la transformación histórica del paisaje forestal en la comunidad ...
la transformación histórica del paisaje forestal en la comunidad ...
la transformación histórica del paisaje forestal en la comunidad ...
- No tags were found...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
18COLECCIÓN LUR N.º 18978-84-457-3299-1LA TRANSFORMACIÓN HISTÓRICA DEL PAISAJE FORESTAL EN LA COMUNIDAD AUTÓNOMA DE EUSKADILA TRANSFORMACIÓN HISTÓRICADEL PAISAJE FORESTALEN LA COMUNIDADAUTÓNOMA DE EUSKADIMario MichelLuis GilMario Michel (Donostia, 1956)Doctor ing<strong>en</strong>iero de Montes; miembro de <strong>la</strong> Sociedadde Ci<strong>en</strong>cias Aranzadi y de Eusko Ikaskuntza. Desarrol<strong>la</strong>su actividad profesional <strong>en</strong> el Gobierno Vasco <strong>en</strong> elárea <strong>forestal</strong> y de <strong>la</strong>s industrias <strong>del</strong> sector primario. Hadedicado especial interés a <strong>la</strong> mejora <strong>forestal</strong> y a <strong>la</strong>imp<strong>la</strong>ntación de <strong>la</strong> selvicultura int<strong>en</strong>siva desarrol<strong>la</strong>docon <strong>la</strong>s coníferas <strong>en</strong> el País Vasco. También ha descritoel proceso histórico de introducción <strong>del</strong> pino radiata <strong>en</strong>el siglo XX, unido al desarrollo <strong>del</strong> <strong>forestal</strong>ismo vasco.Luis Gil (Madrid, 1951)Biólogo y doctor ing<strong>en</strong>iero de Montes; catedrático <strong>en</strong><strong>la</strong> ETS de Ing<strong>en</strong>ieros de Montes de <strong>la</strong> Universidad Politécnicade Madrid y miembro de <strong>la</strong> Real Academiade Ing<strong>en</strong>iería. Su actividad se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> anatomíay fisiología de <strong>la</strong>s principales especies arbóreasde los bosques ibéricos y macaronésicos, así como <strong>en</strong><strong>la</strong> mejora y conservación de sus recursos g<strong>en</strong>éticos <strong>forestal</strong>es.Especial interés ha dedicado a <strong>la</strong> recuperacióny valoración ci<strong>en</strong>tífica de pob<strong>la</strong>ciones marginales depinos, alcornoques, robles, hayas y olmos. Trabajosque se complem<strong>en</strong>tan con el estudio de <strong>la</strong> Historia Forestalpara conocer sus procesos culturales, económicosy sociales.
LA TRANSFORMACIÓNHISTÓRICA DEL PAISAJEFORESTAL EN LA COMUNIDADAUTÓNOMA DE EUSKADIMario MichelLuis GilVitoria-Gasteiz, 2013
Un registro bibliográfico de esta obra puede consultarse <strong>en</strong> el catálogo de <strong>la</strong> Biblioteca G<strong>en</strong>eral<strong>del</strong> Gobierno Vasco: http://www.euskadi.net/ejgvbibliotekaTÍTULOS PUBLICADOS1. Comercialización de los productos cultivados <strong>en</strong> invernaderos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autónoma Vasca.2. Estructura agraria de <strong>la</strong> Comunidad Autónoma Vasca.3. Aproximación al Sistema de Derecho Alim<strong>en</strong>tario.4. Análisis y diagnóstico de los sistemas <strong>forestal</strong>es de <strong>la</strong> Comunidad Autónoma <strong>del</strong> País Vasco.5. De caserío agríco<strong>la</strong> a vivi<strong>en</strong>da rural: evolución de <strong>la</strong> función agraria <strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca de Donostia-San Sebastián.6. La id<strong>en</strong>tidad reconstruida: espacios y sociabilidades emerg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ruralidad a<strong>la</strong>vesa.7. Variedades autóctonas <strong>del</strong> tomate <strong>del</strong> País Vasco.8. Coste de <strong>la</strong> no agricultura <strong>en</strong> el País Vasco.9. Emakumeak eta Osasuna EAEko Landa-Eremuetan / Mujeres y Salud <strong>en</strong> el Medio Rural de <strong>la</strong> CAE.10. Arabako Errioxako ardo beltz<strong>en</strong> kalitatear<strong>en</strong> ebaluazio