Roinn 1 - Data Protection Commissioner

Cláraigh,
Logáil Isteach
Rogha an
Diúltaithe
Ag cosaint do phríobháideacht agus ag smachtú do shonraí
Acmhainn do mhúinteoirí.
Curtha in eagar ag Oifig an Choimisinéara Cosanta Sonraí.

ii
Scríofa agus curtha in eagar ag:
Oifig an Choimisinéara Cosanta Sonraí, Teach na Canálach,
Bóthar an Stáisiúin, Cúil an tSúdaire, Co. Laoise.
Íosghlao: 1890 252 231
Teil: +353 57 868 4800
Facs: +353 57 868 4757
Ríomhphost: eolas@cosantasonrai.ie
idirlíon: www.cosantasonrai.ie
Dearadh & Clóchur:
Penhouse Design
www.penhouse.ie
Curtha in eagar ag:
Oifig an Choimisinéara Cosanta Sonraí
ISBN: 978-0-9557 187-1-7
Is ceadmhach an foilseachán seo a chóipéail d’imeachtaí
oideachasúla.
© Oifig an Choimisinéara Cosanta Sonraí 2007.
Cé go ndearnadh gach iarracht a chinntiú go bhfuil an teolas
san fhoilseachán seo cruinn ceart, ní ghlacann Oifig an
Choimisinéara Cosanta Sonraí aon fhreagracht dlithiúil as
botúin nó easnaimh.

Buíochas
Is mian le hOifig an Choimisinéara Cosanta Sonraí buíochas a
ghabháil leis na daoine seo a leanas as cead a thabhairt a gcuid
ábhair a atáirgeadh agus as aon chomhairle breise a tugadh:
Amnesty International Roinn na nÉireann, Anne Frank
Foundation Basel, An Phríomh-Oifig Staidrimh na hÉireann,
An Chomhairle um Chearta Daonna, Ionad Naisiúnta
don Teicneolaíocht san Oideachas, Oifig an Choimisinéara
Fáisnéise, The Irish Press Council, The Scotsman.
Ba mhaith le hOifig an Choimisinéara Cosanta Sonraí buíochas
a chur in iúl do Dheirdre Phelan, múinteoir ó Choláiste Chiaráin,
Cill Chainnigh as ucht cuid den ábhar agus na cleachtaí a
ullmhú, do Pól Ó Cainin, d’An Chomhairle um Oideachas
Gaeltachta & Gaelscolaíochta agus Annette Ní Thuathail,
Coláiste Oiriall a rinne an t-aistriú Gaeilge agus do Chonor
Harrison chomh maith, Comhordaitheoir Náisiúnta don OSSP
ó Shéirbhís Chabhrach an Dara Léibhéal, An Roinn Oideachas
agus Eolaíochta.
Tá buíochas ag dul do na scoileanna seo a leanas freisin a ghlac
páirt i ngéithe trialacha de chlár cumarsáide na hoifige do
dhéagóirí 12-18 le linn 2007:
Coláiste Íosagáin, Cúil an tSudaire, Co. Laoise.
Coláiste Naomh Cormac, Cill Chormaic, Co. Uibh Fháile.
Patrician College, Baile Finn, Co. Laoise.
St Mary’s Secondary School, Éadan Doire, Co. Uibh Fháile.
Mountmellick Community School, Co. Laoise.
Ard Scoil Chiaráin Naofa, Clóirtheach, Co. Uibh Fháile.
Ardscoil Rath Iomgháin, Rath Iomgháin, Co. Chill Dara.
iii

