupestre <strong>de</strong> Santa Maria (150 m) confirma esta<br />

ocupación <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> altura (ABELA 1995; GALLO<br />

1994-1995). Como resultado <strong>de</strong> esta dinámica, grupos <strong>de</strong><br />

campesinos abandonaron <strong>la</strong>s estructuras señoriales articu<strong>la</strong>das<br />

<strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nura, y ocuparon los valles<br />

d<strong>el</strong> río Vezza y Valdicast<strong>el</strong>lo, ori<strong>en</strong>tándose hacia un mod<strong>el</strong>o<br />

económico silvopastoril.<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> materiales probablem<strong>en</strong>te fechables <strong>en</strong> los<br />

siglos VI-VII, permite suponer que fue <strong>en</strong> época bizantina<br />

cuando tuvo lugar <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> estas colinas, quizás<br />

con un cierto retraso respecto a Valdinievole, aunque los<br />

datos son <strong>de</strong>masiado escasos como para realizar precisiones<br />

cronológicas <strong>de</strong> este tipo.<br />

La lista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as sujetas <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1018 a <strong>la</strong> plebanía<br />

<strong>de</strong> Santa F<strong>el</strong>icita <strong>de</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

22 núcleos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, aunque no conocemos <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad<br />

<strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un número muy limitado<br />

<strong>de</strong> estos topónimos pued<strong>en</strong> ser reconocidos actualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad), <strong>de</strong>bido a dos<br />

razones: por una parte, <strong>la</strong> transformación toponímica fue muy<br />

int<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> estos valles durante <strong>el</strong> siglo XII, <strong>en</strong> contraste con <strong>el</strong><br />

resto <strong>de</strong> Versilia; a<strong>de</strong>más, durante los siglos XI-XII tuvo una<br />

lugar un cambio muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

mediante <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción directa <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Corvaia»<br />

y «<strong>de</strong> Vallecchia». Tal remod<strong>el</strong>ación se produjo mediante<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as conc<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

minas. De hecho, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología<br />

hidráulica a mediados d<strong>el</strong> siglo XIII, <strong>la</strong> extracción d<strong>el</strong> mineral<br />

y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> metales se realizaron <strong>en</strong> los mismos<br />

lugares, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> facilitar <strong>el</strong> control sobre <strong>la</strong> producción<br />

(FRANCOVICH 1995: 405).<br />

Se fundaron un número importante <strong>de</strong> castillos, aunque <strong>la</strong>


mayor parte <strong>de</strong> <strong>el</strong>los no eran al<strong>de</strong>as fortificadas sino c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> control y <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas situados <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> campesinos y <strong>de</strong> mineros. Otro grupo <strong>de</strong> castillo<br />

se formó a partir <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as ya exist<strong>en</strong>tes, que mantuvieron<br />

su topónimo. En este último grupo, caracterizados por <strong>la</strong><br />

continuidad <strong>de</strong> ocupación y d<strong>el</strong> topónimo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los<br />

castillos que han dado nombre a los aristócratas locales: los<br />

castillos <strong>de</strong> Corvaia y <strong>de</strong> Vallecchia. Se trata <strong>de</strong> dos castillos<br />

surgidos con toda probabilidad sobre c<strong>en</strong>tros dominicales<br />

o al<strong>de</strong>as preexist<strong>en</strong>tes fundados <strong>en</strong> época altomedieval y<br />

fortificados <strong>en</strong> los siglos XI-XII. En Corvaia se han <strong>en</strong>contrado<br />

cerámicas altomedievales, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Vallecchia,<br />

docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 843, se han hal<strong>la</strong>do materiales <strong>de</strong><br />

época clásica.<br />

En Corvaia había, no una, sino dos torres o castillos difer<strong>en</strong>tes,<br />

tal como aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación medieval. La crónica<br />

<strong>de</strong> Tholomeo cita <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una Rocca Guidinga<br />

(1159) y una Rocca F<strong>la</strong>minga (1169). Tradicionalm<strong>en</strong>te se ha<br />

asociado <strong>la</strong> primera al castillo <strong>de</strong> Corvaia y <strong>la</strong> segunda al <strong>de</strong><br />

Vallecchia, <strong>de</strong>bido al conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> orig<strong>en</strong> común <strong>de</strong><br />

ambas familias 40 (LÓPEZ PEGNA 1965; SFORZA 1979; SANTINI<br />

1859 vol V: 53, con dudas). Las prospecciones arqueológicas<br />

realizadas <strong>en</strong> Corvaia han id<strong>en</strong>tificado los restos <strong>de</strong> un solo<br />

castillo <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual colina Rocca (170 m), situada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>recha d<strong>el</strong> río Seravezza cuando alcanza <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

(SANTINI 1859 vol. V: 52). Algunos son<strong>de</strong>os realizados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona durante los años 70 han permitido recuperar<br />

algunos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ánforas africanas y <strong>de</strong> otros materiales,<br />

probablem<strong>en</strong>te tardoantiguos (PARIBENI 1995: 143), y algunos<br />

fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cerámica atribuibles a los siglos IX-XIII<br />

(ABELA 1995). A los pies d<strong>el</strong> castillo existió un burgo,<br />

don<strong>de</strong> actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Corvaia,<br />

docum<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> prima vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1169 (BONGI 1893;<br />

THOLOMEO 1955: 69).<br />

La al<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Vallecchia está docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros<br />

años d<strong>el</strong> siglo IX (MDL V/2, n. 351, a. 808), aunque <strong>el</strong><br />

hal<strong>la</strong>zgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> materiales, presuntam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> época<br />

romana o tardorromana (PARIBENI 1995, fig. 109), podría<br />

anticipar <strong>en</strong> varios siglos su fundación. <strong>El</strong> castillo está citado<br />

por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1086 (AAL + F41) y pue<strong>de</strong> ser<br />

id<strong>en</strong>tificado con <strong>el</strong> actual Castillo So<strong>la</strong>io (200 m), <strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong><br />

izquierda d<strong>el</strong> río Seravezza (SANTINI 1859 vol. V: 52).<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos castillos, que constituy<strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias aristocráticas, hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> pequeños castillos-recinto fundados <strong>en</strong><br />

proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as mineras contro<strong>la</strong>das por los señores<br />

«<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia». De <strong>la</strong> misma forma que<br />

<strong>en</strong> Garfagnana, estos castillos están bi<strong>en</strong> separados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

al<strong>de</strong>as, que nunca se fortificaron. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong> castillos fundados por estos señores <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong><br />

Versilia, como <strong>en</strong> Camaiore, pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al tipo <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as<br />

fortificadas.<br />

Gracias al tantas veces m<strong>en</strong>cionado docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año<br />

1219, conocemos los castillos sobre los cuales cada familia<br />

ejercía su po<strong>de</strong>r. Se trata <strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>ta<br />

algunos problemas interpretativos, ya que se citan -a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> Corvaia y Vallecchia- un total <strong>de</strong> 12 localida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuales so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te dos aparec<strong>en</strong> explícitam<strong>en</strong>te indicadas<br />

187<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

con <strong>el</strong> título <strong>de</strong> castrum y una con <strong>el</strong> título <strong>de</strong> vil<strong>la</strong>. Dos<br />

<strong>de</strong> estas vil<strong>la</strong>s eran castillos <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to (Pedona,<br />

Monteb<strong>el</strong>lo), por lo que resulta difícil establecer <strong>el</strong> número<br />

real <strong>de</strong> castillos exist<strong>en</strong>tes 41. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s prospecciones<br />

realizadas han permitido observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosos<br />

castillos-recintos situados <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> prácticam<strong>en</strong>te<br />

todas <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as y <strong>la</strong>s explotaciones mineras <strong>de</strong> los valles <strong>de</strong><br />

Valdicast<strong>el</strong>lo y <strong>el</strong> río Vezza (Monte Procinto, Castiglione<br />

<strong>de</strong> Capezzano, Pomezzana, Monte Ornato, Monte Anchiana,<br />

La Rocca,…).<br />

Un aspecto interesante es que algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tan nuevos topónimos<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s minero-metalúrgicas (Arg<strong>en</strong>tiera,<br />

Gall<strong>en</strong>o), aus<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as d<strong>el</strong> año 1018.<br />

Po<strong>de</strong>mos concluir, pues, que nos <strong>en</strong>contramos ante nuevas<br />

fundaciones <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as mineras realizadas por iniciativa<br />

señorial. La fundación <strong>de</strong> nuevos castillos y al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> zonas<br />

mineras y <strong>la</strong> acuñación <strong>de</strong> nuevos topónimos es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

bi<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> c<strong>en</strong>tral y meridional durante<br />

los siglos X-XII (FRANCOVICH et alii 1997: 98-99).<br />

<strong>El</strong> castillo y <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>taria es un bu<strong>en</strong> ejemplo. Surge<br />

<strong>en</strong> una pequeña colina d<strong>en</strong>ominada Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio situada a<br />

867 m <strong>de</strong> altitud, <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Santa Ana,<br />

id<strong>en</strong>tificadas con <strong>la</strong> arg<strong>en</strong>tiera Vallebuona (MATRAJA 1976:<br />

77). No sabemos cuándo se fundó <strong>el</strong> castillo, ya que su<br />

primera m<strong>en</strong>ción es d<strong>el</strong> año 1219, ni contamos con noticias<br />

r<strong>el</strong>ativas a su organización interna. Se trata <strong>de</strong> un pequeño<br />

recinto poligonal <strong>de</strong> 7 x 3 m realizado con muros unos 80 cm<br />

<strong>de</strong> espesor, d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> cual es posible que se <strong>en</strong>contrase una<br />

torre. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> castillo se contro<strong>la</strong> toda <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a conc<strong>en</strong>trada<br />

<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>taria, situada a los pies <strong>de</strong> varias galerías explotadas<br />

<strong>en</strong> época medieval (Bocca d<strong>el</strong> Agua, Bocca d<strong>el</strong><strong>la</strong> Fontana,<br />

Bocca d<strong>el</strong> Fabbro,…), y don<strong>de</strong> probablem<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>contraban<br />

los hornos <strong>de</strong> reducción d<strong>el</strong> mineral.<br />

Asimismo <strong>en</strong> Pomezzana se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una pequeña colina<br />

d<strong>en</strong>ominada Cast<strong>el</strong>lina (670 m) con restos <strong>de</strong> una fortificación<br />

(Foto 95). Se trata, <strong>en</strong> este caso, <strong>de</strong> un recinto ovoi<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

500-600 m 2, con un cúmulo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>la</strong>do Oeste, probablem<strong>en</strong>te correspondi<strong>en</strong>te a una torre. Se<br />

trata <strong>de</strong> una situación simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Garfagnana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong><br />

al<strong>de</strong>a precedió al castillo. La al<strong>de</strong>a, ocupada principalm<strong>en</strong>te<br />

por mineros que trabajaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cercanas explotaciones<br />

<strong>de</strong> Calcaferro y <strong>de</strong> Stazzema aunque situada también <strong>en</strong><br />

proximidad <strong>de</strong> los pastos apuanos, se <strong>en</strong>contraba bi<strong>en</strong> separada<br />

d<strong>el</strong> castillo-recinto <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lina.<br />

Así pues, los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia»<br />

llevaron a cabo una conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> al<strong>de</strong>as<br />

especializadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación y transformación <strong>de</strong> los<br />

minerales, y construyeron una red <strong>de</strong> castillos-recintos<br />

situados <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as, <strong>en</strong> grado <strong>de</strong> garantizar<br />

<strong>el</strong> control sobre los procesos <strong>de</strong> trabajo y comercialización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta. Como resultado <strong>de</strong> esta iniciativa, se remod<strong>el</strong>ó<br />

completam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> red al<strong>de</strong>ana <strong>de</strong> este sector <strong>de</strong> Versilia,<br />

abandonándose numerosos c<strong>en</strong>tros altomedievales. Como <strong>en</strong><br />

Garfagnana, probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ya se <strong>en</strong>contraba<br />

conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> los siglos X-XI, aunque <strong>en</strong> este período se<br />

fundaron nuevas al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas mineras. Las al<strong>de</strong>as<br />

constituyeron, pues, los marcos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to territorial


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

y señorial. Así pues, no hubo una ruptura toponímica, ni<br />

fueron necesarias más transformaciones que <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong><br />

algunas al<strong>de</strong>as mineras.<br />

Esta estructura <strong>de</strong> explotación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> fue completam<strong>en</strong>te<br />

anu<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> a mediados d<strong>el</strong> siglo<br />

XIII. La fundación d<strong>el</strong> burgo <strong>de</strong> Pietrasanta (Foto 96) causó<br />

transformaciones significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, con<br />

abandonos <strong>de</strong> castillos y <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as sometidas a los aristócratas<br />

(BUSELLI 1970). Como hemos visto anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> principal<br />

razón <strong>de</strong> esta fundación fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> combatir y <strong>de</strong>smontar <strong>el</strong><br />

sistema señorial creando un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> explotación y <strong>de</strong><br />

control d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> alternativo bajo <strong>la</strong> hegemonía urbana.<br />

Para conseguir esta política se <strong>de</strong>struyeron casi todos los<br />

castillos, ya que <strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te ninguno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se ha<br />

hal<strong>la</strong>do cerámica esmaltada, que se difundió <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong> siglo XIII 42.<br />

De todas formas, aunque se abandonaron una bu<strong>en</strong>a parte<br />

<strong>de</strong> los castillos, esto no quiere <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s minas quedaron<br />

sin mano <strong>de</strong> obra. Las al<strong>de</strong>as mineras continuaron existi<strong>en</strong>do<br />

y algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s todavía hoy sobreviv<strong>en</strong>. Por <strong>el</strong> contrario,<br />

algunas al<strong>de</strong>as fortificadas situadas fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas mineras,<br />

como <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecastrese pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a los señores<br />

«<strong>de</strong> Corvaia», fueron <strong>de</strong>molidos y abandonados 43.<br />

Pietrasanta se convirtió <strong>en</strong> un importante c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> los recursos mineros y <strong>de</strong> acogida <strong>de</strong> los viajeros que<br />

utilizaban <strong>la</strong> Francig<strong>en</strong>a. Es posible que <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> peajes<br />

señorial fuese sustituido o anu<strong>la</strong>do por nuevas formas <strong>de</strong><br />

tasación <strong>en</strong> manos a <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. De esta manera<br />

se explica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> terra nuova, <strong>de</strong> taberneros y <strong>de</strong> herreros<br />

lombardos.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> los espacios<br />

productivos y d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> <strong>en</strong> los siglos XIV y XV va más allá <strong>de</strong> los límites<br />

cronológicos que nos habíamos fijado para <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo<br />

y requier<strong>en</strong> estudios territoriales aún por realizar.<br />

3.4. Consi<strong>de</strong>raciones finales<br />

Los valles d<strong>el</strong> río Vezza y <strong>de</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo constituy<strong>en</strong> un<br />

ejemplo significativo <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias señoriales<br />

más maduras y complejas que po<strong>de</strong>mos hal<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Dos <strong>de</strong> los principales linajes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

y Luni conc<strong>en</strong>traron sus intereses patrimoniales y políticos <strong>en</strong><br />

dos estrechos valles situados <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín <strong>de</strong> ambas diócesis.<br />

En cuanto repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r público, fueron capaces,<br />

probablem<strong>en</strong>te ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X o comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> XI, <strong>de</strong><br />

promover y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> explotación y <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong><br />

un metal que <strong>la</strong> ceca <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> necesitaba <strong>de</strong> forma imperiosa<br />

y por <strong>el</strong> que estuvo dispuesta a luchar y a conquistar <strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong>. <strong>El</strong> peso político <strong>de</strong> esta señoría fue <strong>en</strong>orme si<br />

lo comparamos con su limitada ext<strong>en</strong>sión territorial; estos<br />

aristócratas trataron directam<strong>en</strong>te con ciuda<strong>de</strong>s, obispos y<br />

marqueses, y estableceiron una consorteria con algunas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s más pot<strong>en</strong>tes familias aristocráticas <strong>de</strong> ambas diócesis. La<br />

importancia estratégica d<strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>ta es <strong>la</strong> razón última <strong>de</strong> estos procesos.<br />

188<br />

En lo que se refiere a <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

<strong>de</strong> los valles, los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia»<br />

fueron capaces <strong>de</strong> construir nuevos castillos y <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trar<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> un número limitado <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as, <strong>en</strong>cuadrando<br />

los recursos humanos <strong>en</strong> sus re<strong>de</strong>s señoriales. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

algunos casos, fortificación y conc<strong>en</strong>tración se produjeron<br />

a <strong>la</strong> vez, pero <strong>el</strong> efecto más significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa<br />

señorial fue <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

Más difícil resulta establecer <strong>la</strong> forma a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual<br />

estos linajes extrajeron <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas feudales. Los docum<strong>en</strong>tos<br />

disponibles, si bi<strong>en</strong> tardíos, muestran que los aristócratas<br />

contro<strong>la</strong>ban solo una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra (VALLECCHIA 1973),<br />

pero eran propietarios directos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas. Así, es posible<br />

que fues<strong>en</strong> varias <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas, ya que<br />

<strong>la</strong>s soluciones adoptadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> reord<strong>en</strong>ación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

fueron diversas. Ya que <strong>la</strong>s minas eran propiedad directa <strong>de</strong><br />

estos señores <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1219, es posible que <strong>la</strong> extracción<br />

se realizase mediante alquileres o cualquier otra forma <strong>de</strong><br />

cesión. Como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Rocca San Silvestro, <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

r<strong>en</strong>tas feudales se basó <strong>en</strong> <strong>el</strong> control señorial <strong>de</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> producción y comercialización, por lo que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se<br />

conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> torno a al<strong>de</strong>as situados cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tiera, Stazzema y Gall<strong>en</strong>a, y los señores construyeron<br />

una red <strong>de</strong> castillos-recinto <strong>en</strong> su proximidad.<br />

Una so<strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a un horno <strong>de</strong> Gualingo -probablem<strong>en</strong>te<br />

señorial- <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XIII, permitiría suponer<br />

que estos señores contro<strong>la</strong>ron también parte <strong>de</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> transformación metalúrgica (SANTINI 1859, vol. III, n.<br />

284). A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be igualm<strong>en</strong>te suponer que su pap<strong>el</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> comercialización o distribución <strong>de</strong> los metales preciosos<br />

<strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong>s cecas no pudo ser marginal, aunque por <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to faltan testimonios escritos.<br />

En síntesis, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> estos valles<br />

estuvo ciertam<strong>en</strong>te influida por criterios r<strong>el</strong>acionados con<br />

<strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los metales preciosos. No obstante <strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> no fue <strong>la</strong> única solución adoptada por estos<br />

señores. La conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> al<strong>de</strong>as ya<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> época altomedieval o <strong>en</strong> nuevas fundaciones,<br />

permitió construir un eficaz mecanismo <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>tas. Merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a subrayar, por último, que <strong>la</strong> señoría <strong>de</strong><br />

los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia» no se redujo a los<br />

dos valles que hemos tratado. Varios castillos se distribuían<br />

<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> franja occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Versilia hasta <strong>el</strong> confín con<br />

<strong>el</strong> castillo Aghinolfi (Foto 97) 44, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector dispuesto al N<br />

<strong>de</strong> Camaiore, y contaban igualm<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> burgo fortificado<br />

<strong>de</strong> Brancagliano y con <strong>la</strong> Porta B<strong>el</strong>trame <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vía Francig<strong>en</strong>a (GALLO 1993). Varios <strong>de</strong> estos castillos se<br />

conoc<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes arqueológicas, por lo que<br />

es difícil atribuir a estas familias su fundación.<br />

4. Conclusiones: <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Versilia<br />

En este parágrafo se int<strong>en</strong>tará realizar una síntesis d<strong>el</strong><br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> Versilia, tomando <strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración los datos <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> comarca. De esta manera, se<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> valorar hasta qué punto <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

y conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los valles d<strong>el</strong> río Vezza


Fig. 61. Castillos <strong>de</strong> Versilia <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita (950-1255).<br />

y <strong>de</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo se pue<strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r a toda Versilia, así<br />

como establecer aqu<strong>el</strong>los puntos <strong>de</strong> contacto que permitirán<br />

comparar Versilia con otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (Fig. 61).<br />

• Camaiore ubi dicitur Cast<strong>el</strong>lo es <strong>la</strong> primera m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

un castillo <strong>en</strong> Versilia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X, aunque no es posible<br />

establecer saber si se trata <strong>de</strong> un castillo fiscal o señorial<br />

(MDL V/3, n. 1332, a. 950). Podría tratarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> Turrim iuxta<br />

Campum Maiorem don<strong>de</strong> los reyes Hugo y Lotario poseían<br />

algunos bi<strong>en</strong>es dieciocho años antes (RCL 9). La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

propieda<strong>de</strong>s fiscales <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona está bi<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tada, y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Alta Edad Media había <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona un castillo d<strong>en</strong>ominado<br />

Uffi, citado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 736 45. Uffi, al igual que <strong>el</strong> castillo<br />

Aghinolfi (exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 752, NOBILI 1984-1985),<br />

formaban parte <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> fortificaciones d<strong>el</strong> estado<br />

Lombardo dispuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

re<strong>de</strong>s viarias (SCHNEIDER 1975: 44-46; SCHMIEDT 1968: 898<br />

189<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

ss.; DALL’AGLIO 1984-1985; CIAMPOLTRINI 1990a: 690).<br />

• Hay, pues, que esperar al siglo XI para t<strong>en</strong>er noticias ciertas<br />

<strong>de</strong> castillos fundados por los aristócratas locales. A pesar<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita <strong>de</strong> este siglo no es muy<br />

abundante, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Versilia,<br />

conocemos <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nueve castillos. Ninguno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> manos d<strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> o <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />

d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r público. <strong>El</strong> único <strong>en</strong>te urbano docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />

Versilia como promotor y poseedor <strong>de</strong> castillos es <strong>el</strong> Capítulo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral <strong>de</strong> San Martino.<br />

En <strong>el</strong> siglo X, <strong>el</strong> Capítulo recibió <strong>de</strong> manos d<strong>el</strong> rey Hugo <strong>la</strong><br />

curtis <strong>de</strong> Massarossa, sobre <strong>la</strong> cual fundó una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías<br />

más duras y opresoras <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. La primera<br />

m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> «castillo curt<strong>en</strong>se» <strong>de</strong> Massarossa es d<strong>el</strong> año<br />

1087, que ya <strong>en</strong> este siglo era <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una señoría que


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

se ext<strong>en</strong>día hasta <strong>el</strong> confín con Montemagno. Precisam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1099 estalló una viol<strong>en</strong>ta disputa con los señores<br />

«<strong>de</strong> Montemagno» <strong>en</strong> <strong>la</strong> que tuvo que interv<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> misma<br />

marquesa Matil<strong>de</strong> 46. Tal conflicto <strong>en</strong>tre ambas señorías se<br />

mantuvo <strong>en</strong> los siglos sigui<strong>en</strong>tes, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los años<br />

20-30 d<strong>el</strong> siglo XIII, <strong>de</strong> manera que se establecieron señorías<br />

compartidas <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s situadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín<br />

(DINELLI 1971: 114-120). En torno al castillo <strong>de</strong> Massarossa,<br />

y posteriorm<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> Fibbial<strong>la</strong>, construido <strong>en</strong> <strong>la</strong> primavera<br />

d<strong>el</strong> 1123, <strong>el</strong> Capítulo estableció un <strong>territorio</strong> señorial que<br />

compr<strong>en</strong>día <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Montisciano, Gualdo y Ricetro. Estas<br />

cinco localida<strong>de</strong>s fueron capaces <strong>de</strong> absorber <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

disperso exist<strong>en</strong>te antes d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y <strong>de</strong> transformar<br />

<strong>el</strong> espacio productivo <strong>de</strong> estas colinas. Las difer<strong>en</strong>cias que<br />

existían <strong>en</strong>tre los castillos y <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as eran exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

tipo material -<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un recinto amural<strong>la</strong>do-,<br />

pero no <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido. <strong>El</strong> Capítulo impidió, durante <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios,<br />

<strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un concejo rural, provocando un<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> que intervinieron papas y emperadores.<br />

Por fin, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los años 30 d<strong>el</strong> siglo XIII, <strong>la</strong> Canónica<br />

aceptó <strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Massarossa (DINELLI 1915).<br />

A partir d<strong>el</strong> año 1029 están docum<strong>en</strong>tados los castillos<br />

construidos por los aristócratas <strong>de</strong> Versilia. Los poseedores d<strong>el</strong><br />

resto <strong>de</strong> castillos son linajes que contro<strong>la</strong>ban bi<strong>en</strong>es cedidos<br />

por <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>de</strong> Luni (señores «<strong>de</strong> Vallecchia»,<br />

«<strong>de</strong> Bozzano», «<strong>de</strong> Montemagno»). En <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

conservada raram<strong>en</strong>te se hace m<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> preexist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una curtis, por lo que <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> «castillo curt<strong>en</strong>se»<br />

difícilm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> aplicarse a una parte consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fortalezas <strong>de</strong> Versilia. Sin embargo, solo <strong>en</strong> algunas ocasiones<br />

los castillos privados constituyeron nuevas fundaciones,<br />

ya que, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, se construyeron sobre c<strong>en</strong>tros ya<br />

exist<strong>en</strong>tes.<br />

De manera simi<strong>la</strong>r a cuanto hemos visto <strong>en</strong> Garfagnana,<br />

los castillos altomedievales <strong>de</strong> patrimonio fiscal pasaron<br />

durante este siglo a manos privadas. Aunque <strong>el</strong> castillo Uffi<br />

<strong>de</strong>sapareció como tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación tras <strong>el</strong> siglo IX,<br />

<strong>el</strong> castillo Aghinolfi, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XI,<br />

estaba <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> un grupo señorial local.<br />

No es posible <strong>de</strong>terminar con seguridad <strong>el</strong> número <strong>de</strong> castillos<br />

fundados <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI, ya que <strong>la</strong>s prospecciones arqueológicas<br />

han mostrado que durante este siglo se construyeron muchas<br />

más fortalezas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

escrita. Castillos como los <strong>de</strong> Curiceta, Castiglione <strong>de</strong><br />

Capezzano, Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio <strong>de</strong> Monte Anchiana, Monte Cana<strong>la</strong><br />

o Monte Procinto pres<strong>en</strong>tan materiales cerámicos que se<br />

pued<strong>en</strong> fechar <strong>en</strong> torno a los siglos XI-XIII 47, mi<strong>en</strong>tras que<br />

La Rocca, Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio <strong>de</strong> Monte Ornato, Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio <strong>de</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tiera o Cast<strong>el</strong>lina <strong>de</strong> Pomezzana no han proporcionado<br />

materiales que permitan conocer su cronología. De <strong>la</strong> misma<br />

manera, varios <strong>de</strong> los castillos recopi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>el</strong> catálogo<br />

realizado sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Camaiore (STORTORI FLORIO<br />

1993) docum<strong>en</strong>tados a partir d<strong>el</strong> siglo XIII, pres<strong>en</strong>tan<br />

restos arquitectónicos o cerámicas que permit<strong>en</strong> situar<br />

cronológicam<strong>en</strong>te su fundación <strong>en</strong> los siglos XI-XII. <strong>El</strong><br />

<strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Massarossa no ha sido objeto <strong>de</strong> estudios<br />

tan int<strong>en</strong>sivos, por lo que no contamos con materiales<br />

arqueológicos significativos 48.<br />

190<br />

Es difícil valorar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> estos castillos sobre <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Versilia, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación r<strong>el</strong>ativa al siglo XI, aunque <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los casos<br />

<strong>en</strong> los cuales se dispone <strong>de</strong> información arqueológica o<br />

docum<strong>en</strong>tal, es notable <strong>el</strong> esfuerzo realizado por los señores<br />

locales <strong>en</strong> favorecer <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Como<br />

se ha indicado, no siempre los castillos fueron <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>egida para llevar a cabo esta conc<strong>en</strong>tración, sino que se<br />

impuso un mod<strong>el</strong>o jerárquico <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as conc<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> torno<br />

a los castillos. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> montaña <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Versilia sept<strong>en</strong>trional <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> pocas<br />

al<strong>de</strong>as mi<strong>en</strong>tras que los castillos se construyeron <strong>en</strong> colinas<br />

situadas <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as.<br />

• En <strong>el</strong> siglo XII se consolidó <strong>la</strong> situación creada <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

anterior. Muchos <strong>de</strong> los castillos que están docum<strong>en</strong>tados<br />

por primera vez <strong>en</strong> los siglos XII-XIII, probablem<strong>en</strong>te se<br />

construyeron con anterioridad. Por ejemplo, provi<strong>en</strong>e d<strong>el</strong><br />

castillo <strong>de</strong> Montecastrese, citado por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1219, una campana conservada <strong>en</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Santa Maria<br />

<strong>de</strong> Camaiore que se pue<strong>de</strong> fechar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII 49 (LERA<br />

1980: 53).<br />

Respecto al siglo preced<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mayor novedad <strong>de</strong> esta<br />

c<strong>en</strong>turia está repres<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> Versilia, interesada <strong>en</strong> promover <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong><br />

Motrone (PELÙ 1974). La <strong>de</strong>strucción d<strong>el</strong> castillo Aghinolfi<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1128 50 y <strong>la</strong>s guerras con los señores «<strong>de</strong> Corvaia»<br />

y «<strong>de</strong> Vallecchia» <strong>en</strong> los <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios c<strong>en</strong>trales d<strong>el</strong> siglo XII<br />

son <strong>la</strong>s fases iniciales <strong>de</strong> su proceso expansivo. A partir<br />

<strong>de</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo <strong>Luca</strong> construyó algunos<br />

castillos como medio para oponerse a <strong>la</strong>s familias señoriales<br />

<strong>de</strong> Versilia e int<strong>en</strong>tar asegurarse <strong>el</strong> acceso al litoral. La<br />

construcción d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Motrone <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto homónimo<br />

(1166), <strong>de</strong> Viareggio (1170), Albiano (1184) o Stiava (1185)<br />

son <strong>la</strong>s principales iniciativas realizadas por <strong>la</strong> comuna. Es<br />

importante seña<strong>la</strong>r que todas estas fundaciones se realizaron<br />

fuera <strong>de</strong> los <strong>territorio</strong>s mineros <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Corvaia»<br />

y «<strong>de</strong> Vallecchia».<br />

La señorías alcanzaron <strong>en</strong> este siglo su máximo <strong>de</strong>sarrollo<br />

y expansión. En <strong>el</strong> siglo XII <strong>el</strong> castillo era una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

formas <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to más frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Versilia. Había<br />

a<strong>de</strong>más, numerosas al<strong>de</strong>as conc<strong>en</strong>tradas sin fortificar, que<br />

se convirtieron <strong>en</strong> polos <strong>de</strong> agregación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

disperso, que prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sapareció.<br />

Pero <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to más significativo fue <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> castillos<br />

<strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones bastante notables. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong> Montecastrese<br />

(Foto 98) pres<strong>en</strong>ta un recinto fortificado <strong>de</strong> 1 km <strong>de</strong> perímetro,<br />

d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> cual se <strong>en</strong>contraban más <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> habitaciones<br />

(STORTORI FLORIO 1993: 27). Se trata, probablem<strong>en</strong>te, d<strong>el</strong><br />

castillo abandonado <strong>de</strong> mayores dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, La P<strong>en</strong>na, Gombit<strong>el</strong>li 51 o Montemagno con<br />

su burgo fueron c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones<br />

notables.<br />

A partir <strong>de</strong> este siglo se volvió a ocupar <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura <strong>de</strong> Versilia,<br />

que estuvo prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>shabitada durante toda <strong>la</strong> Alta<br />

Edad Media. Las primeras noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>


l<strong>la</strong>nura hay que r<strong>el</strong>acionar<strong>la</strong>s con <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> burgo <strong>de</strong><br />

Brancagliano. La primera m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> este burgo es d<strong>el</strong> año<br />

1169, aunque <strong>la</strong>s cerámicas recuperadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong><br />

su iglesia se pued<strong>en</strong> fechar <strong>en</strong> los siglos X-XIII (ABELA 1995).<br />

Situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía Francig<strong>en</strong>a, fue probablem<strong>en</strong>te<br />

construido por los señores «<strong>de</strong> Vallecchia», que cobraban<br />

un peaje por atraversarlo. Al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII contaba<br />

con una mural<strong>la</strong>, por lo que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse a todos los<br />

efectos un castillo (CP 55, a. 1219).<br />

• La ocupación <strong>de</strong> Versilia por parte <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XIII tuvo efectos muy importantes sobre <strong>la</strong> organización<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Como hemos ya t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> resaltar,<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terre nuove significó una ruptura muy<br />

profunda con <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y con <strong>la</strong> estructura<br />

señorial anterior.<br />

Pero antes <strong>de</strong> esta iniciativa, <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> fundó<br />

nuevos castillos durante toda <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo<br />

con función estrictam<strong>en</strong>te militar <strong>en</strong> un <strong>territorio</strong> hostil.<br />

La construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terre nuove, a mediados d<strong>el</strong> siglo<br />

no fue más que <strong>el</strong> resultado final, esto es, <strong>la</strong> conclusión<br />

<strong>de</strong> un proceso iniciado mucho antes. Las fundaciones <strong>de</strong><br />

Rotaio (1223) o <strong>de</strong> Castiglione in Silva Regia (1223) son los<br />

ejemplos más significativos <strong>de</strong> esta política (THOLOMEO 1955:<br />

112). Es interesante seña<strong>la</strong>r que los ritmos <strong>de</strong> expansión<br />

comunal coincid<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s fases sucesivas a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong><br />

los emperadores o con los mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los cuales tal cargo<br />

estaba vacante, lo que permitía una cierta capacidad <strong>de</strong><br />

maniobra a <strong>la</strong> comuna. Respecto a los castillos fundados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, <strong>la</strong>s fortalezas luquéses <strong>de</strong> este período<br />

se caracterizan por su aspecto preval<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te militar, <strong>en</strong><br />

cuanto dotados <strong>de</strong> sistemas poliorcéticos muy <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos,<br />

y <strong>de</strong>stinados a acoger a guarniciones y no a campesinos.<br />

La incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> para ejercer su hegemonía <strong>de</strong><br />

forma estable sobre toda <strong>la</strong> Versilia se pue<strong>de</strong> observar a<br />

través d<strong>el</strong> acto <strong>de</strong> <strong>de</strong>volución d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Monteggiori,<br />

situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, a los señores<br />

«<strong>de</strong> Bozzano» <strong>en</strong> 1224 (AAL * O 36). Tras los innumerables<br />

ataques al castillo, <strong>Luca</strong> consiguió mant<strong>en</strong>erlo por un tiempo,<br />

pero al final tuvo que <strong>de</strong>volverlo a sus fundadores. Aunque<br />

pudo nombrar un cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no, <strong>la</strong> iurisditionem, p<strong>la</strong>citum et<br />

districtum fue ejercida por estos señores.<br />

Las terre nuove surgieron a mediados d<strong>el</strong> siglo XIII como<br />

<strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> zonas dominadas por<br />

señorías, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> acabar con <strong>la</strong>s jurisdicciones<br />

señoriales (PIRILLO 1984: 270). Des<strong>de</strong> un principio, Camaiore<br />

y Pietrasanta adquirieron un <strong>de</strong>stacado pap<strong>el</strong> político. <strong>El</strong><br />

estatuto <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> d<strong>el</strong> año 1308 muestra que <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> se <strong>en</strong>contraba dividido <strong>en</strong> vicarie, dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuales t<strong>en</strong>ían como capitales Camaiore y Pietrasanta.<br />

Pero <strong>la</strong>s terre nuove tuvieron especialm<strong>en</strong>te como función <strong>la</strong><br />

reorganización <strong>de</strong> los espacios productivos y <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

Castillos <strong>de</strong>mográficam<strong>en</strong>te tan importantes como<br />

Montecastrese o Gombit<strong>el</strong>li fueron abandonados casi<br />

completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Camaiore.<br />

En <strong>la</strong> zona Pietrasanta, varios castillos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a los<br />

191<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia» fueron igualm<strong>en</strong>te<br />

abandonados y se introdujeron nuevas formas <strong>de</strong> explotación<br />

<strong>de</strong> los recursos mineros.<br />

<strong>El</strong> efecto <strong>de</strong> tales fundaciones terminó por disolver,<br />

no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los regím<strong>en</strong>es señoriales, sino incluso <strong>la</strong><br />

estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad feudal. En 1293 los habitantes <strong>de</strong><br />

Camaiore adquirieron amplias propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong><br />

Montemagno» y «<strong>de</strong> Bozzano» (DINELLI 1971: 186), lo que<br />

provocó <strong>la</strong> disolución d<strong>el</strong> patrimonio feudal y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas<br />

<strong>de</strong> gestión señorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción campesina.<br />

En ninguna comarca <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> tuvo<br />

tantos problemas para contrastar los po<strong>de</strong>res señoriales e<br />

imponer su hegemonía como <strong>en</strong> Versilia. A pesar <strong>de</strong> sus<br />

esfuerzos, <strong>la</strong> jurisdicción d<strong>el</strong> Capítulo sobre Massarossa y<br />

Fibbial<strong>la</strong> sobrevivió hasta <strong>el</strong> siglo XVIII apoyándose <strong>en</strong> los<br />

privilegios imperiales. En <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> Versilia, <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

tuvo que conquistar <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Si bi<strong>en</strong> los hechos más<br />

<strong>de</strong>stacados <strong>de</strong> esta conquista fueron <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> los<br />

<strong>territorio</strong>s mineros, <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> familias aristocráticas tampoco<br />

<strong>de</strong>bieron <strong>de</strong> ofrecer facilida<strong>de</strong>s 52. La misma creación <strong>de</strong><br />

Camaiore y <strong>de</strong> Pietrasanta, son <strong>el</strong> indicio más significativo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que <strong>en</strong>contró <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>en</strong> su expansión<br />

<strong>en</strong> Versilia. Hay que añadir que <strong>en</strong> Versilia eran muchos<br />

los intereses que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taban <strong>en</strong> una estrecha franja <strong>de</strong><br />

tierra, hecho casi único <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis. <strong>El</strong> litoral y <strong>el</strong> control<br />

d<strong>el</strong> tráfico marítimo era <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los campos <strong>de</strong> acción <strong>de</strong><br />

comunas mucho más fuertes que <strong>la</strong> propia <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

como Génova y Pisa. Estas ciuda<strong>de</strong>s hicieron s<strong>en</strong>tir su peso<br />

al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>tes señores <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni. Es, por<br />

esta circunstancia, por lo que no se pue<strong>de</strong> dudar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />

excepcional <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo señorial alcanzado <strong>en</strong> Versilia si<br />

lo comparamos con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, que solo pres<strong>en</strong>ta<br />

analogías con cuanto suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Garfagnana.<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to (Foto<br />

99) <strong>en</strong> este contexto se convirtieron <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los campesinos y <strong>de</strong><br />

los mineros. Sin embargo, aunque <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> castillos<br />

es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más altas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis -solo comparable<br />

con Garfagnana o Val<strong>de</strong>ra- siempre hubo espacio para <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to organizado <strong>en</strong> al<strong>de</strong>as conc<strong>en</strong>tradas pero no<br />

fortificadas. Los casos <strong>de</strong> Gualdo, Montigiano o Ricetro <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Massarossa, o los <strong>de</strong> Gall<strong>en</strong>a, Stazzema y<br />

Farnocchia <strong>en</strong> los <strong>territorio</strong>s d<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Vezza, muestran<br />

cómo <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre señorías y castillos no era unívoca.<br />

Podía haber un alto número <strong>de</strong> castillos con señorías poco<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das (Seimiglie), o mant<strong>en</strong>erse un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong><br />

al<strong>de</strong>as sin fortificar <strong>en</strong> <strong>territorio</strong>s <strong>en</strong> los cuales <strong>la</strong>s señorías<br />

alcanzaron un fuerte <strong>de</strong>sarrollo, como <strong>en</strong> Versilia.<br />

Concluy<strong>en</strong>do, Versilia, que pres<strong>en</strong>ta paral<strong>el</strong>os muy estrechos<br />

con Garfagnana, repres<strong>en</strong>ta una variante significativa fr<strong>en</strong>te<br />

al <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. En <strong>el</strong> contexto toscano, Versilia pres<strong>en</strong>ta más puntos<br />

<strong>de</strong> contacto con Lunigiana y Maremma, que con <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nuras<br />

situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

NOTAS<br />

1 La primera m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> término es d<strong>el</strong> año 757 (MDL<br />

V/2, n. 340). Sobre <strong>la</strong> formación d<strong>el</strong> mismo DINELLI 1971:<br />

95 ss.; BELLI 1987. Se agra<strong>de</strong>ce a E. Ab<strong>el</strong>a, S. Mancini, E.<br />

Parib<strong>en</strong>i y L. Santini todas <strong>la</strong>s informaciones recibidas que<br />

han contribuído a mejorar <strong>el</strong> texto.<br />

2 La plebanía <strong>de</strong> Santo Stefano aparece <strong>en</strong> varias ocasiones<br />

referida a Corvaia (a. 1121) o Vallechia (PISTARINO 1961)<br />

3 «Statuimus etiam, ut, si qui homines introierint in fluvio<br />

Serculo v<strong>el</strong> in Motrone cum navi sive cum navibus causa<br />

negotiandi cum Luc<strong>en</strong>tibus, nullus hominum eos v<strong>el</strong> Luc<strong>en</strong>ses<br />

in mari v<strong>el</strong> in supra scriptis fluminibus eundo v<strong>el</strong> re<strong>de</strong>undo<br />

v<strong>el</strong> stando molestare aut aliquam iniuram eis inferre v<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>predationem facere aut aliquo modo hoc eis interdicere<br />

presumat» (MGH, DIPLOMATA IV, n. 357: 472).<br />

4 En <strong>la</strong> localidad Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio, <strong>en</strong> Massarossa, se recuperaron<br />

algunos fragm<strong>en</strong>tos cerámicos prerromanos al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> los<br />

restos <strong>de</strong> época medieval (PARIBENI 1990: 183). Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

se han realizado nuevas excavaciones, aún inéditas, que han<br />

permitido recuperar restos <strong>de</strong> época medieval (se agra<strong>de</strong>cer<br />

<strong>la</strong> información a E. Parib<strong>en</strong>i).<br />

5 Resultado <strong>de</strong> esta actividad es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tres<br />

museos arqueológicos locales; <strong>el</strong> Museo Cívico «B<strong>la</strong>nc»<br />

<strong>de</strong> Viareggio, <strong>el</strong> Museo Arqueológico Versiliese Bruno<br />

Antonucci <strong>de</strong> Pietrasanta (que cu<strong>en</strong>ta con un bu<strong>en</strong> catálogo,<br />

<strong>el</strong> cual constituye <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> zona, PARIBENI<br />

1995), y <strong>el</strong> Museo Arqueológico <strong>de</strong> Camaiore, al que se<br />

podría añadir un cuarto, constituido por <strong>la</strong> limitada exposición<br />

<strong>de</strong> Massaciuccoli. La actividad <strong>de</strong>sempeñada por estos grupos<br />

se ha conc<strong>en</strong>trado principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> período prehistórico,<br />

protohistórico, prerromano y clásico (p.e. PARIBENI 1990),<br />

<strong>de</strong>jando <strong>en</strong> un segundo p<strong>la</strong>no <strong>la</strong>s evid<strong>en</strong>cias postclásicas.<br />

6 Según un reci<strong>en</strong>te estudio <strong>la</strong> plebanía se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Alta Edad Media <strong>en</strong> otra posición (d<strong>en</strong>ominada Barga o<br />

Massa <strong>de</strong> Versilia, al pie d<strong>el</strong> Monte Preti), y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XI se produjo <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma a <strong>la</strong> posición<br />

actual (DALLE LUCCHE-TENERINI 1992: 5-12). Aunque esta<br />

teoría pres<strong>en</strong>ta algunos problemas interpretativos, sin duda<br />

seria necesario establecer con precisión qué razones causaron<br />

<strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía y si <strong>la</strong> nueva plebanía se estableció<br />

sobre una iglesia ya exist<strong>en</strong>te fundada sobre los restos<br />

romanos y altomedievales o si se trata <strong>de</strong> una fundación <strong>de</strong><br />

ese período.<br />

7 Sobre períodos posteriores, AZZARI 1990, ARMANNINI-<br />

CRUSI-FOSSATI 1990. Un estudio sobre <strong>la</strong>s minas explotadas<br />

<strong>en</strong> época preindustrial y contemporánea es MANCINI 1998.<br />

8 Sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r ser exhaustivos, se pue<strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> estos artesanos distribuidos por toda <strong>la</strong> diócesis ya durante<br />

este siglo: <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (León a. 1007, RCL 73;<br />

Dom<strong>en</strong>ico y Mori, ASL I 58, a. 1025), <strong>en</strong> Garfagnana (Bonio<br />

<strong>en</strong> Castiglione Garfagnana, a. 1033; CAAL 3, n. 12), <strong>en</strong> San<br />

Miniato (Orso, CAAL 2, n. 101, a. 1030), <strong>en</strong> Santa Maria<br />

192<br />

a Monte (CAAL 4, n. 23-4, a. 1046) o Sorbano (ASL II,<br />

n. 2, a. 1082). Hay que seña<strong>la</strong>r igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

pequeñas fábricas simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Terrazzana o Pescia, <strong>en</strong><br />

Moriano y Marlia <strong>en</strong> los siglos sucesivos (OSHEIM 1977: 66).<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> seis herreros está también docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>de</strong>forestación y colonización promovida por<br />

<strong>el</strong> Papa Alejandro II, <strong>en</strong> los años 1068-1070, <strong>en</strong> Vallebuia<br />

(ANGELI 1989).<br />

9 Está docum<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hierro <strong>en</strong> <strong>el</strong> pantano <strong>de</strong><br />

Bi<strong>en</strong>tina, al sureste <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo<br />

XII (CECCARELLI LEMUT 1998: 122).<br />

10 SANTINI 1858; LÓPEZ PEGNA 1965; VOLPE, 1970: 371;<br />

SCHWARZMAIER 1972: 109 ss.; SFORZA 1979; COTURRI 1981:<br />

39 ss.; ANDREOLLI 1983a: 79-93; PESCAGLINI MONTI 1992;<br />

SAVIGNI 1996: 70. Las noticias más interesantes se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> CIANELLI 1816: 182 ss.; VOLPE 1964: 414 ss. y CRISTIANI<br />

1962: 386-387 para los siglos XIII-XIV.<br />

11 <strong>El</strong> docum<strong>en</strong>to (ASL, Tarpea, 9 octubre 1218 - estilo<br />

pisano), sobre <strong>el</strong> cual volveremos posteriorm<strong>en</strong>te, ha sido<br />

publicado por CIANELLI 1816: 187-192 y SFORZA 1979:<br />

57-62.<br />

12 En Garfagnana se pued<strong>en</strong> citar sus propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

Castiglione (a. 1033; CAAL 3, n. 12: 35).<br />

13 En Valdarno cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong> curtis y <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Vigesimo,<br />

situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> Santa Maria a Monte (MDL V/3<br />

n. 1473: 358-359, a. 976; n. 1569: 454-455, a. 983). Sobre<br />

<strong>la</strong> iglesia CIAMPOLTRINI-MAESTRINI 1983: 40-41; DINI 1979:<br />

79.<br />

14 En Val<strong>de</strong>ra contro<strong>la</strong> los diezmos y los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía<br />

<strong>de</strong> Santa Maria Atriana (MDL V/3, n.1676: 555-556, a. 991).<br />

15 En Valdinievole cu<strong>en</strong>tan con los diezmos y los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> plebanía San Pietro a C<strong>el</strong>leri (a. 979, MDL V/3 n. 1501:<br />

384; a. 991, MDL V/3 n. 1669: 549).<br />

16 T<strong>en</strong>ían bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Mozzano, tal y como se<br />

observa <strong>en</strong> varios docum<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> siglo XI (RCL 77).<br />

17 Entre <strong>la</strong>s múltiples posesiones <strong>de</strong> Seimiglie, hay que<br />

seña<strong>la</strong>r <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Flesso<br />

(MDL V/3 n. 1662: 542-543, a. 991); <strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis episcopal<br />

<strong>de</strong> Segromigno (MDL V/3 n. 1216: 124-125, a. 928), así<br />

como otros bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma localidad (MDL V/3 n. 1471:<br />

356-357, a. 976; n. 1570: 455-456, a. 983); Antraccoli (MDL<br />

V/3 n. 1670: 550, a. 991), Tassignano (RCL 132, a. 1031);<br />

Verciano (MDL V/3 n. 1444: 332-333, a. 973), Massa Pisana<br />

(MDL V/3 n. 1558: 442-443, a. 983; n. 1654: 544, a. 991;<br />

AAL ++ O 90, a. 1077), Silice (RCL 64, a. 1005; RCL 103,<br />

a. 1022), <strong>en</strong> Rota (RCL 132, a. 1031) y Tassignano (RCL<br />

431, a. 1077). Ver también ASL II n. 35 (a. 1087), n. 57 (a.<br />

1090).<br />

18 En Versilia contaba con <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los diezmos <strong>de</strong><br />

Stazzema y Pomezzana (MDL V/3, n.1675: 555, a. 991),<br />

así como bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> los burgos <strong>de</strong> Camaiore y Lombrici<br />

(AAL + F 41, a. 1086), <strong>en</strong> Corvaia (RCL 77, a. 1009). Otra


importante porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Santa F<strong>el</strong>icita <strong>de</strong> Massa<br />

<strong>de</strong> Versilia se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> sus primos, los señores<br />