s<strong>en</strong>tsoria<strong>la</strong> egiteko gidaliburua /Guía para <strong>la</strong> evaluación s<strong>en</strong>sorial de <strong>la</strong> calidad de los vinos tintos de Rioja A<strong>la</strong>vesa.11. Los escolítidos de <strong>la</strong>s coníferas <strong>del</strong> País Vasco: guía práctica para su id<strong>en</strong>tificación y control.12. Euskadiko koniferoetako eskolitidoak.13. Mixel Lekuona: artzain<strong>en</strong> artzain.14. Madera y cambio climático.15. Arkitektura eta zura: egitura-elem<strong>en</strong>tu<strong>en</strong> diseinu gidaliburua EATari egokitua /Arquitectura y madera: guía de diseño de elem<strong>en</strong>tos estructurales adaptada al CTE16. El género culicoides <strong>en</strong> el País Vasco. Guía práctica para su id<strong>en</strong>tificación y control.17. Egituraketarako zurar<strong>en</strong> aplikazio informatikoar<strong>en</strong> gidaliburua /Prontuario informático de <strong>la</strong> madera estructural.Edición: 1ª, junio 2013Tirada:1.200 ejemp<strong>la</strong>res© Administración de <strong>la</strong> Comunidad Autónoma <strong>del</strong> País VascoDepartam<strong>en</strong>to de Desarrollo Económico y CompetitividadImág<strong>en</strong>es:Las no refer<strong>en</strong>ciadas pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a Mario Michel.Edita:Diseño ymaquetación: EkipoPOImpresión:Eusko Jaur<strong>la</strong>ritzar<strong>en</strong> Argitalp<strong>en</strong> Zerbitzu NagusiaServicio C<strong>en</strong>tral de Publicaciones <strong>del</strong> Gobierno VascoDonostia-San Sebastián 1 - 01010 Vitoria-GasteizISBN: 978-84-457-3299-1D.L.:
ÍndiceAURKEZPENA • PRESENTACIÓN.........................................................8AGRADECIMIENTOS............................................................................111. INTRODUCCIÓN...............................................................................132. ESCENARIO ACTUAL: CUATRO PAISAJES FORESTALES.............232.1. Perseverantes hayedos (bañados de pastizales perpetuos) 242.2. La nervadura <strong>forestal</strong> de los valles a<strong>la</strong>veses 262.3. Los bosques habitados (baso–herritarrak) 292.4. El or<strong>la</strong>do <strong>forestal</strong> (con repob<strong>la</strong>ciones de coníferas) 313. ELEMENTOS DEL PAISAJE..............................................................32P r i m e r a P a r t e3.1. Medio físico 323.1.1. Geología 323.1.2. Clima 353.1.3. Geomorfología 393.2. Paisaje y usos <strong>del</strong> suelo 403.2.1. Tipos de <strong>paisaje</strong> 403.2.3. La p<strong>la</strong>nificación y protección <strong>del</strong> <strong>paisaje</strong> 464. FORMACIONES FORESTALES.........................................................494.1. Los oríg<strong>en</strong>es <strong>del</strong> actual arbo<strong>la</strong>do 494.1.1. Los primeros registros <strong>forestal</strong>es 504.1.2. La expansión <strong>del</strong> bosque caducifolio (Holoc<strong>en</strong>o) 544.2. Sistemas <strong>forestal</strong>es 594.2.1. Hayedos (Fagus sylvatica L.) 634.2.2. Bosque mixto de frondosas 654.2.3. Robledales de roble peduncu<strong>la</strong>do (Quercus robur L.) 654.2.4. Marojales (Quercus pyr<strong>en</strong>aica Willd.) 674.2.5. Quejigales (Quercus faginea Lam.) 684.2.6. Encinares y carrascales (Quercus ilex L.) 684.2.7. Pinares de pino albar (Pinus sylvestris L.) 714.2.8. Pinares de pino marítimo (Pinus pinaster Ait.) 724.2.9. Pinares de pino carrasco (Pinus halep<strong>en</strong>sis Mill.) 72MARIO MICHEL • LUIS GIL LA TRANSFORMACIÓN HISTÓRICA DEL PAISAJE FORESTAL EN LA COMUNIDAD AUTÓNOMA DE EUSKADI5
