20.03.2015 Views

el protagonismo de los peregrinos en el camino de santiago.

el protagonismo de los peregrinos en el camino de santiago.

el protagonismo de los peregrinos en el camino de santiago.

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estudios y docum<strong>en</strong>tacion d<strong>el</strong> <strong>camino</strong> <strong>de</strong> <strong>santiago</strong><br />

número dos<br />

primer semestre<br />

año dos mil uno<br />

1<br />

EL PROTAGONISMO DE<br />

LOS PEREGRINOS EN EL<br />

CAMINO DE SANTIAGO.<br />

Des<strong>de</strong> siempre <strong>el</strong> peregrino ha t<strong>en</strong>ido variados<br />

motivos para a<strong>de</strong>ntrarse <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>camino</strong>s y mirar a<br />

occi<strong>de</strong>nte buscando su meta y aunque <strong>el</strong> motivo más<br />

puro <strong>de</strong> la peregrinación es la <strong>de</strong>voción, ni antes ni<br />

ahora hay que consi<strong>de</strong>rarlo como un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

único y ni tan siquiera <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos nació como<br />

una <strong>de</strong>cisión personal. Ya <strong>en</strong> la Edad<br />

Media había qui<strong>en</strong>es empr<strong>en</strong>dían <strong>el</strong><br />

viaje forzados por una p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia<br />

canónica o por una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia civil y<br />

no era extraño <strong>en</strong>contrar también<br />

<strong>peregrinos</strong> a su<strong>el</strong>do o por "manda testam<strong>en</strong>taria".<br />

Antes como ahora hubo <strong>peregrinos</strong><br />

cuyo s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> av<strong>en</strong>tura era<br />

mayor que cualquiera otra motivación.<br />

El Camino <strong>de</strong> Santiago se presta<br />

muy bi<strong>en</strong> a <strong>el</strong>lo: un recorrido largo <strong>en</strong><br />

ext<strong>en</strong>sión, abundancia <strong>de</strong> hechos históricos<br />

y leg<strong>en</strong>darios, ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

gran cont<strong>en</strong>ido artístico, la visita a<br />

una presunta tumba apostólica y un<br />

poco más allá: <strong>el</strong> fin d<strong>el</strong> mundo<br />

medieval, Finisterre.<br />

Es así como compr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos mejor <strong>los</strong> numerosos<br />

r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong> y viajeros que durante sig<strong>los</strong><br />

se han ido haci<strong>en</strong>do y que hoy nos sirv<strong>en</strong> para conocer<br />

a qui<strong>en</strong>es lo r<strong>el</strong>atan y sus prefer<strong>en</strong>cias a la hora<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>egir hechos y costumbres. Estos mismos r<strong>el</strong>atos y<br />

la propia r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es llegaron a Santiago, nos<br />

permit<strong>en</strong> hoy asegurar que no todos <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>caminaron<br />

a Compost<strong>el</strong>a <strong>de</strong>bían ser t<strong>en</strong>idos como <strong>peregrinos</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido más estricto d<strong>el</strong> término. Surge<br />

así, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral, la difer<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre <strong>peregrinos</strong> y viajeros, que como hoy difer<strong>en</strong>ciamos<br />

<strong>en</strong>tre <strong>peregrinos</strong> y turistas, <strong>en</strong>tonces también<br />

hubo difer<strong>en</strong>cias notables que a la luz <strong>de</strong> <strong>los</strong> r<strong>el</strong>atos<br />

po<strong>de</strong>mos claram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciar.<br />

El "Liber Sancti Jacobi", popularm<strong>en</strong>te conocido<br />

como <strong>el</strong> "Có<strong>de</strong>x Calixtinus" se escribió <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XII por algui<strong>en</strong> que seguram<strong>en</strong>te se sintió peregrino,<br />

ya que bu<strong>en</strong>a parte d<strong>el</strong> mismo lo <strong>de</strong>dica a una recopilación<br />

litúrgica, una colección <strong>de</strong> milagros, las fiestas<br />

<strong>de</strong> Santiago y solam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> conocido como libro V<br />

<strong>de</strong>scribe algunos puntos concretos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>camino</strong>s que<br />

llevan a Compost<strong>el</strong>a y con especial insist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

santuarios que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> visitarse.<br />

A partir <strong>de</strong> este libro... ¡qué no habrá visto <strong>el</strong><br />

<strong>camino</strong>!: arquitectos y constructores, reyes y nobles,<br />

clérigos y aba<strong>de</strong>s, guerreros y comerciantes, pícaros y<br />

maleantes, viajeros... y <strong>peregrinos</strong>. De <strong>en</strong>tre éstos <strong>los</strong><br />

hay <strong>de</strong> todo; <strong>los</strong> más, seres anónimos que <strong>el</strong>igieron un<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus vidas para acercarse a Santiago <strong>de</strong><br />

Compost<strong>el</strong>a, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> recorrer <strong>los</strong> diversos <strong>camino</strong>s<br />

e itinerarios que hasta <strong>el</strong>la llegan<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> más recónditos sitios.<br />

Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que la<br />

docum<strong>en</strong>tación que ha llegado hasta<br />

nosotros sólo permite conocer algunos<br />

nombres y <strong>en</strong> número más bi<strong>en</strong><br />

escaso. Los <strong>peregrinos</strong>, movidos por<br />

su <strong>de</strong>voción privada, cumplían su<br />

objetivo sin que <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> la mayoría<br />

<strong>de</strong> las ocasiones quedase constancia,<br />

salvo por alguna circunstancia<br />

especial, la casualidad o curiosam<strong>en</strong>te<br />

su fallecimi<strong>en</strong>to mi<strong>en</strong>tras peregrinaba,<br />

es así como conocemos<br />

nombres y número <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong> más<br />

por <strong>los</strong> libros <strong>de</strong> difuntos <strong>de</strong> las distintas<br />

parroquias que cruzaban <strong>los</strong><br />

<strong>camino</strong>s, que por <strong>los</strong> datos que nos pue<strong>de</strong>n suministrar<br />

<strong>los</strong> propios archivos <strong>de</strong> la Catedral compost<strong>el</strong>ana.<br />

Los r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong> han existido siempre.<br />

Hay r<strong>el</strong>atos que son obras importantes <strong>de</strong> literatura;<br />

<strong>los</strong> hay que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta; exist<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

que son hechos para ser leídos sin otras pret<strong>en</strong>siones<br />

y algunos hay que no merecían ni <strong>el</strong> tiempo que <strong>el</strong><br />

autor <strong>los</strong> <strong>de</strong>dicó. Pese a <strong>el</strong>lo, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que durante casi un mil<strong>en</strong>io no han sido tan numerosos<br />

<strong>los</strong> r<strong>el</strong>atos que <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong> nos <strong>de</strong>jaron, o al<br />

m<strong>en</strong>os que han llegado hasta nosotros, cosa bi<strong>en</strong> distinta<br />

es lo que <strong>los</strong> mo<strong>de</strong>rnos <strong>peregrinos</strong> <strong>de</strong>jan para las<br />

g<strong>en</strong>eraciones v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras. El final d<strong>el</strong> siglo XX ha sido<br />

tiempo <strong>de</strong> comunicación... otra cosa será si <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

sig<strong>los</strong> v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ros serán capaces <strong>de</strong> analizar tanto y tan<br />

variado como hemos producido bajo <strong>el</strong> g<strong>en</strong>érico título<br />

<strong>de</strong> "R<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> Peregrinos".<br />

Áng<strong>el</strong> Luis Barreda


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

"CÓDEX CALIXTINUS"<br />

El libro <strong>de</strong> <strong>los</strong> libros<br />

En <strong>el</strong> tema d<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago pocos libros han sido tantas veces m<strong>en</strong>cionados<br />

como escasam<strong>en</strong>te leídos, como este viejo có<strong>de</strong>x cuyo original se<br />

guarda c<strong>el</strong>osam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la Catedral Compost<strong>el</strong>ana y que narra la vida, milagros,<br />

culto y otras circunstancias d<strong>el</strong> apóstol Santiago y <strong>el</strong> viejo itinerario que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XII recorr<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong> para llegar a su tumba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> más<br />

recónditos lugares <strong>de</strong> Europa. Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> ejemplares <strong>de</strong> las escasas ediciones<br />

facsímil que exist<strong>en</strong> se conserva <strong>en</strong> este C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Carrión <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

Con<strong>de</strong>s.<br />

El libro no llama la at<strong>en</strong>ción por su tamaño, ya que cu<strong>en</strong>ta con unas<br />

dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> 30 por 22 c<strong>en</strong>tímetros, ni tampoco por que <strong>en</strong> su interior<br />

existan multitud <strong>de</strong> páginas coloristas y miniadas ya que solam<strong>en</strong>te un par <strong>de</strong><br />

páginas, aqu<strong>el</strong>las que nos introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> la Historia Turpini y un par <strong>de</strong> dibujos<br />

que no llegan a cubrir media página "<strong>de</strong>coran" este viejo texto, junto a<br />

poco más <strong>de</strong> una doc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> letras ilustradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> sus<br />

capítu<strong>los</strong> completan la parte más sobresali<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> dibujos y motivos<br />

coloristas que tanto llaman la at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> otros viejos códices.<br />

El interés verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> este Liber Sancti Jacobi está <strong>en</strong> su texto, primera<br />

guía turística <strong>en</strong> la historia para unos y ciertam<strong>en</strong>te primer libro para recorrer<br />

<strong>el</strong> <strong>camino</strong> <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong> para todos. Como muy bi<strong>en</strong> señalan <strong>los</strong> profesores<br />

Klaus Herbers y Santos Noia <strong>en</strong> la introducción <strong>de</strong> la traducción y estudio<br />

crítico realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado Año Santo <strong>de</strong> 1999 "El Códice Calixtino es sin<br />

duda <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> culto jacobeo. Un tesoro que <strong>los</strong> archiveros<br />

<strong>de</strong> la Basílica Apostólica acostumbran a guardar con especial cuidado y<br />

por consigui<strong>en</strong>te, no siempre estaba al alcance <strong>de</strong> cualquier curioso. Precisam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> la m<strong>en</strong>cionada edición patrocinada por la Xunta <strong>de</strong> Galicia <strong>el</strong> propio<br />

Canónigo archivero-bibliotecario <strong>de</strong> la Catedral Compost<strong>el</strong>ana, José<br />

María Díaz Fernán<strong>de</strong>z, hace <strong>en</strong>tre otras, algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre <strong>el</strong><br />

có<strong>de</strong>x dignas <strong>de</strong> ser t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a la hora <strong>de</strong> valorar este docum<strong>en</strong>to<br />

excepcional para la peregrinación y <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago.<br />

"... El único título que le asiste al<br />

actual Archivero-Bibliotecario <strong>de</strong> la<br />

Catedral <strong>de</strong> Santiago para firmar algunas<br />

<strong>de</strong> las páginas introductorias d<strong>el</strong><br />

pres<strong>en</strong>te volum<strong>en</strong> es <strong>el</strong> <strong>de</strong> custodiar,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace dos décadas esta preciada<br />

joya, habi<strong>en</strong>do procurado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> primer<br />

mom<strong>en</strong>to respon<strong>de</strong>r a <strong>los</strong> <strong>de</strong>signios<br />

expresados por <strong>el</strong> misterioso autor: que<br />

<strong>el</strong> libro <strong>en</strong> que reunió aportaciones tan<br />

diversas no fuera fu<strong>en</strong>te s<strong>el</strong>lada sino<br />

algo así como un manantial muy asequible,<br />

ofrecido a todos <strong>los</strong> <strong>de</strong>votos d<strong>el</strong><br />

Apóstol Santiago como <strong>el</strong> mejor refrigerio.<br />

Hubiera sido muy <strong>de</strong> <strong>de</strong>sear que<br />

junto a tal tesoro, c<strong>el</strong>osam<strong>en</strong>te guardado<br />

durante más <strong>de</strong> ochoci<strong>en</strong>tos años<br />

(aún no se había levantado <strong>el</strong> Pórtico <strong>de</strong><br />

la Gloria y ya estaba <strong>en</strong> la Catedral <strong>el</strong><br />

Calixtino) obrara algún tipo <strong>de</strong> registro<br />

<strong>de</strong> las utilizaciones y alteraciones, búsquedas<br />

y hallazgos a que pudo dar lugar,<br />

consignándose fechas y nombres <strong>de</strong><br />

personas. Diríase, a primera vista, que su<br />

bu<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> conservación arguye un<br />

manejo más bi<strong>en</strong> escaso, nada comparable,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, al que se <strong>de</strong>muestra<br />

<strong>en</strong> su coetáneo Tumbo A, tan afectado<br />

por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sgaste. La explicación es obvia:<br />

mi<strong>en</strong>tras que éste fue durante sig<strong>los</strong><br />

instrum<strong>en</strong>to continuo <strong>en</strong> la trabajosa<br />

conservación y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s<br />

y privilegios, <strong>el</strong> Calixtino reservó su interés<br />

para <strong>los</strong> más directam<strong>en</strong>te implicados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> culto catedralicia y <strong>en</strong> la<br />

propaganda <strong>de</strong> la <strong>de</strong>voción al Apóstol.<br />

Es claro, por lo <strong>de</strong>más, que nunca<br />

estuvo <strong>de</strong>stinado a un uso cotidiano<br />

directo sino a que fueran copiadas intra<br />

domum las partes integrables <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

libros litúrgicos <strong>de</strong> la propia catedral,<br />

a<strong>de</strong>más, claro es, d<strong>el</strong> obligado empeño<br />

<strong>en</strong> difundir las piezas <strong>de</strong> mayor valor<br />

propagandístico, que no eran precisam<strong>en</strong>te<br />

las <strong>de</strong> riguroso carácter litúrgico...<br />

La notable ext<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> Libro<br />

Primero (primera parte) presta a <strong>los</strong><br />

cuatro restantes la apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> simples<br />

apéndices: qui<strong>en</strong> se limitara a<br />

copiar sólo esto reduciría <strong>el</strong> Libro <strong>de</strong><br />

Santiago a un librillo.<br />

Parece indudable que tanto <strong>el</strong> Códice<br />

Calixtino como su cont<strong>en</strong>ido fundam<strong>en</strong>tal,<br />

<strong>el</strong> Liber Sancti Jacobi, han<br />

perdido <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong> prestigio<br />

originario fundado <strong>en</strong> la no discutida<br />

autoría d<strong>el</strong> papa Calixto II y <strong>en</strong> su<br />

misma materialidad ofrecida con apar<strong>en</strong>tes<br />

garantías <strong>de</strong> ejemplar primero y<br />

único. Pero a la hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>scartar hoy<br />

tales "aut<strong>en</strong>ticida<strong>de</strong>s" resulta muy<br />

oportuna la misma reflexión formulada<br />

con respecto a la conv<strong>en</strong>cida posesión<br />

<strong>de</strong> la tumba apostólica: no se sintieron<br />

<strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to las agudas necesida<strong>de</strong>s<br />

probatorias que experim<strong>en</strong>tamos nosotros.<br />

Así, gozando durante sig<strong>los</strong> <strong>de</strong> tal<br />

prestigio, <strong>los</strong> textos d<strong>el</strong> calixtino marcaron<br />

la pauta d<strong>el</strong> culto y la <strong>de</strong>voción al<br />

Apóstol, ofrecieron respuestas concretas<br />

2


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

a <strong>los</strong> interrogantes acerca <strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> sus restos <strong>en</strong> Compost<strong>el</strong>a, pres<strong>en</strong>taron<br />

su Camino como río cauda<strong>los</strong>o d<strong>el</strong><br />

que <strong>los</strong> <strong>camino</strong>s y caminil<strong>los</strong> <strong>de</strong> otros<br />

santuarios se convertían <strong>en</strong> aflu<strong>en</strong>tes,<br />

prestaron a <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong> informaciones,<br />

avisos y caut<strong>el</strong>as, y hasta <strong>de</strong>jaron<br />

formuladas, tal vez como una autocrítica<br />

muy sabiam<strong>en</strong>te prev<strong>en</strong>tiva, recom<strong>en</strong>daciones<br />

y consignas, siempre<br />

actuales, para la bu<strong>en</strong>a acogida <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>peregrinos</strong>. Como si todo <strong>el</strong>lo fuera<br />

poco, Don Turpín obt<strong>en</strong>ía su espacio<br />

propio, inyectando ardores <strong>de</strong> cruzada y<br />

consagrando la primacía <strong>de</strong> la Iglesia<br />

Compost<strong>el</strong>ana a la sombra fantástica <strong>de</strong><br />

Carlomagno, "prototipo <strong>de</strong> caballerocruzado,<br />

promotor y b<strong>en</strong>efactor <strong>de</strong> la<br />

Iglesia d<strong>el</strong> Apóstol" ¡y hasta <strong>de</strong>scubridor<br />

<strong>de</strong> su sepulcro!.<br />

Con las soluciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Calixtino <strong>en</strong> respuesta a las necesida<strong>de</strong>s<br />

s<strong>en</strong>tidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>tramado social y r<strong>el</strong>igioso<br />

<strong>de</strong> la peregrinación y <strong>de</strong> la Iglesia<br />

<strong>de</strong> Santiago d<strong>el</strong> siglo XII, ésta respiró<br />

aires <strong>de</strong> tranquilidad sin complicarse<br />

con distinciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> que<br />

ha llegado a nuestros días y su cont<strong>en</strong>ido<br />

tan complejo. La bi<strong>en</strong> buscada paternidad<br />

d<strong>el</strong> Papa Calixto, introducida con<br />

habilidad y muy pronto sinceram<strong>en</strong>te<br />

creída, obvió la implantación <strong>en</strong> la liturgia<br />

<strong>de</strong> bastantes <strong>de</strong> sus textos con<br />

g<strong>en</strong>erosa amplitud hasta <strong>el</strong> extremo <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er cabida <strong>en</strong> las c<strong>el</strong>ebraciones <strong>el</strong><br />

Libro II, r<strong>el</strong>ativo a <strong>los</strong> Milagros, y textos<br />

d<strong>el</strong> Libro III, atin<strong>en</strong>tes a la Traslación.<br />

Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, no nos quedan eslabones<br />

d<strong>el</strong> período inmediatam<strong>en</strong>te posterior<br />

a la "llegada" d<strong>el</strong> Calixtino, pero,<br />

según una <strong>de</strong> las observaciones aportadas<br />

por López Ferreiro, "tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

breviarios como <strong>en</strong> <strong>los</strong> Misales compost<strong>el</strong>anos,<br />

a juzgar por <strong>los</strong> restos que se<br />

observan <strong>de</strong> <strong>los</strong> sig<strong>los</strong> XIV y XV, se adoptó<br />

