19.09.2013 Views

Nuevas perspectivas en el manejo de los pacientes con un ataque ...

Nuevas perspectivas en el manejo de los pacientes con un ataque ...

Nuevas perspectivas en el manejo de los pacientes con un ataque ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

18<br />

<strong>Nuevas</strong> <strong>perspectivas</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>manejo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>un</strong> <strong>ataque</strong> isquémico<br />

transitorio: es hora <strong>de</strong> reaccionar<br />

FRANCISCO PURROY GARCÍA<br />

Unidad <strong>de</strong> Ictus<br />

Hospital Universitari Arnau<br />

<strong>de</strong> Vilanova <strong>de</strong> Lérida<br />

l <strong>ataque</strong> isquémico transitorio (AIT) supone la antesala al infarto isquémico<br />

cerebral establecido, que es la primera causa <strong>de</strong> discapacidad <strong>en</strong> la sociedad<br />

mo<strong>de</strong>rna1 . Entre <strong>un</strong> 15% y <strong>un</strong> 25% <strong>de</strong> <strong>los</strong> infartos cerebrales están precedidos<br />

por episodios neurológicos <strong>de</strong>ficitarios transitorios2,3 . Ello supone<br />

<strong>un</strong>a oport<strong>un</strong>idad exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te para cambiar la historia natural <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes<br />

si se actúa <strong>con</strong> dilig<strong>en</strong>cia4 . Sin embargo, la manera <strong>en</strong> la que estos<br />

paci<strong>en</strong>tes son estudiados es ampliam<strong>en</strong>te heterogénea5 . La reci<strong>en</strong>te publicación<br />

<strong>de</strong> varios trabajos que <strong>de</strong>muestran <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> la inmediatez <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> diagnóstico6-8 y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to6,7,9 E<br />

<strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong> abrir nuevos<br />

horizontes <strong>en</strong> su <strong>manejo</strong>. Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r la importancia d<strong>el</strong> problema y<br />

establecer la actitud más a<strong>de</strong>cuada es necesario saber <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia<br />

tras <strong>un</strong> AIT y <strong>los</strong> predictores <strong>de</strong> nuevos episodios vasculares.<br />

El AIT como factor <strong>de</strong> riesgo vascular<br />

El grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> AIT es heterogéneo. Se han propuesto<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> su evolución clínica <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> las características clínicas10<br />

y d<strong>el</strong> subtipo etiológico8 . Igualm<strong>en</strong>te, existe variabilidad <strong>en</strong> la estimación<br />

prospectiva d<strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ictus a corto plazo <strong>en</strong><br />

f<strong>un</strong>ción d<strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes11 y d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

registro (poblacional, Servicio <strong>de</strong> Urg<strong>en</strong>cias…) 12 . Des<strong>de</strong> la publicación<br />

d<strong>el</strong> estudio observacional americano <strong>de</strong> Johnston et al. 13 <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

2000, sobre <strong>un</strong> total <strong>de</strong> 1.707 paci<strong>en</strong>tes, existe <strong>un</strong> <strong>con</strong>s<strong>en</strong>so internacional<br />

<strong>en</strong> aceptar que <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia tras <strong>un</strong> AIT es <strong>el</strong>evado durante<br />

<strong>los</strong> primeros tres meses (10%). De forma interesante, la mitad <strong>de</strong> <strong>los</strong>


episodios ocurr<strong>en</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las primeras 48<br />

horas. Una reci<strong>en</strong>te revisión sobre <strong>un</strong> total<br />

<strong>de</strong> 9.433 paci<strong>en</strong>tes proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 15 cohortes,<br />

estima <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

ictus durante <strong>los</strong> dos primeros días tras <strong>el</strong><br />

episodio índice <strong>de</strong> 3,1% (CI 95% 2,0-4,1) y <strong>de</strong><br />

5,2% (IC 95% 3,9-6,5) a <strong>los</strong> siete días, tras<br />

revisar 17 cohortes que suman <strong>un</strong> total <strong>de</strong><br />

7.830 individuos12 . El hecho <strong>de</strong> haber sufrido<br />

<strong>un</strong> AIT no sólo presupone <strong>un</strong> riesgo <strong>el</strong>evado<br />

