10.07.2015 Views

historia de la palma werrengue

historia de la palma werrengue

historia de la palma werrengue

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Rescate <strong>de</strong> saberes ancestrales asociados con<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas condimentarias y <strong>la</strong> preparación<strong>de</strong> comida tradicional <strong>de</strong> JuanchacoComo mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesaníaFormación en gestión ambiental yca<strong>de</strong>nas productivas sosteniblesConvenio SENA-TropenbosCoordinación <strong>de</strong>l proyectoLuis Carlos Roncancio B.Equipo <strong>de</strong> trabajo Convenio SENA-TropenbosMaría C<strong>la</strong>ra van <strong>de</strong>r HammenSandra FrieriMaría Patricia NavarreteNorma ZamoraMauricio GarciaJavier Fernán<strong>de</strong>zCoordinación <strong>de</strong>l proyecto editorialCatalina Vargas TovarCorrección <strong>de</strong> estiloGiselle MazueraDiseñoCarlos R. Castillo R. crvisual@hotmail.comComo mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesaníaImpresiónBogotá D.C., 2012


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> contenidoHistoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>palma</strong> <strong>de</strong> werregue 7Germinación <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> werregue 9Fruto <strong>de</strong> werregue (Nemjô weguerr bu <strong>de</strong>m) 17Recolección <strong>de</strong> cogollo 19La medialuna 21Sacar <strong>la</strong>s hebras 25Bija o (achiote) 27Puchama (puchan) 29Proceso <strong>de</strong> tinturación 31La <strong>palma</strong> quitasol 33Tejido werregue 35Cálculo <strong>de</strong> costos preparación <strong>de</strong> tinturas 36Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía6


Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>palma</strong><strong>de</strong> werregueEl origen <strong>de</strong>l Werregue inicia cuando se formó el mundoy no había nada <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas, entonces el Dosât (<strong>de</strong>monio oSatanás) y Dios hacían apuestas y competencias para verquién tenía más po<strong>de</strong>r, era una competencia a cada ratopara quedarse con el po<strong>de</strong>r. Entre tantas competenciasque tuvieron, un día el Dosât trajo el fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>palma</strong> <strong>de</strong>chontaduro y se lo presentó a Dios para que lo probara,Dios probó <strong>de</strong> <strong>la</strong> pepa <strong>de</strong> chontaduro y fue cuando dijo –no, mi chontaduro es más sabroso – y le dijo al Dosât quevolviera al otro día para que probara el chontaduro <strong>de</strong>Dios- ¿Dón<strong>de</strong> está el chontaduro? – Dios le dice – aquíestá, pruebe – y Dios sigue diciendo- <strong>de</strong> este también vana comer mis hijos- cuando el Dosât probó y vio que erasabrosísimo se sorprendió y se enfureció mucho, entoncesDios dijo-aunque usted hizo esa <strong>palma</strong> <strong>de</strong> chontaduro,7se va a l<strong>la</strong>mar Werregue y servirá para ahuyentarlo austed mismo- pues fue Dios quien lo bendijo y le diopropieda<strong>de</strong>s para que ahuyentara al Dosât y <strong>de</strong> estaforma <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> ser alimento suministrado por el Dosât ypasó a ser <strong>de</strong>fensa contra él. Dios le dio <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>sa <strong>la</strong>s fibras para formar un hilo que permita al Dosât ytambién servirá para amarrar el guayuco.Ya estando <strong>la</strong> <strong>palma</strong> ben<strong>de</strong>cida se crea con <strong>la</strong>s fibras unaprotección haciendo cinturones, pulseras y col<strong>la</strong>res conuna cruz en <strong>la</strong> misma fibra <strong>de</strong> Werregue. También dicenlos antiguos que al colocar unas hojas <strong>de</strong> Werregue encruz en el camino que los llevaba a los cultivos o a <strong>la</strong>sáreas <strong>de</strong> caza, se protegían contra el Dosât.Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía8