«<strong>de</strong> Porcari» (CAAL 2, n. 13-14, a. 1018; n. 31, a. 1019;<br />

SPICCIANI 1992c, n. 45, a. 1059), que poseían también una<br />

curtis <strong>en</strong> Seravezza (CAAL 4, n. 74, a. 1040).<br />

19 Un ejemplo significativo es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> disputa surgida <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 997 <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y un cierto Sisemundo <strong>de</strong><br />

Sisemundo c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> corte <strong>de</strong> los vizcon<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

que presidían <strong>la</strong> sesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>contraban otros cinco<br />

jueces imperiales (SPICCIANI 1994).<br />

20 En un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XI (AAL + M<br />

89, a. 1086) <strong>en</strong> <strong>el</strong> que los señores «<strong>de</strong> Vallecchia» donan<br />

al monasterio <strong>de</strong> Camaiore varios bi<strong>en</strong>es, los señores «<strong>de</strong><br />

Bozzano» y «<strong>de</strong> Corvaia» están docum<strong>en</strong>tados como notables<br />

locales.<br />

21 Una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XIII se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Liber Primus <strong>de</strong> los Libri Memoriales<br />

<strong>de</strong> Guido <strong>de</strong> Vallecchia realizadas a finales d<strong>el</strong> siglo XIII e<br />

inicios d<strong>el</strong> XIV, VALLECCHIA 1973: 11-16. Sobre Trebiano<br />

y <strong>la</strong> señoría <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Vallecchia», SCARIN 1962:<br />

57-59.<br />

22 Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1097 los hijos <strong>de</strong> Pietro <strong>de</strong><br />

Vallecchia cu<strong>en</strong>tan con una propiedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong><br />

Moriano, <strong>en</strong> Seimiglie (RCL 548).<br />

23 Sobre <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> Sarzana come c<strong>en</strong>tro r<strong>el</strong>igioso, politico<br />

y militar <strong>en</strong> <strong>el</strong> ambito <strong>de</strong> <strong>la</strong> diocesis <strong>de</strong> Luni, VOLPE 1964:<br />

368-386<br />

24 G. Ciampoltrini ha sugerido <strong>de</strong> forma convinc<strong>en</strong>te que<br />

los señores «<strong>de</strong> San R<strong>en</strong>tho» podrían ser <strong>de</strong> San Ter<strong>en</strong>zio<br />

(Caprio<strong>la</strong> <strong>de</strong> Camporgiano), y por tanto pert<strong>en</strong>ecer a estos<br />

aristócratas <strong>de</strong> Garfagnana (CIAMPOLTRINI 1997a).<br />

25 En los Libri Memoriales redactados <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIV<br />

por Guido <strong>de</strong> Vallecchia se especifica cómo se <strong>en</strong>contraba<br />

dividida <strong>la</strong> jurisdicción <strong>en</strong>tre los «consortatus nobilium <strong>de</strong><br />

Corvaria et Vallecchia», don<strong>de</strong> se muestran <strong>la</strong>s complejas<br />

divisiones <strong>en</strong> cuotas <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Corvaia» (4 partes)<br />

y «<strong>de</strong> Vallecchia» (8 partes), <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias ya <strong>de</strong>scritas, los señores «<strong>de</strong> Porcari»<br />

(VALLECCHIA 1973: 19-21).<br />

26 Sobre <strong>la</strong>s terre nuove <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> los estudios más reci<strong>en</strong>tes<br />

son FRANCOVICH-BOLDRINI-DE LUCCA 1993 y especialm<strong>en</strong>te<br />

FRIEDMAN 1996. Sobre los casos luqueses, una aportación<br />

arqueológica se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> CIAMPOLTRINI-MAESTRINI 1983<br />

y CIAMPOLTRINI-ABELA 1998.<br />

27 No obstante, hay que seña<strong>la</strong>r igualm<strong>en</strong>te excepciones.<br />

En <strong>el</strong> año 1139 es <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> qui<strong>en</strong> conce<strong>de</strong> a un<br />

grupo <strong>de</strong> artesanos d<strong>en</strong>ominados «fabrones <strong>de</strong> Montignano»,<br />

localidad situada <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> Santa Maria a Monte,<br />

<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> extraer, fundir y v<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> hierro <strong>de</strong> esa<br />

localidad a cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>rable suma <strong>de</strong> 60 soldi (AAL<br />

++ C 75/11).<br />

28 <strong>El</strong> principal estudio sobre estas minas y los hornos <strong>de</strong><br />

193<br />

reducción <strong>en</strong> épocas postmedieval y contemporánea es AZZARI<br />

1990.<br />

29 Hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> importantes minas <strong>de</strong> hierro<br />

<strong>en</strong> Antona y Canevara <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Massa (ASL, Tarpea,<br />

22 <strong>en</strong>ero 1288), así como <strong>de</strong> explotaciones <strong>de</strong> minerales<br />

monetizables <strong>en</strong> <strong>el</strong> monte Leca, <strong>en</strong> Ponzolo di Lunigiana, <strong>en</strong><br />

manos <strong>de</strong> Génova <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XIII (VOLPE<br />

1964: 451, n. 1). En <strong>el</strong> año 1203, <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> Luni y los<br />

Marqueses Ma<strong>la</strong>spina pidieron y obtuvieron <strong>de</strong> los señores<br />

<strong>de</strong> Vezzano y <strong>de</strong> sus consortes, <strong>en</strong>tre los que se incluían los<br />

señores «<strong>de</strong> Vallecchia» (PETTI BALBI 1980-81: 49-50), una<br />

porción <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, por lo que una tercera<br />

parte <strong>de</strong> los mismas <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> pasar a sus manos (MURATORI<br />

1717: 181-182).<br />

30 La bibliografía principal r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> zona se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>Toscana</strong>,<br />

ya citado. Hay que añadir, a<strong>de</strong>más, los estudios SANTINI<br />

1859, vol. III: 262-274; MATRAJA 1976, SEGHIERI 1984-1985<br />

y MANCINi 1998.<br />

31 ASL, Tarpea, 20 noviembre 1297.<br />

32 En Cardoso se pued<strong>en</strong> ver aún los restos <strong>de</strong> una herrería<br />

postmedieval particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong> conservada (ARMANINI-<br />

CRUSI-FOSSATI 1990).<br />

33 Se trata <strong>de</strong> una unidad <strong>de</strong> medida empleada para <strong>el</strong> mineral<br />

<strong>en</strong> Versilia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que no conocemos su capacidad (BONGI<br />

1872, vol. 4: 377).<br />

34 ASL, Acquisto Pera, 4 julio 1243; í<strong>de</strong>m 9 mayo 1247;<br />

í<strong>de</strong>m 24 marzo 1247; í<strong>de</strong>m 15 agosto 1247; í<strong>de</strong>m 5 septiembre<br />

1248; í<strong>de</strong>m 29 junio 1249.<br />

35 ASL, Tarpea, 23 octubre 1316.<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

36 Sobre <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>El</strong>ba, CUCINI-TIZZONI 1992:<br />

61 ss.<br />

37 ASL, Tarpea, 22 <strong>en</strong>ero 1288; í<strong>de</strong>m 20 noviembre 1297;<br />

í<strong>de</strong>m 23 febrero 1298.<br />

38 Se trata d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to citado <strong>en</strong> <strong>la</strong> nota anterior.<br />

39 Algunos <strong>de</strong> estos hornos, como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Ruosina, fueron<br />

utilizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI para <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta,<br />

por lo que no se <strong>de</strong>be excluir que ya época medieval fues<strong>en</strong><br />

utilizados para ambos metales (REPETTI 1833, I: 130-131).<br />

40 Sin embargo, con <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> mano, son dos los<br />

castillos situados <strong>en</strong> Corvaia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII, probablem<strong>en</strong>te<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a dos ramas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma familia. En todos<br />

los docum<strong>en</strong>tos posteriores se usará siempre <strong>el</strong> plural para<br />

referirse a <strong>la</strong>s fortalezas <strong>de</strong> Corvaia (siempre d<strong>en</strong>ominadas<br />

Roccas), bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciadas d<strong>el</strong> castillo (castrum o cast<strong>el</strong>lo)<br />

<strong>de</strong> Vallecchia. Una interpretación <strong>de</strong> este tipo se observa <strong>en</strong><br />

TIRELLI 1982: 167.<br />

41 Por ejemplo <strong>en</strong> FARINELLI-FRANCOVICH 1994, tav. 2 se<br />

han consi<strong>de</strong>rado castillos mineros algunos c<strong>en</strong>tros que no


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación con tal ap<strong>el</strong>ativo.<br />

42 Sobre <strong>la</strong> mayólica arcaica <strong>en</strong> Pietrasanta, BERTI- CAPPELLI<br />

1985.<br />

43 Sobre Montecastrese, STORTORI FLORIO 1993; REDI-<br />

PUCCIARELLI 1997.<br />

44 <strong>El</strong> castillo Aghinolfi se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situado 4 km al norte <strong>de</strong><br />

Corvaia y fue <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro señorial d<strong>el</strong> linaje d<strong>en</strong>ominado «<strong>de</strong><br />

Cast<strong>el</strong>lo», que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XI contro<strong>la</strong>ba <strong>el</strong> castillo fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> Luni. Probablem<strong>en</strong>te éstas<br />

pret<strong>en</strong>siones se basaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> carácter estatal que <strong>el</strong> castillo<br />

había t<strong>en</strong>ido durante <strong>la</strong> Alta Edad Media. Los señores «<strong>de</strong><br />

Cast<strong>el</strong>lo» participaron activam<strong>en</strong>te como consortes <strong>de</strong> los<br />

señores «<strong>de</strong> Corvaia» y los «<strong>de</strong> Vallecchia» <strong>en</strong> los<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s ya <strong>de</strong>scritos. Los principales<br />

trabajos sobre <strong>el</strong> Castillo Aghinolfi <strong>en</strong> los siglos XI-XIII<br />

son SFORZA 1867 y SFORZA 1979, si bi<strong>en</strong> son muchas <strong>la</strong>s<br />

imprecisiones.<br />

45 Las hipótesis sobre <strong>la</strong> ubicación d<strong>el</strong> castillo Uffi son varias,<br />

aunque <strong>la</strong> más aceptada actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> sitúa <strong>en</strong> Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>cio <strong>de</strong><br />

Valdicast<strong>el</strong>lo o Valle di Cast<strong>el</strong>lo (CONTI 1967: 5), m<strong>en</strong>cionado<br />

como tal a partir <strong>de</strong> los primeros <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XI y<br />

situado a unos 3 km al norte <strong>de</strong> Camaiore (PAVONI 1992:<br />

99-100). Respecto a otros castillos altomedievales, como los<br />

<strong>de</strong> Garfagnana o <strong>el</strong> mismo Aghinolfi, que pasaron a manos <strong>de</strong><br />

privados durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

públicas, <strong>el</strong> <strong>de</strong> Uffi se abandonó o transformó completam<strong>en</strong>te<br />

su topónimo (hecho ya docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Carfaniana=Cast<strong>el</strong>vecchio) por lo que no es reconocible.<br />

<strong>El</strong> topónimo parece que se pier<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI. En <strong>el</strong> año<br />

1040 Enrique III conce<strong>de</strong> un privilegio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se cita<br />

una curtis <strong>de</strong> Porto Offi. Esta indicación topográfica podría<br />

sugerir una ubicación d<strong>el</strong> castillo más cercana a <strong>la</strong> costa o<br />

a un <strong>la</strong>go interior que al profundo valle <strong>de</strong> Valdicast<strong>el</strong>lo<br />

(MGH, DIPLOMATA V, n. 40: 51).<br />

46 RCL 562, a. 1099. <strong>El</strong> texto y <strong>la</strong>s circunstancias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

disputa han sido estudiadas por varios autores: DINELLI 1915;<br />

WICKHAM 1992a.<br />

47 Una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> estos materiales continúa aún inédita<br />

y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>de</strong>pósito <strong>en</strong> <strong>el</strong> Museo Arqueológico <strong>de</strong><br />

Pietrasanta. Las cerámicas ya publicadas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

ABELA 1995.<br />

48 Hay que seña<strong>la</strong>r so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s excavaciones realizadas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Aqui<strong>la</strong>ta, situado sobre Massaciuccoli y<br />

<strong>de</strong>struido completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los años 70 (LERA 1963: 28;<br />

FRANCOVICH 1975). Las excavaciones han permitido recuperar<br />

algunas cerámicas <strong>de</strong> cronología imprecisa. Por último,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio <strong>de</strong> Massarossa se han realizado nuevas<br />

excavaciones, a <strong>la</strong>s que ya nos hemos referido anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

49 En <strong>el</strong> castillo se están realizando excavaciones arqueológicas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1996 (REDI-PUCCIARELLI 1997).<br />

50 Sobre <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Aghinolfi <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media y sus<br />

continuos cambios <strong>de</strong> propiedad, GALLO 1993.<br />

194<br />

51 Un cronista local <strong>de</strong> los primeros años d<strong>el</strong> siglo XVI<br />

<strong>de</strong>scribe los restos <strong>de</strong> este castillo cifrando <strong>en</strong> 200 <strong>la</strong>s casas<br />

pres<strong>en</strong>tes d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> recinto abandonado (DINELLI 1971: 172,<br />

n. 1).<br />

52 Sobre los «malos usos» <strong>de</strong> los señores «<strong>de</strong> Montemagno»,<br />

ANTONELLI 1997: 25-32.


195<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


<strong>El</strong> litorial luqués: Versilia<br />

196


CUARTA PARTE: CONCLUSIONES<br />

197<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


198


4.1. Introducción<br />

4. Consi<strong>de</strong>raciones finales y conclusiones<br />

En este último capítulo se realizará un ba<strong>la</strong>nce final sobre <strong>el</strong><br />

problema d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong>. Para po<strong>de</strong>r realizar un análisis territorial cuantitativo<br />

se ha <strong>el</strong>aborado una base <strong>de</strong> datos que recoge informaciones<br />

<strong>de</strong> unos 400 castillos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

los siglos X-XII, con algunas incursiones <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII.<br />

Sin embargo, es necesario realizar algunas ac<strong>la</strong>raciones<br />

previas respecto al tipo <strong>de</strong> información con <strong>el</strong> que se pue<strong>de</strong><br />

contar para <strong>el</strong>aborar una valoración <strong>de</strong> este tipo. En primer<br />

lugar, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que, faltando prospecciones<br />

arqueológicas sistemáticas, han sido <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas <strong>el</strong><br />

principal instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo empleado. En todas <strong>la</strong>s<br />

comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis estudiadas los restos materiales<br />

muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un número muy superior <strong>de</strong> castillos<br />

al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> los textos. Se <strong>de</strong>duce,<br />

pues, que no es posible realizar una cuantificación completa,<br />

aunque si se pue<strong>de</strong> estimar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> estructuras. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> Garfagnana <strong>la</strong> proporción <strong>en</strong>tre castillos<br />

docum<strong>en</strong>tados y los id<strong>en</strong>tificados arqueológicam<strong>en</strong>te es <strong>de</strong><br />

1:5, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas los índices<br />

varían d<strong>el</strong> 1:2 y <strong>el</strong> 1:3, creo que se pue<strong>de</strong> estimar <strong>el</strong> número<br />

total <strong>de</strong> castillos fundados <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> durante los<br />

siglos X-XII <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s 600-700 unida<strong>de</strong>s.<br />

Otro aspecto que ha pres<strong>en</strong>tado gran<strong>de</strong>s problemas para<br />

realizar esta recogida <strong>de</strong> datos es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los<br />

mismos topónimos para <strong>de</strong>signar difer<strong>en</strong>tes castillos. Un<br />

estudio realizado sobre <strong>la</strong> cartografía <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> región ha<br />

mostrado que son 674 los topónimos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> castrum y<br />

112 <strong>de</strong> rocca y torre (VALOGIORGI 1978). Con cierta frecu<strong>en</strong>cia<br />

los nombres <strong>de</strong> los castillos son tan g<strong>en</strong>éricos que resulta<br />

muy difícil id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong> ubicación precisa <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los 1, a lo que se aña<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />

específicos r<strong>el</strong>ativos a su fundación. Por estas razones una<br />

quinc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> castillos no han podido ser id<strong>en</strong>tificados, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> otros casos <strong>de</strong> nombres homónimos no resulta posible<br />

dirimir cual es cual.<br />

Pero quizás <strong>el</strong> aspecto que más problemas pres<strong>en</strong>ta es <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

establecer <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> fundación <strong>de</strong> cada castillo. Salvo <strong>en</strong><br />

casos afortunados, como <strong>el</strong> es <strong>de</strong> Rustica <strong>de</strong>finido novo <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 1051 (CAAL 4, n 55-58), o <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los otros <strong>en</strong> los<br />

que contamos con contratos <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, resulta casi<br />

imposible conocer <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> fundación <strong>de</strong> cada castillo. En<br />

algunos casos, se ha podido <strong>de</strong>ducir que muchos castillos están<br />

docum<strong>en</strong>tados siglos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su fundación, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s zonas que tuvieron un importante <strong>de</strong>sarrollo<br />

señorial y quedaron <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida urbana.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todas estas limitaciones, se ha pret<strong>en</strong>dido<br />

realizar un análisis diacrónico, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> valorar <strong>la</strong>s<br />

principales t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias que caracterizan <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

La necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizar impi<strong>de</strong> valorar <strong>de</strong> forma<br />

a<strong>de</strong>cuada numerosos casos específicos que requier<strong>en</strong> estudios<br />

microterritoriales aún por realizar.<br />

199<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

4.2. De <strong>la</strong> Antigüedad a <strong>la</strong> Edad Media: <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval y <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

<strong>El</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media constituy<strong>en</strong><br />

una base fundam<strong>en</strong>tal para establecer los preced<strong>en</strong>tes sobre<br />

los cuales se <strong>de</strong>sarrolló <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>. De hecho, <strong>el</strong><br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

Antigüedad Tardía y <strong>la</strong> Edad Media es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

líneas <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología toscana e italiana <strong>en</strong><br />

los últimos años (FRANCOVICH-NOYÉ 1994 con bibliografía).<br />

Aún no contamos con estudios <strong>de</strong> síntesis d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>de</strong>bido, principalm<strong>en</strong>te, al limitado número<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones realizadas. Con todo, aunque queda mucho<br />

camino por recorrer, po<strong>de</strong>mos ya contar sobre algunos datos<br />

que pued<strong>en</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse, con ciertas precauciones, a toda <strong>la</strong><br />

diócesis.<br />

Como hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los<br />

diversos sectores, durante <strong>la</strong> fase final d<strong>el</strong> siglo IV y todo <strong>el</strong><br />

siglo V se produjo una transformación radical <strong>de</strong> <strong>la</strong> red d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> como <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

rural. Se trató <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que comportó <strong>la</strong> consolidación<br />

<strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to jerarquizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

<strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>e tuvieron un pap<strong>el</strong> organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

productivas; <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s mismas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una red<br />

jerarquizada <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> colonos, <strong>en</strong> ocasiones dispuestas<br />

sobre <strong>la</strong>s ruinas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as altoimperiales (CAMBI 1993;<br />

VALENTI 1996a).<br />

De forma paral<strong>el</strong>a, a partir <strong>de</strong> este período se produjo <strong>el</strong><br />

«<strong>en</strong>carami<strong>en</strong>to» d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, mediante <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong><br />

los valles y colinas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas Ap<strong>en</strong>inínicas (Garfagnana,<br />

Versilia, Valdinievole) por pequeñas al<strong>de</strong>as, anticipando<br />

soluciones que se difundirán <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

siglos <strong>de</strong>spués, a partir d<strong>el</strong> siglo VIII (CAMBI et alii 1994).<br />

Con difer<strong>en</strong>cias geográficas significativas, se produjo, pues,<br />

una s<strong>el</strong>ección y simplificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, que<br />

ac<strong>en</strong>tuó <strong>la</strong> jerarquización d<strong>el</strong> espacio.<br />

Un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> continuidad <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> período romano<br />

y <strong>el</strong> medieval está repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

edificios eclesiásticos, con frecu<strong>en</strong>cia iglesias propias que<br />

posteriorm<strong>en</strong>te se convirtieron <strong>en</strong> plebanías, edificadas sobre<br />

yacimi<strong>en</strong>tos romanos <strong>de</strong> diversa <strong>en</strong>tidad. Los casos <strong>de</strong> Santa<br />

F<strong>el</strong>icita o Massaciuccoli <strong>en</strong> Versilia (PARIBENI 1995: 170 ss.),<br />

Triano <strong>en</strong> Val<strong>de</strong>ra (CIAMPOLTRINI 1995a), Nievole, Vaiano<br />

y San Piero in Campo <strong>en</strong> Valdinievole, así como varios<br />

ejemplos <strong>de</strong> Seimiglie, docum<strong>en</strong>tan este proceso.<br />

En los siglos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media se ac<strong>en</strong>tuó <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> ocupación campesina d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> altura<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. En este caso<br />

se observan difer<strong>en</strong>cias territoriales muy importantes, ya<br />

que <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas se difundió una red <strong>de</strong><br />

numerosas y pequeñas al<strong>de</strong>as inestables r<strong>el</strong>acionadas con<br />

prácticas agríco<strong>la</strong>s itinerantes y una gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva.


Consi<strong>de</strong>raciones finales y conclusiones<br />

Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te Seimiglie constituye una excepción a este<br />

mod<strong>el</strong>o, ya que <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to ocupó tanto <strong>la</strong>s colinas situadas<br />

sobre <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura como <strong>la</strong> misma l<strong>la</strong>nura, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difíciles<br />

condiciones que ofrecían <strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong> los cursos<br />

<strong>de</strong> agua durante este período. Las razones <strong>de</strong> tal dispersión d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to habría que buscar<strong>la</strong>s quizás <strong>en</strong> una continuidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas tardoantiguas. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

a partir d<strong>el</strong> siglo VIII se consolidaron un bu<strong>en</strong> número<br />

<strong>de</strong> iglesias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas, que constituyeron <strong>en</strong> esta zona<br />

importantes instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> organización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Sin<br />

embargo, <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to permaneció disperso y abundante<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura como <strong>en</strong> <strong>la</strong> colina.<br />

A partir d<strong>el</strong> siglo VIII conocemos <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios<br />

castillos estatales, distribuidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

re<strong>de</strong>s viarias que comunican <strong>Luca</strong> con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura padana<br />

(CIAMPOLTRINI 1995a: 564-567). Son castillos «<strong>de</strong> primera<br />

g<strong>en</strong>eración», según <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> Fedor Schnei<strong>de</strong>r<br />

(1975: 143 ss.), que conforman una realidad completam<strong>en</strong>te<br />

difer<strong>en</strong>te al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> feudal <strong>de</strong> los siglos posteriores 2.<br />

Constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> fortificación<br />

militar dotados <strong>de</strong> una función administrativa y <strong>de</strong> control<br />

territorial y que, probablem<strong>en</strong>te, nunca fueron c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong>mográficos significativos.<br />

En <strong>el</strong> último período lombardo y durante <strong>el</strong> carolingio<br />

(siglos VIII-X), se produjo una r<strong>en</strong>ovación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local mediante <strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> régim<strong>en</strong> curt<strong>en</strong>se,<br />

que sup<strong>la</strong>ntaron funcionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s tardorromanas<br />

como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r económico y político 3. Las curtes<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a los grupos aristocráticos ocuparon<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s colinas y <strong>la</strong>s áreas <strong>el</strong>evadas, abandonando<br />

<strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> valle 4. Este mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colinas<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s curtes <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra paral<strong>el</strong>os <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> Chianti (WICKHAM 1990a) o <strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> río Cornia (CUCINI 1985). En estas ocasiones, <strong>la</strong> curtis<br />

constituyeron <strong>el</strong> preced<strong>en</strong>te directo <strong>de</strong> los castillos.<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> estos siglos, vivía <strong>en</strong> más<br />

<strong>de</strong> mil dosci<strong>en</strong>tas al<strong>de</strong>as dispersas, ubicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas<br />

y los valles <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. <strong>El</strong> mod<strong>el</strong>o dominante era <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

un número abundante <strong>de</strong> pequeños grupos <strong>de</strong> cabañas que<br />

podían acoger a varias familias. Estamos, pues, <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> al<strong>de</strong>as poco compactas, don<strong>de</strong> existían algunos c<strong>en</strong>tros<br />

mayores, pero don<strong>de</strong> dominaba <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to interca<strong>la</strong>r. De<br />

esta morfología <strong>de</strong>riva un concepto <strong>de</strong> al<strong>de</strong>a y <strong>de</strong> comunidad<br />

muy débil, basado <strong>en</strong> criterios sociales más que <strong>en</strong> razones<br />

200<br />

geográficas.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> curso d<strong>el</strong> río Serchio (Garfagnana y Valdilima)<br />

supone una excepción significativa, ya que allí <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

estuvo más conc<strong>en</strong>trado que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis. Las<br />

razones <strong>de</strong> tal conc<strong>en</strong>tración son difíciles <strong>de</strong> conocer, pero<br />

hay que p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

campesinas <strong>en</strong> un contexto productivo <strong>de</strong> montaña, que<br />

favorecieron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una solidaridad campesina más<br />

compacta. Sin embargo, no se pue<strong>de</strong> adoptar una posición<br />

estrictam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminista, ya que otras zonas d<strong>el</strong> valle o <strong>de</strong><br />

media montaña, pres<strong>en</strong>tan un mod<strong>el</strong>o más simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

l<strong>la</strong>nuras o colinas. De todas formas, <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o conc<strong>en</strong>trado<br />

tuvo una <strong>en</strong>orme difusión <strong>en</strong> amplias zonas <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong><br />

meridional como <strong>en</strong> <strong>el</strong> Valle d<strong>el</strong> Albegna o <strong>en</strong> Monte Amiata,<br />

don<strong>de</strong>, a partir d<strong>el</strong> siglo VIII, se iniciaron una serie <strong>de</strong><br />

transformaciones <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong> ocupación preced<strong>en</strong>tes<br />

que constituyeron <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> cultivo sobre <strong>el</strong> cual se<br />

construyeron los castillos (CAMBI et alii 1994: 204).<br />

Un análisis sistemático <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> liv<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

plebanías <strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo X e inicios d<strong>el</strong> XI muestra que<br />

los índices <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad más altos, que pued<strong>en</strong> ser interpretados<br />

como indicadores <strong>de</strong> una mayor dispersión 5, son los <strong>de</strong><br />

Valdarno, Seimiglie y Val<strong>de</strong>ra, mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> Garfagnana,<br />

cada al<strong>de</strong>a cu<strong>en</strong>ta con una superficie <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 3 km 2, por lo<br />

que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se pres<strong>en</strong>taba más conc<strong>en</strong>trada (Fig. 62).<br />

En síntesis, <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> se <strong>en</strong>contró con<br />

un pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to muy fragm<strong>en</strong>tado y disperso, que dificultó<br />

<strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> mismo <strong>en</strong> torno a los castillos. Esta<br />

situación contrasta con <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong><br />

meridional y <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> Italia c<strong>en</strong>tral (WICKHAM 1985a),<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los castillos supuso simplem<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

consolidación <strong>de</strong> una situación ya d<strong>el</strong>ineada, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> torno<br />

a al<strong>de</strong>as conc<strong>en</strong>tradas, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> torno a c<strong>en</strong>tros curt<strong>en</strong>ses. La<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

campesinas <strong>en</strong> los siglos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media,<br />

constituyó un preced<strong>en</strong>te muy importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> posterior. En estas condiciones, <strong>la</strong> iniciativa<br />

señorial tuvo m<strong>en</strong>os dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> reducir, o incluso <strong>el</strong>iminar,<br />

<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to interca<strong>la</strong>r, tal y como sucedió <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur <strong>de</strong><br />

<strong>Toscana</strong> o <strong>en</strong> <strong>el</strong> Lacio (WICKHAM 1989).<br />

En <strong>la</strong> mayoría d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>la</strong> fortificación<br />

y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to no fueron procesos<br />

simultáneos. Los castillos surgieron como consolidación <strong>de</strong><br />

Fig. 62. D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1000 <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.


curtes o <strong>de</strong> pequeñas al<strong>de</strong>as ya exist<strong>en</strong>tes cuando los feudales<br />

lograron contro<strong>la</strong>r <strong>de</strong> forma más eficaz los mecanismos<br />

<strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas. Por otra parte, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> torno a los castillos tuvo<br />

lugar varios <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios, o incluso siglos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación<br />

<strong>de</strong> los castillos y raram<strong>en</strong>te se produjo <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to interca<strong>la</strong>r. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> estos casos no fue solo<br />

y exclusivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> iniciativa señorial <strong>el</strong> único motor <strong>de</strong><br />

esta conc<strong>en</strong>tración, ya que otros aspectos vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong>s<br />

transformaciones económicas, y <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los concejos<br />

<strong>en</strong> los siglos XII-XIII, influyeron <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong><br />

tal proceso. La montaña Ap<strong>en</strong>ínica, <strong>en</strong> cambio, pres<strong>en</strong>ta<br />

mayores analogías con lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Monte Amiata o<br />

<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río Albegna. En este caso, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to precedió <strong>de</strong> varios siglos al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>,<br />

que utilizó y aprovechó tal situación para ejercer mejor su<br />

control territorial. Así pues, es significativa <strong>la</strong> casi total<br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> «castillos curt<strong>en</strong>ses», ya que los castillos surgieron<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función <strong>de</strong> estas al<strong>de</strong>as conc<strong>en</strong>tradas y no <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que reorganizas<strong>en</strong> <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

Se pue<strong>de</strong> concluir que <strong>la</strong>s características difer<strong>en</strong>ciales d<strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval luqués respecto a otras zonas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> son uno <strong>de</strong> los principios básicos que explican <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> los siglos posteriores.<br />

4. 3. <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

antes d<strong>el</strong> año 1000<br />

Los primeros castillos señoriales conocidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> son d<strong>el</strong> siglo X, aunque no faltan <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

d<strong>el</strong> siglo IX noticias <strong>de</strong> algunas fortificaciones. En este caso,<br />

no se conoc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s circunstancias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que tuvo lugar <strong>la</strong><br />

fundación <strong>de</strong> estos castillos, por lo que no logramos saber<br />

si se trata <strong>de</strong> castillos estatales (<strong>de</strong> “primera g<strong>en</strong>eración”) o<br />

<strong>de</strong> precoces castillos señoriales. Entre <strong>el</strong>los hay que seña<strong>la</strong>r<br />

Castiglione (861) <strong>en</strong> Valdarno 6 (MORELLI 1995: 102) y<br />

Frundariolo (876), probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Val<strong>de</strong>ra (CIAMPOLTRINI<br />

1990a: 890), citados so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma episódica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación.<br />

Las fundaciones <strong>de</strong> castillos durante <strong>el</strong> siglo IX <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong><br />

son muy raras (13 <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región, FRANCOVICH et alii 1997:<br />

98) y se sitúan <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis política <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras públicas d<strong>el</strong> estado, que favorecieron <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r (SETTIA 1984a:<br />

45 ss.). La fundación d<strong>el</strong> Marqués Adalberto d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Aul<strong>la</strong> <strong>en</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo IX es un ejemplo <strong>de</strong><br />

este proceso (SETTIA 1986a: 119-120).<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> siglo X se dispone <strong>de</strong> noticias<br />

significativas sobre <strong>el</strong> número y <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> los castillos<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Son 22 los castillos<br />

docum<strong>en</strong>tados por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X, casi un cuarto<br />

<strong>de</strong> todos los conocidos <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región 7. Ya que ninguno<br />

<strong>de</strong> estos castillos ha sido estudiado arqueológicam<strong>en</strong>te,<br />

t<strong>en</strong>dremos que realizar su estudio parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

escritas.<br />

Los promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los castillos durante<br />

201<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

este siglo fueron principalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> obispo (9 fundaciones)<br />

y algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales familias aristocráticas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis, mi<strong>en</strong>tras que hay que <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> escasa participación<br />

<strong>en</strong> este proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias condales, que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />

una importante actividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 8. En <strong>Luca</strong>,<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los con<strong>de</strong>s Aldobran<strong>de</strong>schi -que ejercieron su po<strong>de</strong>r<br />

condal <strong>en</strong> otro sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Sovana y Ros<strong>el</strong>le), aunque<br />

su orig<strong>en</strong> es luqués- construyeron los castillos Verruca,<br />

Marlia y Barga 9. Se trata <strong>de</strong> una familia docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />

<strong>Luca</strong> ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo VIII y que ocupó una posición<br />

preemin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> aristocracia local <strong>de</strong>bido a su proximidad<br />

con los duques lombardos (ROSSETTI 1973). Posteriorm<strong>en</strong>te<br />

cedieron prácticam<strong>en</strong>te todas sus propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

y se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron al sector meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, pero<br />

tuvieron un pap<strong>el</strong> muy importante <strong>en</strong> los primeros mom<strong>en</strong>tos<br />

d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> (COLLAVINI 1998).<br />

Como ya se indicó, <strong>el</strong> Obispo Pietro II llevó a cabo a principios<br />

d<strong>el</strong> siglo X una importante política <strong>de</strong> reorganización d<strong>el</strong><br />

disperso patrimonio eclesiástico. Autor <strong>de</strong> un inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>es episcopales (d<strong>en</strong>ominado Breve <strong>de</strong> Feora, LUZZATI<br />

1979: 225-246) y responsable <strong>de</strong> una reorganización <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sistema <strong>de</strong> concesión <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios y controles sobre <strong>la</strong>s<br />

plebanías (VIOLANTE 1986: 210 ss.), construyó, al m<strong>en</strong>os,<br />

cinco castillos <strong>en</strong> Santa Maria a Monte, Moriano, Pietrabuona,<br />

Anchiano y San Gervasio (SCHNEIDER 1980: 259-261). Una<br />

cuestión que aún no se ha resu<strong>el</strong>to <strong>de</strong> forma satisfactoria es<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> establecer si estos castillos fueron nuevas fundaciones<br />

o si surgieron sobre al<strong>de</strong>as o pob<strong>la</strong>dos preced<strong>en</strong>tes, aunque<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> excavaciones estratigráficas<br />

podrá <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos castillos.<br />

Santa Maria a Monte (Foto 100) es <strong>el</strong> primer castillo episcopal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis d<strong>el</strong> que t<strong>en</strong>emos noticia (a. 906). Fue fundado<br />

sobre una colina <strong>en</strong> <strong>la</strong> que existía, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 787<br />

(MDL V/2, n. 219), una pequeña iglesia <strong>de</strong>dicada a Santa<br />

Maria in Montem y probablem<strong>en</strong>te una curtis. A partir <strong>de</strong><br />

finales d<strong>el</strong> siglo IX, algunos años antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera m<strong>en</strong>ción<br />

d<strong>el</strong> castillo, varios docum<strong>en</strong>tos muestran <strong>el</strong> dinamismo y <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> torno a esta<br />

iglesia, por lo que <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> castillo consolidó un<br />

proceso ya iniciado con anterioridad 10.<br />

Las razones <strong>de</strong> estas construcciones son varias, aunque<br />

parece que <strong>la</strong> función <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva no <strong>de</strong>be haber jugado un<br />

pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>terminante. <strong>El</strong> objetivo perseguido por <strong>el</strong> Obispo, <strong>en</strong><br />

este caso, fue principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tipo político, favoreci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> creación o <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> los que dar acogida a grupos con los que establecer<br />

r<strong>el</strong>aciones cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ares, creando también c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> gestión<br />

d<strong>el</strong> patrimonio local. En algunas ocasiones, como Santa Maria<br />

a Monte, <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> castillo tuvo un efecto muy<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización local d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, provocando<br />

incluso <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una nueva plebanía <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> iglesia<br />

<strong>de</strong> Santa Maria, que <strong>en</strong> orig<strong>en</strong> era una mera iglesia <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía <strong>de</strong> Sant’Ippolito <strong>en</strong> Aniano (898-983). Otras<br />

iniciativas promovidas por varios obispos no se conoc<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

forma tan <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da. Un caso interesante es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Collecchio (d<strong>en</strong>ominado también Podium Santo Martini<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo X), fundado por <strong>la</strong>icos que cedieron una<br />

parte al Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> (ANDREOLLI 1978a). Sin embargo,<br />

estudios reci<strong>en</strong>tes han l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre los intereses


Consi<strong>de</strong>raciones finales y conclusiones<br />

políticos que se escond<strong>en</strong> <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> este proceso, que son<br />

superiores a los meram<strong>en</strong>te económicos (MORELLI 1992:<br />

22-30).<br />

Por último, otros castillos fueron construidos por aristócratas<br />

locales, <strong>en</strong> parte vincu<strong>la</strong>dos al Obispo. <strong>El</strong> primer castillo<br />

privado docum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Segromigno<br />

(923) <strong>en</strong> Seimiglie, seguido d<strong>el</strong> <strong>de</strong> Fondagno (933), San<br />

Miniato (938) y Sovigliana (939) <strong>en</strong> Valdarno y Val<strong>de</strong>ra. No<br />

obstante, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciones docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong><br />

estos castillos se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo X.<br />

Los propietarios <strong>de</strong> estos castillos son grupos aristocráticos<br />

que contaban con sólidas bases patrimoniales <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

rural antes <strong>de</strong> recibir d<strong>el</strong> obispo los diezmos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plebanías.<br />

En este caso, todos los castillos fueron construidos sobre<br />

c<strong>en</strong>tros curt<strong>en</strong>ses ya exist<strong>en</strong>tes con anterioridad. <strong>El</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Monte Manfredi, <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 986 como casa et curte<br />

domnicata cum cast<strong>el</strong>lo et monte Mainfredi (MDL V/3 n.<br />

1614), o <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Fondagno, citado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 943 como<br />

cast<strong>el</strong>lo meo domnicato qui est posito prope ipso loco ubi<br />

Colle <strong>de</strong> Pastino (MDL V/3 n. 1301), son algunos ejemplos<br />

significativos. Estas m<strong>en</strong>ciones docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

forma precisa <strong>la</strong> jerarquía exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre ambas estructuras;<br />

<strong>el</strong> castillo ti<strong>en</strong>e una función secundaria y forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s aristocráticas <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis. En varios<br />

casos, ambas estructuras están separadas espacialm<strong>en</strong>te,<br />

aunque <strong>en</strong> Fondagno, por ejemplo, parece que <strong>el</strong> castillo<br />

coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> curtis. Solo <strong>en</strong> un segundo mom<strong>en</strong>to se<br />

produjo <strong>la</strong> inversión terminológica, <strong>de</strong> manera que <strong>el</strong> castillo<br />

<strong>en</strong>globó <strong>la</strong> curtis (FUMAGALLI et alii 1976: 767-770).<br />

Sin embargo, no po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una continuidad lineal<br />

<strong>en</strong>tre castillo y curtis. No todas <strong>la</strong>s curtes se fortificaron,<br />

e incluso muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se abandonaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X 11.<br />

Probablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros dominicales hay<br />

que poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> misma disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estructura bipartita curt<strong>en</strong>se, mediante <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reserva<br />

<strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o g<strong>en</strong>eralizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X (WICKHAM 1997: 92).<br />

Con todo, fueron numerosas <strong>la</strong>s curtes que se fortificaron<br />

durante <strong>el</strong> siglo X, <strong>de</strong> manera que los castillos están pres<strong>en</strong>tes<br />

prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (Fig.<br />

63). Sin embargo, l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que, <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comarcas más periféricas (Valdarno, Val<strong>de</strong>ra y Garfagnana),<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> los mismos sea mayor.<br />

202<br />

Todos estos datos muestran que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> estos<br />

castillos fueron <strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong> una mejor y más eficaz forma<br />

<strong>de</strong> control feudal d<strong>el</strong> trabajo campesino por parte <strong>de</strong> los<br />

grupos dirig<strong>en</strong>tes locales. La división d<strong>el</strong> sistema bipartito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s curtes y <strong>el</strong> acceso a los diezmos eclesiásticos fueron<br />

<strong>la</strong>s bases sobre <strong>la</strong>s cuales se ac<strong>en</strong>tuó <strong>la</strong> captura feudal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

r<strong>en</strong>tas campesinas. Fue <strong>en</strong>tonces posible <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s curtes.<br />

Estos castillos eran al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones más o m<strong>en</strong>os<br />

reducidas, cercadas con empalizadas y fosos realizados con<br />

barro y materiales perece<strong>de</strong>ros. Sin embargo, <strong>la</strong> simplicidad<br />

material no implica pobreza, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que existe<br />

ya una jerarquización d<strong>el</strong> espacio interno d<strong>el</strong> castillo. <strong>El</strong><br />

léxico empleado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción d<strong>el</strong> aparato poliorcético<br />

<strong>en</strong> <strong>Luca</strong> pres<strong>en</strong>ta algunas características propias respecto al<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Italia sept<strong>en</strong>trional (SETTIA 1984a).<br />

No está docum<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> torres, que aparec<strong>en</strong><br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma ocasional <strong>en</strong> los últimos años d<strong>el</strong> siglo<br />

<strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. La mural<strong>la</strong>, probablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> piedra, ma<strong>de</strong>ra y tierra, es <strong>el</strong> principal <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong>fine<br />

<strong>el</strong> castillo, aunque está acompañado <strong>de</strong> otras estructuras<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivas adicionales. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varias puertas y<br />

posterule <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales vías internas está<br />

docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Santa Maria a Monte <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios d<strong>el</strong><br />

siglo X (MDL V/3, n. 1098, a. 906). Las carbonarie (terr<strong>en</strong>o<br />

situado <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> foso y <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>, FRANCOVICH 1976: 56) son<br />

<strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

los fosos y d<strong>el</strong> muro d<strong>el</strong> castillo. Otro término significativo es<br />

<strong>el</strong> tonim<strong>en</strong> (obstáculo intermedio <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> foso y <strong>el</strong> muro d<strong>el</strong><br />

castillo, SETTIA 1984), citado <strong>en</strong> los castillos <strong>de</strong> Santa Maria<br />

a Monte, San Gervasio y Campori, pero solo m<strong>en</strong>cionado<br />

<strong>en</strong> los casos más antiguos. Un último término que aparece<br />

referido a los castillos <strong>de</strong> San Gervasio y Campori es <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> propugnaculis o pungnaculis, que alud<strong>en</strong> a alm<strong>en</strong>as o<br />

estructuras vo<strong>la</strong>dizas (SETTIA 1984a: 197).<br />

Contamos con m<strong>en</strong>os noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas y <strong>la</strong>s resid<strong>en</strong>cias<br />

construidas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los castillos. Los datos más interesantes<br />

se refier<strong>en</strong> a los castillos fundados por Pietro II a inicios<br />

d<strong>el</strong> siglo. Están docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> este siglo seis casas <strong>en</strong><br />

Pietrabuona, dos <strong>en</strong> San Gervasio, doce <strong>en</strong> Santa Maria a<br />

Monte y veinte <strong>en</strong> Moriano. En estos dos últimos castillos se<br />

construyeron otras habitaciones fuera d<strong>el</strong> recinto amural<strong>la</strong>do,<br />

por lo que se <strong>de</strong>duce que alcanzaron un importante <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>mográfico. A partir d<strong>el</strong> año 915 <strong>en</strong> Santa Maria a Monte<br />

Fig. 63. D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> siglo X.


había casas <strong>de</strong> dos pisos (MDL V/3, n. 1160), mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>en</strong> Moriano están docum<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 977 (MDL<br />

V/3, n.1482). En algunos casos conocemos <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas, que son todas muy reducidas, como <strong>la</strong> casa <strong>de</strong><br />

ap<strong>en</strong>as 3,5 x 2 m d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> San Gervasio (a. 930) y<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Moriano <strong>de</strong> 5,5 x 4,5 m (a. 915) o <strong>de</strong> 5,5 x 3 m (a.<br />

937), que son <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones ligeram<strong>en</strong>te inferiores a <strong>la</strong>s<br />

docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> al<strong>de</strong>as abiertas d<strong>el</strong> mismo período (por<br />

ejemplo <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Valico <strong>de</strong> 6 x 4,5 m d<strong>el</strong> año 907, MDL<br />

V/3, n. 1099).<br />

Basándonos <strong>en</strong> estas consi<strong>de</strong>raciones, se pue<strong>de</strong> realizar<br />

una primera valoración d<strong>el</strong> efecto que tuvo <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong><br />

estos castillos sobre <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to preced<strong>en</strong>te. En<br />

aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los cuales los castillos se construyeron a<br />

partir <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros dominicales, no se produjo <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to muy fragm<strong>en</strong>tado y <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

curtis y <strong>el</strong> castillo son <strong>la</strong>s causas principales <strong>de</strong> este proceso.<br />

Por <strong>el</strong> contrario, algunos castillos episcopales, fundados<br />

como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, incidieron <strong>de</strong> forma variada<br />

sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>; mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Pietrabuona fracasó a mediados <strong>de</strong> siglo y Moriano no<br />

consiguió convertirse <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to notable,<br />

Santa Maria a Monte se convirtió <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> una cierta importancia ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X.<br />

En síntesis, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo X se construyeron un número<br />

importante <strong>de</strong> castillo <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s curtes y a los principales<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local ya exist<strong>en</strong>tes. La casi total aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> castillos condales, que <strong>de</strong> alguna manera pue<strong>de</strong> atribuirse<br />

a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> marqués <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, <strong>de</strong>muestra que los<br />

castillos fueron <strong>el</strong> fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura feudal, y no <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesión<br />

estatal. A principios d<strong>el</strong> siglo X so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> Obispo fue<br />

capaz <strong>de</strong> contar con medios sufici<strong>en</strong>tes para promover <strong>la</strong><br />

fundación <strong>de</strong> castillos <strong>de</strong>stinados a ser c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

y acoger <strong>de</strong> forma estable una pob<strong>la</strong>ción numerosa. Durante<br />

este siglo, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> último cuarto, los obispos,<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>diéndose <strong>de</strong> numerosos bi<strong>en</strong>es eclesiásticos y <strong>de</strong> los<br />

diezmos, crearon <strong>la</strong>s premisas para que un nuevo grupo <strong>de</strong><br />

feudales construyese <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI más <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong><br />

castillos.<br />

4.4. Los castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XI<br />

Durante <strong>el</strong> siglo XI se construyeron <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />

castillos <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong>. En nuestra diócesis son más<br />

<strong>de</strong> ci<strong>en</strong> los castillos que están docum<strong>en</strong>tados por primera vez<br />

<strong>en</strong> este siglo, aunque su número fue mucho mayor, tal y como<br />

muestran <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones arqueológicas realizadas.<br />

203<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Los principales promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> los castillos <strong>en</strong><br />

este período no fueron los obispos, que cedieron gran parte<br />

<strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s a un grupo <strong>de</strong> nuevos aristócratas con los<br />

que establecieron estrechos vínculos cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ares. La cesión<br />

d<strong>el</strong> patrimonio episcopal llegó a ser tan int<strong>en</strong>sa que, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1072, <strong>el</strong> Obispo contro<strong>la</strong>ba so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cinco plebanías<br />

sobre un total <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta, cinco curtes (dos fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diócesis) y siete castillos (TIRELLI 1991: 58-61). Los obispos<br />

reformadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo (Giovanni II,<br />

Ans<strong>el</strong>mo I, Ans<strong>el</strong>mo II) llevaron a cabo una política <strong>de</strong><br />

recomposición d<strong>el</strong> patrimonio eclesiástico mediante compras<br />

y donaciones <strong>de</strong> castillos 12. De esta manera, <strong>el</strong> obispo adquirió<br />

numerosos castillos, <strong>de</strong> forma total o parcial, <strong>en</strong> casi todas<br />

<strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, con excepción <strong>de</strong> Versilia. Sus<br />

posesiones <strong>en</strong> zonas d<strong>el</strong> sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna<br />

nunca consiguió ejercer su influ<strong>en</strong>cia directa, repres<strong>en</strong>taron<br />

<strong>el</strong> único nexo que este <strong>territorio</strong> mantuvo con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>,<br />

especialm<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> siglo XII (Fig. 64). Así pues, los<br />

Obispos solo construyeron castillos allí don<strong>de</strong> t<strong>en</strong>ían amplias<br />

propieda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos, como <strong>en</strong> Moriano o <strong>en</strong> Diecimo 13<br />

(GHILARDUCCI 1990).<br />

A<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> obispo, otras instituciones eclesiásticas<br />

construyeron nuevos castillos durante este siglo. De esta<br />

manera, <strong>el</strong> Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral y los monasterios <strong>de</strong><br />

Sesto 14. y <strong>de</strong> San Salvatore in Bresciano (posteriorm<strong>en</strong>te Santa<br />

Giustina) construyeron varios castillos <strong>en</strong> sus principales<br />

propieda<strong>de</strong>s.<br />

Pero, indudablem<strong>en</strong>te, los principales responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> estos castillos fueron los aristócratas locales<br />

que se apropiaron <strong>de</strong> los diezmos eclesiásticos. En los castillos<br />

<strong>en</strong> los cuales ha sido posible establecer, <strong>de</strong> forma más o<br />

m<strong>en</strong>os precisa, <strong>el</strong> constructor (76 <strong>de</strong> 101), un 29% <strong>de</strong> los<br />

mismos fueron realizados por familias condales, mi<strong>en</strong>tras<br />

que un 55 % fueron construidos por <strong>la</strong> aristocracia vincu<strong>la</strong>da<br />

al obispado y a otras instituciones urbanas. Mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s se conc<strong>en</strong>tró exclusivamernte <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sector SO <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis (Valdinievole, Valdarno, Val<strong>de</strong>ra),<br />

los segundos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran distribuidos por toda <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>.<br />

Sin embargo, solo <strong>la</strong>s familias condales llevaron a cabo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI una verda<strong>de</strong>ra estrategia <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

estableci<strong>en</strong>do re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> castillos. Como hemos indicado, los<br />

Cadolingi c<strong>en</strong>traron su iniciativa <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s principales<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación, y los Guidi ocuparon amplias<br />

zonas incultas. Conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> los confines diocesanos,<br />

lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, los grupos condales <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron su<br />

actividad señorial <strong>en</strong> torno a monasterios «<strong>de</strong> familia» y al<br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> sus principales c<strong>en</strong>tros patrimoniales.<br />

Pero <strong>el</strong> hecho más sobresali<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> gran difusión <strong>de</strong> los<br />

Fig. 64. Adquisiciones episcapales <strong>de</strong> castillos y bi<strong>en</strong>es mediante compras y donaciones <strong>en</strong> los siglos XI-XII<br />

(Fu<strong>en</strong>te: OSHEIM 1977: 97).


