17.01.2015 Views

justicia y gobierno en la española durante el reinado de carlos ii

justicia y gobierno en la española durante el reinado de carlos ii

justicia y gobierno en la española durante el reinado de carlos ii

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Justicia y <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong><br />

Carlos II (1665-1700). La Real Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo<br />

María Isab<strong>el</strong> Pare<strong>de</strong>s Vera<br />

Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong><br />

Al acercarse <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong> quinto c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> primada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias pretoriales<br />

indianas, y parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> reconocida importancia que alcanzó esta institución <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

América hispana, revisaremos escuetam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo,<br />

sus comi<strong>en</strong>zos y evolución hasta llegar al <strong>reinado</strong> d<strong>el</strong> último <strong>de</strong> los Austrias, Carlos II.<br />

Analizaremos algunos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización judicial <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> este último periodo<br />

(1665-1700) más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te. Cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>ridad que supuso <strong>la</strong> unipersonalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> jefatura <strong>de</strong> Gobierno, Justicia y Ejército <strong>en</strong> <strong>la</strong> triple autoridad d<strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia,<br />

que ost<strong>en</strong>taba, a<strong>de</strong>más, los cargos <strong>de</strong> Gobernador y Capitán G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> forma simultánea. Al ser<br />

consi<strong>de</strong>rada La Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> estos años p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> guerra viva, <strong>la</strong> máxima autoridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte<br />

ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong>, aún bajo soberanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona <strong>de</strong> España, <strong>la</strong> ejercía, por nombrami<strong>en</strong>to real,<br />

asesorado por <strong>el</strong> Consejo y <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Guerra <strong>de</strong> Indias, un militar <strong>de</strong> meritoria carrera, por lo<br />

g<strong>en</strong>eral curtido por <strong>la</strong>s guerras <strong>en</strong> Europa. Las excepciones a estos nombrami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong>s<br />

protagonizaron, <strong>durante</strong> <strong>la</strong>s interinida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se hacían cargo d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, los magistrados,<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aud<strong>en</strong>cia, si era factible, <strong>el</strong> oidor <strong>de</strong>cano <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

1. Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong>; ord<strong>en</strong>anzas d<strong>el</strong> siglo XVI<br />

Como primer paso hacia <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Audi<strong>en</strong>cia, seña<strong>la</strong>remos <strong>el</strong> nombrami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Francisco Roldán, por Cristóbal Colón, como Alcal<strong>de</strong> Mayor, para que at<strong>en</strong>diese a <strong>la</strong>s<br />

ape<strong>la</strong>ciones 1 . Tras <strong>la</strong> sublevación <strong>de</strong> Roldán, <strong>el</strong> Almirante pidió a los Reyes Católicos un letrado<br />

experim<strong>en</strong>tado para que administrase <strong>justicia</strong> y con él “dos personas virtuosas para consejo y que<br />

pluguiera a Sus Altezas <strong>de</strong> no darles preemin<strong>en</strong>cias” (L<strong>la</strong>vador, 1969: 90). No se llegó a poner <strong>en</strong><br />

práctica <strong>la</strong> medida solicitada por Colón. A principios d<strong>el</strong> siglo XVI <strong>el</strong> Gobernador, Nicolás <strong>de</strong><br />

Ovando, fue <strong>de</strong>signado Juez <strong>de</strong> Ape<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los otros gobernadores que empezaban a aparecer <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s Indias. En sus comi<strong>en</strong>zos, <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista, <strong>la</strong>s razones políticas habían<br />

prevalecido sobre <strong>la</strong>s meram<strong>en</strong>te judiciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma que los Reyes <strong>de</strong> España y <strong>el</strong> Consejo<br />

ve<strong>la</strong>ron por <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas antiguas instituciones, tras<strong>la</strong>dadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> al Nuevo<br />

Mundo (Ruiz Guiñazú,1916: 19).<br />

Años más tar<strong>de</strong>, y para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r sobre todo a <strong>la</strong>s súplicas <strong>de</strong> los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras<br />

recién <strong>de</strong>scubiertas, que <strong>de</strong>bían <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse a España si t<strong>en</strong>ían necesidad <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>r s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias, y<br />

pese a <strong>la</strong> oposición d<strong>el</strong> por <strong>en</strong>tonces Gobernador Diego Colón, <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1511, <strong>el</strong> rey<br />

Fernando V <strong>en</strong>vió jueces <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción a La Españo<strong>la</strong>, con instrucciones y ord<strong>en</strong>anzas que<br />

regu<strong>la</strong>s<strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> su oficio. Fueron tres letrados que constituyeron <strong>el</strong> Juzgado e Audi<strong>en</strong>cia,<br />

contando también con un escribano y un procurador <strong>de</strong> pobres, careci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> fiscal y <strong>de</strong> alguacil<br />

1<br />

AGI, Santo Domingo 874, I, fols. 72-73; Madrid, 19 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1674.<br />

1


Justicia y <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> Carlos II (1665-1700)<br />

propio. Su se<strong>de</strong> se estableció <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong>. Repres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong><br />

persona d<strong>el</strong> Rey y poseía, <strong>en</strong> lo judicial po<strong>de</strong>r d<strong>el</strong>egado d<strong>el</strong> monarca. Podía dictar por sí misma<br />

Reales Provisiones <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>, y disponía d<strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo real. Era un órgano totalm<strong>en</strong>te<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> Virrey Diego Colón, qui<strong>en</strong>, por su parte, podía dictar Reales Provisiones,<br />

repres<strong>en</strong>taba a <strong>la</strong> persona d<strong>el</strong> Rey y t<strong>en</strong>ía su po<strong>de</strong>r g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong>egado <strong>de</strong> éste (Vi<strong>la</strong> Vi<strong>la</strong>r, 1974: 49) 2<br />

El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> forma simultánea al nombrami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Virrey, creó, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

terr<strong>en</strong>o jurídico, una difícil situación, una especie <strong>de</strong> duplicidad <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ridad que pronto se<br />

convirtió <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos al tratar ambos <strong>de</strong> ejercer<strong>la</strong>s. Para resolver tal conflicto, <strong>la</strong><br />

Corona propuso ac<strong>en</strong>tuar <strong>el</strong> prestigio y po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los órganos concediéndole una cierta<br />

prepon<strong>de</strong>rancia sobre <strong>el</strong> otro o bi<strong>en</strong> tratar <strong>de</strong> armonizarlos <strong>en</strong> una actuación conjunta. Diego Colón<br />

pidió al Consejo <strong>en</strong> 1515 que se suprimies<strong>en</strong> los jueces <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción, a m<strong>en</strong>os que, al igual que<br />

acostumbraban a hacer los d<strong>el</strong> Consejo <strong>en</strong> Castil<strong>la</strong>, resolvies<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ape<strong>la</strong>ciones reuniéndose con <strong>el</strong><br />

mismo Virrey (Schaefer, 1935: 47). Hubo otras propuestas, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong> <strong>de</strong> los propios jueces <strong>de</strong><br />

Ape<strong>la</strong>ción y otra <strong>de</strong> los padres jerónimos que Cisneros había <strong>en</strong>viado a La Españo<strong>la</strong> con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

proponer algunas reformas que consi<strong>de</strong>raba necesarias, pero ninguna <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s prosperó. Al ser<br />

l<strong>la</strong>mado Diego Colón a <strong>la</strong> Corte, quedó susp<strong>en</strong>dida, conforme a Derecho, <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los Jueces<br />

<strong>de</strong> Ape<strong>la</strong>ción. Cesó también <strong>el</strong> lic<strong>en</strong>ciado Alonso Zuazo como Juez <strong>de</strong> Resid<strong>en</strong>cia, abriéndose un<br />

compás <strong>de</strong> espera <strong>durante</strong> <strong>el</strong> cual, aunque disminuyeron los choques, <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión aum<strong>en</strong>tó (Díaz,<br />

1962: 725-758).<br />

Diego Colón murió <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1526 y <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> setiembre d<strong>el</strong> mismo año, por Real<br />

Provisión <strong>de</strong> Carlos I, se estableció <strong>en</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> Españo<strong>la</strong> una Real Chancillería. Previam<strong>en</strong>te, a<br />

principios <strong>de</strong> 1525, <strong>el</strong> rey se había dirigido ya a los jueces <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Santo Domingo como<br />

nuestra Audi<strong>en</strong>cia e Chancillería (Zurraquín, 1973: 539).<br />

Al mismo tiempo fue creada otra <strong>de</strong> igual rango <strong>en</strong> México, rigiéndose ambas por<br />

Ord<strong>en</strong>anzas casi idénticas. Las que regu<strong>la</strong>ban <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to, composición y compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

Santo Domingo <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong>, fueron, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Monzón, promulgadas <strong>en</strong> 1528.<br />

Con anterioridad, <strong>en</strong> 1511, <strong>en</strong> Burgos, Fernando <strong>el</strong> Católico, <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> su hija <strong>la</strong> reina doña<br />

Juana, hizo expedir unas ord<strong>en</strong>anzas para <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia y Juzgado <strong>de</strong> Ape<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias. No<br />

había por <strong>en</strong>tonces ninguna otra institución simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> Nuevo Mundo. Volvi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s<br />

Ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> 1528, fueron éstas <strong>la</strong>s primeras <strong>de</strong>stinadas <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r. En 1542, con pocas modificaciones con respecto a <strong>la</strong>s citadas <strong>de</strong> l528, se dieron otras<br />

dirigidas conjuntam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia que nos ocupa y a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Lima, Guatema<strong>la</strong> y México. Un<br />

tercer grupo fue <strong>el</strong> promulgado <strong>el</strong> 4 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1563. Su texto, con 312 capítulos, era <strong>el</strong> mismo<br />

para todas <strong>la</strong>s Audi<strong>en</strong>cias, con pequeñas variantes impuestas por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias locales. Interesan<br />

estas últimas porque son <strong>la</strong>s recogidas, también con pocas modificaciones, por <strong>la</strong> Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

Leyes <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong> 1680, si<strong>en</strong>do por tanto estas últimas por <strong>la</strong>s que se regiría <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> Carlos II.<br />

2. Unipersonalización d<strong>el</strong> <strong>gobierno</strong> <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong><br />

Entre 1523, año <strong>en</strong> que Diego Colón <strong>de</strong>jó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te Santo Domingo, y 1536, fecha <strong>en</strong><br />

que concluy<strong>en</strong> los pleitos colombinos y se suprime <strong>el</strong> virreinato al fr<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> cual estuvo, fueron los<br />

2<br />

AGI, Santo Domingo 535 A. Ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> F<strong>el</strong>ipe III <strong>de</strong> 1609 y <strong>de</strong> F<strong>el</strong>ipe IV <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1636.<br />

Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Leyes <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong> 1680, ley 77, libro II, título II.<br />

