12.07.2015 Views

Huichol Wixárika - Huicholes y Plaguicidas

Huichol Wixárika - Huicholes y Plaguicidas

Huichol Wixárika - Huicholes y Plaguicidas

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Guión del Video<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>Traducido a<strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong><strong>Wixárika</strong> yiki pita tiyukuhiawet imuyeika, hauʼerieti mikatiukananaima, ʻaixi ʻiyari takiekari temayexeiya,tatukari temitairie.Ketipaukapai miya temiteʼuwenix miya ʻanekia takakaiyarixi, tayeiyari naiti reutinikame tetewaraxeiyati,mitixuawe teteʼiwiyati tekanetayemariwani.Xeikia ri takwietsie teiwarixi mekanikinetiweni, takiekarimetatsikunamirieti tsi memiyia, hauʼerieti tapiini hukutemetatenawairieti, takwietsie meteyexitiaximeti meniyiaka.Miya matsi temiteʼanuyehuk la costa xeik a kwi tekanekikani taxarita.Tsiere hipati tahepa teiteri: Neuxite, wakirixi mexikanerutsixi;miki tatsata tiniketi tekateniuyeʼuximayatatikikani yaapiyariki Nayarit kwieyaritsie.Hauʼerieti yaatsata teheuyaxetikait teteheukwatikaitikwiniyaki haweri tekatenitaxeiyani.Kemirayeʼuximayataweni, kemiramexiaka mipa katiniupitiariemiki. ʻAimieme teiteri yunaime yuniwema mewaruwititimekanetaʼaxeni waika memiteʼaʼiwanikitii rimati; miki ri matsiwaika memiteʼukanenewie xeimieme mekatenitikwikwineni,takwe tiiri ʻukirawetsixi wahepai meʼaneka.Narración del VIDEOCLIP: Ofelia MedinaPostproducción VIDEOCLIP: Darwin, ILCE, INIGuión Original: Samuel Salinas, Patricia Díaz yGuillermo Monteforte.Tixatame niukieya mutaxa:Lic.Héctor Montoya RoblesʻUkarametsixi waniuki kaniutaxata:ʻIwatsi, Juana Eligio G.ʻUkitsimemanayeniukatsie:ʻEritema, Lic. Gabriel Pacheco S.La traducción al idioma <strong>Wixárika</strong>, se terminó en 1996 conel apoyo de:Departamento de Lenguas Indígenas y la Unidad deProducción Audiovisual de la Universidad de Guadalajara.Instituto Nacional Indigenista, INI. Delegación JaliscoDirección de Procuración de Justicia.Fideicomiso para la Salud de los Niños Indígenas de México acFundación Alejandro Díaz Guerra acAsociación Mexicana de Arte y Cultura Popular acVIDEO CLIPEl derecho a la información es fundamental.Si nos engañan, si nos esconden la información, se nospuede ir la vida. No se vale que las grandes empresas,para hacer sus fortunas, nos escondan el peligro de losplaguicidas a los que todos estamos expuestos: los niños,los jóvenes y los mayores, las mujeres y los hombres, el quecosecha y el que consume, en el campo y en el hogar.El video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” se ha traducido a12 lenguas mexicanas, porque todos debemos estarinformados sobre los riesgos de los plaguicidas y paraque todos podamos entender las palabras de estajornalera huichola.Mamá de Florentino, que habla en wixárika:“Los de las comunidades de Santa Catarina, los de SanSebastián, venimos buscando trabajo... Y nos hemosestado llevando cosas venenosas en el cuerpo, Aquíandamos nosotros enfermos.”Ahora, ya puedes ver y escuchar el video“<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” en¨:<strong>Wixárika</strong>(<strong>Huichol</strong>)Nayari(Cora)Oʼdam ñiʼok(Tepehuano)Pʼurhepecha(Purhépecha)Nauatl(Náhuatl)Xtilla bene Xhon(Zapoteco Sierra)Diidxazá(Zapoteco Istmo)Tuhum saahan ndaviñuum skuíia´a(Mixteco Juxtlahuaca)Xnaʼ Ánj Nuʼ(Triki de Copala)Maaya Taʼan(Maya Penisular)Batsʼil cʼop(Tseltal)Batzʼi Kʼop(Tzotzil)Corre la voz, platica con tus compañeras y compañeros,que ahora en su lengua pueden saber más de losplaguicidas, de los productos químicos del campo.¡ Y recuerda, que en ello se nos puede ir la vida!Una producción de Patricia Díaz RomoVersión en castellano -1994Versión en Inglés - 1995Versión en <strong>Wixárika</strong> (huichol) - 1996Versión en otras 11 lenguas mexicanas - 2000


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>COSMOVISIÓNNarradorEl pueblo huichol considera que es responsable demantener encendidas las velas de la vida, y conservaren equilibrio las fuerzas de la naturaleza.ECLIPSENarradorPara los <strong>Huichol</strong>es, “Tavérika”, Nuestro Padre el Sol,nació en “Virikuta”, en el oriente. Haramara “NuestraMadre del Mar” en el poniente, es el lugar donde seorigina la vida.MAPANarradorEl espacio comprendido entre el desierto, en el orientey el mar en el poniente es un ámbito sagrado. El cargodel pueblo <strong>Huichol</strong> es entenderlo y trabajarlo, bendecirloy conservarlo.SIERRA HUICHOLANarradorAproximadamente 15 mil <strong>Huichol</strong>es viven en la SierraMadre Occidental de México. Miles de años de tradiciónles han permitido vivir de una agricultura autosufi cientebasada en el respeto a la naturaleza.NarradorSin embargo, la constante invasión de su territorio,así como la tala indiscriminada de los bosques, estánacabando con el equilibrio de su medio ambiente;situación que los obliga a emigrar para buscar empleocomo jornaleros temporales.NarradorEn el estado de Nayarit, los huicholes, al igual que otrosgrupos indígenas como los coras, tepehuanos y mexicaneros,viven y trabajan en los campos de tabaco donde se exponena plaguicidas extremadamente tóxicos.