13.07.2015 Views

¿ Por que; no te callas?: El alcance de una frase en el (des ...

¿ Por que; no te callas?: El alcance de una frase en el (des ...

¿ Por que; no te callas?: El alcance de una frase en el (des ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Copyright © 2009ISSN 1887-4606Vol. 3(2) 224-252www.dissoc.orgiscurso& sociedad_____________________________________________________________Artículo_____________________________________________________________“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?”: los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong><strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> (<strong>de</strong>s)<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> dosmundosAdriana BolívarUniversidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252225Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Resum<strong>en</strong>En es<strong>te</strong> artículo se analiza <strong>el</strong> <strong>alcance</strong> político <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> “¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?”divulgada ampliam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> You Tube <strong>el</strong> 10 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007, cuando <strong>el</strong> rey <strong>de</strong> Españala dirigió al presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a <strong>en</strong> la última reunión <strong>de</strong> la XVII Cumbre <strong>de</strong> lasAméricas c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile. Des<strong>de</strong> <strong>una</strong> perspectiva in<strong>te</strong>raccional (Bolívar,2001, 2007, 2008), tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta rasgos propios <strong>de</strong>l populismo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>,sos<strong>te</strong>nemos <strong>que</strong>, aun<strong>que</strong> <strong>el</strong> foco <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rés estuvo <strong>en</strong> la <strong>frase</strong> <strong>de</strong>l Monarca español, fue <strong>el</strong>presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez qui<strong>en</strong> obtuvo la mayor ganancia discursiva por<strong>que</strong> logró llamar laa<strong>te</strong>nción mundial lo cual, como hemos <strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> otras investigaciones, forma par<strong>te</strong> <strong>de</strong>la estra<strong>te</strong>gia comunicacional <strong>de</strong> la revolución bolivariana <strong>que</strong> él dirige. <strong>El</strong> estudio seconc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> dos problemas específicos. En las razones <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong>mundo global a través <strong>de</strong> Google (Poss<strong>en</strong>ti, 2008) y <strong>en</strong> los pasos estratégicos dados por <strong>el</strong>presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> para llamar la a<strong>te</strong>nción <strong>en</strong> la XVII Cumbre. Al igual <strong>que</strong> <strong>en</strong> estudiosan<strong>te</strong>riores, tomamos como ca<strong>te</strong>goría c<strong>en</strong>tral la evaluación, por<strong>que</strong> <strong>no</strong>s permi<strong>te</strong> explicar loscambios in<strong>te</strong>r<strong>no</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>te</strong>xto y los cambios <strong>en</strong> la dinámica social (Bolívar, 2008).Analizamos <strong>de</strong>talladam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>el</strong> micro diálogo difundido por YouTube y <strong>el</strong> diálogo <strong>en</strong>mayor escala repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> las <strong>no</strong>ticias <strong>de</strong>l día <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to recogidas <strong>en</strong> in<strong>te</strong>rnety <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa local. <strong>El</strong> análisis llama la a<strong>te</strong>nción sobre las transgresiones <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>respolíticos <strong>en</strong> las r<strong>el</strong>aciones in<strong>te</strong>rnacionales, y evalúa los efectos para la polarización <strong>en</strong>España y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Palabras clave: ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?, España, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, transgresión, populismo,polarizaciónAbstractIn this paper we analyze the political scope of the ut<strong>te</strong>rance “¿Why don´t you shut up?”,which circula<strong>te</strong>d wi<strong>de</strong>ly in YouTube on the 10 th of November 2007 wh<strong>en</strong> the King of Spainaddressed it to the Presi<strong>de</strong>nt of V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a at the last meeting of the XVIIth Summit of theAmericas c<strong>el</strong>ebra<strong>te</strong>d in Santiago <strong>de</strong> Chile. Using an in<strong>te</strong>ractional perspective (Bolívar,2001, 2007, 2008), and having in mind the features of V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>an populist discourse, weclaim that , although the main focus of in<strong>te</strong>rest was on the King of Spain´s s<strong>en</strong><strong>te</strong>nce, it waspresi<strong>de</strong>nt Chávez who obtained the grea<strong>te</strong>st discursive b<strong>en</strong>efits because he managed to callthe world´s at<strong>te</strong>ntion which, as we have shown in other studies, forms part of thecommunicational stra<strong>te</strong>gy of the Bolivarian revolution that he leads. The study focuses ontwo main problems. First, on the reasons why the s<strong>en</strong><strong>te</strong>nce had such a big impact on theglobal world as se<strong>en</strong> in a Google search (Poss<strong>en</strong>ti, 2008) and, second, on the stra<strong>te</strong>gics<strong>te</strong>ps giv<strong>en</strong> by the V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>an presi<strong>de</strong>nt to call everbody´s at<strong>te</strong>ntion at the Summit. As wehave done in most of our research, we use evaluation as the c<strong>en</strong>tral ca<strong>te</strong>gory because itallows us to explain the in<strong>te</strong>rnal changes in the <strong>te</strong>xt as w<strong>el</strong>l as the changes in the social andpolitical dynamics (Bolívar, 2008).The micro-dialogue staged by You Tube is analysed in<strong>de</strong>tail and also the macro-dialogue repres<strong>en</strong><strong>te</strong>d by the news the day af<strong>te</strong>r the ev<strong>en</strong>tgathered through in<strong>te</strong>rnet and the local press. The analysis calls at<strong>te</strong>ntion on thetransgressions of political lea<strong>de</strong>rs in in<strong>te</strong>rnational r<strong>el</strong>ations and assesses the effects forpolarization in Spain and V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Keywords:¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? Spain, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, transgression, populism, polarization.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252226Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Introducción<strong>El</strong> impacto mundial <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?, <strong>que</strong> <strong>el</strong> rey <strong>de</strong> España,Juan Carlos <strong>de</strong> Borbón, dirigió a Hugo Chávez <strong>en</strong> la XVII Cumbre <strong>de</strong> lasAméricas, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile <strong>el</strong> 10 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007, fuetan gran<strong>de</strong> <strong>que</strong> se convirtió <strong>en</strong> un f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> mediático por lo insólito. Fuecalificado como “f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> social y “f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rnet” (Wikipedia,2008, 31/07). Nadie esperaba <strong>que</strong> un monarca perdiera la compostura <strong>de</strong> esaforma y agrediera verbalm<strong>en</strong><strong>te</strong> a un presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>. Tampoco nadie esperaba<strong>que</strong> un presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong> insultara públicam<strong>en</strong><strong>te</strong> y rei<strong>te</strong>radam<strong>en</strong><strong>te</strong>a un ex-presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> español (Aznar) con <strong>una</strong> palabra <strong>de</strong> gruesa con<strong>no</strong>taciónnegativa (“fascista”), particularm<strong>en</strong><strong>te</strong> para los europeos <strong>que</strong> sab<strong>en</strong> muy bi<strong>en</strong><strong>de</strong> qué se trata.<strong>El</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>que</strong> la <strong>frase</strong> haya circulado ampliam<strong>en</strong><strong>te</strong> por In<strong>te</strong>rnet <strong>en</strong>un vi<strong>de</strong>o accesible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier par<strong>te</strong> <strong>de</strong>l mundo, permitió in<strong>te</strong>rpretar lossignificados <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje verbal y <strong>de</strong> otros l<strong>en</strong>guajes, como <strong>el</strong> gestual (lasma<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Zapa<strong>te</strong>ro y <strong>de</strong>l rey tratando <strong>de</strong> <strong>de</strong><strong>te</strong>ner lain<strong>te</strong>rrupciones <strong>de</strong> Chávez o <strong>de</strong> tomar la palabra), la dirección <strong>de</strong> las miradas(<strong>de</strong> los participan<strong>te</strong>s y observadores), la ubicación <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro y <strong>el</strong> rey <strong>en</strong>un extremo y Chávez <strong>en</strong> otro, los aplausos <strong>de</strong> la audi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> apoyo aZapa<strong>te</strong>ro, las ban<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> todos los países pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s. <strong>El</strong> esc<strong>en</strong>ario dio a<strong>te</strong>levi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s e in<strong>te</strong>rnautas la oportunidad <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>ciar la política comoespectáculo (Mon<strong>te</strong>ro, 1998) y, a la vez, ejercer su participación comociudada<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l mundo global (Pardo Abril, 2008). Los efectos semanifestaron <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa con opiniones favorables y <strong>de</strong>sfavorables tanto alrey como a Chávez e, igualm<strong>en</strong><strong>te</strong>, hubo manifestaciones <strong>que</strong> nada tuvieron<strong>que</strong> ver con la toma <strong>de</strong> posición política por<strong>que</strong> parecían más bi<strong>en</strong> <strong>una</strong>forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<strong>te</strong>nimi<strong>en</strong>to, tal como se vio <strong>en</strong> los to<strong>no</strong>s <strong>de</strong> <strong>te</strong>léfo<strong>no</strong>s c<strong>el</strong>ularesy canciones. También se <strong>de</strong>sarrollaron activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mercado: se v<strong>en</strong>dieronfran<strong>el</strong>as con la <strong>frase</strong> impresa, y otros objetos <strong>de</strong> consumo.Aun<strong>que</strong> algu<strong>no</strong>s analistas han señalado <strong>que</strong> la <strong>frase</strong> perdió vig<strong>en</strong>ciamediática muy rápido (Poss<strong>en</strong>ti, 2008) sos<strong>te</strong>ndremos <strong>que</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> haber<strong>que</strong>dado grabada <strong>en</strong> los anales <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> YouTube como u<strong>no</strong> <strong>de</strong> losacon<strong>te</strong>cimi<strong>en</strong>tos más com<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> la red <strong>en</strong> 2007, esta <strong>frase</strong> lleva <strong>en</strong> símisma un e<strong>no</strong>rme valor simbólico para los v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s y lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s<strong>de</strong>bido a <strong>que</strong> a) estuvo involucrado <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> la república bolivariana<strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, cuyo gobier<strong>no</strong>, según algu<strong>no</strong>s historiadores, podría llegar aincluirse “<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las tipologías <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es <strong>no</strong> <strong>de</strong>mocráticoscon<strong>te</strong>mporáneos” (Ar<strong>en</strong>as, 2007:24), b) es<strong>te</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> se ha asignado <strong>el</strong> rol<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> América (Bolívar, 2008), y c) muyespecialm<strong>en</strong><strong>te</strong>, <strong>de</strong> la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as. <strong>Por</strong> consigui<strong>en</strong><strong>te</strong>, es


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252227Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________natural <strong>que</strong> los efectos <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to tuvieran <strong>una</strong> mayor duración <strong>en</strong> es<strong>te</strong> paísdon<strong>de</strong> todavía resu<strong>en</strong>a la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> la memoria <strong>de</strong> los v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s.En difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s estudios llevados a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l mandato <strong>de</strong>Chávez, <strong>en</strong> 1998, hemos seguido <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su retórica y estra<strong>te</strong>giacomunicacional, <strong>que</strong> consis<strong>te</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> atacar a los medios,pero aprovechando <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>que</strong> le otorgan al <strong>no</strong>mbrarlo y hacerrefer<strong>en</strong>cia a sus palabras para profundizar la confrontación. <strong>Por</strong> es<strong>te</strong> motivo,nuestro objetivo <strong>en</strong> es<strong>te</strong> trabajo es mostrar cómo <strong>en</strong> un ev<strong>en</strong>to <strong>que</strong> seconc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> la <strong>frase</strong> <strong>de</strong>l Monarca ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? le dio ampliasganancias discursivas pues logró llamar la a<strong>te</strong>nción sobre su persona y suproyecto político.Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> estudiar <strong>el</strong> <strong>alcance</strong> <strong>de</strong> esta <strong>frase</strong> <strong>en</strong> un con<strong>te</strong>xto <strong>que</strong>rebasa las fron<strong>te</strong>ras <strong>de</strong>l vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> YouTube, <strong>en</strong> es<strong>te</strong> artículo <strong>que</strong>remosprimero evaluar <strong>el</strong> impacto discursivo <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo global, y loharemos a través <strong>de</strong>l trabajo ya a<strong>de</strong>lantado por Poss<strong>en</strong>ti (2008) sobre <strong>el</strong>trayecto <strong>de</strong> <strong>una</strong> unidad discursiva <strong>en</strong> otros discursos a través <strong>de</strong> Google. Enes<strong>te</strong> caso, <strong>el</strong> supuesto es <strong>que</strong> la <strong>frase</strong> salió más allá <strong>de</strong> los lími<strong>te</strong>s <strong>de</strong>l <strong>te</strong>xto yse confundió o pasó a formar par<strong>te</strong> <strong>de</strong> otros <strong>te</strong>xtos. En segundo lugar, <strong>no</strong>s<strong>en</strong>focaremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre Zapa<strong>te</strong>ro y <strong>el</strong> rey por un lado, yChávez por <strong>el</strong> otro, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> examinar <strong>de</strong>talladam<strong>en</strong><strong>te</strong> la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong>se produjo la <strong>de</strong>sestabilización <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo con <strong>una</strong> estra<strong>te</strong>gia “militar”para ganar posiciones con <strong>el</strong> ata<strong>que</strong>. Aquí <strong>de</strong>stacaremos la importancia <strong>de</strong>examinar <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to tal como fue transmitido, respetando los lími<strong>te</strong>s <strong>de</strong>l <strong>te</strong>xtoimpuestos por los medios, es <strong>de</strong>cir, solam<strong>en</strong><strong>te</strong> dando a<strong>te</strong>nción a lossegm<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> estuvieron a la disposición <strong>de</strong> los in<strong>te</strong>rnautas a partir <strong>de</strong> lain<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro, qui<strong>en</strong> aparece hablando primero.Asumimos <strong>que</strong> esta s<strong>el</strong>ección indica <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>una</strong> toma <strong>de</strong> posición <strong>de</strong> losmedios por<strong>que</strong> existía la posibilidad <strong>de</strong> haber empezado con la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciónan<strong>te</strong>rior <strong>en</strong> la secu<strong>en</strong>cia discursiva. En es<strong>te</strong> caso, <strong>no</strong>s conc<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> <strong>el</strong>ev<strong>en</strong>to visto como un micro-diálogo <strong>en</strong>tre los participan<strong>te</strong>s pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s <strong>en</strong> <strong>una</strong>Cumbre lati<strong>no</strong>americana <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico-político particular, <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>que</strong> se hac<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s rasgos <strong>de</strong>l discurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>. <strong>El</strong> foco<strong>de</strong>l análisis serán los reclamos <strong>de</strong> las par<strong>te</strong>s involucradas y la in<strong>te</strong>nsificación<strong>de</strong>l conflicto. Nos in<strong>te</strong>resa saber qué reclamaron y cómo lo dijeron, asícomo por qué lo dijeron. En es<strong>te</strong> punto será muy importan<strong>te</strong> <strong>el</strong> con<strong>te</strong>nido <strong>de</strong>los reclamos, y las evaluaciones predominan<strong>te</strong>s. En <strong>te</strong>rcer lugar,examinaremos las <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> los propios actores sobre lo <strong>que</strong>sucedió, especialm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> Chávez. Daremos a<strong>te</strong>nción al ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong><strong>callas</strong>? como par<strong>te</strong> <strong>de</strong> un proceso histórico - político <strong>en</strong> <strong>que</strong> otras <strong>frase</strong>scomo “somos indios alzados”, “<strong>no</strong> me pue<strong>de</strong> hacer callar”, pronunciadas porHugo Chávez, trajeron a la memoria reminisc<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la dominaciónespañola <strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XV y, al mismo tiempo, un nuevo