2


María Isab<strong>el</strong> Pare<strong>de</strong>s Vera<br />

magistrados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia qui<strong>en</strong>es se pusieron al fr<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> <strong>gobierno</strong> <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong>, aunque es<br />

sabido que <strong>en</strong> principio tal tarea no les correspondía a <strong>el</strong>los. Llegaron <strong>de</strong> esta forma a acumu<strong>la</strong>rse<br />

sus funciones. Hasta 1583 continuó <strong>el</strong> <strong>gobierno</strong> colegiado <strong>de</strong> los oidores y <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Audi<strong>en</strong>cia. En abril <strong>de</strong> ese año, <strong>el</strong> monarca unipersonalizó <strong>la</strong> gobernación <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong>. Qui<strong>en</strong><br />

ost<strong>en</strong>tara este alto cargo, sería al mismo tiempo Capitán G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> y Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Audi<strong>en</strong>cia. Se otorgaron estos títulos, conjuntam<strong>en</strong>te, por primera vez, <strong>en</strong> dicho año, a Cristóbal <strong>de</strong><br />

Ovalle. El docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concedidas a otros<br />

presid<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cias indianas, no ext<strong>en</strong>día <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong> <strong>gobierno</strong> y militares a todo <strong>el</strong><br />

territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia, sino sólo al insu<strong>la</strong>r, exigi<strong>en</strong>do que los oidores <strong>de</strong>jas<strong>en</strong> <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong><br />

los asuntos <strong>de</strong> <strong>gobierno</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber ejercido, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> unos cincu<strong>en</strong>ta años, <strong>de</strong> forma<br />

colegiada, <strong>la</strong>s tareas gubernativas (Muro, 1975: 79).<br />

La instauración d<strong>el</strong> sistema personal <strong>de</strong> los presid<strong>en</strong>tes-gobernadores no supuso una c<strong>la</strong>ra<br />

d<strong>el</strong>imitación <strong>en</strong>tre los asuntos judiciales y <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> <strong>gobierno</strong>. A <strong>la</strong> <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> siglo XVII se<br />

sucedieron roces y discordias <strong>en</strong>tre los magistrados y los presid<strong>en</strong>tes- gobernadores por seguir<br />

aqu<strong>el</strong>los int<strong>en</strong>tando interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> materias gubernativas. Hubo ocasiones <strong>en</strong>tre 1665 y 1700, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que <strong>el</strong> oidor más antiguo t<strong>en</strong>ía que <strong>en</strong>cargarse d<strong>el</strong> <strong>gobierno</strong> <strong>de</strong> Santo Domingo, por muerte,<br />

aus<strong>en</strong>cia o <strong>de</strong>stitución d<strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te-Gobernador. Tal fue <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> oidor Padil<strong>la</strong> y Guardio<strong>la</strong><br />

que sucedió al Presid<strong>en</strong>te Zayas Bazán. De <strong>la</strong> misma forma actuó <strong>en</strong> ocasión simi<strong>la</strong>r, como<br />

interino, <strong>el</strong> magistrado don Francisco <strong>de</strong> Pantoja. Ante ev<strong>en</strong>tos extraordinarios, <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te-<br />

Gobernador recurrió al consejo <strong>de</strong> los oidores, como sucedió tras <strong>el</strong> terremoto que sacudió <strong>la</strong><br />

capital dominicana <strong>en</strong> 1673 3 .<br />

Durante <strong>el</strong> período que tratamos,1665 a 1700, excepto <strong>en</strong> interinida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> que fueron<br />

<strong>de</strong>sempeñados por magistrados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia, los cargos <strong>de</strong> Presid<strong>en</strong>te- Gobernador y Capitán<br />

G<strong>en</strong>eral tuvieron como titu<strong>la</strong>r a un militar <strong>de</strong> alta graduación con <strong>la</strong> excepción d<strong>el</strong> Almirante ad<br />

honorem Ignacio Pérez Caro. En los citados periodos <strong>de</strong> interinidad, <strong>durante</strong> <strong>la</strong>s décadas finales <strong>de</strong><br />

siglo, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> dinastía <strong>de</strong> los Habsburgo se extinguía, no asumió <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo<br />

Domingo <strong>el</strong> <strong>gobierno</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>en</strong> forma colegiada. Ello no impidió que se sucedies<strong>en</strong> <strong>la</strong>s quejas<br />

sobre <strong>la</strong> intromisión <strong>de</strong> los magistrados <strong>en</strong> materias gubernam<strong>en</strong>tales. El apoyo d<strong>el</strong> monarca y d<strong>el</strong><br />

Consejo <strong>de</strong> Indias solía ser <strong>en</strong> estos casos para <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te-Gobernador. Así, Carlos II otorgó una<br />

cédu<strong>la</strong> <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1689 para que <strong>el</strong> Almirante don Ignacio Pérez Caro, por <strong>en</strong>tonces<br />

Presid<strong>en</strong>te-Gobernador y Capitán G<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>sempeñase su cargo sin que los oidores se<br />

<strong>en</strong>tremeties<strong>en</strong> <strong>en</strong> asuntos <strong>de</strong> <strong>gobierno</strong> 4 . Cédu<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong> referida fueron expedidas a casi<br />

todos los gobernantes dominicanos <strong>en</strong>tre 1650 y 1700.<br />

Sí ost<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia funciones <strong>de</strong> <strong>gobierno</strong>, aunque bastante limitadas, respecto al<br />

resto d<strong>el</strong> territorio que se hal<strong>la</strong>ba bajo su jurisdicción. En 1674, <strong>el</strong> Rey ord<strong>en</strong>ó a aqu<strong>el</strong> alto<br />

organismo <strong>de</strong> Justicia que se le informase sobre <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agregar <strong>el</strong> <strong>gobierno</strong> <strong>de</strong> La<br />

Margarita al <strong>de</strong> Cumaná, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> petición pres<strong>en</strong>tada por los vecinos <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido. 5 Así mismo, t<strong>en</strong>ía facultad <strong>la</strong> Real Audi<strong>en</strong>cia para nombrar gobernadores interinos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> su distrito. Cabe citar como ejemplo al oidor <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> Diego Bravo <strong>de</strong><br />

Anaya, que fue <strong>de</strong>signado para <strong>de</strong>sempeñar, <strong>en</strong> interinidad, dicho cargo <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, pese a <strong>la</strong><br />

3<br />

AGI, Santo Domingo 267, r 3.<br />

4<br />

AGI, Santo Domingo 238, fechado <strong>en</strong> Madrid <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1689.<br />

5<br />

AGI, Santo Domingo 874, I,fols.72-73; Madrid, 19 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1674.<br />

3


Justicia y <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> Carlos II (1665-1700)<br />

oposición <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s ordinarios <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> gobernación, qui<strong>en</strong>es manifestaban que <strong>el</strong>los<br />

podían ocuparlo <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Leyes <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong> 1680, Ley 12 d<strong>el</strong> título III,<br />

libro V. En <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su nombrami<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contraba este oidor <strong>en</strong> Caracas actuando como<br />

Juez <strong>de</strong> Resid<strong>en</strong>cia 6 .<br />

3. Distrito, jurisdicción y atribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong><br />

En sus oríg<strong>en</strong>es, este organismo fue instituido para ...todas <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s e lugares <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s<br />

e Indias e Tierra Firme d<strong>el</strong> Mar Océano. Tras experim<strong>en</strong>tar un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> jurisdicción territorial a lo<br />

<strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> siglo XVI, llegamos a <strong>la</strong> época que acapara nuestra at<strong>en</strong>ción. Se observó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

década d<strong>el</strong> siglo XVII continua pérdida <strong>de</strong> territorios, <strong>en</strong> especial algunas is<strong>la</strong>s <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vadas <strong>en</strong> su<br />

distrito y que pasaron a ser ocupadas por franceses, ingleses, ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses y daneses <strong>en</strong> mayor o<br />

m<strong>en</strong>or grado.<br />

Los límites que se habían seña<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su<br />

creación, pronto se expandieron notablem<strong>en</strong>te. Esta circunstancia resultó recogida oficialm<strong>en</strong>te por<br />

<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1549. No fue, sin embargo, hasta l680 cuando <strong>la</strong> Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

Leyes <strong>de</strong> Indias fijó, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>finitiva, los límites jurisdiccionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada Audi<strong>en</strong>cia 7 .<br />

Se hacía alusión <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> a <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas y normativas anteriores y mandaba que <strong>la</strong> Real<br />

Chancillería o Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> tuviese por distrito todas <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Barlov<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra Firme, <strong>la</strong>s gobernaciones <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Nueva Andalucía, y <strong>el</strong><br />

Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> Hacha, que es <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación <strong>de</strong> Santa Marta. De <strong>la</strong> Guayana o provincia d<strong>el</strong> Dorado,<br />

lo que correspondiese tras compartir término al sur con <strong>la</strong>s cuatro audi<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> Nuevo Reino <strong>de</strong><br />

Granada, Tierra Firme, Guatema<strong>la</strong> y Nueva España, por <strong>el</strong> oeste hasta La Florida, (Ma<strong>la</strong>gón,<br />

1942:5) Alcocer, a mediados d<strong>el</strong> XVII, atribuye al distrito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />

quini<strong>en</strong>tas cincu<strong>en</strong>ta leguas.<br />

4. Atribuciones judiciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong><br />

Al ser <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia un tribunal <strong>de</strong> <strong>justicia</strong>, es este tipo <strong>de</strong> atribuciones lo que le otorga<br />

carácter. Tan sólo se <strong>en</strong>contraba por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Santo Domingo <strong>el</strong> Real y Supremo Consejo <strong>de</strong><br />

Indias. Así vemos como <strong>en</strong> los juicios <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos presid<strong>en</strong>tes-gobernadores <strong>de</strong> La<br />

Españo<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia y d<strong>el</strong> juez resid<strong>en</strong>ciador fueron cambiadas al llegar al<br />

Consejo, tardando éste a veces años <strong>en</strong> resolver o confirmar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s, ya que habían sido emitidas<br />

<strong>en</strong> Santo Domingo por un tribunal <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción. Tal sucedió con <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te<br />

Segura Sandoval 8 y con <strong>la</strong> d<strong>el</strong> Almirante Pérez Caro <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos últimas décadas d<strong>el</strong> siglo XVII.<br />

T<strong>en</strong>ía esta Audi<strong>en</strong>cia jurisdicción civil y criminal, <strong>en</strong> primera instancia, cuando se trataba<br />

<strong>de</strong> los d<strong>en</strong>ominados casos <strong>de</strong> Corte y <strong>en</strong> segunda instancia, si eran ape<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> todo género<br />

dictadas por los jueces inferiores. También conocía <strong>de</strong> los d<strong>el</strong>itos graves y <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> fuerza<br />

<strong>en</strong> los fallos <strong>de</strong> los tribunales eclesiásticos. Los jueces inferiores que se ocupaban <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong><br />

primera instancia eran los alcal<strong>de</strong>s ordinarios, que veían asuntos civiles y criminales <strong>en</strong> los pueblos<br />

y ciuda<strong>de</strong>s, y los alcal<strong>de</strong>s mayores, <strong>de</strong> los que sólo existía uno <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong>, <strong>el</strong> Alcal<strong>de</strong> Mayor <strong>de</strong><br />

6<br />

AGI, Santo Domingo 25.<br />

7<br />

Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Leyes <strong>de</strong> Indias, 1680, Libro II, título 15, ley 2<br />

8<br />

AGI, Escribanía <strong>de</strong> Cámara, 12 B<br />

4


María Isab<strong>el</strong> Pare<strong>de</strong>s Vera<br />

<strong>la</strong> Tierra Ad<strong>en</strong>tro. Este ejercía su jurisdicción sobre <strong>el</strong> norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> y residía <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> los<br />