<strong>Wixárika</strong> yiki pita tiyukuhiaweti muyeika, hauʼerietimikatiukananaima, ʻaixi ʻiyari takiekari temayexeiya,tatukari temitairie.Wixaritari tahepaitsita tawexikia titewati wirikutaminuiwakame, tatserieta minuiwakame, ʻuwa ta tatsutiatateiharamara matiwe.ʻiri muyuʼiniataxi tatsutia, tatserieta, taʼutaata, hixiapamitiunakitsitia. ʻAimeme kwie miyapai yeumetsietayeiyari temayexeiya. Wixaritari waika ʻuximayatsikatemiteʼayexeiya takiekari ʻaixi mireukuwiyaniki.Wixaritari tekaniwaikawani, 15,000 tekanihikitini, SierraMadre Occidental hiriyaritsie tekanitamaka. Ketipaukapaimiya temiteʼuwenixi miya ʻanekia, tayeiyari metamitixuawe teteʼiwiyati tekanetayemariwani.Xeikia ri takwietsie teiwarixi mekanikinetiweni, takiekarimetatsikunamirieti tsi memiyia, hauʼerieti hukutemetatenawairieti, meniyiaka. Miya matsi temiteʼanuyehukiLa Costa xeikia kwi tekanekikani taxarita.Tsiere hipati tahepai teiteri: Neuxite, wakirixi, mexikanerutsixi;miki tekateniuyeʼuximayatatikikani yaa piyariki Nayaritkwieyaritsie. Hauʼerieti yaatsata teheuyaxetikaitteteheukwatikaiti kwiniyaki haweri tekatenitaxeiyani.Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas1


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>INTRODUCCIÓN A PLAGUICIDASNarradorLa agroindustria se basa en la máxima explotación dela tierra para lograr mayores ganancias económicas.Este sistema agrícola utiliza grandes cantidades deplaguicidas que están diseñados para matar todo tipode plagas. Algunos son tan tóxicos, que inclusive enpequeñas cantidades pueden deteriorar gravemente elequilibrio ecológico del medio ambiente y causar seriosproblemas a la salud de las personas que aplican lasustancia y al consumidor de los productos agrícolas.CONTACTO CON PLAGUICIDASNarradorEntre los ingredientes de los plaguicidas que este hombremezcla se encuentran los metamidofos. Si su organismoabsorbe tan solo menos de un gramo de esta sustancia,le causará la muerte. El veneno puede penetrar por lanariz, los ojos, la boca y principalmente a través de la piel.Los trabajadores que aplican estos plaguicidas deberíantraer guantes, ropa protectora, mascarilla, y aún así susvidas estarían en peligro.Benjamín HernándezAsí cuando andan fumigando, asi de polvo, polvo salenos cae aquí en la cara y duele mucho.Tengo una familia que se enfermó, una niña; ya tiene 6años. No sabía de qué motivo se estaba enfermando.Ya se estaba llevando. En ese caso pues, gasté muchodinero para salvarlas.NO SE CUIDANDr. Vedyalud Chávez RuízLas gentes no se protegen en lo más mínimo porqueademás, no reciben la orientación, ni siquiera mínima oindispenable para la utilización de esas sustancias. De talsuerte que a mi verdaderamente me alarmaba ver comolos trabajadores del campo, se atascaban, andaban consu bomba de insecticida, aplicándolo en el campo sinningún cuidado, la absorbían por mucosas por todaspartes del cuerpo. Tomaban agua en los recipientes quetenían alrededor, que también estaban afectados con elaerosol de las sustancias; inclusive sus alimentos, conlas manos llenas de insecticida los ingerían.ʻEtsikatsie timieme ʻuayete mireuwewiya, xeiya kwieʻaixi mitiuxuawitiwaniki katiniyianeni, tsiere kutsimamawaikawa tumini memanaʼiwaniki. ʻIki ʻuaye yunaimekatiniwakwiweni ´etsi tsata memitexuawe. Hipatiyeme kwinie katinimiiyatikani, xika ʻetsiwa titi kwiepaʻukaʼene waikawa katineuyehipani, meta teiterimemiteʼuayematiwe mekanikwiwaweni, miya ʻanekiamitixuxuawere ʻuaye kaninitikani, xika tiutikwanitiutakwineme kaniumimiki paiti.ʻIki teiwari ʻena ʻuaye ʻaixi miyurie, waikawa katininika,metamidofos titewati katinanutinika. Xika ʻetsiwa titirahetsie tiukatsune ya ukawimen ʻaxa kanimayaka. Xikarahixita reuʼene, ya hekwani kanikwiniyaka; peri matsiyeme xika rahetsie tiutayeurieni tiutakwineme kanemimiki.