13.07.2015 Views

¿ Por que; no te callas?: El alcance de una frase en el (des ...

¿ Por que; no te callas?: El alcance de una frase en el (des ...

¿ Por que; no te callas?: El alcance de una frase en el (des ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Copyright © 2009ISSN 1887-4606Vol. 3(2) 224-252www.dissoc.orgiscurso& sociedad_____________________________________________________________Artículo_____________________________________________________________“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?”: los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong><strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> (<strong>de</strong>s)<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> dosmundosAdriana BolívarUniversidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252225Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Resum<strong>en</strong>En es<strong>te</strong> artículo se analiza <strong>el</strong> <strong>alcance</strong> político <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> “¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?”divulgada ampliam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> You Tube <strong>el</strong> 10 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007, cuando <strong>el</strong> rey <strong>de</strong> Españala dirigió al presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a <strong>en</strong> la última reunión <strong>de</strong> la XVII Cumbre <strong>de</strong> lasAméricas c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile. Des<strong>de</strong> <strong>una</strong> perspectiva in<strong>te</strong>raccional (Bolívar,2001, 2007, 2008), tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta rasgos propios <strong>de</strong>l populismo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>,sos<strong>te</strong>nemos <strong>que</strong>, aun<strong>que</strong> <strong>el</strong> foco <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rés estuvo <strong>en</strong> la <strong>frase</strong> <strong>de</strong>l Monarca español, fue <strong>el</strong>presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez qui<strong>en</strong> obtuvo la mayor ganancia discursiva por<strong>que</strong> logró llamar laa<strong>te</strong>nción mundial lo cual, como hemos <strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> otras investigaciones, forma par<strong>te</strong> <strong>de</strong>la estra<strong>te</strong>gia comunicacional <strong>de</strong> la revolución bolivariana <strong>que</strong> él dirige. <strong>El</strong> estudio seconc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> dos problemas específicos. En las razones <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong>mundo global a través <strong>de</strong> Google (Poss<strong>en</strong>ti, 2008) y <strong>en</strong> los pasos estratégicos dados por <strong>el</strong>presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> para llamar la a<strong>te</strong>nción <strong>en</strong> la XVII Cumbre. Al igual <strong>que</strong> <strong>en</strong> estudiosan<strong>te</strong>riores, tomamos como ca<strong>te</strong>goría c<strong>en</strong>tral la evaluación, por<strong>que</strong> <strong>no</strong>s permi<strong>te</strong> explicar loscambios in<strong>te</strong>r<strong>no</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>te</strong>xto y los cambios <strong>en</strong> la dinámica social (Bolívar, 2008).Analizamos <strong>de</strong>talladam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>el</strong> micro diálogo difundido por YouTube y <strong>el</strong> diálogo <strong>en</strong>mayor escala repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> las <strong>no</strong>ticias <strong>de</strong>l día <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to recogidas <strong>en</strong> in<strong>te</strong>rnety <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa local. <strong>El</strong> análisis llama la a<strong>te</strong>nción sobre las transgresiones <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>respolíticos <strong>en</strong> las r<strong>el</strong>aciones in<strong>te</strong>rnacionales, y evalúa los efectos para la polarización <strong>en</strong>España y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Palabras clave: ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?, España, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, transgresión, populismo,polarizaciónAbstractIn this paper we analyze the political scope of the ut<strong>te</strong>rance “¿Why don´t you shut up?”,which circula<strong>te</strong>d wi<strong>de</strong>ly in YouTube on the 10 th of November 2007 wh<strong>en</strong> the King of Spainaddressed it to the Presi<strong>de</strong>nt of V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a at the last meeting of the XVIIth Summit of theAmericas c<strong>el</strong>ebra<strong>te</strong>d in Santiago <strong>de</strong> Chile. Using an in<strong>te</strong>ractional perspective (Bolívar,2001, 2007, 2008), and having in mind the features of V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>an populist discourse, weclaim that , although the main focus of in<strong>te</strong>rest was on the King of Spain´s s<strong>en</strong><strong>te</strong>nce, it waspresi<strong>de</strong>nt Chávez who obtained the grea<strong>te</strong>st discursive b<strong>en</strong>efits because he managed to callthe world´s at<strong>te</strong>ntion which, as we have shown in other studies, forms part of thecommunicational stra<strong>te</strong>gy of the Bolivarian revolution that he leads. The study focuses ontwo main problems. First, on the reasons why the s<strong>en</strong><strong>te</strong>nce had such a big impact on theglobal world as se<strong>en</strong> in a Google search (Poss<strong>en</strong>ti, 2008) and, second, on the stra<strong>te</strong>gics<strong>te</strong>ps giv<strong>en</strong> by the V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>an presi<strong>de</strong>nt to call everbody´s at<strong>te</strong>ntion at the Summit. As wehave done in most of our research, we use evaluation as the c<strong>en</strong>tral ca<strong>te</strong>gory because itallows us to explain the in<strong>te</strong>rnal changes in the <strong>te</strong>xt as w<strong>el</strong>l as the changes in the social andpolitical dynamics (Bolívar, 2008).The micro-dialogue staged by You Tube is analysed in<strong>de</strong>tail and also the macro-dialogue repres<strong>en</strong><strong>te</strong>d by the news the day af<strong>te</strong>r the ev<strong>en</strong>tgathered through in<strong>te</strong>rnet and the local press. The analysis calls at<strong>te</strong>ntion on thetransgressions of political lea<strong>de</strong>rs in in<strong>te</strong>rnational r<strong>el</strong>ations and assesses the effects forpolarization in Spain and V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Keywords:¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? Spain, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, transgression, populism, polarization.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252226Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Introducción<strong>El</strong> impacto mundial <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?, <strong>que</strong> <strong>el</strong> rey <strong>de</strong> España,Juan Carlos <strong>de</strong> Borbón, dirigió a Hugo Chávez <strong>en</strong> la XVII Cumbre <strong>de</strong> lasAméricas, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile <strong>el</strong> 10 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007, fuetan gran<strong>de</strong> <strong>que</strong> se convirtió <strong>en</strong> un f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> mediático por lo insólito. Fuecalificado como “f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> social y “f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rnet” (Wikipedia,2008, 31/07). Nadie esperaba <strong>que</strong> un monarca perdiera la compostura <strong>de</strong> esaforma y agrediera verbalm<strong>en</strong><strong>te</strong> a un presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>. Tampoco nadie esperaba<strong>que</strong> un presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong> insultara públicam<strong>en</strong><strong>te</strong> y rei<strong>te</strong>radam<strong>en</strong><strong>te</strong>a un ex-presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> español (Aznar) con <strong>una</strong> palabra <strong>de</strong> gruesa con<strong>no</strong>taciónnegativa (“fascista”), particularm<strong>en</strong><strong>te</strong> para los europeos <strong>que</strong> sab<strong>en</strong> muy bi<strong>en</strong><strong>de</strong> qué se trata.<strong>El</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>que</strong> la <strong>frase</strong> haya circulado ampliam<strong>en</strong><strong>te</strong> por In<strong>te</strong>rnet <strong>en</strong>un vi<strong>de</strong>o accesible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier par<strong>te</strong> <strong>de</strong>l mundo, permitió in<strong>te</strong>rpretar lossignificados <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje verbal y <strong>de</strong> otros l<strong>en</strong>guajes, como <strong>el</strong> gestual (lasma<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Zapa<strong>te</strong>ro y <strong>de</strong>l rey tratando <strong>de</strong> <strong>de</strong><strong>te</strong>ner lain<strong>te</strong>rrupciones <strong>de</strong> Chávez o <strong>de</strong> tomar la palabra), la dirección <strong>de</strong> las miradas(<strong>de</strong> los participan<strong>te</strong>s y observadores), la ubicación <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro y <strong>el</strong> rey <strong>en</strong>un extremo y Chávez <strong>en</strong> otro, los aplausos <strong>de</strong> la audi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> apoyo aZapa<strong>te</strong>ro, las ban<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> todos los países pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s. <strong>El</strong> esc<strong>en</strong>ario dio a<strong>te</strong>levi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s e in<strong>te</strong>rnautas la oportunidad <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>ciar la política comoespectáculo (Mon<strong>te</strong>ro, 1998) y, a la vez, ejercer su participación comociudada<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l mundo global (Pardo Abril, 2008). Los efectos semanifestaron <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa con opiniones favorables y <strong>de</strong>sfavorables tanto alrey como a Chávez e, igualm<strong>en</strong><strong>te</strong>, hubo manifestaciones <strong>que</strong> nada tuvieron<strong>que</strong> ver con la toma <strong>de</strong> posición política por<strong>que</strong> parecían más bi<strong>en</strong> <strong>una</strong>forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<strong>te</strong>nimi<strong>en</strong>to, tal como se vio <strong>en</strong> los to<strong>no</strong>s <strong>de</strong> <strong>te</strong>léfo<strong>no</strong>s c<strong>el</strong>ularesy canciones. También se <strong>de</strong>sarrollaron activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mercado: se v<strong>en</strong>dieronfran<strong>el</strong>as con la <strong>frase</strong> impresa, y otros objetos <strong>de</strong> consumo.Aun<strong>que</strong> algu<strong>no</strong>s analistas han señalado <strong>que</strong> la <strong>frase</strong> perdió vig<strong>en</strong>ciamediática muy rápido (Poss<strong>en</strong>ti, 2008) sos<strong>te</strong>ndremos <strong>que</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> haber<strong>que</strong>dado grabada <strong>en</strong> los anales <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> YouTube como u<strong>no</strong> <strong>de</strong> losacon<strong>te</strong>cimi<strong>en</strong>tos más com<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> la red <strong>en</strong> 2007, esta <strong>frase</strong> lleva <strong>en</strong> símisma un e<strong>no</strong>rme valor simbólico para los v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s y lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s<strong>de</strong>bido a <strong>que</strong> a) estuvo involucrado <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> la república bolivariana<strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, cuyo gobier<strong>no</strong>, según algu<strong>no</strong>s historiadores, podría llegar aincluirse “<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las tipologías <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es <strong>no</strong> <strong>de</strong>mocráticoscon<strong>te</strong>mporáneos” (Ar<strong>en</strong>as, 2007:24), b) es<strong>te</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> se ha asignado <strong>el</strong> rol<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> América (Bolívar, 2008), y c) muyespecialm<strong>en</strong><strong>te</strong>, <strong>de</strong> la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as. <strong>Por</strong> consigui<strong>en</strong><strong>te</strong>, es


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252227Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________natural <strong>que</strong> los efectos <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to tuvieran <strong>una</strong> mayor duración <strong>en</strong> es<strong>te</strong> paísdon<strong>de</strong> todavía resu<strong>en</strong>a la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> la memoria <strong>de</strong> los v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s.En difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s estudios llevados a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l mandato <strong>de</strong>Chávez, <strong>en</strong> 1998, hemos seguido <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su retórica y estra<strong>te</strong>giacomunicacional, <strong>que</strong> consis<strong>te</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> atacar a los medios,pero aprovechando <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>que</strong> le otorgan al <strong>no</strong>mbrarlo y hacerrefer<strong>en</strong>cia a sus palabras para profundizar la confrontación. <strong>Por</strong> es<strong>te</strong> motivo,nuestro objetivo <strong>en</strong> es<strong>te</strong> trabajo es mostrar cómo <strong>en</strong> un ev<strong>en</strong>to <strong>que</strong> seconc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> la <strong>frase</strong> <strong>de</strong>l Monarca ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? le dio ampliasganancias discursivas pues logró llamar la a<strong>te</strong>nción sobre su persona y suproyecto político.Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> estudiar <strong>el</strong> <strong>alcance</strong> <strong>de</strong> esta <strong>frase</strong> <strong>en</strong> un con<strong>te</strong>xto <strong>que</strong>rebasa las fron<strong>te</strong>ras <strong>de</strong>l vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> YouTube, <strong>en</strong> es<strong>te</strong> artículo <strong>que</strong>remosprimero evaluar <strong>el</strong> impacto discursivo <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo global, y loharemos a través <strong>de</strong>l trabajo ya a<strong>de</strong>lantado por Poss<strong>en</strong>ti (2008) sobre <strong>el</strong>trayecto <strong>de</strong> <strong>una</strong> unidad discursiva <strong>en</strong> otros discursos a través <strong>de</strong> Google. Enes<strong>te</strong> caso, <strong>el</strong> supuesto es <strong>que</strong> la <strong>frase</strong> salió más allá <strong>de</strong> los lími<strong>te</strong>s <strong>de</strong>l <strong>te</strong>xto yse confundió o pasó a formar par<strong>te</strong> <strong>de</strong> otros <strong>te</strong>xtos. En segundo lugar, <strong>no</strong>s<strong>en</strong>focaremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre Zapa<strong>te</strong>ro y <strong>el</strong> rey por un lado, yChávez por <strong>el</strong> otro, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> examinar <strong>de</strong>talladam<strong>en</strong><strong>te</strong> la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong>se produjo la <strong>de</strong>sestabilización <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo con <strong>una</strong> estra<strong>te</strong>gia “militar”para ganar posiciones con <strong>el</strong> ata<strong>que</strong>. Aquí <strong>de</strong>stacaremos la importancia <strong>de</strong>examinar <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to tal como fue transmitido, respetando los lími<strong>te</strong>s <strong>de</strong>l <strong>te</strong>xtoimpuestos por los medios, es <strong>de</strong>cir, solam<strong>en</strong><strong>te</strong> dando a<strong>te</strong>nción a lossegm<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> estuvieron a la disposición <strong>de</strong> los in<strong>te</strong>rnautas a partir <strong>de</strong> lain<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro, qui<strong>en</strong> aparece hablando primero.Asumimos <strong>que</strong> esta s<strong>el</strong>ección indica <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>una</strong> toma <strong>de</strong> posición <strong>de</strong> losmedios por<strong>que</strong> existía la posibilidad <strong>de</strong> haber empezado con la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciónan<strong>te</strong>rior <strong>en</strong> la secu<strong>en</strong>cia discursiva. En es<strong>te</strong> caso, <strong>no</strong>s conc<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> <strong>el</strong>ev<strong>en</strong>to visto como un micro-diálogo <strong>en</strong>tre los participan<strong>te</strong>s pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s <strong>en</strong> <strong>una</strong>Cumbre lati<strong>no</strong>americana <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico-político particular, <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>que</strong> se hac<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s rasgos <strong>de</strong>l discurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>. <strong>El</strong> foco<strong>de</strong>l análisis serán los reclamos <strong>de</strong> las par<strong>te</strong>s involucradas y la in<strong>te</strong>nsificación<strong>de</strong>l conflicto. Nos in<strong>te</strong>resa saber qué reclamaron y cómo lo dijeron, asícomo por qué lo dijeron. En es<strong>te</strong> punto será muy importan<strong>te</strong> <strong>el</strong> con<strong>te</strong>nido <strong>de</strong>los reclamos, y las evaluaciones predominan<strong>te</strong>s. En <strong>te</strong>rcer lugar,examinaremos las <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> los propios actores sobre lo <strong>que</strong>sucedió, especialm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> Chávez. Daremos a<strong>te</strong>nción al ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong><strong>callas</strong>? como par<strong>te</strong> <strong>de</strong> un proceso histórico - político <strong>en</strong> <strong>que</strong> otras <strong>frase</strong>scomo “somos indios alzados”, “<strong>no</strong> me pue<strong>de</strong> hacer callar”, pronunciadas porHugo Chávez, trajeron a la memoria reminisc<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la dominaciónespañola <strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XV y, al mismo tiempo, un nuevo