P r i m e r a P a r t e4.2.10. Repob<strong>la</strong>ciones <strong>forestal</strong>es 734.2.11. Otras formaciones <strong>forestal</strong>es 775. EL HOMBRE Y EL BOSQUE..............................................................815.1. Cosmogonía <strong>forestal</strong> 815.2. Fitonimia 875.3. Toponimia 916. EL BOSQUE BABÉLICO (< SIGLO IX)..............................................99S e g u n d a P a r t e6.1. Paleolítico 996.2. Neolítico y Edad de los Metales 1016.2.1. El mundo megalítico 1036.2.2. Edad <strong>del</strong> Bronce y <strong>del</strong> Hierro 1086.3. Romanización 1166.3.1. Saltus vasconum 1166.3.2. Organización territorial durante <strong>la</strong> dominación romana 1196.4. Bello Silva Orta o el bosque surgido de <strong>la</strong> guerra 1266.4.1. Invasiones y destrucción 1266.4.2. Crónica de <strong>la</strong> sistemática devastación de Á<strong>la</strong>va 1296.4.3. Bello silva orta 1367. EL BOSQUE DIALÉCTICO (SIGLOS X–XVIII).................................143T e r c e r a P a r t e7.1. Esc<strong>en</strong>ario socioeconómico 1457.1.1. Producir fr<strong>en</strong>te a proteger, un secu<strong>la</strong>r desequilibrio 1477.1.2. Productos <strong>del</strong> bosque y actividad económica 1737.1.3. Seles y caseríos 1807.2. La industria <strong>del</strong> hierro 1917.3. La industria naval 2087.4. Madera para <strong>la</strong> Marina, exig<strong>en</strong>cias de un mal pagador 2287.4.1. La Ilustración aborda pero no resuelve el problema 2437.4.2. Repob<strong>la</strong>ciones 2487.5. Producción ¿sost<strong>en</strong>ible? 2518. EL CAPITAL–BOSQUE (SIGLOS XIX–XX).......................................259C u a r t a P a r t e8.1. Destrucción, v<strong>en</strong>ta y abandono 2628.2. Aportación de los ing<strong>en</strong>ieros de montes vascos a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>forestal</strong> 2978.2.1. Los primeros ing<strong>en</strong>ieros de montes 3028.3. Reconstrucción y repob<strong>la</strong>ción 3048.3.1. Las repob<strong>la</strong>ciones de coníferas como salida a <strong>la</strong> crisis 3088.3.2. El pino radiata, <strong>la</strong> especie que transformó el <strong>paisaje</strong> <strong>del</strong> siglo XX 3316 LA TRANSFORMACIÓN HISTÓRICA DEL PAISAJE FORESTAL EN LA COMUNIDAD AUTÓNOMA DE EUSKADI MARIO MICHEL • LUIS GIL
Q u i n t a P a r t e C u a r t a P a r t e8.4. El cambio <strong>del</strong> <strong>paisaje</strong> <strong>forestal</strong> <strong>del</strong> siglo XX través de <strong>la</strong> pintura 3378.5. El oro verde: un tesoro a <strong>la</strong> puerta de los caseríos 3568.6. La industria de <strong>la</strong> madera: grandes papeleras y modestos aserraderos 3758.7. Las críticas a <strong>la</strong> política <strong>forestal</strong> 3908.7.1. Las primeras y tímidas críticas 3918.7.2. Militancia anti–pinos y ecologismo 3968.7.3. Inc<strong>en</strong>dios y am<strong>en</strong>azas 4029. EL BOSQUE VIRTUOSO (SIGLOS XX– XXI)...................................4139.1. Aflorami<strong>en</strong>to <strong>del</strong> sector <strong>forestal</strong> 4159.1.1. Una crisis provocada por los inc<strong>en</strong>dios 4189.1.2. La década dorada 4219.1.3. Una nueva crisis 4239.2. Nuevos estudios y críticas 4279.3. La transformación de <strong>la</strong> industria de <strong>la</strong> madera 4299.4. El <strong>paisaje</strong> <strong>forestal</strong> a principios <strong>del</strong> siglo XXI 4379.4.1. Las frondosas autóctonas y los espacios naturales 4399.5. Epílogo 4459.5.1. Un <strong>forestal</strong>ismo expectante ante <strong>la</strong> globalización 4459.5.2. Los montes <strong>del</strong> futuro 44910. BIBLIOGRAFÍA Y GLOSARIO........................................................451ANEXO.................................................................................................469MARIO MICHEL • LUIS GIL LA TRANSFORMACIÓN HISTÓRICA DEL PAISAJE FORESTAL EN LA COMUNIDAD AUTÓNOMA DE EUSKADI7