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252228Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________tipo <strong>de</strong> resis<strong>te</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XXI, <strong>en</strong> la <strong>que</strong> están involucrados los paísesalineados con <strong>el</strong> proyecto bolivaria<strong>no</strong> <strong>que</strong> li<strong>de</strong>ra Hugo Chávez. También<strong>que</strong>remos <strong>de</strong><strong>te</strong>ner nuestra a<strong>te</strong>nción <strong>en</strong> lo <strong>que</strong> llamamos <strong>el</strong> <strong>en</strong>canto y <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto <strong>de</strong> la transgresión, a través <strong>de</strong> los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> lapolarización política in<strong>te</strong>rna <strong>en</strong> España y <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Necesariam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>bo referirme a estudios ya realizados sobre <strong>el</strong>problema, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista discursivo (Bolívar, 2001a, 2001c,2007b, 2008a, 2009, y <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa). En la mayoría <strong>de</strong> estos estudios hemospuesto <strong>en</strong> <strong>de</strong>scubierto la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> Chávez se ha tornadocada vez más confrontacional y agresivo hacia los disi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s o “<strong>en</strong>emigos”,<strong>en</strong> la in<strong>te</strong>racción con diversos actores nacionales, y con presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong> otrospaíses median<strong>te</strong> r<strong>el</strong>acionas diplomáticas conflictivas (Bolívar, 2008a, 2009).En esta oportunidad introduciremos nuevos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong>discurso político <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a por<strong>que</strong>, según algu<strong>no</strong>s historiadores, Chávezpue<strong>de</strong> catalogarse como un “neo-populista” (Madriz, 2002), o comooriginador <strong>de</strong> un populismo autoritario y militarista <strong>que</strong> pone <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro la<strong>de</strong>mocracia (Ar<strong>en</strong>as, 2006, 2007; Ar<strong>en</strong>as y Gómez Calcaño 2006). Almismo tiempo, <strong>en</strong> la práctica discursiva, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l propio discurso <strong>de</strong>Chávez, aplicando técnicas <strong>de</strong> la lingüística <strong>de</strong> corpus para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sususos <strong>de</strong> las palabras “<strong>de</strong>mocracia” y “revolución”, muestra <strong>el</strong> alejami<strong>en</strong>toprogresivo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y la profundización <strong>de</strong> larevolución bolivariana (Bolívar, 2009).La estra<strong>te</strong>gia militar <strong>de</strong> Chávez se manifiesta <strong>en</strong> ir ganandoposiciones con <strong>el</strong> ata<strong>que</strong> y, por esta razón <strong>no</strong>s conc<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? para mostrar la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> logró imponerse <strong>en</strong><strong>el</strong> discurso. Nuestro supuesto es <strong>que</strong>, cualquiera <strong>que</strong> sea <strong>el</strong> <strong>alcance</strong>, macro omicro, la estra<strong>te</strong>gia es la misma, la <strong>de</strong> in<strong>te</strong>nsificar <strong>el</strong> ata<strong>que</strong>. Sos<strong>te</strong>nemos, <strong>no</strong>obstan<strong>te</strong>, <strong>que</strong> <strong>el</strong> análisis micro ofrece <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida para establecer lasr<strong>el</strong>aciones in<strong>te</strong>r<strong>te</strong>xtuales e in<strong>te</strong>rdiscursivas, así como los marcos cognitivospara <strong>que</strong> los in<strong>te</strong>rlocutores in<strong>te</strong>rpre<strong>te</strong>n y construyan la realidad sociopolítica.En la visión in<strong>te</strong>raccional crítica <strong>que</strong> practico, pongo <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong>los actores sociales responsables <strong>de</strong> mover la dinámica social. Me baso <strong>en</strong> <strong>el</strong>principio <strong>de</strong> <strong>que</strong>, tanto <strong>en</strong> in<strong>te</strong>rcambios <strong>de</strong> tipo micro como macro, lamotivación para <strong>el</strong> cambio es la evaluación, <strong>de</strong>finida como la ca<strong>te</strong>goríac<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l discurso, <strong>que</strong> <strong>no</strong>s permi<strong>te</strong> i<strong>de</strong>ntificar las marcas <strong>que</strong> <strong>que</strong>dan <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>te</strong>xto <strong>en</strong> la expresión <strong>de</strong> opiniones, valores y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos (Bolívar, 2001b,2008a, 2009). Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista social, damos a<strong>te</strong>nción a los ev<strong>en</strong>tosconflictivos mediados por la pr<strong>en</strong>sa o por re<strong>de</strong>s virtuales por<strong>que</strong> <strong>en</strong> cadaconflicto se anticipa algún tipo <strong>de</strong> cambio. Nos conc<strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nado, con a<strong>te</strong>nción a las secu<strong>en</strong>cias <strong>te</strong>xtuales basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> supuesto<strong>de</strong> <strong>que</strong> son las personas las <strong>que</strong> inician, sigu<strong>en</strong> o cierran in<strong>te</strong>rcambios, y <strong>no</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252229Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________los <strong>te</strong>xtos o las estructuras <strong>te</strong>xtuales por sí mismas, aun<strong>que</strong> sus palabras seanrecon<strong>te</strong>xtualizadas por los medios a su manera, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l ¿porqué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?Los ma<strong>te</strong>riales empleados <strong>en</strong> es<strong>te</strong> estudio son variados e incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong>vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> YouTube y su transcripción 1 , también un total <strong>de</strong> 50 <strong>no</strong>ticias <strong>que</strong>reportaron y evaluaron <strong>el</strong> hecho <strong>el</strong> mismo día o <strong>el</strong> día sigui<strong>en</strong><strong>te</strong>, y <strong>te</strong>xtosusados <strong>en</strong> otros estudios: titulares y <strong>no</strong>ticias <strong>de</strong> otras Cumbreslati<strong>no</strong>americanas (Bolívar, 2008a y <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa), y 26 programas <strong>de</strong> AlóPresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> (Bolívar, 2009).La reacción global: <strong>el</strong> trayecto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong><strong>callas</strong>?Una forma <strong>de</strong> calibrar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> es a través <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rnet. Esto fu<strong>el</strong>o <strong>que</strong> hizo Poss<strong>en</strong>ti (2008), qui<strong>en</strong> analizó <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong>ltrayecto <strong>que</strong> siguió la <strong>frase</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> pronunciada. En su investigación seapoyó <strong>en</strong> la <strong>no</strong>ción <strong>de</strong> formación discursiva, re-examinada por Maingu<strong>en</strong>eau(2006), y estudia la circulación y la in<strong>te</strong>rpretación <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> otrosdiscursos. <strong>El</strong> plan<strong>te</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>te</strong>órico <strong>de</strong> Maingu<strong>en</strong>eau, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>que</strong> se apoyaPoss<strong>en</strong>ti (2008: 112), con<strong>te</strong>mpla la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> concepto original <strong>de</strong>formación discursiva y <strong>el</strong> <strong>de</strong> “posicionami<strong>en</strong>to”, <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> térmi<strong>no</strong>s <strong>de</strong>unida<strong>de</strong>s tópicas y <strong>de</strong> espacios para las prácticas verbales. <strong>El</strong> análisis seconc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n diverso, <strong>que</strong> pue<strong>de</strong>n ser léxicas,proposicionales o fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>te</strong>xto <strong>que</strong> permi<strong>te</strong>n la bús<strong>que</strong>da <strong>de</strong> lostrayectos <strong>en</strong> in<strong>te</strong>rdiscursos. Así, Poss<strong>en</strong>ti se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> acon<strong>te</strong>cimi<strong>en</strong>tomediático sigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong> recorrido <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? y suin<strong>te</strong>rpretación por difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s audi<strong>en</strong>cias.Según Poss<strong>en</strong>ti (2008: 113-114), la <strong>frase</strong> llamó la a<strong>te</strong>nción por tresrazones: a) por sus condiciones <strong>de</strong> producción, b) por <strong>el</strong> to<strong>no</strong> <strong>en</strong> <strong>que</strong> fueproferida y por <strong>el</strong> ethos implicado, y c) por las carac<strong>te</strong>rísticas <strong>de</strong> Chávezcomo gobernan<strong>te</strong>. De acuerdo con las condiciones <strong>de</strong> producción, se trataba<strong>de</strong> <strong>una</strong> reunión <strong>en</strong> la <strong>que</strong> participaban jefes <strong>de</strong> estado, existía un protocolo<strong>que</strong> re<strong>que</strong>ría circunstancialm<strong>en</strong><strong>te</strong> hablar poco y se regía por <strong>no</strong>rmas clásicas<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje diplomático. En es<strong>te</strong> aspecto, como dice Poss<strong>en</strong>ti, Chávez violólas dos reglas: la <strong>de</strong> <strong>no</strong> respetar <strong>el</strong> tiempo y la <strong>de</strong> usar un l<strong>en</strong>guaje “<strong>de</strong> rua”para dirigirse a los adversarios (p. 114). Igualm<strong>en</strong><strong>te</strong>, según él, <strong>el</strong> rey JuanCarlos violó las mismas reglas por<strong>que</strong> dirigió <strong>de</strong> manera inesperada <strong>una</strong>pregunta/or<strong>de</strong>n a Chávez. En lo <strong>que</strong> respecta al to<strong>no</strong> per<strong>en</strong>torio <strong>en</strong> <strong>que</strong> fueproferida la pregunta, Poss<strong>en</strong>ti señala dos cosas in<strong>te</strong>resan<strong>te</strong>s. <strong>Por</strong> un lado,<strong>que</strong> la fuerza <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado fue mayor por haber sido pronunciada fuera <strong>de</strong>protocolo y, por otro, su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción y to<strong>no</strong> estaban legitimados por tratarse<strong>de</strong> un rey con cierto prestigio <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>mócratas. En lo <strong>que</strong> concierne al


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252230Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________estilo <strong>de</strong> Chávez como gobernan<strong>te</strong>, Poss<strong>en</strong>ti pres<strong>en</strong>ta lo <strong>que</strong> él consi<strong>de</strong>racomo la percepción mayoritaria <strong>de</strong> los medios brasileños, <strong>que</strong> evalúan aChávez como “retrógrado” (“populista, gastador, mal-comportado, emsuma, um “es<strong>que</strong>rdista”), lo <strong>que</strong> le ha valido los calificativos <strong>de</strong> “fanfarrão”y “chato” (p. 114). De hecho, esta es <strong>una</strong> apreciación <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tratambién <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> varios países lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s, incluidaV<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, pero <strong>no</strong> <strong>en</strong> países como Cuba, Bolivia, Ecuador o Nicaraguadon<strong>de</strong> exis<strong>te</strong> un apoyo oficial a Chávez.Poss<strong>en</strong>ti siguió <strong>el</strong> trayecto <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>una</strong> bús<strong>que</strong>da a través <strong>de</strong>Google y <strong>de</strong>scubrió su uso por <strong>una</strong> gran variedad <strong>de</strong> personas con difer<strong>en</strong><strong>te</strong>stipos <strong>de</strong> posicionami<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> ocasiones diversas. <strong>Por</strong> ejemplo, <strong>el</strong> uso <strong>en</strong>trepolíticos (Alan García a Evo Morales, Chávez a Ang<strong>el</strong>a Merk<strong>el</strong>), <strong>en</strong>treblogueros (a Lula y a Fernando H<strong>en</strong>ri<strong>que</strong>); <strong>en</strong> un movimi<strong>en</strong>to separatista<strong>que</strong> la dirigió al rey Juan Carlos, <strong>en</strong>tre humoristas y otro con<strong>te</strong>xtos. Esto lepermitió llegar a varias conclusiones: a) la mayoría <strong>de</strong> las in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>cionesrastreadas por in<strong>te</strong>rnet in<strong>te</strong>rpretaron la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Juan Carlos como<strong>una</strong> or<strong>de</strong>n y <strong>no</strong> como <strong>una</strong> pregunta, b) aun<strong>que</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>unciado fue usado <strong>de</strong>s<strong>de</strong>difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s posicionami<strong>en</strong>tos, los <strong>en</strong>unciadores <strong>que</strong> más se apropiaron <strong>de</strong> la<strong>frase</strong> fueron a<strong>que</strong>llos <strong>que</strong> estuvieron <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> rey y <strong>que</strong> estaban <strong>en</strong><strong>de</strong>sacuerdo con Chávez, c) <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado se ex<strong>te</strong>ndió más allá <strong>de</strong>lcampo político y <strong>de</strong>l idioma español, y se aplicó a situaciones <strong>en</strong> las <strong>que</strong>había algui<strong>en</strong> “impertin<strong>en</strong><strong>te</strong>” o <strong>que</strong> hablaba más <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ta, d) la“mayoría absoluta” vio con simpatía <strong>que</strong> <strong>el</strong> rey hubiera puesto a Chávez “<strong>en</strong>su lugar”, y e) la <strong>frase</strong> “<strong>de</strong>sapareció” rápidam<strong>en</strong><strong>te</strong>, probablem<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>bido ala v<strong>el</strong>ocidad con <strong>que</strong> cambian los acon<strong>te</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la red (Poss<strong>en</strong>ti,2008).De es<strong>te</strong> estudio llama la a<strong>te</strong>nción <strong>que</strong>, apar<strong>te</strong> <strong>de</strong> las cuestionesi<strong>de</strong>ológicas, hubo <strong>en</strong> la red la percepción <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> rey había mandado acallar a “algui<strong>en</strong> <strong>que</strong> habla mucho”. Esta fue también la evaluación mayor<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, sus<strong>te</strong>ntada <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez se hacarac<strong>te</strong>rizado por su política comunicacional <strong>de</strong> hablar directam<strong>en</strong><strong>te</strong> alpueblo a través <strong>de</strong>l programa Aló Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> y <strong>de</strong> alocuciones <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nasradio<strong>el</strong>éctricas muy frecu<strong>en</strong><strong>te</strong>s. De hecho, se ha reportado <strong>que</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>que</strong>asumió <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2009, Hugo Chávez “ha<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nado” al país por 1.207 horas, producto <strong>de</strong> 1.877 ca<strong>de</strong>nas “<strong>que</strong>equival<strong>en</strong> a mas <strong>de</strong> 50 días seguidos hablando al país” (Olivares, 2009: 13).Contajes pos<strong>te</strong>riores han <strong>el</strong>evado la cifra a 1.923 ca<strong>de</strong>nas y a 1.252 horastransmitidas (www.talcualdigital.com, 28/07/2009).<strong>El</strong> aum<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> espacios radio<strong>el</strong>éctricos por par<strong>te</strong><strong>de</strong> Chávez, y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> los medios, forma par<strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>una</strong>política comunicacional cuyo fin es ob<strong>te</strong>ner <strong>el</strong> control total <strong>de</strong> los mediosnacionales. En es<strong>te</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>que</strong>dan solam<strong>en</strong><strong>te</strong> tres medios in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong><strong>te</strong>s