<strong>el</strong> Oficio que se cree arreglado por<br />

Calixto II, pero abreviándolo según <strong>el</strong><br />

uso establecido".<br />

Aceptado que <strong>el</strong> Calixtino no es sólo<br />

<strong>el</strong> más antiguo <strong>de</strong> cuantos manuscritos<br />

nos transmit<strong>en</strong> <strong>el</strong> Liber sino también <strong>el</strong><br />

arquetipo d<strong>el</strong> que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n todos <strong>el</strong><strong>los</strong>,<br />

queda bastante indicada la función<br />

difusora que correspondió a nuestro<br />

Códice. Y cuando se insiste, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong><br />

que la mayor difusión se <strong>de</strong>bió a sus formas<br />

más abreviadas, será bu<strong>en</strong>o saber<br />

que otro tanto sucedió <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestra<br />

Catedral, a juzgar por algunas copias<br />

parciales que se conservan.<br />

En 1944 se produce la única edición<br />

completa d<strong>el</strong> Calixtinus con que se ha<br />

contado hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to. Se <strong>de</strong>bió a<br />

Walter Whitehill; y no es cuestión <strong>de</strong><br />

repetir la complicada historia <strong>de</strong> esta<br />

edición tan sabiam<strong>en</strong>te con<strong>de</strong>nsada <strong>en</strong><br />

un par <strong>de</strong> páginas por <strong>el</strong> Profesor Díaz y<br />

Díaz <strong>en</strong> su Estudio Codicológico y <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido. Pese a las numerosas erratas<br />

<strong>de</strong> impr<strong>en</strong>ta y otros diversos fal<strong>los</strong>,<br />

repetidam<strong>en</strong>te notados, esta obra ha<br />

prestado hasta hoy valiosos servicios a<br />

<strong>los</strong> investigadores. Sabido es que <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> ejemplares que llegaron a<br />

distribuirse fue ciertam<strong>en</strong>te muy escaso...<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudiosos accedieron<br />

últimam<strong>en</strong>te a esta edición<br />

gracias a las correspondi<strong>en</strong>tes fotocopias.<br />

3<br />

Pasados siete años, aparecía <strong>en</strong> 1951<br />

la traducción, que todos califican <strong>de</strong><br />

exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te, <strong>de</strong> A. Moralejo - C. Torres - J.<br />

Feo. Muchas <strong>de</strong> sus notas explicativas e<br />

ilustrativas atestiguan una búsqueda<br />

muy laboriosa y son verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>chado<br />

<strong>de</strong> sabiduría: aclaran, sugier<strong>en</strong> e induc<strong>en</strong><br />

a una d<strong>el</strong>iciosa <strong>de</strong>gustación. Nos honra<br />

mucho que <strong>los</strong> traductores fueran tres<br />

ilustr<strong>en</strong> compost<strong>el</strong>anos que pudieron<br />

consultar directam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> Códice cuantas<br />

veces lo consi<strong>de</strong>raron necesario.<br />

Tanto la edición <strong>de</strong> Whitehill como<br />

la traducción al cast<strong>el</strong>lano con <strong>el</strong> Turpín<br />

reintegrado a su lugar propio d<strong>el</strong> Libro<br />

IV, eran una llamada perman<strong>en</strong>te a<br />

hacer lo propio con <strong>el</strong> Có<strong>de</strong>x. Entre<br />

1964 y 1966 se llevó a cabo su re<strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> taller <strong>de</strong> restauraciones<br />

<strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />

Madrid.<br />

De <strong>los</strong> últimos veinte años ya puedo<br />

escribir como testigo d<strong>el</strong> acontecer diario,<br />

inmerso <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo microclima <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> que tan bi<strong>en</strong> se ha conservado <strong>el</strong><br />

Calixtino. Las nuevas medidas <strong>de</strong> preservación<br />

se han visto acompañadas <strong>de</strong><br />

mayores facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso. De <strong>los</strong><br />

muchos nombres que podrían consignarse,<br />

permítaseme reducirme a algunos<br />

que adquier<strong>en</strong> especial significación.<br />

Bi<strong>en</strong> consignada queda para la posteridad<br />

la pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Profesor Klaus<br />

Herbers <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que, todavía estudiante<br />

universitario, iniciaba las investigaciones<br />

a las que dio cima la tesis doctoral<br />

famosa con la que com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>stacarse<br />

como uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s medievalistas<br />

especializados <strong>en</strong> temas jacobeos.<br />

Otro examinador directo d<strong>el</strong> Có<strong>de</strong>x,<br />

que ha marcado un hito <strong>en</strong> la historia <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> estudios litúrgicos sobre él, es mi<br />

colega <strong>el</strong> Archivero Diocesano <strong>de</strong> Santiago,<br />

Dr. Elisardo Temperán Villaver<strong>de</strong>.<br />

Su obra, La liturgia propia <strong>de</strong> Santiago<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice Calixtino, editada por la<br />

Xunta <strong>de</strong> Galicia <strong>en</strong> 1997 (se trata <strong>de</strong> su<br />

tesis doctoral <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pontificio<br />

Instituto Litúrgico <strong>de</strong> Roma) lo consagra<br />

como gran especialista <strong>en</strong> la materia. El<br />

rigor ci<strong>en</strong>tífico fundam<strong>en</strong>ta un <strong>de</strong>signio<br />

pastoral muy oportuno: que una liturgia<br />

rica y diversificada resplan<strong>de</strong>zca <strong>en</strong> la<br />

Casa <strong>de</strong> Santiago.<br />

Paradójicam<strong>en</strong>te cuando <strong>el</strong> Calixtino<br />

más se tornaba libro abierto, más <strong>de</strong>scubría<br />

las complicaciones y misterios<br />

que lo convertían <strong>en</strong> libro cerrado,<br />

viniéndonos a la boca <strong>el</strong> interrogante<br />

suscitado por <strong>el</strong> libro s<strong>el</strong>lado d<strong>el</strong> Apocalipsis:<br />

"¿Quién será digno <strong>de</strong> abrir <strong>el</strong><br />

libro y soltar sus s<strong>el</strong><strong>los</strong>?". "<br />

José María Díaz Fernán<strong>de</strong>z


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

Caminaron a Santiago… y lo contaron.<br />

Crónica <strong>en</strong> tiempo pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong> d<strong>el</strong> pasado<br />

A través <strong>de</strong> <strong>los</strong> sig<strong>los</strong> son incontables<br />

<strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong> y viajeros que han<br />

llegado a Santiago, aunque solam<strong>en</strong>te<br />

una pequeñísima parte <strong>de</strong>jas<strong>en</strong> constancia<br />

<strong>de</strong> su viaje o peregrinación a<br />

través <strong>de</strong> testimonios escritos, que<br />

con <strong>el</strong> paso d<strong>el</strong> tiempo se han convertido<br />

<strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

indisp<strong>en</strong>sables a la hora <strong>de</strong> estudiar,<br />

analizar y valorar <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o jacobeo.<br />

Con motivo <strong>de</strong> la c<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong><br />

último Año Santo d<strong>el</strong> mil<strong>en</strong>io, la Xunta<br />

<strong>de</strong> Galicia, a través <strong>de</strong> la Cons<strong>el</strong>lería <strong>de</strong><br />

Cultura, Comunicación Social y Turismo,<br />

editó una obra que po<strong>de</strong>mos catalogar<br />

<strong>de</strong> excepcional: CAMINARON<br />

A SANTIAGO. RELATOS DE<br />

PEREGRINACIÓN AL FIN DEL<br />

MUNDO. Un libro <strong>de</strong> r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong><br />

hacia la tumba d<strong>el</strong> apóstol Santiago,<br />

que llegan hasta la meta a<br />

través <strong>de</strong> diversos recorridos, la mayoría<br />

coinci<strong>de</strong>ntes con <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago,<br />

pero también utilizan otros<br />

itinerarios bi<strong>en</strong> dispares, lo que nos<br />

permite conocer o <strong>de</strong>scubrir pueb<strong>los</strong> y<br />

<strong>camino</strong>s difer<strong>en</strong>tes, utilizados por<br />

estos viajeros-<strong>peregrinos</strong> <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

sig<strong>los</strong> XV al XVIII. Una paci<strong>en</strong>te obra <strong>de</strong><br />

4<br />

investigación <strong>de</strong> Klaus Herbers y<br />

Robert Plötz, qui<strong>en</strong>es se introduc<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> la vida y milagros <strong>de</strong> una veint<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> personajes <strong>de</strong> toda condición: Reyes<br />

y obispos, monjes y caballeros, aristócratas<br />

y burgueses, pobres y criminales,<br />

<strong>en</strong>tre otros, nos <strong>de</strong>jaron escritas<br />

sus andanzas <strong>en</strong> sus itinerarios hacia<br />

la meta compost<strong>el</strong>ana.<br />

"En tiempos <strong>de</strong> su majestad Alfonso<br />

<strong>el</strong> Casto le fue rev<strong>el</strong>ado por un<br />

áng<strong>el</strong> a un anacoreta llamado P<strong>el</strong>agio<br />

que muy cerca <strong>de</strong> don<strong>de</strong> él vivía estaba<br />

<strong>en</strong>terrado <strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> Apóstol<br />

Santiago". Sobre <strong>el</strong> sepulcro levantó<br />

Alfonso II, <strong>de</strong> acuerdo con la tradición,<br />

una Iglesia <strong>de</strong> mampostería <strong>de</strong> piedra<br />

y barro. Es así como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> primer<br />

tercio d<strong>el</strong> s. XI se fue <strong>de</strong>sarrollando <strong>el</strong><br />

culto al sepulcro. Primero, circunscrito<br />

localm<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>spués, regionalm<strong>en</strong>te.<br />

Más tar<strong>de</strong>, fue difundido rápidam<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> martirologios, <strong>en</strong>tre<br />

otros <strong>de</strong> Floro <strong>de</strong> Lión, <strong>de</strong> Ado <strong>de</strong><br />

Vi<strong>en</strong>ne y d<strong>el</strong> monje Notker Balbo, lo<br />

que propició que se increm<strong>en</strong>tase<br />

notablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong>.<br />

Merced a <strong>los</strong> r<strong>el</strong>atos e historias <strong>de</strong><br />

peregrinación que constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> este texto conocemos que<br />

<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> primeros <strong>peregrinos</strong> fueron<br />

<strong>los</strong> señores feudales normandos, simpatizantes<br />

con la reforma <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

monasterios, qui<strong>en</strong>es visitaban <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

lejano Occi<strong>de</strong>nte al santo reformador,<br />

Santiago Apóstol. Ya <strong>en</strong> la segunda<br />

mitad d<strong>el</strong> s. XI están docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

Santiago numerosos <strong>peregrinos</strong> proce<strong>de</strong>ntes<br />

<strong>de</strong> Francia, Flan<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

territorios <strong>de</strong> habla alemana. No obstante,<br />

todavía no eran las gran<strong>de</strong>s<br />

masas que inundarán <strong>los</strong> <strong>camino</strong>s <strong>en</strong><br />

las postrimerías <strong>de</strong> <strong>los</strong> sig<strong>los</strong> XII y XIII,<br />

cuando se empiezan a <strong>de</strong>jar s<strong>en</strong>tir <strong>los</strong><br />

frutos <strong>de</strong> la propaganda d<strong>el</strong> culto. Pero<br />

incluso <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> tiempo, <strong>los</strong> viajes <strong>los</strong><br />

realizan personajes <strong>de</strong> la nobleza al<br />

ser <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> tono social, <strong>en</strong> <strong>los</strong> círcu<strong>los</strong><br />

aristocráticos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> alto clero, <strong>el</strong><br />

haber orado tan siquiera una vez ante<br />

la tumba d<strong>el</strong> Apóstol <strong>en</strong> <strong>el</strong> lejano<br />

Occi<strong>de</strong>nte.<br />

En lo que a la peregrinación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

Santos se refiere, <strong>los</strong> investigadores<br />

llaman la at<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> cuidado<br />

que hay que t<strong>en</strong>er con "sus r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong><br />

peregrinación". Como ejemplo altam<strong>en</strong>te<br />

clarificador <strong>los</strong> profesores<br />

hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia al r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong> la vida <strong>de</strong><br />

san Evermaro <strong>de</strong> Tongern, escrita <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

s. XII por Martin Hanconius. El santo<br />

Evermaro vivió <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> Pipino<br />

<strong>de</strong> Heristaly, y fue asesinado <strong>en</strong> torno<br />

al 700. Cuando su biógrafo, Martin<br />

Hanconius r<strong>el</strong>ata su vida, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

época dorada <strong>de</strong> la "peregrinatio ad<br />

limina Beati Jacobi", no sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> que<br />

le atribuya haber visitado la tumba d<strong>el</strong><br />

Apóstol, si no se cae <strong>en</strong> la cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la<br />

imposibilidad <strong>de</strong> tal hecho dado que<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que supuestam<strong>en</strong>te<br />

le rindió la visita aún no se había <strong>de</strong>scubierto<br />

su tumba. Así, sabemos que<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>to real <strong>de</strong><br />

Alfonso III, d<strong>el</strong> año 885, se cita a Santiago<br />

como "<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Dios, <strong>el</strong> más<br />

importante y po<strong>de</strong>roso patrón, cuya<br />

iglesia está <strong>en</strong> un lugar que se llama<br />

"arcis marmoricis" y cuyos restos mortales<br />

están <strong>en</strong>terrados allí <strong>en</strong> Galicia".<br />

No siempre fueron motivos r<strong>el</strong>igio-


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

sos <strong>los</strong> que llevaron viajeros, más que<br />

<strong>peregrinos</strong>, a Compost<strong>el</strong>a. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

cruzada, que unió lo r<strong>el</strong>igioso con lo<br />

guerrero, favoreció <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la segunda<br />

mitad d<strong>el</strong> s. XI la Reconquista y llevó a<br />

que muchos cruzados interrumpies<strong>en</strong><br />

su viaje para tomar parte <strong>en</strong> las luchas<br />

contra <strong>los</strong> infi<strong>el</strong>es, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

la peregrinación <strong>de</strong> Jorge <strong>de</strong> Ehing<strong>en</strong><br />

(1457). La actividad comercial -las<br />

peregrinaciones <strong>de</strong> Peter Rieter y sus<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes-, <strong>los</strong> asuntos diplomáticos<br />

-<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Jakub Sobieski <strong>de</strong><br />

Polonia <strong>en</strong> 1611-, o <strong>el</strong> recorrido a la<br />

búsqueda <strong>de</strong> r<strong>el</strong>iquias e incluso la visita<br />

a c<strong>en</strong>tros marianos están <strong>en</strong> <strong>el</strong> orig<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> estos recorridos -la<br />

peregrinación <strong>de</strong> Martiros <strong>de</strong><br />

Arz<strong>en</strong>djan, <strong>en</strong>tre otros-. Un ejemplo<br />

<strong>de</strong> estos viajes, más que <strong>de</strong> peregrinación,<br />

lo constituye <strong>los</strong> muy variados<br />

<strong>camino</strong>s que estos personajes <strong>de</strong>scritos<br />

<strong>en</strong> Caminaron a Santiago realizaron<br />

según sus distintas motivaciones y<br />

sus lugares <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />

En <strong>el</strong> s. XIII era común, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> lo que se refiere a la peregrinación<br />

hacia la tumba d<strong>el</strong> Apóstol<br />

Santiago, la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tres posibilida<strong>de</strong>s,<br />

amén <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>camino</strong>s<br />

a utilizar y las distintas formas <strong>de</strong><br />

peregrinación: <strong>el</strong> acto libre <strong>de</strong> la<br />

voluntad, <strong>el</strong> voto y la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia.<br />

Incluso, una peregrinación "ex voto"<br />

se podía prometer para <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong><br />

fallecimi<strong>en</strong>to, recogiéndose <strong>en</strong> <strong>el</strong> testam<strong>en</strong>to.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, y <strong>en</strong> especial<br />

<strong>los</strong> ricos comerciantes t<strong>en</strong>ían mucho<br />

interés <strong>en</strong> as<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> sus libros <strong>de</strong><br />

cu<strong>en</strong>tas las disposiciones sobre su<br />

f<strong>el</strong>icidad futura. Así por ejemplo,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1305 hasta 1363 <strong>en</strong> <strong>los</strong> testam<strong>en</strong>tos<br />

hechos <strong>en</strong> Lübeck se or<strong>de</strong>naron<br />

23 viajes a Santiago. En <strong>el</strong> s. XV<br />

aparec<strong>en</strong> otras nuevas formas <strong>de</strong> piedad.<br />

La peregrinación se institucionalizó,<br />

ya como medio jurídico <strong>de</strong><br />

castigo, ya como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> salvación<br />

d<strong>el</strong> alma <strong>en</strong> <strong>los</strong> testam<strong>en</strong>tos. El<br />

efecto santificador <strong>de</strong> la peregrinación<br />

estaba profundam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>raizado <strong>en</strong> la<br />

m<strong>en</strong>talidad d<strong>el</strong> hombre alto-medieval.<br />

En <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>los</strong> investigadores<br />

también se <strong>de</strong>tallan r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> peregrinación<br />

adornados con motivos<br />

milagrosos, tal es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> la Con<strong>de</strong>sa<br />

Sofía <strong>de</strong> Holanda. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

las narraciones <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong> <strong>de</strong> otros<br />

tiempos aprovechan la peregrinación<br />

para <strong>de</strong>stacar algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> milagros<br />

más sobresali<strong>en</strong>tes acuñados a lo<br />

largo <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> las peregrinaciones<br />

y que han llegado hasta nuestros<br />

días. En <strong>el</strong> primero <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos,<br />

<strong>los</strong> estudiosos <strong>de</strong>stacan <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong><br />

la peregrinación <strong>de</strong> la Con<strong>de</strong>sa Sofía<br />

<strong>de</strong> Holanda como al regreso <strong>de</strong> su<br />

peregrinación a Santiago "salió<br />

in<strong>de</strong>mne <strong>en</strong> Castilla <strong>de</strong> una emboscada<br />

t<strong>en</strong>dida por salteadores <strong>de</strong> <strong>camino</strong>s.<br />

A pesar <strong>de</strong> que éstos t<strong>en</strong>taban<br />

con todas sus fuerzas acuchillar a la<br />

dama y a su séquito, <strong>el</strong> filo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

cuchil<strong>los</strong> no les causaba <strong>el</strong> más mínimo<br />

daño. Los malhechores se arrepintieron<br />

al mom<strong>en</strong>to y se arrojaron a <strong>los</strong><br />

pies <strong>de</strong> la con<strong>de</strong>sa invocando perdón",<br />

recog<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto <strong>los</strong> autores.<br />