Aurkezp<strong>en</strong>aBaso-paisaiak historian zehar izan du<strong>en</strong> eraldaketaaztertzeak basozaintzarekin lotutakolurralde batean kokatz<strong>en</strong> gaitu; aldi berean industria<strong>la</strong>eta <strong>la</strong>ndatarra d<strong>en</strong> euskal gizartear<strong>en</strong>beharretara egokitzeko sarri eraldatu d<strong>en</strong> baliohandiko lurraldean. Ildo horretan, kontuan izanbehar da euskal gizarteak behar-beharrezkodue<strong>la</strong> leh<strong>en</strong> sektorear<strong>en</strong> ekarp<strong>en</strong>a, hau da, baserri<strong>en</strong>,<strong>la</strong>borantzar<strong>en</strong>, baso<strong>en</strong> eta zurar<strong>en</strong> ekarria.Gaur egun, Euskal Autonomia Erkidegoar<strong>en</strong>lurzoruar<strong>en</strong> % 55 bideratz<strong>en</strong> da basogintzara,ia 400.000 hektarea baso; funtsean, espeziehostotsuak eta koniferoak. Hori de<strong>la</strong>-eta, Euskadinbizi gar<strong>en</strong>ok oso hurbileko s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> ditugum<strong>en</strong>di eta basoak. Historia luzea dute atzean ha<strong>la</strong>kopaisaiek: bertan bizi izan dir<strong>en</strong> gizaki<strong>en</strong> etatradizio<strong>en</strong> lekuko isil dira; iraganeko garaietakobizimodu gogor baina s<strong>en</strong>tikorrar<strong>en</strong> oroigarri.Ez z<strong>en</strong> erraza baserrian bizitzea, ezta m<strong>en</strong>diabizibide izatea ere. Baina paisaiar<strong>en</strong> parte z<strong>en</strong>hori guztia; pertsonek eur<strong>en</strong> ingurunearekin zut<strong>en</strong>lotura sakonar<strong>en</strong> parte. Baserri, m<strong>en</strong>di, auzoeta baso jakin batekoa izat<strong>en</strong> z<strong>en</strong> j<strong>en</strong>dea; jaioaurretik egot<strong>en</strong> zir<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tuok, eta hortxe jarraitukozut<strong>en</strong>, m<strong>en</strong>dez m<strong>en</strong>de. Hastap<strong>en</strong>etatik,paisaiar<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tu horiek ez zir<strong>en</strong> gizaki<strong>en</strong> jabetzakoak;alderantziz, pertsonak zir<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tuotakoparte: antzinatik, patronimikoak nongoerroarekin sortz<strong>en</strong> zir<strong>en</strong>, eta ez nor<strong>en</strong> erroarekin.M<strong>en</strong>diek, basoek nahiz baserriek egokitz<strong>en</strong> zizkiet<strong>en</strong>iz<strong>en</strong>ak bertan bizi zir<strong>en</strong>ei.Gure herriko azalerar<strong>en</strong> zatirik handi<strong>en</strong>a zuhaiztutaizan d<strong>en</strong>ez, basogintzari lotuta egon dagure lurraldea, eta azk<strong>en</strong> m<strong>en</strong>deotan herriar<strong>en</strong>aurrerabidea ahalbidetu dut<strong>en</strong> proiektuetakoasko egurrar<strong>en</strong> ustiap<strong>en</strong>arekin lotuta egon dira.Pres<strong>en</strong>taciónAnalizar <strong>la</strong> transformación <strong>del</strong> <strong>paisaje</strong> <strong>forestal</strong> alo <strong>la</strong>rgo de <strong>la</strong> historia nos sitúa <strong>en</strong> un territoriode alto valor natural y vocación <strong>forestal</strong>, muchasveces transformado para adaptarse a <strong>la</strong>s necesidadesde <strong>la</strong> sociedad vasca, que tanto es industrialcomo rural, necesitada de <strong>la</strong> aportación <strong>del</strong>sector primario con sus caseríos, cultivos, montesy finalm<strong>en</strong>te de su madera.Actualm<strong>en</strong>te el 55% <strong>del</strong> suelo de <strong>la</strong> C.A. de Euskaditi<strong>en</strong>e uso <strong>forestal</strong>, con casi 400.000 ha debosques, repartidas al 50% <strong>en</strong>tre especies frondosasy coníferas. Por ello, los que vivimos <strong>en</strong>Euskadi s<strong>en</strong>timos los montes y los bosques quelos cubr<strong>en</strong>, como algo cercano aunque a <strong>la</strong> vezs<strong>en</strong>tido como emocional y profundo. Este espaciohab<strong>la</strong> de una <strong>la</strong>rga historia y de <strong>la</strong>s muchaspersonas que lo han habitado, de sus tradiciones,<strong>del</strong> modo de vida <strong>en</strong> otras épocas <strong>en</strong> unmedio rural arduo <strong>en</strong> el día a día, pero a <strong>la</strong> vezcercano y <strong>en</strong>trañable.Vivir <strong>en</strong> el caserío no era fácil y vivir <strong>del</strong> montetampoco, pero todo ello formaba parte de un<strong>paisaje</strong> donde <strong>la</strong>s personas t<strong>en</strong>ían un profundovínculo con su <strong>en</strong>torno. Se pert<strong>en</strong>ecía al caserío,al monte, al barrio, al bosque, todos estos elem<strong>en</strong>tosestaban ahí desde antes de haber nacidoy ahí seguían por siglos. Desde los inicios, estoscompon<strong>en</strong>tes <strong>del</strong> <strong>paisaje</strong> no pert<strong>en</strong>ecieron a<strong>la</strong>s personas, sino que eran <strong>la</strong>s personas qui<strong>en</strong>esles pert<strong>en</strong>ecían: desde antiguo los patronímicosse formaron con <strong>la</strong> raíz nongo (de dónde), <strong>en</strong> vezde <strong>la</strong> raíz nor<strong>en</strong> (de quién). Montes, bosques, caseríosdaban nombre a sus habitantes.Territorio de vocación <strong>forestal</strong>, con <strong>la</strong> mayor partede su superficie cubierta de árboles, <strong>en</strong> los últimossiglos muchos proyectos surgieron con sumadera para permitir el progreso de este país.8 LA TRANSFORMACIÓN HISTÓRICA DEL PAISAJE FORESTAL EN LA COMUNIDAD AUTÓNOMA DE EUSKADI MARIO MICHEL • LUIS GIL
Gure basoek hornitu zut<strong>en</strong> erregaiz burdinar<strong>en</strong>euskal industria jaioberria, eta gako bi<strong>la</strong>katu z<strong>en</strong>Erdi Aroan gure artean emandako industriar<strong>en</strong>garap<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> sorburuan. Garap<strong>en</strong> ekonomikoariesker, gainera, burdinol<strong>en</strong> kokaleku zir<strong>en</strong> euskalhiribilduek Europako beste lurralde batzuekin lehiatzekoabantai<strong>la</strong>k eskuratu zituzt<strong>en</strong>.Gure basoetako hariztietako egurrak elikatu zitu<strong>en</strong>,ha<strong>la</strong>ber, euskal kostaldean nonahi aurkizitezke<strong>en</strong> ontzio<strong>la</strong>k, merkataritzara eta arrantzarabideratutako ontzidi oparoa sortu zut<strong>en</strong>ak, besteakbeste Indietara nahiz Ternura joateko.Gerora, XIX. m<strong>en</strong>dean jazotako gorabeherahistorikoek aldaketa handiak eragin zituzt<strong>en</strong> lurraldehonetan, eta, XX. m<strong>en</strong>dear<strong>en</strong> hasieran,garap<strong>en</strong> industria<strong>la</strong> mamitu z<strong>en</strong> bertan, <strong>la</strong>begaraietako altzairua, ontzio<strong>la</strong>k, papergintza edozerrategietako jarduna lekuko. Basoa betidanikizan z<strong>en</strong>ez err<strong>en</strong>tagarritasun-iturri, zurgintzakespezie konifero berriak ustiatzera jo zu<strong>en</strong>, eta<strong>la</strong>nda-eremuko familia askok izan zut<strong>en</strong> m<strong>en</strong>diahai<strong>en</strong> ekonomiar<strong>en</strong> sustatzaile. Ordudanik, basogintzaksortutako aberastasuna funtsezkoa izanda nekazaritzako egiturak zein <strong>la</strong>nda-eremuetakoazpiegiturak hobetzeko.Bizi dugun XXI. m<strong>en</strong>de honetan ere, zurar<strong>en</strong> industriaketorkizun oparoa du gure artean, Euskadikobasoetan ditugun espezie<strong>en</strong> egurrakgero eta aplikazio gehiago baititu eraikuntzan.Erronka ederra da hori basogintzar<strong>en</strong>tzat, zurezkoproduktuek baldintzarik zorrotz<strong>en</strong>ak betetz<strong>en</strong>baitituzte: ekologikoak dira, iraunkorrak etaerosoak.Bestalde, natura horr<strong>en</strong> zabalduta dago<strong>en</strong> lurraldeaizanik gurea, baliabide naturalek behar etafuntzio berriei erantzun behar