ʻAimieme xika tiʼuayemamikini ʻaixi rekemariti katiniʼaneni,mamate ʻeimameta ʻutameixiame, kemari ʻetsutsuikameranakapitikaiti meta yuhixie heuyutinati; tsepa miyamireukukemari yaxeikia katinikweriwaʼaneni.Mitiukaʼuayemariwatsie kariki tumuanari tahetsienikawiwiweni, kwinie kanitaneikani tahixie, mikikatiniyukukwineni. Neniwe ʻukanunutsi xewiti tiniutakwinetaxewime witari ʻuyeikati; takwe tsi ne ʻatsi netimaikaitikatita kwiniyari mitiwiyakai, ʻari tsi ri kanikutanatikaitini. ʻAnakariki ne tumini waikawa nekaneuyehiani maneyeweniki.Teiteri teʼuximayatamete ʻetsiwa tima mekapuyuʼiwiya,meta xewiti kapitiwaraʼiikitiwa kepai mitimayiiya mikiʻuayete. Yemeki ne nekanetimani kepai tsi nehiripahauʼerieti mekaneyuwiriekaitini, mochilate meʼutitimana mekaneʼuwakaitini, mekateneʼuayematiwekaitini tima mekayuʼiwiyati, ʻuaye meʼikweti metanaitsarie mekaneyuwiriekaitini. Kixaurite mireutihetsiemekananuharewekaitini ʻuaye wetikaimetsie; metayumamatsie meheuwetikaiti mekateniukwaiximeni.2Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>TRABAJO NIÑOSDr. Javier ArechigaLo mejor sería, por primer paso, es indicar, educar,pues educar a la familia: Aquí hay una caracteréistica,que muchas de las veces el que anda fumigando noes una persona adulta o capacitada para manejareste insecticida, sino que son niños, o son jóvenes,y hemos tenido hasta incluso familias enteras aquíintoxicadas, y que de un de repente, pos no sabenqué les causó el problema, pero andan fumigando enel campo y nomás caen.NarradorEl salario de los jornaleros temporales depende de lacantidad de trabajo realizado. Por esta razón, familiasenteras viven y trabajan en las mismas plantaciones,incluyendo a los niños, quienes son más susceptibles asufrir intoxicaciones que los adultos.NarradorOfi cialmente, el sector salud aceptó que, durante el añode 1993, fueron registradas 1500 muertes en Méxicodebidas a intoxicaciones por plaguicidas, es decir, unpromedio de cuatro personas murieron cada día porhaber tenido contacto con estos venenos. Otras fuentesestiman que el número de intoxicaciones no registradases mucho más alto.Ejidataria Rosa AlvaradoPues yo este, yo sentí muy mal cuando mi cuñada llegó,llegó y me dijo- “¿es tu hijo uno del short amarillo?”- “Sí, pues puede ser que sí”, le dije, ¿quién sabe?; ydice: “Pues está muy malo”.Andaba trabajando, andaban tirando el líquido; demomento me avisan que se había puesto muy graveporque había padecido un ataque cardíaco. Mi muchachoes Enrique Guzmán. Pues qué más les puedo decir.Madre de Florentino Lópezindígena huichol intoxicadoLos de las comunidades de Santa Catarina, los de SanSebastián, venimos buscando trabajo.Y nos hemosestado llevando cosas venenosas en el cuerpo, aquíandamos nosotros enfermos.Mipai mikatiʼaneniki tami tsi xika tiwarutixatiani, xikawarutiʼixatsitiani yunaime kiekatari ʻaixi miʼanekaku: Metsitekatenakumaika heiwaka memiteʼuayematiwe takweʻukirawetsixi meteyurieka, tiiri ʻiariti mekateniyurieka,teemari. ʻAimieme heiwaka naiti xeinuiwariyarimetekukuyeti mekanayexiriweni; metsi kepaukwa ri yemewaʼiyaritsie mireuyeyani xeikia mekaniuxirietikikani.Kemirayeʼuximayataweni, kemiramexiaka mipaikatiniupitiariemiki. ʻAimieme teiteri yunaime yuniwemamewaruwititi mekanetaʼaxeni waika memiteʼaʼiwanikitiirimati; miki ri matsi waika memiteʼukanenewiexeimieme mekatenitikwikwineni, takwe tiiri ʻukirawetsixiwahepai meʼaneka.1993 wiyari mihikitikaitsie ʻana waniu teiteri 1500mekaniukwini ʻuayeki ´ena takiekaritsie Mékiku,el sector salud katiniuxata. Hipati ta meteʼuxaxatakename matsi yuwaikawa metakukuwe mikiki, xeikiari hekiatsimeki kapitikuxaxatsiwa.Ne tsi ʻaixi nekapirekaʼerietiya neʼiwaru yeʼati xeimiemeʻipai kaniutayini: ¿tiʼaniwe xewiti nunutsi muyetataxawi?Hauki..., hi waʼati, xiari tsi neniwe kaneyianeni,nekatiniʼeiya, -Kariki kwikaneyianeni, tinekuyeni,tinenahiawekaitini. Meteheʼuayematiwekaku rikiyareupauka miya netiniumarieni kename kwi heyiane.Miki neniwe Enrique Guzmán katinitewaka. Ketsi ʻakutawari neʼutayini.Yuwaikawa ʻiwamarixi xemuʼuwa, hikia mitiuyehanexemiteheuʼiwatika. Tuapurie muyehane, Wautia muyehanetemakika pués trabajo xia teheuyehiati; kariki ʻuwaʼimitiʼuayemariene mipai mitiʼaneniki tepikaʼutaʼaxe, yaves ʻuwaʼi ri, xika ʻuwaʼi ri mitiʼuayemariene xika ri miyatiuyiweni miya ʻanekia tame teniuʼuwani ri.Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas3


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>Dra. Luz María CuetoLas Universidades del país no tienen una materia quese llame toxicología dentro de sus programas. No haymucho médico capacitado en esta área. Cuando unagente se intoxica, pues pasa por una experiencia muygrave, porque luego no hay quien la atienda, y cuandohay quien la atienda, puede ser que le hagan falta losantídotos, ¿No?Ejidatario Florentino MárquezSoy Florentino Márquez, y quedé paralizado paʼ todoslos días de mi vida, verdá. Si, es que cuando llegué alSeguro, ellos anduvieron viendo y llegaba un doctor, yllegaba otro y ellos me decían pues “Qué le pasó” y “quéle pasó”, pues sabe, y sabe.Hasta que ya ... ¿y usté qué andaba haciendo?”