Caballeros. Contra los fallos finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia, cabía aún <strong>la</strong> ape<strong>la</strong>ción al Consejo <strong>de</strong> Indias,<br />

pero con <strong>el</strong> tiempo, a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>scargar a éste <strong>el</strong>evado organismo metropolitano, se fueron<br />

restringi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s ape<strong>la</strong>ciones y aum<strong>en</strong>tando, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r judicial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Reales<br />

Chancillerías o Audi<strong>en</strong>cias Indianas.<br />

En repetidas ocasiones se produjeron <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los magistrados <strong>de</strong> La<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>bidos a <strong>la</strong> interpretación que unos u otros hacían <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas por <strong>la</strong>s que se<br />

regían. La facultad <strong>de</strong> administrar los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> difuntos, interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s almonedas públicas<br />

hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Santa Cruzada, o participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tivo al patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona<br />

a través <strong>de</strong> los Acuerdos G<strong>en</strong>erales o Juntas <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da, junto con <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te-Gobernador y los<br />

oficiales reales, parecían poseer carácter más económico o administrativo que puram<strong>en</strong>te judicial 9 .<br />

Insisti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> lo complicado que resultaba a veces separar los aspectos gubernativos <strong>de</strong> los<br />

judiciales, cabe recordar que <strong>la</strong>s funciones gubernativas ocasionalm<strong>en</strong>te ejercidas por los más altos<br />

organismos <strong>de</strong> <strong>justicia</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> no estaban recogidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Leyes <strong>de</strong> Indias,<br />

y <strong>la</strong>s Audi<strong>en</strong>cias p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>res, mod<strong>el</strong>os directos <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s, no <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sempeñaban <strong>en</strong> ningún<br />

mom<strong>en</strong>to, lo que difer<strong>en</strong>ciaba a ambas <strong>en</strong> mayor grado.(Sánchez B<strong>el</strong><strong>la</strong>, 1968: 248). Otro ejemplo<br />

que ilustra <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre ambas instituciones, es <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurisdicción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

primeras con re<strong>la</strong>ción a sus simi<strong>la</strong>res metropolitanas ya que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s podían proveer jueces<br />

pesquisidores <strong>en</strong> su distrito. En <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> XVII continuaban los roces e incluso<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los oidores y los l<strong>la</strong>mados presid<strong>en</strong>tes-gobernadores <strong>de</strong> capa y espada, por sus<br />

int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> inmiscuirse <strong>en</strong> sus respectivas funciones. Así, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> acefalia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presid<strong>en</strong>cia-<br />

Gobernación <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong>, era <strong>el</strong> oidor más antiguo qui<strong>en</strong> gobernaba, presidía <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia y<br />

actuaba como Capitán G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong>. Mediante Real Acuerdo, <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia actuaba junto al<br />

Gobernador como un verda<strong>de</strong>ro consejo <strong>de</strong> estado, d<strong>el</strong>iberando sobre asuntos políticos y<br />

administrativos y d<strong>en</strong>ominándose sus resoluciones autos acordados. Estas atribuciones daban a <strong>la</strong>s<br />

Audi<strong>en</strong>cias Indianas cierta similitud con <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>. (Ots Cap<strong>de</strong>quí, 1959: 260 y Armas,<br />

1962: 113).<br />

En 1662, <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una Real Cédu<strong>la</strong> fechada <strong>en</strong> Madrid <strong>el</strong> 10 <strong>de</strong> setiembre, se<br />

había reconocido a <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> nombrar gobernadores interinos<br />

<strong>en</strong> todo su distrito 10 .De acuerdo con <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> esa misma Real Cédu<strong>la</strong>, <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1691, se<br />

comisionó al oidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo Bartolomé Bravo <strong>de</strong> Anaya para que<br />

averiguase los excesos cometidos por <strong>el</strong> gobernador <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, y que, mi<strong>en</strong>tras tanto,<br />

gobernase él interinam<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> provincia.<br />

Todo este crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r se <strong>de</strong>bió, <strong>en</strong> primer lugar a <strong>la</strong> lejanía <strong>en</strong>tre España y sus<br />

nuevas provincias d<strong>el</strong> Nuevo Mundo así como a <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>la</strong> que<br />

hacía prácticam<strong>en</strong>te imposible al Consejo <strong>de</strong> Indias at<strong>en</strong><strong>de</strong>r todos los asuntos <strong>de</strong> Ultramar. Esas<br />

amplias atribuciones concedidas a <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias indianas y por <strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Santo Domingo, eran<br />

como una d<strong>el</strong>egación d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r d<strong>el</strong> Consejo para mejorar los problemas p<strong>la</strong>nteados <strong>en</strong> Indias a <strong>la</strong><br />

9<br />

AGI, Santo Domingo 871, I, folio256 vº; Despachos al Presid<strong>en</strong>te y ministros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo<br />

Domingo, Madrid, 18 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1651. AGI, Santo Domingo 267, Real Ord<strong>en</strong> a <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo<br />

Domingo, Madrid, 20 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1651 y Real Cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1652.<br />

10<br />

AGI, Santo Domingo 872, III, fol.188.<br />

5


Justicia y <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> Carlos II (1665-1700)<br />

Corona. Pese a lo anteriorm<strong>en</strong>te expuesto, insistimos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia sólo co<strong>la</strong>boraba con <strong>el</strong><br />

<strong>gobierno</strong> si <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te-Gobernador lo permitía, y <strong>en</strong> caso contrario se producían los<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, harto frecu<strong>en</strong>tes por otra parte, <strong>en</strong>tre ambos. Cuando sucedía esto, solía ser <strong>la</strong><br />

Audi<strong>en</strong>cia se dirigía al Rey mostrando su <strong>de</strong>sacuerdo, y realizando <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sura y<br />

vigi<strong>la</strong>ncia d<strong>el</strong> Gobernador. Otra compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo había consistido,<br />

hasta 1655, año <strong>en</strong> que pasó a manos <strong>de</strong> los ingleses, <strong>en</strong> nombrar los gobernadores <strong>de</strong> Jamaica<br />

(Morales Padrón, 1953: 115-117).<br />

5. La Audi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> jurisdicción militar<br />

La compleja cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Audi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> lo militar tuvo<br />

posiblem<strong>en</strong>te su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Corona, al insta<strong>la</strong>r <strong>el</strong> primero <strong>de</strong> estos tribunales <strong>de</strong><br />

<strong>justicia</strong> <strong>en</strong> Indias, no <strong>de</strong>signó a nadie <strong>en</strong> especial para <strong>de</strong>sempeñar <strong>el</strong> mando militar.<br />

Encom<strong>en</strong>daron esa función al Real Acuerdo, respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> política <strong>de</strong> colegialidad como<br />

medio más eficaz <strong>de</strong> evitar los abusos <strong>de</strong> autoridad. Los mismos presid<strong>en</strong>tes y oidores que<br />

componían <strong>el</strong> Real Acuerdo, se ocupaban <strong>de</strong> los asuntos militares <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> primera etapa, que <strong>en</strong><br />

Santo Domingo duró hasta 1575 11 . Al pasar a una forma <strong>de</strong> <strong>gobierno</strong> unipersonal, <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia<br />

perdió su autoridad <strong>en</strong> lo castr<strong>en</strong>se. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta nueva situación a <strong>la</strong> que no se<br />

someterían fácilm<strong>en</strong>te los magistrados, al igual que hemos visto que sucedía con respecto a <strong>la</strong>s<br />

cuestiones <strong>de</strong> <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que pret<strong>en</strong>dían interv<strong>en</strong>ir, surgieron repetidos conflictos y<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> autoridad judicial y <strong>la</strong> militar, esta última repres<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong> Capitán<br />

G<strong>en</strong>eral, asesorado por <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Guerra. En <strong>el</strong> período que nos ocupa, para solucionar estos<br />

problemas, se at<strong>en</strong>ían a <strong>la</strong> prescrito <strong>en</strong> una Real Cédu<strong>la</strong> dada <strong>en</strong> 1610 que limitaba <strong>la</strong> jurisdicción<br />

militar a <strong>la</strong> autoridad que verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te le correspondía y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se ord<strong>en</strong>aba que los casos y<br />

d<strong>el</strong>itos <strong>de</strong> carácter militar los resolviese <strong>el</strong> Capitán G<strong>en</strong>eral, sin que <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia pudiese<br />

interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> forma alguna <strong>en</strong> dichos asuntos Las ape<strong>la</strong>ciones, si <strong>la</strong>s hubiese, <strong>de</strong>berían ir a <strong>la</strong> Junta<br />

<strong>de</strong> Guerra. 12 Podríamos citar distintos casos <strong>de</strong> los d<strong>el</strong>itos <strong>de</strong> carácter militar tales como frecu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>serciones o motines cuyas respectivas s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias fueron dadas por <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te-Gobernador<br />

pero actuando <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> Capitán G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong>. Nos limitaremos a referirnos a <strong>la</strong> causa<br />

criminal seguida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> contra unos soldados d<strong>el</strong> presidio dominicano<br />

que asesinaron a un compañero <strong>de</strong> armas, Luis Ser<strong>en</strong>a, <strong>en</strong> <strong>el</strong> domicilio <strong>de</strong> éste. Los ejecutores<br />

materiales d<strong>el</strong> crim<strong>en</strong>, Pedro Alonso y Diego Martínez, fueron cond<strong>en</strong>ados a muerte al igual que<br />

sus cómplices, tras <strong>la</strong> primera vista. Más tar<strong>de</strong> se conmutó a estos últimos <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a capital por <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

diez años <strong>en</strong> galeras, sin su<strong>el</strong>do. Los soldados Martínez y Alonso fueron ahorcados <strong>en</strong> 1673. El<br />

móvil d<strong>el</strong> asesinato había sido <strong>el</strong> robo, ejecutándolo <strong>de</strong> noche y con <strong>en</strong>gaños. La víctima t<strong>en</strong>ía una<br />

ti<strong>en</strong>da y murió <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> recibir siete puña<strong>la</strong>das y numerosos martil<strong>la</strong>zos. Al parecer, los<br />

soldados t<strong>en</strong>ían por costumbre reunirse allí, sin estar permitido, para jugar a los naipes. Las<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias fueron firmadas por <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te – Gobernador G<strong>en</strong>eral Zayas Bazán. 13 .<br />

11<br />

AGI, Santo Domingo 871, I, fol. 339; Real Ord<strong>en</strong> dada <strong>en</strong> Madrid al Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo<br />

Domingo, don Andrés Pérez Franco.<br />

12<br />

AGI, Santo Domingo 58, r1: Real Cédu<strong>la</strong> dada <strong>en</strong> Aranda <strong>el</strong> 28 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1610, dirigida a <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

Santo Domingo <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong>.<br />

13<br />

AGI, Escribanía <strong>de</strong> Cámara 8A, r1, I:Autos y s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa seguida contra los soldados Diego<br />

Martínez, Pedro Alonso, Juan Infante, Joseph Correa, Joseph <strong>de</strong> Ynojosa y Pedro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cava por <strong>el</strong> asesinato<br />