Faoin Acmhainn
Tá an acmhainn deartha le húsáid go príomha
sna ceachtanna Oideachas Saoránach,
Sóisialta agus Polaitiúil (OSSP).
Níl sé mar aidhm go n-oibreodh múinteoirí tríd
an acmhainn seo ina hiomláine lena scoláirí
ó thús go deireadh. Pléifidh an acmhainn seo
le gnéithe do na coincheapa, “Cearta agus
Dualgais” agus “An Dlí.” Táthar ag súil go
roghnódh múinteoirí giotaí den acmhainn in
éineacht le hábhar eile múinteoireachta agus
foghlama atá ar fáil le linn an chláir OSSP thar
trí bliana.
Gríostar úsáid traschuraclar den acmhainn
seo. Is féidir an acmhainn a mhúnlú agus a
chur in oiriúnt d’ábhair eile ag leibheál
sóisearaigh nó sinsearach. Tá sé oiriúnach
d’úsáid i Stair, OSPS, Béarla nó Staidéar Gnó
don Teastas Sóisearaigh.
Tá seans ann go n-úsáidfí an acmhainn seo
mar ghné de chlár na hidirbhliana chomh
maith. D’fhéadfadh Roinn 3 bheith feiliúnach
do Staidéir Gnó ag léibheál sinsearach.
v

vi
Réamhrá
Tá Oideachas Saoránach, Sóisialta agus
Polaitiúil (OSSP) leagtha amach chun
saoránaigh ghníomhacha, fhreagracha,
eolacha a dhéanamh de scoláirí.
Tá dhá choincheap ann: forbairt na tuisceana
faoi phríobháideachas agus an gá chun sonraí
pearsanta a chosaint mar chuid de shaol
an tsaoránaigh. Tá an dá choincheap seo
nasctha le cothú barúlacha dearfacha eile
agus le cothú luachanna eile, mar ata, imní
faoi chearta daonna, imní faoin maitheas
poiblí, agus meas ar riail an dlí. Is aidhm
lárnach í freisin an tuiscint atá ann ar conas is
féidir leis an teicneolaíocht dul i bhfeidhm ar
phríobháideachas an duine aonair.
Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, nasc
an coincheap de chosaint sonraí leis an
gcoincheap de cheart chun príobháideachais.
Bhí aire á díriú ar chearta daonna bunúsacha
agus ar shaoirsí bunúsacha freisin, agus
dá bhrí sin, scríobhadh sraith cairteacha
idirnáisiúnta agus dearbhuithe, m.sh. Dearbhú
Uilechoiteann Chearta an Duine (DUCD).
Tá an teicneolaíocht ag dul chun cinn go
gasta ó shin, agus dá bhrí sin, is mó an aire
atá ar phróiseáil sonraí pearsanta ar scála
mór. Díríonn cosaint sonraí aire ar na cosaintí
riachtanacha ar chóir dóibh bheith ann nuair
atá sonraí pearsanta á bpróiseáil i meáin
éagsúla (mar shampla, comhaid pháipéir,
bunachair shonraí, teilifís ciorcaid iata, bainc
d’íomhánna, teileachumarsáid mhóibíleach).
Inniu, maidir le cosaint sonraí, is é atá ann ná
creatlach buan de dhlíthe ag leibhéal náisiúnta
domhanda a léiríonn prionsabail lárnach a
bhaineann le cosaint sonraí pearsanta.
Tá údaráis fhaire rialaitheacha ann anois ina
lán tíortha ar fud an domhain chun súil ghéar
a choinneáil ar fhorbairtí sa chaoi is gur féidir
sonraí pearsanta a chosaint ó theicneolaíocht
nua. Déanann Oifig an Choimisinéara Cosanta
Sonraí in Éirinn maoirseacht ar oibriú na
nAchtanna um Chosaint Sonraí in Éirinn.
Soláthraíonn an Oifig treoracha, agus déanann
sí iniúchadh ar sháruithe féideartha de na
hAchtanna agus tugann sí seans do dhaoine
aonair gearán a dhéanamh maidir le húsáid
sonraí pearsanta i gcásanna áirithe.
Tá Oifig an Choimisinéara Cosanta Sonraí
páirteach i réimse leathan fóram, grúpaí oibre
agus seimineáir ag leibhéal Eorpach domhanda.
Is fiú a lua go mbíonn Oifig an Choimisinéara
Cosanta Sonraí páirteach i nGrúpa
Oibre an Aontais Eorpaigh ina mbíonn Coimisinéirí
Cosanta Sonraí an Aontais Eorpaigh ar
fad páirteach ann, in éineacht le hionadaithe ó
Choimisiún an Aontais Eorpaigh. Is é Airteagal
29 Grúpa Oibre an t-ainm atá ar an nGrúpa seo.
Tá sé neamhspleách agus tá ról comhairleoireachta
aige sa Choimisiún Eorpach.
Mar ghné faoi léith de chlár oibre iomlán an
phríobháideachais, forbraítear teacht chun cinn
na cosanta sonraí san acmhainn seo, ach chun
suim a mhúscailt timpeall bhunchoincheap
an phríobháideachais, díríonn cuid mhaith
de na gníomhaíochtaí agus de na cleachtaí
san acmhainn seo ar ghnéithe bunúsacha an
phríobháideachais.