De <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> viajeros que r<strong>el</strong>ataron<br />

sus experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> peregrinación <strong>el</strong><br />

milagro que insist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se repite,<br />

con variantes curiosas, es <strong>el</strong> acontecido<br />

con <strong>el</strong> gallo y la gallina <strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio<br />

riojano <strong>de</strong> Santo Domingo <strong>de</strong> la<br />

Calzada. "El milagro <strong>de</strong> la horca y <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> gal<strong>los</strong> se expandió rapidísimam<strong>en</strong>te<br />

a lo largo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>camino</strong>s <strong>de</strong> peregrinación<br />

y <strong>de</strong> tránsito d<strong>el</strong> Occi<strong>de</strong>nte<br />

cristiano y consiguió impulsar la peregrinación<br />

y perviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> drama<br />

sagrado, <strong>en</strong> <strong>los</strong> romances y r<strong>el</strong>atos épicos,<br />

y tuvo su corr<strong>el</strong>ato <strong>en</strong> la pintura,<br />

<strong>en</strong> la escultura y <strong>en</strong> <strong>el</strong> grabado", sosti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> autores al tiempo que <strong>de</strong>stacan<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua<br />

alemana se adoptó <strong>el</strong> tema con una<br />

frecu<strong>en</strong>cia fuera <strong>de</strong> lo común. Des<strong>de</strong><br />

5<br />

Sebastian Ilsung, pasando por <strong>el</strong><br />

monje servita Hermann Küning von<br />

Vach, hasta Christoph Gunzinger y<br />

Simon Gänsler <strong>de</strong> Landshut, todos<br />

citan <strong>el</strong> milagro poniéndolo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

con Santo Domingo <strong>de</strong> la Calzada. La<br />

justificación d<strong>el</strong> tal circunstancia la<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>los</strong> autores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong><br />

que las necesida<strong>de</strong>s espirituales necesitaban<br />

materialización y localización<br />

espacial. Estas se realizaron durante <strong>el</strong><br />

s. XIV y principio d<strong>el</strong> XV, con lo que la<br />

actualidad d<strong>el</strong> milagro llega a nuestros<br />

días. Así la primera refer<strong>en</strong>cia, y la más<br />

ext<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> todas, aparece <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato<br />

<strong>de</strong> la peregrinación d<strong>el</strong> hidalgo provinciano<br />

gascón Nompar II, señor <strong>de</strong><br />

Caumont, <strong>en</strong> 1417. El r<strong>el</strong>ato sobre su<br />

piadoso viaje es más bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>talle <strong>de</strong><br />

un itinerario que otra cosa, salvo por la<br />

<strong>de</strong>scripción que hace <strong>de</strong> la batalla <strong>de</strong><br />

Nájera y <strong>el</strong> milagro <strong>de</strong> la horca y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

gal<strong>los</strong>. El señor <strong>de</strong> Caumont da testimonio<br />

involuntario por primera vez <strong>en</strong><br />

Europa <strong>en</strong> su pl<strong>en</strong>a forma literaria <strong>de</strong><br />

la consagración <strong>de</strong> un milagro que<br />

hizo furor <strong>en</strong> toda Europa.<br />

En r<strong>el</strong>ación con este hecho, <strong>los</strong><br />

autores <strong>de</strong>stacan como <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong><br />

la peregrinación <strong>de</strong> Sebastian Ilsung,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1446, éste patricio <strong>de</strong> Ausburgo<br />

sitúa <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong><br />

León la localidad <strong>en</strong> la que se produjo<br />

<strong>el</strong> milagro. "Esta - por León - es una<br />

ciudad gran<strong>de</strong> y hermosa <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />

compran a bu<strong>en</strong> precio corales y<br />

ámbar. Luego llegué al lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

sucedió <strong>el</strong> milagro <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>los</strong> gal<strong>los</strong><br />

asados volvieron a la vida. Allí se<br />

cu<strong>en</strong>ta que <strong>los</strong> gal<strong>los</strong> que allí viv<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> asados. Yo<br />

también <strong>los</strong> he visto; están <strong>en</strong> lo alto<br />

<strong>de</strong> la iglesia; la población es se<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

un obispo. Luego llegué al país <strong>de</strong><br />

Galicia ...".<br />

Ahondando <strong>en</strong> esta ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong> la<br />

horca y <strong>los</strong> gal<strong>los</strong>, se recoge <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato<br />

d<strong>el</strong> escéptico inglés Andrew Boor<strong>de</strong>,<br />

qui<strong>en</strong> peregrinase <strong>en</strong> 1532, por primera<br />

vez, a Santiago <strong>de</strong> Compost<strong>el</strong>a. En<br />

su r<strong>el</strong>ato no sólo pone <strong>en</strong> "cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a"<br />

la certeza <strong>de</strong> esta ley<strong>en</strong>da sino<br />

que también, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong><br />

Santiago <strong>de</strong> Compost<strong>el</strong>a, pone <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tredicho la exist<strong>en</strong>cia allí <strong>de</strong> la<br />

tumba d<strong>el</strong> Apóstol. Respecto a la primera<br />

cuestión, Boor<strong>de</strong> r<strong>el</strong>ata lo


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

sigui<strong>en</strong>te: "yo vi <strong>el</strong> gallo y la gallina<br />

allí <strong>en</strong> la iglesia y conté la fábula tal<br />

como me fue contada, no por tres o<br />

cuatro personas sino por muchas; pero<br />

con respecto a todo lo anterior, toma<br />

esta narración que sigue como un<br />

d<strong>el</strong>irio..". D<strong>el</strong> segundo <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos<br />

sosti<strong>en</strong>e que: "Yo estuve <strong>en</strong> Compost<strong>el</strong>a,<br />

como estuve <strong>en</strong> muchos lugares<br />

<strong>de</strong> este mundo, para conocer la verdad<br />

<strong>de</strong> muchas cosas, y te aseguro que <strong>en</strong><br />

Compost<strong>el</strong>a <strong>de</strong> España, no está ni un<br />

cab<strong>el</strong>lo ni un hueso <strong>de</strong> Santiago, solam<strong>en</strong>te,<br />

según se dice, su bordón y la<br />

ca<strong>de</strong>na con la que estuvo atado <strong>en</strong> la<br />

prisión, y la hoz o <strong>el</strong> hacha, que está<br />

colocada <strong>en</strong> medio d<strong>el</strong> altar mayor, y<br />

la cual como se dice segó o cortó la<br />

cabeza <strong>de</strong> Santiago <strong>el</strong> Mayor, por cuya<br />

razón se produjo <strong>el</strong> traslado al citado<br />

lugar". A<strong>de</strong>más, este médico y <strong>en</strong> otro<br />

tiempo monje cartujo a qui<strong>en</strong> se le<br />

atribuye la redacción <strong>de</strong> la primera<br />

gran guía <strong>de</strong> viajeros <strong>de</strong> Europa, se<br />

tomó como algo personal <strong>el</strong> tratar <strong>de</strong><br />

disuadir a cuantos pudo <strong>de</strong> realizar la<br />

peregrinación a Compost<strong>el</strong>a: "Y aseguro<br />

a todo <strong>el</strong> mundo que preferiría ir<br />

cinco veces <strong>de</strong> Inglaterra a Roma a<br />

una a Compost<strong>el</strong>a: por vía marítima es<br />

s<strong>en</strong>cillo, pero por vía terrestre es <strong>el</strong><br />

<strong>camino</strong> más difícil que un inglés<br />

pue<strong>de</strong> hacer".<br />

M<strong>en</strong>ción aparte merece <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong><br />

la peregrinación <strong>de</strong> Nicola Albani,<br />

como la <strong>de</strong> un pícaro, vividor y pordiosero<br />

<strong>de</strong> oficio <strong>en</strong> <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago.<br />

Su r<strong>el</strong>ato es un testimonio <strong>de</strong> la<br />

superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la peregrinación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XVIII, cuadro <strong>de</strong> costumbres <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se <strong>de</strong>staca cómo <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>camino</strong>s<br />

europeos que llevaban a diversos santuarios<br />

junto a <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong> caminaban<br />

una caterva <strong>de</strong> pordioseros, estafadores<br />

y pícaros. En su r<strong>el</strong>ato da<br />

noticia <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s, <strong>los</strong> paisajes,<br />

fortalezas y todos <strong>los</strong> lugares que visitó<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> viaje, así como <strong>de</strong> todas las<br />

b<strong>el</strong>lezas y curiosida<strong>de</strong>s, y las <strong>de</strong>sgracias<br />

que le sucedieron. La primera <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>las le aconteció <strong>en</strong> <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong><br />

Montp<strong>el</strong>lier a S. Thibéry, cuando dos<br />

soldados españoles le asaltan para<br />

robarle la bolsa <strong>de</strong> dinero, <strong>el</strong> bordón, <strong>el</strong><br />

hatillo y <strong>el</strong> sombrero. Albani r<strong>el</strong>ata<br />

como milagrosam<strong>en</strong>te se libró <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r<br />

la vida gracias a la llegada <strong>de</strong> un<br />

correo a caballo que puso <strong>en</strong> fuga a <strong>los</strong><br />

asaltantes. El peregrino italiano fue<br />

consolado y recibió limosna, y como<br />

vagabundo y pícaro que era, hizo todavía<br />

más veces <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> peregrino<br />

asaltado, actividad que acuñó como<br />

"hacer la ronda <strong>de</strong> las habituales<br />

limosnas". Precisam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> su r<strong>el</strong>ato<br />

<strong>de</strong> peregrinación se recoge su discurrir<br />

por rutas que tan pronto coinci<strong>de</strong>n con<br />

<strong>el</strong> Camino tradicional, como se <strong>de</strong>svían<br />

<strong>de</strong> él para dirigirse a otros lugares para<br />

recibir limosna. Así visita Montserrat,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí se dirige a Zaragoza, <strong>de</strong><br />

Zaragoza a Madrid, a San Lor<strong>en</strong>zo d<strong>el</strong><br />

Escorial, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Villar<strong>en</strong>te se dirige a<br />

León <strong>en</strong>lazando con <strong>el</strong> Camino tradicional.<br />

En León le llaman la at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>los</strong> zuecos que utilizan <strong>los</strong> lugareños<br />

para protegerse <strong>de</strong> la humedad y las<br />

lluvias. Como algo insólito para él <strong>de</strong>scribe<br />

la nieve d<strong>el</strong> invierno que cubre<br />

durante varios meses <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>. Profusa<br />

es la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong><br />

Santiago y su Catedral.<br />

El peregrino Albani <strong>en</strong> su r<strong>el</strong>ato<br />

nos ofrece la quintaes<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su<br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> peregrinación con<br />

advert<strong>en</strong>cias-suger<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> utilidad para <strong>los</strong> futuros <strong>peregrinos</strong>.<br />

En total, son seis las advert<strong>en</strong>cias:<br />

la primera, no empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un viaje tan<br />

largo si no es <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong><br />

camarada; la segunda, no ponerse <strong>en</strong><br />

viaje <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> guerra o <strong>de</strong> peste;<br />

la tercera, no viajar si no se goza <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>a salud; la cuarta hace refer<strong>en</strong>cia<br />

a la fortaleza <strong>de</strong> las piernas d<strong>el</strong> caminante<br />

y a la necesidad <strong>de</strong> no ser excesivam<strong>en</strong>te<br />

meticu<strong>los</strong>o <strong>en</strong> sus comidas,<br />

<strong>de</strong>be comer <strong>de</strong> todo cuanto le ofrezcan;<br />

la quinta, evitar viajar <strong>de</strong> noche;<br />

y la sexta, que divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> otras cuantas,<br />

t<strong>en</strong>er temor <strong>de</strong> Dios para tan largo<br />

viaje, ser int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te, ser atrevido para<br />

pedir limosna y t<strong>en</strong>er bu<strong>en</strong> estómago<br />

para soportar y sufrir todos <strong>los</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

por <strong>el</strong> Señor.<br />

El r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong> Albani nos pone <strong>de</strong><br />

manifiesto la estructura caritativa d<strong>el</strong><br />

Camino, intacta <strong>en</strong> la época <strong>de</strong> su<br />

peregrinación. En total, <strong>el</strong> pícaro Albani<br />

<strong>de</strong>dicó dos años y cuatro meses <strong>en</strong><br />

su peregrinación, aunque bu<strong>en</strong>a parte<br />

<strong>de</strong> este tiempo, un total <strong>de</strong> once<br />

meses <strong>los</strong> pasa <strong>en</strong> Lisboa, ciudad que<br />

abandona <strong>en</strong> 1745 con motivo <strong>de</strong> la<br />

c<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong> Año Santo, para disfrutar<br />

<strong>de</strong> una segunda visita a Santiago<br />

<strong>de</strong> Compost<strong>el</strong>a, no sin antes<br />

<strong>en</strong>cargar la falsificación <strong>de</strong> salvoconductos<br />

que le aseguras<strong>en</strong> limosnas y<br />

donativos piadosos <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> conv<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Franciscanos y Dominicos.<br />

En la capital compost<strong>el</strong>ana<br />

ampliará aún más <strong>los</strong> datos que había<br />

recogido con anterioridad sobre las<br />

ceremonias y usos que se practican<br />

durante <strong>el</strong> año Santo. Regresa a Lisboa<br />

y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí toma un barco con la<br />

int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> recalar <strong>en</strong> Génova. Viaje<br />

por mar marcado <strong>de</strong> vicisitu<strong>de</strong>s con<br />

piratas arg<strong>el</strong>inos y con la marina <strong>de</strong><br />

guerra inglesa, qui<strong>en</strong> tomó como prisioneros<br />

al propio Albani y a la tripulación.<br />

Nuestro protagonista, sin duda<br />

pícaro tocado <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a estr<strong>el</strong>la será<br />

liberado por <strong>el</strong> capitán d<strong>el</strong> barco<br />

inglés. De Livorno, don<strong>de</strong> atracó <strong>el</strong><br />

barco, se dirigió a Flor<strong>en</strong>cia, Pisa, Flor<strong>en</strong>cia,<br />

Roma y Nápoles, a don<strong>de</strong> llegó<br />

<strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1745.<br />

Mª d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> Arribas Castrillo<br />

6


Capítulo II<br />

B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

No hemos hecho más que empezar nuestra particular peregrinación por la Bibliografía<br />

Jacobea y ya llegamos a un capítulo d<strong>el</strong> máximo interés: lo que <strong>de</strong>jaron escrito <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong>.<br />

Recojemos aquí 60 libros que constituy<strong>en</strong> una muestra excepcional <strong>de</strong> lo que<br />

algunos viajeros contaron sobre <strong>el</strong> <strong>camino</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos ochoci<strong>en</strong>tos años: LO QUE<br />