<strong>de</strong> nuevos episodios isquémicos cerebrales,<br />

sino que increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

sufrir <strong>un</strong> episodio vascular grave. El estudio<br />

<strong>de</strong> Johnston et al. 13 evid<strong>en</strong>cia <strong>un</strong> riesgo<br />

combinado <strong>de</strong> sufrir recurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ictus, <strong>un</strong><br />

episodio <strong>de</strong> cardiopatía isquémica o muerte<br />

<strong>de</strong> causa vascular <strong>de</strong> <strong>un</strong> 25% a <strong>los</strong> tres meses.<br />

El seguimi<strong>en</strong>to a largo plazo es también<br />

alarmante. El estudio multicéntrico holandés<br />

<strong>de</strong> Van Wijk et al. 14 establece <strong>un</strong> riesgo<br />

<strong>de</strong> sufrir <strong>un</strong> episodio vascular a <strong>los</strong> diez años<br />

d<strong>el</strong> 44,1% (IC 95%, 42,0-46,1), <strong>de</strong>scribiéndose<br />

<strong>un</strong> patrón <strong>de</strong> aparición peculiar <strong>de</strong> las recurr<strong>en</strong>cias.<br />

El riesgo <strong>de</strong> sufrir nuevos ictus<br />

<strong>de</strong>cae casi <strong>de</strong> forma expon<strong>en</strong>cial hasta estabilizarse<br />

durante <strong>los</strong> tres primeros años <strong>de</strong><br />

seguimi<strong>en</strong>to, mi<strong>en</strong>tras que, <strong>de</strong> forma inversa,<br />

se increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong><br />

episodios vasculares mayores y <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

mortalidad a partir d<strong>el</strong> tercer año.<br />

Todas estas cifras justifican <strong>los</strong> esfuerzos<br />

para establecer predictores válidos para<br />

s<strong>el</strong>eccionar a <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mayor riesgo<br />

vascular, <strong>con</strong> <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> iniciar la estrategia terapéutica<br />

más idónea.<br />

Predictores clínicos<br />

En <strong>los</strong> últimos dos años se ha vivido<br />

<strong>un</strong>a etapa <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovado interés por este tipo<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y su riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia precoz.<br />

Ya <strong>el</strong> grupo californiano <strong>de</strong> Johnston et<br />

al. propuso <strong>un</strong>a escala, escala California, basada<br />

<strong>en</strong> variables clínicas para s<strong>el</strong>eccionar a<br />

<strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mayor riesgo13 . Dicha escala<br />

p<strong>un</strong>túa <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes<br />

ítems: edad superior a 60 años,<br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> clínica motora, alteración<br />

d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje, anteced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> diabetes m<strong>el</strong>litus<br />

y duración <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas superior a 10<br />

minutos. Según su cohorte, <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>con</strong> p<strong>un</strong>tuación máxima, cinco p<strong>un</strong>tos, t<strong>en</strong>ían<br />

<strong>un</strong> riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ictus d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros 90 días significativam<strong>en</strong>te<br />

peor que <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or p<strong>un</strong>tuación.<br />

La publicación <strong>de</strong> la escala ABCD15 (edad > 60 años =1, HTA =1, déficit motor<br />

<strong>un</strong>ilateral = 2, alteración d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje sin déficit<br />

motor = 1, duración > 60 minutos = 2,<br />

duración > 10 minutos = 1) y posteriorm<strong>en</strong>te<br />

la escala ABCD210 (escala ABCD + anteced<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> diabetes m<strong>el</strong>litus), fruto <strong>de</strong> la combinación<br />

<strong>de</strong> la escala ABCD y la escala California,<br />

ha <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ado <strong>un</strong> sinfín <strong>de</strong> publicaciones,<br />

com<strong>un</strong>icaciones a <strong>con</strong>gresos y<br />

diseño <strong>de</strong> protoco<strong>los</strong> <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

Servicios <strong>de</strong> Urg<strong>en</strong>cias. A<strong>un</strong>que la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cidir <strong>el</strong> ingreso o no <strong>de</strong> <strong>un</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción<br />

<strong>de</strong> las características clínicas parece<br />

atray<strong>en</strong>te para <strong>los</strong> Servicios <strong>de</strong> Urg<strong>en</strong>cias,<br />

por su s<strong>en</strong>cillez, la validación <strong>de</strong> la escala<br />

ABCD <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros españoles <strong>con</strong> neurólogo<br />

