Los riesgos de la contaminación minera y su impacto en los niños1 ...
Los riesgos de la contaminación minera y su impacto en los niños1 ...
Los riesgos de la contaminación minera y su impacto en los niños1 ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
<strong>Los</strong> <strong>riesgos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación <strong>minera</strong> y <strong>su</strong> <strong>impacto</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños 1<br />
Health risks caused by mining pollution and their impact on childr<strong>en</strong><br />
Marilyn Aparicio Eff<strong>en</strong> 2<br />
Un estudio <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el ex Campam<strong>en</strong>to Minero San José, actualm<strong>en</strong>te uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> barrios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> Oruro, alerta sobre el <strong>impacto</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación <strong>minera</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños. En este<br />
artículo se pres<strong>en</strong>tan algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación que concluyó con una propuesta <strong>de</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción y política pública.<br />
Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: neurotoxicología ambi<strong>en</strong>tal / contaminación <strong>minera</strong> / salud / contaminación <strong>de</strong>l agua /<br />
epi<strong>de</strong>miología / toxicología / niños / metales pesados<br />
A study carried out in the former mining community of San José, now a district of the city of Oruro, warns of<br />
the impact of mining pollution on childr<strong>en</strong>’s health. This article pres<strong>en</strong>ts some of the research re<strong>su</strong>lts,<br />
concluding with a proposal for public policy and interv<strong>en</strong>tion.<br />
Keywords: <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal neurotoxicology / mining pollution / health / water pollution / epi<strong>de</strong>miology /<br />
toxicology / childr<strong>en</strong> / heavy metals<br />
La actividad <strong>minera</strong> <strong>en</strong> Bolivia ha aportado, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>su</strong> historia, importantes recursos monetarios a <strong>la</strong>s<br />
arcas nacionales e internacionales, que han b<strong>en</strong>eficiado, <strong>en</strong> muchos casos, a un reducido porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción. Por otro <strong>la</strong>do, y <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>su</strong>s facetas más negativas, <strong>de</strong>jó a <strong>su</strong> paso secue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
contaminación, con el consecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terioro humano y ambi<strong>en</strong>tal.<br />
El auge <strong>de</strong> <strong>los</strong> metales, <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes periodos, movilizó a trabajadores <strong>de</strong> distintas zonas <strong>de</strong>l país hacia<br />
áreas ricas <strong>en</strong> <strong>minera</strong>les, buscando mejores oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vida. Sin embargo, estos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos<br />
no siempre han estado acompañados <strong>de</strong> procesos estructurales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>minera</strong>, <strong>de</strong><br />
as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos y protección ambi<strong>en</strong>tal. Por el contrario, han comprometido <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l propio<br />
trabajador, <strong>de</strong> <strong>su</strong> familia y <strong>de</strong> distintas comunida<strong>de</strong>s, como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>minera</strong> con<br />
métodos rudim<strong>en</strong>tarios alejados <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa ambi<strong>en</strong>tal, <strong>minera</strong> y sanitaria.<br />
La actividad <strong>minera</strong> afecta cada año a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> un número significativo <strong>de</strong> personas, con ya clásicas<br />
patologías: tubercu<strong>los</strong>is, silicosis o una combinación <strong>de</strong> ambas. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> contaminación <strong>minera</strong><br />
increm<strong>en</strong>ta expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te el número <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> riesgo sanitario al comprometer <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>minera</strong>s o aguas abajo.<br />
Las aguas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>minera</strong>s muchas veces son utilizadas por comunida<strong>de</strong>s que no están<br />
directam<strong>en</strong>te involucradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad, tanto para el con<strong>su</strong>mo humano como para <strong>la</strong>s tareas agríco<strong>la</strong>s.<br />
El con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> esta agua g<strong>en</strong>erará al inicio problemas <strong>su</strong>bclínicos, luego anatomofuncionales localizados<br />
y posteriorm<strong>en</strong>te un <strong>de</strong>terioro sistémico, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l grado, tipo y tiempo <strong>de</strong> exposición al<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (1 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
contaminante. Por otra parte, el uso agríco<strong>la</strong> crea un nuevo y adicional elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> riesgo, ya que <strong>los</strong><br />
productos <strong>de</strong> áreas contaminadas por actividad <strong>minera</strong>, están ingresando al mercado <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dos o<br />
ciuda<strong>de</strong>s aledañas increm<strong>en</strong>tando el número <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción expuesta. La contaminación <strong>minera</strong> no sólo<br />
afecta el agua, sino todos <strong>los</strong> sistemas ambi<strong>en</strong>tales: <strong>su</strong>elo, aire, flora y fauna.<br />
La osci<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios internacionales <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>minera</strong>les, <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> ajuste económico/financiero,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> estado <strong>en</strong> éste y <strong>en</strong> otros sectores, asociado al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y a<br />
<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos, provocaron el abandono <strong>de</strong><br />
algunos campam<strong>en</strong>tos mineros (<strong>de</strong>jando una gran cantidad <strong>de</strong> residuos mineros), que posteriorm<strong>en</strong>te<br />
fueron habilitados como barrios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Oruro y Potosí. Estos “nuevos barrios”, as<strong>en</strong>tados<br />
sobre áreas <strong>de</strong> riesgo por <strong>los</strong> contaminantes di<strong>su</strong>eltos ya exist<strong>en</strong>tes, están <strong>su</strong>fri<strong>en</strong>do una nueva o<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
contaminación, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> reapertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos más importantes al estudiar el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación <strong>minera</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud<br />
humana es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo neurológico y este tipo <strong>de</strong> contaminación. La<br />
neurotoxicología ambi<strong>en</strong>tal es una ci<strong>en</strong>cia multidisciplinaria que estudia <strong>los</strong> compuestos químicos que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>los</strong> efectos dañinos que produc<strong>en</strong> sobre el sistema nervioso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
seres humanos.<br />
Anger y Johnson (1985) propon<strong>en</strong> una lista <strong>de</strong> 850 compuestos que pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>rados<br />
neurotóxicos, sin embargo, esta c<strong>la</strong>sificación re<strong>su</strong>lta contradictoria <strong>en</strong> algunos casos, ya que incluye<br />
metales es<strong>en</strong>ciales (que <strong>en</strong> dosis mínimas son nutri<strong>en</strong>tes vitales) como el zinc, fuertem<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado<br />
con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Por lo que se <strong>de</strong>be difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>tre metales es<strong>en</strong>ciales y<br />
no es<strong>en</strong>ciales; <strong>los</strong> primeros, <strong>en</strong> dosis estrictas son fundam<strong>en</strong>tales para el funcionami<strong>en</strong>to y constitución<br />
anatómica <strong>de</strong>l cuerpo humano, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> otros, no son parte natural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras orgánicas,<br />
por ejemplo el arsénico, el plomo y el cadmio.<br />
Durante <strong>la</strong> infancia y <strong>la</strong> niñez el proceso <strong>de</strong> mielinización 3 , <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> conexiones sinápticas y <strong>la</strong><br />
difer<strong>en</strong>ciación neuronal, se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, con el fin <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a funciones neurológicas<br />
específicas y lograr <strong>la</strong> adquisición y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones m<strong>en</strong>tales <strong>su</strong>periores. Cualquier<br />
<strong>su</strong>stancia que interfiere <strong>en</strong> este proceso, alterará <strong>la</strong> fisiología o <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras nerviosas,<br />
es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> neurotóxicos que pue<strong>de</strong>n producir daños irreversibles. En función al tipo <strong>de</strong> tóxico, <strong>la</strong><br />
cantidad y el tiempo <strong>de</strong> exposición al mismo, el <strong>su</strong>jeto expuesto pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un <strong>de</strong>sarrollo m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales <strong>su</strong>periores <strong>en</strong> comparación a un individuo que no fue expuesto a <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />
neurotóxicos. La manifestación final <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo anormal pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> muerte, malformaciones, retardo<br />
<strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to o <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nes funcionales. Estos últimos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> conducta,<br />
son más complicados <strong>de</strong> explicar, dada <strong>su</strong> multicausalidad.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> alteraciones neurológicas y sistémicas que produc<strong>en</strong><br />
metales como el plomo, el cadmio y el arsénico.<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (2 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
Por ejemplo, se ha <strong>de</strong>mostrado una corre<strong>la</strong>ción significativa <strong>en</strong> niños con niveles elevados <strong>de</strong> cadmio y<br />
plomo <strong>en</strong> cabello, con hiperactividad, disminución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo verbal y m<strong>en</strong>or coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia<br />
(Pihl y Parkes, 1977; Thatcher et al., 1982). La intoxicación por cadmio provoca <strong>de</strong>formaciones óseas,<br />
osteoporosis, osteoma<strong>la</strong>cia y casos <strong>de</strong> cáncer. Un estudio prospectivo analizó <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong><br />
plomo y cadmio <strong>en</strong> cabel<strong>los</strong> <strong>de</strong> 26 recién nacidos y <strong>su</strong>s madres (Bonithon-Kopp et al., 1986); seis años<br />
más tar<strong>de</strong>, <strong>los</strong> niños fueron sometidos a <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> McCarthy Scales of Childr<strong>en</strong> Abilities<br />
<strong>de</strong>terminando que el nivel <strong>de</strong> cadmio <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños estaba re<strong>la</strong>cionado con una disminución <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
y capacidad perceptiva y motora; adicionalm<strong>en</strong>te altos niveles <strong>de</strong> este metal <strong>en</strong> el cabello <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres<br />
estaba re<strong>la</strong>cionado con pobres r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones cognitivas, perceptivas, cuantitativas y<br />
motoras.<br />
La intoxicación por arsénico (Tab<strong>la</strong> 1) provoca polineuritis 4 s<strong>en</strong>sitiva y motora que se manifiesta <strong>en</strong> forma<br />
<strong>de</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> “acorchami<strong>en</strong>to” y parestesias distribuidas <strong>en</strong> “guante y calcetín”, <strong>de</strong>bilidad distal,<br />
tetraplejía y vasculitis, hiperqueratósis. También pue<strong>de</strong> producir alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria y reducción <strong>de</strong>l<br />
coefici<strong>en</strong>te intelectual.<br />
De todos <strong>los</strong> grupos pob<strong>la</strong>cionales expuestos a <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> <strong>su</strong>stancias o compuestos<br />
neurotóxicos, <strong>los</strong> niños son <strong>los</strong> más vulnerables, dado que estas <strong>su</strong>stancias inci<strong>de</strong>n fuertem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
sistema nervioso <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> embriones, fetos y niños. El riesgo se increm<strong>en</strong>ta cuando <strong>la</strong>s madres<br />
están expuestas a <strong>la</strong> contaminación <strong>minera</strong>, o cuando <strong>los</strong> niños comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición, pues ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> llevarse objetos a <strong>la</strong> boca y juegan <strong>en</strong> el piso; <strong>en</strong> <strong>su</strong> afán <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y exploración,<br />
pue<strong>de</strong>n coleccionar materiales altam<strong>en</strong>te tóxicos. A esto se <strong>su</strong>ma el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños hijos <strong>de</strong><br />
trabajadores mineros, que pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto con tóxicos llevados a casa por <strong>su</strong>s padres <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ropa o instrum<strong>en</strong>tos contaminados.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> peligros más gran<strong>de</strong>s es el efecto acumu<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>su</strong>stancias neurotóxicas. Un<br />
niño <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a etapa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, a <strong>su</strong>s 6 u 8 años, probablem<strong>en</strong>te ya habrá acumu<strong>la</strong>do contaminantes<br />
neurotóxicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el vi<strong>en</strong>tre materno, a <strong>los</strong> que se <strong>su</strong>mará una exposición crónica <strong>en</strong> <strong>su</strong> casa y <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />
escue<strong>la</strong>, para <strong>de</strong>spués probablem<strong>en</strong>te con<strong>su</strong>mir alim<strong>en</strong>tos y agua contaminados.<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (3 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
LA INVESTIGACIÓN: ENFOQUE Y UBICACIÓN<br />
La investigación “Determinación <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos neurotóxicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> metales pesados <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> 6 a 8<br />
años, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación ambi<strong>en</strong>tal y bioacumu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona Ex Campam<strong>en</strong>to San José <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro” se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria sobre Contaminación Minera <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
Departam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Oruro y Potosí, promovida por el Programa <strong>de</strong> Investigación Estratégica <strong>en</strong> Bolivia<br />
(PIEB).El área <strong>de</strong> control <strong>de</strong>l estudio estuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Copacabana, La Paz. El equipo <strong>de</strong><br />
investigación trabajó <strong>su</strong>s análisis <strong>en</strong> el Ex Campam<strong>en</strong>to San José, ahora consi<strong>de</strong>rado un barrio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> Oruro.<br />
La convocatoria incorporó tres fases <strong>de</strong> trabajo: investigación, difusión <strong>de</strong> re<strong>su</strong>ltados y e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una<br />
propuesta y estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción o g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas. El proyecto, para t<strong>en</strong>er un accionar<br />
a<strong>de</strong>cuado, <strong>de</strong>sarrolló tempranam<strong>en</strong>te conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> trabajo con el Servicio Departam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Salud<br />
(SEDES-Oruro), <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Técnica <strong>de</strong> Oruro, el Hospital Barrios Mineros,<br />
<strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Municipios <strong>de</strong> Oruro (AMDEOR), el Regimi<strong>en</strong>to Camacho, <strong>la</strong> Comunidad Educativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong> Guido Vil<strong>la</strong>gomes -localizada <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> estudio- y <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> 6 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Copacabana. De igual manera, se informó y contó con el apoyo <strong>de</strong>l Viceministerio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología<br />
y <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud y Deportes.<br />
La ciudad <strong>de</strong> Oruro se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mismo nombre y ti<strong>en</strong>e una altura promedio <strong>de</strong><br />
3700 m.s.n.m. La ciudad se proyecta <strong>de</strong> norte a <strong>su</strong>r, sobre un p<strong>la</strong>no inclinado hacia el este, cercado por<br />
<strong>los</strong> cerros San Felipe, Pie <strong>de</strong> Gallo, San Pedro, San Cristóbal, Tetil<strong>la</strong>, Santa Bárbara, Cerrato; y hacia el<br />
<strong>su</strong>r, el <strong>la</strong>go Uru Uru. El clima es frío, con una temperatura media anual <strong>de</strong> 9 grados y temperatura máxima<br />
extrema <strong>de</strong> 20 grados. La ciudad registra fuertes vi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dirección oeste a <strong>su</strong>roeste y <strong>de</strong> <strong>su</strong>r a <strong>su</strong>reste.<br />
Oruro ti<strong>en</strong>e una marcada <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> minería 5 , favorecida <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad por un<br />
repunte <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> <strong>los</strong> metales a nivel internacional y por <strong>la</strong> riqueza <strong>en</strong> vetas polimetálicas. Oruro refina<br />
metales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Empresa Metalúrgica <strong>de</strong> Vinto, ubicada a 7 kilómetros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />
La mina San José com<strong>en</strong>zó <strong>su</strong> actividad extractiva hace más <strong>de</strong> dos sig<strong>los</strong>, con <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta,<br />
plomo y estaño 6 , actividad que continúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad con nuevos productos como el arsénico, el<br />
cadmio, el antimonio, el cobre, el zinc, el bismuto y otros. <strong>Los</strong> <strong>de</strong>pósitos son trabajados especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
busca <strong>de</strong> estaño o p<strong>la</strong>ta, aunque unos cuantos conti<strong>en</strong><strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s explotables <strong>de</strong> tungst<strong>en</strong>o, bismuto,<br />