RELATARON LOS PEREGRINOS.<br />

Albani, Nicola.<br />

VIAJE DE NÁPOLES A SANTIAGO DE<br />

GALICIA. Madrid. 1993. Edilán S.A.<br />

291 Páginas.<br />

Anguita Jaén, José María.<br />

ESTUDIOS SOBRE EL LIBER SANCTI<br />

JACOBI. "LA TOPONIMIA MAYOR<br />

HISPANA". Coruña. 2000. Xunta <strong>de</strong><br />

Galicia. 662 Páginas.<br />

B<strong>en</strong>nassar, Toni.<br />

VIAJE A OCCIDENTE. "ITINERARIO<br />

MÁGICO POR EL CAMINO DE SAN-<br />

TIAGO". Barc<strong>el</strong>ona. 1989. Ediciones<br />

Ob<strong>el</strong>isco. 110 Páginas.<br />

Blanco González, Conrado.<br />

CAPITELES PARA LA HISTORIA<br />

BAÑEZANA (III). León. 2000. Ediciones<br />

d<strong>el</strong> Curueño. 183 Páginas.<br />

Cal<strong>de</strong>rón, Aur<strong>el</strong>io.<br />

UN PINTOR HACE EL CAMINO. "EL<br />

CAMINO DE SANTIAGO, DESDE CAS-<br />

TILLA Y LEÓN". Valladolid. 1999.<br />

Caja España. 126 Páginas.<br />

Campos D<strong>el</strong>gado, Juan Luis.<br />

QUIERO SER PEREGRINO. Madrid.<br />

2000. Edición d<strong>el</strong> Autor. 196 Páginas.<br />

Casas González, Juan.<br />

MEMORIAS DEL CAMINO A COM-<br />

POSTELA. Coruña. 1996. Xunta <strong>de</strong><br />

Galicia. 308 Páginas.<br />

Chao, Ramón.<br />

PRISCILIANO DE COMPOSTELA.<br />

(Colección <strong>los</strong> Tres Mundos). Barc<strong>el</strong>ona.<br />

1999. Seix Barral. 319 Páginas.<br />

Clem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Diego, Millán.<br />

ANDANDO POR EL CAMINO DE SAN-<br />

TIAGO. Madrid. 1965. Ediciones<br />

Pueyo. 307 Páginas.<br />

D<strong>el</strong>gado Vázquez, María Teresa.<br />

DIARIO DE UNA PEREGRINA. "03-07-<br />

1995 al 28-07-1995". Coruña. 19995.<br />

Edición d<strong>el</strong> Autor. 89 Páginas.<br />

Díaz Fernán<strong>de</strong>z, José María.<br />

LEYENDO EL CALIXTINO. Coruña.<br />

2000. El Correo Gallego. Editorial<br />

Compost<strong>el</strong>ana. 49 Páginas.<br />

Echábarri Suverbiola, Alberto.<br />

EL CAMINO DE SANTIAGO. "XACO-<br />

BEO ´93. CRÓNICA DE UN PEREGRI-<br />

NO". Madrid. 1993. Edición d<strong>el</strong> Autor.<br />

73 Páginas.<br />

Echeberría, Juan José.<br />

APUNTES DE UN PEREGRINO.<br />

MENDI. "NIRE SANTIAGORAKO<br />

BIDEA". (Edición facsímil) San Sebastián.<br />

1991. Kutxa (Caja Guipúzcoa).<br />

50 Páginas.<br />

Feo, Julio; Moralejo, Ab<strong>el</strong>ardo;<br />

Torres, Casimiro.<br />

LIBER SANCTI JACOBI. "CODEX<br />

CALIXTINUS". (Reediciones preparadas<br />

por José Carro Otero). Pontevedra<br />

1992 y Lugo 1998. Xunta <strong>de</strong> Galicia.<br />

640 Páginas.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Ar<strong>en</strong>as, José.<br />

EL GRAN CABALLERO. "UN MAES-<br />

TRO EN EL CAMINO DE SANTIAGO".<br />

Barc<strong>el</strong>ona. 1999. Edición d<strong>el</strong> Autor.<br />

171 Páginas.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Sánchez, José María;<br />

Ferreiro Barreiro, Francisco.<br />

SANTIAGO, JERUSALÉM, ROMA.<br />

"DIARIO DE UNA PEREGRINACIÓN A<br />

ESTOS Y OTROS SANTOS LUGARES<br />

DE ESPAÑA, FRANCIA, EGIPTO,<br />

PALESTINA, SIRIA E ITALIA EN EL<br />

AÑO DEL JUBILEO UNIVERSAL DE<br />

1875. (TOMO I. DE SANTIAGO A<br />

JAFA)". Santiago. 1881. Boletín Eclesiástico.<br />

728 Páginas.<br />

7<br />

Fernán<strong>de</strong>z Sánchez, José María;<br />

Ferreiro Barreiro, Francisco.<br />

SANTIAGO, JERUSALÉM, ROMA.<br />

"DIARIO DE UNA PEREGRINACIÓN A<br />

ESTOS Y OTROS SANTOS LUGARES<br />

DE ESPAÑA, FRANCIA, EGIPTO,<br />

PALESTINA, SIRIA E ITALIA EN EL<br />

AÑO DEL JUBILEO UNIVERSAL DE<br />

1875. (TOMO II. DE JAFA A BEIRUT)".<br />

Santiago. 1882. Seminario Conciliar.<br />

1064 Páginas.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Sánchez, José María;<br />

Ferreiro Barreiro, Francisco.<br />

SANTIAGO, JERUSALÉM, ROMA.<br />

"DIARIO DE UNA PEREGRINACIÓN A<br />

ESTOS Y OTROS SANTOS LUGARES<br />

DE ESPAÑA, FRANCIA, EGIPTO,<br />

PALESTINA, SIRIA E ITALIA EN EL<br />

AÑO DEL JUBILEO UNIVERSAL DE<br />

1875. (TOMO III. DE BEIRUT A SAN-<br />

TIAGO)". Santiago. 1884. Seminario<br />

Conciliar. 1268 Páginas.<br />

Fernán<strong>de</strong>z-Guerra, Aur<strong>el</strong>iano;<br />

Fita, Fid<strong>el</strong>.<br />

RECUERDOS DE UN VIAJE A SAN-<br />

TIAGO DE GALICIA.<br />

(Edición facsímil d<strong>el</strong> mismo texto<br />

impreso <strong>en</strong> Madrid <strong>en</strong> 1880). Coruña.<br />

1993. Librería Ar<strong>en</strong>as.<br />

150 Páginas.<br />

García Hourca<strong>de</strong>, Juan Luis;<br />

Serra Martínez, Elías.<br />

EL CAMINO, A LOS CUARENTA.<br />

"GUÍA PARA PEREGRINOS DEL<br />

CAMINO DE SANTIAGO". (Colección<br />

Alejandría). Madrid. 1993. Edinum<strong>en</strong>.<br />

185 Páginas.<br />

Grégoire, Jean-Yves.<br />

CAMINO DE LAS ESTRELLAS. EN<br />

RUTA HACIA SANTIAGO. Bilbao.<br />

1998. Fundación Hullera Vasco-Leonesa.<br />

157 Páginas.


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

Grian.<br />

EL CAMINO DE SANTIAGO ES EL<br />

CAMINO DE LA VIDA. "UNA GUÍA<br />

ESPIRITUAL DEL CAMINO DE SAN-<br />

TIAGO". Barc<strong>el</strong>ona. 1998. Ediciones<br />

Ob<strong>el</strong>isco. 213 Páginas.<br />

Grupo "Los Corredoiros".<br />

EL CAMINO DE SANTIAGO EN BICI-<br />

CLETA. "LA SENDA DE LA CONVI-<br />

VENCIA". Madrid. 1997.<br />

Encua<strong>de</strong>rnado por <strong>el</strong> Autor: no publicado.<br />

115 Páginas.<br />

Herbers, Klaus; Plötz, Robert.<br />

CAMINARON A SANTIAGO. "RELA-<br />

TOS DE PEREGRINACIONES AL FIN<br />

DEL MUNDO". Coruña. 1999. Xunta<br />

<strong>de</strong> Galicia. 399 Páginas.<br />

Herbers, Klaus; Santos Noia,<br />

Manu<strong>el</strong>.<br />

LIBER SANCTI JACOBI CODEX<br />

CALIXTINUS. (Transcripción a partir<br />

d<strong>el</strong> Códice original). Coruña. 1998.<br />

Xunta <strong>de</strong> Galicia. 337 Páginas.<br />

Herrera, José Luis.<br />

LA HECHURA DEL CAMINO DE SAN-<br />

TIAGO. "CAMINO DE SANTIAGO".<br />

Barc<strong>el</strong>ona. 1986. Círculo <strong>de</strong> Lectores.<br />

272 Páginas.<br />

Izquierdo Abad, Pascual.<br />

PROSAS PROFANAS DEL CAMINO DE<br />

SANTIAGO. Madrid. 1999. Ediciones<br />

Libertarias. 341 Páginas.<br />

Laffi Boloñés, Doménico.<br />

VIAJE A PONIENTE. (Colección<br />

Biblioteca Mágica d<strong>el</strong> Peregrino. / 2).<br />

Santiago <strong>de</strong> Compost<strong>el</strong>a. 1991. Editorial<br />

Sildavia. 281 Páginas.<br />

Limia Gardón, Francisco Javier;<br />

Yáñez Neira, Fray Damián.<br />

SAN FAMIANO. "UN ALEMAN, CIS-<br />

TERCIENSE DE OSEIRA, PEREGRINO<br />

EN COMPOSTELA. HISTORIA Y<br />

ARTE". (Colección Sempre no Camiño).<br />

Coruña. 1993. Hércules <strong>de</strong> Ediciones<br />

y S.A. <strong>de</strong> Xestión do Plan<br />

Xacobeo. 92 Páginas.<br />

Lobato Castrillo, Marc<strong>el</strong>ino.<br />

AQUEL XACOBEO 93. Logroño. 1993.<br />

Edición d<strong>el</strong> Autor. 158 Páginas.<br />

Lobato, Xurxo; Toro, Suso <strong>de</strong>.<br />

LA FLECHA AMARILLA. "EL CAMINO<br />

HACIA SANTIAGO". Madrid. 1998.<br />

País Aguilar. 209 Páginas.<br />

López Blanco, Julio Juan.<br />

NUESTRA PEREGRINACIÓN A SAN-<br />

TIAGO. "DE JACA A SANTIAGO".<br />

Jaca. 1988. Encua<strong>de</strong>rnado por <strong>el</strong><br />

Autor: no publicado. 71 Páginas.<br />

Lucas Franco, Alberto M.<br />

DEL QUIRÓFANO A SANTIAGO. "DIA-<br />

RIO DE UN PEREGRINO".<br />

Madrid. 1992. Impreso por Hispagraphis<br />

S.A. 127 Páginas.<br />

Maclaine, Shirley.<br />

EL CAMINO. "UN VIAJE ESPIRI-<br />

TUAL". Barc<strong>el</strong>ona. 2000. Plaza y<br />

Janés. 281 Páginas.<br />

Madrazo, María José.<br />

VIVENCIAS DE UNA PEREGRINA<br />

NOVATA. Madrid. 1999. Encua<strong>de</strong>rnado<br />

por <strong>el</strong> Autor: no publicado. 35<br />

Páginas.<br />

Mardianes Castro, Manu<strong>el</strong>.<br />

PEREGRINO A SANTIAGO. "VIAJE AL<br />

FIN DEL MUNDO". (Colección Fin <strong>de</strong><br />

Siglo Ensayo). Barc<strong>el</strong>ona. 1993. Editorial<br />

Rons<strong>el</strong>. 188 Páginas.<br />

Martín Artajo, Javier.<br />

CAMINANDO A COMPOSTELA.<br />

Madrid. 1976, (2ª edición). Editorial<br />

Católica. 121 Páginas.<br />

Martínez, J. Migu<strong>el</strong>. (Prólogo,<br />

Traducción y Notas)<br />

RUTA DEL VIAJERO MEDIEVAL.<br />

"CÓDICE CALIXTINO". (Colección<br />

Biblioteca Mágica d<strong>el</strong> Peregrino /1).<br />

Santiago <strong>de</strong> Compost<strong>el</strong>a. 1991. Editorial<br />

Sildavia. 89 Páginas.<br />

Mártir, Obispo <strong>de</strong> Arz<strong>en</strong>djan.<br />

UNA PEREGRINACIÓN A SANTIAGO<br />

DE FINES DEL SIGLO XV. "POR MÁR-<br />

TIR, OBISPO DE ARZENDJAN".<br />

(Reedición d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> la traductora<br />

Dña. Emilia Gayangos <strong>de</strong> Riaño publicado<br />

<strong>en</strong> 1899 d<strong>el</strong> Manuscrito Arm<strong>en</strong>io<br />

<strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional<br />

<strong>de</strong> París por M. Y. Saint-Martín bajo<br />

<strong>el</strong> titulo: RELACIÓN DE UN VIAJE<br />

POR EUROPA. "CON LA PEREGRI-<br />

NACIÓN A SANTIAGO DE GALICIA<br />

VERIFICADO A FINES DEL SIGLO<br />

XV POR MÁRTIR, OBISPO DE<br />

ARZENDJAN). Vigo. Asociación <strong>de</strong><br />

Amigos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pazos. 20 Páginas.<br />

M<strong>en</strong>a, Migu<strong>el</strong>.<br />

CAMBIO DE MARCHA. Barc<strong>el</strong>ona.<br />

2000. Alba Editorial. 172 Páginas.<br />

8<br />

Moragón Agudo, Antonio.<br />

POR EL CAMINO DE SANTIAGO. Santiago.<br />

1993. Xunta <strong>de</strong> Galicia. 141<br />

Páginas.<br />

Morales, Ambrosio <strong>de</strong>.<br />

VIAJE A LOS REINOS DE LEÓN, Y<br />

GALICIA, Y PRINCIPADO DE ASTU-<br />

RIAS. (Edición Facsímil prologada por<br />

José Mª Ortiz Juárez <strong>de</strong>: "VIAGE DE<br />

AMBROSIO DE MORALES POR<br />

ORDEN DEL REY D. PHELIPE II. A<br />

LOS REYNOS DE LEON Y GALICIA Y<br />

PRINCIPADO DE ASTURIAS PARA<br />

RECONOCER LAS RELIQUIAS DE<br />

SANTOS, SEPULCROS REALES, Y<br />

LIBROS MANUFCRITOS DE LA CAT-<br />

HEDRALES, Y MONAFTERIOS.<br />

Madrid, por Antonio Marín. Año <strong>de</strong><br />

1765). Oviedo. 1977. Biblioteca<br />

Popular Asturiana. 224 Páginas.<br />

Morán, Gregorio.<br />

NUNCA LLEGARÉ A SANTIAGO.<br />

Madrid. 1996. Anaya & Mario Muchnik.<br />

272 Páginas.<br />

Muñoyerro, José Luis.<br />

PASOS SOBRE EL FUEGO. "11 PERE-<br />

GRINOS VASCOS A COMPOSTELA".<br />

(Colección Ipar). Pamplona. 1965.<br />

Editorial Gómez. 120 Páginas.<br />

lo que r<strong>el</strong>


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

Münzer, Jerónimo.<br />

VIAJE POR ESPAÑA Y PORTUGAL<br />

(1494-1495). (Colección El Espejo<br />

Navegante). Madrid. 1991. Ediciones<br />

Polifemo. 325 Páginas.<br />

Ocaña Eiroa, Francisco Javier.<br />

SOÑAR EN RONCESVALLES.<br />

Santiago <strong>de</strong> Compost<strong>el</strong>a. 1995. Xunta<br />

<strong>de</strong> Galicia. 85 Páginas.<br />

P<strong>el</strong>ayo Cortázar, Julio.<br />

DE RONCESVALLES A SANTIAGO,<br />

PASO A PASO. "CRÓNICA DE UN<br />

VIAJE APASIONANTE". Madrid.<br />

1999. Biblioteca Nueva. 217 Páginas.<br />

Piñeiro Rey, Félix.<br />

EL CAMINO DE VIDA Y MUERTE DE<br />

UN PEREGRINO. Coruña. 1996. Edición<br />

d<strong>el</strong> Autor. 151 Páginas.<br />

Pozo Gutiérrez, Leandro.<br />

SENDA INMÓVIL. "VIAJE IMAGINA-<br />

RIO Y SENTIMENTAL POR EL CAMI-<br />

NO DE SANTIAGO Y POR OTROS<br />

CAMINOS". Pal<strong>en</strong>cia. 2000. Encua<strong>de</strong>rnado<br />

por <strong>el</strong> Autor: no publicado.<br />

114 Páginas.<br />

Redín Flamarique, Val<strong>en</strong>tín.<br />

VIAJE A PONIENTE. "UN RELATO<br />

ESOTÉRICO PARA EL CAMINO DE<br />

SANTIAGO". Pamplona. 1991. Edición<br />

d<strong>el</strong> Autor. 315 Páginas.<br />

Reyes Soto, Erasmo.<br />

HISTORIA DE LA PEREGRINACIÓN<br />

DE UN BORICUA A LA TUMBA DE<br />

SANTIAGO. Puerto Rico. 1999. Edición<br />

d<strong>el</strong> Autor. 36 Páginas.<br />

Tomé López, José María.<br />

ANDANDO EN SOLITARIO POR LA<br />

RUTA JACOBEA A SANTIAGO. "DIA-<br />

RIO DE UN PEREGRINO POR EL<br />

CAMINO DE EUROPA". Zaragoza.<br />

1989. IberCaja (Caja <strong>de</strong> Ahorros y<br />

Monte <strong>de</strong> Piedad <strong>de</strong> Zaragoza, Aragón<br />

y Rioja). 135 Páginas.<br />

Toro V<strong>el</strong>asco, Marib<strong>el</strong>.<br />

PIEDRAS DEL CAMINO.<br />

Madrid. 1999. Encua<strong>de</strong>rnado por <strong>el</strong><br />

Autor: no publicado. 31 Páginas.<br />

Uli Ballaz, Alejandro.<br />

¿TE VIENES A SANTIAGO?. Zaragoza.<br />

1990. Edición d<strong>el</strong> Autor. 159 Páginas.<br />

Uli Ballaz, Alejandro.<br />

HERRU SANCTIAGU. "DIARIO DE<br />

UNA PEREGRINACIÓN. ZARAGOZA<br />

(27 DE JUNIO) - SANTIAGO DE COM-<br />

POSTELA (21 DE JULIO) 1971" Zaragoza.<br />

1976. Edición "El M<strong>en</strong>sajero <strong>de</strong><br />

San Antonio". 108 Páginas.<br />

Villán Zapatero, Javier.<br />

RUMBO A SANTIAGO. "CRÓNICA<br />

VIVA DEL CAMINO". (Colección Diario<br />

<strong>de</strong> una Experi<strong>en</strong>cia). Zaragoza. 1991.<br />

Ed<strong>el</strong>vives. 179 Páginas.<br />

Vizcaíno, José Antonio.<br />

DE RONCESVALLES A COMPOSTELA.<br />

"EL CAMINO DE SANTIAGO".<br />

Madrid. 1965, 1993. Ediciones Alfaguara.<br />

356 Páginas.<br />

VARIOS AUTORES.<br />

GUIA DEL PEREGRINO DEL CALIXTI-<br />

NO DE SALAMANCA. Santiago.<br />

1993. Fundación Caixa Galicia. 145<br />

Páginas.<br />

VARIOS AUTORES.<br />

HUELLAS DEL CAMINO.<br />

Logroño. 2000. Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Logroño. 139 Páginas.<br />

ataron <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong><br />

Des<strong>de</strong> que Aymeric Picaud escribió <strong>el</strong> célebre "Có<strong>de</strong>x<br />

Calixtinus" <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII, muchos han sido <strong>los</strong> que<br />

plasmaron <strong>en</strong> libros <strong>de</strong> viajes y <strong>de</strong> peregrinación la<br />

realidad <strong>de</strong> la Ruta Jacobea. Pres<strong>en</strong>tamos aquí<br />

algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> como invitación a conocer este<br />

recorrido singular que tanta literatura <strong>de</strong> viajes<br />

ha g<strong>en</strong>erado y aún hoy sigue produci<strong>en</strong>do a<br />

través <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong> actuales.<br />

9


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

Reseñas bibliográficas<br />

En <strong>los</strong> últimos 14 años la Fe<strong>de</strong>ración Española <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Amigos d<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago<br />

<strong>de</strong> España ha v<strong>en</strong>ido publicando la Revista Peregrino con una sección especial <strong>de</strong>dicada<br />

a <strong>los</strong> LIBROS. Las reseñas bibliográficas <strong>de</strong> esta publicación han servido <strong>de</strong> guía a sus lectores<br />

para conocer algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> libros <strong>de</strong> temática Jacobea más interesantes, ya porque se hubies<strong>en</strong><br />

publicado <strong>en</strong> años anteriores o porque constituyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su aparición <strong>en</strong> esta<br />

sección bibliográfica una novedad editorial.<br />

Al igual que hicimos <strong>en</strong> <strong>el</strong> número anterior <strong>de</strong> Bibliografía Jacobea, tomamos prestadas algunas<br />

<strong>de</strong> las reseñas publicadas <strong>en</strong> la Revista Peregrino <strong>en</strong> su día, una pequeña muestra <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

libros más interesantes correspondi<strong>en</strong>tes al capítulo segundo <strong>de</strong> la BIBLIOTECA: RELATOS DE<br />

PEREGRINOS<br />

JOSE ANTONIO VIZCAINO. De<br />

Roncesvalles a Compost<strong>el</strong>a. 1ª<br />

Edición Alfaguara. Madrid 1.965.<br />

356 págs. 2ª Edición El Lavapiés<br />

S.A. Madrid 1993. 420 págs. más<br />

suplem<strong>en</strong>to fotográfico.<br />

El mayor alici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> este<br />

viaje que <strong>el</strong> autor hace por <strong>el</strong><br />

Camino <strong>de</strong> Santiago es comprobar<br />

cuánto ha cambiado la Ruta<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que José Antonio Vizcaino<br />

la hiciera -a ratos a pié a ratos <strong>en</strong><br />

coche, utilizando la invitación <strong>de</strong><br />

automovilistas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces- hace<br />

más <strong>de</strong> 35 años, <strong>en</strong> aquél Jacobeo,<br />

o mejor d<strong>el</strong> Año Santo Compost<strong>el</strong>ano,<br />

<strong>de</strong> 1.965. Las escasas fotos<br />

<strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>la época que se publicaron<br />

<strong>en</strong> la primera edición y que se<br />

recuperan <strong>en</strong> la segunda, dan<br />

muestra <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo: unos campos <strong>en</strong><br />

tierras pal<strong>en</strong>tinas <strong>de</strong> Villalcázar <strong>de</strong><br />

Sirga con labradores cargando<br />

carros <strong>de</strong> mies a mano y horca o<br />

<strong>los</strong> peatones cruzando la puerta<br />

<strong>de</strong> Hospital <strong>de</strong> Burgos, monja con<br />

toca voladora incluida, son algunos<br />

ejemp<strong>los</strong>. Una lástima que las<br />

ilustraciones se <strong>de</strong>dicas<strong>en</strong> a sacar<br />

monum<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> haber utilizado<br />

g<strong>en</strong>tes y tramas urbanas hubiera<br />

sido altam<strong>en</strong>te interesante para<br />

comprobar que aunque <strong>el</strong> Camino<br />

<strong>de</strong> Santiago es mil<strong>en</strong>ario, unas<br />

cuantas décadas le pue<strong>de</strong>n cambiar<br />

más <strong>de</strong> lo que parece.<br />

Cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> autor que un<br />

r<strong>en</strong>ombrado escritor le puso sobre<br />

la pista <strong>de</strong> escribir libros <strong>de</strong> viajes<br />

y sobre éste d<strong>el</strong> Camino le dijo:<br />

"Mire, abra bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> ojos, airee sus<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong><strong>de</strong>ras, abríguese bi<strong>en</strong> y<br />