Príomhcheapa
Tá an acmhainn seo múnlaithe ar an gcur
chuige coincheapúil a bhaineann le OSSP. ‘Is
í an tsaoránacht an coincheap lárnach don
chlár OSSP agus tá ábhair na hacmhainne
seo dírithe ach go háirithe ar dhá choincheap
sa chlár OSSP, ‘mar ata, “Cearta agus
Dualgais” agus “An Dlí.” Táimid ag súil
go mbeidh léargas úr ag na mic léinn ar
choincheap an tsaoránaigh ghníomhaíoch
agus iad ag féachaint ar “Chearta agus
Dhualgais” agus ar “An Dlí” ó pheirspictíocht
an phríobháideachais agus cosanta sonraí.
Ag úsáid na
hacmhainne
Tá ceithre phríomhroinn san acmhainn seo.
Cuireann gach roinn síos ar na haidhmeanna,
ar na coincheapa, ar na barúlacha, ar an eolas
agus ar na scileanna a bhaineann le roinn
áirithe agus tá gníomhaíochtaí roghnacha
iontu freisin. Tá “Gníomhaíochtaí Breise” agus
“Smaointe i gComhair Aicsin” ann mar rogha
breise in éineacht leis na gníomhaíochtaí is
féidir a dhéanamh sa rang.
≠ Roinn 1: is mian linn an smaoineamh
ginearálta a chur i láthair go dtosaíonn an
príobháideachas i dtimpeallacht an bhaile.
Ansin bogaimid ar aghaidh chuig suímh
neamhchoinbhinsiúnacha, mar shampla,
‘Deathair Mór’ agus an gaol atá idir daoine
cáiliúla agus príobháideachas.
≠ Roinn 2: Tá faisnéis chúlra anseo ar an
gcaoi ar glacadh leis an bpríobháideachas
mar chearta daonna.
≠ Roinn 3: Díríonn an roinn seo ar
reachtaíocht um chosaint sonraí i
gcomhthéacs náisiúnta domhanda.
≠ Roinn 4: Athraíonn an bhéim anseo
go cúrsaí teicneolaíochta, agus na
himpleachtaí atá ag nuálaíocht theicniúil ar
an bpríobháideachas..
Gníomhaíochtaí
Baintear úsáid as modhanna éagsúla
múinteoireachta d’fhoghlaim ghníomhaíoch,
ina measc:
≠ plé struchtúrtha
≠ cásanna staidéir
≠ cairteanna ráta
≠ díospóireachtaí
≠ léiriú
≠ scríbhneoireacht chruthaitheach
≠ spreagadh amhairc.
Leathanaigh
do Mhic Léinn
Tá siombail fhótachóipeála (féach thíos) in
úsáid chun a chur in iúl cad iad na leathanaigh
ba chóir a fhótachóipeáil agus a thabhairt do
na mic léinn
FóTAChóIP
vii