<strong>de</strong> guardia ha sido infructuosa16 . A<strong>de</strong>más, la<br />

escala ABCD2 tampoco se corr<strong>el</strong>aciona <strong>con</strong><br />

<strong>el</strong> subtipo etiológico <strong>de</strong> AIT <strong>de</strong> mayor riesgo<br />

<strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> aterotrombótico8 .<br />

Predictores basados<br />

<strong>en</strong> exploraciones<br />

complem<strong>en</strong>tarias<br />

El riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la<br />

causa responsable <strong>de</strong> la isquemia cerebral<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>un</strong> AIT8 . Resulta b<strong>en</strong>eficiosa<br />

la realización <strong>de</strong> <strong>un</strong> estudio ultrasonográfico<br />

precoz tanto transcraneal como<br />

<strong>de</strong> troncos supraaórticos17 . Los paci<strong>en</strong>tes<br />

Puesta<br />

al día<br />

19


20<br />

<strong>Nuevas</strong> <strong>perspectivas</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes...<br />

<strong>con</strong> episodios <strong>de</strong> déficit neurológico atribuibles<br />

a <strong>en</strong>fermedad aterosclerótica carotí<strong>de</strong>a<br />

extracraneal ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong> riesgo <strong>el</strong>evado <strong>de</strong><br />

pa<strong>de</strong>cer nuevos episodios isquémicos cerebrales,<br />

<strong>un</strong> 20% durante <strong>los</strong> primeros tres<br />

meses <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to8,18 . De igual modo, la<br />

tasa <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia, sobre todo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> primeros siete días <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to, es<br />

<strong>el</strong>evada <strong>en</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> est<strong>en</strong>osis intracraneales<br />

sintomáticas17 .<br />

En 2002 se propuso <strong>un</strong>a nueva <strong>de</strong>finición<br />

más acor<strong>de</strong> <strong>con</strong> <strong>los</strong> datos vanguardistas<br />

basada <strong>en</strong> <strong>un</strong>a m<strong>en</strong>or duración <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

síntomas (< 1 h) y <strong>en</strong> la <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> la<br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lesión cerebral isquémica mediante<br />

secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> difusión19 . La transitoriedad<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas no implica necesariam<strong>en</strong>te<br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lesión cerebral. Entre <strong>un</strong><br />

21% y <strong>un</strong> 67% <strong>de</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes que han<br />

sufrido <strong>un</strong> AIT ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lesiones agudas <strong>en</strong> las<br />

secu<strong>en</strong>cias pot<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> difusión20 . La<br />

realización <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> difusión <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> AIT no sólo pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er repercusiones<br />

diagnósticas, sino también pronósticas.<br />

En <strong>un</strong> estudio realizado sobre <strong>un</strong><br />

total <strong>de</strong> 83 paci<strong>en</strong>tes se observó que la pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> lesiones <strong>en</strong> las secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> difusión,<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la etiología d<strong>el</strong><br />

episodio, j<strong>un</strong>to <strong>con</strong> la duración perlongada<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas (duración > 1 hora), se asociaba<br />

a <strong>un</strong> mayor riesgo <strong>de</strong> ictus y <strong>de</strong> sufrir<br />

cualquier episodio vascular grave a medio<br />

plazo21 . Datos similares se han obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />

estudios posteriores a corto plazo22-26 .<br />

B<strong>en</strong>eficio d<strong>el</strong><br />

diagnóstico exprés<br />

y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to rápido<br />

En <strong>los</strong> últimos meses han salido a la luz<br />

diversos trabajos que pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er repercusiones<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes. El<br />

estudio francés SOS-TIA6 at<strong>en</strong>dió y trató a<br />

1.085 paci<strong>en</strong>tes precozm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>un</strong>a clínica<br />

<strong>de</strong>dicada al diagnóstico <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes<br />

durante 24 horas. El diagnóstico y <strong>el</strong> inicio<br />

inmediato d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado llegó a<br />

disminuir <strong>en</strong> <strong>un</strong> 80% <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia<br />

precoz d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros tres meses <strong>de</strong><br />

seguimi<strong>en</strong>to. En Inglaterra, Rothw<strong>el</strong>l et al. <strong>de</strong>muestran<br />

cómo la valoración urg<strong>en</strong>te, fr<strong>en</strong>te<br />

a la evaluación habitual, que ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a <strong>de</strong>mora<br />