“Pues andaba tirando Lannate al 90”. Fue cuando ya,ya empezó de ahí a agarrar ellos de que yo estabaintoxicado, edá, que estaba envenenado, que tenía todoel cuerpo envenenado.INTOXICACIONESDra. Luz Maria CuetoDe las intoxicaciones, pues la mayor parte no se registran,o se registran mal. Sin embargo, la OMS, para 1989 haceun estimado del número total de intoxicaciones agudasy muertes debidas a plaguicidas. Y estima que pudieranllegar a ser dos millones 900 mil intoxicaciones en un añoexclusivamente por plaguicidas. Y de esos, alrededor deunas 300,000 muertes. Pero lo interesante de todo estoes que de ese gran total, el 99% nos corresponden a lospaises del Tercer Mundo.INDUSTRIA SUCIADra. Luz María CuetoHabría que decir que en el país están autorizados 200sustancias químicas de uso plaguicida. Es otra parte delfenómeno el uso de sustancias mucho más peligrosasen nuestros paises, lo que se ha llamado la exportaciónde la industria sucia para nosotros.Mtro.Fernando BejaranoEn México, si hacemos una comparación de los productosprohibidos que aparecen en la lista consolidada de lasNaciones Unidas con el catálogo oficial del 93, encontramos32 plaguicidas autorizados actualmente en México, queestán prohibidos en otros lugares del mundo.Universidades titetewati kiekaritsie muwetikatakwe Toxicología titewakame meʼikitaka. Metateyuʼuayemawamete ʻuayekwiniyatsie timiememeteʼakumaiti waikawa memikaxuawe.Teiteri memitetikwikwine ʻuayeki haweri mekateniyuxeiyanitsi kemiʼane hetsia yutaʼaita, ya tsepa xewiti rakumaitimitiuyeika xika ʻuayeyari ʻumaweni ketsi ʻaku ʻuyini.Ne Florentino Márquez nekatinitewaka, kariki neneheyeme miya neniuyini, neniuhurieni naiti ʻikinemamate, neʼikate niwawaireni. MitiwaʼuayemaritiSeguro Social nekaniye´ani, mekaneneti´ixiarietikine,xewiti ye´axe Doctor, xewti menetsiku´iwawiyati ¿Kekutapeheyi?, ¿kekuta tsiriki peheyi?. Hauki, hauki tsi. ´Arikeke ri, ¿kekuta ´eki pereyurienekai? “tsiriki Lannate al 90neneúximayakai; ʻana ke ri metenetimani kename mikikineʼane, ʻuaye miiyakame ʻikwiyariki neʼane, kename mikinaiti netsiʼutani netiniutahiawarieni.ʻUayeki memitetikwikwine waika mekaneuyewautsenixeikia ri ʻaixi kapirahekia, xatsuniki mekapitexataku.1989 la Organización Mundial de la Saludkaniwarutiʼiniata keyupaimeti memitetikwikwinemexikatini memitakukuwe.2 millones 900 mil waniu mipai mekateniyuxeiyanixeiwiyari manuyeyeikatsie miya mitiʼanenenki xeikia.Miya metekukuyeti waniu 300,000 mekanitakukuwenixeiwiyari. ʻIki xeniu miya mitiʼane, Kiekari Tercer Mundistastemiteʼumamatiwatsie matsi kwinie katiniʼaneni, tatsi riMéxico ʻiariti kanixatsiwani.ʻEna México kiekariyaritsie 200 (huta tsientuyari)ʻuayete mituiyaka kanitauniwani. Pero kwinimiemematsi timiiyatikaime hipure tekanituiriyarieka, xaitsiekananenetiariwani, muwa ri memeituaka memikahepitiariekitameta ʻatsi temikatemateki tekanituiriyarieka.ʻEna México takwiestie 32 ʻuayete miiyatikaimetekanikumaiwani xaitsie pai ri mitiuyehanekanikunamientikani. La Organización de las NacionesUnidas lista kanitiyeka 1993 mieme, kename 32ʻuayeta ʻakuxi tetekumaiwa Méxicotari xaitsie rimikuname, reukuʼukame.4Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>Dr. Angus WrighHay una gran cantidad de plaguicidas que NO estánRegistrados en sus países de origen y que se exportana México o a otros países del tercer mundo.Dra. Luz María CuetoCuando venden plaguicidas a un cierto lugar y se lesintoxica o se les muere alguien, dicen: “ No, fue el productode tal compañía”, y entonces a esa compañía ya no lecompran; entonces, también a la empresa productoray comercializadora de agroquímicos pues le interesacomercialmente también evitar que esto suceda.En ese sentido, ellos tienen campañas a nivel rural en víade limitar la exposición a sustancias, y la intoxicación delas gentes que aplican sus productos en el campo.Pues es una actitud también comercial, que tiene quever con el comercio.INDUSTRIA SUCIANarradorDesafortunadamente, la información no llega a todaslas regiones que lo requieren. Los jornaleros de lazona tabacalera de Nayarit, por ejemplo, no estánfamiliarizados con las campañas implementadas por losfabricantes de plaguicidas.BODEGA DE TADESANarradorLa elección de las sustancias tóxicas, y las cantidades enque se aplican, no lo deciden los campesinos, sino quees negociado entre los productores de agroquímicos y lascompañías tabacaleras. Estas empresas no proporcionanequipo protector, además de responsabilizar a losusuarios por cualquier accidente o intoxicación.Dr. Vedyalud Chávez RuízSi el mexicano, o los mexicanos tuvieran conocimiento delos graves problemas que se suceden, las empresas quecontratan a la gente para la aplicación de éstas sustancias,quedarían en la ruina con