Clár
Buíochas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii
Faoin acmhainn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
Réamhrá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vi
Roinn 1
Príobháideachas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Príobháideachas sa teach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Deartháir Mór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Daoine Cáiliúla & Príobháideachas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Roinn 2
Príobháideachas mar cheart daonna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Daonáireamh in Éirinn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Cosanta Sonraí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Roinn 3
Cearta & Dualgais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Próiseáil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Sonrai Íogaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Aois Toilithe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Iarratais Rochtana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Cásanna Stáidéir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Roinn 4
Sonraí Déagóra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Lá i saol Annie Wun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Faireachas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Teilifís Dhigiteach Idirghníomhach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Siopadóireacht Neamh nó Ifreann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
An Líonra Sóisialta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
RFID Ag Cruthú Tonnta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Bithmhéadracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Roinn 1
2

3
Aidhmeanna
1 Chun teacht ar thusicint ar choincheap
an phríobháideachais.
2 Chun cás an ‘Dearthár Mhóir” a scrúdú.
3 Chun smaoineamh an phríobháideachais
agus daoine óga a iniúchadh i suíomh
neamhchoinbhinsiúnach.
4 Chun teacht ar thuiscint de chaighdéain
nó treoir maidir le príobháideachas agus
na meáin chumarsáide in Éirinn.
Coincheapa
≠ Cearta agus Dualgais.
≠ An Dlí.
Barúlacha &
Luachanna
≠ Tuiscint a fhorbairt ar cén fáth a bhfuil
príobháideachas tábhachtach agus cén
fáth ar chóir dúinn meas a bheith againn
air.
≠ Tuiscint ar chearta.
Eolas
≠ Conas príobháideachas a shainmhíniú.
≠ Na contúirtí a bhaineann le cur isteach ar
chearta an duine chun príobháideachais
nó le sárú na gceart sin.
≠ Conas a théann cailliúint
príobháideachais i bhfeidhm ar dhaoine
saibhre cáiliúla
≠ Is ceart daonna é an príobháideachas.
Scileanna
≠ Cumarsáid – plé, díospóireacht, obair
ghrúpa, rólghlacadh, éisteacht.
≠ Anailís – na meáin chumarsáide, cartúin,
íomhánna agus scéalta.
≠ Scríbhneoireacht Chruthaitheach.

Roinn 1.1 Múinteoirí
Príobháideachas
Scrúdaigh na gnéithe seo a leanas do phríobháideachas le do mic léinn.
Is ceart é an príobháideachas. Ba chóir do
dhaoine ligean duit. Le teacht na hoíche,
dúnann tú na cuirtíní sa bhaile. Tá sé
dorcha taobh amuigh agus lasann tú na
soilsí. Tá an cuirtíní dúnta agus ní féidir le
daoine taobh amuigh a fheiceáil na rudaí
atá tú a dhéanamh taobh istigh. Dá bharr
sin, ceapann tú go mbaineann an spás seo
le do theaghlach agus le do chairde. Is é do
spás príobháideach é.
Is mian linn cuid dár ndoiciméid phearsanta
a choimeád príobháideach freisin – bíonn
bosca nó comhad ann i bhformhór tithe
ina bhfuil doiciméid bhaill éagsúla
an teaghlaigh, mar shampla, teastais
bhreithe, torthaí scrúdaithe, gníomhas tí,
clárú cairr srl. Is dócha nach mian linn go
bhfeicfidh daoine eile agus gur mian linn
iad a choimeád sábháilte.
Tá rudaí eile againn agus tá luach
maoithneach ag baint leo. Uaireanta is
maith linn iad a thaispeáint sa bhaile, mar
shampla, grianghraif an teaghlaigh, cártaí
breithlae, an chéad fhiacla a bhí ag babaí,
nó folt gruaige, teastais céime i bhfrámaí.
Cuirimid iad ar taispeáint chun sinn féin
a shásamh agus chun iad a thaispeáint
dár teaghlach, dár ngaolta agus do
chuairteoirí.
Lig dom! An
ceart chun
PRíobháideachais
doiciméid
pHearsanta
giuirléidí
pearsanta
“Lig dom agus ná cuir isteach orm,
ach amháin más gá.” Sin an ceart chun
príobháideachais.
4