échese al <strong>camino</strong>. Madrugue y<br />

retírese pronto, sea afable con las<br />

g<strong>en</strong>tes, respetuoso con las instituciones<br />

tradicionales, humil<strong>de</strong><br />

con todos y brin<strong>de</strong> con vino <strong>de</strong> la<br />

tierra cuantas veces sea m<strong>en</strong>ester".<br />

El autor, a juzgar por lo que<br />

cu<strong>en</strong>ta, así lo hizo y sacó jugo al<br />

arte, la historia, a la gastronomía,<br />

<strong>el</strong> folklore, las tradiciones y las<br />

ley<strong>en</strong>das, pero sobre todo habló y<br />

nos contó <strong>de</strong> personajes reales y<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> por<br />

don<strong>de</strong> pasaba y aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que<br />

como él estaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>camino</strong>,<br />

aunque lo bu<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato es que<br />

esas g<strong>en</strong>tes que se fue <strong>en</strong>contrando<br />

ninguno era realm<strong>en</strong>te peregrino,<br />

eran familias que viajaban<br />

<strong>en</strong> busca <strong>de</strong> un lugar para trabajar,<br />

viajantes que buscaban cli<strong>en</strong>tes<br />

a qui<strong>en</strong>es v<strong>en</strong><strong>de</strong>r algo o<br />

camioneros que van y vi<strong>en</strong><strong>en</strong> y se<br />

extrañan que <strong>en</strong> la mitad d<strong>el</strong> siglo<br />

XX existan qui<strong>en</strong>es recorran<br />

carreteras a pie <strong>en</strong> <strong>el</strong> frío mes <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ero.<br />

En <strong>el</strong>lo radica <strong>en</strong> gran parte <strong>el</strong><br />

interés <strong>de</strong> la reedición <strong>de</strong> este<br />

libro. El comprobar que a comi<strong>en</strong>zo<br />

d<strong>el</strong> Año Santo Compost<strong>el</strong>ana<br />

<strong>de</strong> 1.965 nadie peregrinaba al<br />

estilo tradicional y a bu<strong>en</strong> seguro<br />

que <strong>los</strong> que buscaban la tumba<br />

d<strong>el</strong> apóstol y las gracias jubilares<br />

lo harían <strong>en</strong> coche o <strong>en</strong> tr<strong>en</strong>.<br />

Nuestro itinerario no estaba<br />

<strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> moda: algunos pocos<br />

turistas y <strong>peregrinos</strong> motorizados...<br />

nada que ver con lo que <strong>el</strong><br />

Camino se ha convertido <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

últimos diez años.<br />

El libro es interesante por <strong>el</strong>lo<br />

y porque como <strong>el</strong> propio autor<br />

<strong>de</strong>clara se convierte <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

vagabundo escritor y <strong>el</strong> primer<br />

peregrino que pateó <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong><br />

cabo a rabo <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> Año Santo.<br />

Ello le permitió conocer y compartir<br />

charlas y conocimi<strong>en</strong>tos<br />

con todo tipo <strong>de</strong> personajes, <strong>los</strong><br />

más <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> atípicos y pintorescos,<br />

porque es costumbre <strong>de</strong> estos<br />

autores <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> viajes, y éste<br />

es un claro libro <strong>de</strong> viaje, que no<br />

<strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong>, <strong>el</strong> reproducir diálogos<br />

y com<strong>en</strong>tar situaciones que<br />

no t<strong>en</strong>gan mucho que ver con lo<br />

cotidiano, aunque pueda parecerlo.<br />

Es así como, por ejemplo, hace<br />

viaje con una familia <strong>de</strong> carreteros<br />

-motorizados- que viajan juntos:<br />

padre, madre, hijo, hija y<br />

nieto, éste habido sin haber<br />

matrimonio con un Guardia Civil,<br />

lo que es motivo <strong>de</strong> orgullo para<br />

<strong>los</strong> abu<strong>el</strong>os porque la autoridad,<br />

siempre fue la autoridad...<br />

Áng<strong>el</strong> Luis Barreda<br />

JOSÉ LUIS HERRERA. "La Hechura<br />

d<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago". Círculo<br />

<strong>de</strong> Lectores. Barc<strong>el</strong>ona, 1986.<br />

272 págs.<br />

Esta obra d<strong>el</strong> escritor José<br />

Luis Herrera no es una guía d<strong>el</strong><br />

Camino con indicaciones <strong>de</strong><br />

<strong>camino</strong>s, monum<strong>en</strong>tos y datos<br />

históricos, sino un libro <strong>de</strong> viaje<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> más tradicional s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> la<br />

palabra. Recoge las impresiones,<br />

reflexiones y suger<strong>en</strong>cias que <strong>el</strong><br />

autor percibe <strong>en</strong> su caminar por <strong>el</strong><br />

Camino <strong>de</strong> Santiago <strong>en</strong> <strong>el</strong> verano<br />

<strong>de</strong> 1984.<br />

Estas reflexiones estás escritas<br />

<strong>en</strong> un cast<strong>el</strong>lano recio y firme,<br />

alejado d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje "prêt à porter"<br />

tan <strong>en</strong> uso. Es una d<strong>el</strong>icia<br />

para <strong>el</strong> lector seguir sus ricas <strong>de</strong>scripciones<br />

y re<strong>de</strong>scubrir <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />

palabras casi olvidadas, pero a<br />

jóv<strong>en</strong>es lectores acostumbrados a<br />

la literatura consumista que hoy<br />

se lleve se les pue<strong>de</strong> atragantar<br />

este "cocido" <strong>de</strong> cast<strong>el</strong>lano serio<br />

a<strong>de</strong>rezado con una pizca <strong>de</strong> ironía.<br />

El "apoyo logístico" que <strong>el</strong><br />

autor tuvo <strong>en</strong> su viaje le hizo estar<br />

alejado <strong>de</strong> <strong>los</strong> habituales albergues<br />

humil<strong>de</strong>s que usan <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong>.<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que cada uno<br />

hace <strong>el</strong> Camino como quiere, o<br />

como pue<strong>de</strong>, pero es una lástima<br />

que <strong>el</strong> autor no haya experim<strong>en</strong>tado<br />

esta parte importante <strong>de</strong> la<br />

peregrinación que le hubiera<br />

aportado una experi<strong>en</strong>cia muy<br />

rica y a nosotros unos com<strong>en</strong>tarios<br />

sabrosos.<br />

El libro conti<strong>en</strong>e un prólogo<br />

<strong>de</strong> Lain Entralgo y un apéndice <strong>de</strong><br />

Torr<strong>en</strong>te Ballester. La crónica d<strong>el</strong><br />

viaje ilustrada por fotografías <strong>en</strong><br />

blanco y negro <strong>de</strong> austera b<strong>el</strong>leza.<br />

Es un libro i<strong>de</strong>al para una lectura<br />

10


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

sosegada, sin prisas, como si uno<br />

fuera al paso d<strong>el</strong> autor por las<br />

veredas d<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago.<br />

Es muy interesante para <strong>los</strong> que<br />

han hecho <strong>el</strong> <strong>camino</strong> andando y<br />

que pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar otra forma<br />

<strong>de</strong> ver <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto<br />

<strong>de</strong> vista literario.<br />

José I. Díaz<br />

TONI BENNASAR. "Viaje a Occi<strong>de</strong>nte.<br />

Itinerario mágico por <strong>el</strong><br />

Camino <strong>de</strong> Santiago". Ediciones<br />

Ob<strong>el</strong>isco. Barc<strong>el</strong>ona, 1989. 110<br />

págs.<br />

Raro y precioso nos resulta<br />

<strong>en</strong>contrarnos bajo un título tan al<br />

uso, una tierna y verda<strong>de</strong>ra historia<br />

iniciática <strong>de</strong> ¿dos? Personajes<br />

unidos por <strong>el</strong> Amor y la Peregrinación.<br />

Ambos se van transformando<br />

hasta llegar a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> por<br />

qué <strong>de</strong> su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> peregrinar y <strong>el</strong><br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> su unión.<br />

No están so<strong>los</strong> <strong>en</strong> su Viaje: "El<br />

Maestro Interior" y <strong>el</strong> "G<strong>en</strong>io <strong>de</strong><br />

las Formas" van iluminando su<br />

Camino, planteando preguntas y<br />

respuestas, a veces dici<strong>en</strong>do cosas<br />

hermosísimas que <strong>los</strong> protagonistas<br />

se esfuerzan <strong>en</strong> compartir,<br />

intercambiar e interiorizar. En <strong>el</strong><br />

esfuerzo se va haci<strong>en</strong>do real lo <strong>de</strong><br />

que "la verda<strong>de</strong>ra peregrinación<br />

va por <strong>de</strong>ntro".<br />

Pero ¿<strong>en</strong> verdad son dos o son<br />

sólo dos caras <strong>de</strong> una misma<br />

moneda, sombra y luz, varón y<br />

mujer, 1+1=1?.<br />

Un librito <strong>en</strong>cantador, fuera<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> tópicos que, <strong>en</strong> materia<br />

"mágica" y pseudo-esotérica son<br />

tantos.<br />

Un soplo <strong>de</strong> aire fresco. Para<br />

recordar que "mi<strong>en</strong>tras ansíes la<br />

llegada, serás esclavo d<strong>el</strong> Camino<br />

y <strong>el</strong> Camino es para liberarnos.<br />

Mª Carm<strong>en</strong> Leal<br />

JOSÉ MARÍA TOMÉ LÓPEZ.<br />

"Andando <strong>en</strong> solitario por la<br />

Ruta Jacobea a Santiago <strong>de</strong><br />

Compost<strong>el</strong>a. Diario <strong>de</strong> un peregrino<br />

por <strong>el</strong> <strong>camino</strong> <strong>de</strong> Europa".<br />

IberCaja. Zaragoza, 1989. 135<br />

págs.<br />

El autor, militar <strong>de</strong> profesión,<br />

hizo <strong>en</strong> solitario la peregrinación<br />

a Santiago <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Roncesvalles <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> verano <strong>de</strong> 1987.<br />

El libro no pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser un<br />

estudio histórico-artístico sobre <strong>el</strong><br />

Camino <strong>de</strong> Santiago, ni una Guía<br />

d<strong>el</strong> Camino, ya que no ti<strong>en</strong>e<br />

mapas y las indicaciones <strong>de</strong> tipo<br />

histórico y geográfico son mínimas,<br />

sino <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato d<strong>el</strong> pequeño<br />

acontecer diario <strong>de</strong> un peregrino<br />

jacobeo.<br />

De un modo s<strong>en</strong>cillo y sin<br />

gran<strong>de</strong>s valores literarios <strong>el</strong> libro<br />

cumple la misión <strong>de</strong> recoger <strong>de</strong> un<br />

modo minucioso <strong>los</strong> mil y un<br />

aconteceres diarios <strong>de</strong> un caminante<br />

a Santiago. En este s<strong>en</strong>tido<br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> gran ayuda para<br />

qui<strong>en</strong>es se plantean hacer por primera<br />

vez la peregrinación a Santiago<br />

al proporcionarles multitud<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>talles valiosos para qui<strong>en</strong> no<br />

conoce <strong>los</strong> pequeños secretos <strong>de</strong><br />

un peregrino veterano.<br />

En <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato se <strong>de</strong>scubre <strong>el</strong><br />

carácter disciplinado y constante<br />

d<strong>el</strong> autor que da una visión personal<br />

d<strong>el</strong> Camino como experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un hombre <strong>de</strong> 45 años que se<br />

plantea un reto físico y espiritual.<br />

También conti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> libro un<br />

apéndice con consejos prácticos<br />

para realizar la peregrinación a<br />

Santiago y opiniones d<strong>el</strong> autor<br />

sobre las mejoras que habría que<br />

introducir <strong>en</strong> <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago.<br />

J. L. Barrio<br />

ALEJANDRO ULI BALLAZ. "¿Te<br />

vi<strong>en</strong>es a Santiago?". Edición d<strong>el</strong><br />

Autor. Zaragoza, 1990. 160 págs.<br />

El autor, experto peregrino<br />

jacobeo, ya publicó <strong>en</strong> Zaragoza<br />

<strong>en</strong> 1976 un libro titulado "Herru<br />

Sanctiagu" <strong>en</strong> <strong>el</strong> que r<strong>el</strong>ataba su<br />

primera experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> peregrino<br />

y <strong>de</strong> escritor acerca <strong>de</strong> la peregrinación.<br />

Esta nueva obra aporta las<br />

noveda<strong>de</strong>s que ha sufrido (o disfrutado)<br />

<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> últimos años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>en</strong><br />

1971 realizó su primera peregrinación<br />

cuando <strong>el</strong> Camino era<br />

"otro".<br />

El libro se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos partes:<br />

una breve introducción que<br />

sirve al autor para echar un rápido<br />

vistazo a la historia d<strong>el</strong> <strong>camino</strong> y<br />

para dar una serie <strong>de</strong> consejos <strong>de</strong><br />

carácter g<strong>en</strong>eral, fruto <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia.<br />

En la segunda parte nos<br />

r<strong>el</strong>ata sus recuerdos y experi<strong>en</strong>cias<br />

como peregrino a Santiago.<br />

El libro ti<strong>en</strong>e ese tono <strong>de</strong> sinceridad<br />

que se consigue sólo con<br />

lo auténticam<strong>en</strong>te vivido. Sirvi<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> anticipo <strong>de</strong> lo que pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contrarse a lo largo d<strong>el</strong> <strong>camino</strong><br />

a qui<strong>en</strong> vaya a iniciarlo y a qui<strong>en</strong><br />

ya lo haya hecho le servirá para<br />

revivir y contrastar las propias<br />

experi<strong>en</strong>cias.<br />

Mª Remedios Malmierca<br />

JUAN LUIS MENDIZABAL.<br />

"Apuntes <strong>de</strong> un peregrino". Caja<br />

Guipúzcoa. San Sebastián, 1991.<br />

108 págs.<br />

El autor termina <strong>de</strong> ser jubilado<br />

y como aún conserva <strong>el</strong> frescor<br />

int<strong>el</strong>ectual y manti<strong>en</strong>e intacto <strong>el</strong><br />

ánimo viajero, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> que es un<br />

tiempo espléndido para "hacer <strong>el</strong><br />

Camino", <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> final <strong>de</strong> la primera<br />

y <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo d<strong>el</strong> verano d<strong>el</strong><br />

año 1.989. Mete <strong>en</strong> la mochila<br />

unos lapiceros <strong>de</strong> colores y un<br />

cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> notas y con un amigo<br />

se lanza a la siempre grata av<strong>en</strong>tura<br />

<strong>de</strong> recorrer a pie <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong><br />

Santiago. Lo hace <strong>de</strong>prisa, aunque<br />

andando y si bi<strong>en</strong> es cierto que<br />

<strong>de</strong>dica a las caminatas 24 días,<br />

que es un tiempo para bu<strong>en</strong>os<br />

andarines, no por <strong>el</strong>lo lo hace sin<br />

parar y observar, como mandan <strong>los</strong><br />

cánones d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Fruto <strong>de</strong> esta peregrinación es<br />

un d<strong>el</strong>icioso libro <strong>de</strong> bolsillo con<br />

unos r<strong>el</strong>atos breves, concisos,<br />

t<strong>el</strong>egráficos pero s<strong>en</strong>sibles y perspicaces.<br />

Los escribe a mano con<br />

letra "garabateada" pero clara y<br />

se publica junto con un total <strong>de</strong><br />

37 dibujos <strong>de</strong> acuar<strong>el</strong>as coloristas<br />

y b<strong>el</strong>lísimas, lo que hace <strong>de</strong> este<br />

librito <strong>de</strong> r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> un peregrino<br />

a Santiago una obra ciertam<strong>en</strong>te<br />

d<strong>el</strong>iciosa y que sale a la luz <strong>en</strong><br />

edición limitada y numerada por<br />

lo que no serán muchos <strong>los</strong> que<br />

t<strong>en</strong>drán la oportunidad <strong>de</strong> conocerla,<br />

aunque merezca ciertam<strong>en</strong>te<br />

la p<strong>en</strong>a como una aportación<br />

<strong>de</strong> bu<strong>en</strong> gusto <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

que <strong>el</strong> Camino no era aún masa y<br />

consumismo y permitía viajar a<br />

ritmo <strong>de</strong> otros tiempos.<br />

Medi -así se hace llamar <strong>el</strong><br />

autor d<strong>el</strong> librito- es un hombre<br />

clásico que prefiere <strong>el</strong> gótico <strong>de</strong> la<br />

Catedral <strong>de</strong> León al apostolado <strong>de</strong><br />

la Virg<strong>en</strong> d<strong>el</strong> Camino que esculpió<br />

Subirach. Todavía asiste a esc<strong>en</strong>as<br />

que se han perdido <strong>en</strong> pocos años<br />

como aqu<strong>el</strong>la que nos r<strong>el</strong>ata <strong>en</strong> la<br />

Maragatería <strong>de</strong> un hombre que<br />

hace <strong>de</strong> todo <strong>en</strong> la iglesia d<strong>el</strong> pueblo...,<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>cir misa; porque es<br />

sacristán, <strong>en</strong>terrador y campanero<br />

y le ofrece un concierto <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos<br />

toques <strong>de</strong> campana: a<br />

<strong>en</strong>tierro, fuego, torm<strong>en</strong>ta, alegría...,<br />

<strong>el</strong> sonido lo hace con dos<br />

cucharas <strong>en</strong> la mesa d<strong>el</strong> hostal, <strong>en</strong><br />

la torre han <strong>de</strong>saparecido las<br />

campanas.<br />

Esas mismas g<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Camino<br />

que al llegar a Galicia y con<br />

refer<strong>en</strong>cia a las mujeres las<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra trabajadoras -codo a<br />

codo con <strong>el</strong> hombre más las tareas<br />

<strong>de</strong> la casa- <strong>en</strong> un trabajo a<br />

veces <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia "con un par<br />

<strong>de</strong> cabras y una oveja hemos visto<br />

a varias mujeres vestidas <strong>de</strong><br />

negro, pastoreando, y nos hemos<br />

preguntado si <strong>en</strong> Galicia hay tantas<br />

viudas...".<br />

El r<strong>el</strong>ato, que como hemos<br />

dicho aporta como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciador<br />