tantas indemnizaciones.Waika ʻuaye ʻawie wewiyatikaime, méxikutaritekanituiriyarieka tanaiti, meta hipati tsierie TercerMundista yaxeikia tekatenanuyehuni.Miya tiʼaneneme metewewieti memitetua xikahawaipai meheituayuni xewiti yiki heyini retakwine;hawaiki, tame temitua mipai pikatiyuyuruwa, xaitsiepita xemeinanai katiniyuyuruwani. Tenawemete tari miyametemarieti, mekapitinaneni; ʻaimie karikiyatiʼanenemeki memiteyuhareruta ʻaixi ʻanenememenituakakeyu, waika kamiiyakame.Tsiere tsi mipai meteneuxatatikani kenami meyumariyatiʻuayete metekumaiwani, tiiri watsata mekatekumaiwanimipai tiʼaneneme, mekateneuxatatikani.Harerutsiya memikaheuyehipaniki xeikia ri miyaʻechiwa mekanenuyuruwani.Xeikia tsi yeme ʻiki xatsika, ʻixatsitiarika naitsariekapuyeneika, meuyewetse tsie kapuyeneika. HikiaLa Costa xeniu muyehane takwe tinakemekimeteheʼikitiarieti, meteheʼuximayatsitiarieka yaa xeniumemexutiwe; yatiʼaneneme memitetua waniuki kewatsi mepiteheyeʼeniwa.Kepapaimeti mitiyukawiwieni meta ketiʼaneneti ʻuayetemiki takwe teʼuximayatamete metiyuayu tikuyineka,kariki yaa meminane meta ʻuayete memitetua miki pitameteniyurieka. Meta ´uximayatsika memi´aita tixaiti timakemarite meteyetuaka. ʻAkuxi matsi meteʼutiyuane kenameteʼuximayatamete yikimana ʻuaye ʻaixi mekatekumaiwatimetetikwikwine, mekanikuyuruwani pita.Xika mekikanutsixi teʼuximayatamete ʻaixi mete ʻakumaikakekenami kwinie timiiyatika, teiteri mekateʼakumaikame memitewaʼuayematsitiatiwe waikawa ri mekaniutuminipiyanike,teʼuximayatamete memanayexiriweniki.Dr. Filiberto Pérez Duarte-SSAEh, está contemplado en la ley. Existe el marco normativopara que se cumpla con la protección del trabajador debecumplirse estrictamente con la ley de etiquetado, paraque diga, no nada más los riesgos, sino en un momentodado ¿qué debe hacerse, cuáles son los primeros auxiliosy el antídoto adecuado en ese caso?(Mi ri temikateʼakumate ketsi ʻaku taheima teteʼunuani.)Leyes titi tsi kanixuaweni mipai ʻutiyuati. Teʼuximayatametewaheima nunuwame. Kariki putiyari yatini xapayaritsiemipai tineuku´ukamiki kemitimayatika meta kepaimitiyu´uayemawa, yatini kanimiiyaka xeikiakapireukuʼutikani, tsiere xika ʻuaye nehakwani kepaineʼuyime nemanayeweni, tita mitiʼuaye.Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas5


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>Fernando BejaranoEs totalmente falso y parcial pensar que un plaguicida vaa ser seguro solamente por seguir lo que dice la etiquetadel producto. En México y en muchos países, solamentetoman en cuenta los efectos agudos a corto plazo, notoman en cuenta los efectos a largo plazo, quiere deciresto que un producto que nos pueda aparecer con unaetiqueta de LIGERAMENTE TÓXICO, puede tener enrealidad un efecto crónico.Dra. Luz María CuetoSi la etiqueta fuese un medio de que un aplicador secuide de la sustancia que está aplicando, porque ahídice “precaución, peligro-veneno, utilice equipo deprotección. Si le cae en las manos láveselas bien, unpurépecha o un huichol que a veces desconocen hastael idioma castellano, entonces está en una circunstanciasde mucho riesgo.ENVASES DESECHADOSFernando BejaranoLos Derechos de Información, entonces de trabajadoresagrícolas, es un aspecto importante que debe deformar parte de la legislación de seguridad laboral conlos plaguicidas, desde la producción hasta el manejode desechos.Dra. Luz María CuetoSi todavía no se quita el hábito aquél de que una vezdesocupado un envase de plaguicida se enjuaga o aveces ni se enjuaga, y ahí mismo se guarda el aguapara tomar en el camino o para tomar dentro del áreade trabajo, porque un agroquímico, en general, siempreva a contaminar las paredes del envase.NarradorLa población huichola, como la mayoría de los indígenasen el país, sufre problemas de desnutrición crónica yenfermedades originados por la pobreza. Esta debilidadfísica los hace más vulnerables y ocasiona que losproductos tóxicos les causen muchos más estragos.IGNACIO CARRILLONarradorDespués de haber trabajado varios años en los camposde tabaco, Ignacio Carrillo, huichol de Santa Catarina,falleció de anemia aplásica, una enfermedad asociadaa la intoxicación crónica debida al contacto con ciertostipos de plaguicidas.Takwe miki yuritika, kaniyakitini. Kenami manaʻeimeriyaritsie kemireukuʼuxa xika mipai netikayanimiʼaixi, kenami ʻatsi mikaʼuyini hipati memutiyuane,ʻEna mékiku takiekaritsie, meta xaitsie mitiuyehane,tiʼuayemaneti tiutakwineki mexikatini yiki ʻuyimikimikiki kemitiukwine ʻarikeke miixa ʻanuyeyayu mikimemikatehahekikiata. Tsepa xewiti ʻuaye WAiKAPiKAMiIYA mireukuʼuxa ʻeimeriyaritsie, ʻarikeke ri kwinietinayuriemiki, miixa ʻanuyeyayu.