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252228Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________tipo <strong>de</strong> resis<strong>te</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XXI, <strong>en</strong> la <strong>que</strong> están involucrados los paísesalineados con <strong>el</strong> proyecto bolivaria<strong>no</strong> <strong>que</strong> li<strong>de</strong>ra Hugo Chávez. También<strong>que</strong>remos <strong>de</strong><strong>te</strong>ner nuestra a<strong>te</strong>nción <strong>en</strong> lo <strong>que</strong> llamamos <strong>el</strong> <strong>en</strong>canto y <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto <strong>de</strong> la transgresión, a través <strong>de</strong> los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> lapolarización política in<strong>te</strong>rna <strong>en</strong> España y <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Necesariam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>bo referirme a estudios ya realizados sobre <strong>el</strong>problema, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista discursivo (Bolívar, 2001a, 2001c,2007b, 2008a, 2009, y <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa). En la mayoría <strong>de</strong> estos estudios hemospuesto <strong>en</strong> <strong>de</strong>scubierto la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> Chávez se ha tornadocada vez más confrontacional y agresivo hacia los disi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s o “<strong>en</strong>emigos”,<strong>en</strong> la in<strong>te</strong>racción con diversos actores nacionales, y con presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong> otrospaíses median<strong>te</strong> r<strong>el</strong>acionas diplomáticas conflictivas (Bolívar, 2008a, 2009).En esta oportunidad introduciremos nuevos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong>discurso político <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a por<strong>que</strong>, según algu<strong>no</strong>s historiadores, Chávezpue<strong>de</strong> catalogarse como un “neo-populista” (Madriz, 2002), o comooriginador <strong>de</strong> un populismo autoritario y militarista <strong>que</strong> pone <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro la<strong>de</strong>mocracia (Ar<strong>en</strong>as, 2006, 2007; Ar<strong>en</strong>as y Gómez Calcaño 2006). Almismo tiempo, <strong>en</strong> la práctica discursiva, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l propio discurso <strong>de</strong>Chávez, aplicando técnicas <strong>de</strong> la lingüística <strong>de</strong> corpus para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sususos <strong>de</strong> las palabras “<strong>de</strong>mocracia” y “revolución”, muestra <strong>el</strong> alejami<strong>en</strong>toprogresivo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y la profundización <strong>de</strong> larevolución bolivariana (Bolívar, 2009).La estra<strong>te</strong>gia militar <strong>de</strong> Chávez se manifiesta <strong>en</strong> ir ganandoposiciones con <strong>el</strong> ata<strong>que</strong> y, por esta razón <strong>no</strong>s conc<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? para mostrar la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> logró imponerse <strong>en</strong><strong>el</strong> discurso. Nuestro supuesto es <strong>que</strong>, cualquiera <strong>que</strong> sea <strong>el</strong> <strong>alcance</strong>, macro omicro, la estra<strong>te</strong>gia es la misma, la <strong>de</strong> in<strong>te</strong>nsificar <strong>el</strong> ata<strong>que</strong>. Sos<strong>te</strong>nemos, <strong>no</strong>obstan<strong>te</strong>, <strong>que</strong> <strong>el</strong> análisis micro ofrece <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida para establecer lasr<strong>el</strong>aciones in<strong>te</strong>r<strong>te</strong>xtuales e in<strong>te</strong>rdiscursivas, así como los marcos cognitivospara <strong>que</strong> los in<strong>te</strong>rlocutores in<strong>te</strong>rpre<strong>te</strong>n y construyan la realidad sociopolítica.En la visión in<strong>te</strong>raccional crítica <strong>que</strong> practico, pongo <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong>los actores sociales responsables <strong>de</strong> mover la dinámica social. Me baso <strong>en</strong> <strong>el</strong>principio <strong>de</strong> <strong>que</strong>, tanto <strong>en</strong> in<strong>te</strong>rcambios <strong>de</strong> tipo micro como macro, lamotivación para <strong>el</strong> cambio es la evaluación, <strong>de</strong>finida como la ca<strong>te</strong>goríac<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l discurso, <strong>que</strong> <strong>no</strong>s permi<strong>te</strong> i<strong>de</strong>ntificar las marcas <strong>que</strong> <strong>que</strong>dan <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>te</strong>xto <strong>en</strong> la expresión <strong>de</strong> opiniones, valores y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos (Bolívar, 2001b,2008a, 2009). Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista social, damos a<strong>te</strong>nción a los ev<strong>en</strong>tosconflictivos mediados por la pr<strong>en</strong>sa o por re<strong>de</strong>s virtuales por<strong>que</strong> <strong>en</strong> cadaconflicto se anticipa algún tipo <strong>de</strong> cambio. Nos conc<strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nado, con a<strong>te</strong>nción a las secu<strong>en</strong>cias <strong>te</strong>xtuales basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> supuesto<strong>de</strong> <strong>que</strong> son las personas las <strong>que</strong> inician, sigu<strong>en</strong> o cierran in<strong>te</strong>rcambios, y <strong>no</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252229Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________los <strong>te</strong>xtos o las estructuras <strong>te</strong>xtuales por sí mismas, aun<strong>que</strong> sus palabras seanrecon<strong>te</strong>xtualizadas por los medios a su manera, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l ¿porqué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?Los ma<strong>te</strong>riales empleados <strong>en</strong> es<strong>te</strong> estudio son variados e incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong>vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> YouTube y su transcripción 1 , también un total <strong>de</strong> 50 <strong>no</strong>ticias <strong>que</strong>reportaron y evaluaron <strong>el</strong> hecho <strong>el</strong> mismo día o <strong>el</strong> día sigui<strong>en</strong><strong>te</strong>, y <strong>te</strong>xtosusados <strong>en</strong> otros estudios: titulares y <strong>no</strong>ticias <strong>de</strong> otras Cumbreslati<strong>no</strong>americanas (Bolívar, 2008a y <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa), y 26 programas <strong>de</strong> AlóPresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> (Bolívar, 2009).La reacción global: <strong>el</strong> trayecto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong><strong>callas</strong>?Una forma <strong>de</strong> calibrar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> es a través <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rnet. Esto fu<strong>el</strong>o <strong>que</strong> hizo Poss<strong>en</strong>ti (2008), qui<strong>en</strong> analizó <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong>ltrayecto <strong>que</strong> siguió la <strong>frase</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> pronunciada. En su investigación seapoyó <strong>en</strong> la <strong>no</strong>ción <strong>de</strong> formación discursiva, re-examinada por Maingu<strong>en</strong>eau(2006), y estudia la circulación y la in<strong>te</strong>rpretación <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> otrosdiscursos. <strong>El</strong> plan<strong>te</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>te</strong>órico <strong>de</strong> Maingu<strong>en</strong>eau, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>que</strong> se apoyaPoss<strong>en</strong>ti (2008: 112), con<strong>te</strong>mpla la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> concepto original <strong>de</strong>formación discursiva y <strong>el</strong> <strong>de</strong> “posicionami<strong>en</strong>to”, <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> térmi<strong>no</strong>s <strong>de</strong>unida<strong>de</strong>s tópicas y <strong>de</strong> espacios para las prácticas verbales. <strong>El</strong> análisis seconc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n diverso, <strong>que</strong> pue<strong>de</strong>n ser léxicas,proposicionales o fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>te</strong>xto <strong>que</strong> permi<strong>te</strong>n la bús<strong>que</strong>da <strong>de</strong> lostrayectos <strong>en</strong> in<strong>te</strong>rdiscursos. Así, Poss<strong>en</strong>ti se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> acon<strong>te</strong>cimi<strong>en</strong>tomediático sigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong> recorrido <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? y suin<strong>te</strong>rpretación por difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s audi<strong>en</strong>cias.Según Poss<strong>en</strong>ti (2008: 113-114), la <strong>frase</strong> llamó la a<strong>te</strong>nción por tresrazones: a) por sus condiciones <strong>de</strong> producción, b) por <strong>el</strong> to<strong>no</strong> <strong>en</strong> <strong>que</strong> fueproferida y por <strong>el</strong> ethos implicado, y c) por las carac<strong>te</strong>rísticas <strong>de</strong> Chávezcomo gobernan<strong>te</strong>. De acuerdo con las condiciones <strong>de</strong> producción, se trataba<strong>de</strong> <strong>una</strong> reunión <strong>en</strong> la <strong>que</strong> participaban jefes <strong>de</strong> estado, existía un protocolo<strong>que</strong> re<strong>que</strong>ría circunstancialm<strong>en</strong><strong>te</strong> hablar poco y se regía por <strong>no</strong>rmas clásicas<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje diplomático. En es<strong>te</strong> aspecto, como dice Poss<strong>en</strong>ti, Chávez violólas dos reglas: la <strong>de</strong> <strong>no</strong> respetar <strong>el</strong> tiempo y la <strong>de</strong> usar un l<strong>en</strong>guaje “<strong>de</strong> rua”para dirigirse a los adversarios (p. 114). Igualm<strong>en</strong><strong>te</strong>, según él, <strong>el</strong> rey JuanCarlos violó las mismas reglas por<strong>que</strong> dirigió <strong>de</strong> manera inesperada <strong>una</strong>pregunta/or<strong>de</strong>n a Chávez. En lo <strong>que</strong> respecta al to<strong>no</strong> per<strong>en</strong>torio <strong>en</strong> <strong>que</strong> fueproferida la pregunta, Poss<strong>en</strong>ti señala dos cosas in<strong>te</strong>resan<strong>te</strong>s. <strong>Por</strong> un lado,<strong>que</strong> la fuerza <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado fue mayor por haber sido pronunciada fuera <strong>de</strong>protocolo y, por otro, su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción y to<strong>no</strong> estaban legitimados por tratarse<strong>de</strong> un rey con cierto prestigio <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>mócratas. En lo <strong>que</strong> concierne al


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252230Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________estilo <strong>de</strong> Chávez como gobernan<strong>te</strong>, Poss<strong>en</strong>ti pres<strong>en</strong>ta lo <strong>que</strong> él consi<strong>de</strong>racomo la percepción mayoritaria <strong>de</strong> los medios brasileños, <strong>que</strong> evalúan aChávez como “retrógrado” (“populista, gastador, mal-comportado, emsuma, um “es<strong>que</strong>rdista”), lo <strong>que</strong> le ha valido los calificativos <strong>de</strong> “fanfarrão”y “chato” (p. 114). De hecho, esta es <strong>una</strong> apreciación <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tratambién <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> varios países lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s, incluidaV<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, pero <strong>no</strong> <strong>en</strong> países como Cuba, Bolivia, Ecuador o Nicaraguadon<strong>de</strong> exis<strong>te</strong> un apoyo oficial a Chávez.Poss<strong>en</strong>ti siguió <strong>el</strong> trayecto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>una</strong> bús<strong>que</strong>da a través <strong>de</strong>Google y <strong>de</strong>scubrió su uso por <strong>una</strong> gran variedad <strong>de</strong> personas con difer<strong>en</strong><strong>te</strong>stipos <strong>de</strong> posicionami<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> ocasiones diversas. <strong>Por</strong> ejemplo, <strong>el</strong> uso <strong>en</strong>trepolíticos (Alan García a Evo Morales, Chávez a Ang<strong>el</strong>a Merk<strong>el</strong>), <strong>en</strong>treblogueros (a Lula y a Fernando H<strong>en</strong>ri<strong>que</strong>); <strong>en</strong> un movimi<strong>en</strong>to separatista<strong>que</strong> la dirigió al rey Juan Carlos, <strong>en</strong>tre humoristas y otro con<strong>te</strong>xtos. Esto lepermitió llegar a varias conclusiones: a) la mayoría <strong>de</strong> las in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>cionesrastreadas por in<strong>te</strong>rnet in<strong>te</strong>rpretaron la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Juan Carlos como<strong>una</strong> or<strong>de</strong>n y <strong>no</strong> como <strong>una</strong> pregunta, b) aun<strong>que</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>unciado fue usado <strong>de</strong>s<strong>de</strong>difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s posicionami<strong>en</strong>tos, los <strong>en</strong>unciadores <strong>que</strong> más se apropiaron <strong>de</strong> la<strong>frase</strong> fueron a<strong>que</strong>llos <strong>que</strong> estuvieron <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> rey y <strong>que</strong> estaban <strong>en</strong><strong>de</strong>sacuerdo con Chávez, c) <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado se ex<strong>te</strong>ndió más allá <strong>de</strong>lcampo político y <strong>de</strong>l idioma español, y se aplicó a situaciones <strong>en</strong> las <strong>que</strong>había algui<strong>en</strong> “impertin<strong>en</strong><strong>te</strong>” o <strong>que</strong> hablaba más <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ta, d) la“mayoría absoluta” vio con simpatía <strong>que</strong> <strong>el</strong> rey hubiera puesto a Chávez “<strong>en</strong>su lugar”, y e) la <strong>frase</strong> “<strong>de</strong>sapareció” rápidam<strong>en</strong><strong>te</strong>, probablem<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>bido ala v<strong>el</strong>ocidad con <strong>que</strong> cambian los acon<strong>te</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la red (Poss<strong>en</strong>ti,2008).De es<strong>te</strong> estudio llama la a<strong>te</strong>nción <strong>que</strong>, apar<strong>te</strong> <strong>de</strong> las cuestionesi<strong>de</strong>ológicas, hubo <strong>en</strong> la red la percepción <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> rey había mandado acallar a “algui<strong>en</strong> <strong>que</strong> habla mucho”. Esta fue también la evaluación mayor<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, sus<strong>te</strong>ntada <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez se hacarac<strong>te</strong>rizado por su política comunicacional <strong>de</strong> hablar directam<strong>en</strong><strong>te</strong> alpueblo a través <strong>de</strong>l programa Aló Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> y <strong>de</strong> alocuciones <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nasradio<strong>el</strong>éctricas muy frecu<strong>en</strong><strong>te</strong>s. De hecho, se ha reportado <strong>que</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>que</strong>asumió <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2009, Hugo Chávez “ha<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nado” al país por 1.207 horas, producto <strong>de</strong> 1.877 ca<strong>de</strong>nas “<strong>que</strong>equival<strong>en</strong> a mas <strong>de</strong> 50 días seguidos hablando al país” (Olivares, 2009: 13).Contajes pos<strong>te</strong>riores han <strong>el</strong>evado la cifra a 1.923 ca<strong>de</strong>nas y a 1.252 horastransmitidas (www.talcualdigital.com, 28/07/2009).<strong>El</strong> aum<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> espacios radio<strong>el</strong>éctricos por par<strong>te</strong><strong>de</strong> Chávez, y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> los medios, forma par<strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>una</strong>política comunicacional cuyo fin es ob<strong>te</strong>ner <strong>el</strong> control total <strong>de</strong> los mediosnacionales. En es<strong>te</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>que</strong>dan solam<strong>en</strong><strong>te</strong> tres medios in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong><strong>te</strong>s