diete; bereziki,ondare natura<strong>la</strong>r<strong>en</strong> kontserbazioarekin eta gozam<strong>en</strong>arekinlotutakoei.Ingurune natura<strong>la</strong>k babesteko hartz<strong>en</strong> ditugunneurriek gure lurraldeko bizi-kalitatea bermatzeadute helburu, zuz<strong>en</strong>ean eragit<strong>en</strong> baitute klima-aldaketar<strong>en</strong>preb<strong>en</strong>tzioan, urar<strong>en</strong> erregu<strong>la</strong>zioan, airear<strong>en</strong>garbitasunean edota karbonoar<strong>en</strong> finkap<strong>en</strong>ean.Ildo horretan, Euskal Autonomia Erkidegoar<strong>en</strong> %20 (150.000 hektarea) Natura 2000 sare europarreanaurreikusitako babes motar<strong>en</strong> bat<strong>en</strong> xededa. Azalera horretatik, 94.000 hektarea zuhaiztu-El bosque proporcionó el combustible para <strong>la</strong> naci<strong>en</strong>teindustria vasca <strong>del</strong> hierro, si<strong>en</strong>do una de <strong>la</strong>sc<strong>la</strong>ves de su despegue industrial <strong>en</strong> época medieval,así como de su inicial desarrollo económico,lo que otorgó v<strong>en</strong>tajas competitivas a <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>sferronas fr<strong>en</strong>te a otros territorios europeos.También <strong>la</strong> madera de sus robledales se destinabaa los astilleros de los que estuvo bi<strong>en</strong> surtida<strong>la</strong> costa vasca, lo que fom<strong>en</strong>tó el comerciomarítimo gracias a una nutrida flota mercante ypesquera que bi<strong>en</strong> hacía <strong>la</strong> Carrera de Indias o se<strong>en</strong>caminaba hacia <strong>la</strong>s pesquerías de Terranova.Las vicisitudes históricas <strong>del</strong> siglo XIX trajeronmuchos cambios a un territorio que se transformóa comi<strong>en</strong>zos <strong>del</strong> siglo XX para acoger al desarrolloindustrial que se fraguó con el acero <strong>del</strong>os Altos Hornos, los astilleros, <strong>la</strong> actividad papelerao el aserrío. Estas últimas industrias buscaron<strong>en</strong> nuevas especies de coníferas <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidadque siempre había dado el monte, sust<strong>en</strong>tode muchas familias <strong>en</strong> el medio rural y refuerzode <strong>la</strong> economía de muchos caseríos. La riquezag<strong>en</strong>erada por el <strong>forestal</strong>ismo contribuye desde<strong>en</strong>tonces a mejorar <strong>la</strong>s estructuras agrarias y <strong>la</strong>sinfraestructuras rurales.En el siglo XXI <strong>la</strong> industria de <strong>la</strong> madera ti<strong>en</strong>e uninteresante futuro, <strong>la</strong>s creci<strong>en</strong>tes aplicacionesconstructivas que se pued<strong>en</strong> dar a <strong>la</strong> madera deespecies <strong>forestal</strong>es pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Euskadi abr<strong>en</strong>un desafío a nuestro sector <strong>forestal</strong>, que puedeofrecer de forma creci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> sociedad productose<strong>la</strong>borados con madera, material que reúnetodos <strong>la</strong>s mayores requisitos: ecológico, sost<strong>en</strong>ibley confortable.Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> un territorio donde <strong>la</strong> naturalezaestá tan pres<strong>en</strong>te como <strong>en</strong> <strong>la</strong> nuestra, los recursosnaturales que compon<strong>en</strong> nuestro <strong>paisaje</strong>deb<strong>en</strong> at<strong>en</strong>der a nuevas necesidades y nuevasfunciones, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> conservación<strong>del</strong> patrimonio natural, y al disfrute <strong>del</strong>mismo.Las medidas medioambi<strong>en</strong>tales de protección <strong>del</strong>os <strong>en</strong>tornos naturales supon<strong>en</strong> una