plomo, cadmio e indio. El <strong>de</strong>pósito San José está c<strong>la</strong>sificado como <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> vetas polimetálicas<br />
bolivianas, que son grupos <strong>de</strong> vetas con <strong>en</strong>jambres asociados <strong>de</strong> vetil<strong>la</strong>s, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un 90% <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />
volum<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>minera</strong>les <strong>su</strong>lfurosos, dominados por pirita (FeS2), marcasita (FeS2-x) y pirrotita (FeS o Ca.<br />
Fe7S8 o Ca.Fe9S10).<br />
El Ex Campam<strong>en</strong>to San José, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad es un barrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro, ha vuelto a ser un<br />
campam<strong>en</strong>to minero tras el as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cooperativas que nuevam<strong>en</strong>te están explotando <strong>minera</strong>les.<br />
La explotación <strong>minera</strong>, con <strong>su</strong>s productos y <strong>de</strong>sechos es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria <strong>de</strong>l área, por lo que <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>sechos mineros (ya exist<strong>en</strong>tes previam<strong>en</strong>te e increm<strong>en</strong>tados con <strong>la</strong> actividad reci<strong>en</strong>te), el agua ácida<br />
(Fotografía 1) son fácilm<strong>en</strong>te visibles <strong>en</strong> el “barrio”, don<strong>de</strong> se observa una gran cantidad <strong>de</strong> niños<br />
(Fotografía 2), madres embarazadas, ancianos y trabajadores. Las nuevas bocaminas son una más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
“puertas <strong>de</strong> calle” <strong>de</strong>l barrio <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to (Fotografía 3), <strong>su</strong>s calles son el paso obligado día a día <strong>de</strong>l<br />
tránsito <strong>de</strong> metales y <strong>su</strong>s sitios <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso son espacios para “orear” metales (Fotografía 4). Las<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (4 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
precarias vivi<strong>en</strong>das 7 están situadas <strong>en</strong> el propio campam<strong>en</strong>to minero, <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>smontes, co<strong>la</strong>s <strong>de</strong> moli<strong>en</strong>da y <strong>de</strong>secho <strong>de</strong> <strong>minera</strong>les (Fotografía 5), y agua <strong>de</strong> copajira (Fotografía 6)<br />
que cruza el barrio y llega a edificios c<strong>la</strong>ve como <strong>la</strong> iglesia y otros.<br />
La zona cu<strong>en</strong>ta parcialm<strong>en</strong>te con alcantaril<strong>la</strong>do, por lo que <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar el <strong>de</strong>smonte <strong>de</strong> co<strong>la</strong>s<br />
como baño público. A<strong>de</strong>más, al no ser un barrio p<strong>la</strong>nificado, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> polvo y tierra <strong>en</strong> <strong>su</strong>s calles,<br />
expone a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> acción mecánica <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to que transporta partícu<strong>la</strong>s metálicas que contaminan<br />
el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas y <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> Guido Vil<strong>la</strong>gomes, pero también el agua, <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos y<br />
al aire <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo humano.<br />
El perfil epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona muestra silicosis, acci<strong>de</strong>ntes <strong>la</strong>borales causados por <strong>la</strong> exp<strong>los</strong>ión <strong>de</strong><br />
dinamita o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> pobreza y el hacinami<strong>en</strong>to como <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición, problemas<br />
diarreicos agudos, infecciones respiratorias agudas, neumonías, tubercu<strong>los</strong>is, etc.<br />
La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l barrio Ex Campam<strong>en</strong>to Minero San José es local o son migrantes proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> áreas<br />
rurales <strong>de</strong> Potosí y Cochabamba, pres<strong>en</strong>ta altos índices <strong>de</strong> pobreza y hacinami<strong>en</strong>to, por lo que si no<br />
migran buscando otras fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo, se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong> minería.<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (5 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
METODOLOGÍA Y MUESTRA<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (6 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
El proyecto aplicó una estrategia <strong>de</strong> investigación sanitaria integral, con una metodología multidisciplinaria,<br />
comparativa <strong>en</strong>tre casos y controles, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecosalud 8 .<br />
El <strong>en</strong>foque se caracterizó por ser cuantitativo no experim<strong>en</strong>tal 9 , como p<strong>la</strong>n o estrategia para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />
información requerida, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> combinar distintos tipos <strong>de</strong> diseño transversal o transeccional 10<br />
(exploratorio, <strong>de</strong>scriptivo y corre<strong>la</strong>cional-causal) <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s <strong>su</strong>bfases <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase Investigación <strong>de</strong>l<br />
proyecto.<br />
El proyecto también <strong>de</strong>sarrolló un <strong>en</strong>foque cualitativo para <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to social,<br />
mediante <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos actitu<strong>de</strong>s y prácticas y para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados<br />
compon<strong>en</strong>tes neuropsicológicos.<br />
Con el fin <strong>de</strong> analizar “el efecto y <strong>la</strong> causa”, se seleccionó un procedimi<strong>en</strong>to epi<strong>de</strong>miológico retrospectivo o<br />
Estudio <strong>de</strong> casos y controles para comparar un grupo <strong>de</strong> niños <strong>su</strong>puestam<strong>en</strong>te afectados (Casos) y otro<br />
grupo <strong>de</strong> niños <strong>su</strong>puestam<strong>en</strong>te no afectados (Controles), asociado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia o<br />
aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l factor <strong>de</strong> riesgo. Este tipo <strong>de</strong> estudio es útil para estudiar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, con<br />
periodos <strong>de</strong> <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia e incubación prolongada, o <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s raras <strong>de</strong> escasa inci<strong>de</strong>ncia y<br />
preval<strong>en</strong>cia.<br />
Para <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> análisis, sobre <strong>la</strong> que se t<strong>en</strong>ía que recolectar <strong>los</strong> datos y <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l problema, el alcance <strong>de</strong>l estudio y el tipo <strong>de</strong> investigación (Casos y Controles),<br />
seleccionamos un tipo <strong>de</strong> muestra no probabilística o dirigida.<br />
A<strong>su</strong>mimos también que como no era el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>la</strong> extrapo<strong>la</strong>ción o g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
re<strong>su</strong>ltados hacia <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral -dadas <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> muestra 11 - nos apoyaríamos<br />
<strong>en</strong> <strong>su</strong> c<strong>la</strong>ra v<strong>en</strong>taja cuantitativa 12 , lo que permitiría una cuidadosa y contro<strong>la</strong>da elección <strong>de</strong> <strong>su</strong>jetos, que<br />
respon<strong>de</strong>rían mejor a <strong>la</strong> problemática <strong>minera</strong> y al <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> evaluación integral o <strong>de</strong> ecosalud. A<strong>de</strong>más,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque cualitativo, al no interesar tanto <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados, pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te nos<br />
permitiría obt<strong>en</strong>er una gran riqueza <strong>de</strong> información <strong>en</strong> <strong>la</strong> recolección y análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos, que<br />
coadyuvaría a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> “Casos” -personas, contextos, situaciones- que interesaban a <strong>la</strong><br />
investigación.<br />
Para este estudio tomamos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta dos pob<strong>la</strong>ciones, <strong>la</strong> primera con niños <strong>de</strong> 6 a 8 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />
Guido Vil<strong>la</strong>gómes ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona Ex Campam<strong>en</strong>to Minero San José <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro (c<strong>en</strong>tro<br />
minero), y <strong>la</strong> segunda con niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Educativa C<strong>en</strong>tral 6 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Copacabana,<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> provincia Manco Kapac <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz.<br />
El tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra fue <strong>de</strong> 200 (n=200) niños <strong>de</strong> 6 a 8 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Guido Vil<strong>la</strong>gomes,<br />
evaluados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista neurológico, neuropsicológico y nutricional; previam<strong>en</strong>te sostuvimos<br />
reuniones informativas con <strong>los</strong> padres <strong>de</strong> familia <strong>de</strong> <strong>los</strong> cursos primero, segundo, tercero, cuarto <strong>de</strong><br />