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252231Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (Globovisión, canal <strong>de</strong> <strong>no</strong>ticias, Meridia<strong>no</strong> (canal <strong>de</strong>portivo) yVALE TV (canal <strong>de</strong> la Iglesia Católica). <strong>El</strong> gobier<strong>no</strong> ti<strong>en</strong>e control directo <strong>de</strong>,por lo me<strong>no</strong>s, sie<strong>te</strong> medios: T<strong>el</strong>esur, TVES (<strong>el</strong> <strong>que</strong> sustituyó a RCTV cuandose le quitó la concesión <strong>en</strong> 2008), VTV (V<strong>en</strong>ezolana <strong>de</strong> T<strong>el</strong>evisión) Vive TV,Canal <strong>de</strong> la Asamblea, La Ag<strong>en</strong>cia Bolivariana <strong>de</strong> Noticias (<strong>que</strong> reemplazóa VENPRES, la ag<strong>en</strong>cia v<strong>en</strong>ezolana <strong>de</strong> <strong>no</strong>ticias), y <strong>el</strong> diario VEA. Apar<strong>te</strong> <strong>de</strong>estos medios oficiales, <strong>el</strong> gobier<strong>no</strong> controla un número in<strong>de</strong><strong>te</strong>rminado <strong>de</strong>radios comunitarias, <strong>te</strong>levisoras comunitarias y periódicos al<strong>te</strong>rnativos <strong>en</strong>todo <strong>el</strong> país. Reci<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, se retiró la concesión a 34 radios y están bajoam<strong>en</strong>aza otras 250 (40 <strong>te</strong>levisoras regionales y 200 estaciones <strong>de</strong> radio) “portratar <strong>de</strong> lavarle <strong>el</strong> cerebro al pueblo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>” (<strong>El</strong> País, edición impresain<strong>te</strong>rnacional, p.1, 10 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009) 2 .<strong>Por</strong> esta razón, sos<strong>te</strong>nemos <strong>que</strong>, aun<strong>que</strong> <strong>el</strong> vi<strong>de</strong>o transmitido <strong>en</strong> YouTube se focalizó <strong>en</strong> la participación <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> España y <strong>en</strong> la <strong>frase</strong><strong>de</strong>l rey, fue Chávez qui<strong>en</strong> resultó ganador <strong>en</strong> la confrontación, por<strong>que</strong> logróllamar la a<strong>te</strong>nción <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> mundo haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> la transgresión <strong>de</strong><strong>no</strong>rmas <strong>de</strong> protocolo y <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje diplomático, algo <strong>que</strong> también hizo <strong>el</strong> reycon efectos difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s.<strong>El</strong> análisis practicado por Poss<strong>en</strong>ti es in<strong>te</strong>resan<strong>te</strong> por<strong>que</strong> <strong>de</strong>staca losefectos i<strong>de</strong>ológicos y <strong>no</strong> i<strong>de</strong>ológicos <strong>de</strong> la <strong>frase</strong>, pero hace falta profundizar<strong>en</strong> <strong>el</strong> problema para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo se ha manifestado <strong>el</strong> discursopopulista autoritario 3 , y cómo Chávez logró <strong>de</strong>sestabilizar <strong>el</strong> diálogo hasta <strong>el</strong>punto <strong>de</strong> <strong>que</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Noriega, <strong>el</strong> rey abandonó la salay tuvo <strong>que</strong> ser persuadido por la presi<strong>de</strong>nta Bach<strong>el</strong>et para <strong>que</strong> regresara a lareunión.Sobre <strong>el</strong> discurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>En g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido más amplio, las fórmulas populistas se pue<strong>de</strong>n<strong>de</strong>finir como lo hac<strong>en</strong> Bobbio, Ma<strong>te</strong>ucci y Pasqui<strong>no</strong> (1983) 4 :Pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>finidas como populistas a<strong>que</strong>llas fórmulas políticas por las cuales <strong>el</strong>pueblo, consi<strong>de</strong>rado como conjunto social homogéneo y como <strong>de</strong>positarioexclusivo <strong>de</strong> valores positivos, específicos y perman<strong>en</strong><strong>te</strong>s, es fu<strong>en</strong><strong>te</strong> principal <strong>de</strong>inspiración y objeto constan<strong>te</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.(Bobbio, Ma<strong>te</strong>ucci y Pasqui<strong>no</strong>, 1983:1247).En V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a es<strong>te</strong> tipo <strong>de</strong> fórmula se inició <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la Segunda GuerraMundial, con <strong>el</strong> auge petrolero, especialm<strong>en</strong><strong>te</strong> con Rómulo Betancourt,fundador <strong>de</strong>l partido Acción Democrática, qui<strong>en</strong> junto con Víctor RaúlHaya <strong>de</strong> La Torre <strong>de</strong> Perú, José Figueras <strong>de</strong> Costa Rica y Arturo Frondizzi<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, inspirados <strong>en</strong> la social<strong>de</strong>mocracia europea, y <strong>no</strong> muy lejos <strong>de</strong>l


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252232Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________marxismo, formaron un proyecto político social <strong>de</strong>mócrata. Todos <strong>el</strong>losfueron precursores <strong>de</strong>l populismo <strong>en</strong> América Latina, y muchas <strong>de</strong> lasestra<strong>te</strong>gias discursivas <strong>de</strong> la política <strong>de</strong> hoy pue<strong>de</strong>n trazarse a esos tiempos.En <strong>el</strong> pla<strong>no</strong> comunicacional, todos hablaban mucho y <strong>te</strong>nían claraconci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los medios. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Betancourt, algu<strong>no</strong>shistoriadores han señalado la dificultad para recoger los <strong>te</strong>xtos por<strong>que</strong>(…) la mayoría <strong>de</strong> los <strong>te</strong>xtos compartieron tres públicos- u<strong>no</strong> pres<strong>en</strong>cial, otromediático y otro post facto- pues muchos mítines, confer<strong>en</strong>cias alocuciones ycharlas fueron transmitidas <strong>en</strong> vivo por alg<strong>una</strong> o por toda la red <strong>de</strong> emisoraradiales y todas se publicaron al día sigui<strong>en</strong><strong>te</strong> o pocos días <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> diarios,semanarios y quinc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> circulación nacional, regional y local <strong>de</strong> perfilpartidista, especializado o g<strong>en</strong>eral (Madriz, 2007: 45).<strong>Por</strong> lo tanto, <strong>no</strong> <strong>de</strong>bería asombrar<strong>no</strong>s <strong>que</strong> Chávez use como estra<strong>te</strong>gia llamarla a<strong>te</strong>nción <strong>de</strong> los medios para hacer sus reclamos y man<strong>te</strong>ner vivo <strong>el</strong>contacto con <strong>el</strong> pueblo, como lo han hecho otros lí<strong>de</strong>res carismáticos. Ladifer<strong>en</strong>cia estriba <strong>en</strong> <strong>que</strong> se trata <strong>de</strong> un exmilitar <strong>que</strong>, junto con aprovecharlos <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> la <strong>te</strong>c<strong>no</strong>logía <strong>que</strong> exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>el</strong> <strong>alcance</strong> <strong>de</strong> sus palabras,emplea tácticas políticas militares para aniquilar a los adversarios. Es poresta razón <strong>que</strong>, an<strong>te</strong>s <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trar<strong>no</strong>s <strong>en</strong> nuestro análisis micro,revisaremos alg<strong>una</strong>s <strong>de</strong> las carac<strong>te</strong>rísticas más r<strong>el</strong>evan<strong>te</strong>s <strong>de</strong>l discursopopulista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>una</strong> visión <strong>que</strong> in<strong>te</strong>gra <strong>el</strong> <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>histórico y <strong>el</strong> discursivo. En lo <strong>que</strong> sigue pres<strong>en</strong>taremos brevem<strong>en</strong><strong>te</strong> lo <strong>que</strong>se ha consi<strong>de</strong>rado como más resaltan<strong>te</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> sobre la<strong>no</strong>ción <strong>de</strong> pueblo y lo <strong>que</strong> <strong>el</strong>lo implica como marco cognitivo parain<strong>te</strong>rpretar las r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong>l pueblo con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r político.<strong>El</strong> imaginario sobre la <strong>no</strong>ción <strong>de</strong> puebloEn un estudio <strong>que</strong> buscaba explicar la construcción discursiva <strong>de</strong>limaginario populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>, Madriz (2002) hizo explícita lasafinida<strong>de</strong>s <strong>que</strong> hermanan los discursos <strong>de</strong> Betancourt y Chávez a través <strong>de</strong>lanálisis <strong>de</strong> la <strong>no</strong>ción <strong>de</strong> pueblo, advirti<strong>en</strong>do <strong>que</strong> <strong>no</strong> se trataba <strong>de</strong> simplificarlos parecidos si<strong>no</strong> <strong>de</strong> llamar la a<strong>te</strong>nción sobre la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> las prácticasdiscursivas <strong>de</strong> ambos lí<strong>de</strong>res “han jugado un pap<strong>el</strong> protagónico (…) y hanhecho posible la institución <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo particular <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rpretación <strong>de</strong>lejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r” (p.73). Según Madriz (2002), <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> analizarminuciosam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>una</strong> gran variedad <strong>de</strong> <strong>te</strong>xtos <strong>de</strong> Betancourt, producidos<strong>en</strong>tre 1936-1948, <strong>en</strong> los <strong>que</strong> se incluía su correspon<strong>de</strong>ncia, artículos, libros,discursos y <strong>no</strong>ticias, y 35 discursos <strong>de</strong> Chávez transmitidos por la radio y<strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na nacional, <strong>en</strong>tre 1999 y 2000 <strong>el</strong> “núcleo duro” <strong>de</strong>l imaginariopopulista <strong>que</strong> emergió <strong>de</strong> la retórica <strong>de</strong> estos dos lí<strong>de</strong>res se ancla <strong>en</strong> 1) la


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252233Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________ap<strong>el</strong>ación a los afectos, 2) <strong>el</strong> diálogo directo, y 3) la construcción discursiva<strong>de</strong>l pueblo.La ap<strong>el</strong>ación a los afectosLa ap<strong>el</strong>ación a los afectos <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> ofrece, <strong>en</strong>primer lugar, un gran marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la prácticapolítica pero, también como dice Madriz “un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>pasión” (p. 73). Afirma Madriz (2002: 75):La política comporta siempre un eje irracional, emotivo, incluso lúdico <strong>que</strong> <strong>el</strong>discurso populista exacerba hasta persuadir a los oy<strong>en</strong><strong>te</strong>s <strong>de</strong> <strong>que</strong> se explican cosas,se analizan números, se expon<strong>en</strong> causas cuando, <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo, se está básicam<strong>en</strong><strong>te</strong>ap<strong>el</strong>ando a la excitación <strong>de</strong> los afectos.Lo importan<strong>te</strong> <strong>de</strong> es<strong>te</strong> imaginario es <strong>que</strong> “<strong>el</strong> discurso populista <strong>no</strong> pue<strong>de</strong> <strong>no</strong>conmover” (p.77) y, por eso, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> las emociones es tanimportan<strong>te</strong> para <strong>en</strong><strong>te</strong>n<strong>de</strong>r <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es populistas y <strong>de</strong> lacomunicación <strong>en</strong> la política, como se ha señalado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la retórica clásicahasta nuestros días (Ki<strong>en</strong>pointner, 2008). En es<strong>te</strong> punto vale señalar <strong>que</strong>estudios reci<strong>en</strong><strong>te</strong>s han mostrado <strong>que</strong> la vinculación afectiva positiva <strong>de</strong>ja susmarcas lingüísticas <strong>en</strong> estra<strong>te</strong>gias <strong>que</strong> son cuidadosam<strong>en</strong><strong>te</strong> manejadas porChávez para mover los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre sus a<strong>de</strong>ptos (Nieto y O<strong>te</strong>ro,2007). La vinculación afectiva negativa es también muy importan<strong>te</strong> paraman<strong>te</strong>ner y profundizar la polarización <strong>en</strong>tre los amigos y <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> larevolución.<strong>El</strong> diálogo directo<strong>El</strong> ap<strong>el</strong>ativo a los afectos promueve <strong>el</strong> vínculo personal <strong>en</strong>tre los gobernadosy <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r, qui<strong>en</strong> <strong>no</strong> pier<strong>de</strong> nunca <strong>el</strong> contacto con <strong>el</strong>los. En lasinvestigaciones <strong>de</strong> Madriz (2002, 2007), tanto Betancourt como Chávezap<strong>el</strong>an a la estra<strong>te</strong>gia <strong>de</strong> la conversación directa con la g<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> “carne yhueso”, y a la in<strong>te</strong>rp<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s para hacerlos formar par<strong>te</strong> <strong>de</strong> su<strong>en</strong>tor<strong>no</strong>. Esta estra<strong>te</strong>gia es carac<strong>te</strong>rística <strong>de</strong> Chávez, qui<strong>en</strong> ha llamado a lospresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong> otros países por su <strong>no</strong>mbre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su primera toma <strong>de</strong>posesión. También <strong>en</strong> su caso, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l yo para i<strong>de</strong>ntificarse fr<strong>en</strong><strong>te</strong> a suin<strong>te</strong>rlocutor ha sido <strong>una</strong> marca importan<strong>te</strong>, aun<strong>que</strong>, según lo <strong>en</strong>contrado porMadriz, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Betancourt es<strong>te</strong> tipo <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rp<strong>el</strong>ación <strong>no</strong> estabapres<strong>en</strong><strong>te</strong> por<strong>que</strong> <strong>te</strong>nía conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar a un gobier<strong>no</strong> colegiado,mi<strong>en</strong>tras <strong>que</strong> Chávez se afinca <strong>en</strong> <strong>el</strong> “tú” <strong>que</strong> lo acerca a su pueblo e insis<strong>te</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> “yo” <strong>que</strong> “individualiza <strong>el</strong> mando, singulariza <strong>el</strong> compromiso,personaliza <strong>en</strong> su única acción y <strong>de</strong>cisión <strong>el</strong> acto <strong>de</strong> gobernar a los otros”


