220,0 KB - Euskaltzaindia

Etnometeorologiari buruzko Euskal
Hiztegia egiteko oinarriak eta osagaiak
1. SARRERA
Kepa Dieguez Barahona
Zergatik "etnometeorologia" euskal hiztegia? Erantzuna galdera bezain erraza
da: horrelako hiztegirik ez delako eta beste hizkuntza batzuetan nekez aurki genitzakeelako.
Beste kontu bat da zerk bultzatu gaituen gai horren inguruko hiztegia egiten
saiatzera. Uste dugu egunero, oharkabeko hainbat elkarrizketa "etnometeo-rologiko"
izaten dugula, eguneko eguraldiaz mintzatzen gara, asteburuko iragarpena hizpide
izaten dugu, telebistako eguraldi-iragarleak adi-adi entzun eta ikusten ditugu, tenpora-kontua
apurka-apurka ikasten dugu eta sarri kontatu edo irakurri izan dugu zernola
eragiten dion Mari jainkosak Euskal Herriko eguraldiari. Gainera euskara, hizkuntza
gutxiagotua izanez, edo ez dakigulako, edota alboko erdaren estutzea ezin bortitzagoa
delako alor honetan erabil genezakeen bezain ondo ez dugu erabiltzen.
Mendeen joanean metaturiko hainbat berba eta esapide, gure hitz-altxorra, ahantzi
samarturik dugu eta uste dugu gauza berriak asmatu baino lehen, geureari eutsi behar
diogula. Daukagunetik abiatu behar dugu eta ez badaukagu, nola ekin pentsatuko
dugu, baina errazkerietan jausi gabe.
2. HELBURUA
Lan honen helburua hauxe da: horretariko hiztegia gauzatu ahal izateko egin
beharreko urratsak jakinaraztea. Horretarako izenburuari berari baizik ez diogu erreparatu
behar, azaldu beharreko gaiak agerrarazteko: etnometeorologia, osagaiak eta
oinarriak.
3. ETNOMETEOROLOGIA
Lehenik eta behin, "etnometeorologia" zertan den azaldu beharren gaude.
Horretarako abiapuntu gisa balio digun lan garrantzitsu batera joko dugu: George P.
Murdock-ek Outline of Cultural Materials antropologia arloan ezinbestekoa den liburuan
kulturaren kategoria guztiak sailkatu ditu eta bakoitzak zenbaki jakin bat dauka.
Guztira 91 kategoria nagusi eta 915 azpikategoria. 1999ko azkeneko bertsioan "Izadia
eta jendeari buruzko ideietan" 820 zenbakia duen kategoria nagusian 821 zenbakia
duen Etnometeorologia dago. Harekin batera, etnofisika, etnogeografia, etnobotanika,
etnozoologia, etnoanatomia, etnofisiologia, etnopsikologia eta etnosoziologia,

EUSKALGINTZA XXI. MENDEARI BURUZ. Euskaltzaindiaren nazioarteko XV. Biltzarra
hau da, jakintza horiekiko guztiekiko herri-ideia eta sinesmenak. George P. Murdockek
honela definitzen du etnometerologia:
"Ideas about night and day, dawn and twilight, rising and setting of the sun, phases
of the moon, eclipses, solstices and equinoxes, and the succession of seasons;
notions about heavenly bodies (e.g., sun, moon, stars, constellations planets, comets,
meteorites); ideas about meteorological phenomena (e.g., clouds and fog, frosts and
drought, rain and snow, ice, hail and sleet, winds and whirlwinds, storms, thunder and
lightning, rainbow, parhelion and aurora); associated behavior patterns (e.g., greeting
the dawn, dispelling an eclipse); etc."
Beraz, definizio honen bidez etnometeorologiak zein esparruri heltzen dion
jabetzen gara: fenomeno meteorologikoak ez ezik, zeruan izaten diren gertaera guztiak
ere aintzat hartzen dira, baina herri-ikuspegi batetik, ez meteorologiak, jakintza
gisa, nola ikusi eta azaltzen dituen. Lan honen helburua ez da izango fenomeno meteorologikoen
zientzia-ikuspuntua adieraztea, bai, ostera, hartaz baliatzea taxuzko sailkapenak
egin ahal izateko. Hortaz, meteorologia bitarteko moduan erabiliko dugu eta
ez helburu.