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252231Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (Globovisión, canal <strong>de</strong> <strong>no</strong>ticias, Meridia<strong>no</strong> (canal <strong>de</strong>portivo) yVALE TV (canal <strong>de</strong> la Iglesia Católica). <strong>El</strong> gobier<strong>no</strong> ti<strong>en</strong>e control directo <strong>de</strong>,por lo me<strong>no</strong>s, sie<strong>te</strong> medios: T<strong>el</strong>esur, TVES (<strong>el</strong> <strong>que</strong> sustituyó a RCTV cuandose le quitó la concesión <strong>en</strong> 2008), VTV (V<strong>en</strong>ezolana <strong>de</strong> T<strong>el</strong>evisión) Vive TV,Canal <strong>de</strong> la Asamblea, La Ag<strong>en</strong>cia Bolivariana <strong>de</strong> Noticias (<strong>que</strong> reemplazóa VENPRES, la ag<strong>en</strong>cia v<strong>en</strong>ezolana <strong>de</strong> <strong>no</strong>ticias), y <strong>el</strong> diario VEA. Apar<strong>te</strong> <strong>de</strong>estos medios oficiales, <strong>el</strong> gobier<strong>no</strong> controla un número in<strong>de</strong><strong>te</strong>rminado <strong>de</strong>radios comunitarias, <strong>te</strong>levisoras comunitarias y periódicos al<strong>te</strong>rnativos <strong>en</strong>todo <strong>el</strong> país. Reci<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, se retiró la concesión a 34 radios y están bajoam<strong>en</strong>aza otras 250 (40 <strong>te</strong>levisoras regionales y 200 estaciones <strong>de</strong> radio) “portratar <strong>de</strong> lavarle <strong>el</strong> cerebro al pueblo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>” (<strong>El</strong> País, edición impresain<strong>te</strong>rnacional, p.1, 10 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009) 2 .<strong>Por</strong> esta razón, sos<strong>te</strong>nemos <strong>que</strong>, aun<strong>que</strong> <strong>el</strong> vi<strong>de</strong>o transmitido <strong>en</strong> YouTube se focalizó <strong>en</strong> la participación <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> España y <strong>en</strong> la <strong>frase</strong><strong>de</strong>l rey, fue Chávez qui<strong>en</strong> resultó ganador <strong>en</strong> la confrontación, por<strong>que</strong> logróllamar la a<strong>te</strong>nción <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> mundo haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> la transgresión <strong>de</strong><strong>no</strong>rmas <strong>de</strong> protocolo y <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje diplomático, algo <strong>que</strong> también hizo <strong>el</strong> reycon efectos difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s.<strong>El</strong> análisis practicado por Poss<strong>en</strong>ti es in<strong>te</strong>resan<strong>te</strong> por<strong>que</strong> <strong>de</strong>staca losefectos i<strong>de</strong>ológicos y <strong>no</strong> i<strong>de</strong>ológicos <strong>de</strong> la <strong>frase</strong>, pero hace falta profundizar<strong>en</strong> <strong>el</strong> problema para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo se ha manifestado <strong>el</strong> discursopopulista autoritario 3 , y cómo Chávez logró <strong>de</strong>sestabilizar <strong>el</strong> diálogo hasta <strong>el</strong>punto <strong>de</strong> <strong>que</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Noriega, <strong>el</strong> rey abandonó la salay tuvo <strong>que</strong> ser persuadido por la presi<strong>de</strong>nta Bach<strong>el</strong>et para <strong>que</strong> regresara a lareunión.Sobre <strong>el</strong> discurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>En g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido más amplio, las fórmulas populistas se pue<strong>de</strong>n<strong>de</strong>finir como lo hac<strong>en</strong> Bobbio, Ma<strong>te</strong>ucci y Pasqui<strong>no</strong> (1983) 4 :Pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>finidas como populistas a<strong>que</strong>llas fórmulas políticas por las cuales <strong>el</strong>pueblo, consi<strong>de</strong>rado como conjunto social homogéneo y como <strong>de</strong>positarioexclusivo <strong>de</strong> valores positivos, específicos y perman<strong>en</strong><strong>te</strong>s, es fu<strong>en</strong><strong>te</strong> principal <strong>de</strong>inspiración y objeto constan<strong>te</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.(Bobbio, Ma<strong>te</strong>ucci y Pasqui<strong>no</strong>, 1983:1247).En V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a es<strong>te</strong> tipo <strong>de</strong> fórmula se inició <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la Segunda GuerraMundial, con <strong>el</strong> auge petrolero, especialm<strong>en</strong><strong>te</strong> con Rómulo Betancourt,fundador <strong>de</strong>l partido Acción Democrática, qui<strong>en</strong> junto con Víctor RaúlHaya <strong>de</strong> La Torre <strong>de</strong> Perú, José Figueras <strong>de</strong> Costa Rica y Arturo Frondizzi<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, inspirados <strong>en</strong> la social<strong>de</strong>mocracia europea, y <strong>no</strong> muy lejos <strong>de</strong>l


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252232Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________marxismo, formaron un proyecto político social <strong>de</strong>mócrata. Todos <strong>el</strong>losfueron precursores <strong>de</strong>l populismo <strong>en</strong> América Latina, y muchas <strong>de</strong> lasestra<strong>te</strong>gias discursivas <strong>de</strong> la política <strong>de</strong> hoy pue<strong>de</strong>n trazarse a esos tiempos.En <strong>el</strong> pla<strong>no</strong> comunicacional, todos hablaban mucho y <strong>te</strong>nían claraconci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los medios. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Betancourt, algu<strong>no</strong>shistoriadores han señalado la dificultad para recoger los <strong>te</strong>xtos por<strong>que</strong>(…) la mayoría <strong>de</strong> los <strong>te</strong>xtos compartieron tres públicos- u<strong>no</strong> pres<strong>en</strong>cial, otromediático y otro post facto- pues muchos mítines, confer<strong>en</strong>cias alocuciones ycharlas fueron transmitidas <strong>en</strong> vivo por alg<strong>una</strong> o por toda la red <strong>de</strong> emisoraradiales y todas se publicaron al día sigui<strong>en</strong><strong>te</strong> o pocos días <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> diarios,semanarios y quinc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> circulación nacional, regional y local <strong>de</strong> perfilpartidista, especializado o g<strong>en</strong>eral (Madriz, 2007: 45).<strong>Por</strong> lo tanto, <strong>no</strong> <strong>de</strong>bería asombrar<strong>no</strong>s <strong>que</strong> Chávez use como estra<strong>te</strong>gia llamarla a<strong>te</strong>nción <strong>de</strong> los medios para hacer sus reclamos y man<strong>te</strong>ner vivo <strong>el</strong>contacto con <strong>el</strong> pueblo, como lo han hecho otros lí<strong>de</strong>res carismáticos. Ladifer<strong>en</strong>cia estriba <strong>en</strong> <strong>que</strong> se trata <strong>de</strong> un exmilitar <strong>que</strong>, junto con aprovecharlos <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> la <strong>te</strong>c<strong>no</strong>logía <strong>que</strong> exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>el</strong> <strong>alcance</strong> <strong>de</strong> sus palabras,emplea tácticas políticas militares para aniquilar a los adversarios. Es poresta razón <strong>que</strong>, an<strong>te</strong>s <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trar<strong>no</strong>s <strong>en</strong> nuestro análisis micro,revisaremos alg<strong>una</strong>s <strong>de</strong> las carac<strong>te</strong>rísticas más r<strong>el</strong>evan<strong>te</strong>s <strong>de</strong>l discursopopulista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>una</strong> visión <strong>que</strong> in<strong>te</strong>gra <strong>el</strong> <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>histórico y <strong>el</strong> discursivo. En lo <strong>que</strong> sigue pres<strong>en</strong>taremos brevem<strong>en</strong><strong>te</strong> lo <strong>que</strong>se ha consi<strong>de</strong>rado como más resaltan<strong>te</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> sobre la<strong>no</strong>ción <strong>de</strong> pueblo y lo <strong>que</strong> <strong>el</strong>lo implica como marco cognitivo parain<strong>te</strong>rpretar las r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong>l pueblo con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r político.<strong>El</strong> imaginario sobre la <strong>no</strong>ción <strong>de</strong> puebloEn un estudio <strong>que</strong> buscaba explicar la construcción discursiva <strong>de</strong>limaginario populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>, Madriz (2002) hizo explícita lasafinida<strong>de</strong>s <strong>que</strong> hermanan los discursos <strong>de</strong> Betancourt y Chávez a través <strong>de</strong>lanálisis <strong>de</strong> la <strong>no</strong>ción <strong>de</strong> pueblo, advirti<strong>en</strong>do <strong>que</strong> <strong>no</strong> se trataba <strong>de</strong> simplificarlos parecidos si<strong>no</strong> <strong>de</strong> llamar la a<strong>te</strong>nción sobre la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> las prácticasdiscursivas <strong>de</strong> ambos lí<strong>de</strong>res “han jugado un pap<strong>el</strong> protagónico (…) y hanhecho posible la institución <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo particular <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rpretación <strong>de</strong>lejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r” (p.73). Según Madriz (2002), <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> analizarminuciosam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>una</strong> gran variedad <strong>de</strong> <strong>te</strong>xtos <strong>de</strong> Betancourt, producidos<strong>en</strong>tre 1936-1948, <strong>en</strong> los <strong>que</strong> se incluía su correspon<strong>de</strong>ncia, artículos, libros,discursos y <strong>no</strong>ticias, y 35 discursos <strong>de</strong> Chávez transmitidos por la radio y<strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na nacional, <strong>en</strong>tre 1999 y 2000 <strong>el</strong> “núcleo duro” <strong>de</strong>l imaginariopopulista <strong>que</strong> emergió <strong>de</strong> la retórica <strong>de</strong> estos dos lí<strong>de</strong>res se ancla <strong>en</strong> 1) la


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252233Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________ap<strong>el</strong>ación a los afectos, 2) <strong>el</strong> diálogo directo, y 3) la construcción discursiva<strong>de</strong>l pueblo.La ap<strong>el</strong>ación a los afectosLa ap<strong>el</strong>ación a los afectos <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> ofrece, <strong>en</strong>primer lugar, un gran marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la prácticapolítica pero, también como dice Madriz “un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>pasión” (p. 73). Afirma Madriz (2002: 75):La política comporta siempre un eje irracional, emotivo, incluso lúdico <strong>que</strong> <strong>el</strong>discurso populista exacerba hasta persuadir a los oy<strong>en</strong><strong>te</strong>s <strong>de</strong> <strong>que</strong> se explican cosas,se analizan números, se expon<strong>en</strong> causas cuando, <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo, se está básicam<strong>en</strong><strong>te</strong>ap<strong>el</strong>ando a la excitación <strong>de</strong> los afectos.Lo importan<strong>te</strong> <strong>de</strong> es<strong>te</strong> imaginario es <strong>que</strong> “<strong>el</strong> discurso populista <strong>no</strong> pue<strong>de</strong> <strong>no</strong>conmover” (p.77) y, por eso, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> las emociones es tanimportan<strong>te</strong> para <strong>en</strong><strong>te</strong>n<strong>de</strong>r <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es populistas y <strong>de</strong> lacomunicación <strong>en</strong> la política, como se ha señalado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la retórica clásicahasta nuestros días (Ki<strong>en</strong>pointner, 2008). En es<strong>te</strong> punto vale señalar <strong>que</strong>estudios reci<strong>en</strong><strong>te</strong>s han mostrado <strong>que</strong> la vinculación afectiva positiva <strong>de</strong>ja susmarcas lingüísticas <strong>en</strong> estra<strong>te</strong>gias <strong>que</strong> son cuidadosam<strong>en</strong><strong>te</strong> manejadas porChávez para mover los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre sus a<strong>de</strong>ptos (Nieto y O<strong>te</strong>ro,2007). La vinculación afectiva negativa es también muy importan<strong>te</strong> paraman<strong>te</strong>ner y profundizar la polarización <strong>en</strong>tre los amigos y <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> larevolución.<strong>El</strong> diálogo directo<strong>El</strong> ap<strong>el</strong>ativo a los afectos promueve <strong>el</strong> vínculo personal <strong>en</strong>tre los gobernadosy <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r, qui<strong>en</strong> <strong>no</strong> pier<strong>de</strong> nunca <strong>el</strong> contacto con <strong>el</strong>los. En lasinvestigaciones <strong>de</strong> Madriz (2002, 2007), tanto Betancourt como Chávezap<strong>el</strong>an a la estra<strong>te</strong>gia <strong>de</strong> la conversación directa con la g<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> “carne yhueso”, y a la in<strong>te</strong>rp<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s para hacerlos formar par<strong>te</strong> <strong>de</strong> su<strong>en</strong>tor<strong>no</strong>. Esta estra<strong>te</strong>gia es carac<strong>te</strong>rística <strong>de</strong> Chávez, qui<strong>en</strong> ha llamado a lospresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong> otros países por su <strong>no</strong>mbre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su primera toma <strong>de</strong>posesión. También <strong>en</strong> su caso, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l yo para i<strong>de</strong>ntificarse fr<strong>en</strong><strong>te</strong> a suin<strong>te</strong>rlocutor ha sido <strong>una</strong> marca importan<strong>te</strong>, aun<strong>que</strong>, según lo <strong>en</strong>contrado porMadriz, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Betancourt es<strong>te</strong> tipo <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rp<strong>el</strong>ación <strong>no</strong> estabapres<strong>en</strong><strong>te</strong> por<strong>que</strong> <strong>te</strong>nía conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar a un gobier<strong>no</strong> colegiado,mi<strong>en</strong>tras <strong>que</strong> Chávez se afinca <strong>en</strong> <strong>el</strong> “tú” <strong>que</strong> lo acerca a su pueblo e insis<strong>te</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> “yo” <strong>que</strong> “individualiza <strong>el</strong> mando, singulariza <strong>el</strong> compromiso,personaliza <strong>en</strong> su única acción y <strong>de</strong>cisión <strong>el</strong> acto <strong>de</strong> gobernar a los otros”