Wigierr ba para pajim maach ewandamua jep paar paawai,wigierr bu paar pajim magba wai pabu jom chukhu jajimichitha Dosât ewandam dui, juapa chach jejim; khapaagkhaita khîir jûg waai siaji ichita chi kopad Dosât, ewandamdui uumba juapa chach jee jim, maag maimua Dosâtauurr por, aubeejim, ich kopadar khopieg aubeejim,maimua ewandamua chi dau khojimi maag khaan nanpa bee khîir urr khom mu <strong>de</strong>m khom mag chi kopadaujeujim jaam pai pu urr ewandamua khoojim me gaai simkhooba, kopag ewandamua khoojim chi urr Dosât <strong>de</strong>nmaimua ewandamua pu urr ma <strong>de</strong>m joon khabasim mu<strong>de</strong>n, pu<strong>de</strong>n khâi sipag sim.Maimua ewandamua mag jim Dosât tag nan pu beekhoon maimua nam pu beem khîir, maa parug jeukhimewandam o jann si chi urr? Ewandamua jaaujim, chi urrmug. Gaai sim chi urr jô ooba maimua ewandamua magjim ¿khooba, khooba? Paam ichag khowe nurrugau mechaain ¿Dosât tau khoojim sipag siajim?.9Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía10


Germinación<strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>werregueAnteriormente <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> werregue <strong>la</strong> trasp<strong>la</strong>ntaba <strong>la</strong>ardil<strong>la</strong> y el tucán comía el fruto maduro, se lo llevabaa cualquier sitio, lo sujetaba <strong>de</strong>l pico y se entierra y segerminaba <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l werregue.War gur chi poor weguer<strong>de</strong>n wargen ardit tau, khêupanau khoogejim chi wawam chi weguer<strong>de</strong>n i maimua chimen chaainau wag au puegejim chi dau je bee ma khuumobeer khag kha maajem chi weguerdau.Nacha chi weguer<strong>de</strong>n geer khuap aujem edau khîiamaimua phiu khawia dog pomamee ausijeni khaainthârup (3) sosonîamkhîir chi por. Maimua wajaphaupuijem chi dau maimua khaain âp (1) ausiujem edawagchi weguerdau.Chi ardit tau khoojem chi dau wautar, maimua warjemchi phoor weguer<strong>de</strong>n wargen wap, maimua mathumobeerjem chi aupuamanpier chi weguerdau.11La ardil<strong>la</strong> y el guatin come el fruto maduro y a <strong>la</strong> vez comeel corozo y él también cuando se lleva <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> a otrositio, <strong>la</strong> <strong>de</strong>ja allí y se entierra y se germina sucesivamente,así se iba pob<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> <strong>palma</strong> <strong>de</strong> werregue.Se corta el racimo <strong>de</strong> werregue para almacigar <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>en menguante, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cortada se trae a <strong>la</strong> casa elracimo y se <strong>de</strong>sgrana, se echa en una ol<strong>la</strong> con agua, se <strong>de</strong>ja3 días para que ab<strong>la</strong>n<strong>de</strong> <strong>la</strong> cáscara, se <strong>la</strong>va bien <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>y se <strong>de</strong>ja al sol un día.La semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>palma</strong> sin ayuda <strong>de</strong> los dispersoresnaturales, pue<strong>de</strong> recolectarse, aunque eso <strong>de</strong>more más <strong>de</strong>6 meses, lo más efectivo para que propague <strong>la</strong> <strong>palma</strong> estrasp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong>s palmitas que se hacen <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>palma</strong>sadultas.Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía12