Roinn 1.2 Múinteoirí
Príobháideachas
sa bhaile
Déan fótachóipeanna den leathanach thall agus tabhair do na mic léinn iad. Bain úsáid
as na pictiúir san fhótachóip chun tús a chur le plé struchtúrtha faoin bpríobháideachas.
Aidhmeanna
≠ Labhair leis na mic léinn faoi cheist an
phríobháideachais agus sibh ag scrúdú
dhá phictiúr chontrártha. Úsáid meafar
tharraingt na gcuirtíní agus fiafraigh de na
mic léinn cén chaoi a mbeadh sé dá mbeadh
daoine ag féachaint orthu go buan agus
mura mbeidís in ann stop a chur leo?
Iarr ar na mic léinn an dá phictiúr chontrártha
den teach (lasmuigh/laistigh) a iniúchadh
san fhótachóip a tugadh dóibh.
Fiafraigh de na mic léinn conas a mhothóidís
dá mba é seo a dteach féin agus dá mbeadh
a fhios ag strainséir faoi gach rud a bhí ag
tarlú istigh ann? Dá mbeadh an strainséir
sin ...
Cuir seo in iúl do do mhic léinn: téann
gadaithe isteach i dtithe agus tógann
siad earraí nó briseann siad rudaí. Ach
san fhadtéarma tá seans ann gur mó an
dochar a dhéanfadh daoine dá gcuirfidís
isteach ar phríobháideachas daoine eile,
dá dtiocfaidís ar eolas faoina nósanna,
dá ndéanfaidís monatóireacht ar a gcuid
gluaiseachtaí agus dá n-éistfidís lena
gcomhráite.
≠ Ag éisteacht le glaoch gutháin idir Brian
agus a chailín.
≠ Ag déanamh liosta de na cláir theilifíse agus
de na físeáin ar fad ar fhéach an teaghlach
orthu.
≠ Ag féachaint trí albaim leictreonacha an
teaghlaigh agus á gcóipeáil.
≠ Ag cóipeáil pasfhocail agus ainmneacha
úsáideoirí chun teacht ar chuntas bainc an
teaghlaigh.
≠ Ag teacht ar rún Shorcha.
≠ In ann a rá cé mhéad airgead atá ina luí thart
in airgead tirim go hoscailte sa chistin.
Cad é an rud is mó a chuireann imní ar na
mic léinn faoin scéal seo?
Iarr ar na mic léinn an scéal seo a chur i
gcomparáid le briseadh isteach ar theach.
Conclúidí
C. Cad is brí le príobháideachas?
F. An ceart a bheith fágtha leat féin.
C. Cé na daoine ar chóir dóibh bheith
buartha faoina bpríobháideachas?
F. Gach duine.

Tá Maim ag uaslódáil grianghraif theaghlaigh ar
an idirlíon, agus ina dhiaidh sin, déanfaidh sí roinnt
baincéireachta ar líne.
Tá Sorcha (13) ag
rá rúin i gcogar
lena deirfiúr mhór
Lúsaí (17). Dúirt
duine éigin go raibh
Sorcha ag gadaíocht
i siopa ach sa
deireadh níor tharla
aon rud. Tá imní ar
Shorcha go fóill go
labhróidh an siopa
lena tuismitheoirí.
FóTAChóIP
Roinn 1.2 Mic léinn
Is cisteoir an chumainn pheile áitiúil é Daid.
Bhailigh an cumann airgead le déanaí. Tá Daid á
chomhaireamh.
Tá Brian, aois 16, ag caint ar an nguthán lena chailín
agus ag breathnú ar chluiche peile ar an teilifís ag an
am céanna.