Consi<strong>de</strong>raciones finales y conclusiones<br />

castillos fundados por <strong>la</strong> nueva aristocracia. A pesar <strong>de</strong> su<br />

limitada capacidad <strong>de</strong> actuación -pose<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te uno o,<br />

como máximo, dos castillos resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> curtis familiar- <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> los diezmos y <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es<br />

episcopales les permitió ejercer un control eficaz sobre <strong>el</strong><br />

campesinado e interv<strong>en</strong>ir sobre <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones productivas<br />

<strong>en</strong> cada <strong>territorio</strong>, como sucedió <strong>en</strong> los <strong>territorio</strong>s mineros <strong>de</strong><br />

Versilia o <strong>en</strong> <strong>la</strong> alta Valdinievole.<br />

Los docum<strong>en</strong>tos citan aún estos castillos como anexos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s curtes, con <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s curte mea il<strong>la</strong> domnicata seo<br />

cast<strong>el</strong>lo et ecclesia, casa et curte et cast<strong>el</strong>lo monte et poio,<br />

casa et curte donicata seo cast<strong>el</strong>lo, curte et cast<strong>el</strong>lo, por<br />

m<strong>en</strong>cionar algunos ejemplos. Sin embargo ya durante este<br />

siglo se produjo una inversión <strong>de</strong> los términos, <strong>de</strong> manera<br />

que <strong>el</strong> castillo adquirió un pap<strong>el</strong> dominante respecto a <strong>la</strong><br />

curtis, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los varios cast<strong>el</strong>lo et curte, citados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1027 (MGH, DIPLOMATA IV, n. 83: 112-113) o<br />

d<strong>el</strong> castrum et curte <strong>de</strong> Rogio (RCL 441, a. 1078). Estos<br />

cambios terminológicos indican una nueva jerarquización,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> castillo adquirió una importancia superior a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis.<br />

En muchas ocasiones, los castillos se fundaron a una cierta<br />

distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s curtes. En <strong>el</strong> año 1040 <strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

compró <strong>el</strong> castillo y <strong>la</strong> curtis <strong>de</strong> Campopetroso. <strong>El</strong> acto<br />

<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta distingue c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> casa et curte il<strong>la</strong><br />

mea domnicata qui esse vi<strong>de</strong>tur in loco et finibus Campo<br />

Petroso y <strong>el</strong> monte et poio seo cast<strong>el</strong>lo illo qui est posito in<br />

suprascripto loco Campo Petroso (CAAL 4, n. 76-77: 220).<br />

Otro docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1018 cita <strong>en</strong> Valdarno <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una casa et curte domnicata qui esse vi<strong>de</strong>tur in loco et<br />

finibus ubi dicitur Bi<strong>en</strong>tina, cum cast<strong>el</strong>lo illo qui est posito in<br />

loco et finibus ubi dicitur Fontana Solcari (CAAL 2, n. 7). <strong>El</strong><br />

cast<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> Fontana fue abandonado <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> Bi<strong>en</strong>tina <strong>el</strong> arzobispo pisano fundó un nuevo castillo<br />

<strong>en</strong> este siglo, quizás <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vieja curtis.<br />

También <strong>en</strong> este período comi<strong>en</strong>zan a constuirse los castillosrecinto<br />

<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to al<strong>de</strong>ano se<br />

<strong>en</strong>contraba ya conc<strong>en</strong>trado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media. En<br />

Garfagnana y <strong>en</strong> los valles apuanos <strong>de</strong> Versilia, estos recintos<br />

se fundaron <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as y <strong>de</strong> los pastos como<br />

resid<strong>en</strong>cias señoriales, almac<strong>en</strong>es y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> control, pero<br />

204<br />

nunca se convirtieron <strong>en</strong> al<strong>de</strong>as fortificadas.<br />

Si bi<strong>en</strong> los castillos docum<strong>en</strong>tados se distribuy<strong>en</strong> por toda<br />

<strong>la</strong> diócesis, no lo hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma homogénea (Fig. 65). En<br />

Val<strong>de</strong>ra, Valdarno y <strong>el</strong> valle medio d<strong>el</strong> Serchio, <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

castillos es notablem<strong>en</strong>te superior a <strong>la</strong> media; <strong>en</strong> cambio <strong>en</strong><br />

Garfagnana, Valdilima, Versilia y Valdinievole son escasos.<br />

Sin embargo, los datos arqueológicos han mostrado que <strong>en</strong><br />

Garfagnana o Versilia, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> castillos <strong>de</strong>bió <strong>de</strong><br />

ser tan int<strong>en</strong>sa como <strong>en</strong> otras comarcas, por lo que resulta<br />

difícil realizar una valoración cuantitativa fiable.<br />

Por último, es necesario analizar <strong>la</strong>s características materiales<br />

<strong>de</strong> los castillos d<strong>el</strong> siglo XI, tal como aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación escrita y <strong>en</strong> <strong>el</strong> registro arqueológico. Las<br />

difer<strong>en</strong>cias respecto al siglo anterior no son muy sustanciales.<br />

Se produjo un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología empleada para<br />

d<strong>en</strong>ominar los distintos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aparato <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivo<br />

(SETTIA 1984a: 200), pero <strong>la</strong> transformación significativa tuvo<br />

lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo sigui<strong>en</strong>te. Durante este siglo se ac<strong>en</strong>tuaron<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre una zona señorial y <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> recinto<br />

castral. <strong>El</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to más importante que <strong>de</strong>finió <strong>el</strong> sector<br />

señorial fueron <strong>la</strong>s numerosas torres construídas a partir <strong>de</strong><br />

este siglo. Aunque <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> torres d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Luca</strong> está docum<strong>en</strong>tada, al m<strong>en</strong>os, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo IX (BELLI<br />

BARSALI 1973: 498), so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> este período su uso<br />

se g<strong>en</strong>eralizó <strong>en</strong> los castillos <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. La primera m<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> una torre cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na es d<strong>el</strong> año 1005, y está docum<strong>en</strong>tada<br />

<strong>en</strong> doce ocasiones. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dos casos (Rivangaio y<br />

Lucignana) se conoce <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varias torres. Una<br />

tipología constructiva ap<strong>en</strong>as docum<strong>en</strong>tada es <strong>la</strong> casa-torre<br />

ais<strong>la</strong>da. En Castiglione <strong>de</strong> Garfagnana <strong>el</strong> Obispo t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1033 una estructura <strong>de</strong>finida como casa so<strong>la</strong>riata seu<br />

torre realizada con petre et a calcina seo r<strong>en</strong>a constructa<br />

(CAAL 3, n. 12).<br />

Por <strong>el</strong> resto, los castillos d<strong>el</strong> siglo XI eran morfologicam<strong>en</strong>te<br />

simi<strong>la</strong>res a los d<strong>el</strong> siglo anterior, aunque <strong>en</strong> este siglo<br />

se g<strong>en</strong>eralizó <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas constructivas <strong>en</strong><br />

piedra. Las carbonarias (Porcari, Perugnano, Capannoli,<br />

Rustica), los fosos y antefosis (Perugnano, Capannoli, Porcari,<br />

Rustica), <strong>el</strong> sterpeto y <strong>la</strong>s sepibus (Capannoli, Rustica),<br />

propungnaculis (Mont<strong>el</strong>abro, Diecimo, Capannoli, Rustica,<br />

Porcari, C<strong>el</strong><strong>la</strong>baroti) y <strong>el</strong> tonim<strong>en</strong> (Capannoli, Milliano,<br />

Fig. 65. D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XI.


Capannoli, Rustica), son los principales <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos<br />

d<strong>el</strong> castillo. Solo <strong>en</strong> un caso se cita una rocca o fortaleza,<br />

que se pue<strong>de</strong> interpretar como una porción d<strong>el</strong> castillo<br />

(Gallicano) 15. D<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> recinto murario se <strong>en</strong>contraban casas<br />

e iglesias, aunque los datos disponibles son muy g<strong>en</strong>éricos.<br />

Un ejemplo paradigmático es <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1025,<br />

d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Pozzo, situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> Santa<br />

Maria a Monte: cast<strong>el</strong>lo et turre super se ab<strong>en</strong>tes seo eclesia<br />

iusta muro <strong>de</strong> ipso cast<strong>el</strong>lo…et omne et<strong>de</strong>ficiis v<strong>el</strong> universi<br />

fabrici suarum (CAAL 2, n. 67). En <strong>el</strong> año 1033 <strong>el</strong> castillo <strong>de</strong><br />

Diecimo se pres<strong>en</strong>taba como un recinto amural<strong>la</strong>do dotado<br />

<strong>de</strong> propugnaculis, d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> cual se <strong>en</strong>contraba una torre, <strong>la</strong><br />

iglesia <strong>de</strong> Sant’Andrea y 19 casas (CAAL 3, n. 23).<br />

Los datos arqueológicos disponibles ofrec<strong>en</strong> una imag<strong>en</strong><br />

análoga. Los castillos son <strong>de</strong> pequeñas dim<strong>en</strong>siones y<br />

pres<strong>en</strong>tan sistemas <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos muy simples. La torre es<br />

un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to característico <strong>en</strong> castillos como Larciano o<br />

Montecatini, aunque hay excepciones tales como Montecatino<br />

Valfreddana, Terrazzana o Castagnori. <strong>El</strong> aparato <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivo<br />

está constituido por una mural<strong>la</strong>, realizada siempre con<br />

piedra local, montada a hueso (Terrazzana) o con argamasa<br />

(Montecatino, Montopoli). La única puerta conocida <strong>de</strong> este<br />

período es <strong>la</strong> d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecatino, realizada mediante<br />

una simple interrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>. La<br />

técnica constructiva empleada es <strong>la</strong> mampostería concertada<br />

e irregu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sil<strong>la</strong>res <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

construcciones, con <strong>la</strong> excepción d<strong>el</strong> castillo Aghinolfi y d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> Massa. En <strong>el</strong> castillo Aghinolfi, situado <strong>en</strong> Versilia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia señorial más<br />

amplia construida d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un castillo d<strong>el</strong> siglo XI. Se trata<br />

<strong>de</strong> una gran torre octogonal <strong>de</strong> 20 m <strong>de</strong> diámetro, realizada<br />

con <strong>en</strong> sil<strong>la</strong>res regu<strong>la</strong>res, que ha sido fechada mediante<br />

análisis radiocarbónicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo 1050-1150 (GALLO<br />

1997).<br />

En síntesis, durante <strong>el</strong> siglo XI se produjo <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> un número notable <strong>de</strong> castillos. La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fundaciones realizadas <strong>en</strong> este período fueron «castillos<br />

curt<strong>en</strong>ses», <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones limitadas, <strong>en</strong> los cuales prevalece<br />

<strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia señorial fortificada con estructuras<br />

adicionales (p. e. Marlia: curte il<strong>la</strong> que est in loco et finibus<br />

Marlia cum ecclesia il<strong>la</strong>, cui vocabulum est Beati San Ter<strong>en</strong>tii,<br />

infra ipsa curte consist<strong>en</strong>tes, seo cum cast<strong>el</strong>lo & carbonaria<br />

& mura in circuitum ipsius cast<strong>el</strong>lis). Por otro <strong>la</strong>do, se<br />

observa <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> castillos <strong>de</strong>stinados a acoger a<br />

una pob<strong>la</strong>ción más numerosa. Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo<br />

XI, Montecatini, Santa Maria a Monte, Fucecchio y San<br />

Miniato se convirtieron <strong>en</strong> importantes c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

acogi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su interior una bu<strong>en</strong>a parte d<strong>el</strong> campesinado<br />

<strong>de</strong> su <strong>territorio</strong>.<br />

Así pues, durante los siglos X-XI <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los<br />

castillos no tuvo consecu<strong>en</strong>cias importantes sobre <strong>la</strong> red<br />

al<strong>de</strong>ana altomedieval y sobre <strong>la</strong> estructuración d<strong>el</strong> espacio<br />

agrario. La fortificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s curtes fueron s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> fruto <strong>de</strong> un mayor control señorial <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

trabajo campesino basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> reord<strong>en</strong>acion <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran<br />

propiedad y <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> los diezmos eclesiásticos. A<strong>de</strong>más,<br />

<strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras públicas tuvo lugar <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

período 1080-1115 (WICKHAM 1996a), por lo que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

a partir d<strong>el</strong> siglo XII los señores locales pudieron recurrir<br />

205<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia legal d<strong>el</strong> señorío territorial para reord<strong>en</strong>ar<br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, por lo que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este siglo culminó <strong>el</strong><br />

ataque feudal al campesinado.<br />

4.5. Los castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XII<br />

<strong>El</strong> siglo XII repres<strong>en</strong>ta un mom<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong> los castillos toscanos. Aunque fue durante los siglos<br />

X-XI cuando se fundaron <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región, es <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII cuando se convirtieron <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> señorías rurales.<br />

Durante <strong>el</strong> siglo XII se siguieron construy<strong>en</strong>do nuevos<br />

castillos, aunque <strong>en</strong> cantidad m<strong>en</strong>or respecto al siglo<br />

preced<strong>en</strong>te (86 docum<strong>en</strong>tados). Es importante seña<strong>la</strong>r que<br />

sobrevivieron prácticam<strong>en</strong>te todos los castillos fundados <strong>en</strong><br />

los siglos anteriores (Fig. 66), ya que <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>serciones<br />

castrales <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> durante los siglos X-XII fue siempre muy<br />

bajo (por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> 5%). Por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to no es posible<br />

realizar una cuantificación fiable <strong>de</strong> los castillos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

este período, ya que los estudios arqueológicos han mostrado<br />

<strong>la</strong> parcialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas. Allí don<strong>de</strong> se dispone <strong>de</strong><br />

más docum<strong>en</strong>tación, como Valdarno y Val<strong>de</strong>ra, <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> castillos es d<strong>el</strong> doble d<strong>el</strong> <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> diócesis, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> está caracterizado por un bajo índice <strong>de</strong><br />

castillos, salvo Versilia <strong>en</strong> Seimiglie.<br />

Los principales promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos<br />

castillos fueron nuevam<strong>en</strong>te los aristócratas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />

instituciones eclesiásticas jugaron un pap<strong>el</strong> secundario. <strong>El</strong><br />

obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> continuó, durante este siglo, su política <strong>de</strong><br />

recomposición d<strong>el</strong> patrimonio eclesiástico iniciada por los<br />

obispos reformadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turia preced<strong>en</strong>te. Se trató <strong>de</strong><br />

un proceso l<strong>en</strong>to y complejo, ya que <strong>el</strong> obispo se <strong>en</strong>contró<br />

con grupos aristocráticos bi<strong>en</strong> consolidados y as<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Los medios utilizados para llevar a cabo<br />

esta conc<strong>en</strong>tración patrimonial fueron <strong>la</strong>s compras y <strong>la</strong>s<br />

donaciones <strong>de</strong> porciones o <strong>de</strong> castillos <strong>en</strong>teros. <strong>El</strong> número<br />

<strong>de</strong> donaciones volvieron a ser importantes a partir d<strong>el</strong> año<br />

1050, tras casi 150 años <strong>de</strong> total aus<strong>en</strong>cia. Las compras <strong>de</strong><br />

castillos fueron tan int<strong>en</strong>sas, que incluso <strong>el</strong> episcopado tuvo<br />

que hipotecar otros bi<strong>en</strong>es (SAVIGNI 1996: 126), aunque se ha<br />

sugerido que <strong>en</strong> algunos casos estas compras podrían ser v<strong>en</strong>tas<br />

simu<strong>la</strong>das, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se establecían r<strong>el</strong>aciones más<br />

complejas <strong>en</strong>tre los v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores y <strong>el</strong> comprador 16 (SPICCIANI<br />

1992b: 166, n. 26). Si <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1072 <strong>el</strong> obispo t<strong>en</strong>ía 7<br />

castillos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> 1164 eran 40 (MGH, DIPLOMATA X, vol. 1,<br />

n. 430) y <strong>en</strong> <strong>el</strong> 1194 eran 32 (MDL IV/2 ap., n. 114). <strong>El</strong><br />

obispo compró castillos principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>territorio</strong>s <strong>de</strong><br />

Valdarno, Media Valle d<strong>el</strong> Serchio y Valdinievole, mi<strong>en</strong>tras<br />

que fue muy escasa su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis<br />

(OSHEIM 1977: 25). En estas compras se adquirían, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación, <strong>la</strong>s cuotas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r señorial que estaban<br />

vincu<strong>la</strong>das a tales castillos (SAVIGNI 1996: 212). <strong>El</strong> castillo<br />

era, pues, <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un <strong>territorio</strong> señorial que ejercía su<br />

jurisdicción sobre todos los habitantes d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

Otra institución eclesiástica implicada <strong>en</strong> este proceso <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es fue <strong>el</strong> Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral <strong>de</strong> San


Consi<strong>de</strong>raciones finales y conclusiones<br />

Fig. 66. D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> siglo XII.<br />

Martino, que durante este siglo adquirió <strong>la</strong>s cuotas <strong>de</strong> <strong>la</strong> curtis<br />

<strong>de</strong> Fibbial<strong>la</strong> que le faltaban. Una vez <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> todo<br />

<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, <strong>el</strong> Capítulo construyó un castillo <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

cuarto d<strong>el</strong> siglo. Apoyándose <strong>en</strong> concesiones imperales, <strong>el</strong><br />

Capítulo consiguió consolidar su districtus señorial, que<br />

como tal perduró hasta <strong>el</strong> siglo XVIII (DINELLI 1915).<br />

Por su parte, <strong>la</strong>s familias condales no parec<strong>en</strong> haber fundado<br />

muchos castillos <strong>en</strong> este período. La extinción <strong>de</strong> los Cadolingi<br />

a inicios d<strong>el</strong> siglo (PESCAGLINI MONTI 1981), <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

<strong>de</strong> los intereses patrimoniales <strong>de</strong> los Aldobran<strong>de</strong>schi <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sector meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y <strong>de</strong> los Guidi <strong>en</strong> <strong>la</strong> montaña<br />

NE <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, explican <strong>el</strong> peso marginal <strong>de</strong> estas familias<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te algunas ramas <strong>de</strong> los Gherar<strong>de</strong>schi,<br />

con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Volterra, se conc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur d<strong>el</strong> Arno,<br />

<strong>en</strong> torno a los castillos <strong>de</strong> Forcoli, Riocavo, Capannoli o<br />

Collecar<strong>el</strong>li (CECCARELLI LEMUT 1981; PESCAGLINI MONTI<br />

1993; MORELLI 1995). Las familias condales fueron <strong>la</strong>s<br />

protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XI <strong>en</strong> algunas zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, pero su pap<strong>el</strong> fue muy<br />

limitado <strong>en</strong> los siglos sigui<strong>en</strong>tes, ya que tuvieron que modificar<br />

su política <strong>de</strong> control territorial, estableci<strong>en</strong>do pactos con<br />

<strong>la</strong>s comunas y obispados <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y Pisa, conc<strong>en</strong>trando sus<br />

intereses señoriales <strong>en</strong> torno a pocas estructuras. Resultado<br />

<strong>de</strong> esta política fue <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> varias ramas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

propias familias condales, que <strong>en</strong> ocasiones asumieron <strong>el</strong><br />

título <strong>de</strong> su principal propiedad, tal y como sucedió con los<br />

Gherar<strong>de</strong>schi, <strong>de</strong> los que <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre otros los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Forcoli o <strong>de</strong> Capannoli (CECCARELLI LEMUT 1981).<br />

Así pues, <strong>la</strong> iniciativa se conc<strong>en</strong>tró nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> manos<br />

<strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s familias aristocráticas que se habían consolidado<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos eclesiásticos por parte<br />

d<strong>el</strong> obispo. A partir d<strong>el</strong> siglo XII estas familias pose<strong>en</strong><br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> castillos más o m<strong>en</strong>os amplias y, <strong>en</strong> ocasiones, es<br />

posible <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una verda<strong>de</strong>ra estrategia <strong>de</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>. En Valdinievole, los señores «<strong>de</strong> Buggiano»<br />

conc<strong>en</strong>traron sus castillos <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> vía Cassia; <strong>en</strong> Versilia<br />

los señores «<strong>de</strong> Corvaia» y «<strong>de</strong> Vallecchia» llevaron a cabo<br />

una activa política <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s áreas<br />

mineras, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Garfagnana <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> los pastos<br />

<strong>de</strong> verano se convirtió <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales directrices<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías d<strong>el</strong> valle.<br />

Asimismo <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> construyó varios castillos<br />

206<br />

<strong>en</strong> los confines con Pisa y <strong>en</strong> <strong>el</strong> litoral <strong>en</strong> proximidad d<strong>el</strong><br />

puerto <strong>de</strong> Motrone. En otras ocasiones, <strong>la</strong> comuna participó<br />

<strong>de</strong> forma indirecta <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> castillos. Es <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> castillo <strong>de</strong> Montecalvoli, reconstruido <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1184. La comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> favoreció su edificación fr<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> Santa Maria a Monte, <strong>en</strong> un<br />

contexto jurisdiccional muy complejo, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> varios señores locales (Abad <strong>de</strong> Sesto, Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong><br />

y otros domini) 17.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> aspecto más importante que hay que resaltar<br />

es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y ampliación <strong>de</strong> los castillos anteriores.<br />

No fueron muchos los castillos que <strong>en</strong> los siglos X-XI<br />

se consolidaron como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una cierta<br />

<strong>en</strong>tidad. No había más <strong>de</strong> uno o dos castillos <strong>en</strong> cada comarca<br />

<strong>de</strong> unas ciertas dim<strong>en</strong>siones (por ejemplo, <strong>en</strong> Garfagnana:<br />

Cast<strong>el</strong>nuovo, Castiglione; <strong>en</strong> Valdinievole: Montecatini,<br />

Viviana; <strong>en</strong> Valdarno: Santa Maria a Monte, Fucecchio,<br />

<strong>en</strong> San Miniato; Val<strong>de</strong>ra: Montopoli, Pa<strong>la</strong>ia; <strong>en</strong> Versilia:<br />

Montecastrese, etc.). Sin embargo, a partir d<strong>el</strong> siglo XII<br />

se ac<strong>en</strong>tuó <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> los castillos. Se trata, no obstante, <strong>de</strong> una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

g<strong>en</strong>eral, que tuvo consecu<strong>en</strong>cias importantes so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> montaña y <strong>en</strong> los sectores con señorías más<br />

fuertes, como Versilia. Seimiglie fue un caso aparte, <strong>de</strong>bido<br />

a que <strong>la</strong> dispersión d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to continuó si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> forma<br />

dominante <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> espacio, incluso cuando se fijaron<br />

los límites territoriales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parroquias y los concejos. Sin<br />

embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas d<strong>el</strong> sector NO <strong>de</strong> Seimiglie, don<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> tuvo un importante <strong>de</strong>sarrollo,<br />

los castillos d<strong>el</strong> siglo XII eran mayores que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>turias<br />

anteriores.<br />

De forma g<strong>en</strong>eral se pue<strong>de</strong> concluir que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII se<br />

dieron pasos muy importantes hacia <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> castillos y <strong>en</strong> al<strong>de</strong>as sin fortificar. Esta fase<br />

<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración se inscribe <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición<br />

al<strong>de</strong>ana y <strong>de</strong> fijación <strong>de</strong> los <strong>territorio</strong>s y <strong>la</strong>s parroquias.<br />

Como hemos observado <strong>en</strong> varias ocasiones, este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

produjo un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> microtoponimia, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s comarcas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción fue más sistemático, como <strong>en</strong> Versilia o <strong>en</strong> algunas<br />

zonas <strong>de</strong> Valdinievole. En este proceso <strong>de</strong>saparecieron <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación un 50 a un 60 % <strong>de</strong> los topónimos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

al<strong>de</strong>as m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> los siglos X-XI. Esto no quiere <strong>de</strong>cir


que se produjes<strong>en</strong> abandonos masivos, aunque su número no<br />

<strong>de</strong>bió <strong>de</strong> ser insignificante, pero si se produjo una re<strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> los límites territoriales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad al<strong>de</strong>ana. Las<br />

nuevas al<strong>de</strong>as formadas <strong>en</strong> torno a Larciano, que sup<strong>la</strong>ntaron<br />

y recogieron <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as anteriores <strong>de</strong> los<br />

siglos X-XI, constituy<strong>en</strong> un ejemplo importante <strong>de</strong> este tipo<br />

<strong>de</strong> transformaciones.<br />

Como resultado <strong>de</strong> estas transformaciones, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII se<br />

percibe una organización d<strong>el</strong> espacio feudal jerarquizado <strong>en</strong><br />

torno a los castillos, <strong>de</strong> forma mucho más marcada que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo anterior. Aunque <strong>el</strong> siglo XIII fue <strong>el</strong> período <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

se produjo <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte<br />

<strong>de</strong> <strong>Toscana</strong> (WICKHAM 1990a), <strong>en</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> este<br />

proceso inició ya a mediados d<strong>el</strong> siglo XII.<br />

<strong>El</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico y político <strong>de</strong> los castillos, se<br />

tradujo igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una r<strong>en</strong>ovación arquitectónica. En otros<br />

casos toscanos, como Scarlino, Rocca San Silvestro, Rocchette<br />

Pannochieschi y Montarr<strong>en</strong>ti, durante <strong>el</strong> siglo XII se imp<strong>la</strong>ntó<br />

un nuevo urbanismo y se r<strong>en</strong>ovaron casi completam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

estructuras materiales castrales (CUCINI-FRANCOVICH-PARENTI<br />

1990). Este hecho es <strong>de</strong> gran importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong><br />

<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> toscano y hay que r<strong>el</strong>acionarlo con <strong>la</strong> propia<br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

La quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad pública <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> durante los años<br />

1080-1115 favoreció <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señorías territoriales<br />

y <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>en</strong> distritos<br />

cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nos. La posibilidad <strong>de</strong> ejercer una viol<strong>en</strong>cia legal y<br />

jurisdiccional ac<strong>el</strong>eró y completó <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los feudales<br />

<strong>en</strong> su proceso <strong>de</strong> asalto al campesinado. En este contexto, los<br />

aristócratas promovieron <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación y <strong>la</strong> reconstrucción<br />

<strong>de</strong> sus castillos, <strong>de</strong>stinados a acoger una pob<strong>la</strong>ción creci<strong>en</strong>te<br />

y sometida, <strong>de</strong> forma más o m<strong>en</strong>os directa, al po<strong>de</strong>r señorial<br />

d<strong>el</strong> dominus loci. La exportación <strong>de</strong> técnicas y mod<strong>el</strong>os<br />

arquitectónicos urbanos, constituye <strong>el</strong> efecto más evid<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> esta r<strong>en</strong>ovación.<br />

<strong>El</strong>em<strong>en</strong>tos significativos <strong>de</strong> este crecimi<strong>en</strong>to urbanístico<br />

fueron <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> los burgos fuera <strong>de</strong> los castillos (SETTIA<br />

1984a) y d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o que hemos d<strong>en</strong>ominado como «dobles<br />

castillos», mediante <strong>el</strong> cual se produjo <strong>la</strong> duplicación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estructuras fortificadas <strong>en</strong> colinas cercanas. A<strong>de</strong>más,<br />

se ac<strong>en</strong>tuó <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación d<strong>el</strong> espacio castral, por lo<br />

que es posible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una fuerte jerarquización interna<br />

d<strong>el</strong> castillo. En <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita aparec<strong>en</strong> nuevos<br />

términos que indican <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> espacios señoriales<br />

exclusivos separados d<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> castillo. Un término que se<br />

m<strong>en</strong>ciona <strong>de</strong> forma esporádica <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación toscana<br />

es <strong>el</strong> <strong>de</strong> arcem o fortificación (FRANCOVICH 1976: 13),<br />

docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> con una cierta asiduidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle<br />

d<strong>el</strong> río Serchio (a. 1164, MGH, DIPLOMATA X, vol. 1, n.<br />

430). Es más frecu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> término rocca, docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />

Valico, Corvaia, Montecatini, Mozzano, Fico Orticcio. La<br />

interpretación morfológica <strong>de</strong> estas estructuras, que <strong>en</strong><br />

ocasiones aparec<strong>en</strong> yuxtapuestas a los castillos y al<strong>de</strong>as<br />

(rocca et cast<strong>el</strong>lo, arcem cum burgo), pres<strong>en</strong>ta algunos<br />

problemas (SETTIA 1984a: 192). En algún caso, como <strong>en</strong><br />

Verrucchia, <strong>la</strong> rocca podría ser una fortaleza netam<strong>en</strong>te<br />

separada d<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> castillo. En Montecatini rocca podría<br />

ser igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fortaleza d<strong>el</strong> castillo. Sin embargo, <strong>en</strong> otros<br />

207<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

casos, son los mismos castillos los que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> con<br />

estos vocablos (Corvaia, Diecimo, Valico,…). Otros términos<br />

empleados <strong>de</strong> forma más esporádica <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

este siglo, que muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una neta división<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> espacio ocupado por los campesinos y los aristócratas,<br />

son pa<strong>la</strong>tium, cassero o cassaro y doglione. Todos <strong>el</strong>los<br />

se refier<strong>en</strong> a espacios o resid<strong>en</strong>cias señoriales situadas<br />

d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo. Respecto al primero, es un término<br />

empleado con una cierta frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia (FRANCOVICH 1976:<br />

58), si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Luca</strong> 18 se aplicó <strong>de</strong> forma exclusiva a <strong>la</strong>s<br />

resid<strong>en</strong>cias construidas por <strong>el</strong> Obispo <strong>en</strong> sus principales<br />

castillos (Moriano, Santa Maria a Monte y Montopoli) y a <strong>la</strong><br />

resid<strong>en</strong>cia imperial <strong>de</strong> San Miniato (CRISTIANI TESTI 1968: 26).<br />

Un pa<strong>la</strong>tium está docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XI para <strong>de</strong>signar <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia real (BELLI BARSALI<br />

1973: 507) y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1086, también se emplea este<br />

término para referirse a <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia episcopal (RCL n. 492).<br />

Se trata, pues, <strong>de</strong> un término <strong>de</strong>stinado, <strong>de</strong> forma restrictiva<br />

a <strong>la</strong>s se<strong>de</strong>s <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r público o semipúblico (MORELLI 1998:<br />

125).<br />

Respecto al término cassaro o cassero, que es <strong>el</strong> más<br />

frecu<strong>en</strong>te empleado <strong>en</strong> <strong>Toscana</strong> para referirse a <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia<br />

señorial (FRANCOVICH 1976: 58; CAMMAROSANO-PASSERI<br />

1976), tuvo una escasa difusión <strong>en</strong> <strong>Luca</strong>, y se empleó a partir<br />

d<strong>el</strong> siglo XIII. Otro término empleado para <strong>de</strong>signar los<br />

espacios privilegiados o señoriales d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo es <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> donglione, que <strong>en</strong> su acepción italiana <strong>de</strong>signa un recinto<br />

fortificado interno d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo, <strong>de</strong>stinado a acoger<br />

<strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia señorial. Se trata <strong>de</strong> un término pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Italia sept<strong>en</strong>trional, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Liguria y <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />

padana. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te está docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> Cast<strong>el</strong>vecchio <strong>de</strong><br />

Garfagnana <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1179 (SETTIA 1984a: 381).<br />

Estas resid<strong>en</strong>cias incluyeron g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te una torre y aljibes,<br />

que indican <strong>el</strong> interés exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> privatizar los recursos<br />

hídricos. Larciano es un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

transformaciones materiales que tuvieron lugar durante este<br />

siglo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector señorial. <strong>El</strong> castillo d<strong>el</strong> siglo XI, que contaba<br />

con un recinto fortificado realizado con técnicas irregu<strong>la</strong>res,<br />

fue radicalm<strong>en</strong>te transformado mediante <strong>el</strong> realzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mural<strong>la</strong> y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una torre. De esta manera<br />

se ac<strong>en</strong>tuó <strong>la</strong> jerarquización d<strong>el</strong> espacio interior d<strong>el</strong> castillo,<br />

separando <strong>el</strong> área señorial.<br />

A<strong>de</strong>más, durante <strong>el</strong> siglo XII se fundaron numerosas<br />

iglesias cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nas que rompieron <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía<br />

altomedieval. Aunque son muy pocos los casos <strong>en</strong> los cuales<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los castillos produjo una ruptura inmediata<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> red eclesiástica exist<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> plebanía <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis<br />

<strong>de</strong> forma irremediable <strong>en</strong> este período. En Montecatini, <strong>el</strong><br />

plebano tras<strong>la</strong>dó su resid<strong>en</strong>cia d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo, y <strong>en</strong> Val<strong>de</strong>ra<br />

y Valdarno se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron varias plebanías (PESCAGLINI<br />

MONTI 1993). Aunque los <strong>de</strong>rechos parroquiales <strong>de</strong> bautismo<br />

y sepultura se concedieron a <strong>la</strong>s iglesias cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XIV o <strong>en</strong> <strong>el</strong> XV, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los siglos XII-XIII muchas <strong>de</strong><br />

estas iglesias tuvieron una gran autonomía (NANNI 1948).<br />

En síntesis, <strong>el</strong> siglo XII constituye <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> los castillos como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y<br />

<strong>de</strong> organización d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Durante los siglos X y XI


Consi<strong>de</strong>raciones finales y conclusiones<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los castillos se fundaron a partir <strong>de</strong> curtis o<br />

al<strong>de</strong>as ya exist<strong>en</strong>tes. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunas ocasiones, se<br />

construyeron castillos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to sobre zonas yermas.<br />

A partir d<strong>el</strong> siglo XII se hizo más evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> capacidad<br />

señorial <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización d<strong>el</strong> trabajo campesino.<br />

La quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad pública y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

ejercer una viol<strong>en</strong>cia jurisdiccional ac<strong>el</strong>eró y completó <strong>la</strong><br />

captura feudal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas campesinas. Aunque no todos<br />

los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as dispersas se conc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong><br />

los castillos, se produjo una remod<strong>el</strong>ación completa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

red al<strong>de</strong>ana. Como resultado <strong>de</strong> estas transformaciones, <strong>el</strong><br />

espacio d<strong>el</strong> siglo XII se pres<strong>en</strong>te fuertem<strong>en</strong>te jerarquizado <strong>en</strong><br />

torno a los castillos.<br />

4.6. <strong>El</strong> siglo XIII: «segundo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>» y<br />

terre nuove<br />

Aunque no se ha realizado un estudio sistemático <strong>de</strong> los<br />

castillos d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII, ya que son<br />

muchas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes arqueológicas y docum<strong>en</strong>tales por estudiar,<br />

se ha creído oportuno analizar brevem<strong>en</strong>te algunos <strong>de</strong> los<br />

principales procesos que caracterizan al <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

durante este siglo, porque permit<strong>en</strong> conocer <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os iniciados anteriorm<strong>en</strong>te<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> y <strong>la</strong>s transformaciones d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> que<br />

tuvieron lugar durante este siglo hay que interpretarlos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna urbana, que llevó<br />

a cabo un proceso <strong>de</strong> reorganización e imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />

nuevos mecanismos <strong>de</strong> control d<strong>el</strong> espacio y d<strong>el</strong> campesinado.<br />

La docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> siglo XIII muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

numerosos castillos y <strong>territorio</strong>s señoriales <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong><br />

Garfagnana, Valdilima, Valdinievole o Versilia que habían<br />

quedado al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> durante casi dos siglos.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista meram<strong>en</strong>te arquitectónico y social,<br />

durante los siglos XIII y XIV se produjo una transformación<br />

d<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> castillo. Si durante los siglos anteriores<br />

con castrum se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día una al<strong>de</strong>a fortificada, a partir<br />

<strong>de</strong> este período los castillos se convertirán <strong>en</strong> resid<strong>en</strong>cias<br />

señoriales fortificadas (SETTIA 1984a). Se ac<strong>en</strong>tuó, pues,<br />

<strong>la</strong> jerarquización d<strong>el</strong> espacio interior d<strong>el</strong> castillo, hasta <strong>el</strong><br />

punto que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> zonas señorial se id<strong>en</strong>tificó con <strong>la</strong><br />

noción <strong>de</strong> castillo. De <strong>la</strong> misma manera, los nuevos castillos<br />

que se fundaron <strong>en</strong> este período por parte <strong>de</strong> los feudales<br />

correspond<strong>en</strong> al mod<strong>el</strong>o resid<strong>en</strong>cial.<br />

De forma paral<strong>el</strong>a, los principales fundadores <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as<br />

fortificadas pasaron a ser los concejos y <strong>la</strong>s comunas urbanas,<br />

que sup<strong>la</strong>ntaron a los grupos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ya exist<strong>en</strong>tes. Durante<br />

todo <strong>el</strong> siglo XIII, especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong><br />

siglo, <strong>Luca</strong> llevó a cabo una agresiva política <strong>de</strong> conquista e<br />

integración <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los <strong>territorio</strong>s que habían permanecido<br />

<strong>en</strong> manos señoriales como posesiones legitimadas por los<br />

emperadores. Solo <strong>en</strong> algunos casos fue necesario <strong>el</strong> recurso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, ya que se emplearon otros instrum<strong>en</strong>tos<br />

más eficaces. La fundación <strong>de</strong> nuevos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>stinados a fragm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> red d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to señorial<br />

preced<strong>en</strong>te, los burgos o terre nuove, y <strong>la</strong> sustitución o<br />

208<br />

incorporación <strong>de</strong> los grupos urbanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consorterias<br />

señoriales, fueron los principales medios que provocaron <strong>la</strong><br />

disolución d<strong>el</strong> ord<strong>en</strong> señorial que se había fraguado <strong>en</strong> los<br />

siglos anteriores. De esta manera, <strong>la</strong>s señorías se reducieron<br />

progresivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> forma proporcional al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>.<br />

En síntesis, nuevos tipos <strong>de</strong> fortificación, nuevos promotores<br />

y nuevo contexto histórico permit<strong>en</strong> acuñar <strong>el</strong> término <strong>de</strong><br />

«segundo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>» 19 para referirse a este proceso<br />

que se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> amplias zonas <strong>de</strong> Italia ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XII y durante todo <strong>el</strong> XIII. Mi<strong>en</strong>tras que este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

alcanzó un gran <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> aquél<strong>la</strong>s diócesis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s eran débiles o inexist<strong>en</strong>tes, como Volterra, Luni<br />

o Maremma, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> comuna<br />

promovió <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> 1250 <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to fortificados.<br />

En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> Luni, por ejemplo, durante los años<br />

1175-1230 se fundaron un importante número <strong>de</strong> castillos 20. <strong>El</strong><br />

Obispo <strong>de</strong> Luni, que adquirió durante estos años un importante<br />

peso político, recibió <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico I <strong>el</strong> título <strong>de</strong> con<strong>de</strong> a finales<br />

d<strong>el</strong> siglo XII (PAVONI 1987-1988: 46). Ante <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un po<strong>de</strong>r urbano que fr<strong>en</strong>ase <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas<br />

feudales, tanto <strong>el</strong> obispo como los Marqueses Ma<strong>la</strong>spina<br />

llevaron a cabo durante este período <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

numerosas al<strong>de</strong>as fortificadas, lo que provocó <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong><br />

una importante cantidad <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as y castillos fundados <strong>en</strong> los<br />

siglos anteriores. La posición marginal <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s iglesias<br />

<strong>de</strong> los siglos XI-XII <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lunigiana es <strong>el</strong> mejor indicador <strong>de</strong><br />

los cambios que produjo <strong>el</strong> «segundo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>» <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

valle d<strong>el</strong> Magra. La razón última <strong>de</strong> estas iniciativas fueron<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> agrupar <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> un espacio fortificado con <strong>el</strong><br />

fin <strong>de</strong> poner bajo su propia <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia al mayor número <strong>de</strong><br />

personas (SETTIA 1986a: 124-126). Bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />

aristocráticas m<strong>en</strong>ores que habían construido sus castillos<br />

<strong>en</strong> los siglos X-XII fueron absorbidas por <strong>la</strong>s consorterias o<br />

cayeron <strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ar <strong>de</strong> los principales grupos<br />

nobiliarios.<br />

Casos simi<strong>la</strong>res al <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Luni los <strong>en</strong>contramos<br />

<strong>en</strong> todas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s diócesis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s eran<br />

débiles. Este es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Volterra, don<strong>de</strong> estos cambios<br />

produjeron tras<strong>la</strong>dos significativos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

años 30 d<strong>el</strong> siglo XII (AUGENTI 1997: 89-90), o <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fundación <strong>de</strong> Serravalle <strong>en</strong> Cas<strong>en</strong>tino por parte d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong><br />

Arezzo (WICKHAM 1997: 320, 338).<br />

En <strong>Luca</strong> este proceso fue prácticam<strong>en</strong>te inexist<strong>en</strong>te. <strong>El</strong><br />

ejemplo ya citado <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Maggiano a finales d<strong>el</strong><br />

siglo XII <strong>en</strong> Seimiglie podría <strong>en</strong>marcarse <strong>en</strong> este proceso,<br />

pero se trató -probablem<strong>en</strong>te- <strong>de</strong> un caso ais<strong>la</strong>do que fracasó<br />

tras pocos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios. Otras fundaciones simi<strong>la</strong>res podrían ser<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Aqui<strong>la</strong>ta o Montevettolini, pero contamos con pocos<br />

datos para estudiar estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os. La comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> siglo XIII conquistó <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y anuló <strong>la</strong>s iniciativas<br />

señoriales.<br />

<strong>El</strong> único espacio que quedó para <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> castillos<br />

y <strong>de</strong> <strong>territorio</strong>s señoriales se produjo <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

transformación <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes rurales. A partir <strong>de</strong><br />

los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios d<strong>el</strong> siglo XII, y sobre todo durante <strong>el</strong>


XIII y <strong>el</strong> XIV, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales familias urbanas<br />

empezaron a adquirir patrimonios y bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

rural, llegando incluso a comprar o construir nuevos castillos.<br />

En Moriano, por ejemplo, <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> estos propietarios, a<br />

partir <strong>de</strong> 1180-1190, tuvo como efecto <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos<br />

equilibrios locales (WICKHAM 1995: 95 ss., 135-140), si<strong>en</strong>do<br />

su efecto mucho más importante <strong>en</strong> zonas como Fucecchio o<br />

Sorico. Sin embargo, se trata <strong>de</strong> un proceso poco conocido,<br />

ya que no han sido bi<strong>en</strong> estudiados los catastros y registros<br />

notariales que conservan docum<strong>en</strong>tación muy importante<br />

r<strong>el</strong>ativa a estos aspectos. Tanto los grupos urbanos como<br />

<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses emerg<strong>en</strong>tes locales son los responsables <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> estos nuevos castillos, que consist<strong>en</strong><br />

únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> resid<strong>en</strong>cias fortificadas y no <strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ros<br />

pob<strong>la</strong>dos. Uno <strong>de</strong> los aspectos más significativos, tal y como<br />

hemos subrayado, es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia toponimia, ya que con<br />

mucha frecu<strong>en</strong>cia se utilizaron los ap<strong>el</strong>lidos o ap<strong>el</strong>ativos<br />

familiares para d<strong>en</strong>ominar al castillo.<br />

Pero <strong>el</strong> aspecto más importante es que, mediante este proceso<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> los grupos dirig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural,<br />

se favoreció <strong>la</strong> integración d<strong>el</strong> campo con <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong>, tras<br />

<strong>el</strong> distanciam<strong>en</strong>to que había supuesto <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo señorial<br />

durante los siglos XI-XII.<br />

La política <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> realizada por <strong>la</strong> comuna urbana<br />

se dirigió especialm<strong>en</strong>te a combatir o limitar <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s señorías rurales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunas cercanas. La interv<strong>en</strong>ción<br />

directa <strong>de</strong> estas instituciones ha llevado a calificar estas<br />

iniciativas como «tierras <strong>de</strong> fundación» o terre nuove (SETTIA<br />

1986a: 131), con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> subrayar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que tuvieron<br />

estas fundaciones respecto a los castillos preced<strong>en</strong>tes. La<br />

promoción <strong>de</strong> estas ciuda<strong>de</strong>s o terre nuove, que po<strong>de</strong>mos<br />

comparar con los mayores castillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, comportaron<br />

<strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo.<br />

<strong>Luca</strong> fue <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> pionera <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>en</strong> <strong>Toscana</strong>. Con medio siglo <strong>de</strong> ad<strong>el</strong>anto respecto a Flor<strong>en</strong>cia<br />

o Si<strong>en</strong>a y algunos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios respecto a Pisa, <strong>la</strong>s fundaciones <strong>de</strong><br />

<strong>Luca</strong> constituyeron un mod<strong>el</strong>o importante para <strong>la</strong>s sucesivas<br />

construcciones (FRIEDMAN 1996: 124). Las fundaciones <strong>de</strong><br />

terre nuove por parte <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> tuvieron lugar <strong>en</strong> Valdarno<br />

y Versilia, a <strong>la</strong>s que se podrían añadir otras fortalezas y<br />

castillos m<strong>en</strong>ores construidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín con Pisa.<br />

Cast<strong>el</strong>franco <strong>de</strong> Sotto 21 y Santa Croce, situadas a oril<strong>la</strong>s<br />

d<strong>el</strong> río Arno, se fundaron <strong>en</strong> torno a los años 1252-1253<br />

(CIAMPOLTRINI-MAESTRINI 1983: 33), precedi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> pocos<br />

años <strong>la</strong>s construcciones <strong>de</strong> Camaiore y Pietrasanta <strong>en</strong> Versilia<br />

(1255). Como ya se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> estos<br />

dos últimos burgos provocó <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

numerosos castillos señoriales y <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> los<br />

sistemas productivos <strong>de</strong> extracción y comercialización <strong>de</strong><br />

los minerales <strong>de</strong> los Apuanos. Un preced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta política<br />

fue <strong>la</strong> reconstrucción <strong>en</strong> 1240 <strong>de</strong> San G<strong>en</strong>esio fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> San Miniato (MORELLI 1985: 57).<br />

En Cast<strong>el</strong>franco, los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> San<br />

Pietro, Caprugnana, Catiana y Paterno confluyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

nuevo castillo (CIAMPOLTRINI-MAESTRINI 1983: 35, 40). Por<br />

otra parte, los habitantes <strong>de</strong> Sant’ Andrea Vallis Arni, Santo<br />

209<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

Tommaso di Vignale, San Vito <strong>de</strong> Mitricciano y <strong>de</strong> San<br />

Donato <strong>de</strong> Mugnano se tras<strong>la</strong>daron a Santa. Croce. Aunque<br />

poco tiempo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su fundación <strong>Luca</strong> perdió estos dos<br />

c<strong>en</strong>tros, fueron programados con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro político <strong>de</strong> su <strong>territorio</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>Luca</strong> construyó otros castillos <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín con Pisa,<br />

como Rotaio (1223), Castiglione (1223), Cotone (1242),<br />

Nozzano (1264) o Santa Maria Giudice (1274) <strong>en</strong> Versilia y<br />

Seimiglie. Sin embargo, fueron, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, estructuras<br />

militares, cuya incid<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to fue muy<br />

limitada.<br />

Por último, hay que seña<strong>la</strong>r que algunos concejos rurales<br />

fundaron algunos castillos y llevaron a cabo varias activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>stinadas a reorganizar <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural. Este proceso<br />

se observa <strong>en</strong> distintos niv<strong>el</strong>es: gran<strong>de</strong>s castillos como<br />

Fucecchio 22 o San Miniato fueron capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

una política propia <strong>de</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> durante los siglos<br />

XIII-XIV, mi<strong>en</strong>tras que los concejos rurales más pequeños<br />

realizaron reajustes y transformaciones cons<strong>en</strong>tidas o dirigidas<br />

por los señores locales o por <strong>la</strong> comuna. Uno <strong>de</strong> estos casos<br />

fue <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Montecalvoli, realizada por <strong>el</strong> concejo<br />

rural con <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eplácito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna urbana y <strong>de</strong> los señores<br />

locales a finales d<strong>el</strong> siglo XII. Un siglo <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> 1298,<br />

nuevam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> concejo <strong>de</strong> Montecalvoli tras<strong>la</strong>dó los habitantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> San Prospero (<strong>en</strong>tre Bi<strong>en</strong>tina<br />

y Montecalvoli) d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> castillo (ONORI 1988). Todas<br />

estas transformaciones, que se iniciaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIII,<br />

provocaron <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> un número significativo <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as<br />

y castillos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Valdarno y Val<strong>de</strong>ra (MAESTRINI-<br />

CIAMPOLTRINI 1983: 34; LEVEROTTI 1990).<br />

En síntesis, durante <strong>el</strong> siglo XIII se produjo <strong>la</strong> conquista<br />

urbana d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> rural, lo que provocó un cambio <strong>de</strong> os<br />

grupos dirig<strong>en</strong>tes. En este contexto, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> nuevos<br />

castillos y al<strong>de</strong>as, así como <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> los ya<br />

exist<strong>en</strong>tes, muestran <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa señorial<br />

y <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to bajomedieval.<br />

La integración <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> campo y <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> se produjo<br />

mediante un doble proceso <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>etración <strong>en</strong>tre los<br />

grupos dirig<strong>en</strong>tes, favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación y <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> una «nueva feudalidad» (VOLPE 1992: 244). Como hemos<br />

t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r, este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o pres<strong>en</strong>ta paral<strong>el</strong>os<br />

con <strong>la</strong> situación d<strong>el</strong> Lacio y <strong>de</strong> otras zonas d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Italia, que, a partir <strong>de</strong> los siglos XII-XIII, asist<strong>en</strong> a este<br />

proceso <strong>de</strong> cambio aristocrático (DELOGU 1984: 114; ANDREWS<br />