4. OINARRIAK
Oinarriei dagokienez, arlo honetan XIX. mendetik hona gaia jorratu duten zenbait
lanen aipamena egingo dugu. Gaia jorratzeko era berria bada ere, nola edo hala,
zeharka edo zuzenean eta arlo zehatz bati ekinez, barreiaturik, meteorologia-lexikoa
gogoetabide eta idazpide duten hainbat lan topa dezakegu. Egile askok herri bateko
hizkera jasotzen eguraldiaren gaineko hitzak bildu dituzte. Beste batzuk, aldiz, fenomeno
meteorologikoen arlo zehatz bat gidari zutela, ahalik eta berba gehien biltzen
ahalegindu dira. Beste zenbaitek, berriz, euskara-hiztegiak egitean nahitaez sartu
dituzte horretariko hitzak. Eta egileren batek, hizkuntzalaria izan ez arren, mitologia
gaia jorratzean, halabeharrez etnometeorologiarekin egin du topo. Beraz askotarikoak
dira dagokigun gaira garamatzaten bideak. Guztiak baliagarriak, jakina. Bat ere ez
da baztertzekoa. Lan zahar eta lan berri aitzindari batzuk aipatuko ditugu. Honako
hauek, besteak beste:
4.1 Lan zaharrak
– AZKUE, R.M.: Euskalerriaren yakintza (literatura popular del País Vasco).
Madrid 1935, Euskaltzaindia, Bilbo 1989. Esapide eta atsotitzei dagokienez, 103
bildu zituen, gaur egun, oro har, nahiko ezagunak direnak. Atal batean "aldi"-ari
buruz aritzen da eta bertan hilabeteak, urtezaroak eta zotalegunak (igarregunak) aipatzen
ditu. Beste atal batean, "egurasketak" gaia jorratzen du, fenomeno atmosferikoak,
alegia.
– BÄHR, G: El arco iris y la vía láctea en Guipúzcoa. RIEV XXII 1931. Artikulu
horretan, lehenengo eta behin, Gipuzkoan 1931n ostadarra adierazteko erabiltzen
ziren 71 hitzen berri ematen du, herri eta eskualdeka sailkatuta. Artikuluaren bigarren
zatian hitz guztien balizko etimologiaz aritzen da eta azkenik, "Esne-bidea" edo
"Santiago-bidea" euskaraz nola esan gaiaz jarduten du.
– BARANDIARAN, J.M.: Diccionario Ilustrado de Mitología Vasca. Obras completas
I en al. Bilbao, 1972. Hizkuntza aztertzea helburu izan ez bazuen ere -denok
ezagutzen dugunez gero, antropologia zen haren esparrua- sarritan berba batzuen
282

K. Dieguez: Etnometeorologiari buruzko euskal hiztegirako oinarriak eta osagaiak
berri eman zigun. Oso interesgarria da "Ortzi" eta "In" ustezko jainkoei buruz eta
berauen isla eguraldi-hiztegian idatzi zuena.
– BONAPARTE, L.L.: Mots basques signifiant tonnerre. RIEV VI, 1912. Izenburuak
berak aditzera ematen digunez, euskalki guztietan 1912an "trumoi" hitza nola
adierazten zen kontatu zuen.
– L'arc-en-ciel en basque. Melusine II. Paris, 1884-85. Artikulutxo honetan
1885ean euskaraz euskalki guztietan "ostadar" hitza adierazteko berben berri eman
zuen.
– The ancient Basque name of God. The Academy. London, 1880. Ortzi euskal
ustezko jainkoari buruz aritzen da eta zenbait hitzen osagaia dela eman zuen aditzera.
– CARO BAROJA, J.: Sobre la religión antigua y el calendario del Pueblo Vasco.
Trabajos del Instituto Bernardino de Sahagún de Antropología y Etnología VI, 1948.
Liburu interesgarri honetan, ikuspegi antropologiko batetik lehenengo ataletan honako
gai hauek jorratu zituen:
• Zerua izendatzeko euskarazko hitzak
• Jainkoa izendatzeko euskarazko hitzak
• Trumoia eta tximista izendatzeko euskarazko hitzak
• Ostegun eta ostiral egunei buruz
• Ostadarra izendatzeko euskarazko hitzak
• Eguzki, ilargi eta euskal hiztegiari buruz
–GARATE, J.: Astros y meteoros en vascuence. RIEV XXIII. 1932. Berak, gorago
aipaturiko Gerhard Bähr-ek egindako lanari erantzuna ematen dio:
"Muy distinguido vascólogo: con gran interés he leído en esta Revista su bellísimo
artículo sobre "El arco-iris y la vía láctea en Guipúzcoa" y creo poder aportar
algunos datos e ideas sobre esa materia, paso a enumerarlas". Eta hitzen etimologiari
buruz aritzen da, batez ere.
