Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252235Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________<strong>de</strong> 2005 <strong>el</strong> Socialismo <strong>de</strong>l siglo XXI (véanse respectivam<strong>en</strong><strong>te</strong> Madriz, 2007y Ar<strong>en</strong>as, 2006).<strong>El</strong> pueblo “g<strong>en</strong>uflexo”Pero, <strong>el</strong> pueblo “g<strong>en</strong>uflexo” introduce un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario. Comoplan<strong>te</strong>a Madriz “la metamorfosis ocurre cuando <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r ha tomado <strong>el</strong> po<strong>de</strong>ry ti<strong>en</strong>e acceso a los recursos <strong>de</strong>l Estado” (2002:88). <strong>El</strong> lí<strong>de</strong>r pasa a ejercer surol <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efactor y, <strong>de</strong> esta manera “la retórica populista cierra <strong>el</strong> ciclo <strong>que</strong>le permi<strong>te</strong> anular discursivam<strong>en</strong><strong>te</strong> al pueblo” (p. 89). <strong>El</strong> pueblo estácon<strong>de</strong>nado a seguir m<strong>en</strong>digando y agra<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do <strong>que</strong> lo tom<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta. Se<strong>de</strong>v<strong>el</strong>a <strong>en</strong>tonces la gran contradicción <strong>en</strong>tre un discurso <strong>que</strong> supuestam<strong>en</strong><strong>te</strong>favorece al pueblo pero <strong>que</strong>, a la larga, se convier<strong>te</strong> <strong>en</strong> su mayor <strong>en</strong>emigo.Aun<strong>que</strong> es<strong>te</strong> ha sido un corto recu<strong>en</strong>to, <strong>no</strong>s servirá como marco g<strong>en</strong>eral paracompr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> actuó Chávez <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>que</strong>pres<strong>en</strong>ciamos a través <strong>de</strong> YouTube.La <strong>frase</strong> <strong>en</strong> YouTube y la <strong>de</strong>sestabilización <strong>de</strong>l diálogoVeremos ahora cómo la <strong>frase</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? significó solam<strong>en</strong><strong>te</strong> unmom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sestabilización <strong>de</strong>l diálogo político comoestra<strong>te</strong>gia para ganar posiciones. <strong>El</strong> vi<strong>de</strong>o cuyos bor<strong>de</strong>s fueron establecidospor qui<strong>en</strong>es lo difundieron, tuvo como foco inicial <strong>el</strong> reclamo <strong>de</strong> RodríguezZapa<strong>te</strong>ro y como cierre <strong>el</strong> reclamo <strong>de</strong> Chávez. <strong>El</strong> segm<strong>en</strong>to constituyómetafóricam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>una</strong> batalla discursiva <strong>en</strong> la <strong>que</strong> las in<strong>te</strong>rrupciones jugaronun importan<strong>te</strong> pap<strong>el</strong>. Tanto las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>de</strong> Chávez <strong>que</strong>, según lamayoría <strong>de</strong> los observadores, hicieron per<strong>de</strong>r la paci<strong>en</strong>cia al rey, como losreclamos <strong>de</strong> par<strong>te</strong> y par<strong>te</strong> influyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> la Cumbre.Las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>en</strong> la conversación, <strong>que</strong> se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como actos <strong>que</strong> <strong>no</strong><strong>de</strong>jan hablar a otro o <strong>no</strong> <strong>de</strong>cir lo <strong>que</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> <strong>de</strong>cir (Bañón Hernán<strong>de</strong>z,1997), ti<strong>en</strong><strong>en</strong> varias funciones y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? lashemos clasificado <strong>en</strong> varias ca<strong>te</strong>gorías g<strong>en</strong>erales ( Bolívar, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa) comocor<strong>te</strong>ses (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro), <strong>de</strong>scor<strong>te</strong>ses (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l reyy <strong>de</strong> Chávez), discrepan<strong>te</strong>s (Hugo Chávez) sancionadoras (las <strong>de</strong>l rey),reguladora (la <strong>de</strong> Bach<strong>el</strong>et), afiliativas (la <strong>de</strong>l rey cuando da su apoyo aZapa<strong>te</strong>ro y la <strong>que</strong> compar<strong>te</strong>n Chávez y Dani<strong>el</strong> Or<strong>te</strong>ga ig<strong>no</strong>rando <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> lamo<strong>de</strong>radora). Las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>no</strong> verbales también son importan<strong>te</strong>s, comosucedió con los aplausos <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s a Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro cuandologró <strong>te</strong>rminar su in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> las in<strong>te</strong>rrupciones <strong>de</strong> Chávez. Lasin<strong>te</strong>rrupciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más, <strong>una</strong> función política por<strong>que</strong> sirv<strong>en</strong> a losin<strong>te</strong>rlocutores para <strong>de</strong>slegitimar al otro o auto-legitimarse como suce<strong>de</strong> conChávez. Sobre todo, sirv<strong>en</strong> para <strong>de</strong>sestabilizar al otro y hacerle per<strong>de</strong>r <strong>el</strong>
Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252236Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________control, <strong>que</strong> es lo <strong>que</strong> logró Chávez con <strong>el</strong> rey, probablem<strong>en</strong><strong>te</strong> sin <strong>te</strong>ner lain<strong>te</strong>nción por<strong>que</strong> <strong>no</strong> era <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to su in<strong>te</strong>rlocutor directo. Aún así,con la in<strong>te</strong>rrupción rei<strong>te</strong>rada <strong>una</strong> y otra vez, Chávez logró <strong>de</strong> maneraestratégica ganar <strong>te</strong>rre<strong>no</strong> discursivo y apropiarse <strong>de</strong> la palabra para <strong>te</strong>rminar<strong>una</strong> in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción cuando <strong>no</strong> le correspondía <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho.En lo <strong>que</strong> sigue, <strong>no</strong>s conc<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> micro-diálogo paso a paso, comoun campo <strong>de</strong> batalla discursivo <strong>en</strong> <strong>que</strong> los actores involucrados hicieron susreclamos públicam<strong>en</strong><strong>te</strong>.Los reclamos <strong>en</strong> la confrontación política<strong>El</strong> diálogo <strong>que</strong> pres<strong>en</strong>ciamos <strong>en</strong> You Tube <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la ca<strong>te</strong>goría <strong>de</strong> diálogoconflictivo, <strong>en</strong> es<strong>te</strong> caso carac<strong>te</strong>rizado por <strong>el</strong> reclamo <strong>que</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las <strong>te</strong>orías<strong>de</strong> la cor<strong>te</strong>sía es un acto am<strong>en</strong>azan<strong>te</strong> para la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l oy<strong>en</strong><strong>te</strong> (Haverka<strong>te</strong>,1994). Los reclamos han recibido escasa a<strong>te</strong>nción <strong>en</strong> los estudios sobrevariación pragmática; todavía son pocos los estudios <strong>en</strong> español (Már<strong>que</strong>z -Rei<strong>te</strong>r y Plac<strong>en</strong>cia, 2005), han sido estudiados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> otrasl<strong>en</strong>guas (Olshtain y Weinbach, 1987), y <strong>no</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran estudios aplicadosal discurso político. En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los reclamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> español <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>en</strong> situaciones <strong>en</strong> <strong>que</strong> se compara su uso <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio privado ypúblico, hemos <strong>en</strong>contrado <strong>que</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la función <strong>de</strong> llamar la a<strong>te</strong>nción y <strong>de</strong>ser moralizan<strong>te</strong>s o aleccionadores (Bolívar, 2002). No obstan<strong>te</strong>, según lo<strong>que</strong> hemos observado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>?, <strong>el</strong> reclamo <strong>en</strong> lapolítica es mucho más complejo por<strong>que</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la función básica <strong>de</strong>expresar insatisfacción o molestia por alg<strong>una</strong> acción <strong>que</strong> afecta a algui<strong>en</strong><strong>de</strong>sfavorablem<strong>en</strong><strong>te</strong> (ver Olshtain y Weinbach, 1987: 195), y <strong>de</strong> adquirirvalores discursivos difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s <strong>en</strong> cada situación, ti<strong>en</strong>e otras funciones comolas <strong>de</strong> legitimar o <strong>de</strong>slegitimar al contrario o ejercer coerción. Asimismo, <strong>el</strong>reclamo pue<strong>de</strong> tomar otros cami<strong>no</strong>s y transformarse <strong>en</strong> <strong>una</strong> forma <strong>de</strong>resis<strong>te</strong>ncia política, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Chávez cuando reclamarespeto para los pueblos <strong>de</strong> América Latina o para V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.<strong>El</strong> reclamo como llamado al or<strong>de</strong>n y como resis<strong>te</strong>ncia políticaEn <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? <strong>no</strong>s <strong>en</strong>contramos con <strong>el</strong> reclamo a lolargo <strong>de</strong> dos líneas discursivas difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s, aun<strong>que</strong> <strong>en</strong> ambas la falta <strong>de</strong>respeto es tópico <strong>de</strong>l discurso y motivo <strong>de</strong> la confrontación. <strong>Por</strong> un ladoZapa<strong>te</strong>ro in<strong>te</strong>rvi<strong>en</strong>e para llamar al or<strong>de</strong>n al presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Chávez y para exigirrespeto para <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong> Aznar y para <strong>el</strong> pueblo español <strong>que</strong> lo <strong>el</strong>igió y, porotro, Chávez reclama <strong>el</strong> respeto para <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. Estosreclamos se originan <strong>en</strong> acciones pasadas <strong>que</strong> han molestado; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro se trataba <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la palabra “fascista” por par<strong>te</strong> <strong>de</strong>
- Page 1 and 2: Copyright © 2009ISSN 1887-4606Vol.
- Page 3 and 4: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 5 and 6: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 7 and 8: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 9 and 10: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 11: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 15 and 16: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 17 and 18: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 19 and 20: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 21 and 22: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 23 and 24: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 25 and 26: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 27 and 28: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 29: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224