<strong>de</strong> 20 días hasta <strong>el</strong> inicio d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

a<strong>de</strong>cuado, reduce <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> ictus a <strong>los</strong> 90 días, d<strong>el</strong> 10,3% al 2,1% 7 .<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> estudio FASTER es <strong>un</strong>o <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

primeros que <strong>en</strong>foca a <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> AIT<br />

o ictus minor (p<strong>un</strong>tuación <strong>en</strong> la escala NIHSS<br />

< 4) como paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> alto riesgo y plantea<br />

la evaluación <strong>de</strong> terapia antiagregante combinada<br />

(AAS y clopidogr<strong>el</strong>) j<strong>un</strong>to <strong>con</strong> estatinas<br />

iniciada d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las primeras 24 horas<br />

tras <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas9 . Hasta la fecha,<br />

<strong>los</strong> int<strong>en</strong>tos infructuosos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar la eficacia<br />

<strong>de</strong> la asociación <strong>de</strong> aspirina y clopidogr<strong>el</strong><br />

<strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> ictus, MATCH27 y CHA-<br />

RISMA28 habían permitido la inclusión <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

varios meses tras <strong>el</strong> episodio índice.<br />

La asociación <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos antiagregantes<br />

administrados precozm<strong>en</strong>te reduce <strong>el</strong> riesgo<br />

<strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> 10% al 2%, mi<strong>en</strong>tras que<br />

apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> grupo tratado <strong>con</strong> simvastatina<br />

ti<strong>en</strong>e mayor riesgo <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia a<br />

<strong>los</strong> 90 días <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to.<br />

Pese a que se trata <strong>de</strong> datos pr<strong>el</strong>iminares,<br />

<strong>los</strong> tres estudios marcan <strong>un</strong>a misma línea<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> AIT: la<br />

inmediatez <strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnóstico y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to.<br />

Dilema d<strong>el</strong> <strong>manejo</strong><br />

hospitalario fr<strong>en</strong>te al<br />

<strong>manejo</strong> extrahospitalario<br />

La Sociedad Española <strong>de</strong> Neurología recomi<strong>en</strong>da<br />

la evaluación precoz <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes<br />

por <strong>un</strong> neurólogo29 , pero existe <strong>un</strong>a


gran variabilidad <strong>en</strong> su <strong>manejo</strong> a lo largo d<strong>el</strong><br />

territorio. La recurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> episodios<br />

transitorios, la mayor probabilidad <strong>de</strong> administración<br />

d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to fibrinolítico si la<br />

recurr<strong>en</strong>cia es intrahospitalaria y la disminución<br />

<strong>en</strong> la <strong>de</strong>mora <strong>de</strong> <strong>un</strong>a posible <strong>en</strong>darterectomía<br />

<strong>de</strong>cantan la balanza hacia <strong>el</strong> ingreso<br />

<strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes30 .<br />

En cambio, la peor ratio coste-efectividad<br />

y las complicaciones propias <strong>de</strong> <strong>un</strong> ingreso<br />

hospitalario apoyan <strong>el</strong> estudio ambulatorio31<br />

.<br />

Existe <strong>un</strong> <strong>con</strong>s<strong>en</strong>so <strong>un</strong>ánime <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes<br />

guías <strong>de</strong> <strong>manejo</strong> d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>con</strong> AIT<br />

sobre hacer <strong>un</strong>a prueba <strong>de</strong> neuroimag<strong>en</strong> para<br />

<strong>de</strong>scartar la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nosológicas<br />

difer<strong>en</strong>tes a la isquemia cerebral que<br />

pued<strong>en</strong> simular <strong>un</strong> ictus, como la hemorragia<br />

subdural, las hemorragias cerebrales par<strong>en</strong>quimatosas<br />

o <strong>los</strong> tumores cerebrales29,32-36 .<br />

Tabla I<br />

Mom<strong>en</strong>to Pronto < 24-48 h Valoración Pronto<br />

Neuroimag<strong>en</strong> <strong>el</strong> rápida<br />

mismo día<br />

Hospitalización No Pue<strong>de</strong> ser <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rada Recom<strong>en</strong>dada Recom<strong>en</strong>dada<br />

recom<strong>en</strong>dada para facilitar la <strong>en</strong> casos <strong>con</strong>cretos<br />

terapia precoz y la Valoración por<br />

prev<strong>en</strong>ción diaria <strong>un</strong> neurólogo<br />

Análisis <strong>de</strong> Hemograma, Hemograma, plaquetas, Glucemia capilar, Glucemia capilar,<br />

laboratorio plaquetas, bioquímica, perfil lipídico, hemograma, hemograma<br />

bioquímica, glucemia bioquímica g<strong>en</strong>eral, bioquímica g<strong>en</strong>eral,<br />

colesterol perfil lipídico perfil lipídico, PCR<br />

serología luética<br />

ECG Recom<strong>en</strong>dado Recom<strong>en</strong>dado Recom<strong>en</strong>dado Recom<strong>en</strong>dado<br />