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252234Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________(2002: 78-79). 5 La forma más directa <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>sarrollada porChávez es <strong>el</strong> programa Aló Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> cual manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> contactocon seguidores y adversarios, y ejerce labores <strong>de</strong> gobier<strong>no</strong> (Bolívar, 2003).La construcción discursiva <strong>de</strong>l puebloLa construcción discursiva <strong>de</strong>l pueblo <strong>en</strong> los dos lí<strong>de</strong>res v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s, <strong>de</strong>acuerdo con Madriz (2002, 2007), se manifiesta, a su vez, <strong>en</strong> tres espacios<strong>de</strong> significado: <strong>el</strong> pueblo “agra<strong>de</strong>cido”, <strong>el</strong> pueblo “ciclópeo”, <strong>el</strong> pueblo“g<strong>en</strong>uflexo”.<strong>El</strong> pueblo “agra<strong>de</strong>cido”<strong>El</strong> pueblo agra<strong>de</strong>cido es “<strong>el</strong> f<strong>el</strong>iz <strong>de</strong>stinatario <strong>de</strong> la dádiva” (Madriz, 2002:83) por<strong>que</strong>, aun<strong>que</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario populista se le asign<strong>en</strong> otros roles, <strong>el</strong><strong>que</strong> predomina es <strong>el</strong> <strong>de</strong> recibidor <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios especiales, <strong>que</strong> lepermi<strong>te</strong>n al pueblo s<strong>en</strong>tir <strong>que</strong> ha sido tomado <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta y <strong>que</strong> <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r seocupa <strong>de</strong> su g<strong>en</strong><strong>te</strong>. De ahí <strong>en</strong>tonces la importancia <strong>que</strong> toman los programassociales, la <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das, medicinas, alim<strong>en</strong>tos más baratos, rebaja<strong>en</strong> ciertos servicios, ya <strong>que</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> imaginario, todo <strong>el</strong>lo, es posiblegracias al lí<strong>de</strong>r <strong>que</strong> lo ama, lo pro<strong>te</strong>ge, le ofrece <strong>una</strong> vida mejor, y lo<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> fuerzas malignas ex<strong>te</strong>rnas e in<strong>te</strong>rnas <strong>que</strong> am<strong>en</strong>azan a sugobier<strong>no</strong>. Para mostrar su gratitud, <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong>be seguir al lí<strong>de</strong>r hastadon<strong>de</strong> él lo lleve, y <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r ejerce para estos fines su mejor retórica, <strong>el</strong>amedr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. Dice Madriz:“amedr<strong>en</strong>tar al pueblo con las fuerzas es <strong>el</strong> primer paso para confiscarle su gratitud(…) y así <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r se convier<strong>te</strong> <strong>en</strong> “<strong>el</strong> imbatible re<strong>de</strong>ntor <strong>de</strong>l sobera<strong>no</strong>”, “<strong>el</strong> paladín<strong>de</strong> los <strong>de</strong>svalidos”, “infalible conjuro an<strong>te</strong> todas las conjuras” (p. 83).<strong>El</strong> pueblo “ciclópeo”Junto con lo an<strong>te</strong>rior, <strong>el</strong> pueblo ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario un gran rol <strong>en</strong> lahistoria. Tanto Betancourt como Chávez adjudican <strong>en</strong> su discursocarac<strong>te</strong>rísticas heroicas al pueblo, “<strong>el</strong> sobera<strong>no</strong> se corona como héroe <strong>de</strong>todos los <strong>de</strong>sti<strong>no</strong>s” y por eso Madriz lo califica como ciclópeo, por<strong>que</strong> se leadjudica la fuerza para hacer los cambios <strong>en</strong> la historia. <strong>El</strong> lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong>cumbra alpueblo como sujeto <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s hazañas <strong>de</strong> la historia; <strong>en</strong>salza suprotagonismo <strong>en</strong> las campañas <strong>de</strong> liberación <strong>de</strong> sus opresores; <strong>en</strong>salza <strong>en</strong> <strong>el</strong>pasado la gran campaña <strong>que</strong> li<strong>de</strong>ró Simón Bolívar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX y lapropia, vale <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Betancourt, la revolución <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>1945, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> Chávez la revolución bolivariana, <strong>de</strong><strong>no</strong>minada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252235Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>de</strong> 2005 <strong>el</strong> Socialismo <strong>de</strong>l siglo XXI (véanse respectivam<strong>en</strong><strong>te</strong> Madriz, 2007y Ar<strong>en</strong>as, 2006).<strong>El</strong> pueblo “g<strong>en</strong>uflexo”Pero, <strong>el</strong> pueblo “g<strong>en</strong>uflexo” introduce un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario. Comoplan<strong>te</strong>a Madriz “la metamorfosis ocurre cuando <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r ha tomado <strong>el</strong> po<strong>de</strong>ry ti<strong>en</strong>e acceso a los recursos <strong>de</strong>l Estado” (2002:88). <strong>El</strong> lí<strong>de</strong>r pasa a ejercer surol <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efactor y, <strong>de</strong> esta manera “la retórica populista cierra <strong>el</strong> ciclo <strong>que</strong>le permi<strong>te</strong> anular discursivam<strong>en</strong><strong>te</strong> al pueblo” (p. 89). <strong>El</strong> pueblo estácon<strong>de</strong>nado a seguir m<strong>en</strong>digando y agra<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do <strong>que</strong> lo tom<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta. Se<strong>de</strong>v<strong>el</strong>a <strong>en</strong>tonces la gran contradicción <strong>en</strong>tre un discurso <strong>que</strong> supuestam<strong>en</strong><strong>te</strong>favorece al pueblo pero <strong>que</strong>, a la larga, se convier<strong>te</strong> <strong>en</strong> su mayor <strong>en</strong>emigo.Aun<strong>que</strong> es<strong>te</strong> ha sido un corto recu<strong>en</strong>to, <strong>no</strong>s servirá como marco g<strong>en</strong>eral paracompr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> actuó Chávez <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>que</strong>pres<strong>en</strong>ciamos a través <strong>de</strong> YouTube.La <strong>frase</strong> <strong>en</strong> YouTube y la <strong>de</strong>sestabilización <strong>de</strong>l diálogoVeremos ahora cómo la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? significó solam<strong>en</strong><strong>te</strong> unmom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sestabilización <strong>de</strong>l diálogo político comoestra<strong>te</strong>gia para ganar posiciones. <strong>El</strong> vi<strong>de</strong>o cuyos bor<strong>de</strong>s fueron establecidospor qui<strong>en</strong>es lo difundieron, tuvo como foco inicial <strong>el</strong> reclamo <strong>de</strong> RodríguezZapa<strong>te</strong>ro y como cierre <strong>el</strong> reclamo <strong>de</strong> Chávez. <strong>El</strong> segm<strong>en</strong>to constituyómetafóricam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>una</strong> batalla discursiva <strong>en</strong> la <strong>que</strong> las in<strong>te</strong>rrupciones jugaronun importan<strong>te</strong> pap<strong>el</strong>. Tanto las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>de</strong> Chávez <strong>que</strong>, según lamayoría <strong>de</strong> los observadores, hicieron per<strong>de</strong>r la paci<strong>en</strong>cia al rey, como losreclamos <strong>de</strong> par<strong>te</strong> y par<strong>te</strong> influyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> la Cumbre.Las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>en</strong> la conversación, <strong>que</strong> se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como actos <strong>que</strong> <strong>no</strong><strong>de</strong>jan hablar a otro o <strong>no</strong> <strong>de</strong>cir lo <strong>que</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> <strong>de</strong>cir (Bañón Hernán<strong>de</strong>z,1997), ti<strong>en</strong><strong>en</strong> varias funciones y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? lashemos clasificado <strong>en</strong> varias ca<strong>te</strong>gorías g<strong>en</strong>erales ( Bolívar, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa) comocor<strong>te</strong>ses (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro), <strong>de</strong>scor<strong>te</strong>ses (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l reyy <strong>de</strong> Chávez), discrepan<strong>te</strong>s (Hugo Chávez) sancionadoras (las <strong>de</strong>l rey),reguladora (la <strong>de</strong> Bach<strong>el</strong>et), afiliativas (la <strong>de</strong>l rey cuando da su apoyo aZapa<strong>te</strong>ro y la <strong>que</strong> compar<strong>te</strong>n Chávez y Dani<strong>el</strong> Or<strong>te</strong>ga ig<strong>no</strong>rando <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> lamo<strong>de</strong>radora). Las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>no</strong> verbales también son importan<strong>te</strong>s, comosucedió con los aplausos <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s a Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro cuandologró <strong>te</strong>rminar su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>de</strong> Chávez. Lasin<strong>te</strong>rrupciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más, <strong>una</strong> función política por<strong>que</strong> sirv<strong>en</strong> a losin<strong>te</strong>rlocutores para <strong>de</strong>slegitimar al otro o auto-legitimarse como suce<strong>de</strong> conChávez. Sobre todo, sirv<strong>en</strong> para <strong>de</strong>sestabilizar al otro y hacerle per<strong>de</strong>r <strong>el</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252236Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________control, <strong>que</strong> es lo <strong>que</strong> logró Chávez con <strong>el</strong> rey, probablem<strong>en</strong><strong>te</strong> sin <strong>te</strong>ner lain<strong>te</strong>nción por<strong>que</strong> <strong>no</strong> era <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to su in<strong>te</strong>rlocutor directo. Aún así,con la in<strong>te</strong>rrupción rei<strong>te</strong>rada <strong>una</strong> y otra vez, Chávez logró <strong>de</strong> maneraestratégica ganar <strong>te</strong>rre<strong>no</strong> discursivo y apropiarse <strong>de</strong> la palabra para <strong>te</strong>rminar<strong>una</strong> in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción cuando <strong>no</strong> le correspondía <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho.En lo <strong>que</strong> sigue, <strong>no</strong>s conc<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> micro-diálogo paso a paso, comoun campo <strong>de</strong> batalla discursivo <strong>en</strong> <strong>que</strong> los actores involucrados hicieron susreclamos públicam<strong>en</strong><strong>te</strong>.Los reclamos <strong>en</strong> la confrontación política<strong>El</strong> diálogo <strong>que</strong> pres<strong>en</strong>ciamos <strong>en</strong> You Tube <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la ca<strong>te</strong>goría <strong>de</strong> diálogoconflictivo, <strong>en</strong> es<strong>te</strong> caso carac<strong>te</strong>rizado por <strong>el</strong> reclamo <strong>que</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las <strong>te</strong>orías<strong>de</strong> la cor<strong>te</strong>sía es un acto am<strong>en</strong>azan<strong>te</strong> para la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l oy<strong>en</strong><strong>te</strong> (Haverka<strong>te</strong>,1994). Los reclamos han recibido escasa a<strong>te</strong>nción <strong>en</strong> los estudios sobrevariación pragmática; todavía son pocos los estudios <strong>en</strong> español (Már<strong>que</strong>z -Rei<strong>te</strong>r y Plac<strong>en</strong>cia, 2005), han sido estudiados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> otrasl<strong>en</strong>guas (Olshtain y Weinbach, 1987), y <strong>no</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran estudios aplicadosal discurso político. En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los reclamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> español <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>en</strong> situaciones <strong>en</strong> <strong>que</strong> se compara su uso <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio privado ypúblico, hemos <strong>en</strong>contrado <strong>que</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la función <strong>de</strong> llamar la a<strong>te</strong>nción y <strong>de</strong>ser moralizan<strong>te</strong>s o aleccionadores (Bolívar, 2002). No obstan<strong>te</strong>, según lo<strong>que</strong> hemos observado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?, <strong>el</strong> reclamo <strong>en</strong> lapolítica es mucho más complejo por<strong>que</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la función básica <strong>de</strong>expresar insatisfacción o molestia por alg<strong>una</strong> acción <strong>que</strong> afecta a algui<strong>en</strong><strong>de</strong>sfavorablem<strong>en</strong><strong>te</strong> (ver Olshtain y Weinbach, 1987: 195), y <strong>de</strong> adquirirvalores discursivos difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s <strong>en</strong> cada situación, ti<strong>en</strong>e otras funciones comolas <strong>de</strong> legitimar o <strong>de</strong>slegitimar al contrario o ejercer coerción. Asimismo, <strong>el</strong>reclamo pue<strong>de</strong> tomar otros cami<strong>no</strong>s y transformarse <strong>en</strong> <strong>una</strong> forma <strong>de</strong>resis<strong>te</strong>ncia política, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Chávez cuando reclamarespeto para los pueblos <strong>de</strong> América Latina o para V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.<strong>El</strong> reclamo como llamado al or<strong>de</strong>n y como resis<strong>te</strong>ncia políticaEn <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? <strong>no</strong>s <strong>en</strong>contramos con <strong>el</strong> reclamo a lolargo <strong>de</strong> dos líneas discursivas difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s, aun<strong>que</strong> <strong>en</strong> ambas la falta <strong>de</strong>respeto es tópico <strong>de</strong>l discurso y motivo <strong>de</strong> la confrontación. <strong>Por</strong> un ladoZapa<strong>te</strong>ro in<strong>te</strong>rvi<strong>en</strong>e para llamar al or<strong>de</strong>n al presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez y para exigirrespeto para <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Aznar y para <strong>el</strong> pueblo español <strong>que</strong> lo <strong>el</strong>igió y, porotro, Chávez reclama <strong>el</strong> respeto para <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. Estosreclamos se originan <strong>en</strong> acciones pasadas <strong>que</strong> han molestado; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro se trataba <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la palabra “fascista” por par<strong>te</strong> <strong>de</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252237Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Chávez para referirse a Aznar <strong>en</strong> <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong>l día an<strong>te</strong>rior a la Cumbre,y <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso rei<strong>te</strong>rado <strong>de</strong> la palabra <strong>en</strong> su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> la reunión. Des<strong>de</strong><strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> Chávez, <strong>el</strong> reclamo lo llevaba retrospectivam<strong>en</strong><strong>te</strong> hasta<strong>el</strong> mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2002, cuando Aznar hizo <strong>de</strong>claraciones aprobatorias sobre<strong>el</strong> golpe <strong>de</strong> estado <strong>que</strong> mantuvo a Chávez fuera <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r por 48 horas. Enambos casos había sufici<strong>en</strong><strong>te</strong>s motivos para solicitar la reparación <strong>de</strong> laof<strong>en</strong>sa.<strong>El</strong> inicio: <strong>el</strong> reclamo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> EspañaLa primera in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro trae al ruedo a todos los actoresinvolucrados, expresados a través <strong>de</strong> los pro<strong>no</strong>mbres “yo”, us<strong>te</strong>d”“<strong>no</strong>sotros” (los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s, los <strong>de</strong>mocráticos), “<strong>el</strong>los” (los españoles <strong>que</strong><strong>el</strong>igieron a Aznar), “us<strong>te</strong>d” (presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>que</strong> <strong>no</strong> respeta). En<strong>una</strong> primera par<strong>te</strong> <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción está <strong>el</strong> llamado al or<strong>de</strong>n con respecto ala forma (“<strong>una</strong> manifestación <strong>en</strong> tor<strong>no</strong> a las palabras pronunciadas por <strong>el</strong>presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a”), <strong>que</strong> va seguido por <strong>el</strong> reclamo por la falta <strong>de</strong>respeto a los presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong>mocráticos repres<strong>en</strong>tan<strong>te</strong>s <strong>de</strong> “sus ciudada<strong>no</strong>s”.(1) Solam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>que</strong>ría presi<strong>de</strong>nta Bach<strong>el</strong>et hacer <strong>una</strong> manifestación <strong>en</strong> tor<strong>no</strong> alas palabras pronunciadas por <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, por <strong>el</strong>presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Hugo Chávez <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> expresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong>l gobier<strong>no</strong> <strong>de</strong>España, con <strong>el</strong> señor Aznar//, quiero expresar señor presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> HugoChávez <strong>que</strong> estamos <strong>en</strong> <strong>una</strong> mesa don<strong>de</strong> hay gobier<strong>no</strong>s <strong>de</strong>mocráticos, <strong>que</strong>repres<strong>en</strong>tan a sus ciudada<strong>no</strong>s <strong>en</strong> <strong>una</strong> comunidad iberoamericana <strong>que</strong>ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como principios es<strong>en</strong>ciales <strong>el</strong> respeto. Se pue<strong>de</strong> estar <strong>en</strong> lasantípodas <strong>de</strong> <strong>una</strong> posición i<strong>de</strong>ológica, <strong>no</strong> seré yo <strong>el</strong> <strong>que</strong> esté cerca <strong>de</strong> lasi<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Aznar, pero <strong>el</strong> expresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Aznar fue <strong>el</strong>egido por los españolesy exijo, exijo… (aquí es in<strong>te</strong>rrumpido por primera vez)<strong>El</strong> <strong>en</strong>unciado “estamos <strong>en</strong> <strong>una</strong> mesa don<strong>de</strong> hay gobier<strong>no</strong>s <strong>de</strong>mocráticos” <strong>no</strong>ti<strong>en</strong>e la función <strong>de</strong> informar sobre algo <strong>que</strong> todos sab<strong>en</strong>, por lo <strong>que</strong> estapar<strong>te</strong> <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción adquiere <strong>el</strong> valor pragmático <strong>de</strong> recordatorio y <strong>de</strong>recriminación. Lo mismo suce<strong>de</strong> con los ciudada<strong>no</strong>s <strong>que</strong> “ti<strong>en</strong><strong>en</strong> comoprincipios es<strong>en</strong>ciales <strong>el</strong> respeto”, <strong>que</strong> constituye <strong>el</strong> motivo <strong>de</strong>l llamado <strong>de</strong>a<strong>te</strong>nción por<strong>que</strong> se implica “us<strong>te</strong>d <strong>no</strong> respeta <strong>el</strong> principio <strong>que</strong> todosrespetamos”, vale <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> esta oportunidad, respetar <strong>el</strong> protocolo y <strong>el</strong> tratoa colegas presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s o expresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s.La in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción lleva al final un to<strong>no</strong> aleccionador <strong>que</strong> implica <strong>que</strong> <strong>el</strong>respeto es necesario a pesar <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>cias, lo cual se valida con <strong>el</strong>ap<strong>el</strong>ativo retórico a la actuación personal como ejemplo (“<strong>no</strong> seré yo <strong>el</strong> <strong>que</strong>esté cerca <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Aznar”) puesto <strong>que</strong> es sabido <strong>que</strong> Aznar yZapa<strong>te</strong>ro per<strong>te</strong>nec<strong>en</strong> a toldas políticas difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s. Nó<strong>te</strong>se <strong>que</strong> Zapa<strong>te</strong>ro ap<strong>el</strong>aal po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pueblo español para <strong>el</strong>egir a sus presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252238Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>El</strong> seguimi<strong>en</strong>to: <strong>el</strong> contra-reclamo <strong>de</strong> Chávez y la in<strong>te</strong>nsificación <strong>de</strong>l ata<strong>que</strong>Zapa<strong>te</strong>ro <strong>no</strong> logra <strong>te</strong>rminar su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción por<strong>que</strong> Chávez la evalúanegativam<strong>en</strong><strong>te</strong>, <strong>no</strong> reco<strong>no</strong>ce <strong>el</strong> reclamo e in<strong>te</strong>rrumpe con un contra reclamo<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> exhortación (“dígale a él <strong>que</strong> respe<strong>te</strong>”), <strong>que</strong> se in<strong>te</strong>nsifica connuevas in<strong>te</strong>rrupciones <strong>que</strong> <strong>no</strong> <strong>de</strong>jan hablar a Zapa<strong>te</strong>ro a pesar <strong>de</strong> sus in<strong>te</strong>ntospor <strong>de</strong><strong>te</strong>ner la in<strong>te</strong>rrupción <strong>de</strong> manera explícita (“un mom<strong>en</strong>tín”) y con losgestos <strong>de</strong> la ma<strong>no</strong>. Las repeticiones <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> “dígale a él/ dígale lo mismoa él/ dígale lo mismo a él/dígale lo mismo a él” ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> disparosverbales, u<strong>no</strong> tras otro, <strong>que</strong> pudieron oírse aun<strong>que</strong> su micrófo<strong>no</strong> estabaapagado ya <strong>que</strong> <strong>no</strong> <strong>te</strong>nía <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> palabra.(2) RZ: (…) <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Aznar fue <strong>el</strong>egido por los españoles y exijo,exijo…HCH: dígale a él /<strong>que</strong> respe<strong>te</strong> la dignidad <strong>de</strong> nuestro pueblo (i.1)RZ: Exijo <strong>que</strong>…Rey: Tú!RZ: un mom<strong>en</strong>tínHCH: dígale lo mismo a él (i.2)RZ: exijo ese respeto, por <strong>una</strong> razón, a<strong>de</strong>más…HCH:dígale lo mismo a él, presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>(i.3)RZ: por supuestoHCH: dígale lo mismo a él (i.4)RZ: por supuestoHCH:… por<strong>que</strong> él anda irrespetando a V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a por todaspar<strong>te</strong>s/yo <strong>te</strong>ngo <strong>de</strong>recho a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r (int.5)Rey: ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?Es<strong>te</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>racción muestra como Chávez fue ganando <strong>te</strong>rre<strong>no</strong>poco a poco, a pesar <strong>de</strong> los in<strong>te</strong>ntos <strong>de</strong> mitigación <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro (“porsupuesto” dos veces seguidas). <strong>El</strong> extracto muestra como su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciónpasa <strong>de</strong>l contra reclamo a la acusación (“por<strong>que</strong> él anda irrespetando aV<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a por todas par<strong>te</strong>s”) y a la exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su <strong>de</strong>recho como“<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor” <strong>de</strong> la dignidad <strong>de</strong>l pueblo (Yo <strong>te</strong>ngo <strong>de</strong>recho a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r”), con lo<strong>que</strong> se auto-asigna simultáneam<strong>en</strong><strong>te</strong> los roles <strong>de</strong> víctima, atacado por Aznar,y <strong>de</strong> responsable por su pueblo. De esta manera, <strong>el</strong> primer regaño recibidoes aprovechado discursivam<strong>en</strong><strong>te</strong> por él para mover afectos y fortalecer su rol<strong>de</strong> lí<strong>de</strong>r pro<strong>te</strong>ctor.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252239Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Las irrupciones <strong>de</strong>l reyEn la secu<strong>en</strong>cia (2) arriba se ve como <strong>el</strong> rey irrumpe <strong>en</strong> realidad dos veces.Primero, <strong>en</strong> apoyo a Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro ap<strong>en</strong>as es in<strong>te</strong>rrumpido por Chávezla primera vez, y <strong>de</strong>spués cuando trata <strong>de</strong> continuar y <strong>no</strong> pue<strong>de</strong>. <strong>El</strong> uso <strong>que</strong>hace <strong>el</strong> rey <strong>de</strong> “Tú” <strong>en</strong> <strong>una</strong> cláusula sin verbo lleva implícita la palabra“respeta”, y ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> valor pragmático <strong>de</strong> un acto exhortativo (respeta tú).Es<strong>te</strong> acto respon<strong>de</strong> a la exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (“<strong>que</strong>respe<strong>te</strong>” Aznar), y constituye un llamado <strong>de</strong> a<strong>te</strong>nción manifestado también<strong>de</strong> manera gestual con <strong>el</strong> <strong>de</strong>do <strong>de</strong> la ma<strong>no</strong> <strong>de</strong>l rey apuntando a Chávez. Lapalabra “Tú” pasó casi <strong>de</strong>sapercibida, pero <strong>el</strong> discurso gestual <strong>que</strong>dógrabado. En la secu<strong>en</strong>cia conversacional esta exhortación <strong>de</strong>l rey <strong>no</strong> esformalm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>una</strong> in<strong>te</strong>rrupción si<strong>no</strong> <strong>una</strong> irrupción por<strong>que</strong>, al igual <strong>que</strong>Chávez, <strong>no</strong> <strong>te</strong>nía <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> palabra <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to.<strong>El</strong> rey estaba visiblem<strong>en</strong><strong>te</strong> molesto <strong>en</strong> su silla. La <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong><strong>callas</strong>? fue pronunciada por <strong>el</strong> rey <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la quinta in<strong>te</strong>rrupción <strong>de</strong>Chávez a Zapa<strong>te</strong>ro y también pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como <strong>una</strong> irrupción aúnmayor y tan <strong>de</strong>scortés como las <strong>de</strong> Chávez por lo inesperada (BañónHernán<strong>de</strong>z, 1997). A<strong>de</strong>más, como se pudo observar <strong>en</strong> <strong>el</strong> vi<strong>de</strong>o, fue posibleescucharlo perfectam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>bido al to<strong>no</strong> <strong>de</strong> voz más alto con <strong>que</strong> fuepronunciada.<strong>El</strong> contra ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> ChávezDespués <strong>de</strong> la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l rey, la presi<strong>de</strong>nta Bach<strong>el</strong>et solicita <strong>que</strong> <strong>no</strong>hagan “diálogo” lo <strong>que</strong> se <strong>en</strong><strong>te</strong>ndió como <strong>una</strong> muy v<strong>el</strong>ada indicación <strong>de</strong>respetar los tur<strong>no</strong>s. <strong>El</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Zapa<strong>te</strong>ro re-inicia, pero es in<strong>te</strong>rrumpidonuevam<strong>en</strong><strong>te</strong> dos veces por Chávez, qui<strong>en</strong> ac<strong>el</strong>era <strong>el</strong> to<strong>no</strong>:(3)RZ: sí, un mom<strong>en</strong>tínHCH: Yo <strong>no</strong> puedo aceptar esta posición <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> AznarRZ: Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Hugo ChávezHCH: Podrá ser español <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Aznar, pero es un fascista y es un falta <strong>de</strong>respetoEn es<strong>te</strong> segm<strong>en</strong>to Chávez logra expresar su posición <strong>de</strong>cidida <strong>de</strong> <strong>no</strong>aceptación <strong>de</strong> la posición <strong>de</strong> Aznar y usa nuevam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>el</strong> térmi<strong>no</strong>(“fascista”), por <strong>el</strong> cual ha sido recriminado. Rei<strong>te</strong>ra a<strong>de</strong>más <strong>que</strong> Aznar es<strong>el</strong> <strong>que</strong> <strong>no</strong> respeta (“es un falta <strong>de</strong> respeto”). Con estas in<strong>te</strong>rrupcionesChávez quita <strong>el</strong> valor al argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro <strong>de</strong> <strong>que</strong> fue “<strong>el</strong>egido por losespañoles” y también resta importancia al hecho <strong>de</strong> ser español, con lo <strong>que</strong>vu<strong>el</strong>ve a mover afectos y emociones a favor y <strong>en</strong> contra. Así se in<strong>te</strong>nsifica <strong>el</strong>ata<strong>que</strong> y la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre españoles y <strong>no</strong> españoles.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252240Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Reinicio: Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro logra <strong>te</strong>rminar su recriminatoriaDespués <strong>de</strong> estas in<strong>te</strong>rrupciones, Zapa<strong>te</strong>ro logró <strong>te</strong>rminar su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciónpara ap<strong>el</strong>ar al respeto <strong>en</strong>tre presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong>mocráticos, lo cual fue evaluadopositivam<strong>en</strong><strong>te</strong> por los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s con aplausos.(4) Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Hugo Chávez, creo <strong>que</strong> hay <strong>una</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong>ldiálogo y es <strong>que</strong> para respetar y para ser respetado, <strong>de</strong>bemos procurar <strong>no</strong> caer<strong>en</strong> la <strong>de</strong>scalificación. Se pue<strong>de</strong> discrepar radicalm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as, <strong>de</strong>nunciarlos comportami<strong>en</strong>tos, sin caer <strong>en</strong> la <strong>de</strong>scalificación. Lo <strong>que</strong> quiero expresar es<strong>que</strong> es <strong>una</strong> bu<strong>en</strong>a forma <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r trabajar <strong>en</strong><strong>te</strong>n<strong>de</strong>r<strong>no</strong>s a favor <strong>de</strong> nuestrospueblos, <strong>que</strong> <strong>no</strong>s respe<strong>te</strong>mos, a los repres<strong>en</strong>tan<strong>te</strong>s <strong>de</strong>mocráticos, y pidopresi<strong>de</strong>ntaBach<strong>el</strong>et- <strong>que</strong> sea <strong>una</strong> <strong>no</strong>rma <strong>de</strong> conducta <strong>en</strong> un foro <strong>que</strong> repres<strong>en</strong>taa los ciudada<strong>no</strong>s, <strong>que</strong> respe<strong>te</strong>mos a todos nuestros dirig<strong>en</strong><strong>te</strong>s, a todos losgobernan<strong>te</strong>s y exgobernan<strong>te</strong>s <strong>de</strong> los países <strong>que</strong> formamos esta comunidad.Creo <strong>que</strong> es un bu<strong>en</strong> principio y <strong>de</strong>seo fervi<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>que</strong> ése sea un código<strong>de</strong> conducta, por<strong>que</strong> las formas dan <strong>el</strong> ser a las cosas, y se pue<strong>de</strong> discreparradicalm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> todo respetando a las personas, ése es <strong>el</strong> principio para <strong>que</strong>u<strong>no</strong> pueda ser respetado. Estoy seguro <strong>que</strong> toda esta mesa y todos loslati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s quier<strong>en</strong> <strong>que</strong> todos los gobernan<strong>te</strong>s <strong>de</strong>mocráticos (…) seamosrespetados, hoy y mañana, aun<strong>que</strong> discrepemos profundam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as<strong>que</strong> <strong>te</strong>ngamos (Aplausos)Esta in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción logró mover las emociones <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s con <strong>el</strong>ap<strong>el</strong>ativo al diálogo, a los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, y al respeto <strong>en</strong>tre todos. RodríguezZapa<strong>te</strong>ro se asigna <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> vocero <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s, habla <strong>en</strong> <strong>no</strong>mbre <strong>de</strong>“todos los lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s” in<strong>te</strong>rpretando su s<strong>en</strong>tir. Los aplausos <strong>de</strong> laaudi<strong>en</strong>cia hac<strong>en</strong> <strong>que</strong> Chávez pierda <strong>te</strong>rre<strong>no</strong> por<strong>que</strong> su imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> “<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor”se ve afectada negativam<strong>en</strong><strong>te</strong> ya <strong>que</strong> ha sido evaluado como transgresor <strong>de</strong>las <strong>no</strong>rmas <strong>de</strong>l protocolo y trato <strong>de</strong>mocrático. <strong>El</strong> discurso <strong>de</strong> Zapa<strong>te</strong>ro eslegitimado por la audi<strong>en</strong>cia como <strong>el</strong> más apropiado <strong>en</strong> la Cumbre.<strong>El</strong> cierre final: Chávez <strong>no</strong> se rin<strong>de</strong> e in<strong>te</strong>nsifica <strong>el</strong> ata<strong>que</strong> buscando aliadosA pesar <strong>de</strong> los aplausos, <strong>que</strong> in<strong>te</strong>rrump<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong><strong>te</strong> la in<strong>te</strong>racción,Chávez <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra otra oportunidad para in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ir y dar la estocada final.Una vez <strong>que</strong> Zapa<strong>te</strong>ro ha <strong>te</strong>rminado, Dani<strong>el</strong> Or<strong>te</strong>ga, presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> Nicaraguasolicita la palabra y se le conce<strong>de</strong>n tres minutos. Ap<strong>en</strong>as ha com<strong>en</strong>zado ahablar cuando Chávez, ig<strong>no</strong>rando a la presi<strong>de</strong>nta chil<strong>en</strong>a <strong>en</strong> su rol <strong>de</strong>mo<strong>de</strong>radora, lo in<strong>te</strong>rrumpe y le pi<strong>de</strong> par<strong>te</strong> <strong>de</strong> su tiempo. Or<strong>te</strong>ga se loconce<strong>de</strong> con gusto.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252241Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________(5) DO: Ayer nuestros herma<strong>no</strong>s españoles, pidieron <strong>una</strong> in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción.Fueron in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciones <strong>que</strong> coinci<strong>de</strong>n con <strong>de</strong><strong>te</strong>rminadas posiciones y sonin<strong>te</strong>rrumpidas las in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciones, cuando <strong>no</strong> coinci<strong>de</strong>n con <strong>de</strong><strong>te</strong>rminadasposiciones. Hoy España ha <strong>te</strong>nido <strong>una</strong> segunda in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción, y yo he<strong>te</strong>nido nada más <strong>una</strong> in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción, así es <strong>que</strong> <strong>no</strong> me pue<strong>de</strong>n limitar a <strong>te</strong>nerotras in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción (…) Ya si <strong>no</strong> <strong>no</strong>s dan <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> hablar…<strong>no</strong> ti<strong>en</strong>es<strong>en</strong>tido esta cumbre, así es <strong>que</strong> yo <strong>no</strong> me limito a tres minutosHCH: ¿Me das un minuto?DO: Claro <strong>que</strong> <strong>te</strong> lo doyHCH: Quizá me<strong>no</strong>s <strong>de</strong> un minuto, Dani<strong>el</strong>. Para respon<strong>de</strong>rle (con <strong>una</strong><strong>frase</strong> <strong>de</strong> un infinito hombre <strong>de</strong> esta tierra) al presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Zapa<strong>te</strong>ro, contodo mi afecto, él lo sabe <strong>que</strong> se lo <strong>te</strong>ngo, me refiero a José GregorioArtigas cuando dijo: “Con la verdad ni of<strong>en</strong>do ni <strong>te</strong>mo”, <strong>el</strong> gobier<strong>no</strong> <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a se reserva <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a respon<strong>de</strong>r cualquier agresión <strong>en</strong>cualquier lugar, <strong>en</strong> cualquier espacio y <strong>en</strong> cualquier to<strong>no</strong>Con la participación <strong>de</strong> Or<strong>te</strong>ga <strong>en</strong> <strong>el</strong> último extracto <strong>de</strong>l vi<strong>de</strong>o, se trae acolación la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> manera explícita <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, los españoles, y<strong>no</strong>sotros, los lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s, como dos grupos i<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong><strong>te</strong><strong>en</strong>contrados. <strong>El</strong> “<strong>no</strong>sotros” es repres<strong>en</strong>tado como las víctimas <strong>de</strong>lv<strong>en</strong>tajismo <strong>que</strong> supuestam<strong>en</strong><strong>te</strong> exis<strong>te</strong> <strong>en</strong> la Cumbre a favor <strong>de</strong> los españoles.Se profundiza la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso. Chávez <strong>no</strong> se rin<strong>de</strong> <strong>en</strong> su ata<strong>que</strong> aAznar y <strong>en</strong> la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> su visión <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia. Irrespeta a la mo<strong>de</strong>radorapor<strong>que</strong> la ig<strong>no</strong>ra e irrespeta a Zapa<strong>te</strong>ro por<strong>que</strong> su llamado al respeto estambién ig<strong>no</strong>rado. En cambio, busca la alianza con un presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> amigo parapo<strong>de</strong>r seguir hablando. Sus palabras cierran <strong>el</strong> vi<strong>de</strong>o con los recursos <strong>de</strong>ldiscurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>: <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>ativo a los afectos (“con todo miafecto”), <strong>el</strong> discurso directo (“Dani<strong>el</strong>”), y la construcción discursiva <strong>de</strong>lpueblo como víctima <strong>de</strong> agresiones injustificadas (“<strong>te</strong>ngo <strong>de</strong>recho a<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r”). También aparece <strong>el</strong> pueblo ciclópeo, héroe <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s batallas,<strong>no</strong> solam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a si<strong>no</strong> <strong>en</strong> otros países <strong>de</strong> América Latina <strong>que</strong> sein<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizaron <strong>de</strong> España, como se concreta <strong>en</strong> la refer<strong>en</strong>cia a Artigas, unprócer <strong>de</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Uruguay 6 . De esta forma, Chávez exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>alcance</strong> <strong>de</strong> su reclamo y da <strong>una</strong> muestra <strong>de</strong> su co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong>la región.Las evaluaciones <strong>de</strong> la reunión e in<strong>te</strong>nsificación <strong>de</strong>l conflictoLa batalla discursiva pres<strong>en</strong>ciada y oída y repetidas veces <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundosuscitó variadas evaluaciones, tanto <strong>de</strong>l pueblo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> como <strong>de</strong> losciudada<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l mundo global, pero las <strong>que</strong> <strong>no</strong>s in<strong>te</strong>resan rescatar son las <strong>de</strong>Chávez por<strong>que</strong> reforzaron aún más la estra<strong>te</strong>gia <strong>de</strong>l ata<strong>que</strong> frontal <strong>que</strong> locarac<strong>te</strong>riza como lí<strong>de</strong>r. En lo <strong>que</strong> sigue vemos cómo evaluó la situación.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252242Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Chávez <strong>de</strong>scalifica al rey y am<strong>en</strong>azaAl día sigui<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to, Chávez hizo <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>claraciones <strong>en</strong> las<strong>que</strong> evaluó la conducta <strong>de</strong>l rey. En estas <strong>de</strong>claraciones usó varias estra<strong>te</strong>giaspara con<strong>de</strong>nar al rey por haberlo mandado a callar y para explicar suconducta. A continuación las más <strong>de</strong>stacadas:a. Implica <strong>que</strong> <strong>el</strong> Rey apoyó <strong>el</strong> golpe <strong>de</strong>l 2002 y lo pone <strong>en</strong> <strong>el</strong> bando <strong>de</strong>Aznar. Lo in<strong>te</strong>rp<strong>el</strong>a directam<strong>en</strong><strong>te</strong>.6. ¿Sería <strong>que</strong> <strong>el</strong> Rey sabía <strong>de</strong>l golpe contra mí <strong>en</strong> 2002 y por eso se <strong>en</strong>furece cuandodigo <strong>que</strong> (José María) Aznar apoyó <strong>el</strong> golpe”? se preguntó <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> an<strong>te</strong> periodistas (<strong>el</strong> universal.com 11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007).7. “¿Señor Rey sabía us<strong>te</strong>d <strong>de</strong>l golpe <strong>de</strong> estado contra <strong>el</strong> gobier<strong>no</strong> <strong>de</strong>mocrático ylegítimo <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a <strong>en</strong> 2002?” (<strong>el</strong> universal.com 11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007).b. Ap<strong>el</strong>a a la igualdad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong>tre jefes <strong>de</strong> estado. Recuerda <strong>que</strong>fue <strong>el</strong>egido <strong>de</strong>mocráticam<strong>en</strong><strong>te</strong>. Alu<strong>de</strong> al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los “indios”como presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s.8. Él es tan jefe <strong>de</strong> Estado como yo lo soy, con la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>que</strong> yo soy <strong>el</strong>ecto, hesido <strong>el</strong>ecto tres veces con 63%; son tan jefes <strong>de</strong> Estado <strong>el</strong> indio Evo Morales como<strong>el</strong> rey Juan Carlos <strong>de</strong> Borbón” (<strong>el</strong> periódico.com, 11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007)c. Resalta la <strong>de</strong>bilidad emocional <strong>de</strong>l Rey, alu<strong>de</strong> a la “furia imperial”, ycontrasta la dominación española con la nueva resis<strong>te</strong>ncia9. <strong>El</strong> <strong>que</strong> <strong>que</strong>dó muy mal fue él <strong>que</strong> pier<strong>de</strong> <strong>el</strong> control, y <strong>en</strong>tonces manda a callarp<strong>en</strong>sando <strong>que</strong> somos los súbditos <strong>de</strong>l siglo XVII, siglo XVIII. Nosotros somosindios alzados, reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s, nadie <strong>no</strong>s va a callar, <strong>no</strong> <strong>no</strong>s vamos a callar. (<strong>el</strong>universal.com, 11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007)10. <strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong> es la misma furia imperial, la prepo<strong>te</strong>ncia imperial, dijoChávez. “Hay <strong>que</strong> recordarle al Rey <strong>de</strong> España <strong>que</strong> aquí somos libres” (<strong>El</strong>universal.com.mx ,13, 11.2007)d. Am<strong>en</strong>aza con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> inversiones españolas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. Alu<strong>de</strong> alos recursos <strong>que</strong> posee <strong>el</strong> país.11. España ti<strong>en</strong>e aquí bastan<strong>te</strong>s inversiones, empresas privadas, y <strong>no</strong>sotros <strong>no</strong><strong>que</strong>remos dañar eso, ahora bi<strong>en</strong>, ahora si se daña <strong>no</strong> es imprescindible para<strong>no</strong>sotros la inversión española <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a…<strong>no</strong> la necesitamos” dijo Chávez ym<strong>en</strong>cionó los bancos españoles Santan<strong>de</strong>r y Banco Bilbao Viscaya Arg<strong>en</strong>taria (<strong>El</strong>Universal.com.mx, 13.11.2007)