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252234Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________(2002: 78-79). 5 La forma más directa <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>sarrollada porChávez es <strong>el</strong> programa Aló Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> cual manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> contactocon seguidores y adversarios, y ejerce labores <strong>de</strong> gobier<strong>no</strong> (Bolívar, 2003).La construcción discursiva <strong>de</strong>l puebloLa construcción discursiva <strong>de</strong>l pueblo <strong>en</strong> los dos lí<strong>de</strong>res v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s, <strong>de</strong>acuerdo con Madriz (2002, 2007), se manifiesta, a su vez, <strong>en</strong> tres espacios<strong>de</strong> significado: <strong>el</strong> pueblo “agra<strong>de</strong>cido”, <strong>el</strong> pueblo “ciclópeo”, <strong>el</strong> pueblo“g<strong>en</strong>uflexo”.<strong>El</strong> pueblo “agra<strong>de</strong>cido”<strong>El</strong> pueblo agra<strong>de</strong>cido es “<strong>el</strong> f<strong>el</strong>iz <strong>de</strong>stinatario <strong>de</strong> la dádiva” (Madriz, 2002:83) por<strong>que</strong>, aun<strong>que</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario populista se le asign<strong>en</strong> otros roles, <strong>el</strong><strong>que</strong> predomina es <strong>el</strong> <strong>de</strong> recibidor <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios especiales, <strong>que</strong> lepermi<strong>te</strong>n al pueblo s<strong>en</strong>tir <strong>que</strong> ha sido tomado <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta y <strong>que</strong> <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r seocupa <strong>de</strong> su g<strong>en</strong><strong>te</strong>. De ahí <strong>en</strong>tonces la importancia <strong>que</strong> toman los programassociales, la <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das, medicinas, alim<strong>en</strong>tos más baratos, rebaja<strong>en</strong> ciertos servicios, ya <strong>que</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> imaginario, todo <strong>el</strong>lo, es posiblegracias al lí<strong>de</strong>r <strong>que</strong> lo ama, lo pro<strong>te</strong>ge, le ofrece <strong>una</strong> vida mejor, y lo<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> fuerzas malignas ex<strong>te</strong>rnas e in<strong>te</strong>rnas <strong>que</strong> am<strong>en</strong>azan a sugobier<strong>no</strong>. Para mostrar su gratitud, <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong>be seguir al lí<strong>de</strong>r hastadon<strong>de</strong> él lo lleve, y <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r ejerce para estos fines su mejor retórica, <strong>el</strong>amedr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. Dice Madriz:“amedr<strong>en</strong>tar al pueblo con las fuerzas es <strong>el</strong> primer paso para confiscarle su gratitud(…) y así <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r se convier<strong>te</strong> <strong>en</strong> “<strong>el</strong> imbatible re<strong>de</strong>ntor <strong>de</strong>l sobera<strong>no</strong>”, “<strong>el</strong> paladín<strong>de</strong> los <strong>de</strong>svalidos”, “infalible conjuro an<strong>te</strong> todas las conjuras” (p. 83).<strong>El</strong> pueblo “ciclópeo”Junto con lo an<strong>te</strong>rior, <strong>el</strong> pueblo ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario un gran rol <strong>en</strong> lahistoria. Tanto Betancourt como Chávez adjudican <strong>en</strong> su discursocarac<strong>te</strong>rísticas heroicas al pueblo, “<strong>el</strong> sobera<strong>no</strong> se corona como héroe <strong>de</strong>todos los <strong>de</strong>sti<strong>no</strong>s” y por eso Madriz lo califica como ciclópeo, por<strong>que</strong> se leadjudica la fuerza para hacer los cambios <strong>en</strong> la historia. <strong>El</strong> lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong>cumbra alpueblo como sujeto <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s hazañas <strong>de</strong> la historia; <strong>en</strong>salza suprotagonismo <strong>en</strong> las campañas <strong>de</strong> liberación <strong>de</strong> sus opresores; <strong>en</strong>salza <strong>en</strong> <strong>el</strong>pasado la gran campaña <strong>que</strong> li<strong>de</strong>ró Simón Bolívar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX y lapropia, vale <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Betancourt, la revolución <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>1945, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> Chávez la revolución bolivariana, <strong>de</strong><strong>no</strong>minada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252235Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>de</strong> 2005 <strong>el</strong> Socialismo <strong>de</strong>l siglo XXI (véanse respectivam<strong>en</strong><strong>te</strong> Madriz, 2007y Ar<strong>en</strong>as, 2006).<strong>El</strong> pueblo “g<strong>en</strong>uflexo”Pero, <strong>el</strong> pueblo “g<strong>en</strong>uflexo” introduce un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario. Comoplan<strong>te</strong>a Madriz “la metamorfosis ocurre cuando <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r ha tomado <strong>el</strong> po<strong>de</strong>ry ti<strong>en</strong>e acceso a los recursos <strong>de</strong>l Estado” (2002:88). <strong>El</strong> lí<strong>de</strong>r pasa a ejercer surol <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efactor y, <strong>de</strong> esta manera “la retórica populista cierra <strong>el</strong> ciclo <strong>que</strong>le permi<strong>te</strong> anular discursivam<strong>en</strong><strong>te</strong> al pueblo” (p. 89). <strong>El</strong> pueblo estácon<strong>de</strong>nado a seguir m<strong>en</strong>digando y agra<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do <strong>que</strong> lo tom<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta. Se<strong>de</strong>v<strong>el</strong>a <strong>en</strong>tonces la gran contradicción <strong>en</strong>tre un discurso <strong>que</strong> supuestam<strong>en</strong><strong>te</strong>favorece al pueblo pero <strong>que</strong>, a la larga, se convier<strong>te</strong> <strong>en</strong> su mayor <strong>en</strong>emigo.Aun<strong>que</strong> es<strong>te</strong> ha sido un corto recu<strong>en</strong>to, <strong>no</strong>s servirá como marco g<strong>en</strong>eral paracompr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> actuó Chávez <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>que</strong>pres<strong>en</strong>ciamos a través <strong>de</strong> YouTube.La <strong>frase</strong> <strong>en</strong> YouTube y la <strong>de</strong>sestabilización <strong>de</strong>l diálogoVeremos ahora cómo la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? significó solam<strong>en</strong><strong>te</strong> unmom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sestabilización <strong>de</strong>l diálogo político comoestra<strong>te</strong>gia para ganar posiciones. <strong>El</strong> vi<strong>de</strong>o cuyos bor<strong>de</strong>s fueron establecidospor qui<strong>en</strong>es lo difundieron, tuvo como foco inicial <strong>el</strong> reclamo <strong>de</strong> RodríguezZapa<strong>te</strong>ro y como cierre <strong>el</strong> reclamo <strong>de</strong> Chávez. <strong>El</strong> segm<strong>en</strong>to constituyómetafóricam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>una</strong> batalla discursiva <strong>en</strong> la <strong>que</strong> las in<strong>te</strong>rrupciones jugaronun importan<strong>te</strong> pap<strong>el</strong>. Tanto las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>de</strong> Chávez <strong>que</strong>, según lamayoría <strong>de</strong> los observadores, hicieron per<strong>de</strong>r la paci<strong>en</strong>cia al rey, como losreclamos <strong>de</strong> par<strong>te</strong> y par<strong>te</strong> influyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> la Cumbre.Las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>en</strong> la conversación, <strong>que</strong> se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como actos <strong>que</strong> <strong>no</strong><strong>de</strong>jan hablar a otro o <strong>no</strong> <strong>de</strong>cir lo <strong>que</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> <strong>de</strong>cir (Bañón Hernán<strong>de</strong>z,1997), ti<strong>en</strong><strong>en</strong> varias funciones y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? lashemos clasificado <strong>en</strong> varias ca<strong>te</strong>gorías g<strong>en</strong>erales ( Bolívar, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa) comocor<strong>te</strong>ses (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro), <strong>de</strong>scor<strong>te</strong>ses (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l reyy <strong>de</strong> Chávez), discrepan<strong>te</strong>s (Hugo Chávez) sancionadoras (las <strong>de</strong>l rey),reguladora (la <strong>de</strong> Bach<strong>el</strong>et), afiliativas (la <strong>de</strong>l rey cuando da su apoyo aZapa<strong>te</strong>ro y la <strong>que</strong> compar<strong>te</strong>n Chávez y Dani<strong>el</strong> Or<strong>te</strong>ga ig<strong>no</strong>rando <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> lamo<strong>de</strong>radora). Las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>no</strong> verbales también son importan<strong>te</strong>s, comosucedió con los aplausos <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s a Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro cuandologró <strong>te</strong>rminar su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>de</strong> Chávez. Lasin<strong>te</strong>rrupciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más, <strong>una</strong> función política por<strong>que</strong> sirv<strong>en</strong> a losin<strong>te</strong>rlocutores para <strong>de</strong>slegitimar al otro o auto-legitimarse como suce<strong>de</strong> conChávez. Sobre todo, sirv<strong>en</strong> para <strong>de</strong>sestabilizar al otro y hacerle per<strong>de</strong>r <strong>el</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252236Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________control, <strong>que</strong> es lo <strong>que</strong> logró Chávez con <strong>el</strong> rey, probablem<strong>en</strong><strong>te</strong> sin <strong>te</strong>ner lain<strong>te</strong>nción por<strong>que</strong> <strong>no</strong> era <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to su in<strong>te</strong>rlocutor directo. Aún así,con la in<strong>te</strong>rrupción rei<strong>te</strong>rada <strong>una</strong> y otra vez, Chávez logró <strong>de</strong> maneraestratégica ganar <strong>te</strong>rre<strong>no</strong> discursivo y apropiarse <strong>de</strong> la palabra para <strong>te</strong>rminar<strong>una</strong> in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción cuando <strong>no</strong> le correspondía <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho.En lo <strong>que</strong> sigue, <strong>no</strong>s conc<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> micro-diálogo paso a paso, comoun campo <strong>de</strong> batalla discursivo <strong>en</strong> <strong>que</strong> los actores involucrados hicieron susreclamos públicam<strong>en</strong><strong>te</strong>.Los reclamos <strong>en</strong> la confrontación política<strong>El</strong> diálogo <strong>que</strong> pres<strong>en</strong>ciamos <strong>en</strong> You Tube <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la ca<strong>te</strong>goría <strong>de</strong> diálogoconflictivo, <strong>en</strong> es<strong>te</strong> caso carac<strong>te</strong>rizado por <strong>el</strong> reclamo <strong>que</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las <strong>te</strong>orías<strong>de</strong> la cor<strong>te</strong>sía es un acto am<strong>en</strong>azan<strong>te</strong> para la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l oy<strong>en</strong><strong>te</strong> (Haverka<strong>te</strong>,1994). Los reclamos han recibido escasa a<strong>te</strong>nción <strong>en</strong> los estudios sobrevariación pragmática; todavía son pocos los estudios <strong>en</strong> español (Már<strong>que</strong>z -Rei<strong>te</strong>r y Plac<strong>en</strong>cia, 2005), han sido estudiados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> otrasl<strong>en</strong>guas (Olshtain y Weinbach, 1987), y <strong>no</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran estudios aplicadosal discurso político. En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los reclamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> español <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>en</strong> situaciones <strong>en</strong> <strong>que</strong> se compara su uso <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio privado ypúblico, hemos <strong>en</strong>contrado <strong>que</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la función <strong>de</strong> llamar la a<strong>te</strong>nción y <strong>de</strong>ser moralizan<strong>te</strong>s o aleccionadores (Bolívar, 2002). No obstan<strong>te</strong>, según lo<strong>que</strong> hemos observado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?, <strong>el</strong> reclamo <strong>en</strong> lapolítica es mucho más complejo por<strong>que</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la función básica <strong>de</strong>expresar insatisfacción o molestia por alg<strong>una</strong> acción <strong>que</strong> afecta a algui<strong>en</strong><strong>de</strong>sfavorablem<strong>en</strong><strong>te</strong> (ver Olshtain y Weinbach, 1987: 195), y <strong>de</strong> adquirirvalores discursivos difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s <strong>en</strong> cada situación, ti<strong>en</strong>e otras funciones comolas <strong>de</strong> legitimar o <strong>de</strong>slegitimar al contrario o ejercer coerción. Asimismo, <strong>el</strong>reclamo pue<strong>de</strong> tomar otros cami<strong>no</strong>s y transformarse <strong>en</strong> <strong>una</strong> forma <strong>de</strong>resis<strong>te</strong>ncia política, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Chávez cuando reclamarespeto para los pueblos <strong>de</strong> América Latina o para V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.<strong>El</strong> reclamo como llamado al or<strong>de</strong>n y como resis<strong>te</strong>ncia políticaEn <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? <strong>no</strong>s <strong>en</strong>contramos con <strong>el</strong> reclamo a lolargo <strong>de</strong> dos líneas discursivas difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s, aun<strong>que</strong> <strong>en</strong> ambas la falta <strong>de</strong>respeto es tópico <strong>de</strong>l discurso y motivo <strong>de</strong> la confrontación. <strong>Por</strong> un ladoZapa<strong>te</strong>ro in<strong>te</strong>rvi<strong>en</strong>e para llamar al or<strong>de</strong>n al presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez y para exigirrespeto para <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Aznar y para <strong>el</strong> pueblo español <strong>que</strong> lo <strong>el</strong>igió y, porotro, Chávez reclama <strong>el</strong> respeto para <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. Estosreclamos se originan <strong>en</strong> acciones pasadas <strong>que</strong> han molestado; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro se trataba <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la palabra “fascista” por par<strong>te</strong> <strong>de</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252237Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Chávez para referirse a Aznar <strong>en</strong> <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong>l día an<strong>te</strong>rior a la Cumbre,y <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso rei<strong>te</strong>rado <strong>de</strong> la palabra <strong>en</strong> su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> la reunión. Des<strong>de</strong><strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> Chávez, <strong>el</strong> reclamo lo llevaba retrospectivam<strong>en</strong><strong>te</strong> hasta<strong>el</strong> mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2002, cuando Aznar hizo <strong>de</strong>claraciones aprobatorias sobre<strong>el</strong> golpe <strong>de</strong> estado <strong>que</strong> mantuvo a Chávez fuera <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r por 48 horas. Enambos casos había sufici<strong>en</strong><strong>te</strong>s motivos para solicitar la reparación <strong>de</strong> laof<strong>en</strong>sa.<strong>El</strong> inicio: <strong>el</strong> reclamo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> EspañaLa primera in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro trae al ruedo a todos los actoresinvolucrados, expresados a través <strong>de</strong> los pro<strong>no</strong>mbres “yo”, us<strong>te</strong>d”“<strong>no</strong>sotros” (los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s, los <strong>de</strong>mocráticos), “<strong>el</strong>los” (los españoles <strong>que</strong><strong>el</strong>igieron a Aznar), “us<strong>te</strong>d” (presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>que</strong> <strong>no</strong> respeta). En<strong>una</strong> primera par<strong>te</strong> <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción está <strong>el</strong> llamado al or<strong>de</strong>n con respecto ala forma (“<strong>una</strong> manifestación <strong>en</strong> tor<strong>no</strong> a las palabras pronunciadas por <strong>el</strong>presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a”), <strong>que</strong> va seguido por <strong>el</strong> reclamo por la falta <strong>de</strong>respeto a los presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong>mocráticos repres<strong>en</strong>tan<strong>te</strong>s <strong>de</strong> “sus ciudada<strong>no</strong>s”.