<strong>de</strong> Luis Ser<strong>en</strong>a. Santo Domingo, 1673. Infante y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cava resultaron absu<strong>el</strong>tos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que <strong>la</strong> víctima,<br />

mom<strong>en</strong>tos antes <strong>de</strong> morir, confesase a los r<strong>el</strong>igiosos que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>dían que ambos, al igual que Ynojosa, eran<br />

inoc<strong>en</strong>tes. Joseph Correa fue embarcado hacia Sevil<strong>la</strong>, para ser <strong>en</strong>tregado a <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Contratación a fin <strong>de</strong><br />

6


María Isab<strong>el</strong> Pare<strong>de</strong>s Vera<br />

6. Composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Españo<strong>la</strong><br />

La Real Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> se componía <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su<br />

<strong>de</strong>finitiva erección, <strong>en</strong> 1526, <strong>de</strong> cinco magistrados (cuatro oidores y un fiscal, y d<strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te,<br />

letrado como aqu<strong>el</strong>los Los primeros oidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Audi<strong>en</strong>cia y Chancillería <strong>de</strong> Santo Domingo<br />

<strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> fueron Marc<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>lobos, Juan Ortiz <strong>de</strong> Mati<strong>en</strong>zo, Lucas Vázquez <strong>de</strong> Ayllón y<br />

Cristóbal Lebrón (Demorizi, 2008: 167).<br />

Hacia 1650, este último no era ya letrado, sino militar. Seguía contando <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia con<br />

cuatro oidores, que a<strong>de</strong>más eran alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Corte, y un fiscal. Resultaba pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> ya que a veces se <strong>en</strong>contraban tan sólo dos <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes, o incluso<br />

uno, <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> d<strong>el</strong> tribunal. Esto era casi siempre <strong>de</strong>bido a que los mismos oidores estaban<br />

<strong>en</strong>cargados, mediante comisión, <strong>de</strong> efectuar <strong>la</strong>s visitas y pesquisas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas gobernaciones<br />

que compr<strong>en</strong>día <strong>el</strong> ext<strong>en</strong>so territorio d<strong>el</strong> distrito audi<strong>en</strong>cial. En algunas <strong>de</strong> estas ocasiones, si<strong>en</strong>do<br />

muy difícil at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te todos los asuntos d<strong>el</strong> tribunal, se proveyó <strong>en</strong> primer lugar <strong>de</strong><br />

un letrado que cubriera <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> oidor que se hal<strong>la</strong>se con alguna comisión, y más tar<strong>de</strong> se<br />

creó <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> oidor supernumerario, con su<strong>el</strong>do m<strong>en</strong>or al <strong>de</strong> los otros magistrados 14 .<br />

Respecto al sa<strong>la</strong>rio anual <strong>de</strong> los oidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo, consta<br />

docum<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te que se mantuvo sin variaciones a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> siglo XVII, si<strong>en</strong>do su importe<br />

600.000 maravedíes anuales, al igual que <strong>el</strong> que recibía <strong>el</strong> fiscal 15 mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te<br />

cobraba 5.000 ducados, retribución que le correspondía también, <strong>en</strong> conjunto, por sus cargos <strong>de</strong><br />

Gobernador y Capitán G<strong>en</strong>eral. Con frecu<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> cobro <strong>de</strong> estos emolum<strong>en</strong>tos sufría notable<br />

retraso, inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes que int<strong>en</strong>taban paliar mediante librami<strong>en</strong>tos o préstamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real<br />

Haci<strong>en</strong>da y <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res. Por otra parte, es numerosa <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong>s<br />

viudas <strong>de</strong> los presid<strong>en</strong>tes y magistrados muertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> sus cargos solicitaban<br />

repetidam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios atrasados y <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> merce<strong>de</strong>s a <strong>el</strong><strong>la</strong>s y, sobre todo, a sus<br />

hijos, alegando los méritos d<strong>el</strong> difunto y, casi siempre, exponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> difícil situación <strong>en</strong> que<br />

quedaban. Los trámites solían ser l<strong>en</strong>tos y a docum<strong>en</strong>tación que exigían bastante prolija. Así, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> Isab<strong>el</strong> <strong>de</strong> Altamirano, viuda d<strong>el</strong> oidor González <strong>de</strong> Sepúlveda, muerto <strong>en</strong> 1689, seguimos <strong>el</strong><br />

rastro <strong>de</strong> sus peticiones y rec<strong>la</strong>maciones hasta 1705, año <strong>de</strong> su muerte. En 1690 se le había<br />

expedido un <strong>de</strong>spacho por <strong>el</strong> que se le libraban 600.000 maravedíes <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta por los gastos d<strong>el</strong><br />

funeral y <strong>en</strong>tierro <strong>de</strong> su marido, cantidad que <strong>en</strong> 1699 aún no había recibido. También se<br />

<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> no haber podido sus dos hijas ocupar <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>igiosas que les habían<br />

concedido por carecer <strong>de</strong> medios con que pagar <strong>la</strong> dote. A<strong>de</strong>más, le seguían <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do 2.000 pesos<br />

<strong>de</strong> atrasos d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>do d<strong>el</strong> magistrado. En <strong>el</strong> mismo año <strong>de</strong> su muerte, seguía pa<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do extrema<br />

necesidad y pedía al Consejo <strong>de</strong> Indias se le asignase una libra <strong>de</strong> carne al día y que “...se acordase <strong>la</strong><br />

persona y paraje a don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bería ir a recogerlo por semanas...”. Todavía se le <strong>de</strong>bían 400 ducados, y <strong>en</strong><br />

comp<strong>en</strong>sación por todo <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong>cidió otorgarle <strong>la</strong> merced <strong>de</strong> 200 ducados <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>ta por vida que Doña Isab<strong>el</strong> <strong>de</strong> Altamirano pidió que <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte pasas<strong>en</strong> a nombre <strong>de</strong> su hija<br />

cumplir su cond<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong>s galeras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona.<br />

14<br />

AGI, Santo Domingo 967. Título <strong>de</strong> oidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo expedido a don Jacinto <strong>de</strong><br />

Vargas Campuzano. Madrid, 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1661<br />

15<br />

AGI, Santo Domingo 940 y 967. Títulos <strong>de</strong> oidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo; Contaduría 1059,<br />

1060 y 1062, datas <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios.<br />

7


Justicia y <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> Carlos II (1665-1700)<br />

doña Fernanda <strong>de</strong> Sepúlveda. 16 Desconocemos <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino tanto <strong>de</strong> esta última como <strong>de</strong> su<br />

hermana, pero hemos incluido estas líneas con <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que pued<strong>en</strong> ofrecernos una visión, o<br />

aunque sólo sea una aproximación, <strong>de</strong> lo que fue <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> esos años, p<strong>la</strong>gada <strong>de</strong><br />

dificulta<strong>de</strong>s incluso para los más altos estam<strong>en</strong>tos sociales y muy distinta <strong>de</strong> como <strong>la</strong> sería <strong>en</strong> otras<br />

zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> América hispana, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que había más recursos por explotar y no pa<strong>de</strong>cían <strong>el</strong><br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santo Domingo, como por ejemplo <strong>en</strong> México, capital d<strong>el</strong> rico virreinato <strong>de</strong> Nueva<br />

España.<br />

Los oidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo no podían practicar ningún tipo <strong>de</strong><br />

comercio, ni poseer haci<strong>en</strong>das ni tierras bajo p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> privación <strong>de</strong> su cargo y multa <strong>de</strong> dos mil<br />

ducados. Tampoco les estaba permitido colocar sumas <strong>de</strong> dinero ni <strong>en</strong>cargarse <strong>de</strong> procuración<br />

alguna. Sus esposas y los hijos que con <strong>el</strong>los vivies<strong>en</strong> se hal<strong>la</strong>ban bajo idéntica prohibición. Ni<br />

presid<strong>en</strong>tes ni magistrados podían contraer matrimonio con vecinas d<strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia,<br />

ni recibir obsequios. La severidad <strong>de</strong> esta normativa les llevaba a no po<strong>de</strong>r mant<strong>en</strong>er familiaridad<br />

alguna con qui<strong>en</strong> no pert<strong>en</strong>eciese a su núcleo familiar. El Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bía vigi<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s esposas<br />

<strong>de</strong> los oidores y otros funcionarios judiciales no <strong>en</strong>tab<strong>la</strong>s<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones ni amista<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>de</strong> Santo Domingo. El Consejo <strong>de</strong> Indias t<strong>en</strong>ía que ser informado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infracciones que <strong>en</strong> este<br />

s<strong>en</strong>tido se cometían.<br />

Como solía acaecer <strong>en</strong> todos los dominios indianos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona <strong>de</strong> España, <strong>la</strong> realidad<br />

distaba mucho <strong>de</strong> lo prescrito, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> consabido tópico <strong>la</strong> Ley se acata pero no se cumple...,<br />

lo que sucedía <strong>en</strong> distintas materias con harta frecu<strong>en</strong>cia. Para comp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> cortedad <strong>de</strong> sus<br />

sa<strong>la</strong>rios, según criterio <strong>de</strong> los propios magistrados, se <strong>de</strong>dicaban éstos a diversas activida<strong>de</strong>s<br />

comerciales, valiéndose para <strong>el</strong>lo <strong>de</strong> testaferros que aparecían como propietarios <strong>de</strong> ti<strong>en</strong>das o<br />

<strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> mercancías traídas <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> por los escasos navíos <strong>de</strong> registro que llegaban<br />

al puerto <strong>de</strong> Santo Domingo. Entre los testaferros a los que aludimos po<strong>de</strong>mos citar al capitán<br />

C<strong>la</strong>udio Maldonado, al alférez Sebastián Ramírez y a J. Esteban Páez, <strong>en</strong>tre otros.<br />

En lo que se refiere al supuesto ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to social a que <strong>de</strong>bían someterse los magistrados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia dominicana a fin <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> corrupción y <strong>la</strong> parcialidad <strong>en</strong> sus actuaciones<br />

judiciales, tampoco se cumplió. Se visitaban con <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses altas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, incluso<br />

acudían con <strong>el</strong> mismo motivo a los conv<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> monjas <strong>de</strong> Santa C<strong>la</strong>ra y Regina Ang<strong>el</strong>orum.<br />

Hubo presid<strong>en</strong>tes que se vieron involucrados <strong>en</strong> acusaciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> juego <strong>de</strong> naipes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas Casas Reales don<strong>de</strong> t<strong>en</strong>ían su resid<strong>en</strong>cia.<br />

El cargo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>seado <strong>en</strong>tre los magistrados fue posiblem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong> fiscal. Si éste llegaba a<br />

pres<strong>en</strong>tar algún impedim<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> sus funciones, <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s pasaba a<br />

manos d<strong>el</strong> más reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los oidores, a m<strong>en</strong>os que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> éstos fuese tan escaso que <strong>el</strong><br />

Presid<strong>en</strong>te juzgase preferible <strong>en</strong>cargar a un abogado para reemp<strong>la</strong>zarlo. Era tarea d<strong>el</strong> fiscal formar<br />

parte <strong>de</strong> todos los tribunales que juzgas<strong>en</strong> materias re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> Haci<strong>en</strong>da y a otros asuntos<br />

públicos a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> asistir a <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas efectuadas <strong>en</strong> provecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Haci<strong>en</strong>da. Aunque, al<br />

igual que los oidores, <strong>el</strong> fiscal se hal<strong>la</strong>ba obligado a estar pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s don<strong>de</strong> actuaba <strong>la</strong><br />