4.2 Lan berriak
– AURREKOETXA, G.: Haizeen izendapenak ahozko hizkeran. Txillardegi, lagun
giroan. UEU, 1998. Euskal Herriko Hizkuntza Atlasean haizeen izenei buruzko itaunetan
jasotako erantzunek motibazio desberdinak dituzte: puntu kardinalak, orografia,
toponomia… Izendapen hauek ikerketa eta sailkapenean aurreratu gura izan da
artikulu honetan. Era berean, hitz hedatuenak orokorki begiratuz eta lurraldeka zeintzuk
diren aztertzen da.
– BARRUTIA, E.: Bermeo eta Mundakako arrantzaleen hiztegia. UEU, 1996.
Arrantzaleen ahoetatik jasota, eguraldiaren inguruan hainbat berba agertzen dira, zenbaitetan
hiztegietan nekez topa daitezkeenak: "murmoi", "zarrazoi" "norteko haizea"
VS "iparreko haizea"…
– UZEI: Metereologia hiztegia. Donostia, 1989. Meteorologia zientifikoaren hiztegia
eta artikuluak biltzen ditu. Guztira 234 herri-hitz dauzka, gainerakoak berba
zientifikoak dira. Oso liburu baliagarria.
– ZABALA, P.: Naturaren mintzoa (egunez egun, sasoien gurpilean). Alberdania
2000. Egutegi zabala, hilabetez hilabete eta egunez egun eguraldiaren gainean iruz-
283

EUSKALGINTZA XXI. MENDEARI BURUZ. Euskaltzaindiaren nazioarteko XV. Biltzarra
kin mamitsuak erantsiz. Hainbat hitz, eta esaera. Oso atsegina, egunero dagokiguna
irakurtzeko.
5. HIZTEGIAREN EGITURAKETA ETA OSAGAIAK
284
– Lehenik eta behin, edozein hiztegitan jazotzen den legez, bildutako hitz guztiak
ordena alfabetikoz paratu behar lirateke, a-tik z-ra. Lehendabiziko elea
abaldenbora eta azkenengoa zurumilo.
Bigarrenez, hitzok arloka sailkatu behar lirateke. Eta zeintzuk arlo? UZEI-ren
Meteorologia-hiztegiaren arabera, meteorotzat jotzen direnak, hau da, hidrometeoroak,
litometeoroak, eolometeoroak, fotometeoroak, elektrometeoroak eta garrantzi
bereziko beste bi arlo, hodeiak eta itsasoa, alegia. Izarrak eta konstelazioak ere sar
litezke hiztegian. Ez dira asko eta batzuk bitxi samarrak dira. Bestalde, badira eguraldiarekin
erabiltzen diren beste hitz sailkagaitz batzuk, baina bere eremua zedarriturik
eduki dezaketenak. Adibidez, "ekaitzak", "hilabeteak", "gaixotasunak", "igarregunak",
"eguzkia", "ilargia", "izarrak" , "zerua" "tenperatura" eta abar. Beraz, guztira
7 arlo nagusi eta egokituko litzaizkiekeen azpi-arloak ere. Meteoroaren definizioa
ondoko hau da:
"Atmosferan edo lurrazalaren gainean behaturiko fenomenoa, hodeia izan ezik.
Fenomeno hau izan daiteke urezko edo ez-urezko zatiki likido edo solidoen prezipitazioa,
suspentsioa edo jalkiera, baita azalpen optiko edo elektrikoak ere."
– Azkenik, hirugarren atalean, atsotitz eta esaeren hiztegia. Berauek, hitzen
definizioarekin batera azalduko balira ere, beste toki batean, multzo berezitzat hartura
agertzeari interesgarri deritzogu.