primaria y algunos <strong>de</strong> kín<strong>de</strong>r. Todos <strong>los</strong> niños fueron evaluados luego <strong>de</strong> contar con <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l<br />
“cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado” por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> padres o apo<strong>de</strong>rados, y <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestra<br />
<strong>de</strong> cabel<strong>los</strong>.<br />
Se realizó un pareami<strong>en</strong>to por frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s (6 a 8 años), grupo étnico, sexo, región don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong><br />
unos y otros, seleccionándose a 106 (n=106) niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Copacabana.<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (7 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
COMPONENTES<br />
En <strong>la</strong> <strong>su</strong>bfase <strong>de</strong>scriptiva, se aplicaron instrum<strong>en</strong>tos validados, con el fin <strong>de</strong> indagar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia,<br />
modalida<strong>de</strong>s o niveles exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra y <strong>de</strong>scribir cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables consi<strong>de</strong>radas por <strong>los</strong><br />
distintos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l proyecto.<br />
En neurología, se evaluaron variables pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> sistemas craneal, s<strong>en</strong>sitivo, motor y<br />
cerebe<strong>los</strong>o, aplicándose un formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> historia clínica neurológica.<br />
En neuropsicología, se realizó <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te intelectual, aplicándose <strong>los</strong> test <strong>de</strong> <strong>la</strong> batería<br />
Rav<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más se evaluaron <strong>la</strong>s funciones m<strong>en</strong>tales <strong>su</strong>periores, aplicándose el test <strong>de</strong> Luria. Todas estas<br />
pruebas fueron validadas para el contexto nacional y local.<br />
En nutrición, se realizaron evaluaciones antropométricas consi<strong>de</strong>rándose variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes -sexo y<br />
edad- y variables <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes -peso y tal<strong>la</strong>-. El criterio <strong>de</strong> calificación utilizado fue el Índice <strong>de</strong> Masa<br />
Corporal (IMC) según edad y sexo, tab<strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>dadas por <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Nutrición <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />
Salud <strong>en</strong> el Carnet <strong>de</strong> Salud Esco<strong>la</strong>r. Esta esca<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sifica a niños <strong>de</strong> 6 a 18 años <strong>en</strong>: normal, normal<br />
<strong>su</strong>perior, <strong>de</strong>lgado, <strong>en</strong>f<strong>la</strong>quecido y obeso. <strong>Los</strong> niños fueron pesados -con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> ropa<br />
posible-, utilizando una ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pie y tal<strong>la</strong>dos con un tallímetro.<br />
El compon<strong>en</strong>te ecosistémico, evaluó <strong>la</strong> flora y <strong>la</strong> vegetación. En fauna, se realizó un registro cualitativo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> aves y mamíferos a través <strong>de</strong> recorridos <strong>de</strong> observación. Procedimos también a <strong>la</strong> colecta<br />
<strong>de</strong> ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> anfibios y reptiles a través <strong>de</strong>l método <strong>de</strong> colecta manual. Se incluyó a animales<br />
domésticos (ratones, ovejas, conejos y gallinas) como posible fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> contaminación por<br />
bioacumu<strong>la</strong>ción.<br />
El compon<strong>en</strong>te <strong>la</strong>boratorial obtuvo muestras <strong>de</strong> cabel<strong>los</strong> con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar si existía contaminación<br />
humana <strong>en</strong> el grupo pob<strong>la</strong>cional (niños <strong>de</strong> 6 a 8 años). Dado <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s evaluaciones<br />
<strong>la</strong>boratoriales sólo consi<strong>de</strong>ramos tres metales para <strong>la</strong> evaluación: plomo, arsénico y cadmio; para esta<br />
selección tomamos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mina, <strong>la</strong> producción actual y el pot<strong>en</strong>cial neurotóxico y<br />
sanitario <strong>de</strong> estos metales. Las muestras fueron remitidas al <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>de</strong> Ecología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Mayor <strong>de</strong> San Andrés y a <strong>la</strong> verificadora S.G.S <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> El Alto. Se<br />
midió plomo, arsénico y cadmio <strong>en</strong> <strong>su</strong>e<strong>los</strong>, agua, fauna silvestre y doméstica <strong>de</strong>l área, flora y vegetación.<br />
Se aplicó el sistema <strong>de</strong> anil<strong>los</strong> concéntricos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te emisora <strong>de</strong> contaminación (Gráfico 1).<br />
El compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, actitu<strong>de</strong>s y prácticas, aplicó un diseño cualicuantitavo y un instrum<strong>en</strong>to,<br />
realizando <strong>en</strong>trevistas con informantes c<strong>la</strong>ve, grupos focales, observaciones in situ, evaluaciones rápidas<br />
participativas, etc.<br />
Una vez que se inició el trabajo <strong>de</strong> campo, <strong>los</strong> datos observacionales mostraron una gran cantidad <strong>de</strong><br />
material particu<strong>la</strong>do, <strong>su</strong>jeto a <strong>los</strong> fuertes vi<strong>en</strong>tos imperantes <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> estudio. Consi<strong>de</strong>ramos<br />
importante incluir <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l aire <strong>en</strong> el estudio. Se <strong>de</strong>terminó efectuar el muestreo <strong>de</strong><br />
material particu<strong>la</strong>do con diámetro aerodinámico <strong>de</strong> diez micrómetros (PM10) <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s muestras, ya<br />
que por <strong>su</strong>s características físicas, este contaminante es relevante tanto por <strong>su</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>impacto</strong> sobre <strong>la</strong><br />
salud como para el <strong>en</strong>torno ambi<strong>en</strong>tal. En el aire, se evaluó plomo, arsénico, cadmio y mercurio.<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (8 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
En <strong>la</strong> <strong>su</strong>bfase <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corre<strong>la</strong>ciones-causales y con el objetivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir re<strong>la</strong>ciones,<br />
formu<strong>la</strong>mos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos e hipótesis causales, y realizamos <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ciones o re<strong>la</strong>ciones<br />
explicativas con <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> cabel<strong>los</strong>, vegetación, <strong>su</strong>e<strong>los</strong>, aire, agua y fauna.<br />
Como apoyo a <strong>la</strong> evaluación toxicológica, realizamos un levantami<strong>en</strong>to cartográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio<br />
y se georrefer<strong>en</strong>ció <strong>los</strong> focos <strong>de</strong> contaminación y <strong>la</strong> distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas don<strong>de</strong> se registraron Casos,<br />
para establecer <strong>la</strong> cercanía al foco contaminante. Utilizamos imág<strong>en</strong>es satelitales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Google<br />
Earth, para analizar el área <strong>de</strong>l proyecto dado que <strong>los</strong> s<strong>en</strong>sores remotos pue<strong>de</strong>n brindar información<br />
valiosa sobre <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas, <strong>la</strong> contaminación y el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancha<br />
urbana y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (Fotografía 7, Gráfico 1).<br />
RESULTADOS<br />
En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, se evaluaron 305 niños y niñas (199 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona Ex<br />
Campam<strong>en</strong>to San José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Oruro y 106 <strong>de</strong> Copacabana) 13 .<br />
<strong>Los</strong> datos obt<strong>en</strong>idos por <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> 305 niños evaluados fueron digitalizados y vaciados <strong>en</strong><br />
una base <strong>de</strong> datos. Las distintas variables fueron parametrizadas, para establecer <strong>los</strong> Casos y <strong>los</strong><br />
Controles.<br />
En función <strong>de</strong> <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados obt<strong>en</strong>idos por <strong>los</strong> distintos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l proyecto, y consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong><br />
esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> parametrización <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>su</strong>jetos <strong>de</strong> estudio (valores 1 como normal y 2 para niños situados <strong>en</strong> el<br />
límite inferior <strong>de</strong> normalidad, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> valores 3 y 4 correspondían a niños con déficit neurológico<br />
estructural o neuropsicológico funcional), asociado a alteraciones nutricionales que pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
podrían int<strong>en</strong>sificar el efecto tóxico <strong>de</strong> <strong>los</strong> contaminantes metálicos, se i<strong>de</strong>ntificó 50 Casos (25,1% <strong>de</strong> n) <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro que correspondían a <strong>los</strong> grupos con valores 3 y 4 que seña<strong>la</strong>ban afectación, y se<br />