Audi<strong>en</strong>cia y asistía a sus asambleas, aunque sin voto. Debía vigi<strong>la</strong>r <strong>el</strong> contrabando y <strong>la</strong>s falsas<br />

arribadas y estar pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s almonedas que seguían a los <strong>de</strong>comisos <strong>de</strong> barcos. Su primer<br />

16<br />

AGI, Santo Domingo 68; Testimonio <strong>de</strong> Autos formado contra <strong>el</strong> oidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo,<br />

Bartolomé Bravo <strong>de</strong> Anaya. Santo Domingo, 1.698 y <strong>en</strong> AGI, Contaduría 1062, r 4.<br />

8


María Isab<strong>el</strong> Pare<strong>de</strong>s Vera<br />

<strong>de</strong>ber consistía <strong>en</strong> sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> prerrogativa real y vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes y <strong>el</strong> castigo <strong>de</strong> los<br />

d<strong>el</strong>itos. Todos los años <strong>de</strong>bía dar cu<strong>en</strong>ta al Consejo <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong> los sucesos más importantes<br />

concerni<strong>en</strong>tes al ord<strong>en</strong> público, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber tratado <strong>de</strong> <strong>el</strong>los con <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te,<br />

pero aunque los restantes magistrados y <strong>la</strong> máxima autoridad insu<strong>la</strong>r no estuvies<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo, <strong>el</strong><br />

fiscal podía dar su parecer al Rey y al Consejo <strong>de</strong> Indias. Formaban parte también <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia<br />

un alguacil mayor, un re<strong>la</strong>tor y un escribano <strong>de</strong> cámara 17 .<br />

Como <strong>en</strong> cada lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias don<strong>de</strong> hubiese una Audi<strong>en</strong>cia Real, <strong>en</strong> Santo Domingo<br />

t<strong>en</strong>ía su se<strong>de</strong> un tribunal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Santa Cruzada. Estaba éste compuesto por <strong>el</strong> oidor más antiguo, <strong>el</strong><br />

subd<strong>el</strong>egado d<strong>el</strong> Comisario G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> España, <strong>el</strong> fiscal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> más antiguo <strong>de</strong> los<br />

oficiales reales <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da, que tomaba <strong>el</strong> título <strong>de</strong> Contador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Santa Cruzada. Las<br />

bu<strong>la</strong>s pasaban primeram<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Indias y por <strong>el</strong> Tribunal G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Santa<br />

Cruzada <strong>en</strong> España antes <strong>de</strong> ser <strong>en</strong>viadas a Santo Domingo. Mediante este mismo procedimi<strong>en</strong>to<br />

se otorgaban los permisos para t<strong>en</strong>er un oratorio particu<strong>la</strong>r, aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinadas a<br />

qui<strong>en</strong>es s<strong>en</strong>tían su conci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>turbiada por <strong>la</strong> adquisición ilícita o usurpación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es o<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s otras cuya finalidad era permitir, previo pago <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminada limosna, comer carne<br />

<strong>durante</strong> los días <strong>de</strong> vigilia . Uno <strong>de</strong> los oidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo actuaba también<br />

como juez <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> difuntos. Su misión consistía <strong>en</strong> administrar lo <strong>de</strong>jado por aqu<strong>el</strong>los que <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> jurisdicción <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> tribunal muries<strong>en</strong> sin testar y sin <strong>de</strong>jar here<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong>. Para <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong> dichos bi<strong>en</strong>es, <strong>el</strong> juez a que nos hemos referido, nombraba a su vez comisarios,<br />

que prestaban fianza. Anualm<strong>en</strong>te r<strong>en</strong>dían cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> su gestión o pres<strong>en</strong>taban informe a los<br />

oficiales reales <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da, qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> remitían al Consejo <strong>de</strong> Indias. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> haberse<br />

otorgado testam<strong>en</strong>to, los ejecutores testam<strong>en</strong>tarios estaban obligados a <strong>en</strong>tregar los bi<strong>en</strong>es a los<br />

here<strong>de</strong>ros o a los repres<strong>en</strong>tantes legales <strong>de</strong> éstos. Si era necesario, los <strong>en</strong>viaban a España <strong>en</strong> un<br />

navío <strong>de</strong> registro, bajo consigna <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Contratación y acompañado d<strong>el</strong> correspondi<strong>en</strong>te<br />

inv<strong>en</strong>tario. Si por <strong>el</strong> contrario se trataba <strong>de</strong> sucesiones ab intestato, se remitía <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> dinero,<br />

cueros o azúcar a los here<strong>de</strong>ros si se conocían y estaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> metrópoli, según ord<strong>en</strong>aba para<br />

Santo Domingo una Ley <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1563, siempre a <strong>la</strong> consignación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />

Contratación, a <strong>la</strong> que se remitían igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s sucesiones vacantes, esto es, <strong>de</strong> here<strong>de</strong>ros<br />

<strong>de</strong>sconocidos. Todo <strong>el</strong> proceso reseñado estaba sometido a <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia d<strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real<br />

Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong>.<br />

Otra prerrogativa <strong>de</strong> esta Audi<strong>en</strong>cia consistía <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r informar por escrito librem<strong>en</strong>te al<br />

Consejo <strong>de</strong> Indias sobre <strong>la</strong> actuación d<strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te -Gobernador, aunque <strong>el</strong><strong>la</strong> por sí so<strong>la</strong> no podía<br />

practicar investigaciones, ni aun secretas, contra éste, a no ser <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una real ord<strong>en</strong>.<br />

Así mismo podía remitir <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia memoriales al Consejo <strong>de</strong> Indias sobre diversos asuntos,<br />

incluso re<strong>la</strong>tivos a materias <strong>de</strong> <strong>gobierno</strong> o <strong>de</strong> guerra, sin previo conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te. Si <strong>el</strong><br />

Consejo consi<strong>de</strong>raba que éste <strong>de</strong>bía t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los memoriales, se los<br />

remitiría a su vez a Santo Domingo (Moreau <strong>de</strong> Saint-Mery, 1944) 18 .<br />

17<br />

AGI, Santo Domingo 876, r1. En <strong>la</strong> Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Leyes <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong> 1680, Ley 104, lib.III, tít.15,<br />

refiriéndose a <strong>la</strong> austeridad e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que <strong>de</strong>bían mostrar aqu<strong>el</strong>los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona <strong>en</strong><br />

Indias, se les prohibía <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a “festejos y regocijos”, exceptuando <strong>la</strong>s fiestas “<strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s” u oficiales.<br />

18<br />

Gran número <strong>de</strong> los memoriales, fechados <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XVII y que casi siempre sigu<strong>en</strong><br />

mol<strong>de</strong>s arbitristas, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> AGI, Sección V, Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo, legs.57 a 68 (Cartas y<br />

expedi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia).<br />

9


Justicia y <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> Carlos II (1665-1700)<br />

7. Se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia<br />

Ya <strong>la</strong>s Ord<strong>en</strong>anzas dadas a los jueces <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> 1511 establecían que <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> estuviese <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Santo Domingo, y allí permaneció hasta que<br />

se tras<strong>la</strong>dó a Puerto Príncipe, <strong>en</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cuba, <strong>en</strong> 1797 (Armas Medina, 1958). Habían t<strong>en</strong>ido<br />

lugar int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>do previos a éste. A causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que se hal<strong>la</strong>ba sumida <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XVII, <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia misma pres<strong>en</strong>tó una solicitud <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 1672<br />

para que su se<strong>de</strong> se estableciese <strong>en</strong> Caracas. Se argum<strong>en</strong>taba que La Españo<strong>la</strong> estaba por esas<br />

fechas p<strong>la</strong>gada <strong>de</strong> <strong>en</strong>emigos, refiriéndose sin duda a <strong>la</strong> ocupación francesa d<strong>el</strong> oeste y noroeste d<strong>el</strong><br />

territorio dominicano, junto a otras am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cias europeas por mar y al miserable estado<br />

<strong>de</strong> los campos <strong>de</strong> cacao y a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. El Consejo <strong>de</strong> Indias no juzgó conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

acce<strong>de</strong>r a tal petición por creer que si <strong>el</strong> tribunal <strong>de</strong> <strong>justicia</strong> abandonaba <strong>la</strong> Is<strong>la</strong>, tras él se<br />

marcharían los vecinos por miedo a quedar <strong>de</strong>samparados. Así pues, pudo Santo Domingo<br />

conservar, aunque sólo fuese <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o jurídico, <strong>la</strong> prepon<strong>de</strong>rancia que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> área d<strong>el</strong> Caribe,<br />

había ejercido <strong>en</strong> los primeros y más bril<strong>la</strong>ntes años d<strong>el</strong> dominio español 19 . En <strong>la</strong>s Casas Reales, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Santo Domingo, t<strong>en</strong>ía su se<strong>de</strong> material <strong>la</strong> Real Audi<strong>en</strong>cia, así como <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong><br />

Presid<strong>en</strong>te-Gobernador. El edificio sufrió graves daños <strong>en</strong> <strong>el</strong> terremoto <strong>de</strong> 1673, durando su<br />

reparación más <strong>de</strong> un año. Uno <strong>de</strong> sus <strong>la</strong>dos daba al río Ozama y a una p<strong>la</strong>zoleta que servía <strong>de</strong><br />

mercado público. Inmediatas a <strong>la</strong>s Casas Reales se <strong>en</strong>contraban <strong>la</strong> cárc<strong>el</strong> y <strong>la</strong> impr<strong>en</strong>ta, que tan sólo<br />

se utilizaba para servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, ya que para imprimir cualquier libro <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Indias<br />

españo<strong>la</strong>s había que solicitar permiso d<strong>el</strong> Consejo (Moreau <strong>de</strong> Saint-Mery, 1944, p. 349).<br />

Sobre <strong>el</strong> ceremonial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia, s<strong>el</strong>lo real, personal subalterno, preemin<strong>en</strong>cias y otras<br />

g<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s, han sido repetidam<strong>en</strong>te editadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Ord<strong>en</strong>anzas por <strong>la</strong>s que se regía, y <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Leyes <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong> 1680. A veces <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> época<br />

ofrece refer<strong>en</strong>cias a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>igiosas y los magistrados, motivadas,<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, por <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> unos y otros <strong>de</strong> hacer valer sus preemin<strong>en</strong>cias o privilegios. Ejemplo<br />

<strong>de</strong> una <strong>de</strong> estas frecu<strong>en</strong>tes situaciones, podría ser cuando acudían a ceremonias o actos litúrgicos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Catedral. Se p<strong>la</strong>nteaban <strong>en</strong>tonces cuestiones tales como qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>bían <strong>en</strong>trar bajo palio,<br />

ocupar los lugares prefer<strong>en</strong>tes, etc. También se producían roces simi<strong>la</strong>res con ocasión <strong>de</strong> los<br />

festejos públicos por los nacimi<strong>en</strong>tos o bodas <strong>de</strong> príncipes o reyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa Real, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> otras<br />

ocasiones <strong>el</strong> Cabildo <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taba a <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia. Un suceso <strong>de</strong> esta índole tuvo lugar <strong>en</strong><br />