1984: 127; CAROCCI 1994). En estos casos, <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia<br />

-o <strong>la</strong> incapacidad- <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> para limitar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

señorial favoreció esta fase <strong>de</strong> «segundo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>»,<br />

prácticam<strong>en</strong>te aus<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>. Es importante<br />

seña<strong>la</strong>r que, <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales tuvo lugar<br />

este «segundo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>», como Luni, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

estos castillos tuvo un efecto muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, causando <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as <strong>en</strong>teras hacia <strong>el</strong><br />

interior <strong>de</strong> los nuevos recintos. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, <strong>el</strong><br />

«segundo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>» fue mucho más revolucionario y<br />

transformador que <strong>el</strong> primero (MANNONI 1994, vol 1: 144;<br />

CAGNANA-QUIRÓS CASTILLO <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa). La versión <strong>de</strong> estos<br />

castillos <strong>en</strong> los <strong>territorio</strong>s <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s fuertes, como <strong>Luca</strong>,


Consi<strong>de</strong>raciones finales y conclusiones<br />

fueron <strong>la</strong>s terre nuove. Así, los <strong>territorio</strong>s señoriales pasaron<br />

a manos d<strong>el</strong> señorío colectivo que era <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> (MACKAY<br />

1984: 33).<br />

NOTAS<br />

1 <strong>El</strong> topónimo Cast<strong>el</strong>lione aparece con una gran frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong> los siglos IX-XI, no pudi<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>terminarse con precisión <strong>el</strong> número preciso <strong>de</strong> castillos e<br />

incluso su ubicación (por ejemplo, MDL V/2, nn. 11, 724,<br />

763, 1031; MDL V/3, nn. 1061, 1065, 1194; AAL H 83).<br />

2 <strong>El</strong> último estudio sobre este tipo <strong>de</strong> castillos es BROGIOLO-<br />

GELICHI 1996, con bibliografía preced<strong>en</strong>te.<br />

3 Existe un <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong>tre ambos tipos <strong>de</strong><br />

estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, ANDREOLLI-MONTANARI 1985: 25 ss.,<br />

ISLA FREZ 1993: 101-103. En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, si existió<br />

algún tipo <strong>de</strong> continuidad, no pudo ser más que parcial, ya<br />

que los cambios <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

fueron muy netos.<br />

4 Sobre los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> ocupación d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> bajo <strong>el</strong><br />

régim<strong>en</strong> curt<strong>en</strong>se, GINATEMPO-GIORGI 1996: 21-23.<br />

5 No contamos con datos <strong>de</strong>mográficos significativos. Es<br />

posible que Seimiglie fuese <strong>la</strong> comarca más pob<strong>la</strong>da, aunque<br />

no es posible cuantificar sus efectivos <strong>de</strong>mográficos.<br />

6 Podría tratarse d<strong>el</strong> conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santo Martino <strong>de</strong> Castiglione,<br />

cerca <strong>de</strong> San Miniato. Debido al carácter <strong>de</strong>masiado g<strong>en</strong>érico<br />

d<strong>el</strong> topónimo no po<strong>de</strong>mos distinguirlo <strong>de</strong> otras m<strong>en</strong>ciones<br />

docum<strong>en</strong>tales. No obstante podría tratarse d<strong>el</strong> Cast<strong>el</strong>lione<br />

citado <strong>en</strong> proximidad <strong>de</strong> San Miniato y San G<strong>en</strong>esio (a. 902,<br />

MDL V/3, n. 1061), <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> Cast<strong>el</strong>une <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

plebanía <strong>de</strong> San G<strong>en</strong>esio (a. 991, MDL V/3, n. 1672) y d<strong>el</strong><br />

castillo que <strong>en</strong> los años 1026-1030 se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> manos<br />

<strong>de</strong> los señores <strong>de</strong> San Miniato (CAAL 2, n. 72, 101, 102).<br />

7 Según un reci<strong>en</strong>te estudio, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> castillos citados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación toscana d<strong>el</strong> siglo X ap<strong>en</strong>as pasa d<strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar (FRANCOVICH et alii 1997: 98).<br />

8 Se pue<strong>de</strong> tomar como ejemplo <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> cercana diócesis<br />

<strong>de</strong> Volterra, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s Aldobran<strong>de</strong>schi,<br />

Cadolingi o Gherar<strong>de</strong>schi <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> los castillos<br />

durante los siglos X-XI fue fundam<strong>en</strong>tal (AUGENTI 1997,<br />

DUCCINI 1998).<br />

9 Barga podría tratarse <strong>de</strong> un castillo <strong>de</strong> fundación estatal<br />

(WICKHAM 1997: 72) o, al m<strong>en</strong>os, <strong>de</strong> una iniciativa realizada<br />

sobre propieda<strong>de</strong>s fiscales. Sobre estas propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>Luca</strong><br />

SCHNEIDER 1975: 224-236. <strong>El</strong> mejor estudio sobre <strong>el</strong> oríg<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> los Aldobran<strong>de</strong>schi es COLLAVINI 1998: 21-70.<br />

10 En FRANCOVICH et alii 1997: 98 se sosti<strong>en</strong>e que se pue<strong>de</strong><br />

tratar <strong>de</strong> un castillo <strong>de</strong> nueva fundación, aunque no se aportan<br />

los argum<strong>en</strong>tos sobre los que se basa tal afirmación. La<br />

evid<strong>en</strong>cia docum<strong>en</strong>tal muestra, sin ninguna duda, que <strong>la</strong> colina<br />

ya estaba pob<strong>la</strong>da durante los siglos VIII y IX, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

210<br />

primera m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> castillo (MDL IV/2, n. 2-31; MDL V/2;<br />

n. 244, 424, 447, 530, 578, 636, 754, 1009-1010; MDL V/3,<br />

n. 1047; años 793-901); a<strong>de</strong>más hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una curtis, docum<strong>en</strong>tada so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> siglo XI<br />

(1062, GEMIGNANI n. 95, n. 259-261). Las interv<strong>en</strong>ciones<br />

arqueológicas realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima d<strong>el</strong> castillo no han podido<br />

hal<strong>la</strong>r restos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong>s primeras fases d<strong>el</strong> castillo (REDI<br />

1987; í<strong>de</strong>m 1997). Falta aún un estudio monográfico sobre<br />

Santa Maria a Monte, si<strong>en</strong>do los principales estudios los <strong>de</strong><br />

OSHEIM 1977 -sobre <strong>el</strong> castillo- y <strong>de</strong> CARRATORI et alii 1994:<br />

283-287, MORELLI 1998 -sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

11 Se trata <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> varias zonas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> diócesis, como son los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s curtes <strong>de</strong> Nicciano y<br />

<strong>de</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>en</strong> Garfagnana (WICKHAM 1997: 85), <strong>la</strong> <strong>de</strong> Valiano<br />

<strong>en</strong> Val<strong>de</strong>ra (MORELLI 1992: 18-19), <strong>la</strong> <strong>de</strong> San Quirico di<br />

Moriano <strong>en</strong> Seimiglie (MDL V/3, n. 1551: 435-436), o -<strong>en</strong><br />

otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región- <strong>la</strong> d<strong>el</strong> obispo <strong>de</strong> Pisa <strong>en</strong> Cascina<br />

(GARZELLA 1986: 70).<br />

12 Sobre los castillos d<strong>el</strong> obispo, los trabajos más importante<br />

son OSHEIM 1977 y SAVIGNI 1996: 207-229, con bibliografía<br />

preced<strong>en</strong>te.<br />

13 En Diecimo es posible que existies<strong>en</strong> dos castillos. En<br />

<strong>el</strong> año 1033 (CAAL 3, n. 23: 62-64) sabemos que existía<br />

un castillo <strong>en</strong> Colle <strong>de</strong> Pastino, propiedad d<strong>el</strong> Obispo, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> que estaba <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> Sant’Andrea. Este castillo se<br />

<strong>de</strong>struyó <strong>en</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes, ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1040 se<br />

hab<strong>la</strong> d<strong>el</strong> «monte et pogio seo cast<strong>el</strong><strong>la</strong>re ubi ian fuit cast<strong>el</strong>lo<br />

qui esse vi<strong>de</strong>tur in loco et finibus Decimo et vocitatur Colle<br />

di Pastino» (CAAL 3, n. 78-79: 228-234). No obstante <strong>en</strong><br />

los años 70 d<strong>el</strong> mismo siglo se vu<strong>el</strong>ve a hab<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> castillo<br />

<strong>de</strong> Diecimo (GHILARDUCCI 1990: 64; SAVIGNI 1994: 169), y<br />

contamos con numerosas m<strong>en</strong>ciones docum<strong>en</strong>tales hasta <strong>el</strong><br />

siglo XIII <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que no se vu<strong>el</strong>ve a citar <strong>el</strong> Colle <strong>de</strong> Pastino.<br />

Para G. Ghi<strong>la</strong>rducci, autor <strong>de</strong> una monografía sobre este<br />

<strong>territorio</strong>, se trataría <strong>de</strong> mismo castillo reconstruido por <strong>el</strong><br />

Obispo <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1040-1073 (GHILARDUCCI 1990: 64).<br />

La prospección realizada ha permitido observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> dos topónimos distintos: Pastino, situado al Sur <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actual Diecimo <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> plebanía, mi<strong>en</strong>tras que<br />

otro topónimo d<strong>en</strong>ominado Cast<strong>el</strong>lo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra al norte <strong>de</strong><br />

Diecimo, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a.<br />

14 En <strong>el</strong> año 996 contaba con un solo castillo (MGH,<br />

DIPLOMATA II, n. 219: 630 ss.); tres <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1020 (MGH,<br />

DIPLOMATA III, n. 425: 539 ss.) y siete <strong>en</strong> 1027 (MGH,<br />

DIPLOMATA IV, n. 80: 106 ss.).<br />

15 Sobre <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> estos términos y su difusión <strong>en</strong><br />

Italia sept<strong>en</strong>trional, SETTIA 1984a.<br />

16 En r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> patrimonios y<br />

<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> torno a los actos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, WICKHAM 1987.<br />

17 La construcción d<strong>el</strong> castillo <strong>de</strong> Montecalvoli se pue<strong>de</strong><br />

integrar <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> «segundo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>» que<br />

se analiza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te parágrafo. Las razones <strong>de</strong> esta<br />

construcción han sido atribuidas a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> edificación <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>tina por parte <strong>de</strong> Pisa (CIAMPOLTRINI-


MAESTRINI 1983: 46, n. 4). Sin embargo, hay que t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> castillo se haya dividido <strong>en</strong> dos colinas:<br />

Cast<strong>el</strong>vecchio (hoy abandonada) y Poggio San Mich<strong>el</strong>ino,<br />

que es con toda seguridad <strong>el</strong> mismo Poggio San Giorgio<br />

sobre <strong>el</strong> cual se fundó <strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> 1184. Indudablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> interés<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ciudad</strong> por tomar parte <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso que le llevaría a<br />

consolidar su frontera, aunque quizás <strong>la</strong> razón principal <strong>de</strong><br />

este <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> esté <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia dinámica interna <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad <strong>de</strong> Montecalvoli fr<strong>en</strong>te a Santa Maria a Monte<br />

(MORELLI 1998: 136-137).<br />

18 De <strong>la</strong> misma manera <strong>en</strong> Lunigiana <strong>el</strong> término <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>tium<br />

se aplica, al m<strong>en</strong>os hasta <strong>el</strong> siglo XIV, <strong>de</strong> forma exclusiva<br />

para referirse a resid<strong>en</strong>cias episcopales (GALLO 1993-1994:<br />

266).<br />

19 Se trata <strong>de</strong> un término empleado con una cierta frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> trabajos sobre <strong>el</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> los últimos años,<br />

aunque se le otorga <strong>en</strong> cada caso un significado distinto. <strong>El</strong><br />

s<strong>en</strong>tido que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> dar <strong>en</strong> este trabajo no es exclusivo<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, sino que abarca procesos históricos<br />

docum<strong>en</strong>tados tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte <strong>de</strong> Italia (MENANT 1994),<br />

como <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> (CAROCCI 1994) y <strong>en</strong><br />

amplias zonas <strong>de</strong> <strong>Toscana</strong>. Sin embargo, se necesitan nuevos<br />

estudios microterritoriales que d<strong>el</strong>ine<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma más precisa<br />

estos procesos.<br />

20 Se trata d<strong>el</strong> proceso al cual nos hemos referido con<br />

anterioridad, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>la</strong>s principales fuerzas señoriales<br />

llevaron a cabo una política <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> los castillos (SETTIA 1986a: 124 ss), <strong>de</strong> forma<br />

análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scrita por Toubert <strong>en</strong> <strong>el</strong> Lacio. Los casos más<br />

significativos son los <strong>de</strong> Barcio (CP 228, a. 1188), Marciaso<br />

(CP 515, a. 1209), Monteb<strong>el</strong>lo (CP 430, a. 1224), Stadano<br />

(CP 437, a. 1230), San Ter<strong>en</strong>zio (CP 504, a. 1211), Pulica<br />

(CP 504, a. 1211), etc. L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este<br />

tipo <strong>de</strong> procesos <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong><br />

Luni, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Serchio como <strong>en</strong> <strong>el</strong> d<strong>el</strong> Aul<strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

21 Así l<strong>la</strong>mada para distinguir<strong>la</strong> d<strong>el</strong> castillo homónimo<br />

construido por Flor<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle superior d<strong>el</strong> río Arno.<br />

Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha cuestionado que fuese <strong>Luca</strong> <strong>la</strong> promotora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> esta terra nuova, aunque no se ha propuesto<br />

una alternativa lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te válida y <strong>la</strong>s crónicas<br />

concuerdan <strong>en</strong> atribuir a <strong>Luca</strong> su fundación (FRIEDMAN 1996:<br />

121-123). Reci<strong>en</strong>tes interv<strong>en</strong>ciones arqueológicas permit<strong>en</strong><br />

situar <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> castillo <strong>en</strong> torno al tercer cuarto d<strong>el</strong><br />

siglo XIII (CIAMPOLTRINI-ABELA 1998).<br />

22 Sobre Fucecchio <strong>en</strong> este período, MALVOLTI 1983-1984.<br />

211<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


Consi<strong>de</strong>raciones finales y conclusiones<br />

212


APÉNDICE DOCUMENTAL<br />

213<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


214


En este apéndice docum<strong>en</strong>tal se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> transcripción <strong>de</strong><br />

cinco pergaminos que se han utilizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio. Tres<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los son contratos <strong>de</strong> “<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>”, <strong>de</strong> los cuales<br />

dos ya han sido publicados anteriorm<strong>en</strong>te, que muestran <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se construyeron los castillos <strong>de</strong><br />

Montecalvoli (1184), Maggiano (1189) y Colle <strong>de</strong> Buggiano<br />

(1238). A<strong>de</strong>más, se ha incluido un docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> año 1230<br />

que muestra <strong>la</strong> cristalización d<strong>el</strong> “<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>” <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

valle superior alto d<strong>el</strong> río Pescia y un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una<br />

crónica hoy perdida, redactada a finales d<strong>el</strong> siglo XV y<br />

transmitida a través <strong>de</strong> una copia d<strong>el</strong> siglo XVIII. Se trata<br />

<strong>de</strong> una <strong>de</strong>scripción realizada <strong>en</strong> 1497 por Pietro <strong>de</strong> Berto,<br />

<strong>ciudad</strong>ano luqués, <strong>de</strong> los señores <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>, su resid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>ciudad</strong> y sus principales castillos.<br />

<strong>Luca</strong>, 1184 junio 20<br />

1<br />

Los “cónsules mayores” <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

<strong>el</strong> abad <strong>de</strong> San Salvador <strong>de</strong> Sesto, <strong>el</strong> obispado<br />

y otros señores autorizan a los “cónsules” d<strong>el</strong><br />

concejo <strong>de</strong> Montecalvoli a construir un castillo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

colina l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong> San Gregorio, quedando bajo <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comuna y <strong>la</strong> señoría d<strong>el</strong> Abad <strong>de</strong><br />

Sesto, d<strong>el</strong> Obispo <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> y <strong>de</strong> otros señores.<br />

A- Archivio di Stato di Mi<strong>la</strong>no<br />

a- ed. BONGI 1882: 231-234<br />

In nomine Sancte et individue Trinitatis, am<strong>en</strong>. Breve memorie<br />

qualiter hoc actum es <strong>Luca</strong>nam civitatem, in ecclesia vid<strong>el</strong>icet<br />

Sancti Georgij, bonorum hominum pres<strong>en</strong>tia, nomina quorum<br />

insubiectis apparebunt <strong>de</strong>scripta. Quoniam ea que fiunt a<br />

Consulibus sive civitatem rectoribus in suis fid<strong>el</strong>ibus et<br />

b<strong>en</strong>e servi<strong>en</strong>tibus ex multiplitate negociorum et temporum<br />

mutabilitate a m<strong>en</strong>tibus hominum facillime <strong>de</strong>currer<strong>en</strong>t,<br />

dignum est ut ea que stabili <strong>de</strong>b<strong>en</strong>t letari vigore per officium<br />

scripture in posterum reduc<strong>en</strong>tur memorie. Et i<strong>de</strong>o nos<br />

Tiniosus causidicus, Guarinus quondam Ceci, Ughiccio<br />

quondam Ord<strong>el</strong>affi et Francus quondam Sass<strong>el</strong>li, Dei gratia<br />

<strong>Luca</strong>ne civitatis Maiores Consules, ex provisa et b<strong>en</strong>e cognita<br />

m<strong>el</strong>ioratione honris nostre civitatis, et ad honorem ecclesie<br />

et Abatie Sancti Salvatoris <strong>de</strong> Sexto, Episcopatus Sancti<br />

Martini, et aliorum dominorum, et ad eorum utilitatem, et<br />

ex concessione facta a v<strong>en</strong>erando Ugone Abate Dei gratia<br />

Sext<strong>en</strong>sis ecclesiae et Abatie, pro nobis et Lamberto Advocati,<br />

et Balliono quondam Gottefredi Rossi, et Guidocto quondam<br />

Passavantis, nostris sociis Consulibus, damus, permictimus<br />

atque concedimus liberam lic<strong>en</strong>tiam et potestatem vobis<br />

Pilliatori et Tomaso atque Calvo Consulibus Monstiscalvuli,<br />

recipi<strong>en</strong>tibus pro vobis et pro universo populo <strong>de</strong> Montecalvuli,<br />

vid<strong>el</strong>icet asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>di in podio qui dicitur Sancti Georgij,<br />

et edificandi in eo castrum et muros et carbonarias et<br />

215<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

domos et omnes munitiones et <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ciones ad castrum<br />

pertin<strong>en</strong>tis faci<strong>en</strong>di et constru<strong>en</strong>di, excepto turrim, salva<br />

racione dominorum in suprascripto habitantium. Et ipsum<br />

castrum et eius habitatores in nostra nostrorumque et <strong>Luca</strong>ne<br />

civitatis et <strong>Luca</strong>ni populi protectione et <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sione perpetuo<br />

recipimus, et eum eiusque habitatores, ab omni persona<br />

tueri perhemniter, per nos notrosque successores et <strong>Luca</strong>nam<br />

civitatem eiusque populum conv<strong>en</strong>imus atque promictimus,<br />

nisi <strong>Luca</strong>ne civitati et eorum dominis reb<strong>el</strong><strong>la</strong>ta fuerint.<br />

Sci<strong>en</strong>dum est quod in predictis omnibus talis est conv<strong>en</strong>tio<br />

quod Abbas ecclesie Sancti Salvatoris <strong>de</strong> Sesto, in suprascripto<br />

podio sancti Georgij, qui sic dicitur, super suos homines<br />

Episcopi et aliorum dominorum <strong>de</strong>bet habere totam suam<br />

racionem et usum in personis et rebus, quam habeat super<br />

eos cum habitabant in podio <strong>de</strong> Montecalvuli; et similiter<br />

<strong>Luca</strong>nus Episcopus et alij domini <strong>de</strong>beant habere super suos<br />

homines; salva tam<strong>en</strong> semper ratione ecclesie et Abatie <strong>de</strong><br />

Sexto eisuque Abatis.<br />

Praeterea quisque predictorum <strong>Luca</strong>norum Consulum, dando<br />

investitionem jurandi sacram<strong>en</strong>tum inferius <strong>de</strong>scriptam super<br />

suam animan et per eius parabo<strong>la</strong>m H<strong>en</strong>rigo notario per<br />

Domini evvang<strong>el</strong>ia juravit ita; Ego aliquo tempore huius<br />

mei pres<strong>en</strong>tis Consu<strong>la</strong>tus non ero in consilio v<strong>el</strong> facto, aut<br />

ordinam<strong>en</strong>to, v<strong>el</strong> ass<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to, quod predictum podium<br />

vobis cont<strong>en</strong>datur et edificandum, salva ratione predictorum<br />

dominorum. Et similiter faciam jurare meo successores<br />

Consules v<strong>el</strong> Potestatem a comuni populo <strong>el</strong>ectam, quos<br />

v<strong>el</strong> quam jurare fecero, et quod illi v<strong>el</strong> il<strong>la</strong> similiter suos<br />

v<strong>el</strong> suum jurare faci<strong>en</strong>t successores v<strong>el</strong> successorem, et illi<br />

suos et sic semper usque ad completum terminum quattor<br />

annorum. Et si tempore huius mei Consu<strong>la</strong>tus inquisitus fuero<br />

a Consulibus Montiscalvuli et eam cum eis et permaneam<br />

pro edificatione suprascripti castri ibo v<strong>el</strong> mandabo unum<br />

ex sociis meis Consulibus v<strong>el</strong> missum civitatis, infra<br />

dies quattuor proximos post inquisitionem ad morandum<br />

cum eis, eorum tam<strong>en</strong> exp<strong>en</strong>sis. Nec ero in consilio v<strong>el</strong><br />

facto aut ordinam<strong>en</strong>to v<strong>el</strong> ass<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to, quod predictum<br />

castrum <strong>de</strong>struatur nisi fuerit reb<strong>el</strong><strong>la</strong>tum <strong>Luca</strong>ne civitati. Nec<br />

recipiam aliquem Consulem v<strong>el</strong> Potestatem nec rectorem v<strong>el</strong><br />

dominatorem in qui hoc totum non juret. Et toto tempore<br />

huius mei pres<strong>en</strong>tis Consu<strong>la</strong>tus observabo hominibus et<br />

personis habitantibus in suprascripto podio privilegia et<br />

conv<strong>en</strong>ciones et promissiones et securitates factas olim<br />

ab Alcherio quondam Vecchi et Suffreduccio San<strong>de</strong>i et<br />

Guidone Pagan<strong>el</strong>li et a Turchio quondam Ma<strong>la</strong>rie <strong>Luca</strong>nis<br />

Consulibus et a Sa<strong>la</strong>monc<strong>el</strong>lo quondam Sa<strong>la</strong>monis, Ranuccio<br />

octo Guidocti filio, Gonn<strong>el</strong><strong>la</strong> quondaml Ma<strong>la</strong>gonn<strong>el</strong><strong>la</strong>, item<br />

lucanis Consulibus nostris pre<strong>de</strong>cessoribus, hominibus et<br />

personis <strong>de</strong> Montecalvuli, ut continetur in cartulis scriptis sive<br />

provilegijs manu Bonfilii notarii, que modo t<strong>en</strong>or observare<br />

et sicut in<strong>de</strong> t<strong>en</strong>eor in omnibus et per omnia et in eis<strong>de</strong>m<br />

privilegijs scriptum est per omnia. Et similiter faciam jurare<br />

meos successores Consules v<strong>el</strong> <strong>Luca</strong>num Potestatem, et quod<br />

illi v<strong>el</strong> il<strong>la</strong> similiter suos faci<strong>en</strong>t jurare successores et illi<br />

suos, et sic semper ut in ipsisi continetur per omnia, et in<br />

Consulibus faci<strong>en</strong>dis jurare et in S<strong>en</strong>atoribus sive brevium<br />

em<strong>en</strong>datoribus. Hec omnia observabo me sci<strong>en</strong>te ad purum<br />

int<strong>el</strong>lectum hominum <strong>de</strong> Montecalvuli, me sci<strong>en</strong>te, ad purum<br />

int<strong>el</strong>lectum hominum <strong>de</strong> Montecalvuli, me sci<strong>en</strong>te, sic me<br />

Deus adjuvet, et il<strong>la</strong> sancta <strong>de</strong>i Evvang<strong>el</strong>ia in quibus h<strong>en</strong>rigus<br />

notarius jurando super meam animan per meam parabu<strong>la</strong>m et


Apéndice docum<strong>en</strong>tall<br />

investitionem manum posuit. Et ut hec omnia firma perpetuo<br />

permaneant, jamdicti Consules se suosque successores et<br />

<strong>Luca</strong>nam civitatem hominibus Montiscalvuli obligaverunt,<br />

precipi<strong>en</strong>tes hujus pagine scripturam publico <strong>Luca</strong>ne civitatis<br />

sigillo fore signatam et confirmatam, ut ab omnibus<br />

credatur et observetur in suo stando vigore. Acta fuere<br />

hec pres<strong>en</strong>tia Sc<strong>la</strong>tte quondam Disfacciati, Sa<strong>la</strong>monc<strong>el</strong>li<br />

quondam Sa<strong>la</strong>monis, Ang<strong>el</strong>i quondam Arducci et aliorum.<br />

Anno Nativitatis Domini millesimo c<strong>en</strong>tesimo octuagesimo<br />

quarto, duo<strong>de</strong>cimo kal<strong>en</strong>das Julii indictione secunda.<br />

Bonusfilius notarius domini Imperatoris et predictorum<br />

<strong>Luca</strong>norum Consulum scriba et canc<strong>el</strong><strong>la</strong>rius, prefactis omnibus<br />

interfui et hec omnia memorie causa in publicam scripturam<br />

reduxi.<br />

<strong>Luca</strong>, 1189 diciembre 31<br />

2<br />

Los consules dominorum <strong>de</strong> Maggiano establec<strong>en</strong><br />

varios pactos con los habitantes <strong>de</strong> Maggiano y <strong>el</strong><br />

Capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral <strong>de</strong> San Martino <strong>de</strong> <strong>Luca</strong> para<br />

solucionar <strong>la</strong> disputa que llevó a una sublevación<br />

por <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> los lotes <strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo castillo <strong>de</strong><br />

Maggiano.<br />

A- Pergamino, 40 x 90 cm., Archivio di Stato di Lucca,<br />

Diplomatico, Certosa ad anum.<br />

In Christi nomine am<strong>en</strong>. Breve memorie cartu<strong>la</strong>. Qualiter<br />

hec acta sunt in diversis locis ut inferius apparebit bonorum<br />

hominum pres<strong>en</strong>tia quorum nomina interim d<strong>en</strong>otantur:<br />

Ro<strong>la</strong>ndus ju<strong>de</strong>x quondam Ubaldini et Ro<strong>la</strong>ndinus quondam<br />

Cinque et Quatuor et Guli<strong>el</strong>mus Brunichi et Guido quondam<br />

H<strong>en</strong>rigetti Burr<strong>el</strong>li et Burr<strong>el</strong>lus quondam Gerardini et<br />

Bartholomeus quondam Romagnoli atque C<strong>la</strong>nnus et Datuus<br />

germani quondam Ma<strong>la</strong>frontis per cartam quam in eorum<br />

t<strong>en</strong>ebant manibus <strong>de</strong><strong>de</strong>runt investitionem in manibus Guidonis<br />

Pagan<strong>el</strong>li et H<strong>en</strong>rigi quondam Brunichi consulum consortum<br />

<strong>de</strong> Maggiano recipi<strong>en</strong>tium pro se ipsis duobus et pro Pagan<strong>el</strong>lo<br />

quondam Tignosi <strong>de</strong> Boçano eorum socio cuius<strong>de</strong>m consu<strong>la</strong>tus<br />

abs<strong>en</strong>te et sic eis solepni stipu<strong>la</strong>tione promiserunt t<strong>en</strong>ere<br />

et observare omni tempore firmum et ratum quicquid ipsi<br />

ordinaverint v<strong>el</strong> ordinari fecerint et <strong>la</strong>udaverint v<strong>el</strong> constituere<br />

voluerint <strong>de</strong> facto casalinorum poggii <strong>de</strong> Maggiano a fossis<br />

in sursum, ullo modo v<strong>el</strong> ing<strong>en</strong>io, ad p<strong>en</strong>am c<strong>en</strong>tum librarum<br />

optimi arg<strong>en</strong>ti et consulum et treguanorum pres<strong>en</strong>tium et<br />

futurorum Luce v<strong>el</strong> alterius potestatis que <strong>Luca</strong>m distringeret.<br />

Quod factum est infra <strong>Luca</strong>nam civitatem intus vid<strong>el</strong>icet<br />

ecclesiam Sancti Alexandri Maioris, pres<strong>en</strong>tia LamBERTI filii<br />

Nigri et Gerardini quondam H<strong>en</strong>rigi, Dominice Nativitatis<br />

anno Millesimo C<strong>en</strong>tesimo Octuagesimo nono ipsa die<br />

kal<strong>en</strong>das Martii indictione septima.<br />

t<strong>en</strong>ebant manibus et Lucterius quondam Pascii <strong>la</strong>udarunt<br />

<strong>de</strong><strong>de</strong>runt investitionem in manibus Guidonis quondam<br />

Pagan<strong>el</strong>li et Pagan<strong>el</strong>li quondam Tignosi <strong>de</strong> Boçano atque<br />

H<strong>en</strong>rigi quondam Brunichi suprascriptorum consulum et<br />

sic eis solepni stipu<strong>la</strong>tione promiserunt t<strong>en</strong>ere et observare<br />

omni tempore firmum et ratum quicquid ipsi ordinaverint v<strong>el</strong><br />

ordinari fecerint v<strong>el</strong> <strong>la</strong>udaverint v<strong>el</strong> constituere voluerint <strong>de</strong><br />

facto casalinorum podii <strong>de</strong> Maggiano a fossis in sursum ullo<br />

modo v<strong>el</strong> ing<strong>en</strong>io ad p<strong>en</strong>am c<strong>en</strong>tum librarum optimi arg<strong>en</strong>ti.<br />

Quod factum est in predicto loco Maggiano, pres<strong>en</strong>tibus<br />

Ro<strong>la</strong>ndo filio Ubert<strong>el</strong>li Ravignani et Francardo filio Martini et<br />

Bernardino quondam M<strong>en</strong>cucii et Palcio filio Corsi consulibus<br />

<strong>de</strong> Maggiano.<br />

Insuper et postea, tertio idus sequ<strong>en</strong>tis m<strong>en</strong>sis apr<strong>el</strong>is,<br />

Vil<strong>la</strong>nus Tadolmi per cartam quam in sua t<strong>en</strong>ebat manu <strong>de</strong>dit<br />

investitionem in manibus H<strong>en</strong>rigi quondam Brunichi predicti<br />

recipi<strong>en</strong>tis hanc investitionem per se et pro Guidone quondam<br />

Pagan<strong>el</strong>li et pro suprascripto Pagan<strong>el</strong>lo quondam Tignosi<br />

<strong>de</strong> Boçano sociis suis abs<strong>en</strong>tibus et solepni stipu<strong>la</strong>tione<br />

promisit ei t<strong>en</strong>ere et observare omni tempore firmum et<br />

ratum quicquid ipsi ordinaverint v<strong>el</strong> ordinari fecerint v<strong>el</strong><br />

<strong>la</strong>udaverint v<strong>el</strong> constituere voluerint <strong>de</strong> facto casalinorum<br />

podii <strong>de</strong> Maggiano a fossis in sursum ullo modo v<strong>el</strong> ing<strong>en</strong>io<br />

ad p<strong>en</strong>am c<strong>en</strong>tum librarum optimi arg<strong>en</strong>tum et consulum<br />

et treuguanorum pres<strong>en</strong>tium et futurorum Luce v<strong>el</strong> alterius<br />

potestatis que <strong>Luca</strong>m distringeret. Quod factum est infra<br />

<strong>Luca</strong>nam civitatem ante domum ipsius Vil<strong>la</strong>ni in cantone<br />

Bretti, coram G<strong>la</strong>ndone notario atque Ro<strong>la</strong>ndo Pancie testibus<br />

specialiter ad hoc convocatis eo<strong>de</strong>m vero die scilicet tertio<br />

idus eius<strong>de</strong>m m<strong>en</strong>sis appr<strong>el</strong>is.<br />

Ubertus Castaldi per cartam quam in sua <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ebat manu<br />

<strong>de</strong>dit investitionem in manibus suprascriptis H<strong>en</strong>rigi quondam<br />

Brunichi recipi<strong>en</strong>tis pro se et pro Guidone quondam Pagan<strong>el</strong>lo<br />

et pro Pagan<strong>el</strong>lo quondam Tignosi sociis suis abs<strong>en</strong>tibus<br />

et solepni stipu<strong>la</strong>tione ei promisit t<strong>en</strong>ere et observare omni<br />

tempore firmum et ratum quicquid ipsi vid<strong>el</strong>icet Guido<br />

Pagan<strong>el</strong>li et Pagan<strong>el</strong>lus atque H<strong>en</strong>rigus quondam Brunichi<br />

ordinaverint v<strong>el</strong> ordinari fecerint et <strong>la</strong>udaverint v<strong>el</strong> constituere<br />

voluerint <strong>de</strong> facto casalinorum predicti podii <strong>de</strong> Maggiano a<br />

fossis in sursum ullo modo v<strong>el</strong> ing<strong>en</strong>io ad predictam p<strong>en</strong>am<br />

c<strong>en</strong>tum librarum optimi arg<strong>en</strong>ti et consulum et Treguanorum<br />

pres<strong>en</strong>tium et futurorum Luce v<strong>el</strong> alterius potestatis que<br />

<strong>Luca</strong>m distringeret. Quod factum est infra <strong>Luca</strong>nam civitatem<br />

in porta Sancti Petri ante domum ipsius UBERTI, pres<strong>en</strong>tia<br />

Guidolini quondam UBERTI et Deotisalvi filii Acchillidis<br />

quondam Gualcherii.<br />

Circa hec adhib<strong>en</strong>da sunt ista vid<strong>el</strong>icet quod anni domini<br />

millesimo c<strong>en</strong>tesimo octuagesimo nono, septimo <strong>de</strong>cimo<br />

kal<strong>en</strong>das Madii, indictione septima, Schetha quondam Ro<strong>la</strong>ndi<br />

advocatus canonice ecclesie beati Sancti Martini pro ipsa<br />

ecclesia cum cons<strong>en</strong>su et voluntate atque parabo<strong>la</strong> domini<br />

Guidonis in <strong>de</strong>i nomine eius<strong>de</strong>m ecclesie Sancti Martini<br />

archipresbiteri et domini Princerii et B<strong>el</strong>pilii cantoris et<br />

presbiteri Mathei carmallinghi et presbiteri AlBERTI (espacio<br />

b<strong>la</strong>nco) atque magistri Caronis et magistri Giaffari atque<br />

Tolomei presbiterorum et domini Ro<strong>la</strong>ndi diaconi et Guidonis<br />

<strong>de</strong> Bacciano atque Bulgarini clerici canonicorum eius<strong>de</strong>m<br />

suprascripte ecclesie Sancti Martini et ipsi canonici pro<br />

Postea vero quarto idus eius<strong>de</strong>m m<strong>en</strong>sis Martii Ugolinus predicta ecclesia Sancti Martini conv<strong>en</strong>erunt atque stipu<strong>la</strong>tione<br />

et Guido germani filii Rosalius per cartam quam in eorum<br />

216


solempni promiserunt 1 quod ipsi canonici et eorum successores<br />

pro predicta ecclesia et ipse advocatus et eius successores<br />

qui pro tempore fuerint in suprascripta ecclesia pro ipsa<br />

ecclesia Sancti Martini omni tempore t<strong>en</strong>ebunt firmum et<br />

ratum et observabunt quicquid ipsi predicti tres consules<br />

scilicet Guido Pagan<strong>el</strong>li et Pagan<strong>el</strong>lus quondam Tignosi atque<br />

H<strong>en</strong>rigus quondam Brunichi ordinaverint v<strong>el</strong> ordinari fecerint<br />

v<strong>el</strong> <strong>la</strong>udaverint v<strong>el</strong> constituere voluerint <strong>de</strong> facto casalinorum<br />

suprascripti podii <strong>de</strong> Maggiano a fossis in sursum ullo modo<br />

v<strong>el</strong> ing<strong>en</strong>io ad p<strong>en</strong>am c<strong>en</strong>tum librarum optimi arg<strong>en</strong>ti et<br />

consulum et treguanorum pres<strong>en</strong>tium et futurorum Luce<br />

v<strong>el</strong> alterius potestatis que <strong>Luca</strong>m distringeret. Quod actum<br />

est Luce intus vid<strong>el</strong>icet canonicam predicte ecclesie Beati<br />

Sancti Martini pres<strong>en</strong>tibus Guili<strong>el</strong>mo Notario et Palmerio <strong>de</strong><br />

Flor<strong>en</strong>tia filio quondam (espacio b<strong>la</strong>nco) testibus specialiter<br />

ad hoc convocatis et <strong>el</strong>ectis.<br />

Insuper postea [anno] Millesimo C<strong>en</strong>tesimo Octuagesimo<br />

nono, octavo idus novembris, indictione octava, Cristofanus<br />

quondam Ro<strong>la</strong>ndi per cartam quam in sua <strong>de</strong>tinebat manu<br />

investivit Guidonem quondam Pagan<strong>el</strong>li recipi<strong>en</strong>tem hanc<br />

investitionem pro se et pro Pagan<strong>el</strong>lo quondam Tignosi <strong>de</strong><br />

Boçano et H<strong>en</strong>rigo Brunichi sociis suis in predicto consu<strong>la</strong>tu<br />

atque ei solempni stipu<strong>la</strong>tione promisit t<strong>en</strong>ere et observare<br />

omni tempore firmum et ratum quicquid ipsi ordinaverint<br />

v<strong>el</strong> ordinari fecerint ut dictum est <strong>de</strong> facto casalinorum<br />

suprascripto pogii sub predictis p<strong>en</strong>is omnibus. Quod factum<br />

est Luce subtus porticum ecclesie Sancti Bartholomei ad<br />

Gallum pres<strong>en</strong>tia Nivecati missi et Bartolomei <strong>de</strong> Porta<br />

Sancti Donati.<br />

Post hec vero ea<strong>de</strong>m anno scilicet tertio nonas <strong>de</strong>cembris<br />

Palcius filius Corsi, Francardus filius Martini, Vecchius<br />

Bongialvini, Bernardinus quondam M<strong>en</strong>cucii consules <strong>de</strong><br />

predicto loco Maggiano vid<strong>el</strong>icet habitantium ipsius loci<br />

cum cons<strong>en</strong>su et parabo<strong>la</strong> vicinorum infra <strong>de</strong>scriptorum et<br />

ipsi vicini vid<strong>el</strong>icet Bifolcus quondam Cigoli, Gulpin<strong>el</strong>lus<br />

quondam Vitalis, Vecchius quondam B<strong>el</strong>li, Arrigettus<br />

quondam Johannis, Amicus quondam Lanciar<strong>el</strong>li, Parrocus<br />

quondam Johannis, Boccaccius quondam Arcarii, Gerardinus<br />

quondam M<strong>en</strong>cuccii, Bonaccursus filius C<strong>la</strong>v<strong>el</strong>li, T<strong>en</strong>ese filius<br />

Bongialvini, Bonaccursus filius Travalii, Gerardinus quondam<br />

M<strong>en</strong>chii, Martinus quondam Rustichi, Pandolfinus quondam<br />

Bornecti, Vitalis filius Parrochi, Gratianus quondam Ubert<strong>el</strong>li,<br />

Ugolinus quondam M<strong>en</strong>chii, Bernarduccius filius Viviani,<br />

Falcianus Aldobrandini, Scartus V<strong>en</strong>tura filius Vecchii,<br />

Bongialvinus, Corsus quondam Boni, Pierus quondam Boni,<br />

Lambertus heres Bongialvini, Johannes quondam Dom<strong>en</strong>ichi,<br />

Moricone filius Car<strong>el</strong>li, Apparecchiatus, Val<strong>en</strong>tinus filius<br />

Boccaccii, Vecchius quondam M<strong>en</strong>cuccii, Ardiccione,<br />

Riccius quondam Martin<strong>el</strong>li, Riccius quondam Pancaldi,<br />

Dominicus quondam Albonetti, Travallius, Amicus quondam<br />

Mattuccii, Car<strong>el</strong>lus quondam Johan<strong>el</strong>li, Thabulinus quondam<br />

Gerardi, Baldin<strong>el</strong>lius quondam Martini, Arrigettus quondam<br />

Dominichi, Vil<strong>la</strong>nus quondam Andree, Bonus filius Petri et<br />

Pierus quondam Geraldini et Guido quondam Ardiccionis et<br />

Bernardus filius Thabulini atque pro Persignanus filius C<strong>la</strong>v<strong>el</strong>i,<br />

omnes isti et predicti consules cum eorum voluntate pres<strong>en</strong>tes<br />

etiam eis omnibus sollempni stipu<strong>la</strong>tione promiserunt predicto<br />

H<strong>en</strong>rigo Brunichi recipi<strong>en</strong>ti pro se et sociis suis memoratis<br />

quod ipsi t<strong>en</strong>ebunt et observabunt omni tempore firmum<br />

et incorruptum quicquid predicti Guido et Pagan<strong>el</strong>lus<br />

217<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

atque H<strong>en</strong>rigus Brunichi 2 consules consortum suprascripti<br />

podii ordinaverint v<strong>el</strong> ordinari fecerint ut supra dictum est<br />

sub predictis p<strong>en</strong>is firmis man<strong>en</strong>tibus <strong>de</strong> predicto pacto<br />

casalinorum ad cuius et pro quo memoriam hec scripta<br />

composita sic inv<strong>en</strong>iuntur. Quod factum est sub portici<br />

ecclesie Sancti Andree site in predicto loco Maggiano coram<br />

Simeone filio Saravil<strong>la</strong>ni et Boraco quondam Bornecti <strong>de</strong><br />

Arliano.<br />

Ad hec etiam eo<strong>de</strong>m anno, octavo idus <strong>de</strong>cembris, Gallus<br />

<strong>de</strong> Magiano promisit similiter ut alii suprascripto Herrigo<br />

Brunichi observare ut dictum est per omnia superius. Actum<br />

Luce prope ecclesia Sancti Georgii minoris sub porticu<br />

Alquini. Pres<strong>en</strong>tia Bonaccursi quondam Ro<strong>la</strong>ndi atque<br />

Ant<strong>el</strong>mini quondam B<strong>el</strong>li <strong>de</strong> Fossa Natalis.<br />

Ex inferiori hoc qui<strong>de</strong>m additum est vid<strong>el</strong>icet Millesimo<br />

C<strong>en</strong>tesimo Nonagesimo pridie kal<strong>en</strong>das Januarii indictione<br />

octava. Ego etiam Ro<strong>la</strong>ndus notarius ivi ad Sancti Petrum <strong>de</strong><br />

Curte cum H<strong>en</strong>rigetto Brunichi et ibi prope ipsam ecclesiam<br />

Sancti Petri, Pagan<strong>el</strong>lus quondam Tignosi <strong>de</strong> Boçano <strong>de</strong>dit<br />

parabo<strong>la</strong>m ipsi H<strong>en</strong>rigo recipi<strong>en</strong>ti eam et pro se et Guidone<br />

Pagan<strong>el</strong>li abs<strong>en</strong>te ut ipsi ambo cum sua voluntate et parabo<strong>la</strong><br />

et accordam<strong>en</strong>to dicant et ordin<strong>en</strong>t <strong>de</strong> suprascripto facto,<br />

pres<strong>en</strong>tia Sciabordati et Morro<strong>el</strong>li. Quapropter nos prefati<br />

Guido Pagan<strong>el</strong>li et H<strong>en</strong>rigus Brunichi exhibito nobis<br />

accordam<strong>en</strong>to suprascripti Pagan<strong>el</strong>li ut dictum est et receptis<br />

ad invicem investitionibus et promissionibus in supernis<br />

d<strong>en</strong>otatis provisa et b<strong>en</strong>e cognita utilitate commoda totius<br />

comunis populi <strong>de</strong> Magiano tam dominorum quam rusticorum<br />

sic dicimus <strong>la</strong>udamus volumus et ordinamus vid<strong>el</strong>icet quod<br />

homines Sancti Martini et casalini eis assignati pro suprascripta<br />

ecclesia in suprascripto cast<strong>el</strong>lo sive podio <strong>de</strong> Maggiano sint<br />

suprascripte ecclesie Sancti Martini in proprietate et alodio<br />

et donatione et illud i<strong>de</strong>m ius et actionem habeant in eis sicut<br />

primo habebant per omnia quando se et un<strong>de</strong> se levaverunt.<br />

Item volumus que carbonarie et fundi carbonarie et munitiones<br />

que modo ibi sunt v<strong>el</strong> inantea fuerint cum accordam<strong>en</strong>to<br />

omnium v<strong>el</strong> partis maioris consulum dominorum podii <strong>de</strong><br />

Maggiano secundum quod ipsi volverint ordinare ab alia<br />

parte aut qua non sunt modo sint in propietate soprascripti<br />

cast<strong>el</strong>li <strong>de</strong> Maggiano. Item quod volumus et ordinamus quod<br />

omnes illi casalini qui modo sunt presi et <strong>de</strong>signati sunt<br />

illorum dominorum eorumque heredum quibus v<strong>el</strong> quorum<br />

hominibus sunt jam assignati in proprietate et alodio sicut<br />

erant primo un<strong>de</strong> se levaverunt et homines sint eorum sicut<br />

erat prius quando et un<strong>de</strong> se levaverunt et hoc i<strong>de</strong>m int<strong>el</strong>ligatur<br />

<strong>de</strong> hominibus ecclesie eius<strong>de</strong>m S. Martini. Itemque volumus<br />

que totum aldium quod remanet infra carbonarias sit et<br />

remaneat ad comunem utilitatem dominorum ipsius loci qui<br />

juratum hab<strong>en</strong>t sacram<strong>en</strong>tum v<strong>el</strong> jurabunt <strong>de</strong> consortatico et<br />

ipsium cast<strong>el</strong>li. Item volumus et ordinamus quod vie sicut sunt<br />

modo <strong>de</strong>signate sint perpetuo publice et stabiles m<strong>el</strong>iorando<br />

et non peiorando ad comunem utilitatem suprascripti cast<strong>el</strong>li<br />

v<strong>el</strong> secundum quod omnes consules dominorum v<strong>el</strong> maiores<br />

<strong>de</strong> eo<strong>de</strong>m loco voluerint locare v<strong>el</strong> ampliare item et si aliquis<br />

homo erat alo<strong>de</strong>rius ubi pro habitabat <strong>la</strong>udamus ut sit alo<strong>de</strong>rius<br />

in predicto cast<strong>el</strong>lo et habet per suo allodio et propietate<br />

casalino sibi assignato unum v<strong>el</strong> plures suprascripto loco sint<br />

aliquo restauro. Item volumus et ordinamus quod casalinus<br />

qui est datum et assignatum a Cristofano quondam Ro<strong>la</strong>ndi<br />

sit eius proprietas et alodium et heredum sine aliquo restauro.


