86 [ II ] 1998 María Alexia Sanz Hernán<strong>de</strong>z<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> todos los actuales municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca, exceptuando Ca<strong>la</strong>mocha (104 fuegos) yBurbágu<strong>en</strong>a (107).El fogaje es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras refer<strong>en</strong>cias docum<strong>en</strong>tales <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónmunicipal a excepción <strong>de</strong>l padrón <strong>de</strong> Ojos Negros guardado <strong>en</strong> el Archivo HistóricoNacional 22 , y <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias rescatadas por J.L. <strong>de</strong>l Corral <strong>en</strong> su estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comunidad <strong>de</strong> Daroca <strong>en</strong> los siglos XIII y XIV: según el monedaje <strong>de</strong> 1373 <strong>en</strong> Ojos Negros existían62 c<strong>en</strong>sados para el pago <strong>de</strong> impuestos. En 1387, y según <strong>la</strong>s puestas, se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> 8 <strong>en</strong> Herrera <strong>de</strong>Ojos Negros y 96 <strong>en</strong> Ojos Negros. Otra fu<strong>en</strong>te citada por este autor es un listado <strong>de</strong> casas <strong>de</strong> <strong>la</strong>sal<strong>de</strong>as sin fechar pero posiblem<strong>en</strong>te correspondi<strong>en</strong>te al año 1400: 3 para Herrera y 109 para OjosNegros (pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que correspon<strong>de</strong>n a los fuegos o unida<strong>de</strong>s familiares 23 ).De los 75 fuegos que recoge el fogaje hasta el C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Campoflorido <strong>en</strong> 1717 <strong>en</strong> el que sehab<strong>la</strong> <strong>de</strong> 70 vecinos, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción no varió ap<strong>en</strong>as. El siglo XVIII fue especialm<strong>en</strong>te duro, una epi<strong>de</strong>miacasi g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> “tercianas y <strong>de</strong> fiebres pútridas” da como resultado una consi<strong>de</strong>rable reducción<strong>de</strong> habitantes. En 1787 aparece el C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Floridab<strong>la</strong>nca; sólo unos manuscritos se han extraviadoy correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Daroca, por ello se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Ojos Negros <strong>en</strong>esta fecha.Pascual Madoz nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> 180 casas, 286 vecinos y 1.066 almas, al igual que el DiccionarioEstadístico <strong>de</strong> todos los pueblos <strong>de</strong> España <strong>de</strong> Rafael Tamarit <strong>de</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> 1852. El c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> 1857 cita 1.157 habitantes y <strong>en</strong> consecutivos c<strong>en</strong>sos se registran: 1.087 hab. <strong>en</strong> 1860, 1.198hab. <strong>en</strong> 1877 y 1.326 <strong>en</strong> 1887. El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico sigue si<strong>en</strong>do positivo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>de</strong> modo que al com<strong>en</strong>zar el pres<strong>en</strong>te se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1.405 habitantes <strong>de</strong>hecho y 1.436 <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hecho es un indicador c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os socioeconómicos que ha vivido<strong>la</strong> localidad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo. Los periodos <strong>de</strong> auge <strong>de</strong>mográfico coinci<strong>de</strong>n con periodos <strong>de</strong> granactividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>minera</strong>. El primer <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so que se registra <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 1920 suce<strong>de</strong> aunos años <strong>de</strong> pésima productividad; <strong>la</strong> recuperación se inicia <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década y<strong>de</strong> nuevo los trabajos atra<strong>en</strong> mano <strong>de</strong> obra, iniciándose un periodo <strong>de</strong> prosperidad social, que severá truncado por <strong>la</strong> paralización <strong>de</strong> los trabajos <strong>en</strong> 1932 y <strong>la</strong> guerra civil, tras <strong>la</strong> cual Ojos Negrosno recupera anteriores cifras. En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 50 se vive un r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico tal ycomo lo registra el c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 1960, pero <strong>la</strong> mecanización condiciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra,los contratos son ya fijos y