1687, cuando se pres<strong>en</strong>tó pleito al fiscal <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> tribunal <strong>de</strong> <strong>justicia</strong> a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

preemin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los regidores <strong>de</strong> Santo Domingo <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> espada<br />

ceñida. Por su parte, los miembros <strong>de</strong> ésta, rec<strong>la</strong>maban reales cédu<strong>la</strong>s por <strong>la</strong>s que se exigiese que se<br />

les mostrase <strong>el</strong> máximo respeto <strong>en</strong> actos públicos seña<strong>la</strong>dos, por ser repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r real,<br />

y <strong>en</strong> dichos actos <strong>de</strong>bían acompañar los regidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Santo Domingo al Presid<strong>en</strong>te y<br />

oidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su recorrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pa<strong>la</strong>cio hacia <strong>la</strong> iglesia 20 . El Consejo ord<strong>en</strong>ó a los<br />

primeros, como se le solicitaba, que acudies<strong>en</strong> junto con los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia a los<br />

actos públicos 21 .<br />

Al igual que los Presid<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia y otros funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona, los oidores<br />

19<br />

AGI Santo Domingo 873,II, fol.282.<br />

20<br />

AGI, Escribanía <strong>de</strong> Cámara, 8B.<br />

21<br />

AGI, Santo Domingo 58, r1: Montemayor al Rey, <strong>en</strong> Santo Domingo a 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1654. Vista <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Consejo <strong>de</strong> Indias <strong>el</strong> 7 <strong>de</strong> julio d<strong>el</strong> mismo año.<br />

10


María Isab<strong>el</strong> Pare<strong>de</strong>s Vera<br />

<strong>de</strong>stinados a Santo Domingo veían <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> como un trampolín hacia mejores cargos <strong>en</strong> otros lugares<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias más prósperos, m<strong>en</strong>os ais<strong>la</strong>dos y don<strong>de</strong> se les ofreciese un porv<strong>en</strong>ir mejor<br />

remunerado y más atray<strong>en</strong>te, dadas <strong>la</strong>s precarias condiciones <strong>de</strong> vida y los problemas que<br />

conllevaba <strong>la</strong> subsist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong>. Esta afirmación <strong>la</strong> corrobora <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong><br />

lic<strong>en</strong>ciado Tomás <strong>de</strong> Oña, nombrado oidor <strong>de</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> 1673, al aceptar <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada<br />

p<strong>la</strong>za, estaba ya p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> posibles tras<strong>la</strong>dos, terminando <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to que dirigía al Consejo<br />

<strong>de</strong> Indias afirmando que quedaba con <strong>el</strong> consu<strong>el</strong>o “... <strong>de</strong> que V.E. me ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> su<br />

amparo para otros asc<strong>en</strong>sos...” 22 . Solían ser estos magistrados <strong>de</strong> proced<strong>en</strong>cia p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r, aunque <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> período que v<strong>en</strong>imos tratando <strong>en</strong>contramos un sólo caso, <strong>de</strong> magistrado criollo, <strong>el</strong> d<strong>el</strong> oidor don<br />

Diego Antonio <strong>de</strong> Baños, que había estudiado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> los Reyes, <strong>en</strong> Lima, llegando a<br />

ser catedrático reg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, y más tar<strong>de</strong>, asesor d<strong>el</strong> gobernador <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> y d<strong>el</strong> obispado <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> provincia 23 .<br />

8. Juicio <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un oidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong><br />

Los juicios <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia y visitas efectuadas a los magistrados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La<br />

Españo<strong>la</strong> arrojan bastante luz sobre sus actuaciones, aunque siempre hay que t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s<br />

limitaciones que <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> estos docum<strong>en</strong>tos ofrec<strong>en</strong> y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales no son <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>os dignas<br />

<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> parcialidad <strong>de</strong> los testigos, <strong>la</strong> lejanía d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Indias, responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>finitiva y <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que no solían conservarse completas. Analizaremos una <strong>de</strong> estas<br />

resid<strong>en</strong>cias int<strong>en</strong>tando insertar su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto histórico dominicano d<strong>el</strong> período que<br />

tratamos. Hemos s<strong>el</strong>eccionado para ilustrar tal aserto, <strong>la</strong> d<strong>el</strong> oidor don Andrés Caballero, cuya<br />

docum<strong>en</strong>tación, muy amplia aunque incompleta, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>.<br />

Pese a que <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia comi<strong>en</strong>za <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> F<strong>el</strong>ipe IV, su tramitación no<br />

concluye hasta décadas más tar<strong>de</strong>. Los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> juicio que sobre este magistrado poseemos,<br />

resultan abundantes y contradictorios. En consecu<strong>en</strong>cia, nos limitaremos a exponerlos<br />

objetivam<strong>en</strong>te. El Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Peñalba escribía <strong>en</strong> 1656 a F<strong>el</strong>ipe IV refiriéndole los servicios que le<br />

habían prestado <strong>el</strong> m<strong>en</strong>cionado oidor y su hijo, M<strong>en</strong>eses Caballero. Entre los méritos que aduce d<strong>el</strong><br />

primero consta <strong>el</strong> <strong>de</strong> haber sido Auditor G<strong>en</strong>eral, y como tal, haber asistido a numerosos<br />

interrogatorios a prisioneros ingleses y otros extranjeros a los que incluso había ord<strong>en</strong>ado dar<br />

torm<strong>en</strong>to para <strong>de</strong>scubrir los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> los <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona 24 .<br />

Dos años más tar<strong>de</strong>, se le <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dó al oidor Caballero <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> investigar los frau<strong>de</strong>s<br />

cometidos con respecto a los cuatro buceos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nave almiranta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flota l<strong>la</strong>mada Las Maravil<strong>la</strong>s,<br />

a cargo <strong>de</strong> Matías <strong>de</strong> Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, perdida <strong>en</strong> los Mimbres d<strong>el</strong> Canal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bahama 25 En ese mismo<br />

año, resultó <strong>el</strong> magistrado multado con 100 pesos <strong>de</strong> a ocho reales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta por su actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

v<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> oficio <strong>de</strong> escribano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Reales Cajas <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong> Santo Domingo, al mismo tiempo<br />

y con <strong>la</strong> misma cantidad que <strong>el</strong> tesorero y <strong>el</strong> contador <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s. También se le <strong>en</strong>cargaron diversas<br />

22<br />

AGI, Santo Domingo 3, r1,nº 3: <strong>el</strong> lic<strong>en</strong>ciado don Tomás <strong>de</strong> Oña al Exmo. Sr. Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Med<strong>el</strong>lín. 31 <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1673.<br />

23<br />

AGI, Santo Domingo 91; Lic<strong>en</strong>cia para ir a Santo Domingo a tomar posesión <strong>de</strong> su cargo <strong>de</strong> oidor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Audi<strong>en</strong>cia, don Diego A. <strong>de</strong> Baños; su padre, don Juan Antonio <strong>de</strong> Oviedo y Rivas, fue fiscal y <strong>de</strong>spués oidor<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santa Fé.<br />

24<br />

AGI, Santo Domingo 58, r1: <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> al Rey, Santa Domingo, 20 <strong>de</strong><br />

marzo <strong>de</strong> 1656.<br />

25<br />

AGI, Santo Domingo 88, r3, nº 24. Santo Domingo, septiembre <strong>de</strong> 1658.<br />

11


Justicia y <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> Carlos II (1665-1700)<br />

comisiones <strong>en</strong> Tierra Firme <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1658, sali<strong>en</strong>do para ejecutar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 1659 d<strong>el</strong><br />

puerto <strong>de</strong> Santo Domingo 26 .<br />

El eco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s que presumiblem<strong>en</strong>te empezó a cometer, ap<strong>en</strong>as iniciadas sus<br />

averiguaciones, llegó hasta <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Indias y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> éste se ord<strong>en</strong>ó a don Sancho <strong>de</strong> Ubil<strong>la</strong>,<br />

oidor también <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma Audi<strong>en</strong>cia a qui<strong>en</strong> se había nombrado Juez <strong>de</strong> Resid<strong>en</strong>cia y Visitador<br />

<strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> distrito, que indagase <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> don Andrés Caballero <strong>en</strong> Tierra Firme, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do<br />

ser éste <strong>en</strong>viado mi<strong>en</strong>tras tanto a servir a otra p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> igual o mayor categoría <strong>en</strong> Indias, <strong>la</strong> cual<br />

podría ser <strong>en</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Chile. Si resultase culpable <strong>de</strong> los cargos que se le imputaban, se le<br />

privaría <strong>de</strong> este último cargo, y si por <strong>el</strong> contrario, quedaba absu<strong>el</strong>to, conservaría su p<strong>la</strong>za con<br />

todos los <strong>de</strong>rechos que <strong>el</strong>lo implicase 27 .<br />

Extraña forma ésta <strong>de</strong> llevar una pesquisa, b<strong>en</strong>eficiando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su inicio al presunto y casi<br />

seguro culpable al otorgarle <strong>el</strong> premio a sus servicios, sin <strong>de</strong>mostrar previam<strong>en</strong>te que su actuación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> último cargo <strong>de</strong>sempeñado había sido correcta. Las comisiones que se habían <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado<br />

al acusado, <strong>de</strong>berían ser continuadas por otro oidor, don Pedro Álvarez <strong>de</strong> Toledo. Caballero no<br />

regresó por <strong>en</strong>tonces a <strong>la</strong> capital dominicana, pero sí <strong>en</strong>vió <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cumaná, a su esposa, doña<br />

Catalina <strong>de</strong> Román, diversas joyas y cierta cantidad <strong>de</strong> dinero que fueron embargadas a su llegada<br />

por Ubil<strong>la</strong> 28 . Se acusaba a aqu<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> haber informado falsam<strong>en</strong>te sobre sus comisiones <strong>en</strong> La<br />

Margarita y Cumaná, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do resid<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> estas provincias a su gobernador, don<br />

Fernando <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza al que había sucedido <strong>en</strong> <strong>el</strong> cargo don Pedro <strong>de</strong> Rojas, amigo d<strong>el</strong> oidor<br />

Caballero, qui<strong>en</strong> indujo mediante am<strong>en</strong>azas y sobornos, a vecinos y testigos, para que falseas<strong>en</strong> los<br />

testimonios. A su vez, Rojas, que era yerno d<strong>el</strong> gobernador M<strong>en</strong>doza, recibió <strong>de</strong> éste <strong>en</strong><br />

agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to por <strong>en</strong>cubrirlo bu<strong>en</strong>a cantidad <strong>de</strong> dinero y joyas 29 .<br />

Según Ubil<strong>la</strong>, <strong>el</strong> oidor, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> falsear los dichos testimonios, suprimió otros como <strong>el</strong> d<strong>el</strong><br />

tesorero Ybarreta, incluso <strong>de</strong>rramó tinta sobre algunas hojas para hacer<strong>la</strong>s ilegibles, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do a<br />

cambio <strong>de</strong> todo <strong>el</strong>lo una gargantil<strong>la</strong> <strong>de</strong> diamantes y per<strong>la</strong>s, una pulsera también <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s, un espadín <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>ta, dos cortes <strong>de</strong> vestido <strong>de</strong> anafaya con sus recados y 500 pesos <strong>en</strong>sayados al contado. Sigui<strong>en</strong>do con <strong>la</strong><br />

versión <strong>de</strong> Ubil<strong>la</strong>, Caballero, <strong>durante</strong> sus comisiones <strong>en</strong> Cumaná, hizo amistad con don Juan <strong>de</strong><br />