<strong>los</strong> dibujos a acuar<strong>el</strong>a<br />

<strong>en</strong> casi la mitad <strong>de</strong> sus páginas,<br />

11


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

trata <strong>los</strong> temas clásicos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>peregrinos</strong> y así habla <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

perros a <strong>los</strong> que no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>de</strong>masiado b<strong>el</strong>icosos pero sí muy<br />

fastidiosos; todavía <strong>el</strong> <strong>camino</strong> se<br />

hace <strong>en</strong> una gran parte por carretera<br />

y reconoce que "dan miedo<br />

<strong>los</strong> camiones y coches que circulan<br />

a toda v<strong>el</strong>ocidad".<br />

Le llama la at<strong>en</strong>ción no sólo <strong>el</strong><br />

arte y la soledad <strong>en</strong> que se han<br />

quedado algunos pueb<strong>los</strong>, sino<br />

también <strong>el</strong> progreso <strong>de</strong> otros<br />

como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> B<strong>el</strong>orado <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong> dice: "pueblo <strong>de</strong>dicado a la<br />

fabricación <strong>de</strong> toda clase <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>das<br />

<strong>de</strong> vestir t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> cuero y<br />

la pi<strong>el</strong> como materia base, anuncios<br />

mo<strong>de</strong>rnos y hasta <strong>de</strong>sfile <strong>de</strong><br />

mod<strong>el</strong>os. Todo un poco USA".<br />

En <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>el</strong><br />

autor recorre <strong>el</strong> <strong>camino</strong> se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con pocos <strong>peregrinos</strong> y<br />

casi todos extranjeros y así <strong>en</strong>tre<br />

otros r<strong>el</strong>atos cu<strong>en</strong>ta sobre un<br />

matrimonio francés <strong>de</strong> 67 años<br />

que dice llevan todo un mundo <strong>en</strong><br />

la mochila... ¡hasta una ti<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

campaña! para usarla cuando no<br />

hay albergues y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que dormir<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo. También <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

un holandés que hace la ruta al<br />

revés.<br />

La frase final resume su peregrinación:<br />

"Cansados <strong>los</strong> pies saludamos<br />

y abrazamos al Señor<br />

Santiago. En su conjunto ha sido<br />

un bu<strong>en</strong> viaje. Misa, confesión y a<br />

casa.".<br />

A.L. Barreda<br />

VALENTÍN REDÍN FLAMARIQUE.<br />

"Viaje a Poni<strong>en</strong>te. Un r<strong>el</strong>ato esotérico<br />

para <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago".<br />

Edición d<strong>el</strong> Autor. Pamplona,<br />

1991. 315 págs. (Dibujos a color <strong>de</strong><br />

J. D. Iradier y prólogo <strong>de</strong> J. R. Corpas)<br />

Exist<strong>en</strong> pocas nov<strong>el</strong>as cuya<br />

acción transcurra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong><br />

Santiago y, sin embargo, parece<br />

extraño que un tema tan rico<br />

ap<strong>en</strong>as haya <strong>de</strong>spertado <strong>el</strong> interés<br />

<strong>de</strong> nuestros narradores. No ha<br />

sido así, afortunadam<strong>en</strong>te, con <strong>el</strong><br />

pamplonés Val<strong>en</strong>tín Redín.<br />

El Camino es <strong>el</strong> protagonista<br />

principal <strong>de</strong> su "Viaje a poni<strong>en</strong>te".<br />

La Ruta Jacobea es la espina dorsal<br />

<strong>de</strong> la nov<strong>el</strong>a, t<strong>el</strong>ón <strong>de</strong> fondo<br />

omnipres<strong>en</strong>te tras personajes y<br />

circunstancias. Redín construye<br />

su historia con pequeños fragm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> dos o tres páginas,<br />

<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te plásticos, que forman<br />

como esc<strong>en</strong>as bi<strong>en</strong> d<strong>el</strong>imitadas<br />

<strong>de</strong> un gran retablo románico.<br />

R<strong>el</strong>ato lineal, situaciones s<strong>en</strong>cillas,<br />

escritura apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

fácil, van armando una narración<br />

apasionante y <strong>de</strong> una frescura<br />

subyugante que se agra<strong>de</strong>ce <strong>en</strong><br />

estos tiempos <strong>de</strong> nov<strong>el</strong>as recargadas<br />

<strong>de</strong> na<strong>de</strong>rías. En "Viaje a<br />

poni<strong>en</strong>te" todo es fluido y natural,<br />

como <strong>de</strong>bía ser <strong>el</strong> propio Camino<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII, que es cuando sus<br />

protagonistas lo recorr<strong>en</strong>.<br />

Si como <strong>de</strong>cía St<strong>en</strong>dhal toda<br />

nov<strong>el</strong>a es un espejo que se pasea<br />

por la calle, <strong>el</strong> espejo <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>tín<br />

Redín ti<strong>en</strong>e una afinidad especial<br />

por captar lo heterodoxo y a <strong>los</strong><br />

heterodoxos que <strong>de</strong>ambulan por<br />

<strong>el</strong> Camino (lo advierte <strong>el</strong> autor <strong>en</strong><br />

portada: "Un r<strong>el</strong>ato esotérico para<br />

<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago"), costando<br />

<strong>en</strong> ocasiones <strong>en</strong>contrar dos<br />

ortodoxos juntos.<br />

Ni que <strong>de</strong>cir ti<strong>en</strong>e que la<br />

nov<strong>el</strong>a, ya <strong>de</strong> por sí <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ida,<br />

resulta am<strong>en</strong>ísima para <strong>los</strong> que<br />

conoc<strong>en</strong> <strong>el</strong> Camino, pues sin duda<br />

que <strong>en</strong>contrarán <strong>en</strong> <strong>el</strong>la diversos<br />

"guiños" jacobeos con <strong>los</strong> que <strong>el</strong><br />

autor salpica su narración.<br />

J. Cobreros<br />

JULIO FEO/ABELARDO MORALE-<br />

JO/CASIMIRO TORRES. "Liber<br />

Sancti Jacobi. Co<strong>de</strong>x Calixtinus".<br />

Reedición facsímil preparada por<br />

José Carro Otero. Xunta <strong>de</strong> Galicia.<br />

Pontevedra, 1992. 640 págs.<br />

Por iniciativa <strong>de</strong> la Xunta <strong>de</strong><br />

Galicia vio la luz esta magnífica<br />

reedición facsímil <strong>de</strong> la traducción<br />

cast<strong>el</strong>lana <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> Có<strong>de</strong>x<br />

Calixtinus que <strong>en</strong> 1951 publicara<br />

<strong>el</strong> Instituto Padre Sarmi<strong>en</strong>to y que<br />

es la única versión cast<strong>el</strong>lana<br />

completa que existe d<strong>el</strong> famoso<br />

códice.<br />

La traducción sigue fi<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te<br />

la estructura d<strong>el</strong> Có<strong>de</strong>x y se distribuye<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> tradicionales 5 libros y<br />

<strong>los</strong> apéndices. El primer libro, que<br />

ocupa más <strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong> la obra,<br />

conti<strong>en</strong>e sermones y textos muy<br />

actuales para misas con <strong>peregrinos</strong><br />

<strong>en</strong> la catedral <strong>de</strong> Santiago.<br />

El libro segundo conti<strong>en</strong>e la<br />

colección <strong>de</strong> 22 milagros atribuidos<br />

a Santiago, un tema <strong>de</strong> gran<br />

importancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la<br />

peregrinación. Tras <strong>el</strong> libro III,<br />

<strong>de</strong>dicado a la traslación d<strong>el</strong> apóstol,<br />

vi<strong>en</strong>e la historia <strong>de</strong> Turpin, que<br />

ocupa <strong>el</strong> libro IV. Finalm<strong>en</strong>te, está<br />

<strong>el</strong> libro V que es <strong>el</strong> más conocido<br />

d<strong>el</strong> Có<strong>de</strong>x. En <strong>el</strong> apéndice se recog<strong>en</strong><br />

cuatro milagros más y otras<br />

oraciones.<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que ésta no es una<br />

obra para <strong>el</strong> gran público ya que<br />

por su temática y ext<strong>en</strong>sión es<br />

más tema <strong>de</strong> estudiosos que <strong>de</strong><br />

simples curiosos, pero es innegable<br />

que repres<strong>en</strong>ta una gran aportación<br />

al poner <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> todos<br />

<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido íntegro d<strong>el</strong> Có<strong>de</strong>x.<br />

Hay que f<strong>el</strong>icitar a la Xunta <strong>de</strong><br />

Galicia por este magnífico trabajo<br />

y, <strong>en</strong> especial, al responsable <strong>de</strong> la<br />

edición, D. José Carro Otero. La<br />

<strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación d<strong>el</strong> libro es bastante<br />

pobre y conti<strong>en</strong>e 8 láminas a<br />

color reproduci<strong>en</strong>do algunas páginas<br />

d<strong>el</strong> códice.<br />

José Luis Barrio<br />

ALBERTO M. LUCAS FRANCO.<br />

"D<strong>el</strong> quirófano a Santiago. Diario<br />

<strong>de</strong> un peregrino". Edición d<strong>el</strong><br />

Autor impresa por Hispagraphis.<br />

Madrid, 1992. 127 págs.<br />

El autor, tras un grave acci<strong>de</strong>nte<br />

automovilístico y una larga<br />

recuperación, hace promesa <strong>de</strong><br />

visitar la tumba d<strong>el</strong> apóstol. En<br />

este libro r<strong>el</strong>ata <strong>el</strong> testimonio personal<br />

<strong>de</strong> su peregrinación con una<br />

excesiva profusión <strong>de</strong> datos y <strong>en</strong><br />

un estilo al uso <strong>de</strong> lo que son<br />

estos libros-diario cada vez más<br />

frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la bibliografía jacobea.<br />

Todo <strong>el</strong>lo acompañado <strong>de</strong><br />

una visión muy personal sobre lo<br />

que <strong>el</strong> Camino es y lo que, a su<br />

juicio, <strong>de</strong>biera ser. La narración es<br />

<strong>de</strong>nsa por <strong>el</strong> afán d<strong>el</strong> autor <strong>de</strong><br />

contarnos hasta <strong>los</strong> <strong>de</strong>talles más<br />

pequeños <strong>de</strong> sus más <strong>de</strong> tres<br />

semanas <strong>de</strong> peregrinar. Todos<br />

estos <strong>de</strong>talles tan <strong>en</strong>trañables<br />

para <strong>el</strong> peregrino, aunque para <strong>los</strong><br />

observadores aj<strong>en</strong>os puedan parecer<br />

prolijos.<br />

Al editar esta obra, Lucas<br />

Franco realiza una reflexión personal<br />

sobre su peregrinar y <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

sus compañeros <strong>de</strong> caminata <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que <strong>el</strong> Camino es <strong>el</strong> gran protagonista.<br />

Francisco García Mascar<strong>el</strong>l<br />

NICOLAS ALBANI. "Viaje <strong>de</strong><br />

Nápoles a Santiago <strong>de</strong> Galicia".<br />

Consorcio <strong>de</strong> Santiago-Edilán.<br />

Madrid, 1993. 290 págs y 21 láminas<br />

<strong>de</strong> dibujo <strong>en</strong> reproducción facsímil.<br />

Esta obra forma parte <strong>de</strong> la<br />

llamada literatura <strong>de</strong> viajes compost<strong>el</strong>ana,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong>la Nicolás Albani<br />

<strong>de</strong>scribe su peregrinación a Santiago<br />

a través <strong>de</strong> Italia, Francia,<br />

España y Portugal, recorri<strong>en</strong>do un<br />

itinerario un tanto peculiar y poco<br />

corri<strong>en</strong>te.<br />

El manuscrito <strong>de</strong> esta obra se<br />

<strong>de</strong>scubrió a principios <strong>de</strong> <strong>los</strong> años<br />

80 y se dio a conocer con ocasión<br />

d<strong>el</strong> Congreso que tuvo lugar <strong>en</strong><br />

Perugia <strong>en</strong> 1983 sobre "El peregrinaggio<br />

a Santiago <strong>de</strong> Compost<strong>el</strong>a<br />

e la letteratura jacopea", <strong>en</strong> la<br />

actualidad está <strong>de</strong>positado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

archivo d<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Italiano di<br />

Studi Compost<strong>el</strong>lani <strong>de</strong> Perugia.<br />

La narración es un clásico<br />

diario <strong>de</strong> peregrino, dividido por<br />

días indicando <strong>los</strong> albergues <strong>en</strong><br />

que pernocta, <strong>de</strong>tallando claram<strong>en</strong>te<br />

las distancias recorridas y<br />

las que faltan hasta alguna ciu-<br />

12


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

dad importante, así como <strong>los</strong> santuarios<br />

y <strong>de</strong>vociones con <strong>los</strong> que<br />

hay que cumplir, y las av<strong>en</strong>turas<br />

que le suce<strong>de</strong>n, utilizando un l<strong>en</strong>guaje<br />

llano <strong>de</strong> tipo coloquial.<br />

La datación d<strong>el</strong> texto es problemática,<br />

Albani <strong>de</strong>ja claro que<br />

<strong>el</strong> viaje fue d<strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />

1743 al 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1745,<br />

parece ser que la redacción d<strong>el</strong><br />

texto es posterior, hecha a partir<br />

<strong>de</strong> las notas que fue recogi<strong>en</strong>do a<br />

lo largo d<strong>el</strong> viaje que <strong>de</strong>spués son<br />

or<strong>de</strong>nadas y van tomando cuerpo<br />

con más tiempo.<br />

En esta obra es muy importante<br />

la aportación iconográfica,<br />

diez acuar<strong>el</strong>as r<strong>el</strong>atan av<strong>en</strong>turas<br />

<strong>de</strong> Albani, cinco dibujos <strong>de</strong> la<br />

Santa Casa <strong>de</strong> Loreto y seis grabados<br />

<strong>de</strong> las principales ciuda<strong>de</strong>s y<br />

santuarios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se <strong>de</strong>tuvo.<br />

En <strong>el</strong> prólogo <strong>de</strong> la obra, <strong>el</strong><br />

profesor Paolo G. Caucci realiza<br />

un minucioso y magnífico análisis<br />

d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato. Parte <strong>de</strong> cinco puntos<br />

es<strong>en</strong>ciales y comunes <strong>en</strong> la literatura<br />

<strong>de</strong> viajes jacobea: la <strong>de</strong>scripción<br />

d<strong>el</strong> itinerario, la indicación<br />

<strong>de</strong> etapas y hospitales, la <strong>en</strong>umeración<br />

<strong>de</strong> r<strong>el</strong>iquias y santos que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran y que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser visitados,<br />

la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la ciudad<br />

y <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> Santiago y por<br />

último, las impresiones, juicios y<br />

recuerdos personales d<strong>el</strong> autor.<br />

Está cuidadosam<strong>en</strong>te editada<br />

conjuntam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> italiano y cast<strong>el</strong>lano,<br />

la traducción es obra <strong>de</strong><br />

Isab<strong>el</strong> González. Acompaña al<br />

texto una carpeta con 21láminas<br />

que reproduc<strong>en</strong> <strong>los</strong> dibujos, acuar<strong>el</strong>as<br />

y grabados que acompañaban<br />

al manuscrito.<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales atractivos<br />

<strong>de</strong> esta obra es <strong>el</strong> ser testimonio<br />

d<strong>el</strong> peregrinaje <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XVIII, <strong>de</strong>mostrando que <strong>en</strong> "<strong>el</strong> siglo<br />

<strong>de</strong> las luces" aún seguía viva la<br />

i<strong>de</strong>a d<strong>el</strong> peregrinaje y la hospitalidad,<br />

aunque ya no sea con la fuerza<br />

que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> la Edad Media.<br />

Olga Blanco<br />

FRANCISCO LIMIA GARDÓN/<br />

FRAY DAMIÁN MARÍA YÁÑEZ<br />

NEIRA. "San Famiano. Un alemán,<br />

cisterci<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Oseira,<br />

peregrino <strong>en</strong> Compost<strong>el</strong>a".<br />

Colección Sempre no Camiño.<br />

Hércules <strong>de</strong> Ediciones y S.A. <strong>de</strong><br />

Xestión do Plan Xacobeo. Coruña,<br />

1993. 92 págs.<br />

De <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> muchos libros<br />

que la Xunta <strong>de</strong> Galicia editó<br />

durante todo <strong>el</strong> Año Santo <strong>de</strong><br />

1993, éste es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> más interesantes<br />

y curiosos. El principal<br />

objetivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores es rescatar<br />

d<strong>el</strong> olvido a un santo, pues tal<br />

condición no siempre conlleva<br />

una recíproca gloria terr<strong>en</strong>a. Se<br />

trata d<strong>el</strong> bu<strong>en</strong>o <strong>de</strong> San Famiano,<br />

monje bernardo que fue <strong>de</strong> Oseira,<br />

hoy <strong>en</strong>terrado y v<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> la<br />

localidad toscana <strong>de</strong> Gallese.<br />

Por ser Famiano alemán <strong>de</strong><br />

Colonia, hijo d<strong>el</strong> siglo XII y <strong>de</strong> un<br />

tal Gotescalco, como <strong>el</strong> obispo<br />

aqu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Le Puy, ya se le pue<strong>de</strong><br />

suponer como candidato a peregrino.<br />

Y así fue <strong>en</strong> grado sumo,<br />

pues no cont<strong>en</strong>to con visitar<br />

Roma y numerosos santuarios italianos<br />

durante siete años, hacia<br />

1115 se <strong>en</strong>caminó a Compost<strong>el</strong>a<br />

para abrazar al apóstol, y <strong>de</strong>spués,<br />

<strong>de</strong>seando concluir las tres gran<strong>de</strong>s<br />

clásicas <strong>de</strong> su época, también<br />

como palmero a Jerusalén.<br />

Al parecer, <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> reinos<br />

y naciones que conoció mi<strong>en</strong>tras<br />

iba <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>los</strong> lugares sagrados,<br />

fue Galicia <strong>el</strong> que <strong>en</strong> verdad había<br />

emb<strong>el</strong>esado su inquieto espíritu:<br />

primero como eremita y más<br />

tar<strong>de</strong> como monje d<strong>el</strong> Císter <strong>en</strong><br />

Oseira, a <strong>el</strong>la regresó para establecerse.<br />

Más quiso <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino<br />

que, <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> marcha hacia<br />

Roma, muriese <strong>en</strong> Italia <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> realizar varios milagros.<br />

El ágil r<strong>el</strong>ato biográfico es<br />

complem<strong>en</strong>tado, siempre <strong>en</strong> un<br />

marco <strong>de</strong> notable rigor docum<strong>en</strong>tal<br />

- aunque <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>cillez<br />

d<strong>el</strong> texto -, por un capítulo <strong>de</strong>dicado<br />

al culto que se le profesa <strong>en</strong><br />

Galicia, c<strong>en</strong>trado, lógicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

Oseira. Asimismo, se nos muestra<br />

un breve repertorio iconográfico<br />

d<strong>el</strong> santo, siempre repres<strong>en</strong>tado<br />

con <strong>los</strong> hábitos <strong>de</strong> su or<strong>de</strong>n y <strong>los</strong><br />

atributos <strong>de</strong> un peregrino compost<strong>el</strong>ano<br />

(bordón, conchas).<br />

Que<strong>de</strong> pues distinguido, con un<br />

puesto <strong>de</strong> honor, <strong>en</strong> la nutrida<br />

sociedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> santos jacobitas.<br />