(1) Solam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>que</strong>ría presi<strong>de</strong>nta Bach<strong>el</strong>et hacer <strong>una</strong> manifestación <strong>en</strong> tor<strong>no</strong> alas palabras pronunciadas por <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, por <strong>el</strong>presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Hugo Chávez <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> expresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong>l gobier<strong>no</strong> <strong>de</strong>España, con <strong>el</strong> señor Aznar//, quiero expresar señor presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> HugoChávez <strong>que</strong> estamos <strong>en</strong> <strong>una</strong> mesa don<strong>de</strong> hay gobier<strong>no</strong>s <strong>de</strong>mocráticos, <strong>que</strong>repres<strong>en</strong>tan a sus ciudada<strong>no</strong>s <strong>en</strong> <strong>una</strong> comunidad iberoamericana <strong>que</strong>ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como principios es<strong>en</strong>ciales <strong>el</strong> respeto. Se pue<strong>de</strong> estar <strong>en</strong> lasantípodas <strong>de</strong> <strong>una</strong> posición i<strong>de</strong>ológica, <strong>no</strong> seré yo <strong>el</strong> <strong>que</strong> esté cerca <strong>de</strong> lasi<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Aznar, pero <strong>el</strong> expresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Aznar fue <strong>el</strong>egido por los españolesy exijo, exijo… (aquí es in<strong>te</strong>rrumpido por primera vez)<strong>El</strong> <strong>en</strong>unciado “estamos <strong>en</strong> <strong>una</strong> mesa don<strong>de</strong> hay gobier<strong>no</strong>s <strong>de</strong>mocráticos” <strong>no</strong>ti<strong>en</strong>e la función <strong>de</strong> informar sobre algo <strong>que</strong> todos sab<strong>en</strong>, por lo <strong>que</strong> estapar<strong>te</strong> <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción adquiere <strong>el</strong> valor pragmático <strong>de</strong> recordatorio y <strong>de</strong>recriminación. Lo mismo suce<strong>de</strong> con los ciudada<strong>no</strong>s <strong>que</strong> “ti<strong>en</strong><strong>en</strong> comoprincipios es<strong>en</strong>ciales <strong>el</strong> respeto”, <strong>que</strong> constituye <strong>el</strong> motivo <strong>de</strong>l llamado <strong>de</strong>a<strong>te</strong>nción por<strong>que</strong> se implica “us<strong>te</strong>d <strong>no</strong> respeta <strong>el</strong> principio <strong>que</strong> todosrespetamos”, vale <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> esta oportunidad, respetar <strong>el</strong> protocolo y <strong>el</strong> tratoa colegas presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s o expresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s.La in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción lleva al final un to<strong>no</strong> aleccionador <strong>que</strong> implica <strong>que</strong> <strong>el</strong>respeto es necesario a pesar <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>cias, lo cual se valida con <strong>el</strong>ap<strong>el</strong>ativo retórico a la actuación personal como ejemplo (“<strong>no</strong> seré yo <strong>el</strong> <strong>que</strong>esté cerca <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Aznar”) puesto <strong>que</strong> es sabido <strong>que</strong> Aznar yZapa<strong>te</strong>ro per<strong>te</strong>nec<strong>en</strong> a toldas políticas difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s. Nó<strong>te</strong>se <strong>que</strong> Zapa<strong>te</strong>ro ap<strong>el</strong>aal po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pueblo español para <strong>el</strong>egir a sus presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252238Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>El</strong> seguimi<strong>en</strong>to: <strong>el</strong> contra-reclamo <strong>de</strong> Chávez y la in<strong>te</strong>nsificación <strong>de</strong>l ata<strong>que</strong>Zapa<strong>te</strong>ro <strong>no</strong> logra <strong>te</strong>rminar su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción por<strong>que</strong> Chávez la evalúanegativam<strong>en</strong><strong>te</strong>, <strong>no</strong> reco<strong>no</strong>ce <strong>el</strong> reclamo e in<strong>te</strong>rrumpe con un contra reclamo<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> exhortación (“dígale a él <strong>que</strong> respe<strong>te</strong>”), <strong>que</strong> se in<strong>te</strong>nsifica connuevas in<strong>te</strong>rrupciones <strong>que</strong> <strong>no</strong> <strong>de</strong>jan hablar a Zapa<strong>te</strong>ro a pesar <strong>de</strong> sus in<strong>te</strong>ntospor <strong>de</strong><strong>te</strong>ner la in<strong>te</strong>rrupción <strong>de</strong> manera explícita (“un mom<strong>en</strong>tín”) y con losgestos <strong>de</strong> la ma<strong>no</strong>. Las repeticiones <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> “dígale a él/ dígale lo mismoa él/ dígale lo mismo a él/dígale lo mismo a él” ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> disparosverbales, u<strong>no</strong> tras otro, <strong>que</strong> pudieron oírse aun<strong>que</strong> su micrófo<strong>no</strong> estabaapagado ya <strong>que</strong> <strong>no</strong> <strong>te</strong>nía <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> palabra.(2) RZ: (…) <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Aznar fue <strong>el</strong>egido por los españoles y exijo,exijo…HCH: dígale a él /<strong>que</strong> respe<strong>te</strong> la dignidad <strong>de</strong> nuestro pueblo (i.1)RZ: Exijo <strong>que</strong>…Rey: Tú!RZ: un mom<strong>en</strong>tínHCH: dígale lo mismo a él (i.2)RZ: exijo ese respeto, por <strong>una</strong> razón, a<strong>de</strong>más…HCH:dígale lo mismo a él, presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>(i.3)RZ: por supuestoHCH: dígale lo mismo a él (i.4)RZ: por supuestoHCH:… por<strong>que</strong> él anda irrespetando a V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a por todaspar<strong>te</strong>s/yo <strong>te</strong>ngo <strong>de</strong>recho a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r (int.5)Rey: ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?Es<strong>te</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>racción muestra como Chávez fue ganando <strong>te</strong>rre<strong>no</strong>poco a poco, a pesar <strong>de</strong> los in<strong>te</strong>ntos <strong>de</strong> mitigación <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro (“porsupuesto” dos veces seguidas). <strong>El</strong> extracto muestra como su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciónpasa <strong>de</strong>l contra reclamo a la acusación (“por<strong>que</strong> él anda irrespetando aV<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a por todas par<strong>te</strong>s”) y a la exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su <strong>de</strong>recho como“<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor” <strong>de</strong> la dignidad <strong>de</strong>l pueblo (Yo <strong>te</strong>ngo <strong>de</strong>recho a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r”), con lo<strong>que</strong> se auto-asigna simultáneam<strong>en</strong><strong>te</strong> los roles <strong>de</strong> víctima, atacado por Aznar,y <strong>de</strong> responsable por su pueblo. De esta manera, <strong>el</strong> primer regaño recibidoes aprovechado discursivam<strong>en</strong><strong>te</strong> por él para mover afectos y fortalecer su rol<strong>de</strong> lí<strong>de</strong>r pro<strong>te</strong>ctor.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252239Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Las irrupciones <strong>de</strong>l reyEn la secu<strong>en</strong>cia (2) arriba se ve como <strong>el</strong> rey irrumpe <strong>en</strong> realidad dos veces.Primero, <strong>en</strong> apoyo a Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro ap<strong>en</strong>as es in<strong>te</strong>rrumpido por Chávezla primera vez, y <strong>de</strong>spués cuando trata <strong>de</strong> continuar y <strong>no</strong> pue<strong>de</strong>. <strong>El</strong> uso <strong>que</strong>hace <strong>el</strong> rey <strong>de</strong> “Tú” <strong>en</strong> <strong>una</strong> cláusula sin verbo lleva implícita la palabra“respeta”, y ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> valor pragmático <strong>de</strong> un acto exhortativo (respeta tú).Es<strong>te</strong> acto respon<strong>de</strong> a la exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (“<strong>que</strong>respe<strong>te</strong>” Aznar), y constituye un llamado <strong>de</strong> a<strong>te</strong>nción manifestado también<strong>de</strong> manera gestual con <strong>el</strong> <strong>de</strong>do <strong>de</strong> la ma<strong>no</strong> <strong>de</strong>l rey apuntando a Chávez. Lapalabra “Tú” pasó casi <strong>de</strong>sapercibida, pero <strong>el</strong> discurso gestual <strong>que</strong>dógrabado. En la secu<strong>en</strong>cia conversacional esta exhortación <strong>de</strong>l rey <strong>no</strong> esformalm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>una</strong> in<strong>te</strong>rrupción si<strong>no</strong> <strong>una</strong> irrupción por<strong>que</strong>, al igual <strong>que</strong>Chávez, <strong>no</strong> <strong>te</strong>nía <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> palabra <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to.<strong>El</strong> rey estaba visiblem<strong>en</strong><strong>te</strong> molesto <strong>en</strong> su silla. La <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong><strong>callas</strong>? fue pronunciada por <strong>el</strong> rey <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la quinta in<strong>te</strong>rrupción <strong>de</strong>Chávez a Zapa<strong>te</strong>ro y también pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como <strong>una</strong> irrupción aúnmayor y tan <strong>de</strong>scortés como las <strong>de</strong> Chávez por lo inesperada (BañónHernán<strong>de</strong>z, 1997). A<strong>de</strong>más, como se pudo observar <strong>en</strong> <strong>el</strong> vi<strong>de</strong>o, fue posibleescucharlo perfectam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>bido al to<strong>no</strong> <strong>de</strong> voz más alto con <strong>que</strong> fuepronunciada.<strong>El</strong> contra ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> ChávezDespués <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l rey, la presi<strong>de</strong>nta Bach<strong>el</strong>et solicita <strong>que</strong> <strong>no</strong>hagan “diálogo” lo <strong>que</strong> se <strong>en</strong><strong>te</strong>ndió como <strong>una</strong> muy v<strong>el</strong>ada indicación <strong>de</strong>respetar los tur<strong>no</strong>s. <strong>El</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Zapa<strong>te</strong>ro re-inicia, pero es in<strong>te</strong>rrumpidonuevam<strong>en</strong><strong>te</strong> dos veces por Chávez, qui<strong>en</strong> ac<strong>el</strong>era <strong>el</strong> to<strong>no</strong>:(3)RZ: sí, un mom<strong>en</strong>tínHCH: Yo <strong>no</strong> puedo aceptar esta posición <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> AznarRZ: Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Hugo ChávezHCH: Podrá ser español <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Aznar, pero es un fascista y es un falta <strong>de</strong>respetoEn es<strong>te</strong> segm<strong>en</strong>to Chávez logra expresar su posición <strong>de</strong>cidida <strong>de</strong> <strong>no</strong>aceptación <strong>de</strong> la posición <strong>de</strong> Aznar y usa nuevam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>el</strong> térmi<strong>no</strong>(“fascista”), por <strong>el</strong> cual ha sido recriminado. Rei<strong>te</strong>ra a<strong>de</strong>más <strong>que</strong> Aznar es<strong>el</strong> <strong>que</strong> <strong>no</strong> respeta (“es un falta <strong>de</strong> respeto”). Con estas in<strong>te</strong>rrupcionesChávez quita <strong>el</strong> valor al argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro <strong>de</strong> <strong>que</strong> fue “<strong>el</strong>egido por losespañoles” y también resta importancia al hecho <strong>de</strong> ser español, con lo <strong>que</strong>vu<strong>el</strong>ve a mover afectos y emociones a favor y <strong>en</strong> contra. Así se in<strong>te</strong>nsifica <strong>el</strong>ata<strong>que</strong> y la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre españoles y <strong>no</strong> españoles.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252240Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Reinicio: Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro logra <strong>te</strong>rminar su recriminatoriaDespués <strong>de</strong> estas in<strong>te</strong>rrupciones, Zapa<strong>te</strong>ro logró <strong>te</strong>rminar su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciónpara ap<strong>el</strong>ar al respeto <strong>en</strong>tre presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong>mocráticos, lo cual fue evaluadopositivam<strong>en</strong><strong>te</strong> por los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s con aplausos.(4) Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Hugo Chávez, creo <strong>que</strong> hay <strong>una</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong>ldiálogo y es <strong>que</strong> para respetar y para ser respetado, <strong>de</strong>bemos procurar <strong>no</strong> caer<strong>en</strong> la <strong>de</strong>scalificación. Se pue<strong>de</strong> discrepar radicalm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as, <strong>de</strong>nunciarlos comportami<strong>en</strong>tos, sin caer <strong>en</strong> la <strong>de</strong>scalificación. Lo <strong>que</strong> quiero expresar es<strong>que</strong> es <strong>una</strong> bu<strong>en</strong>a forma <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r trabajar <strong>en</strong><strong>te</strong>n<strong>de</strong>r<strong>no</strong>s a favor <strong>de</strong> nuestrospueblos, <strong>que</strong> <strong>no</strong>s respe<strong>te</strong>mos, a los repres<strong>en</strong>tan<strong>te</strong>s <strong>de</strong>mocráticos, y pidopresi<strong>de</strong>ntaBach<strong>el</strong>et- <strong>que</strong> sea <strong>una</strong> <strong>no</strong>rma <strong>de</strong> conducta <strong>en</strong> un foro <strong>que</strong> repres<strong>en</strong>taa los ciudada<strong>no</strong>s, <strong>que</strong> respe<strong>te</strong>mos a todos nuestros dirig<strong>en</strong><strong>te</strong>s, a todos losgobernan<strong>te</strong>s y exgobernan<strong>te</strong>s <strong>de</strong> los países <strong>que</strong> formamos esta comunidad.Creo <strong>que</strong> es un bu<strong>en</strong> principio y <strong>de</strong>seo fervi<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>que</strong> ése sea un código<strong>de</strong> conducta, por<strong>que</strong> las formas dan <strong>el</strong> ser a las cosas, y se pue<strong>de</strong> discreparradicalm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> todo respetando a las personas, ése es <strong>el</strong> principio para <strong>que</strong>u<strong>no</strong> pueda ser respetado. Estoy seguro <strong>que</strong> toda esta mesa y todos loslati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s quier<strong>en</strong> <strong>que</strong> todos los gobernan<strong>te</strong>s <strong>de</strong>mocráticos (…) seamosrespetados, hoy y mañana, aun<strong>que</strong> discrepemos profundam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as<strong>que</strong> <strong>te</strong>ngamos (Aplausos)Esta in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción logró mover las emociones <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s con <strong>el</strong>ap<strong>el</strong>ativo al diálogo, a los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, y al respeto <strong>en</strong>tre todos. RodríguezZapa<strong>te</strong>ro se asigna <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> vocero <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s, habla <strong>en</strong> <strong>no</strong>mbre <strong>de</strong>“todos los lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s” in<strong>te</strong>rpretando su s<strong>en</strong>tir. Los aplausos <strong>de</strong> laaudi<strong>en</strong>cia hac<strong>en</strong> <strong>que</strong> Chávez pierda <strong>te</strong>rre<strong>no</strong> por<strong>que</strong> su imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> “<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor”se ve afectada negativam<strong>en</strong><strong>te</strong> ya <strong>que</strong> ha sido evaluado como transgresor <strong>de</strong>las <strong>no</strong>rmas <strong>de</strong>l protocolo y trato <strong>de</strong>mocrático. <strong>El</strong> discurso <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro eslegitimado por la audi<strong>en</strong>cia como <strong>el</strong> más apropiado <strong>en</strong> la Cumbre.