garantía decalidad de vida <strong>en</strong> este territorio ya que afectana <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>del</strong> cambio climático, a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ciónhídrica a <strong>la</strong> limpieza <strong>del</strong> aire, o a <strong>la</strong> fijación<strong>del</strong> carbono.En este s<strong>en</strong>tido, hoy <strong>en</strong> día un 20% de <strong>la</strong> C.A.de Euskadi, es decir 150.000 ha, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tranprotegidas por alguna de <strong>la</strong>s figuras de protecciónde <strong>la</strong> naturaleza d<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> red europeaMARIO MICHEL • LUIS GIL LA TRANSFORMACIÓN HISTÓRICA DEL PAISAJE FORESTAL EN LA COMUNIDAD AUTÓNOMA DE EUSKADI9
tako baso-lurrak dira. Babestutako guneak kostaldetikparke natural<strong>en</strong> sareko gailur harritsuetarabitartean hedatz<strong>en</strong> dira, tartean gure m<strong>en</strong>di<strong>en</strong>blematiko<strong>en</strong>etako batzuk dire<strong>la</strong>: Aizkorri, Anboto,Gorbeia eta Txindoki. Babestuta daudeUrdaibaiko Biosferar<strong>en</strong> Erreserbako arroak ere,kalitate natural paregabekoak.Hori de<strong>la</strong>-eta, Eusko Jaur<strong>la</strong>ritzak, basogintzabultzatzeko, ingurum<strong>en</strong>a hobetzeko eta paisaiar<strong>en</strong>kalitatea indartzeko politika estrategikoak<strong>la</strong>ntzeko orduan, kontuan izat<strong>en</strong> du m<strong>en</strong>diek gizarteariegit<strong>en</strong> diot<strong>en</strong> ekarp<strong>en</strong>a, berez daukat<strong>en</strong>erabilera ekonomikotik harago, eta eur<strong>en</strong> funtzioekologikoa, sozia<strong>la</strong> eta paisaiakoa due<strong>la</strong> ardatz.Gure lurraldean ditugun hainbat basok due<strong>la</strong>mi<strong>la</strong>ka urte zeukat<strong>en</strong> fisionomiar<strong>en</strong> oso antzekoadaukate gaur egun; beste batzuk, izugarri aldatudira azk<strong>en</strong> hamarkadetan. Hori guztia Euskadikopaisaia hai<strong>en</strong> beharr<strong>en</strong>, nahi<strong>en</strong> eta ilusio<strong>en</strong>arabera moldatu dut<strong>en</strong> pertson<strong>en</strong> motibazio<strong>en</strong>ondorio da. Lurralde honetako baso<strong>en</strong> historiaezagutzean, <strong>la</strong>nda-mundura gerturatz<strong>en</strong> gara,eta esker ona adierazt<strong>en</strong> diegu lurraldea m<strong>en</strong>dezm<strong>en</strong>de naturar<strong>en</strong> aldetik kalitate handiz etabasogintza bultzatuz kudeatu dut<strong>en</strong> <strong>la</strong>ndatarrei.Iraganar<strong>en</strong> ondare ez ezik, etorkizunar<strong>en</strong> ilusioere badira gure m<strong>en</strong>diak; hem<strong>en</strong> bizi gar<strong>en</strong>onzein kanpotik bisitan etortz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong><strong>en</strong> gozam<strong>en</strong>erakogune.NATURA 2000. De esta superficie, 94.000 hacorresponde a territorio <strong>forestal</strong> arbo<strong>la</strong>do. suext<strong>en</strong>sión abarca desde <strong>la</strong>s costas hasta <strong>la</strong>s cumbresrocosas <strong>en</strong>globadas d<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> Red deParques Naturales, e incluye a muchos de nuestrosmontes más emblemáticos como Aizgorri,Anboto, Gorbeia, Txindoki. También abarca acu<strong>en</strong>cas de extraordinaria calidad natural como<strong>la</strong> Reserva de <strong>la</strong> Biosfera de Urdaibai.Es por ello que <strong>la</strong>s externalidades que produceel monte a <strong>la</strong> sociedad, al marg<strong>en</strong> de su utilidadeconómica y <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to de su funciónecológica, social y paisajística, son t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong>consideración a <strong>la</strong> hora