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252243Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Apar<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, estas y otras am<strong>en</strong>azas económicas fueron usadas <strong>de</strong>manera estratégica y manipulativa (véase sobre la manipulación van Dijk,2006) para lograr <strong>que</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ocho meses <strong>de</strong> conversaciones, serestablecieron las r<strong>el</strong>aciones diplomáticas in<strong>te</strong>rrumpidas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>lconflicto. Cuando examinamos (Bolívar, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa) <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>que</strong>Chávez y <strong>el</strong> rey se <strong>en</strong>contraron a fines <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2008 <strong>en</strong> Mallorca, <strong>en</strong>época <strong>de</strong> vacaciones <strong>de</strong> la Familia Real, y dieron <strong>el</strong> inci<strong>de</strong>n<strong>te</strong> por <strong>te</strong>rminado,se hizo con acuerdos económicos <strong>que</strong> con<strong>te</strong>mplaban, por par<strong>te</strong> <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, la garantía <strong>de</strong> suministro <strong>de</strong> petróleo y <strong>de</strong>l lado <strong>de</strong> España,ayuda para programas educativos. Pudimos apreciar cómo <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> YouTube <strong>de</strong>l año 2007 <strong>que</strong>, <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to, fue catalogado <strong>de</strong> muy grave,perdió su in<strong>te</strong>nsidad y se resolvió con <strong>una</strong> reconciliación an<strong>te</strong> las cámaras <strong>de</strong><strong>te</strong>levisión, fr<strong>en</strong><strong>te</strong> al portal <strong>de</strong>l Palacio <strong>de</strong> Meriv<strong>en</strong>t, con mucho humor <strong>que</strong>minimizó la difer<strong>en</strong>cia, pero sin <strong>que</strong> ni <strong>el</strong> rey ni <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>aemitieran las palabras formales <strong>de</strong> reco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la falta o <strong>de</strong>arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to por <strong>el</strong> maltrato infringido <strong>de</strong> u<strong>no</strong> y otro lado. Es cierto <strong>que</strong>exis<strong>te</strong>n muchas formas <strong>de</strong> ofrecer disculpas (Lakoff, 2003; Mills, 2003),pero <strong>en</strong> un caso como és<strong>te</strong>, <strong>en</strong> <strong>que</strong> dos jefes <strong>de</strong> estado transgredieronpúblicam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>el</strong> protocolo y se irrespetaron mutuam<strong>en</strong><strong>te</strong>, se esperaría <strong>una</strong>disculpa más formal <strong>de</strong> par<strong>te</strong> y par<strong>te</strong> (Harris, Grainger y Mullany, 2006;Bolívar, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).Apar<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los dos mundos, español ylati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>, pue<strong>de</strong> superarse gracias al cuidado <strong>de</strong> las par<strong>te</strong>s <strong>en</strong>pro<strong>te</strong>ger su eco<strong>no</strong>mía. <strong>El</strong> problema más difícil <strong>de</strong> superar sigue si<strong>en</strong>do ladivisión in<strong>te</strong>rna <strong>de</strong> los pueblos, <strong>que</strong> <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n sus r<strong>el</strong>aciones con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<strong>de</strong>s<strong>de</strong> imaginarios difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s sobre lo <strong>que</strong> significa <strong>de</strong>mocracia, y <strong>que</strong>evalúan con mayor o me<strong>no</strong>r grados <strong>de</strong> tolerancia las transgresiones <strong>en</strong> <strong>el</strong>diálogo.<strong>El</strong> <strong>en</strong>canto y <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto <strong>de</strong> la transgresiónNo po<strong>de</strong>mos cerrar es<strong>te</strong> artículo sin tocar es<strong>te</strong> punto. <strong>El</strong> porqué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong><strong>no</strong>s puso an<strong>te</strong> un ev<strong>en</strong>to <strong>que</strong> se construyó con discurso transgresor, <strong>que</strong> fueevaluado positivam<strong>en</strong><strong>te</strong> y negativam<strong>en</strong><strong>te</strong> al mismo tiempo. Vale la p<strong>en</strong>aahondar <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> los efectos <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> otras direcciones.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252244Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>El</strong> <strong>en</strong>canto y <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto con los actores políticos<strong>El</strong> estudio <strong>de</strong> las <strong>no</strong>ticias <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to rev<strong>el</strong>ó <strong>el</strong> mismo patró<strong>no</strong>bservado por Poss<strong>en</strong>ti (2008), es <strong>de</strong>cir, las reacciones favorables al rey y<strong>de</strong>sfavorables a Chávez. Sin embargo, <strong>en</strong> España, aun<strong>que</strong> favorables <strong>en</strong> <strong>el</strong>primer mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>stacaron la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l rey como un errordiplomático, <strong>que</strong> <strong>no</strong> <strong>de</strong>bió suce<strong>de</strong>r. Mi<strong>en</strong>tras por un lado se le evaluópositivam<strong>en</strong><strong>te</strong>, por <strong>el</strong> otro se puso <strong>en</strong> duda lo acertado <strong>de</strong> su acción, aun<strong>que</strong>la <strong>te</strong>n<strong>de</strong>ncia fue a justificarlo. <strong>El</strong> diario <strong>El</strong> Mercurio <strong>de</strong> Chile <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong><strong>no</strong>viembre se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong> reportar la opinión <strong>en</strong> España y recogió titulares ycom<strong>en</strong>tarios como las sigui<strong>en</strong><strong>te</strong>s.<strong>El</strong> <strong>en</strong>canto con <strong>el</strong> rey:12. “<strong>El</strong> rey puso <strong>en</strong> su sitio a Chávez <strong>en</strong> <strong>no</strong>mbre <strong>de</strong> los españoles” (<strong>El</strong> Mundo, 11,11,2007)13. “Juan Carlos “estuvo <strong>en</strong> su pap<strong>el</strong>”, puesto <strong>que</strong> “<strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> cruzó consus <strong>de</strong>scalificaciones la línea <strong>de</strong> lo tolerable <strong>en</strong> <strong>una</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre paísessobera<strong>no</strong>s” (<strong>El</strong> País)<strong>El</strong> semi- <strong>en</strong>canto con <strong>el</strong> rey14. La reacción <strong>de</strong>l rey “tal vez <strong>no</strong> era la más a<strong>de</strong>cuada”. Pero <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tón <strong>de</strong>l monarcarefleja hasta qué punto era incómoda para la <strong>de</strong>legación española la diatriba <strong>de</strong>lv<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> (<strong>El</strong> Periódico, diario catalán)<strong>El</strong> <strong>en</strong>canto y <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto a la vez. <strong>El</strong> <strong>en</strong>canto con <strong>el</strong> rey y <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantov<strong>el</strong>ado con Zapa<strong>te</strong>ro (por su política ex<strong>te</strong>rior).15. Fue <strong>el</strong> rey <strong>de</strong> España qui<strong>en</strong> paró los pies <strong>de</strong>l caudillo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>todos los mandatarios iberoamerica<strong>no</strong>s, diciéndole lo <strong>que</strong> hace mucho algui<strong>en</strong> le<strong>te</strong>nía <strong>que</strong> haber dicho (<strong>El</strong> Mundo, 11.11,2007)<strong>El</strong> periódico español <strong>El</strong> País, por su par<strong>te</strong>, resaltó la polarización in<strong>te</strong>rna <strong>en</strong>España:16. <strong>El</strong> PP alaba al Rey; Llamazares <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> a ChávezUna vez más ha <strong>te</strong>nido <strong>que</strong> ser <strong>el</strong> Jefe <strong>de</strong> Estado <strong>el</strong> <strong>que</strong>, con su actitud <strong>de</strong> firmeza,bu<strong>en</strong> juicio y servicio al Estado, ha sabido dar <strong>una</strong> respuesta a<strong>de</strong>cuada a losgravísimos insultos <strong>que</strong> estaba recibi<strong>en</strong>do todos los españoles a través <strong>de</strong> la boca<strong>de</strong> Hugo Chávez” ha resaltado <strong>El</strong>orioga <strong>en</strong> rueda <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> Madrid.<strong>Por</strong> <strong>el</strong> contario, <strong>el</strong> coordinador g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la izquierda Unida, Gaspar Llamazares,ha com<strong>en</strong>tado <strong>que</strong> la reacción <strong>de</strong>l Rey ha sido “excesiva” y “<strong>no</strong> muy afort<strong>una</strong>da”.Llamazares, a<strong>de</strong>más, ha <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido al presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a: pue<strong>de</strong> discutirse laoportunidad <strong>de</strong> las formas, pero “lo <strong>que</strong> <strong>no</strong> es discutible es lo dicho por Chávezsobre la implicación y <strong>el</strong> apoyo” <strong>de</strong>l gobier<strong>no</strong> <strong>de</strong> Aznar <strong>en</strong> la in<strong>te</strong>ntona <strong>de</strong><strong>de</strong>rrocarlo <strong>en</strong> 2002. (www.<strong>el</strong> país.com, 11, 11, 2007)