seleccionaron <strong>de</strong> <strong>los</strong> 106 niños evaluados <strong>en</strong> Copacabana 50 Controles pareados 14 .<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (9 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (10 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
Para analizar si existía contaminación humana por elem<strong>en</strong>tos metálicos, que estarían produci<strong>en</strong>do<br />
afectación crónica, medimos <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> metales <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> cabel<strong>los</strong>. En particu<strong>la</strong>r, se buscó<br />
efectos <strong>de</strong> metales reconocidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura como importantes ag<strong>en</strong>tes neurotóxicos: el plomo, el<br />
arsénico y, adicionalm<strong>en</strong>te, el cadmio, ya conocidos como ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> riesgo para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro.<br />
41 casos pres<strong>en</strong>taron valores <strong>en</strong>tre 1,1 a 10 ug/g <strong>de</strong> plomo <strong>en</strong> cabel<strong>los</strong>, mi<strong>en</strong>tras que 37 niños <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Controles pres<strong>en</strong>taron valores <strong>en</strong>tre 0 a 5 ug/g <strong>de</strong> Pb <strong>en</strong> cabel<strong>los</strong> (Gráfico 2). Por lo expuesto, <strong>la</strong><br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> plomo es el doble <strong>en</strong> <strong>los</strong> Casos que <strong>en</strong> <strong>los</strong> Controles. El resto <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños mostraron<br />
valores no cuantificables o mayores a 10ug/g. Estos datos alertan sobre contaminación crónica por <strong>los</strong><br />
metales m<strong>en</strong>cionados, ya que <strong>los</strong> cabel<strong>los</strong> registran <strong>los</strong> niveles tóxicos “agudos” <strong>de</strong> <strong>los</strong> metales que se<br />
van <strong>su</strong>cedi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre circu<strong>la</strong>nte.<br />
En base a <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, <strong>los</strong> niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona Ex Campam<strong>en</strong>to San José <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> Oruro están contaminados <strong>de</strong> manera crónica por plomo y arsénico, a lo que se <strong>su</strong>ma el efecto <strong>de</strong>l<br />
cadmio. Dado que estos metales no son constituy<strong>en</strong>tes normales <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l cabello humano, <strong>los</strong><br />
estarían predisponi<strong>en</strong>do para pres<strong>en</strong>tar daños neurológicos, neuropsicológicos o <strong>de</strong> otro tipo.<br />
<strong>Los</strong> Controles pres<strong>en</strong>taron niveles <strong>de</strong>tectables <strong>de</strong> plomo. Consi<strong>de</strong>rando que Copacabana no es un área<br />
<strong>minera</strong>, esto podría explicarse por <strong>la</strong> utilización tradicional <strong>de</strong> peroles y otros instrum<strong>en</strong>tos hechos <strong>de</strong><br />
plomo para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> pasankal<strong>la</strong> 15 . Sin embargo, <strong>de</strong>be realizarse una investigación para <strong>de</strong>finir <strong>la</strong><br />
fu<strong>en</strong>te exacta <strong>de</strong> contaminación <strong>en</strong> estos niños.<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (11 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
Las evaluaciones médicas neurológicas, realizadas a Casos y Controles <strong>de</strong> ambas pob<strong>la</strong>ciones,<br />
<strong>de</strong>terminaron que el nervio óptico es el par craneal más afectado <strong>en</strong> <strong>los</strong> Casos, <strong>de</strong>mostrando daño<br />
estructural, <strong>en</strong> comparación con <strong>los</strong> Controles, con una difer<strong>en</strong>cia significativa (t=4,413;p=0.00) con un<br />
nivel <strong>de</strong> significancia <strong>de</strong>l 95%; seguido <strong>de</strong> efectos <strong>en</strong> el primer par craneal o nervio olfatorio, compatible<br />
con daños g<strong>en</strong>erados por cadmio.<br />
Las evaluaciones neuropsicológicas a estos mismos niños, consi<strong>de</strong>rando <strong>los</strong> aspectos cognitivo afectivofile:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
(12 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
emocional y comportam<strong>en</strong>tal, con el objetivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar posibles responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación<br />
<strong>minera</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>terioro neuropsicológico, mostraron una importante difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre Casos y Controles, al<br />
aplicarse <strong>los</strong> test psicológicos <strong>de</strong> Rav<strong>en</strong> (para evaluar el Coefici<strong>en</strong>te Intelectual) y Luria (para evaluar <strong>la</strong>s<br />
Funciones M<strong>en</strong>tales Superiores).<br />
La prueba neuropsicológica <strong>de</strong> Rav<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Casos y Controles mostró difer<strong>en</strong>cias significativas: <strong>los</strong><br />
m<strong>en</strong>ores r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos fueron c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te observados <strong>en</strong> <strong>los</strong> Casos (t=4,373;p=0,00) con 95% <strong>de</strong><br />
confianza. La prueba neuropsicológica <strong>de</strong> Luria mostró m<strong>en</strong>ores r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>los</strong> Casos (t=7,551;<br />
p=0,00) con 95% <strong>de</strong> confianza (Gráfico 3).<br />
De manera individual se evi<strong>de</strong>nció que <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> percepción y reproducción <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones tonales,<br />
percepción y reproducción <strong>de</strong> estructuras rítmicas, s<strong>en</strong>saciones cutáneas, ori<strong>en</strong>tación espacial,<br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> función nominativa <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>, análisis y síntesis fonéticos <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras,<br />
ret<strong>en</strong>ción y evocación, memoria lógica y formación <strong>de</strong> conceptos, pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre<br />
<strong>los</strong> Casos y Controles.<br />
Para analizar estos re<strong>su</strong>ltados revisaremos el efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos metales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones m<strong>en</strong>tales<br />
<strong>su</strong>periores y <strong>en</strong> el coefici<strong>en</strong>te intelectual:<br />
- El plomo produce: a) déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s percepciones tonales; b)<br />
problemas <strong>de</strong> memoria (corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo); y c) disminución <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to cognitivo,<br />
compatibles con exposición crónica a bajas dosis <strong>de</strong> metales, que afectan el l<strong>en</strong>guaje, <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> memoria.<br />
- La exposición al arsénico produce: a) trastornos <strong>de</strong> hiperactividad; b) alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capacidad verbal; y c) disminución <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te intelectual.<br />
- La exposición al cadmio produce: a) alteraciones <strong>de</strong> memoria; y b) reducción <strong>de</strong>l CI.<br />
Si consi<strong>de</strong>ramos <strong>los</strong> hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños y <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l Pb, As y Cd sobre el Sistema Nervioso<br />
Infantil, observamos que <strong>los</strong> mismos son ampliam<strong>en</strong>te compatibles, validados por pruebas estadísticas<br />
que <strong>de</strong>muestran <strong>su</strong> re<strong>la</strong>ción.<br />
El nivel nutricional, evaluado <strong>de</strong> acuerdo a esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud y Deportes, para niños mayores<br />
<strong>de</strong> 5 años, mostró que <strong>los</strong> niños <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> estudio (Casos) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or distribución <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría<br />
1 (normal), una distribución simi<strong>la</strong>r para <strong>la</strong>s categorías 2 y 3 (normal <strong>su</strong>perior y <strong>de</strong>lgados), sin embargo <strong>la</strong><br />
categoría 4 (<strong>en</strong>f<strong>la</strong>quecidos) está predominantem<strong>en</strong>te ocupada por <strong>los</strong> Casos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro, lo que<br />
repres<strong>en</strong>ta un elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> riesgo para el pot<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación metálica (Gráfico 4).<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (13 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
La <strong>de</strong>snutrición favorece <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong> compuestos metálicos, por <strong>la</strong> apet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l cuerpo <strong>en</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to por <strong>su</strong>stancias que le ayu<strong>de</strong>n a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>su</strong>s estructuras y capacida<strong>de</strong>s. Por otra parte, <strong>los</strong><br />
metales <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan a <strong>los</strong> metales es<strong>en</strong>ciales y a <strong>los</strong> nutri<strong>en</strong>tes favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición. Así se crea un<br />
círculo vicioso <strong>de</strong> contaminación metálica seguida <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición y viceversa. Si consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>snutrición favorece <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s al reducir <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas<br />