Roinn1.3 Múinteoirí
BIG BROTHER
(Deartháir Mór)
Tá sé tábhachtach an téarma “Dearthár Mór” agus a bhunús a mhíniú le do scoláirí. B’fhéidir go
gcuideodh an learáid ar an leathanach thall. Is féidir é seo a fotochópáil, a úsáid mar thrédhearcán
nó mar shleamhnán powerpoint.
Ina úrscéal cáiliúil ‘1984’, léirigh George
Orwell domhan a bhí faoi smacht ag Big
Brother (Deartháir Mór). Foilsíodh é i 1949
tar éis dheireadh chogadh cathartha na
Spáinne agus an Dara Cogadh Domhanda.
Rinne Orwell iarracht fís sochaí a léiriú
nach mbeadh saoirse indibhidiúil ann do
“bhaill an pháirtí” agus go raibh faire bhuan
á déanamh ag an stát ar na saoránaigh trí
mheán teicneolaíochta sofaisticiúla.
Eascraíonn an téarma Big Brother
(Deartháir Mór) ón úrscéal seo.
Samhlaigh gurbh ionann Éire agus
Deartháir Mór. Bíonn faire bhuan á
déanamh ort agus is mian leis an rialtas
gach rud a fháil amach fút.
Scaipeann “Aireacht na Fírinne” (Roinn
Rialtais) bolscaireacht chun dul i
bhfeidhm ar an gcaoi ar mian leis an
Rialtas go smaoineofá. Tá póstaeir i
ngach áit agus tá an rabhadh orthu “TÁ
DEARTHÁIR MÓR AG FAIRE ORT”. Dá
scríobhfá d’fhíormhothúcháin i ndialann,
d’fhéadfadh an stát tú a chur chun báis...
Tá tú i do chónaí i dtír mar a bhfuil seans
ann go gcuirfidh na “póilíní smaointe”
“coir smaointe” i do leith. Agus tá sé
mídhleathach titim i ngrá...

FóTAChóIP
Roinn 1.3 Mic Léinn

Roinn 1.3 Múinteoirí
Aidhm
Chun mic léinn a chur ag smaoineamh ar
bhealaí go bhféadfadh Rialtas i sochaí nó
stát de shaghas eile srian a chur le saoirsí
an indibhidiúil ag cur san áireamh an ceart
chun príobháideachais.
Déan fótachóipeanna den leathanach
gníomhaíochta thall agus tabhair do na
mic léinn iad.
Gníomhaíocht
Eile
≠ Iarr ar na mic léinn a bhreacadh síos an
imní is mó a bheadh orthu dá mbeadh
“Deartháir Mór” i gcónaí ag faire orthu.
≠ Iarr ar na mic léinn machnamh a
dhéanamh aon bhuntáistí a bhainfeadh
le “Dearthair Mór”.
Bris an rang i ngrúpaí agus lig dóibh a
dtuairimí a nochtadh agus a mhalartú
eatarthu féin.
Gníomhaíocht
Eile /Obair
Bhaile
≠ Iarr ar na mic léinn póstaer a dhearadh
nó dán a chumadh a léiríonn “Deartháir
Mór”. Is féidir an póstaer a bheith ina
dhearadh, sceitse, pictiúr, siombail,
grianghraf, pictiúr irise nó cartún...
≠ Aimsigh giotaí ón úrscéal “1984” (ar
fáil go forleathan ar an idirlíon) agus
roghnaigh roinnt caibidlí do na mic léinn
le léamh. Fiafraigh de na mic léinn an
bhfuil aon cheann de na rudaí a luann
Orwell ina scéal le feiceáil inár sochaí
féin? Cén ról nó cén fheidhm atá ag an
teicneolaíocht i “1984”?