Neuroimag<strong>en</strong> TC craneal TC o RM TC craneal RM preferible<br />

RM rutinaria no RM si disponible<br />

recom<strong>en</strong>dada<br />

Estudio Ultrasonografía, Ultrasonografía, angioRM, Ultrasonografía, Ultrasonografía,<br />

vascular angio-RM o angio-TC, doppler TC angio-RM, angio-TC, angio-RM, angio-TC,<br />

angio-TC DTC DTC<br />

Endarterectomía < 14 días < 14 días < 14 días -<br />

carotí<strong>de</strong>a<br />

También es útil la realización <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

analítica g<strong>en</strong>eral para <strong>de</strong>scartar causas <strong>de</strong><br />

falsos ictus y <strong>un</strong> <strong>el</strong>ectrocardiograma para<br />

<strong>de</strong>tectar posibles arritmias responsables d<strong>el</strong><br />

episodio neurológico <strong>de</strong>ficitario (tabla I).<br />

A t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>sarrollados anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

parece <strong>de</strong>scab<strong>el</strong>lado dar <strong>el</strong> alta a<br />

<strong>un</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>con</strong> AIT sin haber realizado <strong>un</strong><br />

estudio <strong>de</strong> patología <strong>de</strong> troncos supraaórticos<br />

y transcraneal4,8,17 . Igualm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> estudio<br />

exhaustivo y precoz no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido si<br />

no se ofrec<strong>en</strong> medidas terapéuticas que puedan<br />

cambiar la historia natural <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad<br />

cerebrovascular. A <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong><br />

AIT <strong>de</strong>bido a est<strong>en</strong>osis crítica carotí<strong>de</strong>a (est<strong>en</strong>osis<br />

superior al 70%) se les <strong>de</strong>bería garantizar<br />

la realización <strong>de</strong> <strong>un</strong>a trombo<strong>en</strong>darterectomía<br />

o <strong>un</strong>a angioplastia <strong>con</strong> st<strong>en</strong>t carotí<strong>de</strong>o<br />

lo antes posible, como mínimo durante las<br />

primeras dos semanas tras <strong>el</strong> episodio37 .<br />

Puesta<br />

al día<br />

21


22<br />

<strong>Nuevas</strong> <strong>perspectivas</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes...<br />

Bibliografía<br />

Estudio PROMAPA<br />

Exist<strong>en</strong> ciertos aspectos importantes<br />

por <strong>con</strong>solidar <strong>en</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>un</strong> AIT,<br />

como la idoneidad d<strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> todo paci<strong>en</strong>te,<br />

la indicación <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

resonancia magnética que incluya secu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> difusión o la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones terapéuticas<br />

y <strong>de</strong> <strong>manejo</strong> basadas únicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> variables clínicas. Es necesaria la puesta<br />

<strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>un</strong> estudio multicéntrico amplio<br />

para po<strong>de</strong>r <strong>con</strong>testar alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> estos<br />

interrogantes. En <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> Proyecto Ictus,<br />

d<strong>el</strong> Grupo <strong>de</strong> Estudio <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s Cerebrovasculares<br />

<strong>de</strong> la Sociedad Española <strong>de</strong><br />

Neurología, se ha planteado <strong>un</strong> estudio observacional<br />

multicéntrico <strong>con</strong> <strong>el</strong> nombre<br />

“Proyecto Español d<strong>el</strong> Manejo y Evolución <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>un</strong> Ataque Isquémico<br />

Transitorio (PROMAPA)”. Su principal objetivo<br />

es <strong>de</strong>mostrar que las escalas combinadas clínico-exploraciones<br />

complem<strong>en</strong>tarias predic<strong>en</strong><br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te la recurr<strong>en</strong>cia tras <strong>un</strong><br />