Apéndice docum<strong>en</strong>tall<br />

Volumus et preterea et <strong>la</strong>udamus atque ordinamus que hec<br />

omnia valeant per <strong>la</strong>udam<strong>en</strong>tum sive per ordinam<strong>en</strong>tum v<strong>el</strong><br />

per utrumque.<br />

Quod factum est infra <strong>Luca</strong>na civitatem juxta domum<br />

suprascripti Guidonis Pagan<strong>el</strong>li, pres<strong>en</strong>tibus Ant<strong>el</strong>min<strong>el</strong>lo<br />

quondam Ant<strong>el</strong>mini, Ubaldo eius filio, Pagan<strong>el</strong>lo filio<br />

Ubert<strong>el</strong>li, Panigni, Gottifredo filio Armanni atque Rainero<br />

quondam Corsi Bacchefanglio et aliis. Dominice Nativitatis<br />

anno Millesimo C<strong>en</strong>tesimo Nonagesimo pridie kal<strong>en</strong>das<br />

Jannuariis indictione Octava.<br />

Ro<strong>la</strong>ndus sacri pa<strong>la</strong>tii ju<strong>de</strong>x et notais his omnibus interfui et<br />

hec omnia. Memoria causa in publica re<strong>de</strong>gi scripturam.<br />

1230 - Marzo - 17, Ad Fornacem<br />

3<br />

Everardo <strong>de</strong> Estat, vicario d<strong>el</strong> emperador Fe<strong>de</strong>rico<br />

II, impone a <strong>la</strong> Comuna <strong>de</strong> Pistoia una multa <strong>de</strong><br />

L. 200 por los daños, injurias e inc<strong>en</strong>dios que<br />

estos han ocasionado a «hominibus et personis vallis<br />

Ariani», concedi<strong>en</strong>doles <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> residir <strong>en</strong><br />

Valdinievole, <strong>en</strong> Nievole y San Miniato.<br />

A. Pergamino, 40x27cm, Archivio di Stato di Pistoia,<br />

Capitoli 1, 134v-135r 3<br />

a. Q. SANTOLI 1915: 196-7, doc. 282 (edicción d<strong>el</strong> regesto).<br />

In Christi nomine am<strong>en</strong>. Dominus Everardus <strong>de</strong> Estat<br />

cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nus Sancti Miniatis, d<strong>el</strong>egatus domini Rainaldi<br />

ducis Spoleti legati in Tuscia domini Fre<strong>de</strong>rici Dei gratia<br />

Romanorum imperatoris semper augusti Jerusalem et Sicilie<br />

Regis, asserem se superiorem habere mandatum speciale a<br />

dominis imperatore et duce predictis scilicet <strong>de</strong> recipi<strong>en</strong>da<br />

satisfactione pro dominis imperatore et duce predictis et<br />

fisco et pro se ipso, a comuni Pistorir, <strong>de</strong> dannis, injuriis,<br />

inc<strong>en</strong>diis sive vastis datis sive il<strong>la</strong>tis a Pistori<strong>en</strong>sibus et<br />

comunis Pistori<strong>en</strong>sis hominibus et personis Vallis Ariani tam<br />

in personis quam rebus, et specialiter personis <strong>de</strong> Pontito,<br />

Sc<strong>la</strong>ppa, Lignana, Terrathana, Cast<strong>el</strong>uchio, Sorana, Carsciana,<br />

Casabasciana et castro S. Quirici et pertin<strong>en</strong>tiis eorum <strong>de</strong><br />

locorum tam in personis et castris et villis et locis predictarum<br />

personarum et pertin<strong>en</strong>tiis suis quam etiam <strong>de</strong> predictis<br />

et possessionibus suis in possessionibus et rebus ipsarum<br />

personarum et dictorum castrorum vil<strong>la</strong>rum et locorum et<br />

<strong>de</strong> remict<strong>en</strong>dis ipsis pistori<strong>en</strong>sibus et Comuni pistori<strong>en</strong>sis<br />

omnibus iniuiriis dannis vastis et inc<strong>en</strong>diis predictis et<br />

omnibus et singulis que orir<strong>en</strong>tur v<strong>el</strong> poss<strong>en</strong>t ex predictis oriri<br />

et <strong>de</strong> captivis ei<strong>de</strong>m domino Everardo restitu<strong>en</strong>dis quos dictum<br />

comune habuit <strong>de</strong> dictis locis v<strong>el</strong> aliquo eorum consessus<br />

fuit coram me Vethoso notarius et testibus infrascriptis<br />

etiam pro dictis dominis imperatore ac duce ac fisco et se<br />

218<br />

ipso et pro imperio et pro personibus omnibus et singulis<br />

dictarum terrarum et locorum satisfactum esse pl<strong>en</strong>arie et in<br />

omnibus et pro omnia et in totum <strong>de</strong> omnibus et in omnibus<br />

et singulis et quolibet predictorum a domino Jacopo <strong>de</strong> Burgo<br />

Pistori<strong>en</strong>si potestate satisfaci<strong>en</strong>te vice et nomine Comunis<br />

Pistori<strong>en</strong>sis et pro omnibus et singulis personis civitatis et<br />

districtos pistori<strong>en</strong>sis, tiberans et absolv<strong>en</strong>s in totum pro<br />

iam dictis domini imperatore ac duce et fisco et imperio<br />

et pro se ipso, et pro omnibus et singulis personis Vallis<br />

Ariani et specialiter personis omnibus et singulis dictarum<br />

terrarum nominatarum Comune Pistori<strong>en</strong>ses et omnes et<br />

singulos pistori<strong>en</strong>ses tam civitatis quam districtus pistori<strong>en</strong>sis<br />

<strong>de</strong> predictis omnibus et singulis dannis injuriis inc<strong>en</strong>diis, et<br />

vastis et aliis predictis et omnibus aliis que orir<strong>en</strong>tur v<strong>el</strong> oriri<br />

seu emergere poss<strong>en</strong>t ex predictis v<strong>el</strong> aliquo predictorum seu<br />

eorum v<strong>el</strong> alicuius eorum occasione; et <strong>de</strong> omnibus juribus<br />

et actionibus et petitionibus seu obligationibus quas dominus<br />

imperator v<strong>el</strong> imperium aut fiscus suis dux predictus aut ipse<br />

dominus Everardus v<strong>el</strong> persone singu<strong>la</strong>riter v<strong>el</strong> universaliter<br />

Vallis Ariani et dictarum terrarum nominatarum habeant v<strong>el</strong><br />

habere vi<strong>de</strong>buntur adversus Comune Pistori<strong>en</strong>se et omnes<br />

v<strong>el</strong> singulos Pistori<strong>en</strong>ses v<strong>el</strong> sui districtus personas per<br />

prefatis iniuriis dannis vastis inc<strong>en</strong>diis et aliis supradictis<br />

v<strong>el</strong> eorum occasione aut alicuius eorum et <strong>de</strong> predictis<br />

omnibus et singulis tam pro dominis imperatore et duce<br />

predictis et imperio et fisco et etiam pro se ipso quam pro<br />

personis omnibus et singulis Vallis Ariani et nominatis<br />

personis dictarum terrarum supra nominatarum fecit ipsi<br />

domino Jacopo potestatis pistori<strong>en</strong>si recipi<strong>en</strong>ti vice et nomine<br />

Comunis Pistori<strong>en</strong>sis et omnium et singu<strong>la</strong>rium personarum<br />

ipsius comunis et sui districtus in terris earum negotium et vice<br />

ger<strong>en</strong>ti finem refutationem propositionem transactionem et<br />

pactum <strong>de</strong> cetero <strong>de</strong> non pet<strong>en</strong>do promutes <strong>de</strong> domini Everardo<br />

pro stipu<strong>la</strong>tionem sollepne ei<strong>de</strong>m domino Jacobo potestati<br />

recipi<strong>en</strong>ti vice et nomine comunis Pistori<strong>en</strong>sis et omnium et<br />

singu<strong>la</strong>rum personarum civitatis et districtus pistori<strong>en</strong>sis et<br />

predicta omnia et singu<strong>la</strong> et quodlibet predictarum semper<br />

firma et rata habere et t<strong>en</strong>ere et contra non facere nec factum<br />

habere et dictum comune Pistorie et personas omnes ipsius<br />

comunis et sui districtus <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>re et exbrigare <strong>de</strong> omnibus et<br />

singulis predictis ab omni persona et loco. Et se ita facturum<br />

et curaturum quod domini imperator et dominus dux predicti<br />

et imperator et fiscus et qu<strong>el</strong>ibet persona <strong>de</strong> curia domini<br />

imperatoris et successores eius<strong>de</strong>m domini Everardi in dicta<br />

cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nie seu d<strong>el</strong>egatione prefata et infrascripta omnia et<br />

singu<strong>la</strong> firma et rata semper habunt et t<strong>en</strong>ebunt et contra<br />

non faci<strong>en</strong>t nec fieri faci<strong>en</strong>t in totum v<strong>el</strong> in partem sive<br />

particu<strong>la</strong>m et quod acquiret a dominis imperatore et duce<br />

predictis litteras speciales sive rescripta munitas et munita<br />

eorum sigillis confirmationis et omologationis in omnibus<br />

et <strong>de</strong> omnibus et super omnibus predictis et singulis et quod<br />

ipsas litteras sive rescripta confirmationis et omologationis<br />

dabit i<strong>de</strong>m dominus Everardus v<strong>el</strong> dari faciet Comuni<br />

Pistori<strong>en</strong>si hinc ad Kal<strong>en</strong>das Julii proximas, v<strong>el</strong> antea, si<br />

fieri poterit. Item concessit et <strong>de</strong>dit ipse dominus Everardus<br />

pro dominis Imperatore et duce predictis et imperio et pro<br />

se ipso et suis successoribus ei<strong>de</strong>m potestati pistori<strong>en</strong>si<br />

recipi<strong>en</strong>ti pro ipso Comuni Pistori<strong>en</strong>sis et omnibus et singulis<br />

personis eius<strong>de</strong>m comunis et sui districtus pl<strong>en</strong>am et liberam<br />

et specialem fidantiam et securitatem eundi, standi, morandi<br />

et re<strong>de</strong>undi cum personis et rebus quibuscumque per totam<br />

Valle Neule sive Nievore et Sanctum Miniatum et fortiam et


districtum castri Sancti Miniatis et per omnem aliam fortiam<br />

et districtum imperii. Que omnia et singu<strong>la</strong> prormisit dominus<br />

cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nus sollempni stipu<strong>la</strong>tione ipsi potestati Pistori<strong>en</strong>si<br />

recipi<strong>en</strong>ti pro ipso comuni et singulis personis eius<strong>de</strong>m<br />

comunis et sui districtus att<strong>en</strong><strong>de</strong>re facere et observare et<br />

contra nullo modo v<strong>en</strong>ire Alioquin promisit sollemniter et<br />

conv<strong>en</strong>it dare ipsi potestati Pistori<strong>en</strong>si recipi<strong>en</strong>ti vice et<br />

nomine dicti comunis p<strong>en</strong>e nomine mille marcas boni et<br />

puri arg<strong>en</strong>ti et omnia danna resarcire que ipsum Comune ac<br />

pistori<strong>en</strong>sis, propterea pater<strong>en</strong>tur et p<strong>en</strong>a soluta et dannis<br />

resarcitis ultra predicta et infrascripta omnia et p<strong>en</strong>e promissio<br />

perpetuam obtineant firmitatem et pro hiis omnibus et singulis<br />

observandis I<strong>de</strong>m dominus cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nus obligavit se et suos<br />

here<strong>de</strong>s et bona ipsi potestati recipi<strong>en</strong>ti pro dicto comuni<br />

r<strong>en</strong>untia omni exceptioni et juris auxilio tam g<strong>en</strong>eraliter<br />

quam specialiter super predictis omnibus et nominatim fori<br />

privilegio. Qua prope dictus domini cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nus recepit in<br />

veritate ut fuit confessus a predicta potestate pistori<strong>en</strong>si<strong>en</strong>sis<br />

satisfaci<strong>en</strong>te sibi et solv<strong>en</strong>te nomine iamdicti comunis et<br />

omnium et singu<strong>la</strong>rium personarum dictis comunis et sui<br />

districtus duc<strong>en</strong>tas libras bonorum d<strong>en</strong>ariorum pisanorum<br />

r<strong>en</strong>untia super hoc esceptioni insolute et non numerate pecunie<br />

quas tantum duc<strong>en</strong>tas libras in contin<strong>en</strong>ti praecepit i<strong>de</strong>m<br />

dominus cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nus solvi domino Lazario filio Janu<strong>en</strong>sis <strong>de</strong><br />

Piscia suo vicecomiti tunc pres<strong>en</strong>ti ad hec autem predictus<br />

dominus Lazarius vicecomes et dominus Robertus iu<strong>de</strong>x <strong>de</strong><br />

Sancta Maria in Monte principales et suo proprio nomine<br />

promiserunt et conv<strong>en</strong>iterunt sollempni stipu<strong>la</strong>tione utque<br />

in solidum iam dicte potestati Pistorie, recipi<strong>en</strong>ti nomine<br />

comunis Pistori<strong>en</strong>sis et omnium et singu<strong>la</strong>rium personarum<br />

dicti comunis et sui districtus se ita facturos et curaturos quos<br />

dictus dominus cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nus hinc ad Kal<strong>en</strong>das Julii proximi<br />

acquiret a domino imperatore et domino duce predictus<br />

litteras speciales sive rescripta munitas et munita eorum<br />

sigillis sedis dominorum imperatoris et ducis confirmationis<br />

et omologationis <strong>de</strong> omnibus et super omnibus predictis<br />

et singulis et quod eas et ea dabit v<strong>el</strong> dari faciet comuni<br />

Pistori<strong>en</strong>si intra terminum memoratum. Quod totum si non<br />

feceri et non observaverint i<strong>de</strong>m dominus cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nus promisit<br />

et conv<strong>en</strong>iti dicti domini Lazarius et Robertus sollempniter<br />

uterque in solidum dare et solvere ipsi potestati Pistori<strong>en</strong>si<br />

recipi<strong>en</strong>ti et stipu<strong>la</strong>nti nomine dicti comunis p<strong>en</strong>e nomine<br />

mille marcas boni arg<strong>en</strong>ti et puri et se et suos here<strong>de</strong>s et<br />

omnia bona sua personalia et futura sic hoc obligaverunt<br />

dicte potestati Pistori<strong>en</strong>sis. recipi<strong>en</strong>ti pro dicti comuni et<br />

r<strong>en</strong>untiatur super hoc fori privilegio et nomina constit et<br />

aut<strong>en</strong>tem <strong>de</strong> duobus res et omni alie exceptoris et iuris<br />

auxilio. Actum in valle Neule, juxta stratam publicam, propre<br />

locum ubi dicitur ad Fornacem. Anno domini MCCXXX.<br />

XVI Kal<strong>en</strong>das Aprilis, Indictioni tertia. Coram dominis<br />

Rainero iurisperito filio Spectareii et Lanfranco Infrangi<strong>la</strong>ste<br />

et Bonacurso quondam Upithini et domino H<strong>en</strong>rico milico<br />

dicte potestatis et domino Or<strong>la</strong>ndino <strong>de</strong> Maone et B<strong>el</strong>te<strong>de</strong>sco<br />

quondam Leonardi, testibus ad hec roggationem. Ego Vethosus<br />

prediciti apostolice sedis notaio atque tab<strong>el</strong>lis predictis interfui<br />

et ea omnia rogatu dictarum partium scribes in publicum<br />

re<strong>de</strong>gi et scripsi super inter lineas specialiter.<br />

219<br />

1238 - marzo - 14 Buggiano<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

4<br />

<strong>El</strong> concejo rural <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione realiza un pacto<br />

<strong>de</strong> unión con <strong>el</strong> <strong>de</strong> Buggiano, disponi<strong>en</strong>do que<br />

los habitantes <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarán a <strong>la</strong><br />

colina <strong>de</strong> Pietrabuona, don<strong>de</strong> fundarán un castillo,<br />

quedando sujetos a <strong>la</strong> mismas obligaciones que los<br />

<strong>de</strong> Buggiano. Estos, por su parte, co<strong>la</strong>borarán <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas d<strong>el</strong> castillo y conce<strong>de</strong>rán <strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong> sus posesiones, incluy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> pantano, a los<br />

<strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lione.<br />

A- Archivio Stato Fir<strong>en</strong>ze, Diplomatico, Comune di<br />

Buggiano<br />

B- edicciones: GALEOTTI 1659: 305-306; SPICCIANI 1992a,<br />

pp. 69-72<br />

In Dei nomine, am<strong>en</strong>. Omnibus audire vol<strong>en</strong>tibus seu<br />

leg<strong>en</strong>tibus sit publice manifestum quod dominus Iacopinus<br />

rector et potestas comunis <strong>de</strong> Castillione, <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>su et<br />

voluntate et auctoritate Duodi quodam Vil<strong>la</strong>ni, Tavernarii<br />

quodam Pedonis suorum consiliorum et Boncompagni quodam<br />

Petri, Guarini quondam Acursi, Bonaiute quondam Arincherii<br />

et Prese quondam Pedonis capitaneorum…itis ipsius comunis<br />

et ipsi i<strong>de</strong>m consiliarii et capitanei cum eo, vice et nomine<br />

comunitatis et universitatis <strong>de</strong> Castillionis, promiserunt et<br />

conv<strong>en</strong>erunt solempni stipu<strong>la</strong>tione domino Or<strong>la</strong>ndo Pagan<strong>el</strong>li<br />

<strong>de</strong> Uthano potestati et rectori di Buggiano, recipi<strong>en</strong>ti vice et<br />

nomine comunitatis et universitatis <strong>de</strong> Bugiano, quod ipsum<br />

comune di Castillioni seu homines <strong>de</strong> Castillioni v<strong>el</strong> maior<br />

pars eorum comunis ibunt ad habitandum et morandum in<br />

Colle Petreboni positum iuxta Bugianum: ibique faci<strong>en</strong>te<br />

habituria et domus eorum et habitabunt semper et in ipso<br />

podio comorabuntur; et stabunt ad unum comune simul cum<br />

comuni Bugiano et sub uno regimine seu ad unum regim<strong>en</strong><br />

potestarie v<strong>el</strong> consu<strong>la</strong>tus; et quodsolv<strong>en</strong>t cum hominibus<br />

<strong>de</strong> Bugiano datia, collectas, exactiones et prestationes et<br />

agnosc<strong>en</strong>t cum eis munera tam patrimonialia quam personalia;<br />

et faci<strong>en</strong>t omnia alia facta cum eis secundum quod facere<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong>t et t<strong>en</strong><strong>en</strong>tur facere homines cum eorum comuni; et<br />

nominabunt et dic<strong>en</strong>t se esse <strong>de</strong> Bugiano, ita quod comune<br />

<strong>de</strong> Castillioni et comune <strong>de</strong> Bugiano sint unum comune et<br />

app<strong>el</strong>letur seu dicatur Bugianum solumodo. Quapropter dictus<br />

dominus Or<strong>la</strong>ndus rector et potestas comunis Bugiani, <strong>de</strong><br />

cons<strong>en</strong>su et voluntate domini Giuffredi quondam Lanfranchi,<br />

Arrici quondam Vinciguerre, Raffacanis quondam Ugolini,<br />

Teteschi quondam Amichepti, Ubert<strong>el</strong>li quondam Ans<strong>el</strong>mini<br />

et Passamontis quondam Pandolfini, suorum consiliariorum,<br />

pro ipso comuni et ipsi consiliarii cum eo vice et nomine<br />

comunitatis et universitatis <strong>de</strong> Bugiano promiserunt et<br />

converunt sollempni stipu<strong>la</strong>tione predicte postestati <strong>de</strong><br />

Castillioni recipi<strong>en</strong>ti vice et nomine comunitatis et universitatis<br />

<strong>de</strong> Castillioni, quod comune et homines <strong>de</strong> Bugiano stabunt<br />

semper et morabauntur ad unum comune simul cum comuni<br />

<strong>de</strong> Castillioni et sub uno regimine potestarie v<strong>el</strong> consu<strong>la</strong>tus;<br />

et quod solv<strong>en</strong>t cum hominibus <strong>de</strong> Castillioni datia, collectas,<br />

exactiones, prestationes et agnosc<strong>en</strong>t cum eis munera tam<br />

patrimonialia quam personalia et faci<strong>en</strong>t omnia alia facta


Apéndice docum<strong>en</strong>tall<br />

cum eis secundum quod facere <strong>de</strong>b<strong>en</strong>t et t<strong>en</strong><strong>en</strong>tur facere<br />

homines cum eorum comuni; et nominabunt et dic<strong>en</strong>t se<br />

esse <strong>de</strong> Bugiano, ita quod comune <strong>de</strong> Bugiano et comune<br />

<strong>de</strong> Castillioni sint unum comune et app<strong>el</strong>letur seu dicatur<br />

Bugianum solumodo; et comunicabunt et comunicant ipsis<br />

hominibus <strong>de</strong> Castillioni culmatas quas habet comune <strong>de</strong><br />

Bugiano in palu<strong>de</strong> seu padule et omnes alias res que habet<br />

comune <strong>de</strong> Bugiano v<strong>el</strong> ad ipsum pertinet v<strong>el</strong> in futurum<br />

habebit, itaque omnes culmate predicte et res que nunc<br />

sunt specialiter v<strong>el</strong> erunt comunis <strong>de</strong> Bugiano sint <strong>de</strong><br />

cetero comunes inter homines <strong>de</strong> Castillioni et homines <strong>de</strong><br />

Bugiano. Dantes et conced<strong>en</strong>tes dicta potestas <strong>de</strong> Bugiano<br />

et dicti consiliarii <strong>de</strong> Bugiano vice et nomine comunitatis<br />

et universitatis <strong>de</strong> Bugiano predicte potestatio <strong>de</strong> Castillioni<br />

recipere vice et nomine comunitatis et universitatis et hominum<br />

<strong>de</strong> Castillioni lic<strong>en</strong>tiam intradi in t<strong>en</strong>utam et possessionem<br />

suprascriptarum rerum et culmatarum auctoritate ipsorum<br />

hominum <strong>de</strong> Castillioni ad hab<strong>en</strong>dum t<strong>en</strong><strong>en</strong>dum una cum<br />

comuni et hominibus <strong>de</strong> Bugiano et ad faci<strong>en</strong>dum exin<strong>de</strong><br />

quiquid eis cum comune <strong>de</strong> Bugiano facere p<strong>la</strong>cuerit. Item<br />

dicte potestates <strong>de</strong> Bugiano et <strong>de</strong> Castillioni et predicti<br />

consiliarii utriusque comunis cum eis, ita quod qu<strong>el</strong>ibet<br />

cum suis consiliariis pro suo comuni alteri recipi<strong>en</strong>ti vice et<br />

nomine sue comunitatis et universitatis, promisit sollempni<br />

stipu<strong>la</strong>tione concorditer facere fieri unum constitutum pro<br />

ipsis duobus comunibus, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong>t esse <strong>de</strong> cetero unum<br />

comune et <strong>el</strong>igere unam potestatem seu consules qui regant<br />

et conducant predictos homines <strong>de</strong> Castillioni et <strong>de</strong> Bugiano<br />

pro uno comuni et secundum quod unum comune. Item<br />

dicta potestas et consiliarii <strong>de</strong> Bugiano vice et nomine<br />

dicte comunitatis et univrtistatis <strong>de</strong> Bugiano promiserunt<br />

et conv<strong>en</strong>erunt sollempni stipu<strong>la</strong>tione predicte potestati <strong>de</strong><br />

Castillioni recipi<strong>en</strong>ti vice et nomine comunitatis et universitatis<br />

<strong>de</strong> Castillioni quod comune et homines <strong>de</strong> Bugiano solv<strong>en</strong>t<br />

cum hominibus <strong>de</strong> Castillioni <strong>de</strong> pretio podii seu montis<br />

<strong>de</strong> Colle Petreboni illis quorum est, postquam comune <strong>de</strong><br />

Castillioni ipsum comperabit et <strong>de</strong> pretio quod homines<br />

<strong>de</strong> Castillioni dabunt curie propter dictam mutationem<br />

hominum <strong>de</strong> Castillioni seu concessionem mutationis v<strong>el</strong><br />

propter predicta superius dicta it quod continget eos per<br />

libram, ita quod totum pretium dicti podii seu montis et<br />

illud quod solveretur curie pro predicta mutatione hominum<br />

<strong>de</strong> Castillioni solvatur ad hominibus utriusque comunis<br />

secundum quod continget eos per libram suorum bonorum;<br />

et ipsum podium seu mons sit postmodum totus hominum <strong>de</strong><br />

Castillioni; et quod comune et homines <strong>de</strong> Bugiano iuvabunt<br />

personaliter et cum eorum bestiis homines <strong>de</strong> Castillioni<br />

reducere domos eorum, scilicet lignamina et coperturas in<br />

dictum Collem Petreboni seu ad dictum Collem Petreboni<br />

ad inquisitionem potestatis <strong>de</strong> Castillioni, et facere foveas<br />

seu carbonarias circa ipsium, podium <strong>de</strong> Colle Petreboni;<br />

et quod faci<strong>en</strong>t et curabunt ita quod homines et persone <strong>de</strong><br />

Bugiano que hab<strong>en</strong>t terras a summitate podii seu montis <strong>de</strong><br />

Colle Petreboni secundum quod prot<strong>en</strong>ditur via Mercatalis<br />

veteris versus ori<strong>en</strong>tem musque ad rivum <strong>de</strong> Gambaraio<br />

et usque ad terram B<strong>en</strong>v<strong>en</strong>uti Rustichi, et ex alio <strong>la</strong>tere<br />

montis seu podii suprascripti usque ad Molinum <strong>de</strong> Loro; a<br />

summitate montis predicti conced<strong>en</strong>t et dabunt hominibus<br />

<strong>de</strong> Castillioni ipsas terras in affictum, ad illud affictum in<br />

redd<strong>en</strong>dum hominibus <strong>de</strong> Bugiano, quorum ipse terre sunt,<br />

secundum quod duo homines, unus <strong>de</strong> Bugiano et alius <strong>de</strong><br />

Castillioni, arbitrabuntur et statu<strong>en</strong>t, preter vineas et oliveta,<br />

220<br />

qui homines <strong>el</strong>igantur per potestatem comunis futuram; et<br />

quod ipsi homines <strong>de</strong> Bugiano quibus red<strong>de</strong>tur affictum<br />

v<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t dictis hominibus <strong>de</strong> Castillioni quandocumque in<strong>de</strong><br />

fuerint requisti et quilibet eorum illi persone que red<strong>de</strong>t<br />

ei affictum, starium dicti afficti et rem un<strong>de</strong> red<strong>de</strong>tur iure<br />

proprii pro pretio solidos L tantum. Et quod comune et<br />

homines <strong>de</strong> Bugiano conced<strong>en</strong>t hominibus <strong>de</strong> Castillioni vias<br />

neccesarias eis in dicto monte seu podio et in p<strong>la</strong>no, per<br />

quas dicti homines et personas <strong>de</strong> Castillioni cum bestiis<br />

et aliis eourm rebus libere possint semper ire et reddire; ad<br />

voluntatem eorum possint tam<strong>en</strong> ex pacto et ex conv<strong>en</strong>tione<br />

dicti homines <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lioni habere in dicto podio seu monte<br />

<strong>de</strong> Colle Petreboni ecclesiam propriam; ad voluntate hominum<br />

<strong>de</strong> Castillioni hoc etiam acto inter partes quod si aliquod<br />

casam<strong>en</strong>tum remanserit vacuum in dicto podio postquam<br />

homines <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lioni iuverit ad habitandum et fecerint<br />

habituria in dicto podio seu monte <strong>de</strong> Colle Petreboni,<br />

quod illud casam<strong>en</strong>tum vacuum comune <strong>de</strong> Bugiano possit<br />

dare et assignare quicumque voluerit que inv<strong>en</strong>erit illuc ad<br />

habitandum. Que omnia et singu<strong>la</strong> dicte potestates et consiliarii<br />

utriusque comunis vice et nomine dictarum comunitatum<br />

ad invicem inter se promiserunt adt<strong>en</strong><strong>de</strong>re et observare et<br />

facere et contra in aliquo non v<strong>en</strong>ire. Alioquin promiserunt<br />

sibi ad invicem et nomine dictarum comunitatum solvere et<br />

dare nomine p<strong>en</strong>e et pro p<strong>en</strong>a c<strong>en</strong>tum marchas arg<strong>en</strong>ti boni;<br />

quam p<strong>en</strong>am pars seu il<strong>la</strong> comunitas que predictas omnia<br />

et singu<strong>la</strong> non observaret et non att<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>de</strong>ret v<strong>el</strong> contra in<br />

aliquo v<strong>en</strong>iret alteri parti seu comunitati solvere t<strong>en</strong>eatur et<br />

<strong>de</strong>beat; et p<strong>en</strong>a data et soluta v<strong>el</strong> non, suprascripta omnia<br />

et singu<strong>la</strong> et p<strong>en</strong>e promissio in sua permaneant firmitate ita<br />

quod in singulis capitulis predictis dicta pnea committatur et<br />

possit exigi; et pro predictis omnibus et singulis observandis<br />

et adimpl<strong>en</strong>dis, obligaverunt se ad invicem dicte potestates<br />

et consiliarii vice et nomine predictarum comunitatum, et<br />

r<strong>en</strong>untiaverunt dicte potestates et consiliarii omni iuri et<br />

legum auxilium quo v<strong>el</strong> quibus se posset <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>re v<strong>el</strong> tueri<br />

a predictis v<strong>el</strong> aliquo predictorum. Actum prope forum <strong>de</strong><br />

Bugiano iuxta capannam Fortis <strong>de</strong> Stignano coram Albertino<br />

notario, Or<strong>la</strong>nduccio filio Or<strong>la</strong>ndi, Compagno filio P<strong>el</strong>legrini,<br />

Riccomo quondam Riccomi et Arlocto quondam Guntardi ad<br />

hec vocatis testibus. Anno Domini nativitatis MCCXXXVIII<br />

pri<strong>de</strong> Ydus martii, indictione un<strong>de</strong>cina.<br />

Forestanus iu<strong>de</strong>x atque notarius domini imperatoris ad<br />

hec interfui et publice scripsi <strong>de</strong> voluntate et mandato<br />

suprascriptorum rectorum et eorum consiliorum et in loco<br />

ubi dicitur rivum propria manu abrasi.5<br />

Manuscrito redactado <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII que conserva<br />

un opúsculo titu<strong>la</strong>do “Notizie di alcune famiglie<br />

e signori di cast<strong>el</strong>li n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di Lucca e dove<br />

abitassero, tratto da una crónica di Ser Pietro di<br />

Berto lucchese”, escrita <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1497 y hoy perdida,<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> fondo d<strong>el</strong> Canonico Pietro Pera y<br />

fechado 1838.<br />

A. Cua<strong>de</strong>rnillo cartáceo, Biblioteca Gubernativa <strong>de</strong> <strong>Luca</strong>,<br />

manuscrito 1639<br />

A. ANDREUCCI 1966: 42; MATRAJA 1843: 21 SS.


Notizie di alcune famiglie e signori di cast<strong>el</strong>li n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

di Lucca e dove abitassero, da una Cronica antica di Ser<br />

Piero di Berto Lucchese scritta n<strong>el</strong> 1497<br />

1 Advocati, questi furono signori d<strong>el</strong> cast<strong>el</strong>lo di Materaia que<br />

si dicea Colle di Pozzo e di tutta Matraia, et di Rabi<strong>el</strong> funno<br />

s<strong>en</strong>za dubio antichisimi g<strong>en</strong>tili homini et signori di qu<strong>el</strong>lo<br />

luogo, dove prima preso origia et dove fece <strong>la</strong> prima casa<br />

r<strong>en</strong>d<strong>en</strong>do grazia a Dio che l’avea condutto in paese secondo<br />

lo sua animo et di questa casa in molti statuti che si facevano<br />

in Lucca sempre si dicea salva <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>gli advocati, et li<br />

loro honore. Le loro casa, et <strong>la</strong> chiesa era al canto <strong>de</strong> Servi<br />

verso S Martino dove è S Mich<strong>el</strong>etto.<br />

2. Antermin<strong>el</strong>li, furono anticam<strong>en</strong>te signori di Monteggiori<br />

le loro case erano da S Bartolomeo a S Donnino funno assai<br />

e pot<strong>en</strong>ti. La torre è in sul canto d<strong>el</strong><strong>la</strong> strada su a S Maria<br />

in via e S Bartolomeo dove sono appese le manete que<br />

t<strong>en</strong>ea Uguccione d<strong>el</strong><strong>la</strong> Fagio<strong>la</strong>. Fu Castruccio di Castraccani<br />

Ant<strong>el</strong>min<strong>el</strong>li li quale fu signori di Lucca, <strong>de</strong> Pisa, <strong>de</strong> Luni<br />

e di Pistoria.<br />

3. Brancallianesi, furono signori d<strong>el</strong><strong>la</strong> Brancagliana tra<br />

Capezzano e Pedogna. La loro torre e casa è in curte di S<br />

Giusto al<strong>la</strong>to a Gigli.<br />

4. Corvaresi, stavano dove oggi è <strong>la</strong> chiesa <strong>de</strong> Servi Guidi<br />

dov’è lo chiostro era loro case e torri, e ci anno <strong>la</strong> loro<br />

chiesa, dov’è <strong>la</strong> Compagna che si chiama di Sto Lor<strong>en</strong>zo <strong>de</strong><br />

Corvaresi, questi funno grandi signori et di grandi lignaggio<br />

erano Signori di Corvara in Vicaria di Versilia, ma l’anno<br />

1232 v<strong>el</strong> circa essi tempi certi nobili loro par<strong>en</strong>ti li quali<br />

avitavano in La Corvara, quali fussero le cagioni non lo<br />

so rib<strong>el</strong><strong>la</strong>rono <strong>el</strong>so cast<strong>el</strong>lo da Lucca <strong>el</strong>egonsi con li Pisani<br />

contro Lucca , et li Proditori funno lo V<strong>el</strong>tro et Gardiferro<br />

et Ameriu et Cadibue et altri nobili qu<strong>el</strong>i sono nominati in<br />

li statuti rib<strong>el</strong>li et li loro b<strong>en</strong>i confiscati et Lucca campeggio<br />

<strong>la</strong> Corvara et sacquistol<strong>la</strong> et per tali rib<strong>el</strong>lioni di molti nobili<br />

di Versilia <strong>Luca</strong> hedifico Pietrasanta e Campomaiore di<br />

Camajori et disfece <strong>la</strong> fortezza dalli g<strong>en</strong>tiluomini<br />

5. Li nobili et Signori di Fillungo, erano esso al<strong>la</strong> Brancagliana<br />

questi erano molti. Le loro case et torri erano da S Lucia<br />

verso Fillungo<br />

6. Li nobili et Signori d<strong>el</strong><strong>la</strong> Brancagliana tra Pedona et<br />

Fillungo, <strong>la</strong> torre et casa loro in Contrada di S Giusto tra <strong>la</strong><br />

casa di Giglo e <strong>la</strong> mia [dice l’autore d<strong>el</strong><strong>la</strong> cronica]<br />

7. Stregho furono <strong>de</strong>tti li nobili di cast<strong>el</strong>lo Aghinolfi et<br />

Montignoso discesi dal Rosso et <strong>la</strong> loro torre era in queste<br />

angule di Borgho e finita in questi tempo <strong>la</strong> loro casata.<br />

8. Li nobili di Monteb<strong>el</strong>lo et di Lombrici.<br />

9. Li nobili di Montemagno, <strong>la</strong> loro casa et turre era dove<br />

oggi <strong>la</strong> Camera dalli libri, avea <strong>la</strong> faccia tutta di marmo e<br />

fec<strong>el</strong>a comprar da loro Ser Castruccio Internin<strong>el</strong>li signore<br />

di Lucca, publico sindaco d<strong>el</strong> comune l’anno 1325. Ruppe<br />

lo campo d<strong>el</strong>li Fior<strong>en</strong>tini ad Altopascio, et fece prigione<br />

ivi richiu<strong>de</strong> in fondo d<strong>el</strong><strong>la</strong> torre Messer Tamondo e Messer<br />

Budi<strong>en</strong>bach capitani <strong>de</strong>i fior<strong>en</strong>tini; questi erano signori di<br />

221<br />

Montemagno sopra Camajore.<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

10. Frammi e g<strong>en</strong>tilisimi huomini et signori di Pedona,<br />

questi erano advisare li veschovi qu<strong>el</strong>i <strong>en</strong>travano in Lucca<br />

qu<strong>el</strong>li erano <strong>el</strong>etti et dall’altro <strong>la</strong>to qu<strong>el</strong>li do Mapigli et agli<br />

avocati Fa<strong>la</strong>bini. Le case et corte <strong>de</strong> Rasumi et torri erano<br />

di contro al vescovo.<br />

11. Malpigli havea simile dignita, le loro case et torri erano<br />

in corte di S Alexandro Maggiore. Le loro cast<strong>el</strong>lo era a<br />

Fiano et parte avevano in qu<strong>el</strong>lo di Orbicciano.<br />

12. Orbicciani et li Nobil erano similm<strong>en</strong>te signori d<strong>el</strong>li<br />

stessi dal Pozzo Bianco due cast<strong>el</strong>li con li Malpigli e l’anno<br />

1125 li Pisani per tratato ne <strong>en</strong>trarono d<strong>en</strong>tro et disfec<strong>el</strong>i. Lo<br />

Comune di <strong>Luca</strong> li fece rifare per lo loro sindico ed v<strong>en</strong><strong>de</strong>rli<br />

loro <strong>la</strong> sua metà et sigil<strong>la</strong>to con piombo d<strong>el</strong> sopra<strong>de</strong>tto sigillo<br />

“<strong>Luca</strong> pot<strong>en</strong>s stervit sibique contrana cessit”; et col cavalieri<br />

armati a cavallo. Le case et torri d<strong>el</strong>li Orbicciani sono di<br />

contra al<strong>la</strong> via gran<strong>de</strong> di S Mich<strong>el</strong>e et dicesi <strong>la</strong> torre <strong>de</strong> lite<br />

le case dal Pozzo e <strong>la</strong> torre é in contrada di S Paolino in <strong>la</strong><br />

strada maestra di contro al pozzo veyo <strong>de</strong>tto casa sopra<strong>de</strong>tta<br />

carta col sigillo lo in casa Johanni di Roggio, queste ultime<br />

due case sono sp<strong>en</strong>te per le morie d<strong>el</strong> 1430.<br />

13. Guerci erano signori di Concha. La loro casa è l’angolo<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> strada maestra di contra allo angulo di Calian<strong>el</strong>li dovr<br />

dipinto Viccolo Piccinino sono sp<strong>en</strong>ti per l’ultimo havo Garci<br />

pochi anni fa.<br />

14. Ubaldi funno signori di Bozzano <strong>de</strong>gli Aranci, questi<br />

funno pot<strong>en</strong>ti et gia alchuno di loro fue Capitano di Popolo in<br />

<strong>la</strong> guerra contra li Pisani cioè Messer …l’anno molti privilegi<br />

imperiali. Le case loro et torri in contrada di S P<strong>el</strong>legrino<br />

vero Santa Giustina.<br />

15. Pighinucci, nobili et signori di Chiatri di questa casa<br />

fue Soffredi lo quale tuvo casa strada Mingharda sor<strong>el</strong><strong>la</strong> di<br />

S Si<strong>la</strong>o veschovo di Bonia li corpi d<strong>el</strong>li quali germani sono<br />

in S Giustina sopra costui se le prese per donna et non vi<br />

ebbe figliuoli fuorche due di nipoti. Fini <strong>la</strong> casata 1430 circa<br />

in Gio…… e qu<strong>el</strong>li di questi Pighinucci di Chiatri successe<br />

Messer Giacch<strong>el</strong>leta <strong>la</strong> più b<strong>el</strong><strong>la</strong> donna che fussa di qui in<br />

Francia, et donna che fu di Mich<strong>el</strong> Tordi. Le case e torre sono<br />

in l’angolo di Chiasso Barletti al<strong>la</strong>to di S. Furia.<br />

16. Castagnacci, <strong>la</strong> casa et <strong>la</strong> torre loro sono in Chiaso Bletti<br />

et vi escono in corte di S Lucia al<strong>la</strong>to a qu<strong>el</strong>le da Chiatri<br />

ci è anco in piedi <strong>la</strong> loro b<strong>el</strong><strong>la</strong> torre, questi erano signori di<br />

Castagnori et par<strong>en</strong>ti <strong>de</strong> Nobili di Montemagno.<br />

17. Sbarra, avevano loro torri in contrada S Lucia in <strong>la</strong> casa<br />

diricto pur al<strong>la</strong>to alli Castagniacci. Ma le loro case riuscivano<br />

anco in <strong>la</strong> strada di Arche et anco sopra <strong>la</strong> strada di S Lucia<br />

verso Archo, dove avoano anche un altra torre, era grossisima<br />

casa di molte famiglie e gia fanno grandi in mercanze. Lo<br />

loro cast<strong>el</strong>lo era Torcigliano <strong>de</strong> Miseri sopra <strong>la</strong> Vinciora et<br />

di contro a qu<strong>el</strong>le<br />

18. Honesta Li figliuoli d<strong>el</strong><strong>la</strong> [borrado] havevan le loro<br />

cast<strong>el</strong><strong>la</strong> in vil<strong>la</strong> di Sarzana sopra Camajori di conro a<br />

Torcigliano, le loro case e tre torri sono in porta S Frediano,


Apéndice docum<strong>en</strong>tall<br />

dove è oggi <strong>la</strong> Pantera, erano le case a 7 so<strong>la</strong>ri, ma sono<br />

stati dibasati. Erano grandi famiglie, furono con <strong>la</strong> parte d<strong>el</strong>li<br />

Intermin<strong>el</strong>li l’anno 1314 a mettere in Lucca Uguccione d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Faggiuo<strong>la</strong> e cacciarne <strong>la</strong> parte Gu<strong>el</strong>fa e liberi e tutta <strong>la</strong> nobiltà<br />

di Lucca: si sp<strong>en</strong>se per le guerre d<strong>el</strong> 1430 circa.<br />

19. Torre Qu<strong>el</strong>li d<strong>el</strong><strong>la</strong> Torre funno gran famiglia et in <strong>de</strong>tti<br />

tempi restano con li altri Gu<strong>el</strong>fi et andorno a Vinezia le loro<br />

case et <strong>la</strong> loro torre era in contrada di S Pino <strong>de</strong> Lischia<br />

oggi <strong>de</strong> Guinigi. Questi erano signori d<strong>el</strong><strong>la</strong> Torre e poggio<br />

di Torre.<br />

20. Tadolini furno signori di Moriano e alis Morizzia et<br />

ebbero piato ad Veschovo.<br />

21. Totti funno signori di Cotrosso, le loro casa et torre in <strong>la</strong><br />

strata maestra divimpetto al<strong>la</strong> faccia di S Frediano quest’anno<br />

1497 hanno abbasato <strong>la</strong> torre al pari d<strong>el</strong><strong>la</strong> casa funno già<br />

molte famiglie. [nota: anno in cui é scritta <strong>la</strong> cronica 1497]<br />

22. Ma<strong>la</strong>presa funno signori di Ottavo, sp<strong>en</strong>ta per le guerre.<br />

23. Cattani funno signori di Puticciano sopra di Anchiano, le<br />

loro case in via nuova, a S Pier Cigoli.<br />

24. Porcaresi, <strong>la</strong> loro case e torri rimpetto al<strong>la</strong> Porta Gran<strong>de</strong><br />

di Santo Piercigoli lo loro cast<strong>el</strong>lo era Porchari favano più<br />

20 virili ad uno cespo di questi nobili e funno disfatte le case<br />

loro perche gettonno lo Po<strong>de</strong>stà giù di finestr<strong>el</strong>ino.<br />

25. Li nobili di Montechiaro, lo quale è tra Porcari e<br />

Vivinaria, erano signori di Montechiaro e le loro case et torre<br />

erano dal<strong>la</strong> faccia di muro di di Santo Piercigoli; in contrata<br />

di S Maria in via vi avevano altre famiglie.<br />

26. Guinigi le case et torri e <strong>la</strong> cap<strong>el</strong><strong>la</strong> di Sta Maria in<br />

Corte Gunizingorum, lo Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>cio di Subgromigno v’erano<br />

Signori.<br />

27. Pogginghi, le loro case sono in Lucca in piazza loro<br />

<strong>de</strong>tta di Poggio, in <strong>la</strong> quale <strong>de</strong> <strong>la</strong> loro torre l’anno passato è<br />

mezzo rispaneato lo popolo in modo che più di torri si disfece<br />

ne contra lo statuto <strong>de</strong> un che non sera distatta nessuna;<br />

loro cast<strong>el</strong>lo era <strong>de</strong>tto Poggio sopra <strong>la</strong>gho di Sexto et a S<br />

P<strong>el</strong>legrino al<strong>la</strong>to a questo era lo cast<strong>el</strong>lo di<br />

28. Guli<strong>el</strong>mo Duranti <strong>de</strong>tto Cast<strong>el</strong>durante e lui <strong>de</strong>tto<br />

lo Speculo. La torre et casa a Sancta Giulia appresso li<br />

Tassignanesi.<br />

29. Potheulesi funne signore lo vescovo Ans<strong>el</strong>mo et li suoi<br />

consorti, lo quale et li suoi consorti donano le loro patrimonio<br />

a qu<strong>el</strong><strong>la</strong> chiesa di S Piero et <strong>la</strong> loro parte d<strong>el</strong>lo <strong>la</strong>gho di<br />

Sexto, dove si dice Carpinocchio, costui fue poi fatto Papa<br />

et chiamossi P Alessandro; et alcuni erano che credono fusse<br />

uno Sancto Ans<strong>el</strong>mo lo quale fue Capp<strong>el</strong><strong>la</strong>no d<strong>el</strong><strong>la</strong> Contessa<br />

Matilda e fue da Mi<strong>la</strong>no e Santifico ed é sepulto in sul Po, v<strong>el</strong><br />

oggi in Mantova, et tutti funno in uno tempo, et anchi d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>tta Contessa, <strong>la</strong> quale fece <strong>el</strong>eggere papa Ans<strong>el</strong>mo vescovo<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> città di Lucca al quale v<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>el</strong>ezione lo dia d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Pascua di S Quirico in Montic<strong>el</strong>lo, in m<strong>en</strong>tre che sagrava essa<br />

chiesa, e quando seye al fiume, die qu<strong>el</strong>lo di tanta perdonanza<br />

222<br />

a che v’andava quante erano gran<strong>el</strong><strong>la</strong> di r<strong>en</strong>a in le sue mani<br />

accopiate e pi<strong>en</strong>e di r<strong>en</strong>a per mant<strong>en</strong>ere costui in lo papato,<br />

<strong>la</strong> Contessa Math<strong>el</strong>da combatte con Enrigo III imperadore<br />

per lo nome d<strong>el</strong> capitano d<strong>el</strong><strong>la</strong> Contessa <strong>la</strong> quale era chiusa<br />

<strong>la</strong> quale avea nome G<strong>el</strong>fus d<strong>el</strong> quale abbiamo molti privilegi,<br />

fue chiamata <strong>la</strong> parte d<strong>el</strong><strong>la</strong> chiesa parte G<strong>el</strong>fa, e qu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

d<strong>el</strong>l’imperadore Ghib<strong>el</strong>lina.<br />

30. Li nobili Bonifazi d<strong>el</strong><strong>la</strong> quale casa fu essa Contessa<br />

Mathalda, ed essa Casa funno molti conti et lo Conte Ugho<br />

maggiore, Gis<strong>la</strong> et lo conte Ugolino e <strong>la</strong> contessa Cicilia<br />

Signori di Ficecchio et di gran<strong>de</strong> parte di Cerbaja, <strong>la</strong> Contessa<br />

Mathilda dono al veschovo di <strong>Luca</strong> lo cast<strong>el</strong>lo di S Pietro<br />

in collina di Val<strong>de</strong>ra, et dice Comitatus Luc<strong>en</strong>sis, et altre<br />

cast<strong>el</strong><strong>la</strong>, item <strong>la</strong>sio di molti nobili i quali dierono le loro<br />

cast<strong>el</strong>li di Val<strong>de</strong>ra al vescovato, e qui non li nomino perche<br />

già di qu<strong>el</strong>li tutti le loro casate erano v<strong>en</strong>ute m<strong>en</strong>o.<br />

31. Sismondi, le loro case et torre sono n<strong>el</strong>l’angolo di contra<br />

al<strong>la</strong> porta gran<strong>de</strong> di S Maria in Via; et loro chast<strong>el</strong>lo era lo<br />

Chast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio di Compito et a loro apparti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> Visona di<br />

Compito per innacquare le bia<strong>de</strong>.<br />

32. Lambercioni et qu<strong>el</strong>li d<strong>el</strong> Gallo erano signori di gran<br />

parte d<strong>el</strong>lo <strong>la</strong>gho di Sexto et d<strong>el</strong> chast<strong>el</strong>lo di Colle di Compito<br />

et diceansi proceres Castri Novi. Le loro case erano in corte<br />

d<strong>el</strong> Gallo et <strong>la</strong> torre a <strong>la</strong>to alle sopra<strong>de</strong>tte <strong>de</strong> Sismondi<br />

33. Or<strong>la</strong>ndinghi v<strong>el</strong> nobili di Pescia erano signori di<br />

Cast<strong>el</strong>vecchio di Compito e loro case in contrada di S Maria<br />

Or<strong>la</strong>ndinghi.<br />

34. Li nobili da Pothori et Ruota, le loro case et <strong>la</strong> torre<br />

erano in contrada di S Piero in Lucca appresso le case e <strong>la</strong><br />

torre di Bonturo Dati.<br />

35. Li nobili et Singori di Vorno avevano loro case et torre in<br />

<strong>de</strong>tta contrada appresio le sopra<strong>de</strong>tta. L’anno 1150 s’accordo<br />

per pecunia lo g<strong>en</strong>tile signor di Vorno con li Pisani et fecer<br />

guerra a Lucca il perche <strong>Luca</strong> vi c<strong>la</strong>valcho et arse tutta<br />

<strong>la</strong> valle di Vorno et per meravità d<strong>el</strong>li suoi par<strong>en</strong>ti rese <strong>la</strong><br />

fortezza a Lucchesi per d<strong>en</strong>ari, et li pisani ne moriano a<br />

doglia d<strong>el</strong><strong>la</strong> quale sono scritti questi versi in le coverte di uno<br />

cathalogo che sta in <strong>la</strong> sagrestia di Santo Martino sic:<br />

Pisa g<strong>en</strong>it Vurnus perit qua <strong>Luca</strong> cremavit <strong>de</strong> nova Pisa vuit…<br />

gal<strong>de</strong>t <strong>Luca</strong> vuinnij anny mill<strong>en</strong>us c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>us quiacung<strong>en</strong>is a<br />

nativitate Cristhis - quanta ruina fuit<br />

36. Messer Donato…nobile di Monte Zano, le case et torre<br />

in <strong>de</strong>tta contrada di S Piero.<br />

37. Filli d<strong>el</strong>le Fondora di Sorbano, i<strong>de</strong>st Leo Judici<br />

d<strong>el</strong>l’imperatore signori di Santa Maria di Sorbano, le case<br />

in contrada di Santo Stefano divanti di Fondora per suo fece<br />

fare S Francesco et l’annontaba a lo monastero di S Chiara et<br />

fu dinanti a Chastruccio e per cio non é vera <strong>la</strong> fabo<strong>la</strong> d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

via - e testae più di 60 milia fiorini d’oro.<br />

38. Oppisi, Oppisoni et Oppisinghi, et Inghisi et Ma<strong>la</strong>spini.<br />

Le loro case et torri erano in sul<strong>la</strong> piazza di Santo Stefano;<br />

le loro chast<strong>el</strong>lo era Gattaju<strong>la</strong> . Item Marti, et sempre funno


G<strong>el</strong>fi et funno grandi casati e funno molto numerosa di<br />

homini <strong>de</strong>i quale é <strong>de</strong>tto sopra.<br />

39. Bontur<strong>el</strong>li erano signori di un chast<strong>el</strong><strong>la</strong>cio oltre Marti et<br />

le loro casa et torre in <strong>la</strong> contrada di Sto Andrea in P<strong>el</strong><strong>la</strong>ria.<br />

40. C<strong>en</strong>ani erano signori di uno chast<strong>el</strong>lo <strong>de</strong>tto Tojano<br />

appuervi a Pa<strong>la</strong>ja, dov<strong>en</strong>do al Veschovo di Lucca le loro case<br />

et torre in seconda rugha di Borgho.<br />

41. Redolti, signori di uno cast<strong>el</strong>lo in <strong>de</strong>tto luogo di … dove<br />

lo similm<strong>en</strong>te al veschovo le case et torri erano di contra al<strong>la</strong><br />

boccha d<strong>el</strong>le due vie di Santo Simo et di contra <strong>la</strong> piazza di<br />

Sto Piero Somaldi, appare anche scritto lo nome d<strong>el</strong> donatore<br />

in una <strong>la</strong>pidda a pie d<strong>el</strong><strong>la</strong> portic<strong>el</strong><strong>la</strong> d<strong>el</strong> Chiostro di Santo<br />

Francesco.<br />

42. Balbani, avevano loro case e torri in Corte Balbanese<br />

in contrada d<strong>el</strong>l’Avingho et Balbano et Aqui<strong>la</strong>ta era loco<br />

Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>. Campoccio Balbani <strong>la</strong>sio l’uso d<strong>el</strong>le sue pasture<br />

di <strong>Luca</strong> in li monti di Balbano et di Masiaciucholi in fino a<br />

mare alli luoi di Balbario.<br />

43. Turrettini sono signori di Lignaja e apreso le sopra<strong>de</strong>te<br />

et anche consiguo <strong>la</strong> 4a parte d<strong>el</strong>le sopra<strong>de</strong>tt et confini di<br />

c<strong>en</strong>tro in fino a mare, le loro case in contrada di Sta Gustine.<br />

Le donne cioé, monache di Sta Giustina sono contese per<br />

privilegio di Lothario <strong>de</strong> Primo di Berta reale, il quale<br />

monastero misse una d<strong>el</strong>le sue figlie.<br />

44. Bonvisi Viso Bonvisi avea le case et Torri in Sto Piero<br />

in Cortina, et parte in <strong>la</strong> torre di Ghino Ma<strong>la</strong>spina in Farneta,<br />

in quale luogho Gordo Bartolomeo fece lo monastero <strong>de</strong><br />

Certosa. Degli altri cast<strong>el</strong>li ci sono infiniti et per le vicarie<br />

et per le Seimiglia, che lungo savea dire tutto, ma per amore<br />

d<strong>el</strong>lo confini <strong>de</strong> Pisani diremo come lo veschovo Jacopo fu<br />

il signore di Cascio in Garfagnana et <strong>de</strong> Ponte a Cerbaja<br />

et di Santo Frediano in Val di Serchio et di Ceuli et d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

pieve Apino in Val<strong>de</strong>ra et tutto era chontado di Pisa. (nota al<br />

marg<strong>en</strong>: vi fuorno signori di vari cast<strong>el</strong>li)<br />

45. Lupori erano signori di M<strong>en</strong>abbio li quali andanno a<br />

Bologna per li facti <strong>en</strong> <strong>la</strong> signoria, che fece Chastrucio a<br />

Fluporo Lupori<br />

Li Nobili et Signori di Maona por in Valdinievole erano<br />

consorti v<strong>el</strong> par<strong>en</strong>ti di Taitin<strong>el</strong>li<br />

46. Baregliesi erano signori di Valdinievole di Cast<strong>el</strong> Bareglia<br />

appores a Pescia<br />

47. Guidiccioni et funno un me<strong>de</strong>ssimo ceppo le Buggianesi.<br />

Case <strong>de</strong> Guidiccioni sono l’un angulo di contro al<strong>la</strong> loggia<br />

<strong>de</strong> Maradandi et qu<strong>el</strong>le <strong>de</strong> Buggianesi sono l’altro angulo et<br />

confine <strong>de</strong> G<strong>en</strong>tili, sp<strong>en</strong>ti li Bugianesi questi erano signori di<br />

Buggiano in Valdinievole.<br />

48. Lazari et Maghinardi avevano le loro torre tralli g<strong>en</strong>tili<br />

et li Malizardi in <strong>la</strong> strada maestra questi erano signori di<br />

Collodi<br />

223<br />

49. Tegrimi avevano loro case in contrada S Salvatore in<br />

Mustrio erano signori di Montemagno in Valdinievole.<br />

Messer Nicoló Tegrimi fue lo primo d<strong>el</strong>li 12 consoli et<br />

Gonfalonieri d<strong>el</strong><strong>la</strong> Compagnia d<strong>el</strong>li Cavalieri Davoni d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

città di Lucca et in suo tempo cioe 1303, dubitando li<br />

Fior<strong>en</strong>tini di non esser cacciati d<strong>el</strong><strong>la</strong> parte a loro contraria<br />

scrissero a <strong>Luca</strong> che mandasero tosto soccorso fue fatto<br />

le manifesta alli 12 consoli li quali cavalconno con tutti li<br />

cavalieri e soccorsero Fir<strong>en</strong>za e t<strong>en</strong>n<strong>el</strong>a sotto loro governo<br />

più di un’anno mandando li bandi da parte loro, e <strong>la</strong>sioli in<br />

pace<br />

et perche lungho sareva contare anco <strong>la</strong> nobiltà d<strong>el</strong>li illustri et<br />

antichi casati li gli avevano le loro torre dalli stadisti antichi<br />

casati li quali erano tra ciaschuno di una me<strong>de</strong>sima casata, e<br />

come tra loro ogni anno faceano lo consolo con grandissima<br />

autorità, per le quali cose nosta dignita s’introdusero però<br />

<strong>la</strong>scerò et diremo di altre dignità d<strong>el</strong><strong>la</strong> nostra città perche si<br />

conosca <strong>la</strong> bontà <strong>de</strong>gli antichi. (se interrumpe)<br />

1 Interlinea ei<strong>de</strong>m H<strong>en</strong>rigo similiter.<br />

2 borrado.<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

3 En <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> izquierdo se indica <strong>el</strong> número d<strong>el</strong> acto, 282,<br />

y <strong>la</strong> fecha d<strong>el</strong> acto, 1230.