inmunológicas, se increm<strong>en</strong>ta, por lo tanto, <strong>la</strong> morbilidad e incluso <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción expuesta.<br />
Si analizamos <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>scrita <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción con elevados niveles <strong>de</strong> pobreza,<br />
déficit <strong>de</strong> ingresos, limitaciones <strong>en</strong> educación e higi<strong>en</strong>e, el problema se hace cada vez más grave, <strong>en</strong><br />
términos sanitarios y sociales.<br />
Para analizar <strong>los</strong> valores <strong>en</strong>contrados <strong>de</strong> cadmio <strong>en</strong> material particu<strong>la</strong>do monitoreado <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l<br />
proyecto, nos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>dremos <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.<br />
<strong>Los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> aire muestran que <strong>la</strong> contaminación por metales pesados<br />
pres<strong>en</strong>ta niveles importantes <strong>de</strong> cadmio <strong>en</strong> el material particu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> ppm 10, di<strong>su</strong>elto <strong>en</strong> el aire, que al<br />
ser inspirado por <strong>los</strong> niños y adultos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio estaría produci<strong>en</strong>do efectos adversos sobre <strong>la</strong><br />
salud (tab<strong>la</strong>3). <strong>Los</strong> valores <strong>de</strong>l cadmio di<strong>su</strong>elto <strong>en</strong> el aire, <strong>su</strong>peran <strong>en</strong> 250 y 175% el valor <strong>de</strong>l límite<br />
máximo permisible exigido por <strong>la</strong> Ley Boliviana <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> 500 y 350% el valor guía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />
<strong>Los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>la</strong>boratoriales utilizados para <strong>de</strong>tectar si existía contaminación metálica <strong>en</strong> <strong>su</strong>e<strong>los</strong> y agua,<br />
<strong>en</strong> distintas áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona Ex Campam<strong>en</strong>to San José, incluidos el piso <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>los</strong> <strong>de</strong>smontes <strong>de</strong><br />
co<strong>la</strong>s, vivi<strong>en</strong>das e instituciones cercanas a <strong>la</strong> mina y otras, evi<strong>de</strong>nciaron altos niveles <strong>de</strong> contaminación <strong>en</strong><br />
agua y <strong>su</strong>e<strong>los</strong> por plomo, arsénico y cadmio.<br />
Se evaluó también el estado <strong>de</strong> conservación 16 y contaminación <strong>de</strong>l ecosistema tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fauna como <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> flora (Sarmi<strong>en</strong>to et al., 1996) y y el grado <strong>de</strong> bioacumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> compuestos metálicos como<br />
factores <strong>de</strong> riesgo, para el <strong>de</strong>sarrollo neurológico <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona San José <strong>de</strong> Oruro <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />
cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das, escue<strong>la</strong>s y mercados a <strong>la</strong> zona <strong>minera</strong>. En <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados, se observó que <strong>la</strong><br />
fauna, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio, está disminuida <strong>en</strong> especies e individuos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a áreas con <strong>la</strong>s mismas<br />
condiciones ecológicas <strong>en</strong> el altip<strong>la</strong>no c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Bolivia, a<strong>de</strong>más que exist<strong>en</strong> especies exóticas invasoras<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (14 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
como el roedor Mus musculus y <strong>la</strong> liebre europea Lepus cap<strong>en</strong>sis europeus.<br />
El análisis <strong>de</strong> metales (Pb, As y Cd) <strong>en</strong> fauna silvestre y doméstica pres<strong>en</strong>tó niveles elevados <strong>de</strong> metales<br />
<strong>en</strong> el cuerpo <strong>de</strong> estos animales, consi<strong>de</strong>rado un indicador <strong>de</strong> contaminación crónica (Tab<strong>la</strong> 4). <strong>Los</strong><br />
animales domésticos para con<strong>su</strong>mo local, como gallinas y cuis, también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> altos niveles <strong>de</strong> Pb y As,<br />
que al ser con<strong>su</strong>midos serían un importante indicador <strong>de</strong> bioacumu<strong>la</strong>ción (valores que osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre 1,1 a<br />
8,4 ug/g) lo que increm<strong>en</strong>ta pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te el efecto sobre <strong>los</strong> niños y adultos.<br />
Exist<strong>en</strong> pequeños cultivos <strong>de</strong> papa, cebada y trigo, peri domiciliarios, así como <strong>de</strong> animales para con<strong>su</strong>mo<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (15 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
como gallinas y conejos cuis, <strong>en</strong> <strong>los</strong> domicilios <strong>de</strong>l barrio San José, lo que es indicador <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo local.<br />
En flora, también existe una reducción <strong>de</strong> especies y cobertura vegetal que anuncia una erosión <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>su</strong>e<strong>los</strong>. Se ha registrado <strong>la</strong> especie Viguiera procumb<strong>en</strong>s, tolerante a <strong>la</strong> contaminación e indicadora <strong>de</strong><br />
<strong>su</strong>e<strong>los</strong> contaminados, y no exist<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas y animales <strong>su</strong>periores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s co<strong>la</strong>s y <strong>de</strong>smontes producidos<br />
por <strong>la</strong> actividad <strong>minera</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
El proyecto <strong>de</strong>terminó el tipo, tiempo y nivel <strong>de</strong> exposición a <strong>la</strong> contaminación <strong>minera</strong> a <strong>la</strong> que están<br />
sometidos <strong>los</strong> niños <strong>de</strong> 6 a 8 años <strong>de</strong>l área seleccionada, utilizando anil<strong>los</strong> concéntricos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fu<strong>en</strong>te emisora. <strong>Los</strong> niños i<strong>de</strong>ntificados como Casos, <strong>en</strong> un 85% nacieron <strong>en</strong> Oruro. Las familias <strong>de</strong>l 49%<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> Casos viv<strong>en</strong> más <strong>de</strong> 10 años <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona mi<strong>en</strong>tras que 13% vive <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>en</strong>tre 7 a 8 años y otro<br />
13% vive 5 a 6 años. Se <strong>en</strong>contró que habría un mínimo <strong>de</strong> exposición <strong>de</strong> cinco años para que <strong>los</strong> efectos<br />
neurotóxicos se hagan pres<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
Para analizar <strong>la</strong> cercanía al foco emisor <strong>de</strong> contaminación, que <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> estudio es repres<strong>en</strong>tado por<br />
<strong>la</strong> mina San José, <strong>la</strong> mina Colorada y <strong>los</strong> <strong>de</strong>smontes ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, i<strong>de</strong>ntificamos <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> niños(as) y <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificamos consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> distancia a <strong>los</strong> focos <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong> acuerdo a <strong>los</strong><br />
sigui<strong>en</strong>tes valores: 1 muy lejos, 2 lejos, 3 cerca y 4 muy cerca, que equivalían a <strong>la</strong>s distintas distancias <strong>en</strong><br />
metros. Se georrefer<strong>en</strong>ciaron <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> exposición así como <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> <strong>los</strong> Casos don<strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nciamos<br />
neurotoxicidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños, para realizar una evaluación <strong>de</strong>l riesgo toxicológico. Y se llegó a <strong>la</strong> conclusión<br />
que a mayor cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños a <strong>los</strong> focos <strong>de</strong> contaminación, mayor es el riesgo <strong>de</strong><br />
neurotoxicidad, ya que <strong>en</strong> <strong>su</strong> mayoría <strong>los</strong> Casos viv<strong>en</strong> a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 100 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong> bocamina y <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>smonte <strong>de</strong> co<strong>la</strong>s.<br />
En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación, se realizó un diagnóstico sobre conocimi<strong>en</strong>tos, actitu<strong>de</strong>s y prácticas<br />
(CAP´s) <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (padres <strong>de</strong> familia y vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>minera</strong>), sobre <strong>los</strong> <strong>impacto</strong>s que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
actividad <strong>minera</strong> (realizada <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> riesgo) sobre <strong>su</strong> salud y sobre el medio ambi<strong>en</strong>te, así como<br />
sobre <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción. Este diagnóstico fue realizado utilizando técnicas cualitativas (grupos<br />
focales, <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> profundidad y observación directa) y cuantitativas (<strong>en</strong>cuesta).<br />