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252245Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________En V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, la pr<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> ma<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l gobier<strong>no</strong> o cercana a él <strong>no</strong> le dioimportancia al ev<strong>en</strong>to, mi<strong>en</strong>tras <strong>que</strong> la oposición criticó duram<strong>en</strong><strong>te</strong> a Chávezpor la falta <strong>de</strong> respeto. Lo mismo hizo la colonia española resi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>en</strong>Caracas, <strong>que</strong> incluso salió a la calle a mostrar su acuerdo con <strong>el</strong> rey.También <strong>en</strong> las <strong>no</strong>ticias <strong>en</strong> Chile y <strong>en</strong> Nicaragua, y otros paíseslati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s se tomó partido por u<strong>no</strong> u otro lado. Incluso <strong>en</strong> Chile, lapresi<strong>de</strong>nta Bach<strong>el</strong>et fue alabada o criticada por su conducta comomo<strong>de</strong>radora. Fi<strong>de</strong>l Castro dio su apoyo incondicional a Chávez: “La crítica<strong>de</strong> Chávez a Europa fue <strong>de</strong>moledora, la Europa <strong>que</strong> precisam<strong>en</strong><strong>te</strong> pre<strong>te</strong>ndiódar lecciones <strong>de</strong> rectoría <strong>en</strong> esa Cumbre Iberoamericana” ( www.lanación.cl,11 <strong>de</strong> <strong>no</strong>viembre <strong>de</strong> 2007).Encu<strong>en</strong>tros y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros con <strong>el</strong> discurso transgresor <strong>de</strong> ChávezEs evi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>que</strong> la transgresión produce reacciones opuestas, como lo hemosmostrado <strong>en</strong> es<strong>te</strong> corto análisis y <strong>en</strong> otros estudios referidos aquí. Lospueblos lati<strong>no</strong>america<strong>no</strong>s <strong>que</strong> se han in<strong>te</strong>grado al proyecto bolivaria<strong>no</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> Chávez al lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>una</strong> resis<strong>te</strong>ncia política “<strong>que</strong> pareciera conv<strong>en</strong>cida <strong>de</strong><strong>que</strong> la sociedad transita <strong>el</strong> cami<strong>no</strong>, finalm<strong>en</strong><strong>te</strong>, hacia <strong>el</strong> socialismo,<strong>de</strong>scuidando si son o <strong>no</strong> <strong>de</strong>mocráticos tanto <strong>el</strong> cami<strong>no</strong> como la meta”(Ar<strong>en</strong>as, 2006: 26). Sabemos <strong>que</strong> es<strong>te</strong> proyecto ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus amigos y<strong>en</strong>emigos, como se perfiló <strong>en</strong> la Cumbre. En V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>trosexis<strong>te</strong>n y se han ido profundizando <strong>en</strong> los diez años <strong>de</strong> gobier<strong>no</strong> chavista. <strong>El</strong>análisis <strong>de</strong> <strong>te</strong>xtos <strong>en</strong> los <strong>que</strong> Chávez participa directam<strong>en</strong><strong>te</strong> (Aló Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>)o indirectam<strong>en</strong><strong>te</strong> (<strong>no</strong>ticias y artículos <strong>de</strong> opinión) <strong>no</strong>s muestra <strong>de</strong> manerag<strong>en</strong>eral las evaluaciones <strong>en</strong> los argum<strong>en</strong>tos usados simultáneam<strong>en</strong><strong>te</strong> paraestar a favor o <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> gobier<strong>no</strong> <strong>que</strong> repres<strong>en</strong>ta para losv<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s y, tal vez, para otros ciudada<strong>no</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo 7 . En <strong>el</strong> cuadro<strong>que</strong> sigue se resum<strong>en</strong> lo <strong>que</strong> podríamos llamar dos imaginarios <strong>de</strong><strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>el</strong> <strong>de</strong>l pueblo <strong>que</strong> se si<strong>en</strong><strong>te</strong> atraído y <strong>el</strong> <strong>de</strong>l <strong>que</strong> lorechaza.Atracción y rechazo <strong>de</strong>l discurso transgresorDiscurso transgresor atrae rep<strong>el</strong>eAtrevido (viola la ley) + admiración (<strong>no</strong> respeta la + rechazo (<strong>no</strong> respeta la ley)(“la moribundaconstitución”)ley)Divertido (provoca la risa) + acercami<strong>en</strong>to (se parece a + alejami<strong>en</strong>to (<strong>no</strong> se parece(se burla <strong>de</strong> los adversarios)Hábil verbalm<strong>en</strong><strong>te</strong> (usarecursos verbales variadosincluy<strong>en</strong>do insultos“<strong>no</strong>sotros”)+ ing<strong>en</strong>io (se le ocurr<strong>en</strong>cosas, <strong>no</strong> <strong>no</strong>s importa, <strong>el</strong>losson <strong>en</strong>emigos)a “<strong>no</strong>sotros”)+ hablador (habla <strong>de</strong>masiadoy hace poco, <strong>no</strong> respeta anadie)