<strong>El</strong> cierre final: Chávez <strong>no</strong> se rin<strong>de</strong> e in<strong>te</strong>nsifica <strong>el</strong> ata<strong>que</strong> buscando aliadosA pesar <strong>de</strong> los aplausos, <strong>que</strong> in<strong>te</strong>rrump<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong><strong>te</strong> la in<strong>te</strong>racción,Chávez <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra otra oportunidad para in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ir y dar la estocada final.Una vez <strong>que</strong> Zapa<strong>te</strong>ro ha <strong>te</strong>rminado, Dani<strong>el</strong> Or<strong>te</strong>ga, presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> Nicaraguasolicita la palabra y se le conce<strong>de</strong>n tres minutos. Ap<strong>en</strong>as ha com<strong>en</strong>zado ahablar cuando Chávez, ig<strong>no</strong>rando a la presi<strong>de</strong>nta chil<strong>en</strong>a <strong>en</strong> su rol <strong>de</strong>mo<strong>de</strong>radora, lo in<strong>te</strong>rrumpe y le pi<strong>de</strong> par<strong>te</strong> <strong>de</strong> su tiempo. Or<strong>te</strong>ga se loconce<strong>de</strong> con gusto.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252241Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________(5) DO: Ayer nuestros herma<strong>no</strong>s españoles, pidieron <strong>una</strong> in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción.Fueron in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciones <strong>que</strong> coinci<strong>de</strong>n con <strong>de</strong><strong>te</strong>rminadas posiciones y sonin<strong>te</strong>rrumpidas las in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciones, cuando <strong>no</strong> coinci<strong>de</strong>n con <strong>de</strong><strong>te</strong>rminadasposiciones. Hoy España ha <strong>te</strong>nido <strong>una</strong> segunda in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción, y yo he<strong>te</strong>nido nada más <strong>una</strong> in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción, así es <strong>que</strong> <strong>no</strong> me pue<strong>de</strong>n limitar a <strong>te</strong>nerotras in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción (…) Ya si <strong>no</strong> <strong>no</strong>s dan <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> hablar…<strong>no</strong> ti<strong>en</strong>es<strong>en</strong>tido esta cumbre, así es <strong>que</strong> yo <strong>no</strong> me limito a tres minutosHCH: ¿Me das un minuto?DO: Claro <strong>que</strong> <strong>te</strong> lo doyHCH: Quizá me<strong>no</strong>s <strong>de</strong> un minuto, Dani<strong>el</strong>. Para respon<strong>de</strong>rle (con <strong>una</strong><strong>frase</strong> <strong>de</strong> un infinito hombre <strong>de</strong> esta tierra) al presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Zapa<strong>te</strong>ro, contodo mi afecto, él lo sabe <strong>que</strong> se lo <strong>te</strong>ngo, me refiero a José GregorioArtigas cuando dijo: “Con la verdad ni of<strong>en</strong>do ni <strong>te</strong>mo”, <strong>el</strong> gobier<strong>no</strong> <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a se reserva <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a respon<strong>de</strong>r cualquier agresión <strong>en</strong>cualquier lugar, <strong>en</strong> cualquier espacio y <strong>en</strong> cualquier to<strong>no</strong>Con la participación <strong>de</strong> Or<strong>te</strong>ga <strong>en</strong> <strong>el</strong> último extracto <strong>de</strong>l vi<strong>de</strong>o, se trae acolación la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> manera explícita <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, los españoles, y<strong>no</strong>sotros, los lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s, como dos grupos i<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong><strong>te</strong><strong>en</strong>contrados. <strong>El</strong> “<strong>no</strong>sotros” es repres<strong>en</strong>tado como las víctimas <strong>de</strong>lv<strong>en</strong>tajismo <strong>que</strong> supuestam<strong>en</strong><strong>te</strong> exis<strong>te</strong> <strong>en</strong> la Cumbre a favor <strong>de</strong> los españoles.Se profundiza la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso. Chávez <strong>no</strong> se rin<strong>de</strong> <strong>en</strong> su ata<strong>que</strong> aAznar y <strong>en</strong> la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> su visión <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia. Irrespeta a la mo<strong>de</strong>radorapor<strong>que</strong> la ig<strong>no</strong>ra e irrespeta a Zapa<strong>te</strong>ro por<strong>que</strong> su llamado al respeto estambién ig<strong>no</strong>rado. En cambio, busca la alianza con un presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> amigo parapo<strong>de</strong>r seguir hablando. Sus palabras cierran <strong>el</strong> vi<strong>de</strong>o con los recursos <strong>de</strong>ldiscurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>: <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>ativo a los afectos (“con todo miafecto”), <strong>el</strong> discurso directo (“Dani<strong>el</strong>”), y la construcción discursiva <strong>de</strong>lpueblo como víctima <strong>de</strong> agresiones injustificadas (“<strong>te</strong>ngo <strong>de</strong>recho a<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r”). También aparece <strong>el</strong> pueblo ciclópeo, héroe <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s batallas,<strong>no</strong> solam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a si<strong>no</strong> <strong>en</strong> otros países <strong>de</strong> América Latina <strong>que</strong> sein<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizaron <strong>de</strong> España, como se concreta <strong>en</strong> la refer<strong>en</strong>cia a Artigas, unprócer <strong>de</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Uruguay 6 . De esta forma, Chávez exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>alcance</strong> <strong>de</strong> su reclamo y da <strong>una</strong> muestra <strong>de</strong> su co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong>la región.Las evaluaciones <strong>de</strong> la reunión e in<strong>te</strong>nsificación <strong>de</strong>l conflictoLa batalla discursiva pres<strong>en</strong>ciada y oída y repetidas veces <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundosuscitó variadas evaluaciones, tanto <strong>de</strong>l pueblo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> como <strong>de</strong> losciudada<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l mundo global, pero las <strong>que</strong> <strong>no</strong>s in<strong>te</strong>resan rescatar son las <strong>de</strong>Chávez por<strong>que</strong> reforzaron aún más la estra<strong>te</strong>gia <strong>de</strong>l ata<strong>que</strong> frontal <strong>que</strong> locarac<strong>te</strong>riza como lí<strong>de</strong>r. En lo <strong>que</strong> sigue vemos cómo evaluó la situación.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252242Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Chávez <strong>de</strong>scalifica al rey y am<strong>en</strong>azaAl día sigui<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to, Chávez hizo <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>claraciones <strong>en</strong> las<strong>que</strong> evaluó la conducta <strong>de</strong>l rey. En estas <strong>de</strong>claraciones usó varias estra<strong>te</strong>giaspara con<strong>de</strong>nar al rey por haberlo mandado a callar y para explicar suconducta. A continuación las más <strong>de</strong>stacadas:a. Implica <strong>que</strong> <strong>el</strong> Rey apoyó <strong>el</strong> golpe <strong>de</strong>l 2002 y lo pone <strong>en</strong> <strong>el</strong> bando <strong>de</strong>Aznar. Lo in<strong>te</strong>rp<strong>el</strong>a directam<strong>en</strong><strong>te</strong>.6. ¿Sería <strong>que</strong> <strong>el</strong> Rey sabía <strong>de</strong>l golpe contra mí <strong>en</strong> 2002 y por eso se <strong>en</strong>furece cuandodigo <strong>que</strong> (José María) Aznar apoyó <strong>el</strong> golpe”? se preguntó <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> an<strong>te</strong> periodistas (<strong>el</strong> universal.com 11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007).7. “¿Señor Rey sabía us<strong>te</strong>d <strong>de</strong>l golpe <strong>de</strong> estado contra <strong>el</strong> gobier<strong>no</strong> <strong>de</strong>mocrático ylegítimo <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a <strong>en</strong> 2002?” (<strong>el</strong> universal.com 11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007).b. Ap<strong>el</strong>a a la igualdad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong>tre jefes <strong>de</strong> estado. Recuerda <strong>que</strong>fue <strong>el</strong>egido <strong>de</strong>mocráticam<strong>en</strong><strong>te</strong>. Alu<strong>de</strong> al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los “indios”como presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s.8. Él es tan jefe <strong>de</strong> Estado como yo lo soy, con la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>que</strong> yo soy <strong>el</strong>ecto, hesido <strong>el</strong>ecto tres veces con 63%; son tan jefes <strong>de</strong> Estado <strong>el</strong> indio Evo Morales como<strong>el</strong> rey Juan Carlos <strong>de</strong> Borbón” (<strong>el</strong> periódico.com, 11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007)c. Resalta la <strong>de</strong>bilidad emocional <strong>de</strong>l Rey, alu<strong>de</strong> a la “furia imperial”, ycontrasta la dominación española con la nueva resis<strong>te</strong>ncia9. <strong>El</strong> <strong>que</strong> <strong>que</strong>dó muy mal fue él <strong>que</strong> pier<strong>de</strong> <strong>el</strong> control, y <strong>en</strong>tonces manda a callarp<strong>en</strong>sando <strong>que</strong> somos los súbditos <strong>de</strong>l siglo XVII, siglo XVIII. Nosotros somosindios alzados, reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s, nadie <strong>no</strong>s va a callar, <strong>no</strong> <strong>no</strong>s vamos a callar. (<strong>el</strong>universal.com, 11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007)10. <strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong> es la misma furia imperial, la prepo<strong>te</strong>ncia imperial, dijoChávez. “Hay <strong>que</strong> recordarle al Rey <strong>de</strong> España <strong>que</strong> aquí somos libres” (<strong>El</strong>universal.com.mx ,13, 11.2007)d. Am<strong>en</strong>aza con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> inversiones españolas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. Alu<strong>de</strong> alos recursos <strong>que</strong> posee <strong>el</strong> país.11. España ti<strong>en</strong>e aquí bastan<strong>te</strong>s inversiones, empresas privadas, y <strong>no</strong>sotros <strong>no</strong><strong>que</strong>remos dañar eso, ahora bi<strong>en</strong>, ahora si se daña <strong>no</strong> es imprescindible para<strong>no</strong>sotros la inversión española <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a…<strong>no</strong> la necesitamos” dijo Chávez ym<strong>en</strong>cionó los bancos españoles Santan<strong>de</strong>r y Banco Bilbao Viscaya Arg<strong>en</strong>taria (<strong>El</strong>Universal.com.mx, 13.11.2007)


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252243Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Apar<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, estas y otras am<strong>en</strong>azas económicas fueron usadas <strong>de</strong>manera estratégica y manipulativa (véase sobre la manipulación van Dijk,2006) para lograr <strong>que</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ocho meses <strong>de</strong> conversaciones, serestablecieron las r<strong>el</strong>aciones diplomáticas in<strong>te</strong>rrumpidas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>lconflicto. Cuando examinamos (Bolívar, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa) <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>que</strong>Chávez y <strong>el</strong> rey se <strong>en</strong>contraron a fines <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2008 <strong>en</strong> Mallorca, <strong>en</strong>época <strong>de</strong> vacaciones <strong>de</strong> la Familia Real, y dieron <strong>el</strong> inci<strong>de</strong>n<strong>te</strong> por <strong>te</strong>rminado,se hizo con acuerdos económicos <strong>que</strong> con<strong>te</strong>mplaban, por par<strong>te</strong> <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, la garantía <strong>de</strong> suministro <strong>de</strong> petróleo y <strong>de</strong>l lado <strong>de</strong> España,ayuda para programas educativos. Pudimos apreciar cómo <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> YouTube <strong>de</strong>l año 2007 <strong>que</strong>, <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to, fue catalogado <strong>de</strong> muy grave,perdió su in<strong>te</strong>nsidad y se resolvió con <strong>una</strong> reconciliación an<strong>te</strong> las cámaras <strong>de</strong><strong>te</strong>levisión, fr<strong>en</strong><strong>te</strong> al portal <strong>de</strong>l Palacio <strong>de</strong> Meriv<strong>en</strong>t, con mucho humor <strong>que</strong>minimizó la difer<strong>en</strong>cia, pero sin <strong>que</strong> ni <strong>el</strong> rey ni <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>aemitieran las palabras formales <strong>de</strong> reco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la falta o <strong>de</strong>arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to por <strong>el</strong> maltrato infringido <strong>de</strong> u<strong>no</strong> y otro lado. Es cierto <strong>que</strong>exis<strong>te</strong>n muchas formas <strong>de</strong> ofrecer disculpas (Lakoff, 2003; Mills, 2003),pero <strong>en</strong> un caso como és<strong>te</strong>, <strong>en</strong> <strong>que</strong> dos jefes <strong>de</strong> estado transgredieronpúblicam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>el</strong> protocolo y se irrespetaron mutuam<strong>en</strong><strong>te</strong>, se esperaría <strong>una</strong>disculpa más formal <strong>de</strong> par<strong>te</strong> y par<strong>te</strong> (Harris, Grainger y Mullany, 2006;Bolívar, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).Apar<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los dos mundos, español ylati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>, pue<strong>de</strong> superarse gracias al cuidado <strong>de</strong> las par<strong>te</strong>s <strong>en</strong>pro<strong>te</strong>ger su eco<strong>no</strong>mía. <strong>El</strong> problema más difícil <strong>de</strong> superar sigue si<strong>en</strong>do ladivisión in<strong>te</strong>rna <strong>de</strong> los pueblos, <strong>que</strong> <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n sus r<strong>el</strong>aciones con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<strong>de</strong>s<strong>de</strong> imaginarios difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s sobre lo <strong>que</strong> significa <strong>de</strong>mocracia, y <strong>que</strong>evalúan con mayor o me<strong>no</strong>r grados <strong>de</strong> tolerancia las transgresiones <strong>en</strong> <strong>el</strong>diálogo.<strong>El</strong> <strong>en</strong>canto y <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto <strong>de</strong> la transgresiónNo po<strong>de</strong>mos cerrar es<strong>te</strong> artículo sin tocar es<strong>te</strong> punto. <strong>El</strong> porqué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong><strong>no</strong>s puso an<strong>te</strong> un ev<strong>en</strong>to <strong>que</strong> se construyó con discurso transgresor, <strong>que</strong> fueevaluado positivam<strong>en</strong><strong>te</strong> y negativam<strong>en</strong><strong>te</strong> al mismo tiempo. Vale la p<strong>en</strong>aahondar <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> los efectos <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> otras direcciones.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252244Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>El</strong> <strong>en</strong>canto y <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto con los actores políticos<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> las <strong>no</strong>ticias <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to rev<strong>el</strong>ó <strong>el</strong> mismo patró<strong>no</strong>bservado por Poss<strong>en</strong>ti (2008), es <strong>de</strong>cir, las reacciones favorables al rey y<strong>de</strong>sfavorables a Chávez. Sin embargo, <strong>en</strong> España, aun<strong>que</strong> favorables <strong>en</strong> <strong>el</strong>primer mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>stacaron la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l rey como un errordiplomático, <strong>que</strong> <strong>no</strong> <strong>de</strong>bió suce<strong>de</strong>r. Mi<strong>en</strong>tras por un lado se le evaluópositivam<strong>en</strong><strong>te</strong>, por <strong>el</strong> otro se puso <strong>en</strong> duda lo acertado <strong>de</strong> su acción, aun<strong>que</strong>la <strong>te</strong>n<strong>de</strong>ncia fue a justificarlo. <strong>El</strong> diario <strong>El</strong> Mercurio <strong>de</strong> Chile <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong><strong>no</strong>viembre se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong> reportar la opinión <strong>en</strong> España y recogió titulares ycom<strong>en</strong>tarios como las sigui<strong>en</strong><strong>te</strong>s.