Antón Pombo<br />

MANUEL MANDIANES CASTRO.<br />

"Peregrino a Santiago. Viaje al<br />

fin d<strong>el</strong> mundo". Editorial Rons<strong>el</strong>.<br />

Barc<strong>el</strong>ona, 1993. 188 págs.<br />

Terminar <strong>de</strong> leer este libro<br />

produce cierto alivio. Según van<br />

pasando las páginas se van acumulando<br />

tal cantidad <strong>de</strong> ¿<strong>de</strong>spropósitos?,<br />

acríticam<strong>en</strong>te aceptados,<br />

que <strong>el</strong> lector no llega a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

casi nada. Por ejemplo, que <strong>el</strong><br />

autor, que se pres<strong>en</strong>ta como Doctor<br />

<strong>en</strong> Teología Católica, afirme,<br />

sin rubor ni <strong>de</strong>scompostura, que<br />

"Santiago es la suplantación <strong>de</strong><br />

Cástor y Pólux, la cristianización<br />

<strong>de</strong> Roldán, d<strong>el</strong> Cid y, <strong>de</strong> alguna<br />

manera, <strong>de</strong> Apolo" (p. 185). Sin<br />

más argum<strong>en</strong>tación. La misma<br />

cantin<strong>el</strong>a igual <strong>de</strong> gratuita.<br />

Con todo, hay que agra<strong>de</strong>cer<br />

al autor que una vez por todas<br />

hayan quedado sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

explicadas las razones por las que<br />

<strong>los</strong> gallegos son poco <strong>de</strong>votos d<strong>el</strong><br />

Apóstol. Hélas aquí: "Los autores<br />

v<strong>en</strong> una cierta rivalidad <strong>en</strong>tre las<br />

romerías <strong>de</strong> San Andrés (<strong>de</strong> Teixido)<br />

y <strong>de</strong> Santiago; ésta sería la <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> caballeros, aqu<strong>el</strong>la la d<strong>el</strong> pueblo.<br />

Santiago es la invasión <strong>de</strong> lo<br />

aj<strong>en</strong>o <strong>en</strong> Galicia... repres<strong>en</strong>ta lo<br />

oficial y la ortodoxia" (p. 148).<br />

Nadie se había atrevido a afirmar<br />

tan claro que lo <strong>de</strong> Santiago para<br />

Galicia no pasa <strong>de</strong> ser una "romería".<br />

La primera parte, <strong>en</strong>tre llamadas<br />

a lo interior, a la naturaleza, al<br />

homo viator, con mucho aparato<br />

bibliográfico, recoge algunos testimonios<br />

<strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong> que, sin<br />

ser nada excepcional, repres<strong>en</strong>tan<br />

lo único interesante.<br />

El objetivo, "pres<strong>en</strong>tar la<br />

peregrinación con <strong>de</strong>sarraigo y <strong>el</strong><br />

<strong>camino</strong> como metáfora <strong>de</strong> la<br />

vida", parece haber <strong>de</strong>sbordado al<br />

autor. Aunque esto no sea obstáculo<br />

para que <strong>el</strong> libro se v<strong>en</strong>da a<br />

un precio bastante alto.<br />

Vic<strong>en</strong>te Malabia<br />

FRANCISCO JAVIER OCAÑA<br />

EIROA. "Soñar <strong>en</strong> Roncesvalles".<br />

Xunta <strong>de</strong> Galicia. Santiago <strong>de</strong><br />

Compost<strong>el</strong>a, 1995. 85 págs.<br />

Francisco Javier Ocaña Eiroa,<br />

nos propone con "Soñar <strong>en</strong> Roncesvalles"<br />

una poética y personal<br />

recreación <strong>de</strong> la ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong> Carlomagno<br />

y la batalla <strong>de</strong> Roncesvalles<br />

que narra la Historia o<br />

Crónica <strong>de</strong> Turpín <strong>en</strong> <strong>el</strong> Liber<br />

Sancti Jacobi. El libro está dividido<br />

<strong>en</strong> XIV capítu<strong>los</strong> y traducido al<br />

gallego por Manu<strong>el</strong> Vidal Villaver<strong>de</strong>.<br />

Su brevedad invita a leerlo<br />

más <strong>de</strong> una vez y a r<strong>el</strong>eer a continuación<br />

<strong>el</strong> viejo r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong> la Historia<br />

<strong>de</strong> Turpín para zambullirse<br />

<strong>en</strong> la ley<strong>en</strong>da d<strong>el</strong> gran Carlomagno<br />

y sus caballeros.<br />

Al caer la noche, un peregrino<br />

asci<strong>en</strong><strong>de</strong> por <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Roncesvalles<br />

mi<strong>en</strong>tras una pres<strong>en</strong>cia etérea<br />

contempla con curiosidad la<br />

difícil asc<strong>en</strong>sión; es <strong>el</strong> espíritu <strong>de</strong><br />

Carlomagno que vaga por aqu<strong>el</strong><strong>los</strong><br />

parajes <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

espíritus <strong>de</strong> <strong>los</strong> caballeros que allí<br />

murieron <strong>en</strong> la batalla <strong>de</strong> Roncesvalles.<br />

Exhausto, <strong>el</strong> peregrino al<br />

llegar a la cumbre <strong>de</strong> Ibañeta se<br />

duerme. En <strong>el</strong> sueño su espíritu<br />

abandona su cuerpo y <strong>en</strong>tabla<br />

conversación con <strong>el</strong> espíritu d<strong>el</strong><br />

Emperador, a qui<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ata la historia<br />

d<strong>el</strong> peregrino. Una historia<br />

que, al igual que la d<strong>el</strong> propio<br />

Carlomagno, está hecha <strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>de</strong> amor y <strong>de</strong> dolor por la<br />

pérdida <strong>de</strong> <strong>los</strong> seres más queridos<br />

- <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> caminante la<br />

muerte <strong>de</strong> su mujer e hija y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> Carlomagno <strong>de</strong> sus caballeros<br />

más nobles -, y una historia que<br />

ti<strong>en</strong>e como t<strong>el</strong>ón <strong>de</strong> fondo <strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago<br />

y, <strong>en</strong> él, <strong>de</strong> la "f<strong>el</strong>icidad<br />

jacobea".<br />

Tras la muerte <strong>de</strong> su familia,<br />

<strong>el</strong> peregrino "poco a poco empezó<br />

a per<strong>de</strong>r la conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su personalidad,<br />

<strong>de</strong> su cuidado". Así,<br />

<strong>de</strong>ambulando un día por las calles<br />

<strong>de</strong> su ciudad <strong>en</strong>contró una flecha<br />

amarilla y la siguió. Sigui<strong>en</strong>do<br />

estas flechas, su Vía Láctea, y aún<br />

sin conocer su dirección, empezó<br />

su peregrinación; caminaba <strong>de</strong> día<br />

y <strong>de</strong> noche dormía bajo las estre-<br />

13


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

llas. Al poco tiempo, sin embargo,<br />

<strong>en</strong>fermó y ya moribundo fue recogido<br />

y asistido, como <strong>en</strong> la mejor<br />

tradición <strong>de</strong> la hospitalidad santiaguista,<br />

por un matrimonio <strong>de</strong><br />

ancianos, qui<strong>en</strong>es le darán un<br />

sombrero y unas botas para caminar.<br />

El<strong>los</strong> le <strong>de</strong>sv<strong>el</strong>arán también <strong>el</strong><br />

significado <strong>de</strong> esas misteriosas<br />

flechas amarillas que seguía y le<br />

contarán la historia d<strong>el</strong> rey <strong>de</strong><br />

Aquitania, don Gaiferos, que<br />

abandonó todo y peregrinó a la<br />

tumba d<strong>el</strong> apóstol Santiago, a<br />

qui<strong>en</strong> pidió que le llevara consigo<br />

a compartir la gloria eterna. El<br />

peregrino <strong>de</strong>scubre <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong><br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> su caminar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

que su <strong>de</strong>stino era <strong>el</strong> <strong>de</strong> don<br />

Gaiferos: llegar a Compost<strong>el</strong>a<br />

para pedir al santo su reunión con<br />

su esposa e hija.<br />

Llegado su turno, <strong>el</strong> espíritu<br />

<strong>de</strong> Carlomagno rememora a su<br />

vez la historia d<strong>el</strong> rey <strong>de</strong> <strong>los</strong> francos:<br />

su visión <strong>de</strong> la vía láctea, la<br />

aparición <strong>en</strong> sueños <strong>de</strong> Santiago y<br />

su ida a Galicia a liberar su sepulcro<br />

y <strong>el</strong> <strong>camino</strong> a que a él conducía;<br />

sus batallas contra <strong>los</strong><br />

sarrac<strong>en</strong>os <strong>en</strong> España y la traición<br />

<strong>de</strong> Gan<strong>el</strong>ón que llevó a la muerte<br />

<strong>en</strong> Roncesvalles, <strong>en</strong>tre otros caballeros,<br />

<strong>de</strong> su sobrino Roldán. A<br />

<strong>el</strong><strong>los</strong> les había prometido hacerles<br />

compañía hasta <strong>el</strong> día <strong>de</strong> la Resurrección<br />

<strong>en</strong> que todos se volverían<br />

a <strong>en</strong>contrar. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces su<br />

misión era perpetuar la memoria<br />

d<strong>el</strong> Emperador, primer peregrino a<br />

Santiago y libertador <strong>de</strong> su Camino,<br />

y contar a <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong> <strong>los</strong><br />

hechos que acontecieron <strong>en</strong> ese<br />

santo lugar, don<strong>de</strong> por primera<br />

vez se rezó <strong>en</strong> <strong>el</strong> Camino. Con esta<br />

historia <strong>el</strong> peregrino <strong>de</strong>spierta a la<br />

mañana sigui<strong>en</strong>te transformado y<br />

reconfortado <strong>en</strong> su interior, peregrino<br />

"que ahora recorrería la ruta<br />

d<strong>el</strong> Emperador como p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

sus pecados <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> la f<strong>el</strong>icidad<br />

jacobea".<br />

Ana B<strong>el</strong>én <strong>de</strong> <strong>los</strong> Toyos<br />

JEAN-YVES GRÉGOIRE. "Camino<br />

<strong>de</strong> las Estr<strong>el</strong>las. En ruta hacia<br />

Santiago". Fundación Hullera<br />

Vasco-Leonesa. Bilbao, 1998. 157<br />

págs.<br />

Ediciones Encu<strong>en</strong>tro S.A. es la<br />

editorial que ha reeditado este<br />

texto escrito por Jean-Yves Grégoire,<br />

autor también <strong>de</strong> las fotografías,<br />

cuyo título original es "Le<br />

chemin <strong>de</strong>s étoiles" editado <strong>en</strong><br />

1998 por Randonnées Pyrénénnes<br />

S.A. Esta reedición se ha hecho<br />

expresam<strong>en</strong>te para la Fundación<br />

Hullera Vasco-Leonesa. Consta <strong>de</strong><br />

157 páginas y ha sido traducida<br />

d<strong>el</strong> original por José Luís Sánchez<br />

Silva.<br />

Durante <strong>los</strong> últimos años se<br />

han publicado un <strong>el</strong>evado número<br />

<strong>de</strong> libros <strong>de</strong> <strong>los</strong> que pudiéramos<br />

llamar "r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong>". En<br />

la mayoría <strong>de</strong> las ocasiones se<br />

trata <strong>de</strong> contar por activa y pasiva<br />

las mismas historias, <strong>los</strong> mismos<br />

recorridos y parecidas<br />

anécdotas y viv<strong>en</strong>cias, pocos r<strong>el</strong>atos<br />

nos aportan algo novedoso y<br />

realm<strong>en</strong>te interesante a la larga<br />

historia <strong>de</strong> las experi<strong>en</strong>cias que<br />

vivieron <strong>los</strong> que peregrinan a<br />

Compost<strong>el</strong>a y que lo <strong>de</strong>jaron plasmado<br />

para conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro.<br />

De vez <strong>en</strong> cuando, surg<strong>en</strong><br />

algunas noveda<strong>de</strong>s que obligan a<br />

prestar un poco más <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

al libro publicado. El que hoy traemos<br />

a nuestras páginas es uno<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> y no es por <strong>el</strong> texto que<br />

Jean-Yves Grégoire nos aporta <strong>de</strong><br />

su experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> caminante realizada<br />

durante <strong>el</strong> año 1995, sino<br />

las fotografías, algunas realm<strong>en</strong>te<br />

b<strong>el</strong>las, que realizó <strong>de</strong> las tierras y<br />

paisajes que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Saint Jean Pied<br />

<strong>de</strong> Port a Finisterre plasmó <strong>en</strong> su<br />

cámara fotográfica y que se convierte<br />

así <strong>en</strong> lo más interesante<br />

d<strong>el</strong> libro.<br />

No <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser triste que <strong>los</strong><br />

que p<strong>en</strong>samos que lo más interesante<br />

<strong>de</strong> un libro era lo que se<br />

contaba hayamos pasado a ver<br />

como últimam<strong>en</strong>te lo más <strong>de</strong>stacado<br />

es <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> las ilustraciones.<br />

En esta ocasión, a<strong>de</strong>más,<br />

como s<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> originalidad no<br />

aparec<strong>en</strong> monum<strong>en</strong>tos, ni piedras<br />

cinc<strong>el</strong>adas, ni paisajes urbanos, ni<br />

casas solariegas... El autor a través<br />

<strong>de</strong> 152 fotografías nos <strong>en</strong>seña<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> paisaje: las<br />

montañas <strong>de</strong> Navarra, <strong>los</strong> viñedos<br />

<strong>de</strong> Rioja, las llanuras <strong>de</strong> Castilla,<br />

<strong>los</strong> ríos <strong>de</strong> León, las corredoiras <strong>de</strong><br />

Galicia y <strong>el</strong> mar <strong>de</strong> Finisterre.<br />

A<strong>de</strong>más, este libro recoge <strong>el</strong><br />

novedoso sistema <strong>de</strong> reeditar un<br />

libro Jacobeo que sirve como<br />

regalo para <strong>los</strong> accionistas <strong>de</strong> una<br />

gran empresa comercial, <strong>en</strong> este<br />

caso, para la Fundación Hullera<br />

Vasco-Leonesa.<br />

LAB Ferrer<br />

KLAUS HERBERS/MANUEL SAN-<br />

TOS NOIA. "Liber Sancti Jacobi<br />

Co<strong>de</strong>x Calixtinus" (Transcripción<br />

a partir d<strong>el</strong> códice original). Xunta<br />

<strong>de</strong> Galicia. Coruña, 1998. 337<br />

págs.<br />

Es un hermoso volum<strong>en</strong> y <strong>de</strong><br />

un modo un tanto especial vio la<br />

luz <strong>de</strong> la divulgación <strong>en</strong> <strong>el</strong> Año<br />

Santo Jacobeo <strong>de</strong> 1999, <strong>el</strong> "Liber<br />

Sancti Jacobi Có<strong>de</strong>x Calixtinus".<br />

Se trata <strong>de</strong> las transcripción ci<strong>en</strong>tífica<br />

(por supuesto <strong>en</strong> latín) a<br />

nuestra letra impresa <strong>de</strong> uso y<br />

lectura g<strong>en</strong>eral, que hoy utilizamos<br />

<strong>en</strong> cualquier libro, <strong>de</strong> texto<br />

original d<strong>el</strong> citado Códice. Se<br />

ofrece <strong>en</strong> un tomo <strong>de</strong> 21 por 33<br />

c<strong>en</strong>tímetros, con 337 páginas y <strong>de</strong><br />

amplia y hermosa pres<strong>en</strong>tación.<br />

El texto transcrito se inicia<br />

por la primera página o la repres<strong>en</strong>tativa<br />

<strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> libros<br />

que forman <strong>el</strong> Códice y alguna<br />

que otra foto u hoja indicativa d<strong>el</strong><br />

respectivo libro. Hasta la numeración<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> folios d<strong>el</strong> texto original<br />

acompaña al texto. Una ojeada al<br />

tomo nos da noción d<strong>el</strong> empeño<br />

conjunto por parte d<strong>el</strong> Cabildo <strong>de</strong><br />

la S.A.M.I Catedral <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Compost<strong>el</strong>a y <strong>de</strong> la Xunta <strong>de</strong> Galicia,<br />

qui<strong>en</strong> lo edita, con sus respectivos<br />

estam<strong>en</strong>tos.<br />

Los prólogos hablan <strong>de</strong> sí mismos<br />

<strong>de</strong> tan noble empeño. El<br />

texto <strong>de</strong> <strong>los</strong> cinco libros y d<strong>el</strong><br />

apéndice d<strong>el</strong> Códice con sus ricas<br />

notas, refer<strong>en</strong>cias y ayudas diversas<br />

le ll<strong>en</strong>an a uno <strong>de</strong> v<strong>en</strong>eración<br />

por tan magno trabajo y por<br />

hacerlo asequible al lector <strong>de</strong> hoy.<br />

Los amplios y docum<strong>en</strong>tados índices<br />

bibliográfico, onomásticos,<br />

topográfico y <strong>de</strong> citas bíblicas<br />

configuran un arca con <strong>en</strong>ormes<br />

valores "<strong>de</strong> lo antiguo y <strong>de</strong> lo<br />

nuevo".<br />

La valía, <strong>en</strong>trega, <strong>de</strong>dicación y<br />

amor por <strong>el</strong> Camino y por la figura<br />

d<strong>el</strong> apóstol Santiago <strong>el</strong> Mayor<br />

avalan, a<strong>de</strong>más, a <strong>los</strong> doctores<br />

Klaus Herbers y a Manu<strong>el</strong> Santos<br />

Noia, qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong> nuevo, han dado<br />

<strong>de</strong> lo más íntimo <strong>de</strong> sus conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

rigor ci<strong>en</strong>tífico y experim<strong>en</strong>tado<br />

trabajo <strong>en</strong> bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> todos.<br />

El Rvmo. Sr. Arzobispo <strong>de</strong><br />

Santiago, D. Julián Barrio Barrio,<br />

com<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> una conversación privada<br />

al caso: "Es un trabajo que<br />

ti<strong>en</strong>e todos <strong>los</strong> visos <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finitivo<br />

y que, por lo m<strong>en</strong>os, hay que<br />

t<strong>en</strong>erlo pres<strong>en</strong>te y consultarlo <strong>en</strong><br />

todo lo concerni<strong>en</strong>te al Códice<br />

Calixtino a partir <strong>de</strong> hoy, d<strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to actual".<br />