AIT y permit<strong>en</strong> s<strong>el</strong>eccionar a <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

mayor riesgo vascular. El número <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

necesarios, asumi<strong>en</strong>do <strong>un</strong> riesgo alfa <strong>de</strong><br />

1. Arboix A, Díaz A, et al. Ictus: tipos etiológicos y criterios<br />

diagnósticos. Neurología. 2002; 17: 3-12.<br />

2. Rothw<strong>el</strong>l PM, Warlow CP. Timing of TIAs preceding stroke:<br />

time window for prev<strong>en</strong>tion is very short. Neurology. 2005;<br />

64: 817-20.<br />

3. Gladstone DJ, Kapral MK, et al. Managem<strong>en</strong>t and outcomes<br />

of transi<strong>en</strong>t ischemic attacks in Ontario. CAMJ. 2004; 170:<br />

1099-104.<br />

4. Purroy-García F. At<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>con</strong><br />

<strong>un</strong> <strong>ataque</strong> isquémico transitorio. Rev Neurol. 2006; 43: 256.<br />

5. Sylaja PN, Hill MD. Curr<strong>en</strong>t managem<strong>en</strong>t of transi<strong>en</strong>t ischeemic<br />

attack. Am J Cardiovasc Drugs. 2007; 7: 67-74.<br />

6. Lavallee PC, Meseguer E, et al. A transi<strong>en</strong>t ischaemic attack<br />

clinic with ro<strong>un</strong>d the clock access (SOS-TIA): feasibility and<br />

effects. The Lancet Neurology. 2007; 6: 953-60.<br />

7. Rothw<strong>el</strong>l PM, Giles MF, et al. Effect of urg<strong>en</strong>t treatm<strong>en</strong>t of<br />

transi<strong>en</strong>t ischaemic attack and minor stroke on early recurr<strong>en</strong>t<br />

stroke (EXPRESS study): a prospective population-<br />

0,05 y <strong>un</strong> riesgo beta <strong>de</strong> 0,20 <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>con</strong>traste<br />

bilateral es <strong>de</strong> 1.100, asumi<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a difer<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> 50% <strong>en</strong> la evolución clínica <strong>en</strong>tre<br />

<strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mayor y m<strong>en</strong>or riesgo vascular<br />

y <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rando que la proporción <strong>de</strong><br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mayor riesgo es d<strong>el</strong> 30%.<br />

Conclusión<br />

Los paci<strong>en</strong>tes que han sufrido <strong>un</strong> AIT supon<strong>en</strong><br />

<strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> alto riesgo<br />

precoz <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cualquier episodio<br />

vascular. Estudios reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>muestran <strong>el</strong><br />

b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> la instauración <strong>de</strong> medidas terapéuticas<br />

a<strong>de</strong>cuadas precozm<strong>en</strong>te. Sin embargo,<br />

exist<strong>en</strong> discrepancias sobre la utilidad pronóstica<br />

<strong>de</strong> las escalas clínicas, la idoneidad <strong>de</strong><br />

la realización <strong>un</strong>iversal <strong>de</strong> resonancias magnéticas<br />

que incluyan secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> difusión, o<br />

d<strong>el</strong> ingreso indiscriminado <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes.<br />

Es hora <strong>de</strong> reaccionar. La importancia d<strong>el</strong> problema<br />

justifica la realización <strong>de</strong> <strong>un</strong> estudio<br />

multicéntrico, prospectivo, español para llegar<br />

a <strong>de</strong>spejar alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> estos interrogantes.<br />

based sequ<strong>en</strong>tial comparison. The Lancet. 2007; 370:<br />

1432-42.<br />

8. Purroy F, Montaner J, et al. Patterns and predictors of early<br />

risk of recurr<strong>en</strong>ce after transi<strong>en</strong>t ischemic attack with respect<br />

to etiologic subtypes. Stroke. 2007; 38: 3225-9.<br />

9. K<strong>en</strong>nedy J, Hill MD, et al. Fast assessm<strong>en</strong>t of stroke and<br />

trasnsi<strong>en</strong>t ischaemic attack to prev<strong>en</strong>t early recurr<strong>en</strong>ce<br />

(FASTER): a randomised <strong>con</strong>trolled pilot trial. Lancet Neurol.<br />

2007; 6: 961-9.<br />

10. Johnston SC, Rothw<strong>el</strong>l PM, et al. Validation and refinem<strong>en</strong>t<br />

of scores to predict very early stroke risk after transi<strong>en</strong>t<br />

ischaemic attack. Lancet. 2007; 369: 283-92.<br />

11. Coull AJ, Rothw<strong>el</strong>l PM. Un<strong>de</strong>restimation of the arly risk of<br />

recurr<strong>en</strong>t stroke: evid<strong>en</strong>ce of the need for a standard <strong>de</strong>finition.<br />

Stroke. 2004; 35: 1925-9.<br />

12. Giles MF, Rothw<strong>el</strong>l PM. Risk of stroke early after transi<strong>en</strong>t<br />

ischaemic attack: a systematic review and meta-analysis.<br />

Lancet Neurol. 2008; 6: 1063-72.