Brito, que le sirvió <strong>de</strong> mediador para recibir <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo ya referido, una mu<strong>la</strong>ta, una<br />

negra donc<strong>el</strong><strong>la</strong>, otra con tres hijos y una pieza <strong>de</strong> te<strong>la</strong> roja. A través d<strong>el</strong> tal Juan <strong>de</strong> Brito concertó<br />

comisiones ilícitas que sumaron más <strong>de</strong> 30.000 pesos <strong>en</strong>sayados. También <strong>en</strong> Cumaná, <strong>en</strong>tab<strong>la</strong>ndo<br />

amistad esta vez con don Pedro Brizue<strong>la</strong>, consiguió b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> forma simi<strong>la</strong>r a como <strong>la</strong> había<br />

hecho <strong>en</strong> La Margarita. Por fin <strong>en</strong> 1660 se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró a don Andrés Caballero culpable <strong>de</strong> gravísimos<br />

d<strong>el</strong>itos, refiriéndose a los recién expuestos y a otros anteriores, cometidos <strong>en</strong> 1657. Éstos últimos<br />

consistieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> actuación directa d<strong>el</strong> oidor resid<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> dos falsas arribadas forzosas <strong>de</strong><br />

navíos ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses. Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los fingió llegar <strong>de</strong> Canarias con 30 pipas <strong>de</strong> vino cuando su<br />

26<br />

AGI, Santo Domingo 872, I, fols. 11-13<br />

27<br />

AGI, Santo Domingo 88, r3. Santo Domingo, 2 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1658<br />

28<br />

AGI, Santo Domingo 2, r1, nº 75. Madrid, 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1658. Fueron propuestos otros tres letrados<br />

para cubrir <strong>la</strong> vacante <strong>de</strong>jada por <strong>el</strong> oidor Caballero <strong>en</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong>, resultando <strong>el</strong>egido don<br />

Pedro lvarez <strong>de</strong> Toledo V<strong>en</strong>egas.<br />

29<br />

AGI, Santo Domingo 70, r2: El <strong>en</strong>vío efectuado por don Andrés Caballero a su esposa, que se hal<strong>la</strong>ba <strong>en</strong><br />

Santo Domingo, estaba formado por una cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> oro, unos zarcillos y pulseras <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s y una joya con <strong>la</strong><br />

imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> santa Catalina guarnecida <strong>de</strong> oro y per<strong>la</strong>s. Todo <strong>el</strong>lo fue remitido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cumaná mediante un<br />

r<strong>el</strong>igioso mercedario.<br />

12


María Isab<strong>el</strong> Pare<strong>de</strong>s Vera<br />

verda<strong>de</strong>ra proced<strong>en</strong>cia era Ho<strong>la</strong>nda y su carga consistía <strong>en</strong> 400 pipas <strong>de</strong> vino. Se afirmaba que<br />

Caballero se había hecho cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mercancías llegadas, <strong>de</strong>scargándo<strong>la</strong>s <strong>durante</strong> varias noches,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comprar a los guardias. El registro d<strong>el</strong> navío aparecía a nombre <strong>de</strong> Juan Mejía <strong>de</strong><br />

Herrera, español casado <strong>en</strong> Lima.<br />

El Fiscal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo, Trigo <strong>de</strong> Figueroa, d<strong>en</strong>unció <strong>en</strong> Junta <strong>de</strong><br />

Guerra <strong>la</strong> falsedad <strong>de</strong> tal registro, respondiéndole <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te con insultos, por t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> oidor<br />

Andrés <strong>de</strong> Caballero totalm<strong>en</strong>te ganada su voluntad. En <strong>el</strong> m<strong>en</strong>cionado barco v<strong>en</strong>ían también, por<br />

ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> este último y <strong>de</strong> su confid<strong>en</strong>te, don Gaspar <strong>de</strong> Castro, 50 negros que fueron<br />

<strong>de</strong>sembarcados por Agustín Guerra, mu<strong>la</strong>to libre y sirvi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> éste. Los llevó a su casa <strong>el</strong> 2 <strong>de</strong><br />

noviembre y luego los escondió <strong>en</strong> su haci<strong>en</strong>da. El capitán d<strong>el</strong> navío compró una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores<br />

casas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>de</strong>dicándose a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r cuadros <strong>de</strong> artistas f<strong>la</strong>m<strong>en</strong>cos a alto precio, doce<br />

escritorios ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses a mil pesos cada uno y diversos objetos <strong>de</strong> valor al Presid<strong>en</strong>te y a algunos<br />

amigos d<strong>el</strong> oidor objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia.<br />

Se investigó a<strong>de</strong>más por otras irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s a Caballero. T<strong>en</strong>ía fama <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r mal <strong>de</strong> sus<br />

compañeros magistrados <strong>en</strong> Margarita, Santo Domingo y Cumaná, recibi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> apodo <strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

Ministro Tirano. El gobernador <strong>de</strong> La Margarita, que a su vez había sido resid<strong>en</strong>ciado y absu<strong>el</strong>to<br />

por Caballero algún tiempo <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong>vió a Santo Domingo un navío cuyo capitán murió.<br />

Dispuso <strong>el</strong> oidor resid<strong>en</strong>ciado <strong>el</strong> testam<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> marino, nombrando albacea a su amigo Gaspar <strong>de</strong><br />

Castro y quedándose con <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> difunto, sin sa<strong>carlos</strong> <strong>en</strong> almoneda. Hizo<br />

los autos pertin<strong>en</strong>tes otro amigo suyo, <strong>el</strong> escribano Francisco Facundo, personaje <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> se<br />

contaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Santo Domingo que se le oía <strong>de</strong>cir que aqu<strong>el</strong> que iba a <strong>la</strong>s Indias t<strong>en</strong>ía que<br />

procurar tres cosas, dos muchos y un poco”; mucha <strong>de</strong>svergü<strong>en</strong>za, mucho dinero y poca conci<strong>en</strong>cia. Al<br />

marg<strong>en</strong> d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to aparec<strong>en</strong> los nombres <strong>de</strong> algunos testigos. El soborno consistía <strong>en</strong><br />

..10.000 pesos <strong>en</strong>sayados metidos <strong>en</strong> una botica <strong>de</strong> escabeche, <strong>en</strong> un taleguillo<br />

con doblones <strong>de</strong> a ocho y a cuatro, un águi<strong>la</strong> <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s, un cuchillo <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s, tres a<strong>de</strong>rezos<br />

<strong>de</strong> gargantil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> diamantes y per<strong>la</strong>s, zarzillos y pulseras <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s <strong>de</strong> distinta hechura y<br />

per<strong>la</strong>s sin agujerear <strong>en</strong> cantidad, 1.000 patacones <strong>en</strong> una petaca y 400 peruleros, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> cuatro cajones <strong>de</strong> azúcar 30 .<br />

Esto nos permite hacernos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> los motivos que llevaron al Nuevo Mundo, si no a<br />

todos, a bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> sus conquistadores, colonizadores o <strong>de</strong> los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona que<br />

pret<strong>en</strong>dían medrar <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s tierras. No cabe duda, sin embargo, que hubo otros que atravesaron<br />

<strong>el</strong> Atlántico <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> más <strong>el</strong>evados i<strong>de</strong>ales. Insistimos, tras examinar toda <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

<strong>en</strong>contrada sobre <strong>el</strong> juicio <strong>de</strong> Resid<strong>en</strong>cia hasta aquí referido, <strong>en</strong> <strong>la</strong> dificultad casi insuperable <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar toda <strong>la</strong> verdad a través <strong>de</strong> los folios <strong>de</strong> estos expedi<strong>en</strong>tes incompletos, aunque muy<br />

numerosos. Murió <strong>el</strong> Juez <strong>de</strong> Resid<strong>en</strong>cia y Visitador don Sancho <strong>de</strong> Ubil<strong>la</strong> <strong>de</strong>jando inconclusa esta<br />

<strong>la</strong>rga causa, así como otras que se le habían <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado. En 1664 <strong>en</strong>contramos al oidor Caballero<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Corte. Aunque su prisión primero y <strong>el</strong> <strong>de</strong>stierro a Higüey, a 40 leguas <strong>de</strong> Santo Domingo se<br />

habían <strong>de</strong>cretado, había hal<strong>la</strong>do <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>el</strong>udir sus p<strong>en</strong>as una y otra vez, pese a que sus bi<strong>en</strong>es,<br />

acrec<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> mucho con <strong>la</strong>s comisiones recibidas <strong>en</strong> ocasiones como <strong>la</strong>s que hemos expuesto<br />

anteriorm<strong>en</strong>te, resultaron embargados <strong>en</strong>tre 1658 y 1659, a los pocos meses <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zada <strong>la</strong><br />

investigación. El Consejo <strong>de</strong> Indias, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a sus súplicas, <strong>de</strong>cidió que pasase a Canarias como<br />

30<br />

AGI, Santo Domingo 70, r2.<br />

13


Justicia y <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> Carlos II (1665-1700)<br />

Juez <strong>de</strong> Registros y Arribadas, <strong>en</strong>contrándose aún p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> su juicio <strong>de</strong><br />

resid<strong>en</strong>cia, lo que si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto histórico <strong>en</strong> que se estaban <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo los hechos no era<br />

infrecu<strong>en</strong>te, resulta hoy <strong>en</strong> día incongru<strong>en</strong>te que se nombrase para semejante cargo a qui<strong>en</strong> se<br />

acusaba, <strong>en</strong>tre otros d<strong>el</strong>itos, <strong>de</strong> falsificación <strong>de</strong> registros y <strong>de</strong> permitir falsas arribadas obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> todo <strong>el</strong>lo, al m<strong>en</strong>os, c<strong>la</strong>ro está, <strong>de</strong> que se tuviese cierta seguridad <strong>de</strong> su inoc<strong>en</strong>cia. El<br />

Consejo, al nombrarlo, le dirige lo que ante nuestros ojos aparece como una leve advert<strong>en</strong>cia. Se le<br />

dice que, como su visita está aún p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong>drá que t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> mayor cuidado <strong>en</strong> ejercer como <strong>de</strong>biere<br />

su nuevo cargo 31 .<br />

Se sabe que no llegó a pasar a Chile, si bi<strong>en</strong> ejerció <strong>en</strong> <strong>el</strong> archipié<strong>la</strong>go canario. En 1671 se dio<br />

por finalizada su juicio, que a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> don Sancho <strong>de</strong> Ubil<strong>la</strong> había continuado don Rodrigo<br />