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252246Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________escatológicos)Afectuoso (“mi amor” “mivida” “herma<strong>no</strong>”)V<strong>en</strong>gador (usa los ata<strong>que</strong>sverbales para “<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r”)Salvador (nueva i<strong>de</strong>ologíasalvadora y <strong>de</strong> cambio)Formador (usa recursospedagógicos)Transformador (buscacambiar la geopolíticamundial)Provocador (busca <strong>el</strong>conflicto)+cariño (informal, <strong>no</strong>squiere como nadie an<strong>te</strong>s)+solidaridad (por<strong>que</strong> <strong>no</strong>s<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l “imperio”)+ reco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to (sesacrifica por <strong>no</strong>sotros)+ admiración (<strong>en</strong>seña, <strong>no</strong>stransforma)+ admiración (ag<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>cambios favorables para lahumanidad)+admiración (se atreve a<strong>de</strong>cir lo <strong>que</strong> otros <strong>no</strong> dic<strong>en</strong>)“charming provoca<strong>te</strong>ur”+ manipulador (traspasa losniv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> formalidad, <strong>no</strong>quiere a nadie)+ rechazo (es guerrero,personalista, populista)+ rechazo (i<strong>de</strong>ologíaimpuesta, militarista,autocrática, totalitario)+ rechazo (educación <strong>de</strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to único, como <strong>en</strong>Cuba)+ rechazo/repudio (es ag<strong>en</strong><strong>te</strong><strong>de</strong> cambios <strong>de</strong>sfavorables alpueblo(es <strong>de</strong>structor,<strong>de</strong>sestabiliza)+ rechazo (buscaprofundizar difer<strong>en</strong>cias,instiga <strong>el</strong> odio y la guerra)En indudable <strong>que</strong> es necesario profundizar es<strong>te</strong> análisis, pero lo <strong>que</strong> <strong>no</strong>s<strong>que</strong>da claro es <strong>que</strong> <strong>en</strong> la cotidianidad <strong>de</strong> todos los días, la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l pueblollevada como estandar<strong>te</strong> por <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> <strong>no</strong> es <strong>en</strong> <strong>no</strong>mbre<strong>de</strong> todos, por<strong>que</strong> <strong>el</strong> pueblo <strong>que</strong> dice repres<strong>en</strong>tar está dividido <strong>en</strong> dos mundos<strong>que</strong> <strong>no</strong> parec<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse.ConclusionesEn es<strong>te</strong> trabajo hemos <strong>que</strong>rido mostrar <strong>que</strong> <strong>el</strong> <strong>alcance</strong> <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> ¿por qué<strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? fue mucho mayor <strong>de</strong> lo <strong>que</strong> se creyó <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to por<strong>que</strong>activó la memoria histórica <strong>de</strong> dos contin<strong>en</strong><strong>te</strong>s “hermanados” por su pasado<strong>de</strong> dominación y sometimi<strong>en</strong>to y, al mismo tiempo, mostró las difer<strong>en</strong>cias ypolarizaciones <strong>en</strong> América Latina, así como <strong>en</strong> España, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a y otrospaíses. <strong>El</strong> estudio también puso <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>que</strong> <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to divulgado <strong>en</strong>YouTube se construyó con <strong>el</strong> discurso transgresor <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez asícomo <strong>de</strong>l rey <strong>de</strong> España <strong>en</strong> un diálogo altam<strong>en</strong><strong>te</strong> conflictivo. No obstan<strong>te</strong>,<strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo global <strong>de</strong> Google, las evaluaciones favorecieron al rey por<strong>que</strong>mandó a callar a algui<strong>en</strong> “impertin<strong>en</strong><strong>te</strong>” o <strong>que</strong> habla mucho, con lo <strong>que</strong>,apar<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, la a<strong>te</strong>nción se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> percepciones universales sobrecor<strong>te</strong>sía y modos <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>que</strong> se esperai<strong>de</strong>alm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>una</strong> contribución equitativa y respetuosa.<strong>Por</strong> otra par<strong>te</strong>, la revisión <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su con<strong>te</strong>xto más pe<strong>que</strong>ño, <strong>en</strong><strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to mismo <strong>de</strong> la producción <strong>de</strong> la <strong>frase</strong>, <strong>no</strong>s permitió ver <strong>en</strong> acción<strong>una</strong> estra<strong>te</strong>gia política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sestabilización <strong>de</strong>l diálogo por<strong>que</strong>, median<strong>te</strong> lasin<strong>te</strong>rrupciones rei<strong>te</strong>radas, la repetición <strong>de</strong>l insulto a Aznar, la violación <strong>de</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252247Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>no</strong>rmas <strong>de</strong> protocolo e irrespeto a la opinión <strong>de</strong> otros, Chávez logró hacerper<strong>de</strong>r <strong>el</strong> control al rey y ganar <strong>una</strong> posición apoyándose <strong>en</strong> la cooperación<strong>de</strong> sus aliados. <strong>El</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciones paso a paso muestra <strong>una</strong>táctica muy similar a la <strong>que</strong> se ha puesto <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> las r<strong>el</strong>acionesin<strong>te</strong>rnacionales <strong>en</strong> las <strong>que</strong> <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez ataca primero, luego aduce<strong>que</strong> ha sido víctima, reclama <strong>una</strong> disculpa, am<strong>en</strong>aza con afectar o <strong>te</strong>rminarlos acuerdos comerciales, se hac<strong>en</strong> las paces y se fortalec<strong>en</strong> los acuerdos(Bolívar, 2008). Las of<strong>en</strong>sas son superables por<strong>que</strong>, apar<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>, losin<strong>te</strong>reses económicos están por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong>l discursotransgresor 8 .No hay duda <strong>de</strong> <strong>que</strong> tanto <strong>el</strong> rey como Chávez cruzaron la línea <strong>de</strong> lotolerable y aceptable <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> las r<strong>el</strong>aciones in<strong>te</strong>rnacionales, pero<strong>no</strong> <strong>en</strong>contramos voces <strong>que</strong> criticaran <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ambos lí<strong>de</strong>res ala vez. En <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro motivado por <strong>el</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?,ciudada<strong>no</strong>s y gobernan<strong>te</strong>s dieron muestras <strong>de</strong> <strong>una</strong> mayor tolerancia aldiscurso transgresor <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res políticos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo global. Sinembargo, a medida <strong>que</strong> se profundizan las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a,<strong>no</strong>tamos <strong>que</strong> surg<strong>en</strong> voces <strong>que</strong> dan evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la reserva emocional <strong>de</strong>lpueblo v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> <strong>que</strong> se niega a ser “g<strong>en</strong>uflexo” y se abre a la esperanza<strong>de</strong> v<strong>en</strong>cer las pare<strong>de</strong>s asfixian<strong>te</strong>s <strong>de</strong> la polarización, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>una</strong>rticulista <strong>que</strong> escribió reci<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong>:<strong>El</strong> dignatario español <strong>de</strong>berá <strong>en</strong><strong>te</strong>n<strong>de</strong>r <strong>que</strong> haber callado al Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a fue un acto inaceptable y <strong>que</strong> si <strong>el</strong> “comandan<strong>te</strong>” <strong>no</strong> supo salvaguardarla memoria honrosa <strong>de</strong> Lati<strong>no</strong>américa, otros sí sabremos hacerlo y lo haremos.(Tovar-Arroyo, 2009: 11)Es<strong>te</strong> estudio <strong>no</strong>s permitió mostrar <strong>que</strong>, cualquiera <strong>que</strong> sea <strong>el</strong> espacioescogido para <strong>el</strong> análisis, ya sea <strong>el</strong> diálogo micro o macro, se repi<strong>te</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong>discurso político v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> las mismas estra<strong>te</strong>gias <strong>de</strong>l discurso populista<strong>que</strong> lo han carac<strong>te</strong>rizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los inicios <strong>de</strong> su vida <strong>de</strong>mocrática. Ladifer<strong>en</strong>cia estriba <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la <strong>te</strong>c<strong>no</strong>logía permi<strong>te</strong> <strong>que</strong> las vocesy los gestos <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res llegu<strong>en</strong> más lejos y a más g<strong>en</strong><strong>te</strong> y también, como<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Chávez, <strong>en</strong> <strong>que</strong> exis<strong>te</strong>n otras estra<strong>te</strong>gias para conc<strong>en</strong>trar <strong>el</strong>po<strong>de</strong>r 9 . Queda la esperanza <strong>de</strong> <strong>que</strong> se fortalezcan las voces <strong>que</strong> llaman a lareflexión, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia como <strong>de</strong> los ciudada<strong>no</strong>s mismos, para<strong>que</strong> los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros se minimic<strong>en</strong> con la palabra respetuosa <strong>que</strong> pro<strong>te</strong>ge <strong>el</strong>diálogo y la paz <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252248Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Refer<strong>en</strong>ciasAr<strong>en</strong>as, N. y Gómez Calcaño, L. (2006) ‘<strong>El</strong> régim<strong>en</strong> populista <strong>en</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a: ¿avance o p<strong>el</strong>igro para la <strong>de</strong>mocracia?, RevistaIn<strong>te</strong>rnacional <strong>de</strong> Filosofía política 28, 5-46.Ar<strong>en</strong>as, N. (2006) ‘<strong>El</strong> proyecto chavista: <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> viejo y <strong>el</strong> nuevopopulismo’, Desacatos. Revista <strong>de</strong> antropología social, 22,septiembre-diciembre, 137-156.Ar<strong>en</strong>as, N. (2007) ‘Po<strong>de</strong>r reconc<strong>en</strong>trado: <strong>el</strong> populismo autoritario <strong>de</strong> HugoChávez’, Revista Poli<strong>te</strong>ia, 30 (39): 26-63.Bañón Hernán<strong>de</strong>z, A. (1997) La in<strong>te</strong>rrupción conversacional. Propuestaspara un análisis pragmalingüístico. Anejo XXII <strong>de</strong> AnalectaMalacitana. Málaga: Universidad <strong>de</strong> Málaga.Bobbio, N. Mat<strong>te</strong>ucci, N. y Pasqui<strong>no</strong>, G. (1983) Diccionario <strong>de</strong> política.México: Siglo XXI.Bolívar, A. (1999) ‘The linguistic pragmatics of political pro<strong>no</strong>uns inV<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>an Spanish’, <strong>en</strong> J. Vershuer<strong>en</strong> (ed.) Language andi<strong>de</strong>ology, vol 1, 56-69. Antwerp, B<strong>el</strong>gium: In<strong>te</strong>rnational PragmaticsAssociation.Bolívar, A. (2001a) ‘Changes in V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>an political dialogue: the role ofadvertising during <strong>el</strong>ectoral campaigns’, Discourse and Society 12 (1):103-134.Bolívar, A. (2001b) ‘The negotiation of evaluation in writ<strong>te</strong>n <strong>te</strong>xt’, <strong>en</strong> M.Scott y G. Thompson (eds.) Pat<strong>te</strong>rns of <strong>te</strong>xt. In ho<strong>no</strong>ur of Micha<strong>el</strong>Hoey, 130-158. London: John B<strong>en</strong>jamins.Bolívar, A. (2001c) ‘<strong>El</strong> insulto como estra<strong>te</strong>gia <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso políticov<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>’, Oralia 4, 47-73.Bolívar, A. (2001d) ‘<strong>El</strong> acercami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> distanciami<strong>en</strong>to pro<strong>no</strong>minal <strong>en</strong> <strong>el</strong>discurso político v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>, Boletín <strong>de</strong> lingüística 16, 86-146.Bolívar, A. (2002) ‘Los reclamos como actos <strong>de</strong> habla <strong>en</strong> <strong>el</strong> español <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a’, <strong>en</strong> M.E. Plac<strong>en</strong>cia y D. Bravo (eds.) Actos <strong>de</strong> habla ycor<strong>te</strong>sía <strong>en</strong> español, 37-53. Munich. Lincom.Bolívar, A. (2003) ‘Nuevos géneros discursivos <strong>en</strong> la política’, <strong>en</strong> L.Berardi (ed.) Análisis crítico <strong>de</strong>l discurso. Perspectivaslati<strong>no</strong>americanas, 101-130. Santiago <strong>de</strong> Chile: Frasis editores.Bolívar, A. (2007a) ‘<strong>El</strong> análisis in<strong>te</strong>raccional <strong>de</strong>l discurso. D<strong>el</strong> <strong>te</strong>xto a ladinámica social’, <strong>en</strong> A. Bolívar (comp.) Análisis <strong>de</strong>l discurso. <strong>Por</strong> quéy para qué, 248-277. Caracas: Los Libros <strong>de</strong> <strong>El</strong> Nacional.Bolívar, A. (2007b) <strong>El</strong> discurso <strong>de</strong> transgresión <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo político.Confer<strong>en</strong>cia pl<strong>en</strong>aria. III Congreso Arg<strong>en</strong>ti<strong>no</strong> <strong>de</strong> la IADA. La Plata,28 al 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2007.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252249Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Bolívar, A. (2008a) “Cachorro <strong>de</strong>l imperio” versus “cachorro <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l”: losinsultos <strong>en</strong> la política lati<strong>no</strong>americana, Discurso y Sociedad 2(1): 1-38. Revista Multidisciplinaria <strong>de</strong> In<strong>te</strong>rnet, www.dissoc.orgBolívar, A. (2008b) “¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?” La función <strong>de</strong> lasin<strong>te</strong>rrupciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo político. XVI Congreso <strong>de</strong> la ALFAL,Uruguay, Mon<strong>te</strong>vi<strong>de</strong>o, 18- 21 <strong>de</strong> agosto 2008.Bolívar, A. (2009) ‘Democracia y revolución <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a: un análisiscrítico <strong>de</strong>l discurso político <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la lingüística <strong>de</strong> corpus.’ Oralia 12,27-54.Bolívar, A. (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa) ‘Las disculpas <strong>en</strong> la política lati<strong>no</strong>americana’, <strong>en</strong>F. Orletti y L. Mariottini (eds.), La (<strong>de</strong>scor<strong>te</strong>sía <strong>en</strong> español: ámbitos<strong>te</strong>óricos y metodológicos <strong>de</strong> estudio. Roma: Universidad RomaTre.Charau<strong>de</strong>au, P. (2005) Le discours politi<strong>que</strong>. Les mas<strong>que</strong>s du pouvoir.Paris : Vuibert.Harris, S., Grainger, K., y Mullany, L. (2006) ‘The pragmatics of politicalapologies’, Discourse and Society 12 (4): 451-472.Haverka<strong>te</strong>, H. (1994). La cor<strong>te</strong>sía verbal. Estudio pragmalingüístico.Madrid: Editorial Gredos.Ki<strong>en</strong>pointner, M. (2008) ‘Cor<strong>te</strong>sía, emociones y argum<strong>en</strong>tación’, <strong>en</strong> A.Briz, M. Alb<strong>el</strong>da, J. Contreras y N. Hernán<strong>de</strong>z Flores (eds.) Cor<strong>te</strong>sía yconversación: <strong>de</strong> lo oral a lo escrito. III Congreso In<strong>te</strong>rnacionalEDICE, 25-52. Val<strong>en</strong>cia: Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.Lakoff, R. (2003) “Nine ways of looking at apologies”, <strong>en</strong> D. Schiffrin, D.Tann<strong>en</strong> y H. Hamilton (eds.), 199-204. The Handbook of DiscourseAnalysis. Oxford: Blackw<strong>el</strong>l.Madriz, M.F. (2002) ‘La <strong>no</strong>ción <strong>de</strong> pueblo <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso populista’,Revista Lati<strong>no</strong>americana <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l discurso 2(1): 69-92.Madriz, M. F. (2007) La institución <strong>de</strong>l imaginario político <strong>de</strong> la sociedad<strong>de</strong>mocrática v<strong>en</strong>ezolana (1941- 1948). Tesis doctoral. Doctorado <strong>en</strong>Historia. Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Educación. Universidad C<strong>en</strong>tral<strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Maingu<strong>en</strong>eau, D. (2006) ‘Unida<strong>de</strong>s tópicas e não tópicas’, <strong>en</strong> D.Maingu<strong>en</strong>au, C<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Enunciação, 9-24. Curitiba: Criar Ediçoes.Már<strong>que</strong>z-Rei<strong>te</strong>r, R., y Plac<strong>en</strong>cia, M. E. (2005) Spanish Pragmatics. NewYork: Palgrave Macmillan.Mills, S. (2003) G<strong>en</strong><strong>de</strong>r and Poli<strong>te</strong>ness. Cambridge: Cambridge UniversityPress.Mon<strong>te</strong>ro, M. (1998) ‘Discourse as a stage for political actors: an analysis ofpresi<strong>de</strong>ntial addresses in Arg<strong>en</strong>tina, Brazil, and V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>en</strong> O.F<strong>el</strong>dman y C. <strong>de</strong> Landtsheer (eds.)’ Politically speaking. A worldwi<strong>de</strong>