ʻEimeriyaritsie metsi ʻipai katineukuʼutikani titi teiwariki:“precaución, peligro-veneno, ʻaixi reukukemaritikatiniʼuayemariwani, xika ramamatsie ʻutayeurieni,ʻukawiwieni ʻaixi katiniumamaimiki”; peri ri hipati wixaritariteiwari memikaʼenie kariki haweri ʻanekia meniyuxeiyani.Kariki teʼuximayatamete metenikuxaxatiariwakuni, mikileyes tsie wenenute mitikuxatatsie meta kepai mitimayiiwaputite, xapate ʻuayete mirayepitika miki naiti.Kewatsi mepitehayewawe ʻakuxi hipati mipaimekateniuʼiyarini kepaukwa kixauri mexikatini puteyuʻuaye mayemane ʻayexini ʻetsiwa xeikia ʻenukuhauximeheiwa ri matsi kaʼenukuhauxime miki tsie mekanihaniweniʻuyeta mexikatini yuʼuximayatsita manuhareniki, ʻuayemekanakwaʼani ri, tsi kwiti yeiweka miwakuwena.Teiteri takiekaritsie memiʼanepai, kariki wixaritarimenihakaxietikani meta metenikukuyeni ʻaiximemikateʼukwaʼaki, ʻaixi memikateheuteiki. Mi rimemiyurereniki ʻaimieme mekapiteʼukanenewie,ʻiki ri matsi ʻuaye mimiiya xika warukuwiyaxeimieme menitakukuweni.Wixarika Ignacio Carrillo, Tuapurietanaka, yaa tsatamiixa tiʼuximayati kwiniya anemia aplásica titewakamekikaniumini. Kariki xika miixa ʻuaye tsata ʻueyikani ʻikikwiniya katinakuwiyamiki.6Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>Francisco CarrilloNo resistió realmente. Le agarró una enfermedaddesconocido que yo nunca había visto, y soltó unsangrero como hemorragia y murió.Carlos ChávezEn los últimos años se ha notado un incremento de latasa de cáncer entre los <strong>Huichol</strong>es, y a últimas fechas,es ya muy alto la cantidad de enfermos que llegan coneste problema.AVIÓN ATERRIZA EN SAN ANDRÉSNarradorLa variedad de fertilizantes y plaguicidas, la cantidaden que se producen y se comercializan, estáaumentando aceleradamente.El CUPROQUAT, que ha llegado hasta la sierra huichola;es uno de los nombres comerciales del Paraquat, elherbicida más vendido en México a pesar de que su uso ysu comercialización están restringidos en nuestro país.El Paraquat forma parte de la DOCENA SUCIA, un grupode plaguicidas extremadamente peligrosos, por lo quediversas organizaciones internacionales están exigiendosu prohibición.USO HERBICIDASJavier TrujilloPongámonos en el caso de un agricultor que ya no esagricultor, sino que es, un poco de agricultor, un poco deartesano, un poco de jornalero, un poco de eh, obrero deuna fábrica, en un momento del año y eso también esun poco de trabajador migrante en otra región del país,o de otro país incluso.Eh, llega en un momento en que no tiene ya la oportunidadde hacer su manejo tradicional de simplemente escaldara tiempo, ahogar o tapar de tierra a las malezas, entoncesla única opción que tiene es el uso de herbicidas, como esel caso del Paraquat. Y hemos visto que es un productocon grandes consecuencias toxicológicas, entoncesestamos ante un problema.Kewatsi pitiutawikwei. Kwiniya yiki ʻaneti kanikuwiya,mipai ʻane ne hawaiki nekapemariwakai. Xuriya xeikiakwinie katiniuyini, xeimieme metsi kaniumini yaʼaneti.Wixaritari hiki ri mitiyehane yuwaikawa mekatenikukuyeni,cáncer mekanexeiyatikani, waika ri matsi mekaniuta´axenimiya meteheukukuyeti.Fertilizantes waika yiki ʻaneneti kaniyexuaweririmenitsiere ʻuayete waika kaneutuiyaka naitsarie.ʻUaye CUPROQUAT meta Gramoxone mititetewatiwixaritari watsata pai ri kaniyeʼani, ʻiki tupiriyaʻuayeyari waika yeme kanituiyaka kunakakaku titi.Paraquat kaniʼiarini DOCENA SUCIA mitiumamatiwatsieʻuayete tamamata heimana hutati kwinie yeme mitimiiyakanixatsiwani, ʻaimie hipati yamekapiteha´eriwahawai meyukumaiwani.Xika naime teteheutixeiyaxiani, kiekatari hipati ʻetsiwamemuʼexime, mexikatini artesanía memitewewie, kepaukamihika tixaiti mititaʼuximayata, mexika tini teiwaritia fábricamitiyuʼiwiriemie, miya ri mitiʼaneki tewa kaniyeikani, heiwa´asta ʻanutaiye pai kaniyeikani ʻuximayatsika kuwauneti,tsi ʻuximayatsika kaniumaweni hura mitiuyehane.Heiwa ri tupiriya meʼiwanitsie kewatsixi pitiukateuku,kapukamaiwa, miki-tsie katinikuyineni xeniu tupiriyaʻuayeyari mayeʼerietiyeika, katiniukaʼuayemawaniparaquat mititewaki. Hiiki me tekatenimarieka kenamekwinie timiiya.Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas7