de trazar <strong>la</strong>s políticasestratégicas <strong>del</strong> Gobierno Vasco <strong>en</strong> cuanto a<strong>la</strong>poyo <strong>del</strong> sector <strong>forestal</strong>, a <strong>la</strong> mejora <strong>del</strong> medioambi<strong>en</strong>te, así como de <strong>la</strong> calidad <strong>del</strong> <strong>paisaje</strong>.Algunos de los actuales sistemas <strong>forestal</strong>es manti<strong>en</strong><strong>en</strong>una fisonomía simi<strong>la</strong>r desde hace miles deaños. Otros han cambiado sustancialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><strong>la</strong>s últimas décadas. Todo ello es consecu<strong>en</strong>ciade <strong>la</strong>s motivaciones de personas que han mode<strong>la</strong>doel <strong>paisaje</strong> de Euskadi con sus necesidades,aspiraciones, ilusiones. Conocer <strong>la</strong> historia <strong>forestal</strong>de este territorio nos permite acercar estemundo rural a <strong>la</strong> sociedad y realizar un reconocimi<strong>en</strong>toa sus habitantes, que han gestionado elterritorio durante siglos, con elem<strong>en</strong>tos de altacalidad naturalística, y con un sector <strong>forestal</strong> desarrol<strong>la</strong>do.Nuestros montes son <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia deun pasado, pero también <strong>la</strong> ilusión de nuestrofuturo, donde se manifiesta <strong>la</strong> sociedad para eldisfrute de los que aquí vivimos, y de los que vi<strong>en</strong>ea visitarnos.Arantza Tapia OtaegiEkonomiar<strong>en</strong> Garap<strong>en</strong> eta Lehiakortasun SailburuaConsejera de Desarrollo Económico y Competitividad10 LA TRANSFORMACIÓN HISTÓRICA DEL PAISAJE FORESTAL EN LA COMUNIDAD AUTÓNOMA DE EUSKADI MARIO MICHEL • LUIS GIL
Agradecimi<strong>en</strong>tosEste libro ha t<strong>en</strong>ido el apoyo de muchas personas que han dedicado tiempo e ilusión para quesaliese ade<strong>la</strong>nte. Sus aportaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda de información, aportación de imág<strong>en</strong>es, suscom<strong>en</strong>tarios, correcciones, e<strong>la</strong>boración de mapas, o <strong>la</strong> maquetación y diseño <strong>del</strong> libro son <strong>la</strong>s quehan posibilitado <strong>la</strong> consecución de este proyecto:Álvaro Aragón, José Antonio Aranda, Mikel Arrazo<strong>la</strong>, Lurdes Azpiazu, Josu Azpitarte,Ana Bermúdez Elorrieta, Mercedes Cabrera, Alejandro Cantero, Iñaki Cerrajería, Paco Conde, FaustinoCorreas, Mikel de Francisco, Luis Ángel Del Río, Jesús Mª Eizm<strong>en</strong>di, Santi Espinel,Julio Fernández, Javier Franco, Kontxi García, Sara González de Aspuru, Inés González Doncel,Unai Gorroño, Francisco Grimalt Falcó, Iñaki Irazabal, Eunate Izagirre, Mertxe Labara,Armando L<strong>la</strong>mosa, Armando L<strong>la</strong>nos, Rafael López, Mikel Mantero<strong>la</strong>, Peli Mantero<strong>la</strong>,Virginia Mont<strong>en</strong>egro, Eneko Oregi, Bittor Oroz, Jose Ortuzar, Ana Otegi, Anais Rodríguez,Ricardo Ruiz-Peinado, Patxi Sá<strong>en</strong>z de Urturi, Isidro Sá<strong>en</strong>z de Urturi, Isabel Tazo, Begoña Urigü<strong>en</strong>,Bakartxo Urruzo<strong>la</strong>, Mertxe Urteaga, Fernando Ve<strong>la</strong>sco, Gabrie<strong>la</strong> Vives, así como al personal de losarchivos <strong>del</strong> Territorio Histórico de Á<strong>la</strong>va, Histórico Foral de Bizkaia y G<strong>en</strong>eral de Gipuzkoa,y a muchos otros que con su interés por el libro han logrado que sea más atractivo.Sin <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y el total apoyo de los más cercanos:Lore, Ignacio e Ir<strong>en</strong>e, este trabajo no hubiera sido posible.A todos ellos eskerrik asko!MARIO MICHEL • LUIS GIL LA TRANSFORMACIÓN HISTÓRICA DEL PAISAJE FORESTAL EN LA COMUNIDAD AUTÓNOMA DE EUSKADI11