empieza a ser difícil el acceso temporal al trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s minas. El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<strong>de</strong>l éxodo rural afecta <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o también a Ojos Negros, fr<strong>en</strong>ado hasta <strong>en</strong>tonces, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción aotros pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca, por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación. En 1981 estaba c<strong>en</strong>sadas 1.029personas, residi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> hecho 948.22 AHN, XII, Caja 42, nº II.23 El interés por conocer no el número <strong>de</strong> habitantes, sino <strong>la</strong>s casas, vecinos o fuegos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s pequeñas,<strong>de</strong>saparece <strong>de</strong> los registros oficiales a mediados <strong>de</strong>l siglo pasado, <strong>de</strong> ahí <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar refer<strong>en</strong>ciasacerca <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s familiares <strong>en</strong> municipios pequeños hasta 1960.176
LA EXPLOTACIÓN MINERA DE OJOS NEGROS: REPERCUSIONES EN LA ESTRUCTURA SOCIAL Y EN LA CULTURA 86 [ II ] 19983.500 35003.000 30002.500 25002.000 20001.500 15001.000 100050001887 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechoPob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hechoFig. 3. Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hecho y <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho (1887-1991).FUENTE: Cuadro <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración propia. Datos INE.Aunque <strong>la</strong> línea <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te ya se había iniciado, el problema <strong>de</strong>mográfico se agrava significativam<strong>en</strong>tecon el cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas, alcanzando ya niveles semejantes a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona. Lacomarca 24 contaba <strong>en</strong> 1993 con una pob<strong>la</strong>ción (<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho) total <strong>de</strong> 15.011 habitantes y una <strong>de</strong>nsidadmedia <strong>de</strong> 8,7 habitantes/km 2 . De los municipios que <strong>la</strong> integran, sólo dos superan los 1.000habitantes: Ca<strong>la</strong>mocha (4.233) y Monreal <strong>de</strong>l Campo (2.323); cinco so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te (Bágu<strong>en</strong>a, Caminreal,Fu<strong>en</strong>tes C<strong>la</strong>ras, Ojos Negros y Torrijo <strong>de</strong>l Campo) se sitúan <strong>en</strong>tre los 500 y 1.000 hab. y el resto (30localida<strong>de</strong>s) no llega a <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> 500.Los procesos <strong>de</strong>mográficos son muy s<strong>en</strong>sibles a los factores económicos, políticos e históricos<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral; los índices <strong>de</strong> natalidad y mortalidad sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma evolución y los valores mínimosy máximos coinci<strong>de</strong>n con aquellos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los que se han vivido sucesos locales significativos.El crecimi<strong>en</strong>to vegetativo negativo y continuo, sin recuperaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 70, p<strong>la</strong>nteauna dura realidad. En 1991 el panorama es el sigui<strong>en</strong>te: una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hecho <strong>de</strong> 647 habitantes,24 El Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística <strong>en</strong> los últimos c<strong>en</strong>sos re<strong>la</strong>ciona los sigui<strong>en</strong>tes municipios compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong><strong>la</strong> comarca <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>mocha: Allueva, Bá<strong>de</strong>nas, Bágu<strong>en</strong>a, Bañón, Barrachina, Bea, Bello, B<strong>la</strong>ncas, Bueña,Burbágu<strong>en</strong>a, Ca<strong>la</strong>mocha, Caminreal, Castejón <strong>de</strong> Tornos, Cosa, Cucalón, Ferrerue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Huerva, Fonfría, Fu<strong>en</strong>tesC<strong>la</strong>ras, Laguerue<strong>la</strong>, Lanzue<strong>la</strong>, Loscos, Monreal <strong>de</strong>l Campo, Nogueras, Odón, Ojos Negros, Pozuel <strong>de</strong>l Campo,Rubielos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cérida, Santa Cruz <strong>de</strong> Nogueras, Tornos, Torralba <strong>de</strong> los Sisones, Torrecil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Rebol<strong>la</strong>r, Torre losNegros, Torrijo <strong>de</strong>l Campo, Vil<strong>la</strong>hermosa <strong>de</strong>l Campo y Vil<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Salz.177