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>HERBICIDA ESTERÓN (2-4 D)NarradorEl herbicida Esterón, que contiene el ingrediente activo 2-4D, suele almacenarse y venderse, junto a los alimentos, enlas tiendas de las comunidades huicholas.Usado en la guerra de Vietnam como parte del “AgenteNaranja”, este herbicida causa malformacionescongénitas, además de provocar una extraña variantecancerosa, hasta el momento incurable.Samuel Carrillo (Habla en huichol)Veíamos que ahorrábamos mucho trabajo al rociar lamilpa con esos líquidos. Algunas personas dicen quenos estamos envenenando, y por eso muchos estamosenfermos, especialmente los niños, que no resistentetanto.BAÑOS GARRAPATICIDASNarradorOtro problema que afecta a las comunidadeshuicholas son los baños garrapaticidas. Estos suelenhacerse cerca de arroyos y ojos de agua, usandoinsecticidas que inevitablemente envenenan el aguaque usan las comunidades.DDTNarradorLa Secretaria de Salud aplica DDT dentro de las casasde las comunidades rurales, con el fín de acabar con losmosquitos transmisores del paludismo.Dr. Silviano CamberosAnecdóticamente los huicholes, cuando van los técnicosque rocían el DDT en los ranchos, la gente a manera degracia les llaman matagatos, puesto que después de querocían el rancho todos los gatos del rancho se mueren; yentonces ustedes pueden imaginar lo que pasa con losbebés y con la gente que está viviendo ahí adentro.Dr. Fiiberto Pérez Duarte-SSAYo creo que aquí es muy importante porque una de lascosas básicas, en la campaña precisamente contra elpaludismo es la utilización, por parte de los técnicosespecializados en el buen uso, no nada más del DDT,sino del Malatión que se utiliza, porque la gente queparticipa en las campañas se capacita antes de salirprecisamente a la comunidad. Si hay alguna desviaciónde ella conviene reportarla.ʻIki xeniu tupiriya ʻuayeyari Esterón mititewa, ʻuaye 2-4 DKanihika, tienta kaniukuʼutikani tuiyati, mitikwaiwa ʻauriekanaʼukamiki katineuʼaneni.ʻuaye yamititewa Wietnam kuyexa matiatsie yunakiʼerietikanayani Agente Naranja titewakametsie kaniuyehatiarieniteiteri miwatretayuniyaki; ʻiki xika rahetsie ranuyenenitiiri ʻaxa meʼaneneti mekanuiwaweweni, hauʼerieti tsietiyiki meʼanenenti, meta xeniu kwiniya cáncer mititewakaninuiwitiaweni, takwe miki yuʼuayemariniaka.Temiterociaruwatiwe xiari pika ʻaixi hipati mipaimepitekuxata waniu takimana tepitayurie,tepitaʼuayematiwe, ʻaimieme waniu hipati mepitekukuye,tiiri matsi memikateʼukanenenwie.Tsiere baños garrapatacidas mukuwetika kiekaritsie.Hatetsita mexikatini haixa mukuwitikatsie miki ri manamitayeuriwe heitserie hapa kanikayuyuipikeni, miyaʻaneme ri mekanihareka tewatsiekate, teiteri tanaitimati.La Secretaría de Salud niʼariekate rociadortsixi memutaʼaxe,DDT ki mekateneuʼuayematikani kieta mitiuyehane,ʻitiiraixi paludismo memiwiwie memeuyeweniki.Heiwaka wixaritari: mitsuri waneikixiwama mekaniutiʼaxenimekateniuyexatsikani xika rociadortsixi meʼuti´axeni, tsimitsuri mekanitakukuweni metekaʼuayemayu, peri tsiereteiteri tiiri maati yaxeikia tetenitaxeiyani xeikia kwitiriʻatsi tekapitehetimamate.Mipai mitiʼanetsie waika katinanenieritani, ʻiki xeniuʻitsikame niʼarimama kieta memitekuʼuayematiwe DDTxeikia mekapuyurie tsiere Malation mekaniyurieka,meta ʻaixi metekiʼikitiariwati mekanitaniʼariwani,kariki xika hawai hauʼerieti meteheʼuayematiweni,xeimieme yakaniutayimiki.8Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>NarradorEn la comunidad de San Andrés Cohamiata, lostécnicos que aplican el DDT dejaron una gran cantidadde este peligroso veneno al alcance de cualquierpersona, los <strong>Huichol</strong>es están utilizándolo para matarpiojos y pulgas.Samuel CarrilloLo pone antes de acostarse abajo del colchón o al sueloasí, o a veces la gente también se unta para que no lespíquen las pulgas y así que un niño se le murió a una, poreso porque lo bañó y así se puso, al otro día ya estabamalo, vomitando y se le murió el niño.NarradorDesde hace más de 30 años, el DDT ha sido prohibidoen varios paises por su alta toxicidad y persistencia enel ambiente.Varios estudios han demostrado que este insecticida sedeposita en los tejidos grasos, por lo que se transmite alos bebés a través de la leche materna.Las campañas mundiales antipalúdicas no han logradocontrolar la enermedad debido a que el mosquitotransmisor desarrolla resistencia a los insecticidas. Enuna lógica química, la respuesta es incrementar las dosisdel plaguicida, lo cual aumenta la contaminación y lasintoxicaciones.ACUERDOS INTERNACIONALESNarradorLos gobiernos de la mayoría de los países, México entreellos, han fi rmado diversos acuerdos internacionales enmateria de salud, medio ambiente y trabajo.Estos otorgan a los trabajadores agrícolas el derechode estar informados acerca de los daños causados porlos plaguicidas y prevenir riesgos, sin esperar a queaparezcan los problemas.También se debe garantizar que los jornaleros indígenasno estén sometidos a condiciones de trabajo peligrosas,como consecuencia de su exposición a plaguicidas.Tateikie técnicotsixi DDT heyekia waika ʻikiʻuaye mekanitixeirieni, wixaritari ta ri mikikimeteyuʼuayema memikaʼatetsietikaniki meta kimanatepitsi metewaʼuayema.Memikahinitsie yuʼitaritia mekaniwiriwani mexikatini kwiepa,heiwa kaniyukawiriemiki tepitsi memikatehakukeweniki.Mikiki waniu takaiʼatu xewiti kaniuʼimikieni; nai ´ikawiriekukaniuyini; ʻuxaʼarieka kwinie tiutihayaka katiniukuyini.