Navarro y se publicó <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. De los cuar<strong>en</strong>ta y cinco cargos que se le imputaban, diecinueve<br />

se referían a haber recibido dádivas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comisiones que se le habían <strong>en</strong>cargado,<br />

once a haber ayudado a navíos extranjeros a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus mercancías <strong>en</strong> Santo Domingo y otros<br />

quince a excesos cometidos, <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bra y obra, provocando discordias y <strong>en</strong>emista<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre los<br />

ministros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia. Durante <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> su juicio <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia, estuvo susp<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> su<br />

p<strong>la</strong>za <strong>en</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong>, sin sa<strong>la</strong>rio. En <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> los cargos d<strong>el</strong> primer grupo<br />

se afirma que sólo cuatro habían sido probados y <strong>de</strong> los d<strong>el</strong> segundo, dos; se le cond<strong>en</strong>aba por<br />

todo <strong>el</strong>lo al pago <strong>de</strong> 100 pesos. En lo refer<strong>en</strong>te a otros cargos simi<strong>la</strong>res, se le hace simplem<strong>en</strong>te<br />

algunos apercibimi<strong>en</strong>tos. De los restantes queda absu<strong>el</strong>to por no probados y por los seis a que<br />

aludíamos <strong>en</strong> párrafos preced<strong>en</strong>tes, se le cond<strong>en</strong>a a susp<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> su p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> oidor<br />

<strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong>, aunque sus jueces <strong>de</strong>cid<strong>en</strong> que <strong>en</strong> realidad lleva ya por estas fechas ocho años <strong>en</strong><br />

tal situación, habi<strong>en</strong>do pa<strong>de</strong>cido mucho tanto él como su familia por lo que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contar éstos y<br />

añadírs<strong>el</strong>e un año <strong>de</strong> susp<strong>en</strong>sión “sin gajes ni sa<strong>la</strong>rio”, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> pagar <strong>la</strong>s costas d<strong>el</strong> proceso 32 .<br />

El s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciado consiguió d<strong>el</strong> Rey que le perdonase <strong>el</strong> año <strong>de</strong> susp<strong>en</strong>sión y, transcurrido un<br />

mes, solicitó que se le dies<strong>en</strong> los <strong>de</strong>spachos necesarios para ir a Santo Domingo a servir<br />

nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Oidor que había quedado vacante <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia por promoción <strong>de</strong><br />

don Pedro Carvajal a <strong>la</strong> fiscalía <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, lo que igualm<strong>en</strong>te se le otorgó, pero no volvió a<br />

pisar tierra dominicana 33 Por los memoriales pres<strong>en</strong>tados al Consejo <strong>de</strong> Indias por <strong>la</strong> viuda <strong>de</strong> don<br />

Andrés Caballero, se sabe que murió <strong>en</strong> 1673 y, <strong>en</strong>tre otros datos, que había sido corregidor <strong>de</strong><br />

Sa<strong>la</strong>manca y que prestó servicios a <strong>la</strong> Corona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1651 hasta 1673. Como solía suce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> estos<br />

casos, <strong>la</strong> dama, a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> los méritos <strong>de</strong> su esposo, solicitaba alguna merced 34 .<br />

Los expedi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cias solían estar incompletos y t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> común <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>rga duración d<strong>el</strong> proceso. Otros juicios <strong>de</strong> carácter simi<strong>la</strong>r se llevaron a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Audi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> Santo Domingo <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> último cuarto d<strong>el</strong> siglo XVII, los más docum<strong>en</strong>tados<br />

y más trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes por ser objeto <strong>de</strong> <strong>el</strong>los varios Presid<strong>en</strong>tes titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>, fuero <strong>el</strong> d<strong>el</strong><br />

Maestre <strong>de</strong> Campo Segura Sandoval y <strong>el</strong> d<strong>el</strong> Almirante Pérez Caro. El primero llegó a estar<br />

cond<strong>en</strong>ado a muerte y permaneció prisionero <strong>la</strong>rgos años. Suponemos que <strong>el</strong> arresto no <strong>de</strong>bió ser<br />

31<br />

AGI, Santo Domingo 70, r2: Autos <strong>de</strong> <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> oidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo, don<br />

Andrés Caballero (1659- 1660)<br />

32<br />

AGI, Santo Domingo 2, r2, nº 127; Consejo <strong>de</strong> Indias, 20 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1664.<br />

33<br />

AGI, Santo Domingo 2, r2, nº 168; Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> cargos y s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita d<strong>el</strong> oidor don Andrés<br />

Caballero. Madrid, 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1671.<br />

34<br />

AGI, Santo Domingo 2, r2, nº169 y 170. Fechados <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> octubre y 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1671.<br />

14


María Isab<strong>el</strong> Pare<strong>de</strong>s Vera<br />

muy duro, ya que <strong>durante</strong> él li<strong>de</strong>ró como g<strong>en</strong>eral, por ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> Pérez Caro por <strong>en</strong>tonces<br />

Presid<strong>en</strong>te y que carecía <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia militar, <strong>el</strong> ejército hispano-dominicano <strong>en</strong> 1691, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> victoria <strong>de</strong> La Limona<strong>de</strong>, contra los franceses ocupantes d<strong>el</strong> oeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> (Rodríguez<br />

Demorizi, 2008: 23). Finalm<strong>en</strong>te su caso tuvo s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia absolutoria, pero murió <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital<br />

dominicana antes <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su rehabilitación y <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia.<br />

Respecto al Juicio <strong>de</strong> Resid<strong>en</strong>cia seguido contra <strong>el</strong> Almirante don Ignacio Pérez Caro,<br />

también fue <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración, con acusaciones, <strong>en</strong>tre otras, <strong>de</strong> malversación <strong>de</strong> los fondos d<strong>el</strong><br />

situado. Resultó <strong>de</strong>stituido <strong>de</strong> su cargo y repuesto años <strong>de</strong>spués tras s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia absolutoria. Se<br />

su<strong>el</strong><strong>en</strong> repetir, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral muchos <strong>de</strong> los parámetros que <strong>de</strong>terminaban los actos judiciales con los<br />

que se investigaba a altos funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona, pero nos permitimos dudar <strong>de</strong> su efectividad.<br />

La objetividad era difícil <strong>de</strong> lograr, <strong>la</strong>s acusaciones, promovidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos por<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma Audi<strong>en</strong>cia podían ser falsas o exageradas, aunque, <strong>en</strong> líneas g<strong>en</strong>erales, raro<br />

era <strong>el</strong> funcionario o magistrado que ceñía sus actos por completo a <strong>la</strong> legalidad.<br />

Bibliografía<br />

ALCOCER, Luis Jerónimo <strong>de</strong> (1650). Re<strong>la</strong>ción sumaria d<strong>el</strong> estado pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong><br />

Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Indias Occid<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong> sus pob<strong>la</strong>ciones y cosas notables que hay <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>…. En:<br />

Rodríguez Demorizi, E. (2008). Re<strong>la</strong>ciones Históricas <strong>de</strong> Santo Domingo. Santo Domingo (RD),<br />

Colección Bibliófilos.<br />

ARMAS MEDINA, Fernando (1962). ”La Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Canarias y <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias indianas”,<br />

Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Hispal<strong>en</strong>se, vol.XXII, Sevil<strong>la</strong>.<br />

GARCÍA, José Gabri<strong>el</strong> (1979). Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong> Santo Domingo, 2 vols. Santo<br />

Domingo, Sociedad Dominicana <strong>de</strong> Bibliófilos.<br />

GARCÍA MENÉNDEZ, A. (1981). Los Jueces <strong>de</strong> Ape<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> La Españo<strong>la</strong> y su Resid<strong>en</strong>cia<br />

(1511-1519). Santo Domingo, Publicaciones d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas Reales.<br />

HERRERA CABRAL, César A. (1962). ”La Real Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo”. Clío, Santo<br />

Domingo, RD. 119-120, pp.3-14.<br />

LLAVADOR MIRA, José (1969). La Gobernación <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVII. Caracas, s/d.<br />

MALAGÓN Barc<strong>el</strong>ó, Javier (1977). El Distrito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo.<br />

Barc<strong>el</strong>ona, Impr<strong>en</strong>ta Pareja.<br />

MARILUZ URQUIJO, José María (1952). Ensayo sobre los juicios <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia indianos.<br />

Sevil<strong>la</strong>, Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Estudios hispanoamericanos.<br />

MORALES PADRÓN, Francisco (1953). Jamaica españo<strong>la</strong>. Sevil<strong>la</strong>, Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Estudios<br />

Hispanoamericanos.<br />

MOREAU DE SAINT-MERY, M. L. (1944). Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santo<br />

Domingo. Ciudad Trujillo, Editorial Montalvo.<br />

MORETA CASTILLO, Américo (1998). La <strong>justicia</strong> <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI. Santo<br />

Domingo, Colección Banreservas.<br />

MORETA CASTILLO, Américo (2010). La Real Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Santo Domingo (1511-1799). La<br />

Justicia <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> <strong>la</strong> era colonial. Santo Domingo (RD), Aca<strong>de</strong>mia Dominicana <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Historia, vol. LXXXVIII.<br />

MURO ROMERO, Fernando (1975). Las Presid<strong>en</strong>cias-Gobernaciones <strong>en</strong> Indias (Siglo XVI).<br />

Sevil<strong>la</strong>, Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Estudios Hispanoamericanos.<br />

MOYA PONS, Frank, (1977). La vida escandalosa <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> los siglos XVII y<br />

XVIII. Santiago, Universidad Católica Madre y Maestra.<br />

15


Justicia y <strong>gobierno</strong> <strong>en</strong> La Españo<strong>la</strong> <strong>durante</strong> <strong>el</strong> <strong>reinado</strong> <strong>de</strong> Carlos II (1665-1700)<br />

OTS CAPDEQUí, José María (1959). Instituciones. Historia <strong>de</strong> América y <strong>de</strong> los pueblos<br />

americanos. Barc<strong>el</strong>ona, Salvat Editores.<br />

PEÑA Y CÁMARA, De <strong>la</strong>, José María (1955). A List of Spanish Resid<strong>en</strong>cias in the Archives of<br />

the Indies for the Library of Congress. Sevil<strong>la</strong>-Washington, The Library of Congress.<br />

RUIZ GUIÑAZÚ, E. (1916). La Magistratura Indiana, Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

SÁNCHEZ BELLA, Isma<strong>el</strong> (1968). La organización financiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias (siglo XVII).<br />

Sevil<strong>la</strong>, s/d.<br />

SANZ TAPIA, Áng<strong>el</strong> (2009). ¿Corrupción o necesidad La v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cargos <strong>de</strong> <strong>gobierno</strong><br />

americanos bajo Carlos II (1674-1700). Madrid, CSIC.<br />

SIGÜENZA Y GÓNGORA, Carlos (1691). Trofeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Justicia españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> castigo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

alevosía francesa, <strong>en</strong> Rodríguez Demorizi, Emilio (2008). Re<strong>la</strong>ciones Históricas <strong>de</strong> Santo Domingo,<br />

vol. 1, Santo Domingo, Sociedad Dominicana <strong>de</strong> Bibliófilos, pp.23-68.<br />

ZORRAQUÍN BECÚ, Enrique (1973). ”Los distintos tipos <strong>de</strong> gobernador <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho<br />

Indiano”. Actas d<strong>el</strong> III Congreso Internacional <strong>de</strong> Historia d<strong>el</strong> Derecho Indiano. Madrid, Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Estudios Jurídicos.<br />

16

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!