<strong>Los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas CAPs son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (16 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
• El 74% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e animales <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa.<br />
• El 70% refiere t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> lo que es <strong>la</strong> contaminación ambi<strong>en</strong>tal.<br />
• La mayoría consi<strong>de</strong>ra que el medio <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> <strong>los</strong> metales al organismo es a través <strong>de</strong>l<br />
aire respirado.<br />
• Seña<strong>la</strong>n que el sistema más afectado es el nervioso, seguido <strong>de</strong>l digestivo.<br />
• Consi<strong>de</strong>ran que <strong>la</strong> contaminación es un tema muy preocupante, y <strong>de</strong>sean po<strong>de</strong>r<br />
solucionar el problema.<br />
• Consi<strong>de</strong>ran que es necesario no <strong>de</strong>jar que <strong>los</strong> niños juegu<strong>en</strong> <strong>en</strong> lugares ll<strong>en</strong>os <strong>de</strong> tierra.<br />
• El 25,8% consi<strong>de</strong>ra que es necesario implem<strong>en</strong>tar medidas <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
• <strong>Los</strong> idiomas más utilizados son el castel<strong>la</strong>no y el quechua.<br />
• La mayoría ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong>s casas ubicadas o viv<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 100 y 1000 metros <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
bocamina, y el 18% vive a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 100 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />
• Las casas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>trevistados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el piso <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> tierra, lo<br />
que provoca <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> polvo.<br />
• <strong>Los</strong> niños juegan <strong>en</strong> el patio <strong>de</strong> <strong>su</strong> casa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle o <strong>en</strong> <strong>la</strong> cancha.<br />
• 72% no llevó material <strong>de</strong> plomo u otro <strong>minera</strong>l a <strong>su</strong> casa, el 28% sí lo hizo <strong>en</strong> alguna<br />
oportunidad.<br />
• Sólo el 55,9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>trevistada refiere que ti<strong>en</strong>e alcantaril<strong>la</strong>do.<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, actitu<strong>de</strong>s y prácticas muestra que muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>l barrio<br />
conoc<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>riesgos</strong> que están corri<strong>en</strong>do, pero tratan <strong>de</strong> abstraerse <strong>de</strong>l problema, ya que consi<strong>de</strong>ran otros<br />
problemas como más agudos o <strong>en</strong> <strong>la</strong> esperanza que <strong>la</strong> contaminación no <strong>los</strong> afecte a el<strong>los</strong> o a <strong>su</strong>s familias.<br />
DIFUSIÓN DE LOS RESULTADOS<br />
Como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, se realizaron festivales, talleres informativos para <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong>l proyecto al SEDES Oruro, información al<br />
Viceministerio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología, al Ministerio <strong>de</strong> Salud y Deportes y a <strong>la</strong> comunidad educativa <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s participantes.También se trabajó con <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vecinos, se visitó a <strong>la</strong>s cooperativas, se<br />
difundió el proyecto y <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados por medios como <strong>la</strong> radio y <strong>la</strong> televisión; <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación y <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción fueron pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l S<strong>en</strong>ado Nacional.<br />
Se e<strong>la</strong>boraron trípticos, afiches, cuñas radiales y un vi<strong>de</strong>o para crear conci<strong>en</strong>cia sobre el tema, que fueron<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (17 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
distribuidos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l barrio Ex Campam<strong>en</strong>to San José y fueron difundidos por televisión, Radio<br />
Pío XII y por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> página web <strong>de</strong>l proyecto, que está alojada <strong>en</strong> el Servicio Informativo <strong>de</strong>l PIEB<br />
(www.pieb.com.bo).<br />
Se <strong>en</strong>tregó <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> cada niño a <strong>su</strong> familia, trípticos y afiches, que especificaban<br />
medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, acompañados <strong>de</strong> un pequeño pres<strong>en</strong>te (un cu<strong>en</strong>to, lápices o crayones) y un<br />
refrigerio, y se <strong>de</strong>jó <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> una copia <strong>de</strong>l mismo. Se pres<strong>en</strong>tó <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados y se analizó opciones<br />
<strong>de</strong> solución con el p<strong>la</strong>ntel doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> Guido Vil<strong>la</strong>gomes, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Prefectura <strong>de</strong> Oruro<br />
que contó con <strong>la</strong> valiosa participación <strong>de</strong>l Servicio Departam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>su</strong>s direcciones <strong>de</strong><br />
P<strong>la</strong>nificación y Salud Ambi<strong>en</strong>tal.<br />
PEOPUESTA DE ESTRATEGIA DE INTERVENCIÓN Y POLÍTICA<br />
La investigación concluyó con el diseño <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción y política <strong>de</strong> acción basada <strong>en</strong><br />
cuatro acciones: Socializar y difundir <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> estrategia y<br />
política <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal; E<strong>la</strong>borar una propuesta <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> mayor magnitud que evalúe otras<br />
áreas c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l país; Construir programas <strong>de</strong> educación sanitaria y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cabil<strong>de</strong>o ante <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales, que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y políticas locales que ti<strong>en</strong>dan a<br />
producir estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación <strong>minera</strong>; Realizar recom<strong>en</strong>daciones para recuperar<br />
el ecosistema <strong>de</strong>l área <strong>de</strong>l proyecto.<br />
La estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción y g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> propuestas para <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong> distintos niveles<br />
administrativos, ejercerá una importante influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el nivel local, ya que al comprometer volunta<strong>de</strong>s y<br />
acciones <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes sectores y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, se creará <strong>la</strong>s bases<br />
para una búsqueda común <strong>de</strong> soluciones.<br />
La propuesta también seña<strong>la</strong> medidas neurológicas, neuropsicologías, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sintoxicación y nutricionales<br />
<strong>de</strong> carácter individual <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> afectación y niveles <strong>de</strong> contaminación polimetálica. Sin<br />
embargo, todas <strong>la</strong>s medidas no llegarán a ser exitosas si es que <strong>la</strong> contaminación, y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
exposición a <strong>los</strong> contaminantes metálicos, persiste <strong>en</strong> el barrio estudiado.<br />
CONCLUSIONES<br />
La investigación ha verificado <strong>su</strong> hipótesis: Existe evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> neurotoxicidad <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> 6 a 8 años que<br />
viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona San José <strong>de</strong> Oruro, como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación <strong>minera</strong>, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
efectos neurotóxicos <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> 6 a 8 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Copacabana <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz.<br />
Se pudo <strong>de</strong>terminar que el área <strong>de</strong> estudio está altam<strong>en</strong>te contaminada (aire, agua, <strong>su</strong>e<strong>los</strong>, flora y fauna<br />
tanto doméstica como silvestre), el ecosistema muy <strong>de</strong>teriorado y que existe evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> daño<br />
estructural (segundo y primer par craneal). <strong>Los</strong> principales efectos neurotóxicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición infantil a<br />
niveles increm<strong>en</strong>tados <strong>de</strong> Pb son: déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, problemas <strong>de</strong> memoria tanto a corto como a <strong>la</strong>rgo<br />
p<strong>la</strong>zo, disminución <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to cognitivo; compatibles con exposición crónica a bajas dosis <strong>de</strong><br />
metales, que afectan el l<strong>en</strong>guaje, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> memoria; <strong>la</strong> exposición al Cd produce trastornos <strong>de</strong><br />
hiperactividad, alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad verbal y disminución <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te intelectual.<br />
Por tanto, <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l Pb, As, y Cd sobre el Sistema Nervioso C<strong>en</strong>tral infantil son compatibles con <strong>los</strong><br />