Tronco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>palma</strong>werregueChibu igjem weguer<strong>de</strong>nChi bu igag weguer<strong>de</strong>n:Uso:• Se usa para e<strong>la</strong>borar bastones para médico tradicional• Wawag papoor mia benkhum ithee• Wawag di ithee• Wawag trapich ithee• Wawag chokhier maimua pa pheer• Wawag thakhaar di• Wawag chaain khôor ee phookChi miu weguer<strong>de</strong>m:Nacha weguerr gayin chimiu khôiwia aubeewia <strong>de</strong>gag,maimua ed dawee joowia, maita chi miu phaasim ma sîitaphophoota apiejem maimua put bawee uir puui jeem chimiu maimua chi miu urrpuuijem chi khipardui maimuachaain gaai pee jem ma mepeem beepibem chaai gaai.13• Se usa para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> casas• Se usa para hacer trapiches para moler caña• Se usa para hacer flecha y bodoquera• Se usa para salero <strong>de</strong> <strong>la</strong> cocina• Se usa para curar el ombligo <strong>de</strong> los recién nacidos o losniños para que sean personas fuertes.Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Chi weguerdau<strong>de</strong>n wau jem:Sortig khaag, khacheem khag, odigayim khagmaimua phinsir khag.• Chi phinsir: jem khajem juapachachag ich khapeedui.• Sortig maimua col<strong>la</strong>r maimua kacheem igjemewcn naan ikhee.• Chi chichir igjem: chaam khiupa awag.


Los frutos se utilizan para e<strong>la</strong>borar artesanías como:anillos, aretes, col<strong>la</strong>res, guacharacas y trompos.• El trompo: sirve para competir con otrotrompo para saber quién tiene más fuerza.• La guacharaca: instrumento musical tradicionaly occi<strong>de</strong>ntal.• El anillo, aretes y col<strong>la</strong>res: sirven <strong>de</strong> adornospara los jóvenes.15Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía16


Fruto <strong>de</strong> werregue(Nemjô weguerr bu <strong>de</strong>m)Nemjô weguerr bu <strong>de</strong>mChi dau khoojem arrdit tau, kheupanau, echkhumau,bich khuur maimua khekhemanau chi marr khôojemcha mukhum pabu een khîirau, chi dau warjem warp mapa buee obeejem khapam chinemchaainau aupuatar mathum obeer khamajem chi weguer bu.El fruto <strong>de</strong> werregue es comida <strong>de</strong> ardil<strong>la</strong>s, tucán, guatin,ratón, hormiga arriera y <strong>la</strong>s abejas visitan <strong>la</strong> flor paraobtener el polen.Estos animales se comen los frutos y se los llevan a unaparte lejos, van y <strong>de</strong>jan <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>. Se germina <strong>la</strong> <strong>palma</strong> <strong>de</strong>werregue y sucesivamente van reforestando los bosques.17Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía18


Recolección <strong>de</strong>cogolloWargur wounaanau weguerr bu thuar au jem thuthapauchi chîir ithee is artesania kolombiau chi khîir jug <strong>de</strong>etarrau maimua phesau chi bu thupibajim chi weguer bu.• Nacha chi khîir durag siejem 180 cm maimua chi chîirjirtar siejem 2.50 chi bu durag weguer<strong>de</strong>n siejem 5 metros.• Ayôo âp (1) abamua chi bu gayan thuag aujen chi khîir.Anteriormente los nonaam tumbaban <strong>la</strong> <strong>palma</strong> <strong>de</strong>werregue con hacha para <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> cogollo y hoycon <strong>la</strong> asesoría <strong>de</strong> Artesanías <strong>de</strong> Colombia y <strong>la</strong> fundaciónF.E.S se hizo una estrategia para <strong>la</strong> no explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>palma</strong> <strong>de</strong> werregue.• Para saber si el cogollo (hojas jóvenes antes <strong>de</strong>expandirse) está bueno, si es necesario se cortan 1 o 2hojas abiertas para ver mejor. Si se encuentra un árbol al<strong>la</strong>do se sube en él para po<strong>de</strong>r hacer el corte <strong>de</strong>l cogollo.19• Un cogollo <strong>de</strong> 180 a 250 hojas pue<strong>de</strong> medir hasta 5metros aproxidamente. Pue<strong>de</strong> cortar entre un cogollo enun día y en un año se cosecha dos veces.Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía20