Gníomhaíocht 1 Mic Léinn
Samhlaigh dá mbeadh ort bheith i do chónaí
faoi na coinníollacha thíos. Ar scála 1-10
tabhair rátáil do gach cás thíos ar cé chomh
géar agus atá sé, m.sh., ní dóigh leat go bhfuil
Deartháir Mór: Cásanna Éagsúla Ráta (1-10)
Bíonn héileacaptar ag dul timpeall do chomharsanachta agus bíonn
na daoine ar bord ag féachaint trí fhuinneoga daoine agus isteach ina
ngairdíní.
Tá cosc ort dialann a scríobh.
Tá ceamara i ngach seomra i do theach a thaifeadann gach gluaiseacht a
dhéanann do theaghlach an t-am ar fad.
Tá seacláid ar ciondáil. Is féidir leat 15 ghram (is ionann sin agus leath
barra) a cheannach in aghaidh na míosa nuair a úsáideann tú do chárta
aitheantais oifigiúil.
Má deir tú aon rud diúltach faoin rialtas is féidir leis na “póilíní smaointe”
tú a ghabháil agus tú a dhaoradh gan triail.
Tá teilifís scáileán-righin i do sheomra suite a chraolann bolscaireacht
rialtais 24 X 7. Is féidir leat an fhuaim a ísliú beagáinín ach níl tú in ann an
teilifís a mhúchadh nó an bealach teilifíse a athrú riamh.
Déanann tú coir nuair a thiteann tú i ngrá.
Tugtar dearbháin éadaí duit agus is fiú 3,000 in aghaidh na bliana iad.
Cosnaíonn péire pitseámaí 600 dearbhán.
Coinníonn an Rialtas smacht ar an “réaltacht”. Bíonn an stair á athscríobh i
gcónaí. Má deir an rialtas “níor tharla sin riamh”, déanann daoine athruithe
ar an stair scríofa. Go minic síleann tú go bhfuil d’intinn ag imirt cleasa ort.
FóTAChóIP
sé róghéar go bhfuil seacláid ar ciondáil agus
ní thugann tú ach rátáil de 3 air sin. Bhí na
cásanna uile seo thíos san úrscéal “1984”.
10

11
Roinn 1.4 Múinteoirí
Daoine Cáiliúla agus
Príobháideachas
Aidhm
Mic léinn a spreagadh chun smaoineamh
faoin bpríobháideachas trí chás a roghnú
a bhaineann le cultúr an lae inniu ach a
dhíríonn ar chearta príobháideachais
daoine cáiliúla.
Daoine
Cáiliúla agus
Príobháideachas
Is minic a dhíríonn na meáin a n-aird ar
dhaoine cáiliúla, ar rítheaghlaigh, agus ar
dhaoine poiblí tábhachtacha eile. Cuireann
na paparazzi isteach go mór ar dhaoine
cáiliúla áirithe. Ach nuair a chuireann na
paparazzi isteach ar theaghlaigh na ndaoine
seo bíonn ar na daoine seo gníomhú chun
a bpríobháideachas a chosaint.
Grace Kelly
Nóta: Déan fótachóipeanna den chás-staidéir ar an leathanach thall agus tabhair iad do na mic
léinn. Mínigh do na mic léinn gur cás suntasach é cás an Bhanphríonsa Caroline. Ní bhaineann
suntasacht an cháis leis an mbanphrionsa, ach go ndeachaigh an cás an bealach ar fad go dtí
Cúirt na hEorpa um Chearta an Duine agus gur éirigh leis. B’fhéidir go mbeadh suim ag mic
léinn i gcás eile atá ag dul ar aghaidh sa Ríocht Aontaithe faoi láthair: ghlac áisíneacht nuachta
grianghraif de JK Rowling, dá fear céile agus dá mac óg agus iad amuigh ag siúl. Chaill JK
Rowling a cás Ardchúirte i gcoinne na háisíneachta ach tá sí chun achomharc a dhéanamh.