224


ABSTRACT:<br />

Incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to in Lucca territory (Tuscany)<br />

Power and territory from the Early Middle Ages to the XII c<strong>en</strong>tury<br />

225<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


226


In this volume it is studied the formation of the medieval<br />

space and settlem<strong>en</strong>t in Lucca territory from the Early Middle<br />

Ages to the XII c<strong>en</strong>tury, using historical and archaeological<br />

records. Situated in northern Tuscany, the city of Lucca<br />

was one of the principal cities in c<strong>en</strong>tral Italy in the Early<br />

Middle Ages, succeeding to ext<strong>en</strong>d its influ<strong>en</strong>ce on a diocese<br />

of around 1710 Km 2., now <strong>en</strong>closed in the district of four<br />

provinces.<br />

The importance of Lucca studies resi<strong>de</strong>s in the range of the<br />

medieval record; this does not find comparison in the rest of<br />

the p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>, and the territory has be<strong>en</strong> the c<strong>en</strong>tre of many<br />

historic studies in the course of the <strong>la</strong>st <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s.<br />

Therefore in this study various samples, of highly diverse<br />

territories, have be<strong>en</strong> analysed, which exemplifies the problem<br />

of the geographical and social diversity of the various sectors<br />

that make up the dioceses of Lucca.<br />

The first sector analysed is Valdinievole (323 Km 2) situated<br />

in the ori<strong>en</strong>tal limit of the diocese touching Pistoia. It was<br />

possible to carry out excavations and archaeological surveys<br />

during the past years in many medieval sites; this has allowed<br />

to put forward some of the principal archaeological and<br />

historic argum<strong>en</strong>ts.<br />

The study starts from the archaeological analysis of the<br />

territory in Roman age, through to the changes operated during<br />

the Early Middle Ages. The settlem<strong>en</strong>ts are conc<strong>en</strong>trated<br />

around the Via Cassia and the space of low<strong>la</strong>nd was rep<strong>la</strong>ced<br />

in the Early Middle Ages a space of hill and mountain, with.<br />

new ori<strong>en</strong>tations and production strategies. Additionally,<br />

particu<strong>la</strong>r att<strong>en</strong>tion has be<strong>en</strong> giv<strong>en</strong> to the evolution of the<br />

c<strong>en</strong>tres of local power, and the formation of the manors on<br />

hillls from the Carolingian ages. Thus, in the light of this<br />

territorial context it was possible to analyse the bases on<br />

which the domions in the X-XII c<strong>en</strong>turies were formed. To<br />

illustrate this process I analysed a series of samples of sites,<br />

indicative of the principal tr<strong>en</strong>ds found in the formation of<br />

the r<strong>el</strong>ations of local power. In this way I analysed an early<br />

medieval vil<strong>la</strong>ge abandoned around the year 1000, at the<br />

threshold of ‘<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>’ (Valle Cau<strong>la</strong>), a mountain<br />

castle in the marginal areas of the Valdinievole (Terrazzana),<br />

and two castles near the low<strong>la</strong>nd (Larciano, Montecatini).<br />

Finally, I analysed the territory changes in XII-XIII c<strong>en</strong>turies<br />

through the history of the castle of Sorico and the formation<br />

of Pescia as the principal c<strong>en</strong>tre of the Valdinievole in the<br />

Later Middle Ages.<br />

The research shows how the Valdinievole has be<strong>en</strong> affected<br />

by a phase of foundation of castles from the X c<strong>en</strong>tury that<br />

th<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sified especially from the XI c<strong>en</strong>tury. However,<br />

only during the following c<strong>en</strong>tury the castles become c<strong>en</strong>tres<br />

of territorial power, in particu<strong>la</strong>r in the areas of mountain and<br />

in the ori<strong>en</strong>tal sector. Around Pescia, the most popu<strong>la</strong>ted of<br />

the Valdinievole, various mercantile activities and exchange<br />

took p<strong>la</strong>ce but there was no controlling power that was<br />

able to rearrange the space in its own interest. From the<br />

investigation emerges the importance of the XII c<strong>en</strong>tury<br />

as the period in which the dominions crystallise and the<br />

collective id<strong>en</strong>tity of the vil<strong>la</strong>ges, the parishes and the rural<br />

communes are established. Finally, the manner of dissolution<br />

227<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

of the dominions during the direct and indirect interv<strong>en</strong>tion<br />

of Lucca on the territory are observed. I th<strong>en</strong> analysed other<br />

sectors of the diocese of Lucca, very differ<strong>en</strong>t from the<br />

Valdinievole, with the purpose to appraise the differ<strong>en</strong>tial<br />

<strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of the ‘<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>’ and the formation of<br />

the dominions of Lucca.<br />

The second analysed sample was that of the low<strong>la</strong>nd of<br />

Lucca (240 Km 2), where the influ<strong>en</strong>ce of the city was very<br />

important in the Middle Ages. The study of Early Middle<br />

Ages settlem<strong>en</strong>ts shows that this sector is d<strong>en</strong>se in settlem<strong>en</strong>t,<br />

both on the hills and on the low<strong>la</strong>nd. The foundation of<br />

the castles begins from the IX c<strong>en</strong>tury, but it achieved its<br />

maximum <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t in the X-XI c<strong>en</strong>turies, wh<strong>en</strong> almost<br />

tw<strong>en</strong>ty castles were built. In respect to the other sectors of<br />

the diocese, the greater number of the castles of this sector<br />

were always of limited dim<strong>en</strong>sions and of short life, while in<br />

the low<strong>la</strong>nd of Lucca there was much space for areas without<br />

castles and without feudal lords. Never like in this case the<br />

pres<strong>en</strong>ce of the city became such a strong conditioning factor<br />

in the in the evolution of the territory. However, an att<strong>en</strong>tive<br />

territorial reading shows the exist<strong>en</strong>ce of is<strong>la</strong>nds of power<br />

around the castles which were subject to some <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t,<br />

in particu<strong>la</strong>r around the possessions of the bishops Lucca and<br />

the diocesan’s aristocracy.<br />

Upper Serchio valley, known as Garfagnana is the third<br />

example studied in this book. It is an area of mountain of 361<br />

km 2, that shows other forms of <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of the dominions<br />

and of the ‘<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>’ in the X-XII c<strong>en</strong>turies. The<br />

archeological study of the territory in the Early Middle<br />

Ages shows a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy of settlem<strong>en</strong>ts to group around a<br />

c<strong>en</strong>tre, almost up to our days. In contrast to other zones of<br />

the diocese, there is little data r<strong>el</strong>ating to the foundation of<br />

castles for the X-XII c<strong>en</strong>turies, ev<strong>en</strong> if the first archaeological<br />

investigations have allowed to observe the exist<strong>en</strong>ce of a<br />

number of castles as the mediates of the rest of the diocese.<br />

The reasons for this <strong>la</strong>ck of record is the political iso<strong>la</strong>tion of<br />

the valley in the years 1000-1250, so that only the dissolution<br />

of the dominions and the conquest of the territory by the city<br />

of Lucca allowed to id<strong>en</strong>tify many castles that had existed<br />

for c<strong>en</strong>turies. Moreover, the archaeological investigations<br />

have brought to light the forms of ‘<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>’ of the<br />

Valdinievole, and these show important differ<strong>en</strong>ces in respect<br />

to the rest of the diocese. The castles were built to the<br />

outsi<strong>de</strong> of the existing vil<strong>la</strong>ges, in <strong>el</strong>evated position, and were<br />

abandoned in the XIII-XIV c<strong>en</strong>turies.<br />

Versilia is the <strong>la</strong>st sector analysed (171 Km 2). It’s a strip<br />

situated betwe<strong>en</strong> the Tirr<strong>en</strong>ian sea and the mountains, disputed<br />

over by differ<strong>en</strong>t cities during the Middle Ages. The territorial<br />

study has allowed to observe that during the <strong>la</strong>ter roman period<br />

the low<strong>la</strong>nds, mostly marches, were gradually abandoned,<br />

causing the shift of settlem<strong>en</strong>ts to the high<strong>la</strong>nds. From the<br />

X c<strong>en</strong>tury, a significant number of castles were built, which<br />

became the c<strong>en</strong>tre of some of the more solid and oppressive<br />

dominions of the diocese. I have analysed the processes<br />

of ‘feodalizzazione’ in the Vezza valley, where there are<br />

important sources of minerals (silver, iron, mercury), which<br />

were cont<strong>en</strong>ted for by the lords and, from the XII c<strong>en</strong>tury,<br />

by Lucca. In this way it has be<strong>en</strong> possible to appraise how<br />

the control of the lords was exercised over the exploitation,


Abstract<br />

working, and commercialisation of the minerals.<br />

Finally, I have analysed the formation of the dominions in<br />

the diocese of Lucca in the X-XII c<strong>en</strong>turies. A territorial<br />

discussion was achieved using the comparative method,<br />

comparing the differ<strong>en</strong>t sectors of the diocese. At the base<br />

of this discussion there is the analysis of around 350 castles<br />

id<strong>en</strong>tified in the historical record, and the historic mod<strong>el</strong>s<br />

id<strong>en</strong>tified in the differ<strong>en</strong>t sectors of the diocese. In this way<br />

it has be<strong>en</strong> possible to analyse the settlem<strong>en</strong>t patterns in the<br />

Early Middle Ages and the formation of the r<strong>el</strong>ationships<br />

of power around the year 1000. Th<strong>en</strong>, I have analysed the<br />

‘<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>’ in the X-XII c<strong>en</strong>turies, that saw the counts<br />

and the public aristocracy as the principal actors during the<br />

X-XI c<strong>en</strong>turies, especially in the ori<strong>en</strong>tal and southern sectors<br />

of the diocese. By contrast in the city the judges and the<br />

notaries were those who tried to create the firmer dominions.<br />

It was only in the XII c<strong>en</strong>tury the territorial dominions<br />

consolidated around the castles foun<strong>de</strong>d in the preceding<br />

c<strong>en</strong>turies around the curtes in the territory. The <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of<br />

these dominions was heavily influ<strong>en</strong>ced by the city dynamics<br />

of Lucca, which during the XII c<strong>en</strong>tury succee<strong>de</strong>d to ext<strong>en</strong>d<br />

its influ<strong>en</strong>ce on good part of the low<strong>la</strong>nd, of the Valdinievole,<br />

and other sectors of the diocese, while Versilia, Garfagnana,<br />

middle Serchio valley had an autonomous <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t<br />

up to the second half of the XIII c<strong>en</strong>tury. Thus, from this<br />

study the importance of the XIII c<strong>en</strong>tury in the evolution<br />

of the dominions is mapped, as it had be<strong>en</strong> revealed from<br />

examination of the material structures of the castles, and the<br />

forms of expansion of the city in the territory of the diocese.<br />

Finally, I have brought forward a conclusion, comparing<br />

other Tuscan and Italian situations, trying to put in evid<strong>en</strong>ce<br />

some of the possible lines of <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t for new research.<br />

228


RIASSUNTO:<br />

Incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> d<strong>el</strong><strong>la</strong> città di Lucca (<strong>Toscana</strong>)<br />

Potere e <strong>territorio</strong> tra l’Altomedioevo e il XII secolo<br />

229<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong>


230


In questo volume si studia <strong>la</strong> formazione d<strong>el</strong>lo spazio e<br />

d<strong>el</strong>’insediam<strong>en</strong>to tra l’altomedioevo e l’età comunale n<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi di Lucca, integrando le fonti storiche e<br />

archeologiche. Situata n<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> sett<strong>en</strong>trionale, <strong>la</strong> città di<br />

Lucca ha avuto un ruolo politico c<strong>en</strong>trale n<strong>el</strong>l’Italia c<strong>en</strong>trale<br />

n<strong>el</strong>l’altomedievo, riusc<strong>en</strong>do ad est<strong>en</strong><strong>de</strong>re il suo dominio su<br />

una diocesi di circa 1710 Kmq., attualm<strong>en</strong>te compresa n<strong>el</strong><br />

compr<strong>en</strong>sorio di quattro province.<br />

Una d<strong>el</strong>le partico<strong>la</strong>rità di questo <strong>territorio</strong> è qu<strong>el</strong>lo di poter<br />

disporre di una docum<strong>en</strong>tazione medievale che non trova<br />

confronti n<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong><strong>la</strong> p<strong>en</strong>iso<strong>la</strong>, e pertanto è stato al c<strong>en</strong>tro<br />

di numerosi studi storici n<strong>el</strong> corso <strong>de</strong>gli ultimi <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ni.<br />

Tuttavia, il ruolo d<strong>el</strong>l’archeologia è stato sempre abbastanza<br />

marginale n<strong>el</strong>lo studio d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> e <strong>la</strong> formazione<br />

d<strong>el</strong>le signorie n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di Lucca. Sono stati quindi<br />

analizzati diversi campioni, territorialm<strong>en</strong>te molto diversificati,<br />

che esemplificano il problema d<strong>el</strong><strong>la</strong> diversità geografica<br />

e sociale <strong>de</strong>i diversi settori che compongono <strong>la</strong> diocesi di<br />

Lucca.<br />

Il primo settore indagato è qu<strong>el</strong>lo d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole (320<br />

Kmq), situato n<strong>el</strong> limite ori<strong>en</strong>tale d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi, a contatto con<br />

qu<strong>el</strong><strong>la</strong> di Pistoia. In quest’area è stato possibile realizzare n<strong>el</strong><br />

corso <strong>de</strong>gli ultimi anni diversi scavi ed interv<strong>en</strong>ti archeologici<br />

su numerosi siti di età medievale che hanno permesso di<br />

affrontare alcune d<strong>el</strong>le principali problematiche archeologiche<br />

ed storiche.<br />

Lo studio parte d<strong>el</strong>l’analisi archeologica d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> in<br />

età romana, in modo da seguire i cambiam<strong>en</strong>ti avv<strong>en</strong>uti<br />

n<strong>el</strong> corso d<strong>el</strong>l’altomedioevo. Le ricognizioni di superficie<br />

condotte hanno permesso di osservare come uno spazio di<br />

pianura inc<strong>en</strong>trato intorno al<strong>la</strong> via Cassia sia sostituito n<strong>el</strong><br />

periodo altomedievale da uno spazio di collina e di montagna,<br />

con nuovi ori<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>ti ed strategie produttive. Inoltre, si<br />

è prestata partico<strong>la</strong>re att<strong>en</strong>zione all’evoluzione <strong>de</strong>i c<strong>en</strong>tri<br />

di potere locale, e <strong>la</strong> formazione d<strong>el</strong>le corti in collina a<br />

partire d<strong>el</strong>l’età carolingia. Quindi, al<strong>la</strong> luce di questo contesto<br />

territoriale è stato possibile analizzare le basi sulle quali si<br />

sono formate le signorie nei secoli X-XII.<br />

Per illustrare questo processo è stata analizzata una serie di siti<br />

campione, significativi d<strong>el</strong>le principali t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ze riscontrate<br />

n<strong>el</strong><strong>la</strong> formazione <strong>de</strong>i rapporti di potere in ambito locale. In<br />

questo modo sono stati indagati archeologicam<strong>en</strong>te un vil<strong>la</strong>ggio<br />

altomedievale abbandonato alle soglie d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong><br />

(Valle Cau<strong>la</strong>), un cast<strong>el</strong>lo di montagna (Terrazzana) situato<br />

n<strong>el</strong>le aree marginali d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole e due cast<strong>el</strong>li situati<br />

nei pressi d<strong>el</strong><strong>la</strong> pianura (Larciano, Montecatini). Infine, sono<br />

state analizzate le trasformazioni avv<strong>en</strong>ute n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> a<br />

partire d<strong>el</strong> XIII secolo, attraverso <strong>la</strong> storia d<strong>el</strong> cast<strong>el</strong>lo di<br />

Sorico e <strong>la</strong> formazione di Pescia come c<strong>en</strong>tro principale d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Valdinievole.<br />

Da questa indagine appare evid<strong>en</strong>te come <strong>la</strong> Valdinievole<br />

sia stata interessata da una fase di fondazione di cast<strong>el</strong>li a<br />

partire d<strong>el</strong> X secolo, int<strong>en</strong>sificata soprattutto a partire d<strong>el</strong>l’XI<br />

secolo. Tuttavia, soltanto n<strong>el</strong> corso d<strong>el</strong> secolo segu<strong>en</strong>te i<br />

cast<strong>el</strong>li div<strong>en</strong>tano c<strong>en</strong>tri di signorie territoriali, in modo<br />

partico<strong>la</strong>re n<strong>el</strong>le aree di montagna e n<strong>el</strong> settore ori<strong>en</strong>tale.<br />

231<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

N<strong>el</strong>l’area intorno a Pescia, <strong>la</strong> più popo<strong>la</strong>ta d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole,<br />

si svolgono numerose attività mercantili e di scambio però non<br />

ci sono d<strong>el</strong>le signorie dominanti capaci di riordinare lo spazio<br />

secondo i propri interessi. Dall’indagine emerge <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralità<br />

d<strong>el</strong> XII secolo, come periodo n<strong>el</strong> quale si cristallizzano le<br />

signorie e si afferma l’id<strong>en</strong>tità collettiva <strong>de</strong>i vil<strong>la</strong>ggi, d<strong>el</strong>le<br />

parrocchie e <strong>de</strong>i comuni rurali. Infine, si osservano le forme<br />

di dissoluzione d<strong>el</strong>le signorie attraverso l’interv<strong>en</strong>to diretto e<br />

indiretto di Lucca sul <strong>territorio</strong>.<br />

Sono stati quindi analizzati altri settori d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi di Lucca<br />

molto diversi dal<strong>la</strong> Valdinievole, con lo scopo di valutare lo<br />

sviluppo differ<strong>en</strong>ziale d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> e <strong>la</strong> formazione<br />

d<strong>el</strong>le signorie a Lucca.<br />

Il secondo esempio analizzato è stato qu<strong>el</strong>lo d<strong>el</strong><strong>la</strong> pianura<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> città di Lucca (240 Kmq), dove il peso d<strong>el</strong><strong>la</strong> città<br />

è stato molto importante in tutto il medioevo. Lo studio<br />

d<strong>el</strong>l’insediam<strong>en</strong>to altomedievale ha dimostrato come questo<br />

settore fosse fittam<strong>en</strong>te occupato, sia in collina che in pianura.<br />

La fondazione <strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li prese avvio a partire dal IX secolo,<br />

ma raggiunse il suo massimo sviluppo nei secoli X-XI,<br />

quando furono costruiti quasi una v<strong>en</strong>tina di cast<strong>el</strong>li. Rispetto<br />

agli altri settori d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi, <strong>la</strong> gran<strong>de</strong> parte <strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li<br />

di questo settore pres<strong>en</strong>ta dim<strong>en</strong>sioni limitate e una vita<br />

piuttosto limitata; n<strong>el</strong><strong>la</strong> pianura di Lucca ci fu molto spazio<br />

per aree s<strong>en</strong>za cast<strong>el</strong>li e s<strong>en</strong>za signori. Mai come in questo<br />

caso <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>za d<strong>el</strong><strong>la</strong> città div<strong>en</strong>tò un condizionam<strong>en</strong>to così<br />

forte <strong>de</strong>i rapporti di potere n<strong>el</strong>l’evoluzione d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

Tuttavia, un’att<strong>en</strong>ta lettura territoriale ha mostrato l’esist<strong>en</strong>za<br />

di isole signorili inc<strong>en</strong>trate intorno ai cast<strong>el</strong>li che hanno avuto<br />

un certo sviluppo, in modo partico<strong>la</strong>re intorno ai possedim<strong>en</strong>ti<br />

<strong>de</strong>i vescovi lucchesi e d<strong>el</strong>le aristocrazie diocesane.<br />

L’alta valle d<strong>el</strong> Serchio, d<strong>en</strong>ominata dall’altomedioevo<br />

Garfagnana, costituisce il terzo esempio esaminato in<br />

questo volume. Si tratta di un’area di montagna di 361<br />

kmq, che pres<strong>en</strong>ta altre forme di sviluppo d<strong>el</strong>le signorie e<br />

d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> nei secoli X-XII. Lo studio archeologico<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> n<strong>el</strong>l’altomedievo ha mostrato <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>za<br />

all’acc<strong>en</strong>tram<strong>en</strong>to d<strong>el</strong>l’insediam<strong>en</strong>to, che è rimasto stabile<br />

quasi fino ai nostri giorni. In contrasto con altre zone<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi, si dispone di poche notizie r<strong>el</strong>ative al<strong>la</strong><br />

fondazione di cast<strong>el</strong>li nei secoli X-XII, anche se le prime<br />

indagini archeologiche condotte hanno permesso di osservare<br />

l’esist<strong>en</strong>za di un numero di cast<strong>el</strong>li <strong>en</strong>tro <strong>la</strong> media rispetto al<br />

resto d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi. La ragione di questo “vuoto” docum<strong>en</strong>tale<br />

va cercato n<strong>el</strong>l’iso<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to politico d<strong>el</strong><strong>la</strong> valle n<strong>el</strong> periodo<br />

1000-1250, in modo che soltanto <strong>la</strong> dissoluzione d<strong>el</strong>le signorie<br />

e <strong>la</strong> conquista d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> da parte d<strong>el</strong><strong>la</strong> città di Lucca<br />

permise di id<strong>en</strong>tificare numerosi cast<strong>el</strong>li esist<strong>en</strong>ti da secoli.<br />

Inoltre, le indagini archeologiche hanno messo in luce le<br />

forme d’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> d<strong>el</strong> valle, che pres<strong>en</strong>tano notevoli<br />

differ<strong>en</strong>ze rispetto al resto d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi. I cast<strong>el</strong>li sono stati<br />

costruiti all’esterno <strong>de</strong>i vil<strong>la</strong>ggi esist<strong>en</strong>ti, in posizione <strong>el</strong>evata,<br />

e sono stati in buona parte abbandonati nei secoli XIII-XIV.<br />

Infine, <strong>la</strong> Versilia è l’ultimo settore preso in consi<strong>de</strong>razione<br />

(171 Kmq). Si tratta di una stretta striscia di terra situata<br />

fra il mar Tirr<strong>en</strong>o e l’App<strong>en</strong>nino, contesa tra diverse città<br />

durante tutto il medioevo. Lo studio territoriale ha permesso<br />

di osservare come n<strong>el</strong> corso d<strong>el</strong> periodo tardoromano furono


Riassunto<br />

progressivam<strong>en</strong>te abbandonati le pianure c<strong>en</strong>turiate, in buona<br />

parte occupate da paludi, produc<strong>en</strong>do lo spostam<strong>en</strong>to in altura<br />

d<strong>el</strong>l’insediam<strong>en</strong>to. A partire dal X secolo furono costruiti un<br />

numero significativo di cast<strong>el</strong>li, che div<strong>en</strong>tarono il c<strong>en</strong>tro di<br />

alcune d<strong>el</strong>le signorie più soli<strong>de</strong> e oppressive d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi. In<br />

partico<strong>la</strong>re, sono stati indagati i processi di feudalizzazione<br />

n<strong>el</strong><strong>la</strong> valle d<strong>el</strong> fiume Vezza, dove si trovano importanti risorse<br />

minerarie (arg<strong>en</strong>to, ferro, mercurio), contese dai signori e,<br />

dal XII secolo, da Lucca. In questo modo è stato possibile<br />

valutare come sia stato esercitato il controllo signorile sullo<br />

sfruttam<strong>en</strong>to, trasformazione e commercializzazione <strong>de</strong>i<br />

minerali.<br />

Come conclusione si è realizzata una valutazione complessiva<br />

d<strong>el</strong> f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>o d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> e d<strong>el</strong><strong>la</strong> formazione d<strong>el</strong>le<br />

signorie n<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi di Lucca nei secoli X-XII. È stata<br />

realizzata una discussione territoriale utilizzando il metodo<br />

comparativo, confrontando i diversi settori d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi.<br />

Al<strong>la</strong> base di questa discussione c’è l’analisi di circa 350<br />

cast<strong>el</strong>li individuati n<strong>el</strong><strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tazione scritta, e i mod<strong>el</strong>li<br />

storici individuati nei diversi settori d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi. In questo<br />

modo è stato possibile analizzare le dinamiche insediative<br />

n<strong>el</strong>l’altomedioevo e <strong>la</strong> formazione <strong>de</strong>i rapporti di potere alle<br />

soglie d<strong>el</strong>l’anno 1000. Quindi, si sono analizzate le forme<br />

d’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> nei secoli X-XII, che hanno visto i conti<br />

e l’aristocrazia “funzionariale” come i principali attori n<strong>el</strong><br />

corso <strong>de</strong>i secoli X-XI, in modo partico<strong>la</strong>re nei settori ori<strong>en</strong>tali<br />

e meridionali d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi. Nei pressi d<strong>el</strong><strong>la</strong> città sono stati i<br />

giudici e i notai qu<strong>el</strong>li che hanno cercato di creare le signorie<br />

più stabili. Soltanto n<strong>el</strong> XII secolo si sono consolidate le<br />

signorie territoriali intorno ai cast<strong>el</strong>li fondati nei secoli<br />

preced<strong>en</strong>ti in prossimità d<strong>el</strong>le curtes sparse sul <strong>territorio</strong>. Lo<br />

sviluppo di queste signorie è stato molto condizionato dal<strong>la</strong><br />

dinamica d<strong>el</strong><strong>la</strong> città di Lucca, che n<strong>el</strong> corso d<strong>el</strong> XII riuscì ad<br />

est<strong>en</strong><strong>de</strong>re <strong>la</strong> sua influ<strong>en</strong>za su buona parte d<strong>el</strong><strong>la</strong> pianura, d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Valdinievole e altri settori d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi, m<strong>en</strong>tre Versilia,<br />

Garfagnana, Media Valle d<strong>el</strong> Serchio ebbero uno sviluppo<br />

autonomo fino al<strong>la</strong> seconda metà d<strong>el</strong> XIII secolo. Da questo<br />

studio si rileva quindi <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralità d<strong>el</strong> XII secolo<br />

n<strong>el</strong>l’evoluzione d<strong>el</strong>le signorie, come è stato rilevato attraverso<br />

<strong>la</strong> lettura d<strong>el</strong>le strutture materiale <strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li, e le forme di<br />

espansione d<strong>el</strong><strong>la</strong> città n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> d<strong>el</strong><strong>la</strong> diocesi.<br />

Infine, è stato realizzato un bi<strong>la</strong>ncio conclusivo, confrontandosi<br />

con altre realtà toscane e italiane, cercando di mettere in<br />

evid<strong>en</strong>za alcune d<strong>el</strong>le possibili linee di sviluppo di nuove<br />

ricerche.<br />

232


1.1. Inéditas<br />

ADELGAI P. F., Descrizione d<strong>el</strong><strong>la</strong> terra di Monte Catini e<br />

suo comune fatta n<strong>el</strong> tempo che sono riseduto jusdic<strong>en</strong>te<br />

di Val di Nievole e suoi annessi dal dì 2 Aprile 1686 per<br />

mesi sei il tutto in ordine a qu<strong>el</strong>lo che ho veduto, Archivio<br />

di Stato di Fir<strong>en</strong>ze<br />

DI BERTO F., Notizie di alcune famiglie e signori di cast<strong>el</strong>li<br />

n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di Lucca e dove abitassero, <strong>Luca</strong>, 1497,<br />

Biblioteca Gubernativa <strong>de</strong> Lucca, manuscrito 1639<br />

GALEOTTI F., Memorie di Pescia raccolte n<strong>el</strong> 1659, Biblioteca<br />

Capito<strong>la</strong>re di Pescia<br />

SANSONI M., Memorie istoriche antiche e mo<strong>de</strong>rne d<strong>el</strong><br />

Cast<strong>el</strong>lo di Sorana, Biblioteca Comunale di Pescia<br />

1.2. Publicadas<br />

AZZI VITELLESCHI G., 1903-1911, Reale Archivio di Stato di<br />

Lucca. Regesti. vol. 1 Pergam<strong>en</strong>e d<strong>el</strong> Diplomatico. Parte<br />

1 (790-1081). Parte 2 (1082-1155), <strong>Luca</strong><br />

BÖHMER J., 1972, Regesta Imperii, Innsbruck<br />

BONGI S., 1872-1888, Inv<strong>en</strong>tario d<strong>el</strong> Regio Archivio di Stato<br />

di Lucca, Lucca<br />

BONGI S., 1882, Quattro docum<strong>en</strong>ti <strong>de</strong> tempi conso<strong>la</strong>ri<br />

(1170-1184) tratti dal R Archivio di Stato in Mi<strong>la</strong>no,<br />

«Atti d<strong>el</strong><strong>la</strong> Reale Acca<strong>de</strong>mia Lucchese di sci<strong>en</strong>ze, lettere<br />

ed arti» XXI, pp. 217-234<br />

BONGI S., 1893, Antica Cronichetta Volgare Lucchese già<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> Biblioteca di F. M. Fior<strong>en</strong>tini, Cod. XI pluteo VIII,<br />

«Atti d<strong>el</strong><strong>la</strong> Reale Acca<strong>de</strong>mia Lucchese di sci<strong>en</strong>ze, lettere<br />

ed arti» XXVI, pp. 215-254<br />

CASTAGNETTI A., LUZZATI M., PASQUALI G., VASINA A.,<br />

1979, Inv<strong>en</strong>tari altomedievali di terre, coloni e redditi,<br />

Fonti per <strong>la</strong> storia d’Italia, 104, Roma<br />

DA VALLECCHIA G., 1973, Libri Memoriales, La Spezia<br />

FICKER J., 1878, Forschung<strong>en</strong> zur Reichs und<br />

Rechtsgeschichte Itali<strong>en</strong>, Innsbruck, vol. IV<br />

FILANNINO M., 1983-1984, Carte d<strong>el</strong>l’Archivio Capito<strong>la</strong>re<br />

di Sarzana (1095-1320), tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura inédita,<br />

Universidad <strong>de</strong> Pisa<br />

GIUSTI M., GUIDI P., 1942, Rationes <strong>de</strong>cimarum Italiae<br />

nei secoli XIII e XIV. Tuscia II. Le Decime <strong>de</strong>gli anni<br />

1295-1304, Studi e Testi, 38, Vaticano<br />

GUIDI P., 1932, Rationes <strong>de</strong>cimarum Italiae nei secoli XIII<br />

e XIV. Tuscia I. La <strong>de</strong>cima <strong>de</strong>gli anni 1274-1280, Studi e<br />

Testi, 58, Ciudad d<strong>el</strong> Vaticano<br />

FUENTES<br />

233<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

GUIDI P., PARENTI O., 1910-1939, Regesto d<strong>el</strong> Capitolo di<br />

Lucca, Regesta Chartarum Italiae, 6-9-18, Roma<br />

GUIDI P., PELLEGRINETTI E., 1921, Inv<strong>en</strong>tari d<strong>el</strong> vescovato<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> Cattedrale e di altre chiese di Lucca, Studi e Testi,<br />

34, Roma<br />

KEHR P. F., 1908, Regesta Pontificium Romanorum. Italia<br />

Pontificia III: Etruria, Roma<br />

LUPO GENTILE M., 1912, Il regesto d<strong>el</strong> Codice P<strong>el</strong>avicino,<br />

Atti d<strong>el</strong><strong>la</strong> Società ligure di storia patria, XLIV, Génova<br />

MANARESI C., 1955-1960, I P<strong>la</strong>citi d<strong>el</strong> Regnum Italiae, Fonti<br />

per <strong>la</strong> storia d’Italia, 92, 96, 97, Roma<br />

MARAGONE B., 1930, Gli Annales Pisani a.1004-1175, M.<br />

Lupo G<strong>en</strong>tile (ed.), MGH Rerum Italicarum Scriptores<br />

VI/2, Bolonia<br />

MURATORI L. A., 1717, D<strong>el</strong>le Antichità Est<strong>en</strong>si ed Italiane,<br />

vol. 1, Mod<strong>en</strong>a<br />

PÄRLARSON G., 1995, Glossario diplomatico toscano avanti<br />

il 1200, Flor<strong>en</strong>cia<br />

RAUTY N., 1974, Vescovato. Secoli XI e XII, Regesta<br />

Chartarum Pistori<strong>en</strong>sium, Pistoia<br />

RAUTY N., 1984, Canonica di S. Z<strong>en</strong>one sec. XI, Regesta<br />

Chartarum Pistori<strong>en</strong>sium, Pistoia<br />

RAUTY N., et alii, 1979, Enti ecclesiastici e ospedali. Sec.XI<br />

e XII, Regesta Chartarum Pistori<strong>en</strong>sium, Pistoia<br />

SANTOLI Q. (ed.), 1915, Liber C<strong>en</strong>suum Comunis Pistorii,<br />

Pistoia<br />

SANTOLI Q. (ed.), 1956, Liber Focorum Districtus Pistorii<br />

(a. 1226). Liber Finium Districtus Pistorii (a. 1255),<br />

Fonti per <strong>la</strong> Storia d’Italia, 93, Roma<br />

SCHIAPARELLI L. (ed.), 1990, Le carte d<strong>el</strong> monastero di S<br />

Maria in Fir<strong>en</strong>ze (Badia), 1 (sec. X-XI), Fonti per <strong>la</strong> storia<br />

d’Italia, 41, Roma<br />

SCHIAPARELLI L. (ed.), 1929-1933, Codice Diplomatico<br />

Longobardo (sec. VIII), Fonti per <strong>la</strong> storia d’Italia, 62-63,<br />

Roma<br />

SEGHIERI M., 1995, Le pergam<strong>en</strong>e di Vivinaia, Montechiari,<br />

S Piero in Campo (sec. XI-XIV), Lucca<br />

SERCAMBI G., 1892, Le croniche di Giovanni Sercambi<br />

Lucchese (sec. XIV-XV), S. Bongi (ed.), Fonti per <strong>la</strong> storia<br />

d’Italia, 19-21, Roma<br />

THOLOMEI LUCENSIS, 1955, Annales, MGH. Scriptores Rerum<br />

Germanicarum, n.s., VIII, Berlino


234


AA. VV., 1973, Lucca e <strong>la</strong> Tuscia n<strong>el</strong>l’altomedioevo, Atti d<strong>el</strong><br />

5° Congresso Internazionale di studi sull’alto medioevo,<br />

CISAM, Spoleto<br />

AA. VV., 1980a, Châteaux et peuplem<strong>en</strong>ts <strong>en</strong> Europe<br />

occid<strong>en</strong>tale du X au XIII siècle, Premieres journees<br />

internationales d’histoire du C<strong>en</strong>tre cultur<strong>el</strong> <strong>de</strong> l’Abbaye<br />

<strong>de</strong> F<strong>la</strong>ran, Auch<br />

AA. VV., 1980b, Structures féodales et féodalisme dans<br />

l’occid<strong>en</strong>t méditerrané<strong>en</strong> (X-XIII siècles), (trad. españo<strong>la</strong><br />

parcial, P. Bonnassie et alii, Estructuras feudales y<br />

feudalismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo mediterráneo (siglos X-XIII),<br />

Barc<strong>el</strong>ona, 1984), Collection <strong>de</strong> l’École Française <strong>de</strong><br />

Rome, 44, Roma<br />

AA. VV., 1982, I ceti dirig<strong>en</strong>ti d<strong>el</strong>l’età comunale nei secoli<br />

XII e XIII, Pisa<br />

AA. VV., 1985, Il cast<strong>el</strong>lo di Monsummano in Valdinievole.<br />

Note architettoniche e storiche - Cultura, Larciano<br />

AA. VV., 1990, Archeologia urbana a Fiesole. Lo scavo di<br />

Via Marini-Via Portigiani, Fir<strong>en</strong>ze<br />

ABELA E., 1993, Ceramica dipinta in rosso, <strong>en</strong> Pisa. Piazza<br />

Dante: uno spaccato d<strong>el</strong><strong>la</strong> storia pisana. La campagna<br />

1991, S. Bruni (ed.), Pisa, pp. 413-418<br />

ABELA E., 1995, Materiali altomedievali e medievali dal<br />

<strong>territorio</strong> versiliese, <strong>en</strong> Museo archeologico versiliese<br />

Bruno Antonucci, Pietrasanta, E. Parib<strong>en</strong>i (ed.), Viareggio,<br />

pp. 181-193<br />

ACOVITSIOTI-HAMEAU A., 1996, De neiges <strong>en</strong> g<strong>la</strong>ces…<br />

(Actes <strong>de</strong> <strong>la</strong> première r<strong>en</strong>contre internationale sur le<br />

commerce et l’artisanat <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>la</strong>ce, Brignoles, 6-9 julio<br />

1994), Brignoles<br />

ALBERTI A., DEL CHIARO A., SEVERINI F., STIAFFINI D.,<br />

1995, Indagine archeologica a Montopoli Valdarno<br />

(PI): le tracce d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> medievale. Rapporto<br />

pr<strong>el</strong>iminare, «Archeologia Medievale» XXII, pp.<br />

265-282<br />

AMBROSINI R., 1982, La romanizzazione d<strong>el</strong><strong>la</strong> lucchesia<br />

attraverso <strong>la</strong> toponomastica, <strong>en</strong> Lucca romana, <strong>Luca</strong>, pp.<br />

285-314<br />

ANDREOLLI B., 1977, Formule di pertin<strong>en</strong>ze e paesaggio.<br />

Il castagneto n<strong>el</strong><strong>la</strong> Lucchesia altomedievale, «Rivista di<br />

storia, archeologia e costume» V/3, pp. 7-18<br />

ANDREOLLI B., 1978a, Contratti agrari e patti colonici n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Lucchesia nei secoli VIII e IX, «Studi medievali» XIX,<br />

pp. 69-158<br />

ANDREOLLI B., 1978b, Colonizzazione e <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> in<br />

dieci contratti di liv<strong>el</strong>lo d<strong>el</strong> vescovo di Lucca Gherardo<br />

II, «Rivista di storia, archeologia e costume» VI/4, pp.<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

235<br />

45-9<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

ANDREOLLI B., 1981, I prodotti alim<strong>en</strong>tari nei contratti<br />

toscani d<strong>el</strong>l’alto medioevo, «Archeologia Medievale»<br />

VIII, pp. 117-126<br />

ANDREOLLI B., 1983a, Uomini n<strong>el</strong> Medioevo. Studi sul<strong>la</strong><br />

società lucchese <strong>de</strong>i secoli VIII-IX, Bologna<br />

ANDREOLLI B., 1983b, L’evoluzione <strong>de</strong>i patti colonici n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

<strong>Toscana</strong> <strong>de</strong>i secoli VIII-IX, «Qua<strong>de</strong>rni medievali» XVI,<br />

pp. 29-52<br />

ANDREOLLI B., 1984-1985, Consi<strong>de</strong>razioni sulle campagne<br />

lucchesi n<strong>el</strong><strong>la</strong> prima metà d<strong>el</strong> secolo XIV: paesaggio,<br />

economia, contratti agrari, «Actum Luce» XIII-XIV, pp.<br />

277-301<br />

ANDREOLLI B., 1993, Il sistema curt<strong>en</strong>se n<strong>el</strong><strong>la</strong> Garfagnana<br />

altomedievale, <strong>en</strong> La Garfagnana. Storia, cultura, arte,<br />

Mód<strong>en</strong>a, pp. 73-85<br />

ANDREOLLI B., 1998a, Fe<strong>de</strong>rico I Barbarossa e <strong>la</strong> Garfagnana,<br />

<strong>en</strong> La Garfagnana dall’epoca comunale all’avv<strong>en</strong>to <strong>de</strong>gli<br />

Est<strong>en</strong>si, Mód<strong>en</strong>a, pp. 1-16<br />

ANDREOLLI B., 1998b, La giustizia signorile n<strong>el</strong><strong>la</strong> Lucchesia,<br />

<strong>en</strong> La signoria rurale n<strong>el</strong> medioevo italiano, vol. II, A.<br />

Spicciani- C. Vio<strong>la</strong>nte (eds.), Pisa, pp. 139-156<br />

ANDREOLLI B., MONTANARI M., 1983, L’azi<strong>en</strong>da curt<strong>en</strong>se in<br />

Italia. Proprietà d<strong>el</strong><strong>la</strong> terra e <strong>la</strong>voro contadino nei secoli<br />

VIII-XI, Bolonia<br />

ANDREOTTI A., CIAMPOLTRINI G., 1989, L’insediam<strong>en</strong>to<br />

tardoantico di Corte Carletti a Or<strong>en</strong>tano (Cast<strong>el</strong>franco<br />

di Sotto, Pisa). Notizia pr<strong>el</strong>iminare, «Rassegna di<br />

Archeologia» 8, pp. 401-417<br />

ANDREUCCI S., 1964, S. Stefano Villora: <strong>la</strong> primitiva pieve<br />

d<strong>el</strong> Compitese oggi scomparsa, «Giornale Storico d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Lunigiana» XV, pp. 55-60<br />

ANDREUCCI S., 1966, Il Compitese e i suoi domini n<strong>el</strong> Medio<br />

Evo, «Giornale Storico d<strong>el</strong><strong>la</strong> Lunigiana» XVII, pp. 9-13<br />

ANDREWS D., 1984, Cast<strong>el</strong>li e <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> n<strong>el</strong>l’Italia<br />

c<strong>en</strong>trale. La problematica archeologica, <strong>en</strong> Cast<strong>el</strong>li.<br />

Storia e archeologia, R. Comba-A. A. Settia (eds.), Turín,<br />

pp. 123-136<br />

ANGELI C., 1985-1986, Ans<strong>el</strong>mo I da Baggio, vescovo di<br />

Lucca, Tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura inédita, Universidad <strong>de</strong> Pisa,<br />

Pisa<br />

ANGELI C., 1989, Messa a coltura e alliv<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to di terre<br />

vescovili lucchesi n<strong>el</strong><strong>la</strong> ‘Cerbaio<strong>la</strong>’ (1068-1072) al tempo<br />

d<strong>el</strong> vescovo Ans<strong>el</strong>mo I da Baggio, «R<strong>en</strong>diconti d<strong>el</strong> Istituto<br />

Lombardo» 123, pp. 45-57


Bibliografía<br />

ANGELINI L., 1978, Notizie sul<strong>la</strong> rocca e <strong>la</strong> chiesa di San<br />

Frediano di Sassi, «Rivista di Storia, Archeologia e<br />

Costume» VI/2, pp. 7-18<br />

ANGELINI L., 1979, Una pieve toscana n<strong>el</strong> medioevo, <strong>Luca</strong><br />

ANGELINI L., 1985, Problemi di storia longobarda in<br />

Garfagnana, <strong>Luca</strong><br />

ANSALDI G., 1879, La Valdinievole illustrata n<strong>el</strong><strong>la</strong> storia<br />

naturale, civile ed ecclesiastica, d<strong>el</strong>l’agricoltura, d<strong>el</strong>le<br />

industrie e d<strong>el</strong>le arti b<strong>el</strong>le, Pescia<br />

ANTONELLI R., 1997, I nobili di Montemagno. Ipotesi intorno<br />

a un cast<strong>el</strong>lo e ai suoi abitanti, «Campus Maior» 9, pp.<br />

5-96<br />

ARCAMONE M. G., 1995, Ricerche toponomastiche in<br />

Valdinievole, <strong>en</strong> Pescia e <strong>la</strong> Valdinievole n<strong>el</strong>l’età <strong>de</strong>i<br />

comuni, C. Vio<strong>la</strong>nte-A. Spicciani (eds.), Pisa, pp. 29-56<br />

ARMANINI M. G., CRUSI E., FOSSATI S., 1990, La ferriera<br />

di Cardoso (Lucca), «Archeologia Medievale» XVII, pp.<br />

711-726<br />

AUGENTI A., 1997, Un <strong>territorio</strong> in movim<strong>en</strong>to: <strong>la</strong> Diocesi<br />

di Volterra tra X-XII secolo, <strong>en</strong> La nascita <strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li<br />

n<strong>el</strong>l’Italia medievale. Il caso di Poggibonsi e le altre<br />

esperi<strong>en</strong>ze d<strong>el</strong>l’Italia c<strong>en</strong>trosett<strong>en</strong>trionale (Poggibonsi,<br />