La medialunaLa medialuna es una herramienta que reemp<strong>la</strong>za al hachay al machete, funciona como una cuchil<strong>la</strong> fabricada enhierro y sirve para realizar diferentes activida<strong>de</strong>s agríco<strong>la</strong>s.Principales características <strong>de</strong> <strong>la</strong> medialuna:• Debe amarrarse en una vara liviana que pueda manejar<strong>la</strong>fácilmente una so<strong>la</strong> persona.• El árbol <strong>de</strong>l cual se extrae <strong>la</strong> vara <strong>de</strong>be ser abundante,<strong>de</strong> fácil generación.• Los mejores árboles para sacar varas son: carga<strong>de</strong>ro,burilico, caraño y cauchillo, se recomienda que <strong>la</strong>s varassean guardadas en <strong>la</strong>s viviendas.• Al cortar se <strong>de</strong>be tener mucho cuidado para que <strong>la</strong>cuchil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> medialuna no se <strong>de</strong>sprenda <strong>de</strong> <strong>la</strong> vara y nocaiga encima.• Es importante que al salir a cortar el cogollo vayan almenos dos personas.• La vara <strong>de</strong>be medir entre 5 y 8 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo parapermitir el acceso a cogollos <strong>de</strong> <strong>palma</strong>s altas.• La vara <strong>de</strong>be ser bien <strong>de</strong>recha y sin nudos.21• Es necesario cargar c<strong>la</strong>vos, martillo, lima y gafasprotectoras para <strong>la</strong>s espinas.Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Medialuna damMug medialuna beejim thuphap jûrr maimua thuthui jûrrchi khieer <strong>de</strong>g siejem ma phoboor eemuata beejim.• Mug medialuna dui phig khaag a mugau:• Wajapha buur awia pada sim gai chi medialuna upher jirawag chi wonau.• Chi weguer dacha siegau pa bu ag gaimua thuap awag.• Chi padurag siegau 5m maimua 8m chi durag ma chikhîir khuap awag.• Chi pa khajapha siegau.• Mu khum pa paroban khaban mu khum naau bulilig pa,ral<strong>la</strong>o pa maimua echuipa.• Thuapag pu dajo ta siegau pu chi medialuna dui.• Pu chi medialuna thuapag naagau oom numi (2).• Pu weguerr thuamag waragau lim, martia, e<strong>la</strong>b maimuagapha protectora.23Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía24


Sacar <strong>la</strong>s hebrasNacha chi wisiguir khaag• Nacha chi wisiguir sarjem.• Nacha chi wisiguir sarrag magen khaai jayap (4) maimuaupuijem wajapha khachau pimaugau chi miwau.• Nacha doee sâajem jabonau chi wisiguir maimuakheurag serenee ausiujem chi bauithee maimua agnoramjapuijem chi wisiguir.• Chi wisiguir edawag juu piejem.•Chi wisiguir khîir saar aujem numi (2) mag ee obeepiejem 8 chi khau dasig.• Se saca <strong>la</strong> fibra, para sacar un <strong>la</strong>do se <strong>de</strong>mora 4 días<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> sacar <strong>la</strong> fibra. La persona se <strong>de</strong>be <strong>la</strong>var paraque no le dé rasquiña <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> espina que tiene <strong>la</strong> fibra.• Se <strong>la</strong>va <strong>la</strong> fibra en el río, si es para color b<strong>la</strong>nco se <strong>de</strong>jaen sereno <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>var con jabón; si se saca <strong>la</strong> fibrapor <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, se <strong>de</strong>ja serenar y se <strong>la</strong>va al otro día; si se sacapor <strong>la</strong> mañana se <strong>la</strong>va inmediatamente.• Se <strong>de</strong>ja secar al sol.• Se divi<strong>de</strong> <strong>la</strong> “hoja” en 2 o hasta 8 hilos, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> si sequiere tejer grueso o <strong>de</strong>lgado.25Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía26


