Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252233Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________ap<strong>el</strong>ación a los afectos, 2) <strong>el</strong> diálogo directo, y 3) la construcción discursiva<strong>de</strong>l pueblo.La ap<strong>el</strong>ación a los afectosLa ap<strong>el</strong>ación a los afectos <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso populista v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong> ofrece, <strong>en</strong>primer lugar, un gran marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la prácticapolítica pero, también como dice Madriz “un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>pasión” (p. 73). Afirma Madriz (2002: 75):La política comporta siempre un eje irracional, emotivo, incluso lúdico <strong>que</strong> <strong>el</strong>discurso populista exacerba hasta persuadir a los oy<strong>en</strong><strong>te</strong>s <strong>de</strong> <strong>que</strong> se explican cosas,se analizan números, se expon<strong>en</strong> causas cuando, <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo, se está básicam<strong>en</strong><strong>te</strong>ap<strong>el</strong>ando a la excitación <strong>de</strong> los afectos.Lo importan<strong>te</strong> <strong>de</strong> es<strong>te</strong> imaginario es <strong>que</strong> “<strong>el</strong> discurso populista <strong>no</strong> pue<strong>de</strong> <strong>no</strong>conmover” (p.77) y, por eso, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> las emociones es tanimportan<strong>te</strong> para <strong>en</strong><strong>te</strong>n<strong>de</strong>r <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es populistas y <strong>de</strong> lacomunicación <strong>en</strong> la política, como se ha señalado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la retórica clásicahasta nuestros días (Ki<strong>en</strong>pointner, 2008). En es<strong>te</strong> punto vale señalar <strong>que</strong>estudios reci<strong>en</strong><strong>te</strong>s han mostrado <strong>que</strong> la vinculación afectiva positiva <strong>de</strong>ja susmarcas lingüísticas <strong>en</strong> estra<strong>te</strong>gias <strong>que</strong> son cuidadosam<strong>en</strong><strong>te</strong> manejadas porChávez para mover los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre sus a<strong>de</strong>ptos (Nieto y O<strong>te</strong>ro,2007). La vinculación afectiva negativa es también muy importan<strong>te</strong> paraman<strong>te</strong>ner y profundizar la polarización <strong>en</strong>tre los amigos y <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> larevolución.<strong>El</strong> diálogo directo<strong>El</strong> ap<strong>el</strong>ativo a los afectos promueve <strong>el</strong> vínculo personal <strong>en</strong>tre los gobernadosy <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r, qui<strong>en</strong> <strong>no</strong> pier<strong>de</strong> nunca <strong>el</strong> contacto con <strong>el</strong>los. En lasinvestigaciones <strong>de</strong> Madriz (2002, 2007), tanto Betancourt como Chávezap<strong>el</strong>an a la estra<strong>te</strong>gia <strong>de</strong> la conversación directa con la g<strong>en</strong><strong>te</strong> <strong>de</strong> “carne yhueso”, y a la in<strong>te</strong>rp<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los pres<strong>en</strong><strong>te</strong>s para hacerlos formar par<strong>te</strong> <strong>de</strong> su<strong>en</strong>tor<strong>no</strong>. Esta estra<strong>te</strong>gia es carac<strong>te</strong>rística <strong>de</strong> Chávez, qui<strong>en</strong> ha llamado a lospresi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>s <strong>de</strong> otros países por su <strong>no</strong>mbre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su primera toma <strong>de</strong>posesión. También <strong>en</strong> su caso, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l yo para i<strong>de</strong>ntificarse fr<strong>en</strong><strong>te</strong> a suin<strong>te</strong>rlocutor ha sido <strong>una</strong> marca importan<strong>te</strong>, aun<strong>que</strong>, según lo <strong>en</strong>contrado porMadriz, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Betancourt es<strong>te</strong> tipo <strong>de</strong> in<strong>te</strong>rp<strong>el</strong>ación <strong>no</strong> estabapres<strong>en</strong><strong>te</strong> por<strong>que</strong> <strong>te</strong>nía conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar a un gobier<strong>no</strong> colegiado,mi<strong>en</strong>tras <strong>que</strong> Chávez se afinca <strong>en</strong> <strong>el</strong> “tú” <strong>que</strong> lo acerca a su pueblo e insis<strong>te</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> “yo” <strong>que</strong> “individualiza <strong>el</strong> mando, singulariza <strong>el</strong> compromiso,personaliza <strong>en</strong> su única acción y <strong>de</strong>cisión <strong>el</strong> acto <strong>de</strong> gobernar a los otros”
Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224-252234Adriana Bolívar,“¿<strong>Por</strong> qué <strong>no</strong> <strong>te</strong> <strong>callas</strong>”: Los <strong>alcance</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro___________________________________________________________(2002: 78-79). 5 La forma más directa <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>sarrollada porChávez es <strong>el</strong> programa Aló Presi<strong>de</strong>n<strong>te</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> cual manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> contactocon seguidores y adversarios, y ejerce labores <strong>de</strong> gobier<strong>no</strong> (Bolívar, 2003).La construcción discursiva <strong>de</strong>l puebloLa construcción discursiva <strong>de</strong>l pueblo <strong>en</strong> los dos lí<strong>de</strong>res v<strong>en</strong>ezola<strong>no</strong>s, <strong>de</strong>acuerdo con Madriz (2002, 2007), se manifiesta, a su vez, <strong>en</strong> tres espacios<strong>de</strong> significado: <strong>el</strong> pueblo “agra<strong>de</strong>cido”, <strong>el</strong> pueblo “ciclópeo”, <strong>el</strong> pueblo“g<strong>en</strong>uflexo”.<strong>El</strong> pueblo “agra<strong>de</strong>cido”<strong>El</strong> pueblo agra<strong>de</strong>cido es “<strong>el</strong> f<strong>el</strong>iz <strong>de</strong>stinatario <strong>de</strong> la dádiva” (Madriz, 2002:83) por<strong>que</strong>, aun<strong>que</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario populista se le asign<strong>en</strong> otros roles, <strong>el</strong><strong>que</strong> predomina es <strong>el</strong> <strong>de</strong> recibidor <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios especiales, <strong>que</strong> lepermi<strong>te</strong>n al pueblo s<strong>en</strong>tir <strong>que</strong> ha sido tomado <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta y <strong>que</strong> <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r seocupa <strong>de</strong> su g<strong>en</strong><strong>te</strong>. De ahí <strong>en</strong>tonces la importancia <strong>que</strong> toman los programassociales, la <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das, medicinas, alim<strong>en</strong>tos más baratos, rebaja<strong>en</strong> ciertos servicios, ya <strong>que</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> imaginario, todo <strong>el</strong>lo, es posiblegracias al lí<strong>de</strong>r <strong>que</strong> lo ama, lo pro<strong>te</strong>ge, le ofrece <strong>una</strong> vida mejor, y lo<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> fuerzas malignas ex<strong>te</strong>rnas e in<strong>te</strong>rnas <strong>que</strong> am<strong>en</strong>azan a sugobier<strong>no</strong>. Para mostrar su gratitud, <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong>be seguir al lí<strong>de</strong>r hastadon<strong>de</strong> él lo lleve, y <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r ejerce para estos fines su mejor retórica, <strong>el</strong>amedr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. Dice Madriz:“amedr<strong>en</strong>tar al pueblo con las fuerzas es <strong>el</strong> primer paso para confiscarle su gratitud(…) y así <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r se convier<strong>te</strong> <strong>en</strong> “<strong>el</strong> imbatible re<strong>de</strong>ntor <strong>de</strong>l sobera<strong>no</strong>”, “<strong>el</strong> paladín<strong>de</strong> los <strong>de</strong>svalidos”, “infalible conjuro an<strong>te</strong> todas las conjuras” (p. 83).<strong>El</strong> pueblo “ciclópeo”Junto con lo an<strong>te</strong>rior, <strong>el</strong> pueblo ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario un gran rol <strong>en</strong> lahistoria. Tanto Betancourt como Chávez adjudican <strong>en</strong> su discursocarac<strong>te</strong>rísticas heroicas al pueblo, “<strong>el</strong> sobera<strong>no</strong> se corona como héroe <strong>de</strong>todos los <strong>de</strong>sti<strong>no</strong>s” y por eso Madriz lo califica como ciclópeo, por<strong>que</strong> se leadjudica la fuerza para hacer los cambios <strong>en</strong> la historia. <strong>El</strong> lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong>cumbra alpueblo como sujeto <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s hazañas <strong>de</strong> la historia; <strong>en</strong>salza suprotagonismo <strong>en</strong> las campañas <strong>de</strong> liberación <strong>de</strong> sus opresores; <strong>en</strong>salza <strong>en</strong> <strong>el</strong>pasado la gran campaña <strong>que</strong> li<strong>de</strong>ró Simón Bolívar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX y lapropia, vale <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Betancourt, la revolución <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>1945, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> Chávez la revolución bolivariana, <strong>de</strong><strong>no</strong>minada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero
- Page 1 and 2: Copyright © 2009ISSN 1887-4606Vol.
- Page 3 and 4: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 5 and 6: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 7 and 8: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 9: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 13 and 14: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 15 and 16: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 17 and 18: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 19 and 20: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 21 and 22: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 23 and 24: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 25 and 26: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 27 and 28: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224
- Page 29: Discurso & Sociedad, 3(2) 2009, 224