13. Johnston SC, Gress DR, et al. Short-term prognosis after<br />

emerg<strong>en</strong>cy <strong>de</strong>partm<strong>en</strong>t diagnosis of TIA. JAMA. 2000; 284:<br />

2901-6.<br />

14. van Wijk Y, Kapp<strong>el</strong>le LJ, et al. Long-term survival and vascular<br />

ev<strong>en</strong>t risk after transi<strong>en</strong>t ischaemic attack or minor ischaemic<br />

stroke: a cohort study. Lancet. 2005; 365: 2098-104.<br />

15. Rothw<strong>el</strong>l PM, Giles MF, et al. A simple score (ABCD) to id<strong>en</strong>tify<br />

individuals at high early risk of stroke after transi<strong>en</strong>t<br />

ischaemic attack. Lancet. 2005; 366: 29-36.<br />

16. Purroy F, Molina CA, et al. Abs<strong>en</strong>ce of usefulness of ABCD<br />

score in the early risk of stroke of transi<strong>en</strong>t ischemic attack<br />

pati<strong>en</strong>ts. Stroke. 2007; 38: 855-6.<br />

17. Purroy F, Montaner J, et al. Utilidad <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />

estudio ultrasonográfico precoz <strong>en</strong> <strong>el</strong> pronóstico a corto<br />

plazo <strong>de</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> <strong>un</strong> <strong>ataque</strong> isquémico transitorio.<br />

Med Clin (Barc.). 2006; 126: 647-50.<br />

18. Eliasziw M, K<strong>en</strong>nedy J, et al. Early risk of stroke after a transi<strong>en</strong>t<br />

ischemic attack in pati<strong>en</strong>ts with internal carotid<br />

artery disease. CAMJ. 2004; 170: 1105-9.<br />

19. Albers GW, Caplan LR, et al. Transi<strong>en</strong>t ischemic attack-proposal<br />

for a new <strong>de</strong>finition. N Engl J Med. 2002; 347: 1713-6.<br />

20. Saver JL, Kidw<strong>el</strong>l CS. Neuroimaging in TIAs. Neurology.<br />

2004; 62: S22-5.<br />

21. Purroy F, Montaner J, et al. Higher risk of further vascular<br />

ev<strong>en</strong>ts among transi<strong>en</strong>t ischemic attack pati<strong>en</strong>ts with diffusion-weighted<br />

imaging acute ischemic lesions. Stroke.<br />

2004; 35: 2313-9.<br />

22. Ay H, Koroshetz WJ, et al. Transi<strong>en</strong>t ischemic attack with infarction:<br />

a <strong>un</strong>ique syndrome? Ann Neurol. 2005; 57: 679-86.<br />

23. Coutts SB, Simon JE, et al. Triaging transi<strong>en</strong>t ischemic<br />

attack and minor stroke pati<strong>en</strong>ts using acute magnetic<br />

resonance imaging. Ann Neurol. 2005; 57: 848-54.<br />

24. Boulanger JM, Coutts SB, et al. Diffusion-wighted imaging<br />

negative pati<strong>en</strong>ts with transi<strong>en</strong>t ischemic attack are at risk<br />

of recurr<strong>en</strong>t transi<strong>en</strong>t ev<strong>en</strong>ts. Stroke. 2007; 38: 2367-9.<br />

25. Calvet D, Lamy C, et al. Managem<strong>en</strong>t and outcome of<br />

pati<strong>en</strong>ts with transi<strong>en</strong>t ischemic attacks admitted to a stroke<br />