<strong>El</strong> <strong>en</strong>canto con <strong>el</strong> rey:12. “<strong>El</strong> rey puso <strong>en</strong> su sitio a Chávez <strong>en</strong> <strong>no</strong>mbre <strong>de</strong> los españoles” (<strong>El</strong> Mundo, 11,11,2007)13. “Juan Carlos “estuvo <strong>en</strong> su pap<strong>el</strong>”, puesto <strong>que</strong> “<strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> cruzó consus <strong>de</strong>scalificaciones la línea <strong>de</strong> lo tolerable <strong>en</strong> <strong>una</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre paísessobera<strong>no</strong>s” (<strong>El</strong> País)<strong>El</strong> semi- <strong>en</strong>canto con <strong>el</strong> rey14. La reacción <strong>de</strong>l rey “tal vez <strong>no</strong> era la más a<strong>de</strong>cuada”. Pero <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tón <strong>de</strong>l monarcarefleja hasta qué punto era incómoda para la <strong>de</strong>legación española la diatriba <strong>de</strong>lv<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> (<strong>El</strong> Periódico, diario catalán)<strong>El</strong> <strong>en</strong>canto y <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto a la vez. <strong>El</strong> <strong>en</strong>canto con <strong>el</strong> rey y <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantov<strong>el</strong>ado con Zapa<strong>te</strong>ro (por su política ex<strong>te</strong>rior).15. Fue <strong>el</strong> rey <strong>de</strong> España qui<strong>en</strong> paró los pies <strong>de</strong>l caudillo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>todos los mandatarios iberoamerica<strong>no</strong>s, diciéndole lo <strong>que</strong> hace mucho algui<strong>en</strong> le<strong>te</strong>nía <strong>que</strong> haber dicho (<strong>El</strong> Mundo, 11.11,2007)<strong>El</strong> periódico español <strong>El</strong> País, por su par<strong>te</strong>, resaltó la polarización in<strong>te</strong>rna <strong>en</strong>España:16. <strong>El</strong> PP alaba al Rey; Llamazares <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> a ChávezUna vez más ha <strong>te</strong>nido <strong>que</strong> ser <strong>el</strong> Jefe <strong>de</strong> Estado <strong>el</strong> <strong>que</strong>, con su actitud <strong>de</strong> firmeza,bu<strong>en</strong> juicio y servicio al Estado, ha sabido dar <strong>una</strong> respuesta a<strong>de</strong>cuada a losgravísimos insultos <strong>que</strong> estaba recibi<strong>en</strong>do todos los españoles a través <strong>de</strong> la boca<strong>de</strong> Hugo Chávez” ha resaltado <strong>El</strong>orioga <strong>en</strong> rueda <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> Madrid.<strong>Por</strong> <strong>el</strong> contario, <strong>el</strong> coordinador g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la izquierda Unida, Gaspar Llamazares,ha com<strong>en</strong>tado <strong>que</strong> la reacción <strong>de</strong>l Rey ha sido “excesiva” y “<strong>no</strong> muy afort<strong>una</strong>da”.Llamazares, a<strong>de</strong>más, ha <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido al presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a: pue<strong>de</strong> discutirse laoportunidad <strong>de</strong> las formas, pero “lo <strong>que</strong> <strong>no</strong> es discutible es lo dicho por Chávezsobre la implicación y <strong>el</strong> apoyo” <strong>de</strong>l gobier<strong>no</strong> <strong>de</strong> Aznar <strong>en</strong> la in<strong>te</strong>ntona <strong>de</strong><strong>de</strong>rrocarlo <strong>en</strong> 2002. (www.<strong>el</strong> país.com, 11, 11, 2007)


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252245Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________En V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, la pr<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> ma<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l gobier<strong>no</strong> o cercana a él <strong>no</strong> le dioimportancia al ev<strong>en</strong>to, mi<strong>en</strong>tras <strong>que</strong> la oposición criticó duram<strong>en</strong><strong>te</strong> a Chávezpor la falta <strong>de</strong> respeto. Lo mismo hizo la colonia española resi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>en</strong>Caracas, <strong>que</strong> incluso salió a la calle a mostrar su acuerdo con <strong>el</strong> rey.También <strong>en</strong> las <strong>no</strong>ticias <strong>en</strong> Chile y <strong>en</strong> Nicaragua, y otros paíseslati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s se tomó partido por u<strong>no</strong> u otro lado. Incluso <strong>en</strong> Chile, lapresi<strong>de</strong>nta Bach<strong>el</strong>et fue alabada o criticada por su conducta comomo<strong>de</strong>radora. Fi<strong>de</strong>l Castro dio su apoyo incondicional a Chávez: “La crítica<strong>de</strong> Chávez a Europa fue <strong>de</strong>moledora, la Europa <strong>que</strong> precisam<strong>en</strong><strong>te</strong> pre<strong>te</strong>ndiódar lecciones <strong>de</strong> rectoría <strong>en</strong> esa Cumbre Iberoamericana” ( www.lanación.cl,11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007).Encu<strong>en</strong>tros y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros con <strong>el</strong> discurso transgresor <strong>de</strong> ChávezEs evi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>que</strong> la transgresión produce reacciones opuestas, como lo hemosmostrado <strong>en</strong> es<strong>te</strong> corto análisis y <strong>en</strong> otros estudios referidos aquí. Lospueblos lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s <strong>que</strong> se han in<strong>te</strong>grado al proyecto bolivaria<strong>no</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> Chávez al lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>una</strong> resis<strong>te</strong>ncia política “<strong>que</strong> pareciera conv<strong>en</strong>cida <strong>de</strong><strong>que</strong> la sociedad transita <strong>el</strong> cami<strong>no</strong>, finalm<strong>en</strong><strong>te</strong>, hacia <strong>el</strong> socialismo,<strong>de</strong>scuidando si son o <strong>no</strong> <strong>de</strong>mocráticos tanto <strong>el</strong> cami<strong>no</strong> como la meta”(Ar<strong>en</strong>as, 2006: 26). Sabemos <strong>que</strong> es<strong>te</strong> proyecto ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus amigos y<strong>en</strong>emigos, como se perfiló <strong>en</strong> la Cumbre. En V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>trosexis<strong>te</strong>n y se han ido profundizando <strong>en</strong> los diez años <strong>de</strong> gobier<strong>no</strong> chavista. <strong>El</strong>análisis <strong>de</strong> <strong>te</strong>xtos <strong>en</strong> los <strong>que</strong> Chávez participa directam<strong>en</strong><strong>te</strong> (Aló Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>)o indirectam<strong>en</strong><strong>te</strong> (<strong>no</strong>ticias y artículos <strong>de</strong> opinión) <strong>no</strong>s muestra <strong>de</strong> manerag<strong>en</strong>eral las evaluaciones <strong>en</strong> los argum<strong>en</strong>tos usados simultáneam<strong>en</strong><strong>te</strong> paraestar a favor o <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> gobier<strong>no</strong> <strong>que</strong> repres<strong>en</strong>ta para losv<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s y, tal vez, para otros ciudada<strong>no</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo 7 . En <strong>el</strong> cuadro<strong>que</strong> sigue se resum<strong>en</strong> lo <strong>que</strong> podríamos llamar dos imaginarios <strong>de</strong><strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>el</strong> <strong>de</strong>l pueblo <strong>que</strong> se si<strong>en</strong><strong>te</strong> atraído y <strong>el</strong> <strong>de</strong>l <strong>que</strong> lorechaza.Atracción y rechazo <strong>de</strong>l discurso transgresorDiscurso transgresor atrae rep<strong>el</strong>eAtrevido (viola la ley) + admiración (<strong>no</strong> respeta la + rechazo (<strong>no</strong> respeta la ley)(“la moribundaconstitución”)ley)Divertido (provoca la risa) + acercami<strong>en</strong>to (se parece a + alejami<strong>en</strong>to (<strong>no</strong> se parece(se burla <strong>de</strong> los adversarios)Hábil verbalm<strong>en</strong><strong>te</strong> (usarecursos verbales variadosincluy<strong>en</strong>do insultos“<strong>no</strong>sotros”)+ ing<strong>en</strong>io (se le ocurr<strong>en</strong>cosas, <strong>no</strong> <strong>no</strong>s importa, <strong>el</strong>losson <strong>en</strong>emigos)a “<strong>no</strong>sotros”)+ hablador (habla <strong>de</strong>masiadoy hace poco, <strong>no</strong> respeta anadie)


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252246Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________escatológicos)Afectuoso (“mi amor” “mivida” “herma<strong>no</strong>”)V<strong>en</strong>gador (usa los ata<strong>que</strong>sverbales para “<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r”)Salvador (nueva i<strong>de</strong>ologíasalvadora y <strong>de</strong> cambio)Formador (usa recursospedagógicos)Transformador (buscacambiar la geopolíticamundial)Provocador (busca <strong>el</strong>conflicto)+cariño (informal, <strong>no</strong>squiere como nadie an<strong>te</strong>s)+solidaridad (por<strong>que</strong> <strong>no</strong>s<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l “imperio”)+ reco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to (sesacrifica por <strong>no</strong>sotros)+ admiración (<strong>en</strong>seña, <strong>no</strong>stransforma)+ admiración (ag<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>cambios favorables para lahumanidad)+admiración (se atreve a<strong>de</strong>cir lo <strong>que</strong> otros <strong>no</strong> dic<strong>en</strong>)“charming provoca<strong>te</strong>ur”+ manipulador (traspasa losniv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> formalidad, <strong>no</strong>quiere a nadie)+ rechazo (es guerrero,personalista, populista)+ rechazo (i<strong>de</strong>ologíaimpuesta, militarista,autocrática, totalitario)+ rechazo (educación <strong>de</strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to único, como <strong>en</strong>Cuba)+ rechazo/repudio (es ag<strong>en</strong><strong>te</strong><strong>de</strong> cambios <strong>de</strong>sfavorables alpueblo(es <strong>de</strong>structor,<strong>de</strong>sestabiliza)+ rechazo (buscaprofundizar difer<strong>en</strong>cias,instiga <strong>el</strong> odio y la guerra)En indudable <strong>que</strong> es necesario profundizar es<strong>te</strong> análisis, pero lo <strong>que</strong> <strong>no</strong>s<strong>que</strong>da claro es <strong>que</strong> <strong>en</strong> la cotidianidad <strong>de</strong> todos los días, la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l pueblollevada como estandar<strong>te</strong> por <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> <strong>no</strong> es <strong>en</strong> <strong>no</strong>mbre<strong>de</strong> todos, por<strong>que</strong> <strong>el</strong> pueblo <strong>que</strong> dice repres<strong>en</strong>tar está dividido <strong>en</strong> dos mundos<strong>que</strong> <strong>no</strong> parec<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse.ConclusionesEn es<strong>te</strong> trabajo hemos <strong>que</strong>rido mostrar <strong>que</strong> <strong>el</strong> <strong>alcance</strong> <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué<strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? fue mucho mayor <strong>de</strong> lo <strong>que</strong> se creyó <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to por<strong>que</strong>activó la memoria histórica <strong>de</strong> dos contin<strong>en</strong><strong>te</strong>s “hermanados” por su pasado<strong>de</strong> dominación y sometimi<strong>en</strong>to y, al mismo tiempo, mostró las difer<strong>en</strong>cias ypolarizaciones <strong>en</strong> América Latina, así como <strong>en</strong> España, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a y otrospaíses. <strong>El</strong> estudio también puso <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>que</strong> <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to divulgado <strong>en</strong>YouTube se construyó con <strong>el</strong> discurso transgresor <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez asícomo <strong>de</strong>l rey <strong>de</strong> España <strong>en</strong> un diálogo altam<strong>en</strong><strong>te</strong> conflictivo. No obstan<strong>te</strong>,<strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo global <strong>de</strong> Google, las evaluaciones favorecieron al rey por<strong>que</strong>mandó a callar a algui<strong>en</strong> “impertin<strong>en</strong><strong>te</strong>” o <strong>que</strong> habla mucho, con lo <strong>que</strong>,apar<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, la a<strong>te</strong>nción se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> percepciones universales sobrecor<strong>te</strong>sía y modos <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>que</strong> se esperai<strong>de</strong>alm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>una</strong> contribución equitativa y respetuosa.<strong>Por</strong> otra par<strong>te</strong>, la revisión <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su con<strong>te</strong>xto más pe<strong>que</strong>ño, <strong>en</strong><strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to mismo <strong>de</strong> la producción <strong>de</strong> la <strong>frase</strong>, <strong>no</strong>s permitió ver <strong>en</strong> acción<strong>una</strong> estra<strong>te</strong>gia política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sestabilización <strong>de</strong>l diálogo por<strong>que</strong>, median<strong>te</strong> lasin<strong>te</strong>rrupciones rei<strong>te</strong>radas, la repetición <strong>de</strong>l insulto a Aznar, la violación <strong>de</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252247Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>no</strong>rmas <strong>de</strong> protocolo e irrespeto a la opinión <strong>de</strong> otros, Chávez logró hacerper<strong>de</strong>r <strong>el</strong> control al rey y ganar <strong>una</strong> posición apoyándose <strong>en</strong> la cooperación<strong>de</strong> sus aliados. <strong>El</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciones paso a paso muestra <strong>una</strong>táctica muy similar a la <strong>que</strong> se ha puesto <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> las r<strong>el</strong>acionesin<strong>te</strong>rnacionales <strong>en</strong> las <strong>que</strong> <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez ataca primero, luego aduce<strong>que</strong> ha sido víctima, reclama <strong>una</strong> disculpa, am<strong>en</strong>aza con afectar o <strong>te</strong>rminarlos acuerdos comerciales, se hac<strong>en</strong> las paces y se fortalec<strong>en</strong> los acuerdos(Bolívar, 2008). Las of<strong>en</strong>sas son superables por<strong>que</strong>, apar<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, losin<strong>te</strong>reses económicos están por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong>l discursotransgresor 8 .No hay duda <strong>de</strong> <strong>que</strong> tanto <strong>el</strong> rey como Chávez cruzaron la línea <strong>de</strong> lotolerable y aceptable <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> las r<strong>el</strong>aciones in<strong>te</strong>rnacionales, pero<strong>no</strong> <strong>en</strong>contramos voces <strong>que</strong> criticaran <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ambos lí<strong>de</strong>res ala vez. En <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro motivado por <strong>el</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?,ciudada<strong>no</strong>s y gobernan<strong>te</strong>s dieron muestras <strong>de</strong> <strong>una</strong> mayor tolerancia aldiscurso transgresor <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res políticos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo global. Sinembargo, a medida <strong>que</strong> se profundizan las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a,<strong>no</strong>tamos <strong>que</strong> surg<strong>en</strong> voces <strong>que</strong> dan evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la reserva emocional <strong>de</strong>lpueblo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> <strong>que</strong> se niega a ser “g<strong>en</strong>uflexo” y se abre a la esperanza<strong>de</strong> v<strong>en</strong>cer las pare<strong>de</strong>s asfixian<strong>te</strong>s <strong>de</strong> la polarización, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>una</strong>rticulista <strong>que</strong> escribió reci<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>:<strong>El</strong> dignatario español <strong>de</strong>berá <strong>en</strong><strong>te</strong>n<strong>de</strong>r <strong>que</strong> haber callado al Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a fue un acto inaceptable y <strong>que</strong> si <strong>el</strong> “comandan<strong>te</strong>” <strong>no</strong> supo salvaguardarla memoria honrosa <strong>de</strong> Lati<strong>no</strong>américa, otros sí sabremos hacerlo y lo haremos.