Hitzen alboan nolako informazioak egon behar luke? Hitza beraz gain, gutxienez,
honako elementu hauek agertu behar lirateke:
a kategoria gramatikala: izena, izenondoa, aditza... Badira aditz batzuk fenomeno
meteorologikoekin batera baizik erabiltzen ez direnak.
b. Arloa: gorago azaldu dugunez gero, 7 arlo nagusi bereiztu ditugu. Hala eta
guztiz ere, azpi-arloak definitzekotan gelditzen dira. Adibidez hidrometeoroen
barruan, euri, txingor eta izotzari dagozkienek beste azpi-multzo batzuk
osatuko lituzkete.
c. Definizioa: ahal denik eta zehatzen, hitzak zer adierazi nahi duen.
d. Euskalkia: hitza zein euskalki eta, ahal izanez gero, zein herritan jaso, erabili
edo erabiltzen den.
e. Biltzailea: hiztegi-egilea, lexiko-biltzaile, idazlea edo inkesta bateko lekukoa
izan daiteke.
f. Testua: arras garrantzitsua da testua eta testuingurua ematea. Hitzak perpausaren
barruan bizi dira.
g. Esaerak eta atsotitzak: hitzari loturiko esaerak eta atsotitzak, horrela balegokio.
Zenbaitek esaera ugari dituzte eta batzuek bat ere ez.
h. Mitologia: hitzak mitologiarekin zerikusirik badu, adierazi egin beharko da.
Adibidez, "hodei" hitza.

6. ORAIN ARTE BILDUTAKO ZENBAIT HITZ
K. Dieguez: Etnometeorologiari buruzko euskal hiztegirako oinarriak eta osagaiak
285

EUSKALGINTZA XXI. MENDEARI BURUZ. Euskaltzaindiaren nazioarteko XV. Biltzarra
7. HIZTEGIAREN BALIAGARRITASUNA
286
• Etnometeorologiaren gaineko lexikoa toki bakar batean bilduta edukitzea.
• Hainbat hitz, esaera eta adiera ezagutarazi eta hedatzea
• Terminologiaren arloan lan-gai bezala erabili ahal izatea
• Euskara Baturako erreferentzia izatea
BIBLIOGRAFIA
Corpusa biltzeko
AKESOLO, L.; DE LASOTA, M. (1976, 1989). Diccionario Retana de autoridades de
la lengua vasca. Biblioteca de la Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao.
ANUARIO de la Sociedad de Eusko-Folklore. Años 1921 a 1934.
ARCHU, J. B.: "Uskaldun eta Franzes Hitztegia". Eskuizkribua.
AZKUE, R. M.(1989). Euskalerriaren yakintza (literatura popular del País Vasco).
Madrid 1935, Euskaltzaindia, Bilbo.
(1984). Diccionario Vasco-Español-Français. Euskaltzaindia. Bilbo.
BÄHR, G. (1931). "El arco iris y la vía láctea en Guipúzcoa". RIEV XXII.
(1931). "Alrededor de la mitología vasca". RIEV XXII
BARAIBAR, F. (1903). "Vocabulario de palabras usadas en Alava", Madrid.
BARANDIARAN, J. M. (1972). Diccionario Ilustrado de Mitología Vasca. Obras completas
I, Bilbao.
(1973). Eusko Folklore. Obras Completas II. Bilbao.
BARRENSORO. (1950). Uztaro. Bilbao.
BERA, P., LÓPEZ MENDIZABAL. Diccionario Vasco-castellano. Tercera edición, Zarautz.
BONAPARTE, L. L. (1912). Mots basques signifiant tonnerre. RIEV VI.
(1884-85). "L'arc-en-ciel en basque". Melusine II, Paris.
(1880). “The ancient basque name of God”, London, The Academy.
CASENAVE, J. (1989). "Hiztegia Français-eüskara. Züberotar eüskalkitik abiatzez".
Hitzak.
DARRICARRERE, J. B.: "Hitztegi Heuskara Frantziako eta Espainiako Erdaretarat itzulija".
J. B. Darricarrère kapitainak egina, D. Rafael de Murga y Mugartegui Jeneralaren
laguntzarekin, Baiona. Eskuizkribua.
DARTHAYET, J. P. (1902). "Guide ou Manuel de la conversation et du style epistolaire
Français-Basque", Baiona.
DUVOSIN, J. (1859). "Bible Saindua edo Testament Zahar eta Berria, Duvoisin kapitainak
latinezko Bulgatatik lehenbiziko aldiko Laphurdiko eskarara itzulia". Luis
Luziano Bonaparte printzeak argitara emana, Londres.
"Dictionnaire Basque-Français". Copie de m. l'Abbé Daranatz, (1082 orriko
eskuizkribua).