<strong>un</strong>it. Cerebrovas Dis. 2007; 24: 80-5.<br />

26. Prabhakaran S, Chong JY, et al. Impact of abnormal diffusionweighted<br />

imaging results on short-term outcome following<br />

transi<strong>en</strong>t ischemic attack. Arch Neurol. 2007; 64: 1105-9.<br />

27. Di<strong>en</strong>er HC, Bogousslavsky J, et al. Aspirin and clopidogr<strong>el</strong><br />

compared with clopidogr<strong>el</strong> alone after rec<strong>en</strong>t ischaemic<br />

stroke or transi<strong>en</strong>t ischaemic attack in high-risk pati<strong>en</strong>ts<br />

(MATCH): randomised, double-blind, placebo-<strong>con</strong>trolled<br />

trial. Lancet. 2004; 364: 331-7.<br />

28. Bhatt DL, Aflather MD, et al. Pati<strong>en</strong>ts with prior myocardial<br />

infarction, stroke, or symptomatic peripheral arterial disease<br />

in the CHARISMA trial. J Am Coll Cardiol. 2007; 49: 1982-8.<br />

29. Arboix A, Díaz J, et al. Ictus: tipos etiológicos y criterios<br />

diagnósticos. En: Díez Tejedor E, editor. Guía para <strong>el</strong> diagnóstico<br />

y tratami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ictus. Comité ad hoc d<strong>el</strong> Grupo <strong>de</strong><br />

Estudio <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s Cerebrovasculares <strong>de</strong> la SEN.<br />

Barc<strong>el</strong>ona: Prous Sci<strong>en</strong>ce; 2006. p. 258.<br />

30. Donnan GA, Davis SM, et al. Pati<strong>en</strong>ts with transi<strong>en</strong>t ischemic<br />

attack or minor stroke should be admitted to hospital<br />

for stroke. 2006; 37: 1137-8.<br />

31. Lindley RI. Pati<strong>en</strong>ts with transi<strong>en</strong>t ischemic attack do not<br />

need to be admitted to hospital for urg<strong>en</strong>t evaluation and<br />

treatm<strong>en</strong>t: against. Stroke. 2006; 37: 1139-40.<br />

32. García-Monco JC, Marrodan A, et al. Condiciones que simulan<br />

<strong>un</strong> ictus y <strong>un</strong> <strong>ataque</strong> isquémico transitorio: análisis<br />

prospectivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> riesgo y perfil clínico <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

hospital g<strong>en</strong>eral. Neurology. 2002; 17: 355-60.<br />

33. Nguy<strong>en</strong>-Huynh MN, Johnston SC. Evaluation and managem<strong>en</strong>t<br />

of transiet ischemic attack: an important compon<strong>en</strong>t<br />

of stroke prev<strong>en</strong>tion. Nat Cli Pract Cardiovas Med.<br />

2007; 4: 310-8.<br />

34. Claiborne Johnstn S, Schwarz ME, Fuller K, Williams CE, Andrew<br />

Josephson S, Hankey GJ. National Stroke Association<br />

guid<strong>el</strong>ines for the managem<strong>en</strong>t of transi<strong>en</strong>t ischemic<br />

attacks. Annals of Neurology. 2006; 60: 301-13.<br />

35. Sacco Rl, Adams R, et al. Guid<strong>el</strong>ines for prev<strong>en</strong>tion of stroke<br />

in pati<strong>en</strong>ts with ischemic with ischemic stroke of transi<strong>en</strong>t<br />

ischemic attack: a statem<strong>en</strong>t for healthcare professionals<br />

from the American Heart Association/American<br />

Stroke Association Co<strong>un</strong>cil on Stroke: Co-Sponsored by the<br />

Co<strong>un</strong>cil on Cardiovascular Radiology and Interv<strong>en</strong>tion: The<br />

American Aca<strong>de</strong>my of Neurology affirms the value of this<br />

guid<strong>el</strong>ine. Stroke. 2006; 37: 577-617.<br />

36. Albucher JF, Mart<strong>el</strong> P, et al. Clinical practice guid<strong>el</strong>ines:<br />

diagnosis and immediate managem<strong>en</strong>t of transi<strong>en</strong>t ischemic<br />

attacks in adults. Cerebrovasc Dis. 2005; 20: 220-5.<br />

37. Rothw<strong>el</strong>l PM, Eliasziw M, et al. Endarterectomy for symptomatic<br />

carotid st<strong>en</strong>osis in r<strong>el</strong>ation to clinical subgroups and<br />

timing of surgery. Lancet. 2004; 3263: 915-24.<br />

Puesta<br />

al día<br />

23

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!