Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252229Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________los <strong>te</strong>xtos o las estructuras <strong>te</strong>xtuales por sí mismas, aun<strong>que</strong> sus palabras seanrecon<strong>te</strong>xtualizadas por los medios a su manera, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l ¿porqué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?Los ma<strong>te</strong>riales empleados <strong>en</strong> es<strong>te</strong> estudio son variados e incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong>vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> YouTube y su transcripción 1 , también un total <strong>de</strong> 50 <strong>no</strong>ticias <strong>que</strong>reportaron y evaluaron <strong>el</strong> hecho <strong>el</strong> mismo día o <strong>el</strong> día sigui<strong>en</strong><strong>te</strong>, y <strong>te</strong>xtosusados <strong>en</strong> otros estudios: titulares y <strong>no</strong>ticias <strong>de</strong> otras Cumbreslati<strong>no</strong>americanas (Bolívar, 2008a y <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa), y 26 programas <strong>de</strong> AlóPresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> (Bolívar, 2009).La reacción global: <strong>el</strong> trayecto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong><strong>callas</strong>?Una forma <strong>de</strong> calibrar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> es a través <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rnet. Esto fu<strong>el</strong>o <strong>que</strong> hizo Poss<strong>en</strong>ti (2008), qui<strong>en</strong> analizó <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong>ltrayecto <strong>que</strong> siguió la <strong>frase</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> pronunciada. En su investigación seapoyó <strong>en</strong> la <strong>no</strong>ción <strong>de</strong> formación discursiva, re-examinada por Maingu<strong>en</strong>eau(2006), y estudia la circulación y la in<strong>te</strong>rpretación <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> otrosdiscursos. <strong>El</strong> plan<strong>te</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>te</strong>órico <strong>de</strong> Maingu<strong>en</strong>eau, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>que</strong> se apoyaPoss<strong>en</strong>ti (2008: 112), con<strong>te</strong>mpla la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> concepto original <strong>de</strong>formación discursiva y <strong>el</strong> <strong>de</strong> “posicionami<strong>en</strong>to”, <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> térmi<strong>no</strong>s <strong>de</strong>unida<strong>de</strong>s tópicas y <strong>de</strong> espacios para las prácticas verbales. <strong>El</strong> análisis seconc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n diverso, <strong>que</strong> pue<strong>de</strong>n ser léxicas,proposicionales o fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>te</strong>xto <strong>que</strong> permi<strong>te</strong>n la bús<strong>que</strong>da <strong>de</strong> lostrayectos <strong>en</strong> in<strong>te</strong>rdiscursos. Así, Poss<strong>en</strong>ti se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> acon<strong>te</strong>cimi<strong>en</strong>tomediático sigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong> recorrido <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? y suin<strong>te</strong>rpretación por difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s audi<strong>en</strong>cias.Según Poss<strong>en</strong>ti (2008: 113-114), la <strong>frase</strong> llamó la a<strong>te</strong>nción por tresrazones: a) por sus condiciones <strong>de</strong> producción, b) por <strong>el</strong> to<strong>no</strong> <strong>en</strong> <strong>que</strong> fueproferida y por <strong>el</strong> ethos implicado, y c) por las carac<strong>te</strong>rísticas <strong>de</strong> Chávezcomo gobernan<strong>te</strong>. De acuerdo con las condiciones <strong>de</strong> producción, se trataba<strong>de</strong> <strong>una</strong> reunión <strong>en</strong> la <strong>que</strong> participaban jefes <strong>de</strong> estado, existía un protocolo<strong>que</strong> re<strong>que</strong>ría circunstancialm<strong>en</strong><strong>te</strong> hablar poco y se regía por <strong>no</strong>rmas clásicas<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje diplomático. En es<strong>te</strong> aspecto, como dice Poss<strong>en</strong>ti, Chávez violólas dos reglas: la <strong>de</strong> <strong>no</strong> respetar <strong>el</strong> tiempo y la <strong>de</strong> usar un l<strong>en</strong>guaje “<strong>de</strong> rua”para dirigirse a los adversarios (p. 114). Igualm<strong>en</strong><strong>te</strong>, según él, <strong>el</strong> rey JuanCarlos violó las mismas reglas por<strong>que</strong> dirigió <strong>de</strong> manera inesperada <strong>una</strong>pregunta/or<strong>de</strong>n a Chávez. En lo <strong>que</strong> respecta al to<strong>no</strong> per<strong>en</strong>torio <strong>en</strong> <strong>que</strong> fueproferida la pregunta, Poss<strong>en</strong>ti señala dos cosas in<strong>te</strong>resan<strong>te</strong>s. <strong>Por</strong> un lado,<strong>que</strong> la fuerza <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado fue mayor por haber sido pronunciada fuera <strong>de</strong>protocolo y, por otro, su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción y to<strong>no</strong> estaban legitimados por tratarse<strong>de</strong> un rey con cierto prestigio <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>mócratas. En lo <strong>que</strong> concierne al
Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252230Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________estilo <strong>de</strong> Chávez como gobernan<strong>te</strong>, Poss<strong>en</strong>ti pres<strong>en</strong>ta lo <strong>que</strong> él consi<strong>de</strong>racomo la percepción mayoritaria <strong>de</strong> los medios brasileños, <strong>que</strong> evalúan aChávez como “retrógrado” (“populista, gastador, mal-comportado, emsuma, um “es<strong>que</strong>rdista”), lo <strong>que</strong> le ha valido los calificativos <strong>de</strong> “fanfarrão”y “chato” (p. 114). De hecho, esta es <strong>una</strong> apreciación <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tratambién <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> varios países lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s, incluidaV<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, pero <strong>no</strong> <strong>en</strong> países como Cuba, Bolivia, Ecuador o Nicaraguadon<strong>de</strong> exis<strong>te</strong> un apoyo oficial a Chávez.Poss<strong>en</strong>ti siguió <strong>el</strong> trayecto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>una</strong> bús<strong>que</strong>da a través <strong>de</strong>Google y <strong>de</strong>scubrió su uso por <strong>una</strong> gran variedad <strong>de</strong> personas con difer<strong>en</strong><strong>te</strong>stipos <strong>de</strong> posicionami<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> ocasiones diversas. <strong>Por</strong> ejemplo, <strong>el</strong> uso <strong>en</strong>trepolíticos (Alan García a Evo Morales, Chávez a Ang<strong>el</strong>a Merk<strong>el</strong>), <strong>en</strong>treblogueros (a Lula y a Fernando H<strong>en</strong>ri<strong>que</strong>); <strong>en</strong> un movimi<strong>en</strong>to separatista<strong>que</strong> la dirigió al rey Juan Carlos, <strong>en</strong>tre humoristas y otro con<strong>te</strong>xtos. Esto lepermitió llegar a varias conclusiones: a) la mayoría <strong>de</strong> las in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>cionesrastreadas por in<strong>te</strong>rnet in<strong>te</strong>rpretaron la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Juan Carlos como<strong>una</strong> or<strong>de</strong>n y <strong>no</strong> como <strong>una</strong> pregunta, b) aun<strong>que</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>unciado fue usado <strong>de</strong>s<strong>de</strong>difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s posicionami<strong>en</strong>tos, los <strong>en</strong>unciadores <strong>que</strong> más se apropiaron <strong>de</strong> la<strong>frase</strong> fueron a<strong>que</strong>llos <strong>que</strong> estuvieron <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> rey y <strong>que</strong> estaban <strong>en</strong><strong>de</strong>sacuerdo con Chávez, c) <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado se ex<strong>te</strong>ndió más allá <strong>de</strong>lcampo político y <strong>de</strong>l idioma español, y se aplicó a situaciones <strong>en</strong> las <strong>que</strong>había algui<strong>en</strong> “impertin<strong>en</strong><strong>te</strong>” o <strong>que</strong> hablaba más <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ta, d) la“mayoría absoluta” vio con simpatía <strong>que</strong> <strong>el</strong> rey hubiera puesto a Chávez “<strong>en</strong>su lugar”, y e) la <strong>frase</strong> “<strong>de</strong>sapareció” rápidam<strong>en</strong><strong>te</strong>, probablem<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>bido ala v<strong>el</strong>ocidad con <strong>que</strong> cambian los acon<strong>te</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la red (Poss<strong>en</strong>ti,2008).De es<strong>te</strong> estudio llama la a<strong>te</strong>nción <strong>que</strong>, apar<strong>te</strong> <strong>de</strong> las cuestionesi<strong>de</strong>ológicas, hubo <strong>en</strong> la red la percepción <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> rey había mandado acallar a “algui<strong>en</strong> <strong>que</strong> habla mucho”. Esta fue también la evaluación mayor<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, sus<strong>te</strong>ntada <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez se hacarac<strong>te</strong>rizado por su política comunicacional <strong>de</strong> hablar directam<strong>en</strong><strong>te</strong> alpueblo a través <strong>de</strong>l programa Aló Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> y <strong>de</strong> alocuciones <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nasradio<strong>el</strong>éctricas muy frecu<strong>en</strong><strong>te</strong>s. De hecho, se ha reportado <strong>que</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>que</strong>asumió <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2009, Hugo Chávez “ha<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nado” al país por 1.207 horas, producto <strong>de</strong> 1.877 ca<strong>de</strong>nas “<strong>que</strong>equival<strong>en</strong> a mas <strong>de</strong> 50 días seguidos hablando al país” (Olivares, 2009: 13).Contajes pos<strong>te</strong>riores han <strong>el</strong>evado la cifra a 1.923 ca<strong>de</strong>nas y a 1.252 horastransmitidas (www.talcualdigital.com, 28/07/2009).<strong>El</strong> aum<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> espacios radio<strong>el</strong>éctricos por par<strong>te</strong><strong>de</strong> Chávez, y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> los medios, forma par<strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>una</strong>política comunicacional cuyo fin es ob<strong>te</strong>ner <strong>el</strong> control total <strong>de</strong> los mediosnacionales. En es<strong>te</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>que</strong>dan solam<strong>en</strong><strong>te</strong> tres medios in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong><strong>te</strong>s
- Page 1 and 2: Copyright © 2009ISSN 1887-4606Vol.
- Page 3 and 4: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 5: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 9 and 10: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 11 and 12: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 13 and 14: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 15 and 16: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 17 and 18: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 19 and 20: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 21 and 22: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 23 and 24: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 25 and 26: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 27 and 28: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 29: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224