12-13 septiembre 1997), Francovich R.-Val<strong>en</strong>ti M. (eds.),<br />

Si<strong>en</strong>a, pp. 83-93<br />

AZZARI M., 1990, Le ferriere preindustriali d<strong>el</strong>le Apuane.<br />

Si<strong>de</strong>rurgia e organizzazione d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> n<strong>el</strong><strong>la</strong> Versilia<br />

interna, Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong> Dipartim<strong>en</strong>to di Archeologia e<br />

Storia d<strong>el</strong>le Arti, Sezione Archeologia -Università di<br />

Si<strong>en</strong>a, 22, Flor<strong>en</strong>cia<br />

BANDINI F., BIAGINI M., DEFERRARI G., GIANNICHEDDA<br />

E., 1993, Monte Cast<strong>el</strong>lo: nuove prospettive di indagine<br />

archeologica, in AA. VV., Lusignana: segni, figure,<br />

ricordi di r<strong>el</strong>igiosità e tradizioni contadine, Pontremoli,<br />

pp. 22-38<br />

BARACCHINI C. (ed.), 1983, Il secolo di Castruccio. Fonti e<br />

docum<strong>en</strong>ti di storia lucchese, Lucca<br />

BARCELÓ M. (ed.), 1988, Arqueología Medieval. En <strong>la</strong><br />

afueras d<strong>el</strong> Medievalismo, Barc<strong>el</strong>ona<br />

BARCELÓ M., 1995, Crear, disciplinar y dirigir <strong>el</strong> <strong>de</strong>sord<strong>en</strong>.<br />

La r<strong>en</strong>ta feudal y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> trabajo<br />

campesino: una propuesta <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción, «Taller<br />

d’Historia» 6, pp. 61-72 (reed. «Histoire et sociétés<br />

rurales» 6 (1996), pp. 95-116)<br />

BARCELÓ M., 1998, Los Husun, los Castra y los fantasmas que<br />

aún los habitan, <strong>en</strong> Castillos y <strong>territorio</strong>s <strong>en</strong> Al-Andalus,<br />

A. Malpica (ed.), Granada, pp. 10-41<br />

BARCELO M., TOUBERT P. (dirs.), 1998, “L’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>”.<br />

Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> Girona (26-27 noviembre 1992)<br />

236<br />

y <strong>de</strong> Roma (5-7 mayo 1994), Roma<br />

BARKER P., 1977, Tecniche d<strong>el</strong>lo scavo archeologico (ed.<br />

orig. Techniques of Archaeological Excavation), Milán<br />

BELLATALLA E., DAVITE C., GAMBARO L., GIANNICHEDDA<br />

E., 1991, Ceramiche <strong>de</strong>gli insediam<strong>en</strong>ti tardo-antichi<br />

d<strong>el</strong>l’app<strong>en</strong>nino ligure toscano, <strong>en</strong> A ceramica medieval<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Mediterraneo occid<strong>en</strong>tale, Lisboa, pp. 611-615<br />

BELLI BERSALI I., 1959, Corpus d<strong>el</strong><strong>la</strong> Scultura Altomedievale:<br />

La Diocesi di Lucca, Spoleto<br />

BELLI BERSALI I., 1973, La topografia di Lucca nei secoli<br />

VIII-XI, <strong>en</strong> Lucca e <strong>la</strong> Tuscia n<strong>el</strong>l’altomedioevo. Atti d<strong>el</strong><br />

5° Congresso Internazionale di studi sull’alto medioevo,<br />

Spoleto, pp. 461-554<br />

BELLI BERSALI I., 1988, Lucca. Guida al<strong>la</strong> città, <strong>Luca</strong><br />

BELLI L., 1983, Aspetti d<strong>el</strong><strong>la</strong> colonizzazione romana d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Versilia, «Studi Versiliesi» I, pp. 25-36<br />

BELLI L., 1987, Versilia. Indagini sul<strong>la</strong> incerta g<strong>en</strong>esi di un<br />

nome territoriale, «Studi Versiliesi» V, pp. 5-36<br />

BENENTE F., 1997, Incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to signorile e fortificazioni<br />

g<strong>en</strong>ovesi: organizzazione e controllo d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong><br />

n<strong>el</strong><strong>la</strong> Liguria ori<strong>en</strong>tale, <strong>en</strong> La nascita <strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li<br />

n<strong>el</strong>l’Italia medievale. Il caso di Poggibonsi e le altre<br />

esperi<strong>en</strong>ze d<strong>el</strong>l’Italia c<strong>en</strong>trosett<strong>en</strong>trionale (Poggibonsi,<br />

12-13 septiembre 1997), Francovich R.-Val<strong>en</strong>ti M. (eds.),<br />

Si<strong>en</strong>a, pp. 63-82<br />

BERENGO M., 1965, Nobili e mercanti n<strong>el</strong><strong>la</strong> Lucca d<strong>el</strong><br />

Cinquec<strong>en</strong>to, Turín<br />

BERTACCHI S., 1629, Descrizione istorica d<strong>el</strong><strong>la</strong> provincia di<br />

Garfagnana, <strong>Luca</strong><br />

BERTI G., 1987a, La Maggiore di Serravalle, «Bulletino<br />

Storico Pistoiese» LXXXIX, pp. 69-81<br />

BERTI G., 1987b, Larciano dalle origini all età comunale,<br />

Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> pistoiese, 5, Pistoia<br />

BERTI G., CAPPELLI L., 1985, Le maioliche arcaiche a Pisa,<br />

a Lucca e a Pietrasanta: tre situazioni a confronto, <strong>en</strong> Atti<br />

d<strong>el</strong> Convegno Internazionale di Storia d<strong>el</strong><strong>la</strong> Ceramica di<br />

Albiso<strong>la</strong>, XXIII, Albiso<strong>la</strong>, pp. 169-178<br />

BERTI G., CAPPELLI L., 1994, Lucca. Ceramiche medievali<br />

e postmedievali (Museo Nazionale di Vil<strong>la</strong> Guinigi).<br />

I. Dalle ceramiche is<strong>la</strong>miche alle Maioliche arcaiche.<br />

Secc. XI-XV, Ricerche di Archeologia Altomedievale e<br />

Medievale, 19-20, Flor<strong>en</strong>cia<br />

BERTI G., CAPPELLI L., CIAMPOLTRINI G., 1992, Ceramiche<br />

a vetrina pesante e a vetrina sparsa a Lucca e in alcuni<br />

insediam<strong>en</strong>ti d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, <strong>en</strong> La ceramica invetriata<br />

tardoantica e altomedievale in Italia, L. Paroli (ed.),<br />

Flor<strong>en</strong>cia, pp. 279-294


BERTI G., CIAMPOLTRINI G., STIAFFINI D., 1994, La<br />

supp<strong>el</strong>lettile da tavo<strong>la</strong> dal Tardo Rinascim<strong>en</strong>to a Lucca.<br />

Un contriburo archeologico, «Archeologia Medievale»<br />

XXI, pp. 555-587<br />

BERTI G., FRANCOVICH F., CAPPELLI L., 1986, La maiolica<br />

arcaica in <strong>Toscana</strong>, <strong>en</strong> La ceramica medievale n<strong>el</strong><br />

mediterraneo occid<strong>en</strong>tale, Flor<strong>en</strong>cia, pp. 483-510<br />

BERTI G., GELICHI S., 1995, Le “anforette” pisane: note su<br />

un cont<strong>en</strong>itore in ceramica tardomedievale, «Archeologia<br />

Medievale» XXII pp. 191-240<br />

BIAGIONI P. L., 1982, Le mura di Cascio, «Carfaniana<br />

Antiqua», <strong>Luca</strong>, pp. 17-24<br />

BIANCHI C., 1993-1994, Topografia storica d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole,<br />

Universidad <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia, tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura inédita<br />

BIANCHI G., 1993, Segni <strong>la</strong>pidari n<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> c<strong>en</strong>tromeridionale.<br />

Spunti per una ricerca, <strong>en</strong> Actes du<br />

Colloque International <strong>de</strong> Gliptographie <strong>de</strong> Hoeperting<strong>en</strong><br />

(B<strong>el</strong>gique), 29 junio-4 julio 1992, Braine-le-Château, pp.<br />

29-44<br />

BIANCHI C., 1995, L’insediam<strong>en</strong>to antico in Valdinievole,<br />

«Journal of Anci<strong>en</strong>t Topography» V, pp. 141-190<br />

BIANCHI G., 1995, L’analisi d<strong>el</strong>l’evoluzione di un sapere<br />

tecnico, per una rinnovata interpretazione d<strong>el</strong>l’assetto<br />

abitativo e d<strong>el</strong>le strutture edilizie d<strong>el</strong> vil<strong>la</strong>ggio fortificato<br />

di Rocca S. Silvestro, <strong>en</strong> Acculturazione e mutam<strong>en</strong>ti.<br />

Prospettive n<strong>el</strong>l’archeologia medievale d<strong>el</strong> Mediterraneo,<br />

R. FRANCOVICH, E. BOLDRINI (eds.), Flor<strong>en</strong>cia, pp.<br />

361-396<br />

BIANCHI G., 1996, Trasmissione <strong>de</strong>i saperi tecnici e analisi <strong>de</strong>i<br />

procedim<strong>en</strong>ti costruttivi, «Archeologia d<strong>el</strong>l’architettura»<br />

1, pp. 53-64<br />

BIANCHI G., 1997, Rocca S. Silvestro e Campiglia M.ma:<br />

storia parall<strong>el</strong>a di due insediam<strong>en</strong>ti toscani attraverso <strong>la</strong><br />

lettura d<strong>el</strong>le strutture murarie, <strong>en</strong> I Congresso Nazionale<br />

di Archeologia Medievale (Pisa, 29-31 mayo 1997),<br />

Flor<strong>en</strong>cia, pp. 437-444<br />

BIANCHI G., MENICONI F., 1997, Sviluppo e trasformazioni<br />

di un cast<strong>el</strong>lo: risultati d<strong>el</strong>le prime indagini archeologiche<br />

n<strong>el</strong><strong>la</strong> Rocca di Campiglia Marittima (LI), <strong>en</strong> La nascita <strong>de</strong>i<br />

cast<strong>el</strong>li n<strong>el</strong>l’Italia medievale. Il caso di Poggibonsi e le altre<br />

esperi<strong>en</strong>ze d<strong>el</strong>l’Italia c<strong>en</strong>trosett<strong>en</strong>trionale (Poggibonsi,<br />

12-13 septiembre 1997), Francovich R.-Val<strong>en</strong>ti M. (eds.),<br />

Si<strong>en</strong>a, pp. 136-150<br />

BIASOTTI M., CABONA D., CONTI G., FERRANDO CABONA I.,<br />

GAMBARO L., GIARDI R., GIOVINAZZO R., PIZZOLO O.,<br />

1985, Scavo d<strong>el</strong>l’area ovest d<strong>el</strong> vil<strong>la</strong>ggio abbandonato di<br />

Monte Zignago (Zignago 3), «Archeologia Medievale»<br />

XII, pp. 213-244<br />

BICCHIERAI A., 1787, Dei bagni di Montecatini, Flor<strong>en</strong>cia<br />

237<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

BLAKE H., 1977, Ceramica e pietra ol<strong>la</strong>re, <strong>en</strong> Scavi di Luni,<br />

II. Testo, A. Frova (ed.), Roma, pp. 639-662<br />

BLOCH M., 1977, Lavoro e tecnica n<strong>el</strong> Medioevo, Bari<br />

BLOCH M., 1983, La società feudale, Turín<br />

BLOMQUIST T. W., OSHEIM D. J., 1978, The first consuls at<br />

Lucca: 10 july 1119, «Actum Luce» VII/1-2, pp. 31-40<br />

BOATO A., CABONA D., FOSSATI S., GAMBARO L.,<br />

GIANNICHEDDA E., GIOVINAZZO R., PIZZOLO O., 1990,<br />

Scavo d<strong>el</strong>l’area est d<strong>el</strong> vil<strong>la</strong>ggio abbandonato di Monte<br />

Zignago: Zignago 4, «Archeologia Medievale» XVII, pp.<br />

355-410<br />

BOLDRINI E., 1994, Scarlino. L’indagine archeologica n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Rocca, Flor<strong>en</strong>cia<br />

BOLDRINI E., GRASSI F., 1997, Ceramiche grezze e <strong>de</strong>purate<br />

tra XII e XIII secolo a Rocca San Silvestro: dati pr<strong>el</strong>iminari,<br />

in I Congresso Nazionale di Archeologia Medievale<br />

(Pisa, 29-31 mayo 1997), Fir<strong>en</strong>ze, pp.352-359<br />

BOLDRINI E., GRASSI F., MOLINARI A., 1997, La circo<strong>la</strong>zione<br />

ed il consumo di ceramiche fini rivestite n<strong>el</strong>l’area tirr<strong>en</strong>ica<br />

tra XII e XIII secolo: il caso di Rocca San Silvestro,<br />

«Archeologia Medievale» XXIV, pp. 101-127<br />

BOTTAZZI G., 1986, La Tabu<strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>taria di V<strong>el</strong>eia. I dati<br />

topografici d<strong>el</strong> settore c<strong>en</strong>tro-occid<strong>en</strong>tale d<strong>el</strong> municipio<br />

v<strong>el</strong>eiate, «Archivio Storico per le Province Parm<strong>en</strong>si»<br />

XXVIII, pp. 151-174<br />

BOTTAZZI G., 1993, Bizantini e Longobardi n<strong>el</strong>l’App<strong>en</strong>nino<br />

tosco-emiliano-ligure, <strong>en</strong> La Garfagnana. Storia, cultura,<br />

arte, Mód<strong>en</strong>a, pp. 31-71<br />

BOTTAZZI G., 1994, Archeologia territoriale e viabilità:<br />

spunti di ricerca sulle r<strong>el</strong>azioni tra l’Emilia e il versante<br />

tirr<strong>en</strong>ico dall’età d<strong>el</strong> bronzo al pi<strong>en</strong>o medioevo, <strong>en</strong><br />

Archeologia nei territori apuo-versiliese e mod<strong>en</strong>esereggiano,<br />

Mód<strong>en</strong>a, pp. 189-265<br />

BOTTAZZI G., 1996, Viabilità e insediam<strong>en</strong>to n<strong>el</strong><strong>la</strong> Garfagnana<br />

medievale, <strong>en</strong> La Garfagnana dai Longobardi al<strong>la</strong> fine<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> marca Canossiana (secc. VI/XII), P. Bonacini (ed.),<br />

Mód<strong>en</strong>a, pp. 63-90<br />

BOUGARD F., 1991, La Torre (Frugarolo, prov. di<br />

Alessandria). R<strong>el</strong>azione pr<strong>el</strong>iminare d<strong>el</strong>le campagne di<br />

scavo 1989-1990, «Archeologia Medievale» XVIII, pp.<br />

369-379<br />

BROGIOLO G. P. (ed.), 1994, Edilizia resid<strong>en</strong>ziale tra V e<br />

VIII secolo, 4º Seminario sul tardoantico e l’altomedioevo<br />

in Italia c<strong>en</strong>trosett<strong>en</strong>trionale, Mantova<br />

BROGIOLO G. P. (ed.), 1995, Città, cast<strong>el</strong>li, campagne nei<br />

territori di frontiera (secoli VI-VII), 5º Seminario sul<br />

tardoantico e l’altomedioevo in Italia c<strong>en</strong>trosett<strong>en</strong>trionale,<br />

Mantova


Bibliografía<br />

BROGIOLO G. P., GELICHI S., 1996, Nuove ricerche sui<br />

cast<strong>el</strong>li altomedievali in Italia sett<strong>en</strong>trionale, Qua<strong>de</strong>rni<br />

d<strong>el</strong> Dipartim<strong>en</strong>to di Archeologia e Storia d<strong>el</strong>le Arti,<br />

Sezione Archeologia - Università di Si<strong>en</strong>a 40, Flor<strong>en</strong>cia<br />

BROGIOLO G. P., GELICHI S., 1998, Ceramiche, tecnologia ed<br />

organizzazione d<strong>el</strong><strong>la</strong> produzione n<strong>el</strong>l’Italia sett<strong>en</strong>trionale<br />

tra VI e X secolo, <strong>en</strong> La céramique médiévale <strong>en</strong><br />

Méditerranée (Actes du VIe congrès <strong>de</strong> l’AIECM2, Aix<strong>en</strong>-Prov<strong>en</strong>ce<br />

13-18 novembre 1995), Ais-<strong>en</strong>-Prov<strong>en</strong>ce,<br />

pp. 139-145<br />

BROWN J. C., 1992, Pescia n<strong>el</strong> Rinascim<strong>en</strong>to all’ombra di<br />

Fir<strong>en</strong>ze (orig. In the shadow of Flor<strong>en</strong>ce, Oxford 1982),<br />

Pescia<br />

BUSELLI F., 1970, Pietrasanta e le sue rocche. Urbanistica,<br />

storia e struttura di un c<strong>en</strong>tro medievale a pianta<br />

preordinata. Contributo al<strong>la</strong> storia d<strong>el</strong>l’urbanistica e<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> storia d<strong>el</strong>l’arte, Flor<strong>en</strong>cia<br />

CABONA D. MANNONI T., PIZZOLO O., 1982, Gli scavi n<strong>el</strong><br />

complesso medievale di Fi<strong>la</strong>ttiera in Lunigiana 1: La<br />

colina di S. Giorgio, «Archeologia Medievale» XI, pp.<br />

331-357<br />

CABONA D., MANNONI T., PIZZOLO O., 1984, Gli scavi n<strong>el</strong><br />

complesso medievale di Fi<strong>la</strong>ttiera in Lunigiana 2: La<br />

colina di Cast<strong>el</strong>vecchio, «Archeologia Medievale» XI,<br />

pp. 243-248<br />

CAGNANA A., 1997a, Prima campagna di scavi n<strong>el</strong> cast<strong>el</strong>lo<br />

Aghinolfi di Montignoso (Massa), «Notiziario di<br />

Archeologia Medievale» 69-70, pp. 46-47<br />

CAGNANA A., 1997b, La transizione al Medioevo attraverso <strong>la</strong><br />

storia d<strong>el</strong>le tecniche murarie: dall’analisi di un <strong>territorio</strong><br />

a un problema sovraregionale, <strong>en</strong> I Congresso Nazionale<br />

di Archeologia Medievale (Pisa, 29-31 mayo 1997),<br />

Flor<strong>en</strong>cia, pp. 445-448<br />

CAGNANA A., QUIRÓS CASTILLO J.A., 1999, Incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

e popo<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di Ceu<strong>la</strong>-Levanto, <strong>en</strong><br />

L’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> in Liguria X-XII secolo. Bi<strong>la</strong>ncio e<br />

<strong>de</strong>stino di un tema storiografico, Rapallo (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa)<br />

CALAMARI G., 1926, I comuni d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole d<strong>el</strong><strong>la</strong> pace<br />

con Fir<strong>en</strong>ze al<strong>la</strong> loro <strong>de</strong>finitiva sottomisione (1329-1339),<br />

Pistoia<br />

CALAMARI G., 1927-1928, Leghe e arbitrati tra i comuni<br />

di Valdinievole n<strong>el</strong> secolo XIII, «Bolletino di Ricerche e<br />

di Studi per <strong>la</strong> storia di Pescia e di Valdinievole», 1 pp.<br />

6-9; 2 pp. 20-29<br />

CALZOLARI M., 1996, Dai toponimi fondiari romani ai<br />

proprietari <strong>de</strong>i predii: alcuni esempi di ricerca, <strong>en</strong><br />

La Garfagnana dai Longobardi al<strong>la</strong> fine d<strong>el</strong><strong>la</strong> marca<br />

Canossiana (secc. VI/XII), P. Bonacini (ed.), Mód<strong>en</strong>a,<br />

pp. 7-38<br />

CAMBI F., 1993, Paesaggi d’Etruria e di Puglia, <strong>en</strong> Storia di<br />

238<br />

Roma, III**, Turín, pp. 229-254<br />

CAMBI F., CITTER C., GUIDERI S., VALENTI M., 1994,<br />

Etruria, Tuscia, <strong>Toscana</strong>: <strong>la</strong> formazione <strong>de</strong>i paesaggi<br />

altomedievali, <strong>en</strong> La storia d<strong>el</strong>l’alto medioevo italiano<br />

(VI-X secolo) al<strong>la</strong> luce d<strong>el</strong>l’archeologia, Biblioteca di<br />

Archeologia Medievale, 11, Flor<strong>en</strong>cia, pp. 183-215<br />

CAMMAROSANO P., 1974, Le campagne n<strong>el</strong>l’età comunale<br />

(metà XI-metà XIV), Turín<br />

CAMMAROSANO P., 1997, Cronologia d<strong>el</strong><strong>la</strong> signoria rurale e<br />

cronologia d<strong>el</strong>le istituzioni comunali in Italia: una nota,<br />

<strong>en</strong> La signoria rurale n<strong>el</strong> medioevo italiano, vol. I, A.<br />

Spicciani- C. Vio<strong>la</strong>nte (eds.), Pisa, pp. 11-17<br />

CAMMAROSANO P., PASSERI V., 1985, Repertorio, <strong>en</strong> I<br />

cast<strong>el</strong>li d<strong>el</strong> S<strong>en</strong>ese. Strutture fortificate d<strong>el</strong>l’area s<strong>en</strong>esegrossetane,<br />

Si<strong>en</strong>a, pp. 273-417<br />

CARINA A., 1875, Notizie storiche sul contado lucchese e<br />

specialm<strong>en</strong>te sulle valli d<strong>el</strong> Lima e d<strong>el</strong>l’Alto Serchio.<br />

Statuti d<strong>el</strong><strong>la</strong> Vicaria di Valdilima e d<strong>el</strong> comune di Cors<strong>en</strong>a,<br />

<strong>Luca</strong><br />

CAROCCI S., 1994, Baroni di Roma. Dominazioni signorili e<br />

lignaggi aristocratici n<strong>el</strong> Duec<strong>en</strong>to e n<strong>el</strong> primo Trec<strong>en</strong>to,<br />

Collection <strong>de</strong> l’Ecole Française <strong>de</strong> Rome, 181, Roma<br />

CARRATORI SCOLARO L., CECCARELLI LEMUT M. L.,<br />

GARZELLA G., PESCAGLINI MONTI R., MORELLI P.,<br />

1994, Il periodo medievale, <strong>en</strong> La pianura di Pisa e i<br />

rilievi contermini. La natura e <strong>la</strong> storia, R. Mazzanti<br />

(ed.), Società Geografica Italiana, Roma, pp. 205-358<br />

CARVER M. O. H., MASSA S., BROGIOLO G. P., 1982,<br />

Sequ<strong>en</strong>za insediativa romana e altomedievale al<strong>la</strong> pieve<br />

di Manerba (BS), «Archeologia Medievale» IX, pp.<br />

237-298<br />

CECCARELLI LEMUT M. L., 1981, I conti Gherar<strong>de</strong>schi,<br />

<strong>en</strong> I ceti dirig<strong>en</strong>ti n<strong>el</strong><strong>la</strong><strong>Toscana</strong> dall’età longobarda a<br />

qu<strong>el</strong><strong>la</strong> precomunale. Atti d<strong>el</strong> I Convegno di Studi sui ceti<br />

dirig<strong>en</strong>ti in <strong>Toscana</strong>, Pisa, pp. 165-190<br />

CECCARELLI LEMUT M. L., 1985, Scarlino: le vic<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

medievali fino al 1399, <strong>en</strong> Scarlino I. Storia e <strong>territorio</strong>, R.<br />

Francovich (ed.), Ricerche di Archeologia Altomedievale<br />

e Medievale, Flor<strong>en</strong>cia, pp. 19-74<br />

CECCARELLI LEMUT M. L., 1992, I conti Alberti in<br />

Valdinievole, <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong> convegno Signori e feudatari<br />

n<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole dal X al XII secolo, Buggiano, pp.<br />

31-42<br />

CECCARELLI LEMUT M. L., 1998, Terre pubbliche e<br />

giurisdizione signorile n<strong>el</strong> Comitatus <strong>de</strong> Pisa (secoli<br />

XI-XIII), <strong>en</strong> La signoria rurale n<strong>el</strong> medioevo italiano, vol.<br />

II, A. Spicciani- C. Vio<strong>la</strong>nte (eds.), Pisa, pp. 87-137<br />

CECCHI M., COTURRI E., 1968, Pescia ed il suo <strong>territorio</strong><br />

n<strong>el</strong><strong>la</strong> storia, n<strong>el</strong>l’arte e n<strong>el</strong>le famiglie, Pistoia


CENCI A. (ed.), 1996, L’ospitalià in Altopascio. Storia e<br />

funzioni di un gran<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro ospitaliero. Il cibo, <strong>la</strong><br />

medicina e il controllo d<strong>el</strong><strong>la</strong> strada, <strong>Luca</strong><br />

CENCI A. (ed.), 1997, Porcari n<strong>el</strong> medioevo. Un cast<strong>el</strong>lo<br />

lungo <strong>la</strong> strada Francig<strong>en</strong>a (secc. VIII-XIV), <strong>Luca</strong><br />

CHIAPELLI L., 1928, Note sui rapporti giurisdizionali tra<br />

Pistoia e <strong>la</strong> Valdinievole n<strong>el</strong> tempo antico, «Bulletino<br />

Storico Pistoiese» XXX, pp. 2-11<br />

CIAMPOLTRINI G., 1980, Il <strong>territorio</strong> Cast<strong>el</strong>franchese fino<br />

al<strong>la</strong> fondazione d<strong>el</strong> cast<strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> G. F. Franceschini,<br />

Cast<strong>el</strong>franco di sotto illustrato, Cast<strong>el</strong>franco, pp. 153-161<br />

CIAMPOLTRINI G., 1981a, Un ritrovam<strong>en</strong>to archeologico<br />

d<strong>el</strong> Settec<strong>en</strong>to nei pressi di Pescia, «Bulletino Storico<br />

Pistoiese», LXXXVII, pp. 127-133<br />

CIAMPOLTRINI G., 1981b, Note sul<strong>la</strong> colonizzazione augustea<br />

n<strong>el</strong>l’Etruria Sett<strong>en</strong>trionale, «Studi C<strong>la</strong>ssici ed Ori<strong>en</strong>tali»<br />

XXXI, pp. 41-55<br />

CIAMPOLTRINI G., 1983, Segna<strong>la</strong>zioni per l’archeologia<br />

d’età longobarda in <strong>Toscana</strong>, «Archeologia Medievale»<br />

X, pp. 511-518<br />

CIAMPOLTRINI G., 1984, Piazza al Serchio (LU): Scavi<br />

<strong>de</strong>i resti d<strong>el</strong><strong>la</strong> Pieve Vecchia: Notizia Pr<strong>el</strong>iminare,<br />

«Archeologia Medievale» XI, pp. 297-308<br />

CIAMPOLTRINI G., 1988, Un contributo per <strong>la</strong> <strong>la</strong>mina di<br />

Agilulfo, «Prospettiva» 52, pp. 50-52<br />

CIAMPOLTRINI G., 1990a, L’an<strong>el</strong>lo di Faolfo. Annotazioni<br />

sull’insediam<strong>en</strong>to longobardo in <strong>Toscana</strong>, «Archeologia<br />

Medievale» XVII, pp. 689-694<br />

CIAMPOLTRINI G., 1990b, Mosaici tardoantichi d<strong>el</strong>l’Etruria<br />

sett<strong>en</strong>trionale, «Studi C<strong>la</strong>ssici ed Ori<strong>en</strong>tali» XL, pp.<br />

369-381<br />

CIAMPOLTRINI G., 1991, Aspetti d<strong>el</strong>l’insediam<strong>en</strong>to tardoantico<br />

ed altomedievale n<strong>el</strong><strong>la</strong> Tuscia: due sche<strong>de</strong> d’archivio,<br />

«Archeologia Medievale» XVIII, pp. 687-697<br />

CIAMPOLTRINI G., 1992, La trasformazione urbana a Lucca<br />

fra XI e XIII secolo: Contributi archeologici, «Archeologia<br />

Medievale», XIX, pp. 701-727<br />

CIAMPOLTRINI G., 1994, Città framm<strong>en</strong>tate d<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong><br />

c<strong>en</strong>tro-sett<strong>en</strong>trionale fra Teodosio e Carlo Magno, <strong>en</strong><br />

La storia d<strong>el</strong>l’alto medioevo italiano (VI-X secolo) al<strong>la</strong><br />

luce d<strong>el</strong>l’archeologia, R. Francovich-G .Noyé (eds.),<br />

Biblioteca di Archeologia Medievale, 11, Flor<strong>en</strong>cia, pp.<br />

615-633<br />

CIAMPOLTRINI G., 1995a, Ville, pievi, cast<strong>el</strong>li: due sche<strong>de</strong><br />

archeologiche per l’organizzazione d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

<strong>Toscana</strong> nord-occid<strong>en</strong>tale fra tarda antichità e alto<br />

medioevo, «Archeologia Medievale» XXII, pp. 557-568<br />

239<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

CIAMPOLTRINI G., 1995b, L’insediam<strong>en</strong>to fra Era e <strong>El</strong>sa<br />

dall’età <strong>de</strong>i metalli al<strong>la</strong> tarda antichità, «Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong><br />

Museo di Storia Naturale di Livorno- Suplem<strong>en</strong>to» 14,<br />

Livorno, pp. 59-77<br />

CIAMPOLTRINI G., 1995c, Lucca, <strong>la</strong> prima cerchia, <strong>Luca</strong><br />

CIAMPOLTRINI G., 1995d, Insediam<strong>en</strong>ti e necropli dal II<br />

sec. a. C. al<strong>la</strong> tarda antichietà, <strong>en</strong> Museo archeologico<br />

versiliese Bruno Antonucci, Pietrasanta, E. Parib<strong>en</strong>i (ed.),<br />

Viareggio, pp. 123-125<br />

CIAMPOLTRINI G., 1996a, Castra, Cast<strong>el</strong>li, Limitanei,<br />

«Archeologia Medievale» XXIII, pp. 777-778<br />

CIAMPOLTRINI G., 1996b, Boccali lucchesi d<strong>el</strong> Duec<strong>en</strong>to. Un<br />

t<strong>en</strong>tativo di cronologia, «Archeologia Medievale» XXIII,<br />

pp. 647-654<br />

CIAMPOLTRINI G., 1997a, Castra e cast<strong>el</strong>li n<strong>el</strong><strong>la</strong> Valle<br />

d<strong>el</strong> Serchio (V-XI secolo). Evid<strong>en</strong>ze archeologiche,<br />

<strong>en</strong> La nascita <strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li n<strong>el</strong>l’Italia medievale. Il<br />

caso di Poggibonsi e le altre esperi<strong>en</strong>ze d<strong>el</strong>l’Italia<br />

c<strong>en</strong>trosett<strong>en</strong>trionale (Poggibonsi, 12-13 septiembre 1997),<br />

Francovich R.-Val<strong>en</strong>ti M. (eds.), Si<strong>en</strong>a, pp. 5-11<br />

CIAMPOLTRINI G., 1997b, Archeologia lucchese di età<br />

comunale: le mura urbiche e le terre nuove, «Archeologia<br />

Medievale» XXIV, pp. 445-470<br />

CIAMPOLTRINI G., ABELA E. (eds.), 1998, La “Piazza d<strong>el</strong><br />

Comune” di Cast<strong>el</strong>franco di Sotto. Lo scavo archeologico<br />

di Piazza Remo Bertoncini e <strong>la</strong> nascita di un antico<br />

cast<strong>el</strong>lo d<strong>el</strong> Valdarno Inferiore, Pisa<br />

CIAMPOLTRINI G., DE TOMMASO G., NOTINI P., RENDINI P.,<br />

ZECCHINI M., 1994, Lucca tardoantica e altomedievale<br />

II. Scavi 1990-1991, «Archeologia Medievale» XXI, pp.<br />

597-627<br />

CIAMPOLTRINI G., MAESTRINI F., 1983, Framm<strong>en</strong>ti di storia.<br />

Archeologia di superficie n<strong>el</strong> medio Valdarno superiore,<br />

Ponte<strong>de</strong>ra<br />

CIAMPOLTRINI G., NOTINI P., 1987, Montecatino (Val<br />

Freddana Com. Lucca). Scavi 1983 n<strong>el</strong>l’area d<strong>el</strong> cast<strong>el</strong>lo.<br />

Notizia pr<strong>el</strong>iminare, «Archeologia Medievale» XIV, pp.<br />

255-266<br />

CIAMPOLTRINI G., NOTINI P., 1990, Lucca tardoantica e<br />

altomedievale: nuovi contributi archeologici, «Archeologia<br />

Medievale» XVII, pp. 561-592<br />

CIAMPOLTRINI G., NOTINI P., 1993, Massaciuccoli (Com.<br />

Massarosa, Lucca): Ricerche sull’insediam<strong>en</strong>to postc<strong>la</strong>ssico<br />

n<strong>el</strong><strong>la</strong> vil<strong>la</strong> romana, «Archeologia Medievale»<br />

XX, pp. 393-407<br />

CIAMPOLTRINI G., NOTINI P., 1998, Cast<strong>el</strong>li e ‘signori’<br />

in Garfagnana fra Due e Trec<strong>en</strong>to. Aspetti e problemi<br />

d<strong>el</strong>l’indagine archeologica, <strong>en</strong> La Garfagnana dall’epoca<br />

comunale all’avv<strong>en</strong>to <strong>de</strong>gli Est<strong>en</strong>si (Cast<strong>el</strong>nuovo di


Bibliografía<br />

Garfagnana, 13-14 settembre 1997), Mód<strong>en</strong>a<br />

CIAMPOLTRINI G., NOTINI P., RENDINI P., 1991, Materiali<br />

tardoantichi ed altomedievali d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valle d<strong>el</strong> Serchio,<br />

«Archeologia Medievale» XVIII, pp. 699-715<br />

CIAMPOLTRINI G., NOTINI P., ROSSI G., 1996, Aspetti<br />

d<strong>el</strong><strong>la</strong> cultura materiale in Garfagnana fra XII e XIII<br />

secolo. Un contesto archeologico da Pieve Fosciana, <strong>en</strong><br />

La Garfagnana dai Longobardi al<strong>la</strong> fine d<strong>el</strong><strong>la</strong> marca<br />

Canossiana (secc. VI/XII), P. Bonacini (ed.), Mód<strong>en</strong>a,<br />

pp. 297-327<br />

CIAMPOLTRINI G., NOTINI P., ROSSI G., 1998, Cast<strong>el</strong>li e<br />

domini in Garfagnana tra Due e Trec<strong>en</strong>to. Aspetti e<br />

problemi d<strong>el</strong>l’indagine archeologica, <strong>en</strong> La Garfagnana<br />

dall’epoca comunale all’avv<strong>en</strong>to <strong>de</strong>gli Est<strong>en</strong>si, Mód<strong>en</strong>a,<br />

pp. 245-289<br />

CIAMPOLTRINI G., PIERI E., 1997, Etruschi e Liguri in<br />

Valdinievole (VI-III a C). Insediam<strong>en</strong>ti e itinerari, <strong>en</strong> Atti<br />

d<strong>el</strong> Convegno su l’archeologia in Valdinievole, Buggiano,<br />

pp. 35-49<br />

CIAMPOLTRINI G., PIERI E., 1998, Pieve a Nievole (PT). Saggi<br />

prev<strong>en</strong>tivi n<strong>el</strong>l’area d<strong>el</strong><strong>la</strong> Plebs <strong>de</strong> Neure, «Archeologia<br />

Medievale» XXV, pp. 103-115<br />

CIAMPOLTRINI G., ZECCHINI M., 1987, Capannori.<br />

Archeologia n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, <strong>Luca</strong><br />

CIANELLI A. N., 1816, Dissertazioni sopra <strong>la</strong> storia Lucchese,<br />

<strong>en</strong> Memorie e docum<strong>en</strong>ti per servire all’istoria d<strong>el</strong> Ducato<br />

di Lucca III, <strong>Luca</strong><br />

CIPRIANI G., 1983, I comuni d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole n<strong>el</strong>l’età di<br />

Cosimo I <strong>de</strong>’ Medici (1537-1574), <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong> Convegno<br />

su i Comuni rurali n<strong>el</strong><strong>la</strong> loro evoluzione storica con<br />

partico<strong>la</strong>re riguardo al<strong>la</strong> Valdinievole, Buggiano, pp.<br />

29-48<br />

CITTER C., 1997, I corredi funebri n<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> longobarda<br />

n<strong>el</strong> quadro d<strong>el</strong>le vic<strong>en</strong><strong>de</strong> storico-archeologiche d<strong>el</strong><br />

popo<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> L’Italia c<strong>en</strong>tro-sett<strong>en</strong>trionale in età<br />

longobarda, L. Paroli (ed.), Flor<strong>en</strong>cia, pp. 185-211<br />

CLARK G., 1987, Stock economies in medieval Italy: a critical<br />

review of the archaeozoological record, «Archeologia<br />

Medievale» XIV, pp. 7-26CODAGNONE A., 1993, Foglio<br />

105: Lucca, in At<strong>la</strong>nte <strong>de</strong>i siti archeologici d<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong>,<br />

Roma, pp. 65-72<br />

COLLAVINI S. M., 1992, I conti Aldobran<strong>de</strong>schi e <strong>la</strong><br />

Valdinievole: una nota sul<strong>la</strong> situazione politica in Tuscia<br />

nei primi anni d<strong>el</strong> XI secolo, <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong> convegno Signori e<br />

feudatari n<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole dal X al XII secolo, Buggiano,<br />

pp. 101-127<br />

COLLAVINI S. M., 1996, I conti Aldobran<strong>de</strong>schi, <strong>en</strong><br />

Formazione e strutture <strong>de</strong>i ceti dirig<strong>en</strong>ti n<strong>el</strong> Medioevo:<br />

marchesi, conti, visconti n<strong>el</strong> Regno italico (secc. IX-XII),<br />

C. Vio<strong>la</strong>nte (ed.), Roma, pp. 297-313<br />

240<br />

COLLAVINI S. M., 1998, “Honorabilis domus et spetiosissimus<br />

comitatus”. Gli Aldobran<strong>de</strong>schi da “conti” a “principi<br />

territoriali” (secoli IX-XIII), Pisa<br />

COMBA R., SETTIA A.A. (eds.), 1984, Cast<strong>el</strong>li. Storia ed<br />

archeologia, Turín<br />

COMBA R., SETTIA A.A. (eds.), 1993, I borghi nuovi. Secoli<br />

XII-XIV, Turín<br />

CONCIONI G., FERRI C., GHILARDUCCI G., 1994, Arte e<br />

pittura n<strong>el</strong> medioevo lucchese, Lucca<br />

CONTI E., 1965, La formazione d<strong>el</strong><strong>la</strong> struttura agraria<br />

d<strong>el</strong> contado fior<strong>en</strong>tino. Vol 1 (Le campagne n<strong>el</strong>l’età<br />

precomunale), Istituto storico italiano per il Medioevo.<br />

Studi Storici 51, Roma<br />

CONTI P. M., 1967, Luni n<strong>el</strong>l’alto medioevo, La Spezia<br />

CORRETTI A., 1991, Metallurgia medievale all’iso<strong>la</strong> d’<strong>El</strong>ba,<br />

Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong> Dipartim<strong>en</strong>to di Archeologia e Storia<br />

d<strong>el</strong>le Arti, Sezione Archeologia -Università di Si<strong>en</strong>a 25,<br />

Flor<strong>en</strong>cia<br />

CORTESE M. E., 1997a, L’acqua, il grano, il ferro. Opifici<br />

idraulici medievali n<strong>el</strong> bacino Farma-Merse, Qua<strong>de</strong>rni<br />

d<strong>el</strong> Dipartim<strong>en</strong>to di Archeologia e Storia d<strong>el</strong>le Arti,<br />

Sezione Archeologia -Università di Si<strong>en</strong>a 41, Flor<strong>en</strong>cia<br />

CORTESE M. E., 1997b, Tecnologie idrauliche n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

si<strong>de</strong>rurgia: <strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> meridionale e il caso d<strong>el</strong><strong>la</strong> Val<br />

di Merse, <strong>en</strong> I Congresso Nazionale di Archeologia<br />

Medievale (Pisa, 29-31 mayo 1997), Flor<strong>en</strong>cia, pp.<br />

359-362<br />

CORTESE M. E., FRANCOVICH R., 1995, La <strong>la</strong>vorazione<br />

d<strong>el</strong> ferro in <strong>Toscana</strong> n<strong>el</strong> Medioevo, «Ricerche storiche»<br />

XXV/2, pp. 435-457<br />

COSENTINO S., 1996, Dinamiche sociali ed istituzionali n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Valle d<strong>el</strong> Serchio tra V e VII secolo, <strong>en</strong> La Garfagnana<br />

dai Longobardi al<strong>la</strong> fine d<strong>el</strong><strong>la</strong> marca Canossiana (secc.<br />

VI/XII), P. Bonacini (ed.), Mód<strong>en</strong>a, pp. 39-61<br />

COTURRI E., 1968, Le pievi d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole al<strong>la</strong> fine d<strong>el</strong><br />

secolo X, «Bulletino Storico Pistoiese» LXX, pp. 10-31<br />

COTURRI E., 1978, Chiese e clero d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole da una<br />

visita pastorale d<strong>el</strong> 1354, «Bulletino Storico Pistoiese»<br />

LXXX, pp. 41-68<br />

COTURRI E., 1981, La Versilia tra i secoli XI e XIII, «Campus<br />

Maior» 1, pp. 37-46<br />

COTURRI E., 1982, Le famiglie feudali d<strong>el</strong><strong>la</strong> Val di Nievole,<br />

<strong>en</strong> I ceti dirig<strong>en</strong>ti d<strong>el</strong>l’età comunale nei secoli XII e XIII,<br />

Pisa, pp. 267-278<br />

COTURRI E., 1987, Lamporecchio dalle origini all età<br />

comunale, Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> pistoiese, 4, Pistoia


COTURRI E., 1990, Il cast<strong>el</strong>lo di Buggiano, <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong><br />

convegno I cast<strong>el</strong>li in Valdinievole, Buggiano, pp.<br />

151-158<br />

COTURRI E., 1998, Pistoia, Lucca e <strong>la</strong> Valdinievole n<strong>el</strong><br />

Medioevo. Raccolta di saggi, Pistoia<br />

CRISTIANI TESTI M. L., 1968, S. Miniato al Te<strong>de</strong>sco. Saggio<br />

di storia urbani, Pisa<br />

CUCINI C. (ed.), 1990, Radicondoli. Storia e archeologia di<br />

un comune S<strong>en</strong>ese, Roma<br />

CUCINI C., 1985, Topografia d<strong>el</strong>le valli d<strong>el</strong> Pecora e<br />

d<strong>el</strong>l’Alma, <strong>en</strong> Scarlino I. Storia e <strong>territorio</strong>, R. Francovich<br />

(ed.), Ricerche di Archeologia Altomedievale e Medievale,<br />

Flor<strong>en</strong>cia, pp. 147-334<br />

CUCINI C. , TIZZONI M., 1992, Le antiche scorie d<strong>el</strong> golfo di<br />

Follonica (<strong>Toscana</strong>). Una proposta di tipologia, «Notizie<br />

d<strong>el</strong> chiostro d<strong>el</strong> monastero maggiore», supplem<strong>en</strong>to IX,<br />

Milán<br />

CUCINI C., 1989, L’insediam<strong>en</strong>to altomedievale d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>re<br />

Aione (Follonica - GR), «Archeologia Medievale» XVI,<br />

pp. 499-512<br />

CUSTER A., NIERI N., 1958, Edizione archeologica d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

carta d’Italia al 100.000: Foglio 105: Lucca, Flor<strong>en</strong>cia<br />

CUTERI F., 1990, Rec<strong>en</strong>ti indagini a Suvereto (LI): un<br />

contributo toscano all’archeologia <strong>de</strong>i c<strong>en</strong>tri storici<br />

(minori), «Rassegna di Archeologia» 9, pp. 431-464<br />

CHAPELOT J., FOSSIER R., 1980, Le vil<strong>la</strong>ge et <strong>la</strong> maison au<br />

Moy<strong>en</strong> Age, Paris<br />

CHERUBINI G., 1974, Signori, contadini, borghesi. Ricerche<br />

sul<strong>la</strong> società italiana d<strong>el</strong> Basso Medioevo, Flor<strong>en</strong>cia<br />

CHERUBINI G., 1981, La civiltà d<strong>el</strong> castagno al<strong>la</strong> fine d<strong>el</strong><br />

medievo, «Archeologia Medievale» VIII, pp. 247-80<br />

CHERUBINI G., FRANCOVICH R., 1973, Forme e vic<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>gli<br />

insediam<strong>en</strong>ti n<strong>el</strong><strong>la</strong> campagna <strong>Toscana</strong> <strong>de</strong>i secoli XIII-XV,<br />

«Qua<strong>de</strong>rni Storici» 25, pp. 879-904<br />

CHITTOLINI G., 1990, “Quasi città”. Borghi e terre in area<br />

lombarda n<strong>el</strong> tardo medioevo, «Società e Storia» 18, pp.<br />

3-26<br />

D’AIOLA F., 1985, Le monete antiche ritrovate in Valdinievole,<br />

<strong>en</strong> Il cast<strong>el</strong>lo di Monsummano in Valdinievole. Note<br />

architettoniche e storiche - Cultura, Larciano, pp.<br />

179-209<br />

D’AIOLA F., 1997, Le monete, <strong>en</strong> Larciano. Museo e <strong>territorio</strong>,<br />

M. Mi<strong>la</strong>nese-A. Patera-E. Pieri (eds.), Roma, pp. 75-81<br />

D’AMBROSIO B., MANNONI T., SFRECOLA S., 1986, Stato d<strong>el</strong>le<br />

ricerche mineralogiche sulle ceramiche mediterranee,<br />

<strong>en</strong> La ceramica medievale n<strong>el</strong> Mediterraneo occid<strong>en</strong>tale,<br />

241<br />

Flor<strong>en</strong>cia, pp. 601-609<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

DALL’AGLIO P.L., 1994-1995, Il cast<strong>el</strong>lum Aginulfi ed il limes<br />

longobardo-bizantino, «Giornale Storico d<strong>el</strong><strong>la</strong> Lunigiana»<br />

XXXV-XXXVI, pp. 185-194<br />

DALL’AGLIO P.L., MARCHETTI G., VALLE G., 1989, Proposta<br />

per <strong>la</strong> realizazzione di una carta d<strong>el</strong> rischio archeologico:<br />

il caso d<strong>el</strong><strong>la</strong> Val Trebbia, <strong>en</strong> La cartografia archeologica.<br />

Problemi e prospettive, Atti d<strong>el</strong> Convegno internazionale,<br />

Pisa, pp. 137-165<br />

DALLE LUCHE F., TENERINI A., 1992, Architettura e scultura<br />

medievale in Versilia: <strong>la</strong> Pieve <strong>de</strong>i SS. Giovanni e F<strong>el</strong>icita<br />

di Valdicast<strong>el</strong>lo, «Studi Versiliesi» X, pp. 3-28<br />

DANI A., VANNI DESIDERI A., 1983, Memorie storiche ed<br />

archeologiche sul cast<strong>el</strong>lo di Montalto, «Erba d’Arno»<br />

13, pp. 77-84<br />

DAVIDSOHN R., 1956, Storia di Fir<strong>en</strong>ze, 6 vol., Flor<strong>en</strong>cia<br />

DAVITE C., 1988, Scavi e ricognizioni n<strong>el</strong> sito rurale<br />

tardo antico di Gronda (Lucignano, Massa Carrara),<br />

«Archeologia Medievale» XV, pp. 397-406<br />

DE STEFANI C., 1923, Storia <strong>de</strong>i comuni di Garfagnana,<br />

«Atti e Memorie d<strong>el</strong><strong>la</strong> Reale Deputazione di Storia Patria<br />

per le Provincie Mod<strong>en</strong>esi» 57, pp. 1-281<br />

DEGASPERI A., 1995, Sepolture urbane e viabilità a Lucca<br />

fra Tarda Antichità e Alto Medioevo, «Archeologia<br />

Medievale» XXII, pp. 537-549<br />

DELANO SMITH C., GADD D., MILLS N., WARD-PERKINS B.,<br />

1986, Luni and the ager Lun<strong>en</strong>sis. The rise and fall of<br />

a Roman town and its territory, «Papers of the British<br />

School at Rome» LIV, pp. 81-146<br />

DELEMEAU J. P., 1996, Arezzo. Espace et sociétés. 715-1230,<br />

Collection <strong>de</strong> l’École Française <strong>de</strong> Rome, 214, Roma<br />

DELL’OSTE G., 1903, L’assedio e <strong>la</strong> distruzione di Montecatini<br />

(1554) narrati da un contemporaneo (Ser Giovanni<br />

d<strong>el</strong>l’Oste, allora canc<strong>el</strong>liere d<strong>el</strong> Comune), Pescia<br />

DELLA CAPANNA M. L., 1969, Sguardo alle condizioni<br />

geografiche d<strong>el</strong><strong>la</strong> Garfagnana n<strong>el</strong> secolo XIV, <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong><br />

XX Congresso Geografico Italiano II, Roma, pp. 605-620<br />

DELOGU P., 1980, Il Regno Longobardo, in Storia d’Italia<br />

dir. G. Ga<strong>la</strong>sso, Roma, pp. 3-216<br />

DELOGU P., 1984, Problemi di cast<strong>el</strong>li n<strong>el</strong> Lazio, <strong>en</strong> Cast<strong>el</strong>li.<br />