(Tovar-Arroyo, 2009: 11)Es<strong>te</strong> estudio <strong>no</strong>s permitió mostrar <strong>que</strong>, cualquiera <strong>que</strong> sea <strong>el</strong> espacioescogido para <strong>el</strong> análisis, ya sea <strong>el</strong> diálogo micro o macro, se repi<strong>te</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong>discurso político v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> las mismas estra<strong>te</strong>gias <strong>de</strong>l discurso populista<strong>que</strong> lo han carac<strong>te</strong>rizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los inicios <strong>de</strong> su vida <strong>de</strong>mocrática. Ladifer<strong>en</strong>cia estriba <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la <strong>te</strong>c<strong>no</strong>logía permi<strong>te</strong> <strong>que</strong> las vocesy los gestos <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res llegu<strong>en</strong> más lejos y a más g<strong>en</strong><strong>te</strong> y también, como<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Chávez, <strong>en</strong> <strong>que</strong> exis<strong>te</strong>n otras estra<strong>te</strong>gias para conc<strong>en</strong>trar <strong>el</strong>po<strong>de</strong>r 9 . Queda la esperanza <strong>de</strong> <strong>que</strong> se fortalezcan las voces <strong>que</strong> llaman a lareflexión, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia como <strong>de</strong> los ciudada<strong>no</strong>s mismos, para<strong>que</strong> los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros se minimic<strong>en</strong> con la palabra respetuosa <strong>que</strong> pro<strong>te</strong>ge <strong>el</strong>diálogo y la paz <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252248Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Refer<strong>en</strong>ciasAr<strong>en</strong>as, N. y Gómez Calcaño, L. (2006) ‘<strong>El</strong> régim<strong>en</strong> populista <strong>en</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a: ¿avance o p<strong>el</strong>igro para la <strong>de</strong>mocracia?, RevistaIn<strong>te</strong>rnacional <strong>de</strong> Filosofía política 28, 5-46.Ar<strong>en</strong>as, N. (2006) ‘<strong>El</strong> proyecto chavista: <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> viejo y <strong>el</strong> nuevopopulismo’, Desacatos. Revista <strong>de</strong> antropología social, 22,septiembre-diciembre, 137-156.Ar<strong>en</strong>as, N. (2007) ‘Po<strong>de</strong>r reconc<strong>en</strong>trado: <strong>el</strong> populismo autoritario <strong>de</strong> HugoChávez’, Revista Poli<strong>te</strong>ia, 30 (39): 26-63.Bañón Hernán<strong>de</strong>z, A. (1997) La in<strong>te</strong>rrupción conversacional. Propuestaspara un análisis pragmalingüístico. Anejo XXII <strong>de</strong> AnalectaMalacitana. Málaga: Universidad <strong>de</strong> Málaga.Bobbio, N. Mat<strong>te</strong>ucci, N. y Pasqui<strong>no</strong>, G. (1983) Diccionario <strong>de</strong> política.México: Siglo XXI.Bolívar, A. (1999) ‘The linguistic pragmatics of political pro<strong>no</strong>uns inV<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>an Spanish’, <strong>en</strong> J. Vershuer<strong>en</strong> (ed.) Language andi<strong>de</strong>ology, vol 1, 56-69. Antwerp, B<strong>el</strong>gium: In<strong>te</strong>rnational PragmaticsAssociation.Bolívar, A. (2001a) ‘Changes in V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>an political dialogue: the role ofadvertising during <strong>el</strong>ectoral campaigns’, Discourse and Society 12 (1):103-134.Bolívar, A. (2001b) ‘The negotiation of evaluation in writ<strong>te</strong>n <strong>te</strong>xt’, <strong>en</strong> M.Scott y G. Thompson (eds.) Pat<strong>te</strong>rns of <strong>te</strong>xt. In ho<strong>no</strong>ur of Micha<strong>el</strong>Hoey, 130-158. London: John B<strong>en</strong>jamins.Bolívar, A. (2001c) ‘<strong>El</strong> insulto como estra<strong>te</strong>gia <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso políticov<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>’, Oralia 4, 47-73.Bolívar, A. (2001d) ‘<strong>El</strong> acercami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> distanciami<strong>en</strong>to pro<strong>no</strong>minal <strong>en</strong> <strong>el</strong>discurso político v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>, Boletín <strong>de</strong> lingüística 16, 86-146.Bolívar, A. (2002) ‘Los reclamos como actos <strong>de</strong> habla <strong>en</strong> <strong>el</strong> español <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a’, <strong>en</strong> M.E. Plac<strong>en</strong>cia y D. Bravo (eds.) Actos <strong>de</strong> habla ycor<strong>te</strong>sía <strong>en</strong> español, 37-53. Munich. Lincom.Bolívar, A. (2003) ‘Nuevos géneros discursivos <strong>en</strong> la política’, <strong>en</strong> L.Berardi (ed.) Análisis crítico <strong>de</strong>l discurso. Perspectivaslati<strong>no</strong>americanas, 101-130. Santiago <strong>de</strong> Chile: Frasis editores.Bolívar, A. (2007a) ‘<strong>El</strong> análisis in<strong>te</strong>raccional <strong>de</strong>l discurso. D<strong>el</strong> <strong>te</strong>xto a ladinámica social’, <strong>en</strong> A. Bolívar (comp.) Análisis <strong>de</strong>l discurso. <strong>Por</strong> quéy para qué, 248-277. Caracas: Los Libros <strong>de</strong> <strong>El</strong> Nacional.Bolívar, A. (2007b) <strong>El</strong> discurso <strong>de</strong> transgresión <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo político.Confer<strong>en</strong>cia pl<strong>en</strong>aria. III Congreso Arg<strong>en</strong>ti<strong>no</strong> <strong>de</strong> la IADA. La Plata,28 al 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2007.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252249Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Bolívar, A. (2008a) “Cachorro <strong>de</strong>l imperio” versus “cachorro <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l”: losinsultos <strong>en</strong> la política lati<strong>no</strong>americana, Discurso y Sociedad 2(1): 1-38. Revista Multidisciplinaria <strong>de</strong> In<strong>te</strong>rnet, www.dissoc.orgBolívar, A. (2008b) “¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?” La función <strong>de</strong> lasin<strong>te</strong>rrupciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo político. XVI Congreso <strong>de</strong> la ALFAL,Uruguay, Mon<strong>te</strong>vi<strong>de</strong>o, 18- 21 <strong>de</strong> agosto 2008.Bolívar, A. (2009) ‘Democracia y revolución <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a: un análisiscrítico <strong>de</strong>l discurso político <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la lingüística <strong>de</strong> corpus.’ Oralia 12,27-54.Bolívar, A. (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa) ‘Las disculpas <strong>en</strong> la política lati<strong>no</strong>americana’, <strong>en</strong>F. Orletti y L. Mariottini (eds.), La (<strong>de</strong>scor<strong>te</strong>sía <strong>en</strong> español: ámbitos<strong>te</strong>óricos y metodológicos <strong>de</strong> estudio. Roma: Universidad RomaTre.Charau<strong>de</strong>au, P. (2005) Le discours politi<strong>que</strong>. Les mas<strong>que</strong>s du pouvoir.Paris : Vuibert.Harris, S., Grainger, K., y Mullany, L. (2006) ‘The pragmatics of politicalapologies’, Discourse and Society 12 (4): 451-472.Haverka<strong>te</strong>, H. (1994). La cor<strong>te</strong>sía verbal. Estudio pragmalingüístico.Madrid: Editorial Gredos.Ki<strong>en</strong>pointner, M. (2008) ‘Cor<strong>te</strong>sía, emociones y argum<strong>en</strong>tación’, <strong>en</strong> A.Briz, M. Alb<strong>el</strong>da, J. Contreras y N. Hernán<strong>de</strong>z Flores (eds.) Cor<strong>te</strong>sía yconversación: <strong>de</strong> lo oral a lo escrito. III Congreso In<strong>te</strong>rnacionalEDICE, 25-52. Val<strong>en</strong>cia: Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.Lakoff, R. (2003) “Nine ways of looking at apologies”, <strong>en</strong> D. Schiffrin, D.Tann<strong>en</strong> y H. Hamilton (eds.), 199-204. The Handbook of DiscourseAnalysis. Oxford: Blackw<strong>el</strong>l.Madriz, M.F. (2002) ‘La <strong>no</strong>ción <strong>de</strong> pueblo <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso populista’,Revista Lati<strong>no</strong>americana <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l discurso 2(1): 69-92.Madriz, M. F. (2007) La institución <strong>de</strong>l imaginario político <strong>de</strong> la sociedad<strong>de</strong>mocrática v<strong>en</strong>ezolana (1941- 1948). Tesis doctoral. Doctorado <strong>en</strong>Historia. Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Educación. Universidad C<strong>en</strong>tral<strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Maingu<strong>en</strong>eau, D. (2006) ‘Unida<strong>de</strong>s tópicas e não tópicas’, <strong>en</strong> D.Maingu<strong>en</strong>au, C<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Enunciação, 9-24. Curitiba: Criar Ediçoes.Már<strong>que</strong>z-Rei<strong>te</strong>r, R., y Plac<strong>en</strong>cia, M. E. (2005) Spanish Pragmatics. NewYork: Palgrave Macmillan.Mills, S. (2003) G<strong>en</strong><strong>de</strong>r and Poli<strong>te</strong>ness. Cambridge: Cambridge UniversityPress.Mon<strong>te</strong>ro, M. (1998) ‘Discourse as a stage for political actors: an analysis ofpresi<strong>de</strong>ntial addresses in Arg<strong>en</strong>tina, Brazil, and V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>en</strong> O.F<strong>el</strong>dman y C. <strong>de</strong> Landtsheer (eds.)’ Politically speaking. A worldwi<strong>de</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252250Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________examination of language used in the public sphere, 91-102.Westport/Connecticut/London: Preager.Nieto y O<strong>te</strong>ro, M.J. (2008) Una carac<strong>te</strong>rización pragmalingüística <strong>de</strong> lavinculación afectiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso político. Tesis doctoral. Doctorado<strong>en</strong> Estudios <strong>de</strong>l Discurso. Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Educación,Universidad c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Olivares, F. (2009) ‘<strong>El</strong> gran comunicador’, <strong>El</strong> Universal, secciónExpedi<strong>en</strong><strong>te</strong>, pp. 1-13, 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.Olshtain, E. (1989) “Apologies across languages”, <strong>en</strong> S. Blum-Kulka, J.House y G. Kasper (eds.), Cross-cultural Pragmatics: Re<strong>que</strong>sts andApologies Norwood, NJ: Ablex, pp. 155-73.Olsh<strong>te</strong>in, E. y Weinbach, L (1987) ‘Complaints: a study of speech actbehavior among native and <strong>no</strong>nnative speakers of Hebrew’, <strong>en</strong> J.Verschuer<strong>en</strong> y M. Bertuc<strong>el</strong>li-Papi (eds.) The pragmatic perspective.S<strong>el</strong>ec<strong>te</strong>d papers from the 1985 In<strong>te</strong>rnational Pragmatics Confer<strong>en</strong>ce,195-208. Ams<strong>te</strong>rdam: B<strong>en</strong>jamins.Pardo Abril, N. (2008) ‘<strong>El</strong> discurso multimodal <strong>en</strong> You Tube’, RevistaLati<strong>no</strong>americana <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l discurso 8(1): 77-107.Poss<strong>en</strong>ti, S. (2008) ‘Um percurso: o caso “por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”’. RevistaLati<strong>no</strong>americana <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l Discurso 8(1): 109-117.Tovar-Arroyo, G. (2009) ‘<strong>Por</strong> qué <strong>te</strong> <strong>callas</strong><strong>te</strong>? <strong>El</strong> Nacional, secciónNación, 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009, p.11.Van Dijk, T.A. (2006) ‘Discurso y manipulación: discusión <strong>te</strong>órica yalg<strong>una</strong>s aplicaciones’, Revista Sig<strong>no</strong>s 39 (60): 49-74.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252251Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Notas1 La transcripción fue tomada <strong>de</strong> http://es.wikipedia.org <strong>el</strong> 4 <strong>de</strong> agoso <strong>de</strong> 2008 y luegorevisada con <strong>el</strong> vi<strong>de</strong>o.2 En es<strong>te</strong> mismo periódico se citan las palabras <strong>de</strong> Diosdado Cab<strong>el</strong>lo, exvice presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> yactualm<strong>en</strong><strong>te</strong> Ministro para <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Popular para las Obras Públicas y Vivi<strong>en</strong>das (an<strong>te</strong>sMinis<strong>te</strong>rio par la Infraestructura): “Estas son las primeras 34 emisoras (…) Cuandotomamos la <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobier<strong>no</strong> nacional y revolucionario <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratizar <strong>el</strong> espectroradiolétrico, <strong>de</strong> acabar con <strong>el</strong> latifundio mediático, lo estábamos dici<strong>en</strong>do <strong>en</strong> serio, <strong>no</strong>estábamos jugando”3 Nó<strong>te</strong>se <strong>que</strong> Charau<strong>de</strong>au, <strong>en</strong> es<strong>te</strong> volum<strong>en</strong>, también s refiere al discurso populista <strong>de</strong>Chávez como autoritario.4 Sobre los rasgos <strong>de</strong>l discurso populista <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, véase Charau<strong>de</strong>au <strong>en</strong> es<strong>te</strong> volum<strong>en</strong> ytambién Charau<strong>de</strong>au 2005.5 Sobre <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los pro<strong>no</strong>mbres políticos <strong>de</strong> varios presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s pue<strong>de</strong> verseBolívar, 1999, 2001d6 Para mayores <strong>de</strong>talles sobre la vida y hazañas <strong>de</strong> José Gervasio Artigas pue<strong>de</strong> consultarsehttp://<strong>el</strong>historiador.com.ar/biografias/a/artigas.php7 Sobre <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> transgresión pue<strong>de</strong> verse también Bolívar 2007b.8 Es<strong>te</strong> hecho ha sido confirmado reci<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong> con la visita <strong>que</strong> hizo Chávez a Madrid <strong>el</strong>11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>una</strong> gira <strong>que</strong> incluyó a Libia, Siria, Irán, Arg<strong>el</strong>ia,Rusia, Bi<strong>el</strong>orrusia, Turkm<strong>en</strong>istán e Italia, y finalm<strong>en</strong><strong>te</strong> España. En la visita a Madrid,Chávez anunció un hallazgo gigan<strong>te</strong> <strong>de</strong> gas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. La <strong>no</strong>ticia fue confirmada por lacompañía española Repsol, a cuyo presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez le preguntó “¿qué vamos a hacer contanto gas?” (<strong>El</strong> Nacional, 12 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009). Las <strong>no</strong>ticias recordaran la famosa<strong>frase</strong> por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong> y mostraron los nuevos apretones <strong>de</strong> ma<strong>no</strong>s y abrazos <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> reyy Chávez. También Zapa<strong>te</strong>ro mostró sus sonrisas al mundo.9 Estas estra<strong>te</strong>gias se basan , según Ar<strong>en</strong>as (2006: 30) <strong>en</strong> “la supeditación <strong>de</strong> la FuerzaArmada a su proyecto, la educación i<strong>de</strong>ologizada, la participación popular subordinada alos <strong>de</strong>signios <strong>de</strong>l Ejecutivo, la ampliación <strong>de</strong> la cobertura comunicacional estatizada, laconc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r c<strong>en</strong>tral a partir <strong>de</strong>l manejo casi absoluto y discrecional <strong>de</strong> losrecursos financieros públicos”


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252252Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Nota BiográficaAdriana Bolívar es profesora titular <strong>en</strong>lingüística y análisis <strong>de</strong>l discurso <strong>en</strong> laUniversidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. Obtuvo su M.Phil. <strong>en</strong> la Universidad <strong>de</strong> Londres (1979) y suPh. D. <strong>en</strong> Inglés (Análisis <strong>de</strong>l Discurso) <strong>en</strong> laUniversidad <strong>de</strong> Birmingham (1985). Susinvestigaciones y publicaciones abarcan lalingüística sistémica funcional, los estudios sobre<strong>el</strong> diálogo, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l discurso académico ypolítico, la (<strong>de</strong>s)cor<strong>te</strong>sía verbal <strong>en</strong> español, y lalectura y escritura. Es fundadora <strong>de</strong> la AsociaciónLati<strong>no</strong>americana <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l Discurso(ALED). Ha publicado numerosos artículos yvarios libros como autora, co-editora ocompiladora. Entre los más reci<strong>en</strong><strong>te</strong>s se <strong>de</strong>stacan:<strong>El</strong> análisis <strong>de</strong>l diálogo. Reflexiones y estudios(con Frances <strong>de</strong> Erlich, eds. 2007) y <strong>El</strong> análisis<strong>de</strong>l discurso. <strong>Por</strong> qué y para qué (Comp. 2007,Caracas: Los Libros <strong>de</strong> <strong>El</strong> Nacional).Actualm<strong>en</strong><strong>te</strong> coordina <strong>el</strong> Doctorado <strong>en</strong> Estudios<strong>de</strong>l Discurso y la Cá<strong>te</strong>dra UNESCO <strong>de</strong> Lectura yescritura, sub-se<strong>de</strong> UCV.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!