Bija o (achiote)Jaar buChi jar bu ewandamua aupuatar, agpia akho ijgen fagithee i maimua khoon khìir chicho jootar awarr choeeakho igjem, chi kheer domerrag phomiau <strong>de</strong>wai maimua,khukhunag ikhee.• Tinte: Chi por jarr<strong>de</strong>n phiakhajem jachag ikhee maimuajaswia doee thaijem chi dau maimua ogdawe jogem chiwisiguirdui thôor khawia 30 minutos maimua jîir aujemkhurr emua, mag jîir awia khumpapiwia do ee uujemmaimua edawag ihaisiujem juwan khîir.• Medicina <strong>de</strong> achiote: Chi kheer igjem phomia barwai imaimua pasmo ikhee.• Sagrado: wargor jooinau chi piu igjem jarr piu <strong>de</strong>n eddau pag.27La p<strong>la</strong>nta Bija o Achiote es sagrada, a <strong>la</strong> vez es medicinaque usaban los nonaam y sirve para tinturas, su color eszapote. Se siembra en una parte seca a pleno sol, tambiénse cogen <strong>la</strong>s frutas para dar color a <strong>la</strong> comida. Sus floresson b<strong>la</strong>ncas y atraen muchos insectos, <strong>la</strong>s ramas rebrotany su crecimiento es rápido; produce aproximadamente alos dos años.• Tinte: se abre el fruto, se saca <strong>la</strong> pepita y se echa en unaol<strong>la</strong> con agua, <strong>de</strong>spués se machaca, se cierne y se sacael jugo, luego se cocina con <strong>la</strong> fibra aproximadamente 3minutos, se baja <strong>la</strong> ol<strong>la</strong> y ya cuando esté fría se <strong>la</strong>va paraver el color zapote.•Medicina: Las hojas sirven para <strong>la</strong> menstruación o paraespasmos. Se cogen <strong>la</strong>s hojas, se echan en una ol<strong>la</strong> conagua, luego se baña <strong>la</strong> persona.•Sagrado: Anteriormente los viejos utilizaban <strong>la</strong>s ramas<strong>de</strong> bija o achiote como fósforo para pren<strong>de</strong>r el fogón.Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía28


Puchama (puchan)PuchanMug puchan: War gur weta urum ma siejem purr pa bugaai chi kheer siejem chi phaau ma ig jem chi phur ithee.• Nacha chi kheer au beejem dich nemjir eem maimua<strong>de</strong>gag, maimua pi sieejem, mag baman urrag maimuajoogem dop poman ee chi wisiguir.• Mag joo auwia ausiujem 30 minutos, maimua jaa puijemmaimua oojem chi kolor chi phur <strong>de</strong>m ma chug pa ba jemchi kolor chi phur <strong>de</strong>n.• Puchama es un bejuco usado por mucho tiempo que seenrol<strong>la</strong> en un árbol, sus hojas son ver<strong>de</strong>s, el<strong>la</strong>s se utilizanpara tinturar <strong>la</strong>s fibras.• Se cogen <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l rastrojo o <strong>de</strong> <strong>la</strong> quebrada, se traea <strong>la</strong> casa, se machaca en un pilón o se ral<strong>la</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>pilonear o <strong>de</strong> ral<strong>la</strong>r, se cocina en una ol<strong>la</strong> gran<strong>de</strong> con aguajunto con <strong>la</strong> fibra.• Cuando termina <strong>de</strong> cocinar, se <strong>de</strong>ja 30 minutos y se <strong>la</strong>va,ya se ve el color rojo y no se <strong>de</strong>scoloriza.29Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía30