Storia e archeologia, R. Comba-A. A. Settia (eds.), Turín,<br />

pp. 105-114<br />

DEMIANS D’ARCHIMBAUD G., 1980, Les fouilles <strong>de</strong> Rougiers<br />

(Var). Contribution a l’archeologie <strong>de</strong> l’habitat rural<br />

medieval <strong>en</strong> Pays Mediterrane<strong>en</strong>, Paris<br />

DESIDERI D., FREDIANI N., 1990, Ritrovam<strong>en</strong>ti di archeologia


Bibliografía<br />

c<strong>la</strong>ssica fra Valdinievole e Vald<strong>el</strong>sa, «Erba d’Arno»<br />

40-41, pp. 35-52<br />

DIANA E., 1989, <strong>El</strong>em<strong>en</strong>ti d<strong>el</strong> repertorio architettonico<br />

tardomedievale toscano. I casi di Montecarlo, Buggiano,<br />

Cast<strong>el</strong>franco di sopra, Figline e Vicchio, <strong>en</strong> D’una ville à<br />

l’autre. Structures matéri<strong>el</strong>les et organisation <strong>de</strong> l’espace<br />

dans les villes europé<strong>en</strong>s (XIIIe-XVIe siècle), Collection<br />

<strong>de</strong> l’École Française <strong>de</strong> Rome, 122, Roma, pp. 759-772<br />

DILCHER G., VIOLANTE C. (eds.), 1996, Strutture e<br />

trasformazioni d<strong>el</strong><strong>la</strong> signoria rurale nei secoli X-XIII,<br />

Annali d<strong>el</strong>l’Istituto storico italo-germanico, Qua<strong>de</strong>rno<br />

14, Bolonia<br />

DINELLI E., 1997, Massa Macinaia n<strong>el</strong>l’alto medioevo:<br />

paesaggio rurale, organizzazione ecclesiastica e<br />

insediam<strong>en</strong>to (secc. VII-XI), «Rivista di Storia, Archeologia<br />

e Costume» XXV/1-2, pp. 5-16<br />

DINELLI G., 1915, Una signoria ecclesiastica n<strong>el</strong> contado<br />

lucchese dal secolo XI al secolo XIV. Contributo al<strong>la</strong><br />

storia d<strong>el</strong>le giurisdizioni e <strong>de</strong>i comuni rurali n<strong>el</strong> medioevo,<br />

«Studi Storici» 23, pp. 187-291<br />

DINELLI G., 1940, Le origini d<strong>el</strong><strong>la</strong> Jura d<strong>el</strong> Capitolo di S.<br />

Martino in Lucca, «Bolletino storico lucchese» 12, pp.<br />

149-157<br />

DINELLI G., 1941, Il cast<strong>el</strong>lo di Fibbial<strong>la</strong> e il Capitolo di S.<br />

Martino, «Bolletino storico lucchese» 13, pp. 137-144<br />

DINELLI P., 1971, Camaiore dalle origini ai giorni nostri.<br />

Parte prima (Dall’epoca preromana ai primordi d<strong>el</strong><br />

‘500), Camaiore<br />

DINI F., 1979, Ditetro i nostri secoli. Insediam<strong>en</strong>ti umani in<br />

sei comuni d<strong>el</strong> Valdarno inferiore nei secoli VIII-XIII,<br />

Santa Croce sull’Arno<br />

DONAT P., 1980, Haus, Hof und Dorf in Mitt<strong>el</strong>europa vom<br />

7. bis 12. Jahrhun<strong>de</strong>rt. Archaeologische Beitraege zur<br />

Entwicklung und Struktur <strong>de</strong>r baeuerlich<strong>en</strong> Siedlung,<br />

Berlín<br />

DUBY G., 1985, Una società francese n<strong>el</strong> Medioevo. La<br />

regione di Mâcon nei secoli XI e XII, (trad. orig. La<br />

société aux XIe et XIIe siècles dans <strong>la</strong> région mâconnaise,<br />

Paris, 1982), Bolonia<br />

DUBY G., 1987, Guerreros y campesinos. Desarrollo inicial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía europea (500-1200), Madrid<br />

DUBY G., 1991, Economía rural y vida campesina <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

occid<strong>en</strong>te medieval, Madrid<br />

DUCCINI A., 1998, Il cast<strong>el</strong>lo di Gambassi. Territorio, società,<br />

istituzione (secoli X-XIII), Cast<strong>el</strong>fior<strong>en</strong>tino<br />

ESCALONA MONGE J., 1991, Algunos problemas r<strong>el</strong>ativos a<br />

<strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras territoriales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Castil<strong>la</strong><br />

altomedieval, <strong>en</strong> Burgos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alta Edad Media. II<br />

242<br />

Jornadas burgalesas <strong>de</strong> Historia, Burgos, pp. 489-506<br />

FANTAPPIÈ R., 1991, Nascita e sviluppo di Prato, <strong>en</strong> Prato,<br />

storia di una città, 1* Ascesa e <strong>de</strong>clino d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

medievale (dal Mille al 1494), F. Braud<strong>el</strong> dir., Prato, pp.<br />

79-299<br />

FANUCCI LOVITCH M., 1987, La rocca di Ripafratta di un<br />

inv<strong>en</strong>tario d<strong>el</strong> 1411, «Bolletino Storico Pisano» LVI, pp.<br />

145-153<br />

FARINELLI R., GIORGI A., 1998, “Cast<strong>el</strong>lum reficere v<strong>el</strong><br />

aedificare”: il secondo <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> in area s<strong>en</strong>ese.<br />

F<strong>en</strong>om<strong>en</strong>i di acc<strong>en</strong>tram<strong>en</strong>to insediativo tra <strong>la</strong> metà d<strong>el</strong><br />

XII e i primi <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ni d<strong>el</strong> XIII secolo, <strong>en</strong> Fortilizi e Campi<br />

di battaglia n<strong>el</strong> Medioevo attorno a Si<strong>en</strong>a, a cura di M.<br />

Marrocchi, Si<strong>en</strong>a, pp. 157-262<br />

FASOLI G., 1966, Cast<strong>el</strong>li e signorie rurali, <strong>en</strong> Agricoltura e<br />

mondo rurale in Occid<strong>en</strong>te n<strong>el</strong>l’alto Medioevo, Spoleto,<br />

pp. 550-560<br />

FERNÁNDEZ MIER M., 1995, Génesis d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad<br />

Media. Arqueología d<strong>el</strong> paisaje y evolución histórica<br />

<strong>en</strong> dos concejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña asturiana: Miranda y<br />

Somiéu, Tesis doctoral inédita, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Historia<br />

y Artes, Universidad <strong>de</strong> Oviedo<br />

FERNÁNDEZ MIER M., 1996, Transformación d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> transición d<strong>el</strong> mundo antiguo al medieval <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

montaña Asturiana (P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica), «Archeologia<br />

Medievale» XXIII, pp. 101-128<br />

FERRANDO CABONA I., CRUSI E., 1988, Storia<br />

d<strong>el</strong>l’insediam<strong>en</strong>to in Lunigiana. Alta Valle Aul<strong>el</strong><strong>la</strong>,<br />

Génova<br />

FERRANDO CABONA I., GARDINI A., MANNONI T., 1978,<br />

Zignago 1: gli insediam<strong>en</strong>ti e il <strong>territorio</strong>, «Archeologia<br />

Medievale» V, pp. 273-374<br />

FORMENTINI U., 1926, Consorterie Langobardiche fra Lucca<br />

e Luni, «Giornale Storico e Letterario d<strong>el</strong><strong>la</strong> Liguria»<br />

XXX, pp. 170-185<br />

FORMENTINI U., 1941, G<strong>en</strong>ova n<strong>el</strong> Basso Impero e n<strong>el</strong>l’Alto<br />

Medioevo, <strong>en</strong> Storia di G<strong>en</strong>ova dalle origini al tempo<br />

nostro, vol. 2, Génova<br />

FORNACIARI G., 1977, I risultati <strong>de</strong>i saggi di scavo condotti<br />

in alcune grotte a Piano di Mommio di Massarossa n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Bassa Versilia, «Atti d<strong>el</strong><strong>la</strong> Società <strong>Toscana</strong> di Sci<strong>en</strong>ze<br />

Naturali», serie A, pp. 140-150<br />

FOSSATI S., BAZZURRO S., PIZZOLO O., 1976, Campagna di<br />

scavo n<strong>el</strong> vil<strong>la</strong>ggio tardoantico di Savignone (G<strong>en</strong>ova),<br />

«Archeologia Medievale» III, pp. 308-325<br />

FOSSIER R., 1984, La infancia <strong>de</strong> Europa. Siglos X-XII.<br />

Aspectos económicos y sociales., Barc<strong>el</strong>ona<br />

FOSSIER R., 1996, La sociedad medieval, Barc<strong>el</strong>ona


FRANCESCONI F., 1965, Il Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>ccio di Vorno, «Atti<br />

d<strong>el</strong>l’Acca<strong>de</strong>mia Lucchese di Sci<strong>en</strong>ze, Lettere ed Arti»,<br />

n.s., XII, pp. 139-147<br />

FRANCHI A., 1985, Monsummano alto (Pistoia). 1º saggio<br />

di scavo di un insediam<strong>en</strong>to medievale, «Notiziario di<br />

Archeologia Medievale» 41, p. 20<br />

FRANCHI A., 1986, Monsummano alto (Pistoia), «Notiziario<br />

di Archeologia Medievale» 43, pp. 6-7<br />

FRANCOVICH R., 1975, Per l’archeologia medievale n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

provincia di Lucca, «La Provincia di Lucca», XV-4, pp.<br />

101-107<br />

FRANCOVICH R., 1976, Geografia storica d<strong>el</strong>le sedi umane. I<br />

cast<strong>el</strong>li d<strong>el</strong> contado Fior<strong>en</strong>tino XII-XIII, Flor<strong>en</strong>cia<br />

FRANCOVICH R., 1985, Introduzione, <strong>en</strong> Scarlino I. Storia e<br />

<strong>territorio</strong>, R. Francovich (ed.), Ricerche di Archeologia<br />

Altomedievale e Medievale, Flor<strong>en</strong>cia, pp. 7-18<br />

FRANCOVICH R. (ed.), 1993, Archeologia d<strong>el</strong>le attività<br />

estrattive e metallurgiche, Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong> Dipartim<strong>en</strong>to<br />

di Archeologia e Storia d<strong>el</strong>le Arti, Sezione Archeologia<br />

-Università di Si<strong>en</strong>a 32-33, Flor<strong>en</strong>cia<br />

FRANCOVICH R., 1995, L’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> e prima<br />

d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> n<strong>el</strong>l’Italia c<strong>en</strong>trale, <strong>en</strong> Acculturazione<br />

e mutam<strong>en</strong>ti. Propsettive n<strong>el</strong>l’archeologia medievale<br />

n<strong>el</strong> Mediterraneo, E. Boldrini, R. Francovich (eds.),<br />

Flor<strong>en</strong>cia, pp. 397-406<br />

FRANCOVICH R., 1996, Per una storia sociale d<strong>el</strong>le attività<br />

estrattive e metallurgiche: a proposito di alcune rec<strong>en</strong>ti<br />

ricerche archeologiche n<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> minerarie n<strong>el</strong><br />

Medioevo, <strong>en</strong> Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s I Jornadas sobre mineria y<br />

tecnología <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media P<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r (León, 26-29<br />

Septiembre 1995), León, pp. 19-35<br />

FRANCOVICH R., 1998, L’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> e prima<br />

d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> n<strong>el</strong>l’Italia c<strong>en</strong>trale, <strong>en</strong><br />

“L’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>”. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> Girona<br />

(26-27 noviembre 1992) y <strong>de</strong> Roma (5-7 mayo 1994),<br />

Roma, pp. 13-20<br />

FRANCOVICH R., A. AUGENTI, R. FARINELLI, M. E. CORTESE,<br />

1997, Verso un at<strong>la</strong>nte <strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li d<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong>: primi<br />

risultati, <strong>en</strong> I Congresso Nazionale di Archeologia<br />

Medievale (Pisa, 29-31 mayo 1997), Flor<strong>en</strong>cia, pp.<br />

97-101<br />

FRANCOVICH R., BOLDRINI E., DE LUCA D., 1993, Archeologia<br />

d<strong>el</strong>le terre nuove in <strong>Toscana</strong>: il caso di S. Giovanni<br />

Valdarno, <strong>en</strong> I borghi nuovi. secoli XII-XIV, R. Comba-A.<br />

Settia (eds.), Cuneo, pp. 155-170<br />

FRANCOVICH R., CUCINI C., MANNONI T., CUCCHIARA A.,<br />

1989, Le strutture produttive d<strong>el</strong> ferro negli insediam<strong>en</strong>ti<br />

medievali d<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong>, Dal basso fuoco all’altoforno,<br />

«Sibrium» 20, pp. 57-76<br />

243<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

FRANCOVICH R., CUCINI C., PARENTI R., 1990, Dal<strong>la</strong><br />

‘vil<strong>la</strong>’ al castillo: Dinamiche insediative e tecniche<br />

costruttive in <strong>Toscana</strong> fra tardoantico e bassomedioevo,<br />

<strong>en</strong> Lo scavo archeologico di Montarr<strong>en</strong>ti e i problemi<br />

d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> medievale. Esperi<strong>en</strong>ze a confronto, R.<br />

Francovich, M. Mi<strong>la</strong>nese (eds.), Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong> Dipartim<strong>en</strong>to<br />

di Archeologia e Storia d<strong>el</strong>le Arti, Sezione Archeologia<br />

-Università di Si<strong>en</strong>a 18, Flor<strong>en</strong>cia, pp. 47-78<br />

FRANCOVICH R., FARINELLI R., 1994, Potere e attività<br />

minerarie n<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> altomedievale, <strong>en</strong> La storia<br />

d<strong>el</strong>l’altomedioevo italiano (VI-X secolo) al<strong>la</strong> luce<br />

d<strong>el</strong>l’archeologia, Biblioteca di Archeologia Medievale,<br />

11, Flor<strong>en</strong>cia, pp. 443-465<br />

FRANCOVICH R., GELICHI S., MELLONI D., VANNINI G.,<br />

1978, I saggi archeologici n<strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>zzo pretorio di Prato,<br />

Ricerche di Archeologia Altomedievale e Medievale, 2,<br />

Flor<strong>en</strong>cia<br />

FRANCOVICH R., HODGES R., 1989, Archeologia e storia d<strong>el</strong><br />

vil<strong>la</strong>ggio fortificato di Montarr<strong>en</strong>ti (SI): un caso o un<br />

mod<strong>el</strong>lo?, «Archeologia Medievale» XVI, pp. 15-38<br />

FRANCOVICH R., MILANESE M. (eds.), 1990, Lo scavo<br />

archeologico di Montarr<strong>en</strong>ti e i problemi<br />

d<strong>el</strong>l’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> medievale. Esperi<strong>en</strong>ze a confronto,<br />

Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong> Dipartim<strong>en</strong>to di Archeologia e Storia<br />

d<strong>el</strong>le Arti, Sezione Archeologia -Università di Si<strong>en</strong>a 18,<br />

Flor<strong>en</strong>cia<br />

FRANCOVICH R., NOYÉ G. (eds.), 1994, La storia<br />

d<strong>el</strong>l’altomedioevo italiano (VI-X secolo) al<strong>la</strong> luce<br />

d<strong>el</strong>l’archeologia, Biblioteca di Archeologia Medievale<br />

11, Flor<strong>en</strong>cia<br />

FRANCOVICH R., PARENTI R. (eds.), 1987, Rocca San Silvestro<br />

e Campiglia. Prime indagini archeologiche, Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong><br />

Dipartim<strong>en</strong>to di Archeologia e Storia d<strong>el</strong>le Arti, Sezione<br />

Archeologia -Università di Si<strong>en</strong>a 8, Flor<strong>en</strong>cia<br />

FRANCOVICH R., ROMBAI L., 1990, Miniere e metallurgia<br />

n<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> preindustriale: il contributo d<strong>el</strong>le fonti<br />

geo-iconografiche, «Archeologia Medievale» XVII, pp.<br />

695-709<br />

FRANCOVICH R., VALENTI M., 1997a, La ceramica d’uso<br />

comune in <strong>Toscana</strong> tra V-X secolo. Il passaggio tra età<br />

tardoantica ed altomedioevo, <strong>en</strong> La céramique médiévale<br />

<strong>en</strong> Méditerranée, Actes du 6e congrès (13-15 noviembre<br />

1995), Aix-<strong>en</strong>-Prov<strong>en</strong>ce, pp. 129-137<br />

FRANCOVICH R., VALENTI M. (eds.), 1997b, La nascita<br />

<strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li n<strong>el</strong>l’Italia medievale. Il caso di Poggibonsi<br />

e le altre esperi<strong>en</strong>ze d<strong>el</strong>l’Italia c<strong>en</strong>trosett<strong>en</strong>trionale<br />

(Poggibonsi, 12-13 septiembre 1997), Si<strong>en</strong>a<br />

FRANCOVICH R., VALENTI M., <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa, La r<strong>el</strong>azione<br />

fra superficie e sottosuolo; dal survey allo scavo:<br />

insediam<strong>en</strong>ti e circo<strong>la</strong>zione ceramica fra V e X secolo<br />

n<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Toscana</strong> c<strong>en</strong>tro-meridionale, <strong>en</strong> Extracting Meaning<br />

from Ploughsoil Assemb<strong>la</strong>ges (Populus Project - Si<strong>en</strong>a


Bibliografía<br />

Colloquium, dic 1995), Flor<strong>en</strong>cia<br />

FRANCOVICH R., VANNINI G., 1989, Le ceramiche medievali<br />

d<strong>el</strong> Museo Civico di Fiesole, Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong> Dipartim<strong>en</strong>to<br />

di Archeologia e Storia d<strong>el</strong>le Arti, Sezione Archeologia<br />

-Università di Si<strong>en</strong>a 17, Flor<strong>en</strong>cia<br />

FRIEDMAN D., 1996, Terre nuove. La creazione d<strong>el</strong>le città<br />

fior<strong>en</strong>tine n<strong>el</strong> tardo medioevo, Turín<br />

FRILLI M., 1998, Capannori itinerari archeologici II. Analisi<br />

<strong>de</strong>gli insediam<strong>en</strong>ti n<strong>el</strong> periodo medioevale con partico<strong>la</strong>re<br />

riguardo al<strong>la</strong> distribuzione <strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

(Contributo per una carta archeologica di Capannori),<br />

<strong>Luca</strong><br />

FUMAGALLI V., 1986, Terra e società n<strong>el</strong>l’Italia padana. I<br />

secoli IX e X, Turín<br />

FUMAGALLI V., MONTANARI M., SETTIA A. A., COMBA R.,<br />

SERGI G., 1976, Agricoltura, <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong>, società,<br />

istituzioni n<strong>el</strong> Lazio medievale di Toubert, «Qua<strong>de</strong>rni<br />

Storici» 32, pp. 766-792<br />

GABRIELLI ROSSI C., 1985, Le miniere d<strong>el</strong> rame n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

provincia di Lucca, «Notiziario Storico, Fi<strong>la</strong>t<strong>el</strong>ico,<br />

Numismatico» 231, pp. 23-33<br />

GAC, 1990, Capannori, itinerari archeologici. Un viaggio<br />

tra le ultime scoperte n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, Lucca<br />

GALASSI P.(ed.), 1981, Montecatini alto. Ricerche, docum<strong>en</strong>ti,<br />

studi, interv<strong>en</strong>ti per il recupero di un c<strong>en</strong>tro antico,<br />

Montecatini<br />

GALETTI P., 1997, Abitare n<strong>el</strong> Medioevo. Forme e vic<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

d<strong>el</strong>l’insediam<strong>en</strong>to rurale n<strong>el</strong>l’Italia altomedievale,<br />

Flor<strong>en</strong>cia<br />

GALLO N., 1987-1988, Osservazioni su un insediam<strong>en</strong>to<br />

scomparso: Monte Libero, “Anuario Biblioteca Civica di<br />

Massa”, pp. 245-258<br />

GALLO N., 1991, Borghi di fondazione in Lunigiana, Massa<br />

GALLO N., 1993, Appunti per un’analisi d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong>:<br />

Montignoso, “Le Apuane” 25, pp. 39-67; 26, pp. 57-85;<br />

27, pp. 49-65; 28, pp. 69-86<br />

GALLO N., 1993-1994, Insediam<strong>en</strong>ti, architettura e tecniche<br />

costruttive d<strong>el</strong><strong>la</strong> Lunigiana medievale, Tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura<br />

inédita, Facultad <strong>de</strong> Architectura <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia, Flor<strong>en</strong>cia<br />

GALLO N., 1997, L’utilizzo d<strong>el</strong> radiocarbono n<strong>el</strong>lo studio<br />

d<strong>el</strong>le strutture murarie: il cast<strong>el</strong>lo Aghinolfi di Montignoso<br />

(MS), «Archeologia d<strong>el</strong>l’architettura» 2, pp. 63-71<br />

GALLO N., MARSELLI G., 1989, Caratteri e aspetti tecnici di<br />

alcuni impianti fortificati in area lun<strong>en</strong>se tra Altomedioevo<br />

e Medioevo, «Giornale storico d<strong>el</strong><strong>la</strong> Lunigiana» XL, pp.<br />

109-122<br />

244<br />

GALLO N., SOLDANO S., 1998, Cast<strong>el</strong>lo Ma<strong>la</strong>spiniano di<br />

Massa. Guida storico-architettonica, Massa<br />

GAMBARO L., 1985, Reperti metallici: tipologia, «Archeologia<br />

Medievale» XII, pp. 224-236<br />

GAMBARO L., 1997, Economia ed insediam<strong>en</strong>ti n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

montagna pesciatina in età romana, <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong> Convegno<br />

su l’archeologia in Valdinievole, Buggiano, pp. 51-79<br />

GAMBARO L., 1998, L’insediam<strong>en</strong>to di Fi<strong>la</strong>ttiera-Sorano n<strong>el</strong><br />

quadro d<strong>el</strong>le conosc<strong>en</strong>ze topografiche sul<strong>la</strong> Lunigiana<br />

romana, <strong>en</strong> Fi<strong>la</strong>ttiera-Sorana: l’insediam<strong>en</strong>to di età<br />

c<strong>la</strong>ssica e tardoantica. Scavi 1986-1995, E. Giannichedda<br />

(ed.), Flor<strong>en</strong>cia, pp. 238-242<br />

GARZELLA G., 1986, Cascina. L’organizzazione civile<br />

ed ecclesiastica e l’insediam<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> Cascina. II,<br />

Dall’antichità al Medioevo, Pisa, pp. 69-108<br />

GELICHI S., 1986, La ceramica ingobbiata medievale<br />

n<strong>el</strong>l’Italia nordori<strong>en</strong>tale, <strong>en</strong> La ceramica medievale n<strong>el</strong><br />

mediterraneo occid<strong>en</strong>tale, Flor<strong>en</strong>cia, pp. 353-408<br />

GELICHI S. (ed.) , 1993, La ceramica n<strong>el</strong> mondo bizantino tra<br />

XI e XV secolo e i suoi rapporti con l’Italia, Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong><br />

Dipartim<strong>en</strong>to di Archeologia e Storia d<strong>el</strong>le Arti, Sezione<br />

Archeologia -Università di Si<strong>en</strong>a 34, Flor<strong>en</strong>cia<br />

GELICHI S., 1997, Introduzione all’archeologia medievale.<br />

Storia e ricerca in Italia, Roma<br />

GHILARDUCCI G., 1990, Diecimo. Una pieve, un feudo, un<br />

comune. I Il Medioevo, <strong>Luca</strong><br />

GIAMBASTIANI C., 1991, I Suffredinghi nobili di Anchiano<br />

e d<strong>el</strong><strong>la</strong> Rocca. G<strong>en</strong>ealogie e vic<strong>en</strong><strong>de</strong> storiche dal IX al<br />

XIII secolo, <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong>l’ottavo Convegno di Studi, Borgo<br />

a Mozzano, pp. 13-150<br />

GIANNICHEDDA E., 1989, La Caprio<strong>la</strong> di Camporgiano<br />

(Lucca): tracce di una torre e annessi lignei, «Archeologia<br />

Medievale» XVI, pp. 411-424<br />

GIANNICHEDDA E., 1992, Il <strong>territorio</strong> ligure: continuità<br />

e mondo rurale fra tardo antico e bassomedioevo, <strong>en</strong><br />

Il <strong>territorio</strong> tra tardoantico e altomedioevo. Metodi di<br />

indagine e risultati, G. P. Brogiolo-L. Cast<strong>el</strong>letti (eds.),<br />

Flor<strong>en</strong>cia, pp. 149-157<br />

GIANNICHEDDA E. (ed.), 1998, Fi<strong>la</strong>ttiera-Sorana:<br />

l’insediam<strong>en</strong>to di età c<strong>la</strong>ssica e tardoantica. Scavi<br />

1986-1995, Flor<strong>en</strong>cia<br />

GIANNICHEDDA E., MANNONI T., 1990, Alcuni dati<br />

archeologici sul<strong>la</strong> pastorizia n<strong>el</strong>l’App<strong>en</strong>nino sett<strong>en</strong>trionale<br />

tra protostoria e medioevo, «Rivista di Studi Liguri» LVI,<br />

pp. 297-313<br />

GIANNICHEDDA E., QUIRÓS CASTILLO J. A., 1997, La<br />

ceramica vacuo<strong>la</strong>ta d<strong>el</strong>l’App<strong>en</strong>nino ligure e toscano, <strong>en</strong><br />

I Congresso Nazionale di Archeologia Medievale (Pisa,


29-31 mayo 1997), Flor<strong>en</strong>cia, pp. 379-383<br />

GINATEMPO M., 1994, Il popo<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> Volterrano<br />

n<strong>el</strong> Basso Medioevo, «Rassegna Volterrana» LXX, pp.<br />

19-73<br />

GINATEMPO M., GIORGI A., 1996, Le fonti docum<strong>en</strong>tarie<br />

per <strong>la</strong> storia <strong>de</strong>gli insediam<strong>en</strong>ti medievali in <strong>Toscana</strong>,<br />

«Archeologia Medievale» XXIII, pp. 7-52<br />

GINATEMPO M., SANDRI L., 1990, L’Italia d<strong>el</strong>le città. Il<br />

popo<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to urbano tra Medioevo e Rinascim<strong>en</strong>to (secoli<br />

XIII-XVI), Flor<strong>en</strong>cia<br />

GIOVANNETTI L., 1995-1996, L’<strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> n<strong>el</strong>l’alta<br />

valle d<strong>el</strong> Serchio, Tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura inédita, Universidad<br />

<strong>de</strong> Pisa, Pisa<br />

GIOVANNETTI L., 1998, Distribuzione geografica e<br />

configurazione <strong>de</strong>i siti fortificati d<strong>el</strong>l’alta Garfagnana: I<br />

dati emersi dal<strong>la</strong> ricerca territoriale, <strong>en</strong> La Garfagnana<br />

dall’epoca comunale all’avv<strong>en</strong>to <strong>de</strong>gli Est<strong>en</strong>si, Mód<strong>en</strong>a,<br />

pp. 291-320<br />

GIOVANNETTI L., NOTINI P., 1998, Dati pr<strong>el</strong>iminari sui<br />

corpi di fabbrica d<strong>el</strong><strong>la</strong> fortezza d<strong>el</strong>le Verrucole, <strong>en</strong> N. De<br />

Ang<strong>el</strong>i, La Fortezza di Verrucole, <strong>Luca</strong>, pp. 95-113<br />

GOBBATO S., GRASSI F., QUIRÓS CASTILLO J. A., 1997, Lo<br />

scavo d<strong>el</strong>l’ospedale di San Nico<strong>la</strong>o di Tea (Minucciano,<br />

Lucca), «Notiziario di Archeologia Medievale» 69-70,<br />

pp. 44-46<br />

GOBBATO S., GRASSI F., QUIRÓS CASTILLO J. A., 1998, Primi<br />

risultati di un’indagine in corso: lo scavo d<strong>el</strong>l’ospedale<br />

di San Nico<strong>la</strong>o di Tea (Minucciano, Lucca), <strong>en</strong> La<br />

Garfagnana dall’epoca comunale all’avv<strong>en</strong>to <strong>de</strong>gli Est<strong>en</strong>si<br />

(Cast<strong>el</strong>nuovo di Garfagnana, 13-14 settembre 1997),<br />

Mód<strong>en</strong>a, pp. 210-219<br />

GÓMEZ BECERRA A., 1995, <strong>El</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to altomedieval <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Granada, «Studia Historica» 13, pp. 59-92<br />

GREEN L., 1986, Castruccio Castraccani: a study on the<br />

origins and character of a fourte<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury Italian<br />

<strong>de</strong>spotism, Oxford<br />

GUERREAU A., 1984, <strong>El</strong> Feudalismo. Un horizonte teórico,<br />

Barc<strong>el</strong>ona<br />

GUICHARD P., 1983, Geographie historique et histoire sociale<br />

<strong>de</strong>s habitats fortifiés ruraux <strong>de</strong> <strong>la</strong> region val<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>ne,<br />

<strong>en</strong> Habitats fortifiés et organisation <strong>de</strong> l’espace <strong>en</strong><br />

Méditerranée médievale, Lyon, pp. 177-196<br />

GURRIERI F., 1974, Il cast<strong>el</strong>lo di Larciano. Nota<br />

sull’architettura e sul restauro, Larciano<br />

GUTIÉRREZ GONZÁLEZ J. A., 1995, Fortificaciones y<br />

feudalismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> y formación d<strong>el</strong> reino leonés<br />

(siglos IX-XIII),.Val<strong>la</strong>dolid<br />

245<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

GUTIERREZ LLORET S., 1988, Cerámica común paleoandalusí<br />

d<strong>el</strong> sur <strong>de</strong> Alicante (siglos VII-X), Alicante<br />

GUTIERREZ LLORET S., 1993, La cerámica paleoandalusí d<strong>el</strong><br />

Sureste p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r (Tudmir): producción y distribución<br />

(siglos VII al X), <strong>en</strong> La cerámica altomedieval <strong>en</strong> <strong>el</strong> Sur<br />

<strong>de</strong> Al-Andalus, A. Malpica (ed.), Granada, pp. 39-65<br />

GUTIERREZ LLORET S., 1996, La Cora <strong>de</strong> Tudmir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Antiguedad tardía al mundo islámico. Pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y<br />

cultura material, Collection <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> V<strong>el</strong>ázquez,<br />

57, Madrid<br />

HERLIHY D., 1972, Pistoia n<strong>el</strong> Medioevo e n<strong>el</strong> Rinascim<strong>en</strong>to<br />

1200-1430, Flor<strong>en</strong>cia<br />

HESSEN O. VON, 1975, Secondo contributo al<strong>la</strong> archeologia<br />

longobarda in <strong>Toscana</strong>. Reperti iso<strong>la</strong>ti e di prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>za<br />

incerta, Flor<strong>en</strong>cia<br />

IACOPI E., 1981, <strong>El</strong><strong>en</strong>chi di Ville d<strong>el</strong>l’Alto Medioevo,<br />

«Valdinievole 80» 5, p.1<br />

IACOPI E., BERRETTI R., 1984, Notizie sui molini comunali<br />

d<strong>el</strong> bacino d<strong>el</strong><strong>la</strong> Pescia, <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong> convegno sul<strong>la</strong> civiltà<br />

agrico<strong>la</strong> (II), Buggiano, pp. 57-75<br />

ISCUM, 1987, I liguri <strong>de</strong>i monti. Le origini d<strong>el</strong><strong>la</strong> civiltà<br />

contadina d<strong>el</strong>l’App<strong>en</strong>nino, Génova<br />

ISLA FREZ A., 1993, La Europa <strong>de</strong> los Carolingios, Madrid<br />

JONES P. J., 1974, La storia economica. Dal<strong>la</strong> caduta<br />

d<strong>el</strong>l’Impero romano al secolo XIV, <strong>en</strong> Storia d’Italia 2**.<br />

Dal<strong>la</strong> caduta d<strong>el</strong>l’Impero romano al secolo XVIII, Turín,<br />

1469-1810<br />

JONES P. J., 1980, Economia e società n<strong>el</strong>l’Italia medievale,<br />

Turín<br />

JÖRGENSEN L. B., SKOV T., 1979, Trabjerg. A Viking-age<br />

Settlem<strong>en</strong>t in Nord-west Jut<strong>la</strong>nd, «Acta Archeologica»<br />

50, pp. 118-136<br />

KELLER H., 1973, La marca di Tuscia fino all’anno Mille,<br />

<strong>en</strong> Lucca e <strong>la</strong> Tuscia n<strong>el</strong>l’Alto Medioevo, <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong> V<br />

Congresso internazionale di Studi sull’altomedioevo,<br />

Spoleto, pp. 117-140<br />

KLAPISCH-ZUBER C., 1973a, Carrara e i maestri d<strong>el</strong> marmo<br />

(1300-1600), Massa<br />

KLAPISCH-ZUBER C., 1973b, Vil<strong>la</strong>ggi abbandonati ed<br />

emigrazioni interne, <strong>en</strong> Storia d’Italia. Vol. 5: I docum<strong>en</strong>ti,<br />

Turín, pp. 309-364<br />

KOTEL’NIKOVA L. A., 1975, Mondo contadino e città in<br />

Italia dall’XI al XIV secolo. Dalle fonti d<strong>el</strong>l’Italia c<strong>en</strong>trale<br />

e sett<strong>en</strong>trionale, Bolonia<br />

KULA W., 1972, Problemi e metodi di storia economica,<br />

Milán


Bibliografía<br />

KULA W., 1987, Le misure e gli uomini dall’Antichità a oggi,<br />

Bari<br />

KURZE W., CITTER C., 1995, La <strong>Toscana</strong>, <strong>en</strong> Città, cast<strong>el</strong>li,<br />

campagne nei territori di frontiera (secoli VI-VII), G. P.<br />

Brogiolo (ed.) , Mantova, 159-185<br />

LA ROCCA C., 1986, Dark Ages a Verona. Edilizia privata,<br />

aree aperte e strutture pubbliche in una città d<strong>el</strong>l’Italia<br />

sett<strong>en</strong>trionale, «Archeologia Medievale» XIII, pp. 31-78<br />

LAZZARESCHI E., PARDI F., 1941, Lucca n<strong>el</strong><strong>la</strong> storia, n<strong>el</strong>l’arte<br />

e n<strong>el</strong>l’industria, <strong>Luca</strong><br />

LERA G., 1961, Ceramiche di IV secolo a C. rinv<strong>en</strong>ute<br />

presso il cast<strong>el</strong>lo di Massarossa, «Giornale storico d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Lunigiana» XII, pp. 187-191<br />

LERA G., 1963, Massaciuccoli, «Giornale storico d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Lunigiana» XIV, pp. 12-41<br />

LERA G., 1965, Il cast<strong>el</strong>liere di Gromignana, «La Provincia<br />

di Lucca» 1965/3, pp. 91-94<br />

LERA G., 1970, Ricerche in provincia di Lucca, «La Provincia<br />

di Lucca» 1970/3, pp. 91-99<br />

LERA G., 1980, Le campane di Camaiore, «Rivista di Storia,<br />

Archeologia e Costume» VIII/4, pp. 45-63<br />

LEVEROTTI F., 1990, Trasformazioni insediative n<strong>el</strong> pisano<br />

al<strong>la</strong> fine d<strong>el</strong> Trec<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> Lo scavo archeologico di<br />

Montarr<strong>en</strong>ti e i problemi d<strong>el</strong>l <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> medievale,<br />

Qua<strong>de</strong>rni d<strong>el</strong> Dipartim<strong>en</strong>to di Archeologia e Storia<br />

d<strong>el</strong>le Arti, Sezione Archeologia -Università di Si<strong>en</strong>a 18,<br />

Flor<strong>en</strong>cia, pp. 243-262<br />

LEVEROTTI F., 1992, Popo<strong>la</strong>zione, famiglie, insediam<strong>en</strong>to:<br />

Le Sei Miglia lucchesi n<strong>el</strong> XIV e XV secolo, Pisa<br />

LIVI L., 1811, Memorie e notizie istoriche d<strong>el</strong><strong>la</strong> terra di<br />

Montecatini in Valdinievole raccolte dal Dottor Leone<br />

Livi, Pescia<br />

LOPES PEGNA M., 1965, Postil<strong>la</strong> ai Comm<strong>en</strong>tari Storici sul<strong>la</strong><br />

Versilia c<strong>en</strong>trale, Pietrasanta<br />

LUZZATI M., 1986, Fir<strong>en</strong>ze e <strong>Toscana</strong> n<strong>el</strong> Medioevo. Seic<strong>en</strong>to<br />

anni per <strong>la</strong> costruzione di uno stato, Turín<br />

LUZZATI M., 1990, La dinamica seco<strong>la</strong>re di un mod<strong>el</strong>lo<br />

italiano, <strong>en</strong> Storia d<strong>el</strong>l’economia italiana I: Il Medioevo:<br />

dal crollo al trionfo, Turín, pp. 5-114<br />

MACCI L, ORGERA V., 1994, Architettura e civiltà d<strong>el</strong>le<br />

torri. Torri e famiglie n<strong>el</strong><strong>la</strong> Fir<strong>en</strong>ze medievale, Flor<strong>en</strong>cia<br />

MACKAY A., 1984, Ciudad y campo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Europa medieval,<br />

«Studia Historica» 2, pp. 27-53<br />

MAGNO A., 1997, Archeologia altomedievale in <strong>Toscana</strong>:<br />

il primo stanziam<strong>en</strong>to longobardo n<strong>el</strong><strong>la</strong> media valle<br />

246<br />

d<strong>el</strong>l’Arno, «Bulletino Storico Pistoiese» XCIX, pp. 13-30<br />

MAILLOUX A., 1994, Pour une étu<strong>de</strong> <strong>de</strong>s paysages dans le<br />

territoire <strong>de</strong> Lucques au haut moy<strong>en</strong> ages (VIIIe siécle),<br />

<strong>en</strong> De <strong>la</strong> terre au ci<strong>el</strong>. 1 Paysages et cadastres antiques<br />

(XII stage international, Besancon 29-31 mars 1993),<br />

Besançon, pp. 207-222<br />

MAILLOUX A., 1997a, Pratiques notariales et gestion d’un<br />

fonds patrimonial à Lucques du VIIIe au Xe siècle. Etu<strong>de</strong><br />

du fonds diplomatique <strong>de</strong> l’Archivio Arcivescovile di<br />

Lucca, Mémoire <strong>de</strong> l’Ecole Française <strong>de</strong> Rome. Section<br />

d’Histoire Médiévale, Roma<br />

MAILLOUX A., 1997b, Perception <strong>de</strong> l’espace chez les notaires<br />

<strong>de</strong> Lucques (VIIIe-IXe siècle), «Mé<strong>la</strong>nges <strong>de</strong> l’École<br />

Française <strong>de</strong> Rome. Moy<strong>en</strong> Age» 109, pp. 21-57<br />

MALPICA A., QUESADA T. (eds.), 1994, Los oríg<strong>en</strong>es d<strong>el</strong><br />

feudalismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo mediterráneo, Granada<br />

MALVOLTI A., 1982, Una fortezza n<strong>el</strong> Valdarno inferiore,<br />

<strong>en</strong> La Rocca di Fucecchio, A. Malvolti (ed.), Fucecchio,<br />

pp. 4-26<br />

MALVOLTI A., 1983-1984, Fucecchio n<strong>el</strong><strong>la</strong> seconda metà d<strong>el</strong><br />

XIII secolo, «Erba d’Arno» 14-18<br />

MALVOLTI A., 1986, L’abbazia di San Salvatore di Fucecchio<br />

n<strong>el</strong>l’età <strong>de</strong>i Cadolingi, <strong>en</strong> La Valdinievole tra Lucca e<br />

Pistoia n<strong>el</strong> primo Medioevo, Pistoia, pp. 35-64<br />

MALVOLTI A., 1989, Il cast<strong>el</strong>lo di Colle di Pietra e i<br />

conti GUIDI n<strong>el</strong> Valdarno inferiore. Note sul <strong>territorio</strong>,<br />

«Bulletino Storico Pistoiese» XCI, pp. 19-35<br />

MALVOLTI A., 1990, Il cast<strong>el</strong>lo di Fucecchio (secoli XI-XIV),<br />

<strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong> convegno I cast<strong>el</strong>li in Valdinievole, Buggiano,<br />

pp. 125-149<br />

MALVOLTI A., 1994, La comunità di Fucecchio n<strong>el</strong> Medioevo.<br />

Repertori 1. I nomi <strong>de</strong>i luoghi. Toponomastica e topografia<br />

d<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> fucecchiese n<strong>el</strong> Medioevo (secoli XI-XV).<br />

dactiloscrito inédito, Fucecchio,<br />

MALVOLTI A., VANNI DESIDERI A., 1981, Per una storia<br />

d<strong>el</strong>l’insediam<strong>en</strong>to n<strong>el</strong> <strong>territorio</strong> fuccechiese fino al secolo<br />

XIV, «Erba d’Arrno» 5, pp. 68-83<br />

MALVOLTI A., VANNI DESIDERI A., 1995, La strada Romea e<br />

<strong>la</strong> viabilità fucecchiese n<strong>el</strong> Medievo, Fucecchio<br />

MALVOLTI A., VANNI DESIDERI A., 1996, La chiesa, <strong>la</strong> casa,<br />

il cast<strong>el</strong>lo sul<strong>la</strong> via Francig<strong>en</strong>a, Pisa<br />

MANCINI A., 1965, Il cast<strong>el</strong>lo di Nozzano, <strong>Luca</strong><br />

MANCINI A., 1986, Storia di Lucca, <strong>Luca</strong><br />

MANCINI G., 1997, Castagnori. Cast<strong>el</strong>lo feudale presso <strong>la</strong><br />

Via Francig<strong>en</strong>a, <strong>Luca</strong>


MANCINI S., 1998, Miniere in Versilia. Storia e itinerari,<br />

Pietrasanta<br />

MANNONI T., 1965, Il ‘testo’ e <strong>la</strong> sua diffusione n<strong>el</strong><strong>la</strong> Liguria,<br />

«Bolletino Liguistico» XVII 1/2, pp. 49-64<br />

MANNONI T., 1974a, Il cast<strong>el</strong>lo di Mo<strong>la</strong>ssana e l’archeologia<br />

medievale in Liguria, «Archeologia Medievale» I, pp.<br />

11-17<br />

MANNONI T., 1974b, Analisi mineralogiche d<strong>el</strong>le ceramiche<br />

mediterranee. Nota III, <strong>en</strong> Atti d<strong>el</strong> Convegno Internazionale<br />

di Storia d<strong>el</strong><strong>la</strong> Ceramica di Albiso<strong>la</strong>, VII, Génova, pp.<br />

189-201<br />

MANNONI T., 1975, La ceramica medievale a G<strong>en</strong>ova e n<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Liguria, «Studi G<strong>en</strong>u<strong>en</strong>si», VII, Génova<br />

MANNONI T., 1983, Insediam<strong>en</strong>ti poveri n<strong>el</strong><strong>la</strong> Liguria di età<br />

romana e bizantina, «Rivista di Studi Liguri» XLIX , pp.<br />

254-264<br />

MANNONI T., 1984-1985, Metodi archeologici per lo studio<br />

<strong>de</strong>i cast<strong>el</strong>li, «Giornale Storico d<strong>el</strong><strong>la</strong> Lunigiana e d<strong>el</strong><br />

<strong>territorio</strong> Luc<strong>en</strong>se» XXXV-XXXVI, pp. 195-207<br />

MANNONI T., 1994, V<strong>en</strong>ticinque anni di archeologia globale.<br />

1: Archeologia d<strong>el</strong>l’urbanistica; 3: Caratteri costruttivi<br />

d<strong>el</strong>l’edilizia storica; 4: Insediam<strong>en</strong>ti abbandonati; 5:<br />

Archeometria, Edizioni di Storia d<strong>el</strong><strong>la</strong> Cultura Materiale,<br />

Génova<br />

MANNONI T., 1995, V<strong>en</strong>ticinque anni di archeologia globale.<br />

2: Insediam<strong>en</strong>ti abbandonati, Edizioni di Storia d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Cultura Materiale, Génova<br />

MANNONI T., GIANNICHEDDA E., 1996, Archeologia d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

produzione, Turín<br />

MANSELLI R., 1986, La Repubblica di Lucca, Turín<br />

MARAZZI F., 1995, <strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> veinte años <strong>de</strong>spués:<br />

observaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración post-Toubertiana, «Studia<br />

Historica» 13, pp.187-198<br />

MARINI A., 1984-1985, Topografia storica d<strong>el</strong><strong>la</strong> Valdinievole,<br />

Tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura inedita, Universidad <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia<br />

MARRADI T., 1994, Si<strong>en</strong>a e Francia in Valdinievole. Un<br />

episodio d<strong>el</strong><strong>la</strong> contesa per il primato in <strong>Toscana</strong> e in<br />

Europa. Assedio e distruzione di Montecatini d<strong>el</strong> 1554,<br />

Fucecchio<br />

MARTINELLI R., 1976, L’agricoltura in Garfagnana nei<br />

secoli XVII e XVIII, «La Provincia di Lucca» XVI/1, pp.<br />

36-52<br />

MARTINEZ SOPENA P., 1985, La Tierra <strong>de</strong> Campos occid<strong>en</strong>tal.<br />

Pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, po<strong>de</strong>r y comunidad d<strong>el</strong> siglo X al XIII,<br />

Val<strong>la</strong>dolid<br />

MASCARO I., GUIDERI S., BENVENUTI M., 1991, Inv<strong>en</strong>tario<br />

247<br />

<strong>El</strong> <strong>incast<strong>el</strong><strong>la</strong>m<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> di <strong>Luca</strong><br />

d<strong>el</strong> patrimonio minerario e mineralogico in <strong>Toscana</strong>.<br />

Aspetti naturalistici e storico-archeologico, Flor<strong>en</strong>cia<br />

MATRAIA G., 1976, Le origini di Valdicast<strong>el</strong>lo Carducci<br />

e i suoi giacim<strong>en</strong>ti minerari, «La Pronvincia di Lucca»<br />

XVI/1, pp. 64-82<br />

MATRAIA G., 1978, Il vil<strong>la</strong>ggio di Gall<strong>en</strong>a n<strong>el</strong>l’ Alta Versilia,<br />

«Rivista di Storia, Archeologia e Costume» VI/4, pp.<br />

17-20<br />

MATRAJA G., 1843, Lucca n<strong>el</strong> milleduec<strong>en</strong>to, <strong>Luca</strong><br />

MAZZANTI R., PARIBENI E., STORTI S., VAGGIOLI M. A.,<br />

1990, La pianura versiliese n<strong>el</strong> contesto geomorfologico,<br />

<strong>en</strong> Etruscorum ante quam Ligurum. La Versilia fra VII e<br />

VIII secolo, E. Parib<strong>en</strong>i (ed.), Ponte<strong>de</strong>ra, pp. 33-43<br />

MAZZAROSA A., 1833, Storia di Lucca. Dal<strong>la</strong> sua origine<br />

fino al 1814, <strong>Luca</strong><br />

MEEK C., 1978, Lucca 1369-1400. Politics and Society in an<br />

Early R<strong>en</strong>aissance City State, Oxford<br />

MELIS F., 1972, Docum<strong>en</strong>ti per <strong>la</strong> storia economica <strong>de</strong>i secoli<br />

XIII-XVI, Istituto internazionale di Storia economica F.<br />

Datini - Prato, 1, Flor<strong>en</strong>cia<br />

MELIS F., 1984, Il consumo d<strong>el</strong> vino a Fir<strong>en</strong>ze nei <strong>de</strong>c<strong>en</strong>i<br />

attorno al 1400, <strong>en</strong> I vini italiani n<strong>el</strong> Medievo, Istituto<br />

internazionale di Storia economica F. Datini - Prato,<br />

Opere sparse di F. M<strong>el</strong>is nº 7, Flor<strong>en</strong>cia, pp. 31-96<br />

MENANT F., 1993, Campagnes Lombar<strong>de</strong>s au Moy<strong>en</strong> Âge.<br />

L’economie et <strong>la</strong> société rurales dans le région <strong>de</strong><br />

Bergame, <strong>de</strong> Crémone et <strong>de</strong> Brescia du Xe au XIIIe siècle,<br />

Bibliothèque <strong>de</strong>s Écoles Françaises d’Athènes et <strong>de</strong> Rome,<br />

281, Roma<br />

MENCACCI P., ZECCHINI M., 1975, La realtà culturale etrusca<br />

n<strong>el</strong>l’area luc<strong>en</strong>se, «La Provincia di Lucca» XV/1<br />

MENCACCI P., ZECCHINI M., 1981, Lucca Romana, <strong>Luca</strong><br />

MENCHELLI S., 1990, Materiali per <strong>la</strong> storia d<strong>el</strong><strong>la</strong> Versilia in<br />

età romana, «Studi C<strong>la</strong>ssici e Ori<strong>en</strong>tali» XL, pp. 387-450<br />

MICHELOTTI A., 1949, Vecchi cast<strong>el</strong>li d<strong>el</strong><strong>la</strong>Valdinievole,<br />

Pistoia<br />

MICOTTI A., 1671, Descritione cronologica d<strong>el</strong><strong>la</strong> Garfagnana<br />

Provincia di <strong>Toscana</strong>, Mód<strong>en</strong>a<br />

MILANESE M., 1991, I reperti ceramici <strong>de</strong>gli scavi di<br />

Piazza d<strong>el</strong> Duomo di Si<strong>en</strong>a, <strong>en</strong> Santa Maria d<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

Sca<strong>la</strong>. Archeologia e edilizia sul<strong>la</strong> piazza d<strong>el</strong>l’ospedale,<br />

Flor<strong>en</strong>cia, pp. 257-388<br />

MILANESE M., 1995, Terrazzana, «Archeologia Medievale»<br />

XXII, pp. 389-391<br />

MILANESE M., 1998, Archeologia postmedievale in <strong>Toscana</strong>,

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!