ETXEBARRIA, T. (1965-1966). "Lexicón del Euskera dialectal de Eibar", Euskera, X-
-XI. Bilbo.
EUSKAL ERRIA (1880-1918). Revista de Cultura Vasca.
EUSKAL ESNALEA. (1914-1931).

K. Dieguez: Etnometeorologiari buruzko euskal hiztegirako oinarriak eta osagaiak
EUSKALDUNON EGUNKARIA (99-10-01 /02-06-30). Egunero Joan Albisuk egiten dituen
eguraldi-iragarpenak.
EUSKALZALE. (1897, 1898 y 1899). Euskerazko Albistari Edergarriduna, Bilbon.
EUZKEREA. (1929-1933), Bilbo.
EYS, W. J. van. (1873). Dictionnaire Basque-Français. Paris.
GARA Egunkaria. (99-10-01/00-07-31). Egunero Joxe Landak egiten dituen eguraldiiragarpenak.
GARATE, J.: "Contribuciones al Diccionario Vasco". RIEV 1930, 1932, 1933, 1934 eta
1936. BAP 1949, 1957, 1962 eta 1963.
EUSKERA, 1962, 1967, 1973.
FLV, 1973. Año V. Núm.15.
GEZE, L. (1873). Elements de Grammaire Basque, dialecte souletin, suivis d'un vocabulaire
Basque-Français et Français-Basque, Baiona.
GOIKOETXEA. (1967). "Voces recogidas en Loyola", Euskera agerkaria.
HARRIET, M.: "Diccionario manuscrito vasco-francés de 3.536 páginas".
HERRIA: Baionako astekaria.
INTZA’R, Dámaso: "Esaera-zarrak". Bilbao 1927, 1928 eta 1974.
IRIBARREN, J. M. (1952). Vocabulario Navarro. Pamplona.
(1958). Adiciones al Vocabulario Navarro. Pamplona.
IZAGIRRE, C. “Vocabulario de Oñate”. [Anuario del Seminario de Filología Vasca
Julio Urquijo, III].
(1959). "Voces roncalesas". BAP.
"Voces de Alsasua", Anuario del Seminario de Filología de Filología Vasca
Julio de Urquijo, I.
"Notas lexicográficas". Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio
Urquijo II.
(1956). "Oñatiko liñagin-iztegitxoa". Euskera agerkaria, I.
IZETA, M. (1996). Baztango hiztegia, Iruñea.
IZTUETA, J. I. (1847). Guipuzcoaco Provinciaren Condaira edo historia ceñetan
jarritzen diraden arguiro veraren asieratic orainarte dagazquion berri gogoangarriac,
Donostia.
LACOMBE, G.: "Algunas correcciones al Diccionario de Azkue". Eskuizkribua.
"Vocabulaire Basque. Mots, locutions, phrases, recueillis ça et là". Eskuizkribua.
LANDERRETXE, A.: "Correcciones al Diccionario de Azkue". Eskuizkribua.
"Zuhur-hitz edo errankizun batzu bertzeren ahotik adituak". 47. Atsotitzeko
eskuizkribua.
LARRAMENDI, M. (1745). Diccionario trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín,
Donostia.
LARRASQUET, J. (1939). Le Basque de la Basse-Soule Orientale, Paris.
LARREGUY, B. (1775). Testamen Çaharreco eta Berrico historioa, M. de Royaumon-tec
eguin içan duenetic berriro escararat itçulia, Baiona.
LHANDE, P. (1926). Dictionnaire Basque-Français et Français-Basque. (Dialectes
Labourdin, Bas-Navarrais et Souletin), Paris.
MITXELENA, L. (1987…). Orotariko Euskal hiztegia Diccionario General Vasco.
Euskaltzaindia, Bilbo, [I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X , XI, XII… eta material
informatikoa].
287

EUSKALGINTZA XXI. MENDEARI BURUZ. Euskaltzaindiaren nazioarteko XV. Biltzarra
MOKOROA, J. (1990). Repertorio de Locuciones del habla popular vasca, Bilbo, Labayru
Inst.
OIHENART, A. “Uskarazco zuhur-hitzac”. Bordelen, 1847. -Arnauld Doyhenart et son
supplement des proverbes basques par l'Abbé P. Haristoy, Baiona, 1892.
POUVREAU, S.: "Dictionnaire Basque-Français". Copia escrita del manuscrito que se
halla en la Biblioteca Nacional de París.