• Nacha chi puchan phiar awan maajem dich jebeem.• Maimua chi puchan <strong>de</strong>gag aubeejem, maimua pii siejem mogdawau chi puchan.• Nacha chi pucham joo jem 20 minutos, maimua phupuijemchi wisiguir 30 minutos, maimua khumpapiejem chi jootarchipuchan.• Chi pucham chi wisiguir dui biegap paita (1) joou jem chi phurithee uncha bieg numi joo jukhabasim.• Chi wisiguir joowai pauta waarreujem chi wisiguir khîir wajaphapuran khîir.• Chi pucham thuauwia chi wisiguir dui edawag phaai siujem.• Chi wisiguir chug pasim khapag puijem limón, tha khaarmaimua alumbre.Proceso <strong>de</strong>tinturaciónSe recolecta el tinte en el monte o parce<strong>la</strong>, <strong>la</strong> mayoría saca<strong>la</strong>s hojas, pero también pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> o corteza <strong>de</strong>árboles. Se machaca <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta en una piedragran<strong>de</strong>. Se cocina en el fogón <strong>la</strong> fibra con el zumo <strong>de</strong><strong>la</strong> hoja por 20 a 30 minutos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hervir se <strong>de</strong>jareposar <strong>la</strong> fibra.El proceso se pue<strong>de</strong> repetir hasta 3 veces pero cada vez sedaña más <strong>la</strong> fibra por cocinar mucho. Cuando se pone <strong>la</strong>fibra en el fogón se va revolviendo con un palo revisandohasta cuando se fije el color. Se <strong>de</strong>ja secar al sol.Para probar el color se echa limón, sal o alumbre, si elcolor se pier<strong>de</strong> ya no se pue<strong>de</strong> cocinar más <strong>la</strong> fibra.• Chi puchan piisieg jurba jierdop mogdau maimua do.Wajau siejem weguerr khîir eeda wag juwag pe phuram khîirmaimua phig du pimau gau maimua jurchoo amkhîir maimuanacian khîir chi wisiguir.31Utiliza ol<strong>la</strong>s, una piedra, una masa gran<strong>de</strong> y agua.Es importante secar <strong>la</strong> fibra <strong>de</strong> weguerre al sol para evitarque se enre<strong>de</strong>, para que se vea bien el brillo y que duremás <strong>la</strong> fibra.Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía32


La <strong>palma</strong> quitasolSe corta el cogollo, sirve para formar <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l jarrón.• El cogollo se corta y se trae a <strong>la</strong> casa, se parte en variastiras.• Se <strong>de</strong>ja secar al sol.• Se cocina para prevenir los hongos a <strong>la</strong> vez para que elmaterial dure.• Siempre el cogollo se corta en tiempo menguante.Quitasol buChi Quitasol bu khîir thuap jem weguer khag• Chi Quitasol khîir thuawia, aubeejem <strong>de</strong>gag chi khîirthoor khaag.• Chi Quitasol khîir joo jem chi memen khog chug pagmaimua na sii am khîir chi Quitasol.• Chi Quitasol khîir wajapha edawag phaai jem.33Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía34


Tejido werregueWargur wisiguir chi uuinau khawedurajim, chi thûrmaimua. Chi nowea aven<strong>de</strong>m ajim maguata chi thûrakharag ta khaagejim maimua bâraa khagejim ma weetaa mach phakkom, a mach sondau is ewag ermananaubarchewia is chi thum wajaphata khanum.Anteriormente <strong>la</strong>s mujeres wounaan tejían jarrones,con una aguja <strong>de</strong> l<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> avena sacaban <strong>la</strong>s puntas, poresa razón los tejidos eran rústicos y los jarrones eranpequeños don<strong>de</strong> guardaban el dinero, aretes, etc., y loscolores eran naturales.Wisiguir thoor khaag:• Wisiguir sirrag• Nacha purjem chi wisiguirau• Noweuwau chi kolor thutar khajem• Nacha khoajem ûgthaag, maimua khîijug aujem chidibujo chi uui nau.35Posteriormente por <strong>la</strong> influencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hermanascapuchinas mejoraron los tejidos y con diseños nuevostambién cambió <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los jarrones.Procedimiento:• Torcer el hilo.• Coge el alma y se enrol<strong>la</strong> con <strong>la</strong> fibra <strong>de</strong> menor calidad,el alma pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> <strong>palma</strong> werregue.• Con aguja y los hilos tinturados se teje <strong>la</strong> base <strong>de</strong>diferente tamaño <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> lo que va a hacer.• Se inicia el tejido hacia arriba y se selecciona el dibujocon el conocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer.Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