ʻIki ʻuaye DDT mititewa 30 wiyari ri kananuyemienimukunamie kwinie mitimiiyaki, meta kwiti kapiyeiwekwinie katinitetereni xika hawai hewere.Memiteʼakumate mekatenixaxatani tawaiyaritsiewaniu temukuwiyatikatsie kaniwerikeni, ´ukarawetsixiwahetsie ri matsi, miya tiweeti retsi mati muyiniininunutsitsie pai kaniuwiwiereni mitsitsenitsie, tatsi riʻiariti pitiutakwinixi.Xianakia miixa memiʼuayemarietiwe xaipitsi paludismomemiwiwie kewatsi mepiteheuyewewe, matsi meʼinewietipita mekaniyexuaweririmeni. Meminewieki ta ri matsiwaika ʻuaye meteyeniitiaxime, ʻaimieme kwinie tiyiximeheyekia, tatsi ri kimana waika tepitekukuye.ʻItsikate memuyehane, México, kariki metenatixatarimenikenami yunaiti meteʼiwiyani kwiniya mikaxuaweniki,ʻaixi ʻanekia temiteʼuximayakaki, kiyexi mitixuawemikareuyewautseniki, mekatenatixatarimeni.ʻIki tsi ʻipai titi miraniwo, teʼuximayatamete nai waniumemitekuxaxatiariwani tita mitimiiya, tita mitiʼuaye, nai waniumiki memiteʼakumaikakeyu meriki tsi meniyiʼiwiyakakunikepaukwa ʻuayete memitekumaiwani.Tsiere wixaritari miki nai metenakumaikakeyu, ʻaixiʻanekia meteneuʼuximayakakeyu. Mipai ´itsikat ewaniuki kananuyineni.Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas9


Traducción del Video a <strong>Huichol</strong><strong>Wixárika</strong>ALTERNATIVASDr. Javier TrujilloAlternativamente nosotros podríamos ver que hay formasejemplifi cables en México de práctica agrícola en lasque se puede prescindir de estos insumos, y que losconsumidores, sobre todo los europeos, han decididoque quieren consumir productos libres de plaguicidas, y ledicen al agricultor: yo estoy dispuesto a pagarte más, unsobreprecio por tu producto agrícola, siempre y cuandome garantices que yo voy a estar libre de los residuosde plaguicidas, y que fi nalmente nos haga generar unsistema sustentable de agricultura, que es lo que notenemos hoy día. Hoy tenemos una agricultura que estásometida a una crisis desde sus inicios.Mipai ri tiʼaneneme temikateyeweiyaniki, mipaitemikateʼanuyehuniki, ʻaku tsi temiteʼakumate, ʻenatakiekaritsie mitixuawe kepai mitiuʼeni ʻuayete karaʼeriwati.Meta tsiere tenawemete Europa kiekatarimemiteʼuyexatsika kenami waniu ʻikwa ʻaixi ʻanenememeheukwaiku, ʻuaye kanitikaime memiteniniuki.Teʼetsamete heiwa mekateniwahiaweni: Xika ʻikipemirekaxexeiya ʻuaye kanitikani, ne rayeʼakameki naimenemetiniutinanairieweni mekaniutiyuaneni.Miya ri mitikuniuwaki xika mipai xeikia tete´u´eximeni´aixi kani´aneni. Mipai ri temikatekahuki taʼuximayatsikahaweri katinakawietikani mitiyukatsutia paiti.RIQUEZA CULTURALDr. Angus WrightEn México hay una riqueza increíble de técnicas que seusan, las gentes tradicionales como los <strong>Huichol</strong>es y estastécnicas se pueden contribuir para una nueva agriculturasustentable, para toda la humanidad no solamente parala gente que se usan ahora en México, pero hay queenfatizar que no podemos entender estas técnicas sila cultura no existe, y por eso, si ellos siempre estánemigrando siempre están trabajando en tierra de otros,no se pueden entender esas técnicas tradicionales, ellosmismos tienen que tener un cierto poder, ellos mismostienen que controlar su propia tierra.Australia Carrillo murió en marzo de 1994´Ena México titi kemitiuʼeni waika katinixuaweni, mexiʻakuxi tiwikue xika meripaitari tiwarakaʼikirieni kaniyiweni,meta mekateniutaparewiwaweni ʻaixi tiʼanenemetemiteheukwakaki naitsarie.Peru ta teiteri ʻipai memiteʼuʼexime, xika miki paitimekawikweka naiti katineuyewautseni.Tame ´etsiwa ke tekaneitimaiximeni kename ´aiximete´uhu, mekateniutaparewiwaweni paiti.Tami tsi yeme hawai mekahanuhuti muyunakiʼerieyukie memite´uximayaka, yuyeiyari memayexeiyani,naiti mirayeniereniki hau´erieti yiki ti´anenememekatepitiati.Tamitsi matsi wixaritari yukwie memiʼiwiyanikeyu.Australia Carrillo Kaniumini Marzoki 199410Traducción del Video “<strong>Huichol</strong>es y <strong>Plaguicidas</strong>” a Lenguas Mexicanas


Australia Carrillo Kaniumini Marzoki 1994Consíguelo en:AJAGI acAsociación Jaliscience de Apoyo a Grupos IndígenasJesús 700, Guadalajara, Jalisco C.P 44200Tel y Fax (01-33) 38256886, 38266103ajagi@infosel.net.mxFideicomiso para la Salud de los NiñosIndígenas de México acSan Marcos 107-1, entre Sta. Ursula y CanteraTlalpan, CP 14000, México DFTel y Fax (01-55) 55739297, 55739391fi deo@laneta.apc.orgFADG acReforma 26473er. Piso, Colonia Circ. VallartaGuadalajara, Jalisco, CP 44680Tel y Fax (01-33) 36157572, 36161038huicholesyplaguicidas@hotmail.com

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!