PREMORENA, d'Ostabat: "Mots basques recueillis par...". Eskuizkribua.
REFRANERO Vasco-Español de 1596. "Refranes y Sentencias".
SAINT-JAYME, F. "Annotations aux Dictionnaires de Azkue, Fabre y Van Eys".
Eskuizkribua.
SALABERRY, M. (1856). Vocabulaire des mots basques bas-navarrais, traduits en langue
française, Baiona.
SARASOLA, I. (1996). Hauta-Lanerako Euskal Hiztegia. Euskal Hiztegia, Donostia.
UZEI. (1989). Metereologia hiztegia, Donostia.
VINSON, J. (1870). “Le mot Dieu en basque et dans les langues dravidiennes”. Revue
de linguistique II, Paris.
ZABALA, P. (2000). Naturaren mintzoa, Donostia, Alberdania.
Etnologia, Mitologia, Hizkuntzalaritza
ARRIAGA, J. L. (1984). Euskal Mitologia, Bilbo, Gero.
ARRINDA, A. (1985). Magia y religión primitiva de los vascos, Bilbo, A.A.A.
BARANDIARAN, J. M. (1973). Obras Completas, Bilbo, I. eta II. tomoak.
BOSCH GIMPERA, P. (1933). Los celtas y el País Vasco, RIEV XXIII.
CARO BAROJA J. (1948). “Sobre la religión antigua y el calendario del Pueblo Vasco”.
Trabajos del Instituto Bernardino de Sahagún de Antropología y Etnología VI.
(1989). "Euskal Jainko eta jainkosak, Olentzero eta sorginak", Gaiak,
Donostia,
(1973). Los pueblos del Norte, Txertoa, Donostia.
COSERIU, E. (1977). Principios de Semántica estructural, Madrid, Gredos.
ELIADE, M. (1974). Tratado de Historia de las religiones I, Madrid, Cristiandad.
GARATE, J. (1932). “Astros y meteoros en vascuence”, RIEV XXIII, 1932.
GECKELER, H. (1976). Semántica estructural y teoría del campo Léxico, Madrid,
Gredos.
GERMAIN, C. (1981). La Semántica funcional, Madrid, Gredos.
GOROSTIAGA, J. (1934). "Urtzi Dios", RIEV XXV.
HARTSUAGA, J. I. (1987). Euskal Mitologia konparatua, Donostia, Kriselu.
HOZ, J. L. (1981). "El euskera y las lenguas vecinas antes de la romanización".
Euskal linguistika eta literatura: Bide Berriak, Bilbo, Universidad de Deusto.
INTXAUSPE: "Compuestos de -or y de -orz", Euskal Erria, T 29.
IRIGOYEN, A. (1987). "Algunas cuestiones relacionadas con la [j] en lengua vasca".
De re philologica linguae vasconicae, Bilbo.
(1986). "En torno a la toponimia vasca y circumpirenaica", Departamento de
Lengua Vasca, Universidad de Deusto.
LE ROUX, F. (1981). "La religión de los celtas". Las religiones antiguas vol. III,
Madrid, Siglo XXI.
MAC CULLOCH, J. A. (1955). "Mitologías célticas y escandinavas". Historia de las
Religiones II, Barcelona, Vergara.
288

K. Dieguez: Etnometeorologiari buruzko euskal hiztegirako oinarriak eta osagaiak
MITXELENA, L. (1985). Fonética Histórica Vasca, [3ªed.], Donostia.
"Las antiguas consonantes vascas". Miscelánea Homenaje a André Martinet,
D. Catalán ed., La Laguna 1957, I, pp. 113-157.
ORTIZ-OSÉS, A. - MAYR, F. K. (1988). El matriarcalismo vasco, Bilbo, Universidad de
Deusto.
RAMOS, M. G. (1928). "De Astronomástica Vasca", Tarragona, Gráficas Fores.
SATRUSTEGI, J. M. (1989). Antropología y lengua, Iruñea, Autor-Editor.
SCHMIDT, W. (1923). Manual de historia comparada de las religiones, Madrid,
Espasa-Calpe.
SCHULTEN, A. (1927). "Las referencias sobre los Vascones hasta el año 810 después
de J. C.", RIEV XVII.
URROZ, E. (1919-1920). "Historia religiosa I". Congreso de Estudios Vascos, Bilbao.
VERDET, J. P. (1989). El cielo, ¿caos o armonía?, Madrid, Aguilar Universal.
289