re<strong>su</strong>ltados <strong>en</strong>contrados. Si bi<strong>en</strong>, no se han <strong>de</strong>scrito efectos neurotóxicos específicos <strong>de</strong>l cadmio, <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (18 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
estudios realizados previam<strong>en</strong>te, no se han <strong>en</strong>contrado niveles tan importantes <strong>de</strong> este metal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />
estudiadas. Sin embargo, se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> multicausalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos sanitarios y <strong>la</strong> exposición<br />
polimetálica <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> estudio.<br />
Por lo expuesto, <strong>de</strong>bemos elegir <strong>en</strong>tre continuar g<strong>en</strong>erando ingresos contaminando y <strong>de</strong>teriorando nuestra<br />
salud (<strong>la</strong> que podría con<strong>su</strong>mir todos <strong>los</strong> recursos ganados previam<strong>en</strong>te) o g<strong>en</strong>erar exce<strong>de</strong>ntes<br />
precaute<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> salud humana, animal y ambi<strong>en</strong>tal, que aseguraría <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ingresos tanto<br />
a nivel individual, local y nacional.<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
Bonithon-Kopp, C.; Huel G, Moreau, T.; W<strong>en</strong>dling, R.<br />
1986 “Pr<strong>en</strong>atal Expo<strong>su</strong>re to Lead and Cadmium and Psychomotor Developm<strong>en</strong>t of the Child at 6 Years”.<br />
En: Neurobehav Toxicol Teratol.<br />
Díaz Barriga, F. y otros<br />
1997 “Evaluación preliminar <strong>de</strong>l riesgo <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona metalúrgica <strong>de</strong> Vinto – Oruro, Bolivia”. Oruro.<br />
Keutsch, F. y Brodtkorb, M.K.<br />
2007 “Metalliferous parag<strong>en</strong>esis of the San José mine, Oruro, Bolivia”. En: Journal of South American<br />
Earth Sci<strong>en</strong>ces.<br />
Mor<strong>en</strong>o Grau, D.<br />
2003 Toxicología Ambi<strong>en</strong>tal. España: Edigrafos S.A.<br />
Multiservicios Paraba Azul Srl.<br />
2004 Informe final <strong>de</strong>l proyecto “Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Flora y Fauna <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Oruro”. La Paz. No<br />
publicado.<br />
Pihl, RO y Parkes, M.<br />
1977 Hair elem<strong>en</strong>t cont<strong>en</strong>t in learning disabled childr<strong>en</strong>. En: Sci<strong>en</strong>ce.<br />
Sarmi<strong>en</strong>to, J.; Barrera, S.; Bernal, N. y J. Aparcio, J.<br />
1996 “Fauna <strong>de</strong> una localidad <strong>de</strong>l Altip<strong>la</strong>no C<strong>en</strong>tral Huajara - Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Oruro (Bolivia)”. En:<br />
Revista Boliviana <strong>de</strong> Ecología y Conservación Ambi<strong>en</strong>tal 1, Cochabamba.<br />
Thatcher, RW; Lester, ML; McA<strong>la</strong>ster, Horst R.<br />
1982 “Effects of low Levels of Cadmium and Lead on Cognitive Functioning in Childr<strong>en</strong>”. En: Arch Environ<br />
Health.<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (19 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
NOTAS<br />
1 El pres<strong>en</strong>te artículo se basa <strong>en</strong> <strong>los</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación “Determinación <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos<br />
neurotóxicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> metales pesados, <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> 6 a 8 años, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación ambi<strong>en</strong>tal y<br />
bioacumu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona Ex Campam<strong>en</strong>to San José <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro”, apoyada por el PIEB <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> <strong>su</strong> Programa <strong>de</strong> Investigación Ambi<strong>en</strong>tal (PIEB-PIA). El estudio fue coordinado por Marilyn<br />
Aparicio, y contó con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> investigadores María Isabel Cusicanqui, Luis Alberto Ramos,<br />
James Aparicio, Rosa Ise<strong>la</strong> M<strong>en</strong>eses, María Soledad Jaimes, Liz Ely Quispe, Jaime Chincheros y Pablo<br />
Aldunate.<br />
2 Marilyn Aparicio es neuróloga y neurofisióloga. Actualm<strong>en</strong>te trabaja como doc<strong>en</strong>te investigadora <strong>de</strong>l<br />
Instituto <strong>de</strong> Investigaciones <strong>en</strong> Salud y Desarrollo (IINSAD) Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Mayor<br />
<strong>de</strong> San Andrés (UMSA). marilyneff<strong>en</strong>@gmail.com<br />
3 Cubierta nerviosa especializada que permite que el nervio transmita con mayor velocidad<br />
información nerviosa compleja.<br />
4 Inf<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> varios nervios al mismo tiempo.<br />
5 El <strong>de</strong>pósito <strong>minera</strong>l <strong>de</strong> Oruro se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra albergado <strong>en</strong> un complejo intrusivo <strong>de</strong> cal<strong>de</strong>ra volcánica<br />
<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 16 millones <strong>de</strong> años que ha sido erosionado y parcialm<strong>en</strong>te eliminado, exponi<strong>en</strong>do al<br />
conducto c<strong>en</strong>tral compuesto <strong>de</strong> rocas intrusivas. Este conducto c<strong>en</strong>tral está ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> intrusiones y brechas<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (20 of 21)20/05/2010 17:08:15
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm<br />
<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> conos invertidos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> diámetros <strong>de</strong> exposición <strong>su</strong>perficial <strong>de</strong> hasta 1 a 2 km.<br />
6 El <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> San José ha sido uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta-estaño <strong>de</strong> Bolivia. A<br />
finales <strong>de</strong>l siglo XIX y principios <strong>de</strong>l siglo XX, Bolivia era consi<strong>de</strong>rada como el mayor exportador <strong>de</strong> estaño<br />
<strong>de</strong>l mundo (Ludington et al., 1992).<br />
7 Después <strong>de</strong>l cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong> mina, <strong>la</strong>s casas y ambi<strong>en</strong>tes para funcionarios fueron transferidas,<br />
prestadas o arr<strong>en</strong>dadas a <strong>los</strong> ex mineros. Sin embargo, <strong>la</strong> mina reabrió por el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l precio<br />
internacional <strong>de</strong> <strong>minera</strong>les y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción está vivi<strong>en</strong>do alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> bocamina.<br />
8 Según el IDRC, el Enfoque Ecosistémico <strong>en</strong> Salud Humana <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación permite estudiar<br />
cómo <strong>la</strong> salud humana y <strong>la</strong> calidad ambi<strong>en</strong>tal son <strong>de</strong>terminadas por re<strong>la</strong>ciones complejas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
distintos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un ecosistema. Estudia cómo se pue<strong>de</strong> proteger y mejorar <strong>la</strong> salud humana,<br />
mediante <strong>la</strong> gestión <strong>su</strong>st<strong>en</strong>table <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas. Las investigaciones se realizan <strong>en</strong> forma<br />
interdisciplinaria, para p<strong>la</strong>ntear soluciones <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tables que trasci<strong>en</strong>dan el sector salud y traduzcan <strong>los</strong><br />
hal<strong>la</strong>zgos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> políticas públicas y acciones.<br />
9 Estudios que se realizan sin <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>liberada <strong>de</strong> variables y <strong>en</strong> <strong>los</strong> que sólo se observan<br />
<strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>su</strong> ambi<strong>en</strong>te natural para <strong>de</strong>spués analizar<strong>los</strong>. Las variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes ocurr<strong>en</strong> y<br />
no es posible manipu<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s; no se ti<strong>en</strong>e control directo sobre dichas variables ni se pue<strong>de</strong> influir sobre<br />
el<strong>la</strong>s, porque ya <strong>su</strong>cedieron, al igual que <strong>su</strong>s efectos.<br />
10 Recopi<strong>la</strong>n datos <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to único.<br />
11 No se pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r con precisión el error estándar, es <strong>de</strong>cir, no po<strong>de</strong>mos calcu<strong>la</strong>r con qué<br />
confianza hacemos una estimación.<br />
12 No requiere “repres<strong>en</strong>tatividad”.<br />
13 Se evaluaron 199 niños <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro, por cambio <strong>de</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños<br />
consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra N= 200.<br />
14 Se realizó un pareami<strong>en</strong>to por frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s (6 a 8 años), grupo étnico, sexo, y región.<br />
15 Tostado <strong>de</strong> maíz.<br />
16 No se trata <strong>de</strong> una evaluación ecosistémica in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te para t<strong>en</strong>er listados <strong>de</strong> animales o flora,<br />
sino <strong>de</strong> una evaluación <strong>de</strong>l ecosistema como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> triada epi<strong>de</strong>miológica (ambi<strong>en</strong>te, ag<strong>en</strong>te,<br />
huésped) que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo neurológico <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro. Por lo tanto es<br />
altam<strong>en</strong>te necesaria bajo el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ecosalud que estamos aplicando <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación.<br />
file:///C|/SciELO/serial/rbcst/v12n27/body/v12n27a05.htm (21 of 21)20/05/2010 17:08:15