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252250Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________examination of language used in the public sphere, 91-102.Westport/Connecticut/London: Preager.Nieto y O<strong>te</strong>ro, M.J. (2008) Una carac<strong>te</strong>rización pragmalingüística <strong>de</strong> lavinculación afectiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso político. Tesis doctoral. Doctorado<strong>en</strong> Estudios <strong>de</strong>l Discurso. Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Educación,Universidad c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Olivares, F. (2009) ‘<strong>El</strong> gran comunicador’, <strong>El</strong> Universal, secciónExpedi<strong>en</strong><strong>te</strong>, pp. 1-13, 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.Olshtain, E. (1989) “Apologies across languages”, <strong>en</strong> S. Blum-Kulka, J.House y G. Kasper (eds.), Cross-cultural Pragmatics: Re<strong>que</strong>sts andApologies Norwood, NJ: Ablex, pp. 155-73.Olsh<strong>te</strong>in, E. y Weinbach, L (1987) ‘Complaints: a study of speech actbehavior among native and <strong>no</strong>nnative speakers of Hebrew’, <strong>en</strong> J.Verschuer<strong>en</strong> y M. Bertuc<strong>el</strong>li-Papi (eds.) The pragmatic perspective.S<strong>el</strong>ec<strong>te</strong>d papers from the 1985 In<strong>te</strong>rnational Pragmatics Confer<strong>en</strong>ce,195-208. Ams<strong>te</strong>rdam: B<strong>en</strong>jamins.Pardo Abril, N. (2008) ‘<strong>El</strong> discurso multimodal <strong>en</strong> You Tube’, RevistaLati<strong>no</strong>americana <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l discurso 8(1): 77-107.Poss<strong>en</strong>ti, S. (2008) ‘Um percurso: o caso “por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”’. RevistaLati<strong>no</strong>americana <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l Discurso 8(1): 109-117.Tovar-Arroyo, G. (2009) ‘<strong>Por</strong> qué <strong>te</strong> <strong>callas</strong><strong>te</strong>? <strong>El</strong> Nacional, secciónNación, 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009, p.11.Van Dijk, T.A. (2006) ‘Discurso y manipulación: discusión <strong>te</strong>órica yalg<strong>una</strong>s aplicaciones’, Revista Sig<strong>no</strong>s 39 (60): 49-74.


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252251Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Notas1 La transcripción fue tomada <strong>de</strong> http://es.wikipedia.org <strong>el</strong> 4 <strong>de</strong> agoso <strong>de</strong> 2008 y luegorevisada con <strong>el</strong> vi<strong>de</strong>o.2 En es<strong>te</strong> mismo periódico se citan las palabras <strong>de</strong> Diosdado Cab<strong>el</strong>lo, exvice presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> yactualm<strong>en</strong><strong>te</strong> Ministro para <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Popular para las Obras Públicas y Vivi<strong>en</strong>das (an<strong>te</strong>sMinis<strong>te</strong>rio par la Infraestructura): “Estas son las primeras 34 emisoras (…) Cuandotomamos la <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobier<strong>no</strong> nacional y revolucionario <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratizar <strong>el</strong> espectroradiolétrico, <strong>de</strong> acabar con <strong>el</strong> latifundio mediático, lo estábamos dici<strong>en</strong>do <strong>en</strong> serio, <strong>no</strong>estábamos jugando”3 Nó<strong>te</strong>se <strong>que</strong> Charau<strong>de</strong>au, <strong>en</strong> es<strong>te</strong> volum<strong>en</strong>, también s refiere al discurso populista <strong>de</strong>Chávez como autoritario.4 Sobre los rasgos <strong>de</strong>l discurso populista <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, véase Charau<strong>de</strong>au <strong>en</strong> es<strong>te</strong> volum<strong>en</strong> ytambién Charau<strong>de</strong>au 2005.5 Sobre <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los pro<strong>no</strong>mbres políticos <strong>de</strong> varios presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s pue<strong>de</strong> verseBolívar, 1999, 2001d6 Para mayores <strong>de</strong>talles sobre la vida y hazañas <strong>de</strong> José Gervasio Artigas pue<strong>de</strong> consultarsehttp://<strong>el</strong>historiador.com.ar/biografias/a/artigas.php7 Sobre <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> transgresión pue<strong>de</strong> verse también Bolívar 2007b.8 Es<strong>te</strong> hecho ha sido confirmado reci<strong>en</strong><strong>te</strong>m<strong>en</strong><strong>te</strong> con la visita <strong>que</strong> hizo Chávez a Madrid <strong>el</strong>11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>una</strong> gira <strong>que</strong> incluyó a Libia, Siria, Irán, Arg<strong>el</strong>ia,Rusia, Bi<strong>el</strong>orrusia, Turkm<strong>en</strong>istán e Italia, y finalm<strong>en</strong><strong>te</strong> España. En la visita a Madrid,Chávez anunció un hallazgo gigan<strong>te</strong> <strong>de</strong> gas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. La <strong>no</strong>ticia fue confirmada por lacompañía española Repsol, a cuyo presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez le preguntó “¿qué vamos a hacer contanto gas?” (<strong>El</strong> Nacional, 12 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009). Las <strong>no</strong>ticias recordaran la famosa<strong>frase</strong> por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong> y mostraron los nuevos apretones <strong>de</strong> ma<strong>no</strong>s y abrazos <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> reyy Chávez. También Zapa<strong>te</strong>ro mostró sus sonrisas al mundo.9 Estas estra<strong>te</strong>gias se basan , según Ar<strong>en</strong>as (2006: 30) <strong>en</strong> “la supeditación <strong>de</strong> la FuerzaArmada a su proyecto, la educación i<strong>de</strong>ologizada, la participación popular subordinada alos <strong>de</strong>signios <strong>de</strong>l Ejecutivo, la ampliación <strong>de</strong> la cobertura comunicacional estatizada, laconc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r c<strong>en</strong>tral a partir <strong>de</strong>l manejo casi absoluto y discrecional <strong>de</strong> losrecursos financieros públicos”


Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252252Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________Nota BiográficaAdriana Bolívar es profesora titular <strong>en</strong>lingüística y análisis <strong>de</strong>l discurso <strong>en</strong> laUniversidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. Obtuvo su M.Phil. <strong>en</strong> la Universidad <strong>de</strong> Londres (1979) y suPh. D. <strong>en</strong> Inglés (Análisis <strong>de</strong>l Discurso) <strong>en</strong> laUniversidad <strong>de</strong> Birmingham (1985). Susinvestigaciones y publicaciones abarcan lalingüística sistémica funcional, los estudios sobre<strong>el</strong> diálogo, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l discurso académico ypolítico, la (<strong>de</strong>s)cor<strong>te</strong>sía verbal <strong>en</strong> español, y lalectura y escritura. Es fundadora <strong>de</strong> la AsociaciónLati<strong>no</strong>americana <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l Discurso(ALED). Ha publicado numerosos artículos yvarios libros como autora, co-editora ocompiladora. Entre los más reci<strong>en</strong><strong>te</strong>s se <strong>de</strong>stacan:<strong>El</strong> análisis <strong>de</strong>l diálogo. Reflexiones y estudios(con Frances <strong>de</strong> Erlich, eds. 2007) y <strong>El</strong> análisis<strong>de</strong>l discurso. <strong>Por</strong> qué y para qué (Comp. 2007,Caracas: Los Libros <strong>de</strong> <strong>El</strong> Nacional).Actualm<strong>en</strong><strong>te</strong> coordina <strong>el</strong> Doctorado <strong>en</strong> Estudios<strong>de</strong>l Discurso y la Cá<strong>te</strong>dra UNESCO <strong>de</strong> Lectura yescritura, sub-se<strong>de</strong> UCV.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!