Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252227Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________natural <strong>que</strong> los efectos <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to tuvieran <strong>una</strong> mayor duración <strong>en</strong> es<strong>te</strong> paísdon<strong>de</strong> todavía resu<strong>en</strong>a la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> la memoria <strong>de</strong> los v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s.En difer<strong>en</strong><strong>te</strong>s estudios llevados a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l mandato <strong>de</strong>Chávez, <strong>en</strong> 1998, hemos seguido <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su retórica y estra<strong>te</strong>giacomunicacional, <strong>que</strong> consis<strong>te</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>en</strong> atacar a los medios,pero aprovechando <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>que</strong> le otorgan al <strong>no</strong>mbrarlo y hacerrefer<strong>en</strong>cia a sus palabras para profundizar la confrontación. <strong>Por</strong> es<strong>te</strong> motivo,nuestro objetivo <strong>en</strong> es<strong>te</strong> trabajo es mostrar cómo <strong>en</strong> un ev<strong>en</strong>to <strong>que</strong> seconc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> la <strong>frase</strong> <strong>de</strong>l Monarca ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? le dio ampliasganancias discursivas pues logró llamar la a<strong>te</strong>nción sobre su persona y suproyecto político.Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> estudiar <strong>el</strong> <strong>alcance</strong> <strong>de</strong> esta <strong>frase</strong> <strong>en</strong> un con<strong>te</strong>xto <strong>que</strong>rebasa las fron<strong>te</strong>ras <strong>de</strong>l vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> YouTube, <strong>en</strong> es<strong>te</strong> artículo <strong>que</strong>remosprimero evaluar <strong>el</strong> impacto discursivo <strong>de</strong> la <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo global, y loharemos a través <strong>de</strong>l trabajo ya a<strong>de</strong>lantado por Poss<strong>en</strong>ti (2008) sobre <strong>el</strong>trayecto <strong>de</strong> <strong>una</strong> unidad discursiva <strong>en</strong> otros discursos a través <strong>de</strong> Google. Enes<strong>te</strong> caso, <strong>el</strong> supuesto es <strong>que</strong> la <strong>frase</strong> salió más allá <strong>de</strong> los lími<strong>te</strong>s <strong>de</strong>l <strong>te</strong>xto yse confundió o pasó a formar par<strong>te</strong> <strong>de</strong> otros <strong>te</strong>xtos. En segundo lugar, <strong>no</strong>s<strong>en</strong>focaremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre Zapa<strong>te</strong>ro y <strong>el</strong> rey por un lado, yChávez por <strong>el</strong> otro, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> examinar <strong>de</strong>talladam<strong>en</strong><strong>te</strong> la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong>se produjo la <strong>de</strong>sestabilización <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo con <strong>una</strong> estra<strong>te</strong>gia “militar”para ganar posiciones con <strong>el</strong> ata<strong>que</strong>. Aquí <strong>de</strong>stacaremos la importancia <strong>de</strong>examinar <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to tal como fue transmitido, respetando los lími<strong>te</strong>s <strong>de</strong>l <strong>te</strong>xtoimpuestos por los medios, es <strong>de</strong>cir, solam<strong>en</strong><strong>te</strong> dando a<strong>te</strong>nción a lossegm<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> estuvieron a la disposición <strong>de</strong> los in<strong>te</strong>rnautas a partir <strong>de</strong> lain<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Rodríguez Zapa<strong>te</strong>ro, qui<strong>en</strong> aparece hablando primero.Asumimos <strong>que</strong> esta s<strong>el</strong>ección indica <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>una</strong> toma <strong>de</strong> posición <strong>de</strong> losmedios por<strong>que</strong> existía la posibilidad <strong>de</strong> haber empezado con la in<strong>te</strong>rv<strong>en</strong>ciónan<strong>te</strong>rior <strong>en</strong> la secu<strong>en</strong>cia discursiva. En es<strong>te</strong> caso, <strong>no</strong>s conc<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> <strong>el</strong>ev<strong>en</strong>to visto como un micro-diálogo <strong>en</strong>tre los participan<strong>te</strong>s pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s <strong>en</strong> <strong>una</strong>Cumbre lati<strong>no</strong>americana <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico-político particular, <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>que</strong> se hac<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s rasgos <strong>de</strong>l discurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>. <strong>El</strong> foco<strong>de</strong>l análisis serán los reclamos <strong>de</strong> las par<strong>te</strong>s involucradas y la in<strong>te</strong>nsificación<strong>de</strong>l conflicto. Nos in<strong>te</strong>resa saber qué reclamaron y cómo lo dijeron, asícomo por qué lo dijeron. En es<strong>te</strong> punto será muy importan<strong>te</strong> <strong>el</strong> con<strong>te</strong>nido <strong>de</strong>los reclamos, y las evaluaciones predominan<strong>te</strong>s. En <strong>te</strong>rcer lugar,examinaremos las <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> los propios actores sobre lo <strong>que</strong>sucedió, especialm<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> Chávez. Daremos a<strong>te</strong>nción al ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong><strong>callas</strong>? como par<strong>te</strong> <strong>de</strong> un proceso histórico - político <strong>en</strong> <strong>que</strong> otras <strong>frase</strong>scomo “somos indios alzados”, “<strong>no</strong> me pue<strong>de</strong> hacer callar”, pronunciadas porHugo Chávez, trajeron a la memoria reminisc<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la dominaciónespañola <strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XV y, al mismo tiempo, un nuevo
Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252228Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________tipo <strong>de</strong> resis<strong>te</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XXI, <strong>en</strong> la <strong>que</strong> están involucrados los paísesalineados con <strong>el</strong> proyecto bolivaria<strong>no</strong> <strong>que</strong> li<strong>de</strong>ra Hugo Chávez. También<strong>que</strong>remos <strong>de</strong><strong>te</strong>ner nuestra a<strong>te</strong>nción <strong>en</strong> lo <strong>que</strong> llamamos <strong>el</strong> <strong>en</strong>canto y <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto <strong>de</strong> la transgresión, a través <strong>de</strong> los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> lapolarización política in<strong>te</strong>rna <strong>en</strong> España y <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.Necesariam<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong>bo referirme a estudios ya realizados sobre <strong>el</strong>problema, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista discursivo (Bolívar, 2001a, 2001c,2007b, 2008a, 2009, y <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa). En la mayoría <strong>de</strong> estos estudios hemospuesto <strong>en</strong> <strong>de</strong>scubierto la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> Chávez se ha tornadocada vez más confrontacional y agresivo hacia los disi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s o “<strong>en</strong>emigos”,<strong>en</strong> la in<strong>te</strong>racción con diversos actores nacionales, y con presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong> otrospaíses median<strong>te</strong> r<strong>el</strong>acionas diplomáticas conflictivas (Bolívar, 2008a, 2009).En esta oportunidad introduciremos nuevos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong>discurso político <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a por<strong>que</strong>, según algu<strong>no</strong>s historiadores, Chávezpue<strong>de</strong> catalogarse como un “neo-populista” (Madriz, 2002), o comooriginador <strong>de</strong> un populismo autoritario y militarista <strong>que</strong> pone <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro la<strong>de</strong>mocracia (Ar<strong>en</strong>as, 2006, 2007; Ar<strong>en</strong>as y Gómez Calcaño 2006). Almismo tiempo, <strong>en</strong> la práctica discursiva, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l propio discurso <strong>de</strong>Chávez, aplicando técnicas <strong>de</strong> la lingüística <strong>de</strong> corpus para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sususos <strong>de</strong> las palabras “<strong>de</strong>mocracia” y “revolución”, muestra <strong>el</strong> alejami<strong>en</strong>toprogresivo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y la profundización <strong>de</strong> larevolución bolivariana (Bolívar, 2009).La estra<strong>te</strong>gia militar <strong>de</strong> Chávez se manifiesta <strong>en</strong> ir ganandoposiciones con <strong>el</strong> ata<strong>que</strong> y, por esta razón <strong>no</strong>s conc<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l ¿por qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>? para mostrar la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> logró imponerse <strong>en</strong><strong>el</strong> discurso. Nuestro supuesto es <strong>que</strong>, cualquiera <strong>que</strong> sea <strong>el</strong> <strong>alcance</strong>, macro omicro, la estra<strong>te</strong>gia es la misma, la <strong>de</strong> in<strong>te</strong>nsificar <strong>el</strong> ata<strong>que</strong>. Sos<strong>te</strong>nemos, <strong>no</strong>obstan<strong>te</strong>, <strong>que</strong> <strong>el</strong> análisis micro ofrece <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida para establecer lasr<strong>el</strong>aciones in<strong>te</strong>r<strong>te</strong>xtuales e in<strong>te</strong>rdiscursivas, así como los marcos cognitivospara <strong>que</strong> los in<strong>te</strong>rlocutores in<strong>te</strong>rpre<strong>te</strong>n y construyan la realidad sociopolítica.En la visión in<strong>te</strong>raccional crítica <strong>que</strong> practico, pongo <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong>los actores sociales responsables <strong>de</strong> mover la dinámica social. Me baso <strong>en</strong> <strong>el</strong>principio <strong>de</strong> <strong>que</strong>, tanto <strong>en</strong> in<strong>te</strong>rcambios <strong>de</strong> tipo micro como macro, lamotivación para <strong>el</strong> cambio es la evaluación, <strong>de</strong>finida como la ca<strong>te</strong>goríac<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l discurso, <strong>que</strong> <strong>no</strong>s permi<strong>te</strong> i<strong>de</strong>ntificar las marcas <strong>que</strong> <strong>que</strong>dan <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>te</strong>xto <strong>en</strong> la expresión <strong>de</strong> opiniones, valores y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos (Bolívar, 2001b,2008a, 2009). Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista social, damos a<strong>te</strong>nción a los ev<strong>en</strong>tosconflictivos mediados por la pr<strong>en</strong>sa o por re<strong>de</strong>s virtuales por<strong>que</strong> <strong>en</strong> cadaconflicto se anticipa algún tipo <strong>de</strong> cambio. Nos conc<strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nado, con a<strong>te</strong>nción a las secu<strong>en</strong>cias <strong>te</strong>xtuales basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> supuesto<strong>de</strong> <strong>que</strong> son las personas las <strong>que</strong> inician, sigu<strong>en</strong> o cierran in<strong>te</strong>rcambios, y <strong>no</strong>
- Page 1 and 2: Copyright © 2009ISSN 1887-4606Vol.
- Page 3: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 7 and 8: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 9 and 10: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 11 and 12: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 13 and 14: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 15 and 16: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 17 and 18: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 19 and 20: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 21 and 22: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 23 and 24: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 25 and 26: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 27 and 28: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 29: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224