Cálculo <strong>de</strong> costos preparación <strong>de</strong> tinturasComunidad Puerto Pizario Octubre / 2004Color vinotintoMateria primaCantidadCosto UnitarioCosto totalPuchama libra05$ 5000$ 2500Cocinada hora05$ 1875$ 938Hierba Ochora (2 libras)0.5$ 1875$ 938Limón2$ 200$ 400Sal0.25$ 500$ 125Cocinada final hora0.25$ 1875$ 469Total costo color vinotinto$ 5.369Color b<strong>la</strong>nco huesoMateria primaCantidadCosto UnitarioCosto totalSal0.5$ 500$ 250Limón5$ 200$ 1000Cocinada hora0.5$ 1875$ 938Total costo color b<strong>la</strong>nco hueso$ 2188Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesaníaColor negroMateria primaCantidadCosto UnitarioCosto totalPuchama libra1$ 5000$ 5000Machacar, ral<strong>la</strong>r1$ 1875$ 187536


HorasPrimera hervida horaMezc<strong>la</strong>da con barro10.25$ 1875$ 1875$ 1875$ 469Definición <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong>l color por cogolloUn cogollo <strong>de</strong> werregue lo forman 135 tiras (promedio), se forma aguangos o manojos cada uno= 135/9=15 litros por manojo.Un guango=49 hilos una tiras=49 hilos=3.26=hilos x tiras unSegunda hervida horas0.25$ 1875$ 469cogollo=135 tiras x 3 hilos= 405 hilos por cogolloLavadaTotal costo color negro0.25$ 1875$ 469$ 10156Consumo <strong>de</strong> tintes o color por productosNegro=810 hilos por colorVinotinto= 405 hilo por colorB<strong>la</strong>nco hueso = 405 hilos por colorCuadro <strong>de</strong> costos totales y valor <strong>de</strong> ventaComunidad Puerto PizarioProductoVasija 98 x 45 (4C)CostoPree<strong>la</strong>boraciónMateria Prima$ 136.025.00N horas196Costo <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración / Mano <strong>de</strong>obra tejidoCosto hora$ 1.875.00Total Costohora$ 367.500.00Costototal$ 503.525.00Valor venta<strong>de</strong>l productoTobia 2002$ 307.000.00Vasija 29 x 66 (3C) $ 102.033.00Vasija 16 x 44 (1C) $ 34.011.25Vasija 11 x 40 (1/2C) $ 17.006.00C = COGOLLO DE WERRENGUE90345054$ 1.875.00$ 1.875.00$ 1.875.0037$ 168.750.00$ 64.687.50$ 101.250.00$ 270.783.00$ 98.698.75$ 118.256.00$ 187.000.00$ 92.000.00$ 62.000.00Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía


ProductoVasija 13 x 42CostoPree<strong>la</strong>boraciónMateria Prima$ 59.175.00N horas47Costo <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración / Mano <strong>de</strong>obra tejidoCosto hora$ 2.500.00Total Costohora$ 117.500.00Costototal$ 176.675.00Valor venta<strong>de</strong>l productoTobia 2002$ 77.000.00Vasija 15 x 39$ 59.175.0038.50$ 2.500.00$ 96.250.00$ 155.425.00$ 62.000.00Vasija 14 x 40$ 59.175.0072$ 2.500.00$ 180.000.00$ 239.175.00$ 62.000.00Vasija 12 x 30$ 59.175.0056$ 2.500.00$ 132.500.00$ 191.675.00$ 32.000.00Vasija 12 x 30$ 59.175.0064$ 2.500.00$ 160.000.00$ 219.179.00$ 62.000.00Vasija 18 x 46 (1,5C)$ 91.262.00111$ 2.500.00$ 277.500.00$ 368.762.00$ 107.000.00Vasija 18 x 44$ 50.175.0068$ 2.500.00$ 170.000.00$ 229.175.00$ 92.000.00BANDEJA$ 80.000.0016$ 2.500.00$ 40.000.00$ 48.000.00BANDEJA$ 29.588.0012.50$ 2.500.00$ 31.250.00$ 60.838.00Como mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía38

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!