Ang<strong>el</strong> F. <strong>de</strong> Aránguiz<br />

XURXO LOBATO Y SUSO DE<br />

TORO. La flecha amarilla. Ediciones<br />

El País S.A. /Grupo Santillana<br />

<strong>de</strong> Ediciones S.A. Madrid 1.998.<br />

209 págs.<br />

Al olor <strong>de</strong> lo que prometía ser<br />

<strong>el</strong> "maná" d<strong>el</strong> último Jacobeo d<strong>el</strong><br />

siglo y d<strong>el</strong> mil<strong>en</strong>io, se precipitaron<br />

sobre las librerías, kioscos y<br />

<strong>de</strong>más lugares <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> pap<strong>el</strong><br />

impreso una cantidad verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

notable <strong>de</strong> publicaciones<br />

que contaban algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

innumerables aspectos que <strong>el</strong><br />

Camino <strong>de</strong> Santiago ti<strong>en</strong>e. Como<br />

es lógico <strong>en</strong> estos casos hemos<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> todo. Y <strong>en</strong>tre tan amplio<br />

abanico <strong>de</strong> publicaciones -¿<br />

Pudiéramos hablar <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />

tresci<strong>en</strong>tos títu<strong>los</strong>?- algunas<br />

sobresal<strong>en</strong> por diversos motivos.<br />

Destacamos este libro, que ha<br />

tomado título d<strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to más<br />

característico d<strong>el</strong> nuevo <strong>camino</strong>,<br />

principalm<strong>en</strong>te por las fotografías<br />

<strong>de</strong> Xurxo Lobato, un veterano <strong>en</strong><br />

estas li<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sacar colores al<br />

<strong>camino</strong>, a sus monum<strong>en</strong>tos, a sus<br />

paisajes, a sus g<strong>en</strong>tes... y sobre<br />

todo a <strong>los</strong> verda<strong>de</strong>ros protagonistas:<br />

<strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong>.<br />

Los autores lo explican claram<strong>en</strong>te:<br />

"El fotógrafo y <strong>el</strong> escritor se<br />

conoc<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace años y ya han<br />

hecho antes un libro juntos. El<br />

fotógrafo, aunque se pres<strong>en</strong>ta<br />

como un hombre pragmático y<br />

escéptico es un <strong>en</strong>tusiasta d<strong>el</strong><br />

Camino <strong>de</strong> Santiago y si<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

escritor santiagués me resulta<br />

14


B i b l i o g r a f í a J a c o b e a<br />

paradójico, t<strong>en</strong>go que viajar lejos<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario para luego<br />

llegar a mi ciudad, a mi casa. Pocas<br />

cosas parec<strong>en</strong> más absurdas".<br />

D<strong>el</strong> absurdo literario y d<strong>el</strong><br />

escepticismo visual ha salido un<br />

libro que a bu<strong>en</strong> seguro será conservado<br />

como una <strong>de</strong> las obras a<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> Jacobeo ´99.<br />

Texto liviano y contador <strong>de</strong> lo que<br />

ve y <strong>de</strong> lo que se imagina, como<br />

<strong>en</strong> cualquier libro <strong>de</strong> viajes y<br />

fotos, fotos bu<strong>en</strong>as, fotos int<strong>en</strong>cionadas,<br />

fotos oportunas, fotosdocum<strong>en</strong>to,<br />

fotos con m<strong>en</strong>saje,<br />

muchas fotos, tantas como <strong>el</strong><br />

doble <strong>de</strong> páginas que <strong>el</strong> libro ti<strong>en</strong>e<br />

y que a bu<strong>en</strong> seguro quedarán<br />

como docum<strong>en</strong>to importante<br />

para que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> algunos años<br />

recor<strong>de</strong>mos, u otros <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones<br />

posteriores sepan, como vestían<br />

<strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong> d<strong>el</strong> fin d<strong>el</strong><br />

mil<strong>en</strong>io por las s<strong>en</strong>das jacobeas:<br />

pantalones cortos, botas <strong>de</strong> lona,<br />

conchas y t<strong>el</strong>éfonos móviles,<br />

mochilas pequeñas, medianas,<br />

gran<strong>de</strong>s, algunas <strong>de</strong>masiado<br />

gran<strong>de</strong>s... y excesivam<strong>en</strong>te pesadas.<br />

Camisetas multicolores y con<br />

anagrama <strong>de</strong> marca o m<strong>en</strong>sajes<br />

<strong>de</strong> publicidad. Curas <strong>en</strong> vaqueros,<br />

con clergyman o con sotana y<br />

boina. Algunos llevan cruces o<br />

medallas al cu<strong>el</strong>lo, <strong>los</strong> mas a cu<strong>el</strong>lo<br />

limpio. Ajustados pantalones<br />

<strong>de</strong> fibra sintética y multicolor<br />

luc<strong>en</strong> <strong>los</strong> ciclistas, <strong>los</strong> <strong>peregrinos</strong><br />

<strong>de</strong> a pie gorras yankees para protegerse<br />

d<strong>el</strong> sol, algunas máquinas<br />

fotográficas y alguna peregrina <strong>en</strong><br />

bikini digna <strong>de</strong> que la fotografí<strong>en</strong>.<br />

El libro ti<strong>en</strong>e eso, que no es<br />

poco, y poco más.<br />

Lab Ferrer<br />

PASCUAL IZQUIERDO. "Prosas<br />

profanas d<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago".<br />

Ediciones Libertarias. Madrid<br />

1.999. 350 págs.<br />

Pascual Izquierdo es un experim<strong>en</strong>tado<br />

escritor <strong>de</strong> temas tan<br />

variados que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la poesía a<br />

la crítica literaria, pasando por <strong>los</strong><br />

libros <strong>de</strong> viaje y la literatura<br />

infantil. A<strong>de</strong>más como nació <strong>en</strong> la<br />

provincia <strong>de</strong> Burgos eso d<strong>el</strong> Camino<br />

<strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong>bía atraerle lo<br />

sufici<strong>en</strong>te como para <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

años 1.996 y 1.998 <strong>de</strong>cidiese,<br />

como otros muchos miles, coger<br />

la bicicleta y <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> una<br />

serie <strong>de</strong> amigos, lanzarse a recorrer<br />

<strong>camino</strong>s y carreteras. Tan prolongado<br />

espacio <strong>de</strong> tiempo y <strong>el</strong><br />

que lo recorriese <strong>en</strong> bicicleta,<br />

hace que lo haga con <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

y un alto grado <strong>de</strong> observación,<br />

algo que <strong>de</strong>berían imitar otros<br />

<strong>peregrinos</strong> y viajeros ciclistas que,<br />

cada vez <strong>en</strong> mayor número, confun<strong>de</strong>n<br />

la ruta jacobea con una<br />

competición ciclista y pasar raudos<br />

y v<strong>el</strong>oces sin sacar al Camino<br />

<strong>el</strong> saber y sabor que ti<strong>en</strong>e.<br />

Pascual, al igual que un<br />

número reducido <strong>de</strong> <strong>peregrinos</strong><br />

"<strong>en</strong> bici", <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> contar lo que ha<br />

visto y vivido y lo publica <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 1.999, que ti<strong>en</strong>e todas las<br />

connotaciones <strong>de</strong> popularidad y<br />

comercio <strong>en</strong> la fecha <strong>en</strong> que vivimos:<br />

<strong>el</strong> último Año Santo d<strong>el</strong><br />

Siglo y d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io. Un libro <strong>de</strong><br />

impresiones, <strong>de</strong> anécdotas, fantasías,<br />

viv<strong>en</strong>cias, apuntes sobre <strong>el</strong><br />

paisaje, reflexiones y com<strong>en</strong>tarios<br />

al que titula: Prosas profanas d<strong>el</strong><br />

Camino <strong>de</strong> Santiago. Como <strong>el</strong> propio<br />

autor proclama, lo hace con<br />

una mirada profana, crítica a<br />

veces, aunque siempre s<strong>en</strong>sible a<br />

la b<strong>el</strong>leza y <strong>en</strong>amorado <strong>de</strong> la historia<br />

y d<strong>el</strong> arte.<br />

La fórmula que <strong>el</strong> autor <strong>el</strong>ige<br />

no es nueva: recorre calles, visita<br />

ermitas, iglesias y catedrales y se<br />

<strong>de</strong>ja impregnar por <strong>el</strong> paisaje. Pero<br />

sobre todo cu<strong>en</strong>ta y com<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

paisanajes: <strong>peregrinos</strong>, curas, frailes,<br />

sacristanes, g<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> estado<br />

llano, hospe<strong>de</strong>ros y hospitaleros...<br />

para advertir <strong>en</strong> <strong>el</strong> prólogo <strong>de</strong> su<br />

narración, ágil y am<strong>en</strong>a, que <strong>los</strong><br />

personajes que <strong>de</strong>sfilan a lo largo<br />

<strong>de</strong> su libro son personajes literarios<br />

y no personas concretas y que<br />

por <strong>el</strong>lo son seres <strong>de</strong> ficción y pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong><br />

a la fantasía nov<strong>el</strong>esca.<br />

Como bu<strong>en</strong> profesional <strong>en</strong> eso <strong>de</strong><br />

escribir sobre <strong>los</strong> <strong>de</strong>más, sabe muy<br />

bi<strong>en</strong> que estas frases con una<br />

estup<strong>en</strong>da coraza "para que no<br />

digan", porque la realidad es que<br />

la inm<strong>en</strong>sa mayoría <strong>de</strong> g<strong>en</strong>tes que<br />

<strong>de</strong>sfilan por este retablo no lo<br />

hac<strong>en</strong> por suceso acci<strong>de</strong>ntal o <strong>de</strong><br />

mera coinci<strong>de</strong>ncia, todo aqu<strong>el</strong> que<br />

conoce <strong>el</strong> <strong>camino</strong> y sus g<strong>en</strong>tes<br />

sabe perfectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

habla <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to, porque<br />

si <strong>el</strong> <strong>camino</strong> ti<strong>en</strong>e algo importante<br />

es que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser Patrimonio<br />

<strong>de</strong> la Humanidad es un <strong>camino</strong><br />

ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> humanidad y hasta él<br />

se acercan <strong>los</strong> escritores, <strong>de</strong> la<br />

misma forma que se ha acercado<br />

<strong>el</strong> autor <strong>de</strong> este libro.<br />

Inicia <strong>el</strong> libro con un acercami<strong>en</strong>to<br />

rápido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su localidad<br />

<strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> pueblo burgalés<br />

<strong>de</strong> Sotillo <strong>de</strong> la Ribera, hasta <strong>el</strong><br />

cada vez más célebre pueblo francés<br />

<strong>de</strong> Saint Jean Pied <strong>de</strong> Port,<br />

para a partir <strong>de</strong> allí dividir <strong>el</strong> viejo<br />

<strong>camino</strong> francés, <strong>el</strong> itinerario jacobeo<br />

por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> catorce<br />

etapas <strong>en</strong> la que va <strong>de</strong>sgranando<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, recopilando historia<br />

y ley<strong>en</strong>das y ll<strong>en</strong>ando sus páginas<br />

<strong>de</strong> diálogos. Nos <strong>en</strong>contramos<br />

pues ante un verda<strong>de</strong>ro r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong><br />

peregrino-viajero cuyas "prosas"<br />

han sido concebidas no tanto<br />

como recuerdo d<strong>el</strong> pasado, sino<br />

más bi<strong>en</strong> como un texto <strong>de</strong> recreación<br />

laica y literaria, <strong>de</strong> una<br />

experi<strong>en</strong>cia personal que al final,<br />

<strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Compost<strong>el</strong>a,<br />

cuando dice adiós al Apóstol y<br />

cumple con <strong>los</strong> ritos que <strong>los</strong> sig<strong>los</strong><br />

han ido añadi<strong>en</strong>do a la parafernalia<br />

d<strong>el</strong> peregrino jacobeo, este<br />

autor, como otros muchos miles<br />

que quedan <strong>en</strong>ganchados a la<br />

magia d<strong>el</strong> itinerario, hace <strong>el</strong> firme<br />

propósito <strong>de</strong> recorrer otra vez <strong>el</strong><br />

Camino <strong>de</strong> Santiago y <strong>de</strong> volver a<br />

Compost<strong>el</strong>a.<br />

Áng<strong>el</strong> Luis Barreda<br />

SHIRLEY MACLAINE. "El Camino.<br />

Un viaje espiritual". Plaza y<br />

Janés. Barc<strong>el</strong>ona, 2000. 282 págs.<br />

Shirley MacLaine es una gran<br />

actriz que ha protagonizado un<br />

sinfín <strong>de</strong> p<strong>el</strong>ículas, por una <strong>de</strong> las<br />

cuales ganó un Oscar <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1984. Ha escrito varios libros<br />

sobre sus experi<strong>en</strong>cias personales<br />

y profesionales con coraje y sinceridad;<br />

ha viajado a África, la India<br />

y Extremo Ori<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

conseguir su crecimi<strong>en</strong>to personal,<br />

int<strong>el</strong>ectual... para realizar "su"<br />

viaje a través d<strong>el</strong> espíritu.<br />

En <strong>el</strong> año 94 inició su <strong>camino</strong><br />

hacia Santiago <strong>de</strong> Compost<strong>el</strong>a. Le<br />

pasó lo que a la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>peregrinos</strong> "sintió la llamada", <strong>en</strong><br />

su caso <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> carta <strong>en</strong>viada<br />

por persona <strong>de</strong>sconocida y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mes <strong>de</strong> junio cargando su mochila<br />

siguió <strong>los</strong> pasos <strong>de</strong> muchos<br />

otros. En las <strong>en</strong>trevistas anteriores<br />

al inicio prometió un libro <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que contaría este otro viaje espiritual,<br />

y conoci<strong>en</strong>do sus escritos<br />

anteriores era un libro esperado.<br />

Pero no fue hasta <strong>el</strong> 2000 cuando<br />

estas páginas vieron la luz, primero<br />

<strong>en</strong> inglés y luego <strong>en</strong> español.<br />

He leído <strong>el</strong> libro <strong>de</strong> Shirley<br />

con la curiosidad <strong>de</strong> quién ha<br />

hecho <strong>el</strong> <strong>camino</strong> varias veces; con<br />

la curiosidad <strong>de</strong> quién estuvo <strong>de</strong><br />

hospitalera <strong>en</strong> un albergue d<strong>el</strong><br />

<strong>camino</strong>, pocos días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

haber pasado <strong>el</strong>la. Muchas cosas<br />

me han sorpr<strong>en</strong>dido d<strong>el</strong> libro: sus<br />

viv<strong>en</strong>cias, sus levitaciones, sus<br />

visiones..., cosas compr<strong>en</strong>sibles <strong>en</strong><br />

cierta manera si su alim<strong>en</strong>tación<br />

se reducía a lo que cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />

éstas 281 páginas. Aunque creo<br />

que la literatura <strong>de</strong> otros libros<br />

escritos por <strong>el</strong>la vi<strong>en</strong>e a <strong>en</strong>grosar<br />

esos mom<strong>en</strong>tos.<br />

Me ha sorpr<strong>en</strong>dido su ligero<br />

equipaje, su <strong>en</strong>ergía, sus largas<br />

caminatas, su fortaleza, su <strong>de</strong>cisión<br />

<strong>de</strong> dormir al raso. Me ha sorpr<strong>en</strong>dido<br />

la actuación <strong>de</strong> la<br />

pr<strong>en</strong>sa. Si es cierto lo que cu<strong>en</strong>ta<br />

es para avergonzarse <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to.<br />

La intimidad es un<br />

bi<strong>en</strong> que nadie <strong>de</strong>be invadir, ni<br />

siquiera <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> una estr<strong>el</strong>la<br />

<strong>de</strong> cine que viaja hacia Santiago<br />

sigui<strong>en</strong>do un <strong>camino</strong> interior. Me<br />

ha sorpr<strong>en</strong>dido que un cura le<br />

lavara <strong>los</strong> pies al llegar a Santiago<br />

¿será porque es <strong>el</strong>la? Juro que es<br />

la primera noticia que t<strong>en</strong>go.<br />

Y también me ha sorpr<strong>en</strong>dido<br />

no <strong>en</strong>contrar lo que buscaba. No<br />

sé si la versión inglesa contará<br />

más <strong>de</strong>talles, pero la traducción<br />

española parece que adolece <strong>de</strong><br />

informaciones... como si faltara<br />

algo. Es posible que yo esperase<br />

otra historia <strong>en</strong> The Camino y su<br />

lectura me ha <strong>de</strong>jado sin saciar<br />

mis curiosida<strong>de</strong>s.<br />

Prometo volver a leer <strong>el</strong> libro<br />

por si se me ha escapado algo.<br />

Shirley es una mujer con gran<strong>de</strong>s<br />

inquietu<strong>de</strong>s espirituales y fi<strong>los</strong>óficas<br />

y si<strong>en</strong>to admiración por su<br />

carrera y su obra. Creo que le<br />

<strong>de</strong>bo una segunda oportunidad. A<br />

lo mejor "mi espíritu" estaba <strong>en</strong><br />

baja forma cuando leí El Camino.<br />

Un viaje d<strong>el</strong> espíritu.<br />

Amparo Sánchez Ribes<br />

15


Fi<strong>el</strong>es al compromiso adquirido cuando apareció <strong>el</strong> número<br />

uno <strong>de</strong> esta publicación, pres<strong>en</strong>tamos a <strong>los</strong> Amigos d<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong><br />

Santiago y <strong>de</strong> <strong>los</strong> libros este número dos correspondi<strong>en</strong>te al primer<br />

semestre d<strong>el</strong> año 2001 confiando <strong>en</strong> que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios<br />

y Docum<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Santiago podamos seguir ofreci<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> forma gratuita y a cuantos nos lo solicit<strong>en</strong> este servicio<br />

<strong>en</strong> torno a la Bibliografía Jacobea.<br />

Para la pres<strong>en</strong>te edición hemos contado con la colaboración<br />

<strong>de</strong> la Xunta <strong>de</strong> Galicia que a través <strong>de</strong> la Xer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Promoción do<br />

Camiño <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> la Cons<strong>el</strong>lería <strong>de</strong> Cultura, Comunicación<br />

Social e Turismo, ha hecho posible <strong>el</strong> patrocinio <strong>de</strong> este estudio.<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estudios<br />

y docum<strong>en</strong>tacion<br />

d<strong>el</strong><br />

<strong>camino</strong> <strong>de</strong> <strong>santiago</strong><br />

BIBLIOTECA JACOBEA<br />

Real Monasterio <strong>de</strong> San Zoilo<br />

34120 CARRION DE LOS CONDES<br />

(Pal<strong>en</strong>cia)<br />

Tfno. y Fax: 979.880902<br />

E mail: fromista@<strong>camino</strong><strong>santiago</strong>.org<br />

Imprime: Gráficas Zamart • Dep. Legal: P-133/2001<br />

UNTA<br />

DE GALICIA<br />

eMeDeCe Diseño Gráfico<br />

CONSELLERÍA DE CULTURA E COMUNICACIÓN SOCIAL E TURISMO<br />

Xer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Promoción do Camiño <strong>de</strong> Santiago<br />

16

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!