Roinn 1.4 Mic Léinn
Léigh an cás-staidéar seo a leanas
Cás an
Bhanphrionsa
Caroline
Is í Banphrionsa Hanover agus Banphrionsa
Oidhreachta Mhonaco í Banphrionsa Caroline,
agus is í an iníon is sine í den réalta scannáin
Meiriceánach, Grace Kelly.
Ansin dhírigh Banphrionsa Caroline a
haird ar a ceart chun príobháideachais
phearsanta agus thóg sí a cás go dtí
Cúirt na hEorpa um Chearta an Duine i
Strasbourg. Rialaigh an Chúirt gur cuireadh
isteach ar cheart an Bhanphrionsa chun
príobháideachais toisc go ndeir Alt 8 de
Choinbhinsiún na hEorpa um Chearta an
Duine (1950):
Tá an ceart chun measa
ag gach duine ar a shaol
príobháideach, ar shaol a
theaghlaigh, ar a theach agus
ar a chomhfhreagras.
Tá an ceart chun...
12. príobháideachais ag gach
duine.
PhOTOCOPy
Phós Grace Kelly ar Phrionsa Rainier III de
Mhonaco i 1956, d’éirigh sí as an aisteoireacht
agus chuaigh sí chun cónaí i Monaco. Bhí
Banphrionsa Grace i gcónaí i súil an phobail go
dtí gur maraíodh í go tragóideach i dtimpiste
bóthair i 1982. Faoin am sin, bhí meáin
chumarsáide na hEorpa ag díriú a n-airde ar
a páistí: Banphrionsa Caroline, Banphrionsa
Stephanie agus Prionsa Albert.
Go mall sna 1990dí thóg Banphrionsa Caroline
roinnt irisí Gearmánacha chun na cúirte mar
gur fhoilsigh siad grianghraif di lena fear céile
agus lena páistí, agus iad ag siopadóireacht, ag
imirt spóirt agus ag teacht amach as bialann.
Dhiúltaigh na cúirteanna Gearmánacha cosc
a chur ar na foilseacháin seo ag glacadh
grianghraf di ach d’aontaigh siad gan pictiúir
faoi leith dá páistí a chur i gcló.
Dlí na hÉireann:
Níl ceart cruinn chun príobháideachais
ann i mBunreacht na hÉireann ach sheas
cúirteanna na hÉireann le ceart bunreachtúil
an duine chun príobháideachais i roinnt
cásanna iomadúla.
Tá an ceart chun
príobháideachais leagtha
amach go soiléir in An Dearbhú
Uilechoiteann Chearta an
Duine (DUCD) 1948.
12

13
FóTAChóIP
Gníomhaíocht 1 Mic léinn
Seachain NA Papparazi
Léigh an cás thíos agus críochnaigh an ghníomhaíocht ar an leathanach thall.
Samhlaigh gur mac nó iníon de lánúin cáiliúla
tú. Bíonn grianghrafadóirí i gcónaí ag iarraidh
grianghraif a ghlacadh díotsa agus de do
theaghlach in áiteanna poiblí. Bíonn pictiúir
díot i nuachtáin agus tú ag freastal ar scannán
nua le do thuismitheoirí, ag siúl ar scoil le do
chairde, ag imirt peile agus ag dul amach san
oíche ar dháta chun na pictiúrlainne. Uaireanta,
tá saol mealltach corraitheach agat ach imíonn
an úrnuacht go tapa. Anois mothaíonn tú go
láidir nár chóir go mbeadh na paparazzi do
do leanúint agus tú i mbun do ghnáthshaoil
laethúil. Ní thuigeann tú cén fáth ar chóir do do
thuismitheoirí agus dá bhfoireann dlí an oiread
sin ama agus airgid a chaitheamh ag iarraidh
ar na cúirteanna cosc a chur ar na paparazzi a
ghlacann grianghraif díot. Cé go dtuigeann tú
gur maith le daoine áirithe irisí lán de dhaoine
cáiliúla agus dá dteaghlaigh a cheannach, is
mian leat go smaoineoidís ar conas a théann
seo i bhfeidhm ortsa. Tuigeann tú chomh maith
go dtarraingíonn páistí roinnt daoine cáiliúla
airde na meán orthu féin.
Le bliain anuas bhí na pictiúir thíos díot agus
de do theaghlach i nuachtáin agus in irisí...
The Oscars Cleachtas Péile Dumpáilte Labhraíonn Mac
Réalta le Saineolaithe
Aicne.

Gníomhaíocht 1 Mic léinn
Cum achainí dheisbhéalach ghreannmhar ag
iarraidh ar na meáin fanacht amach uait. Tá
tú ag súil go mbeidh d’achainí i gcló i gcuid
de na nuachtáin is fearr. Tá súil agat go
bhfanfaidh na hirisí faisin agus eile amach
uait. Tá tú toilteanach glacadh leis gur féidir
leo grianghraif a ghlacadh díot agus tú ag
freastal ar ócáidí poiblí. I d’achainí, d’fhéadfá
FóTAChóIP
cur i gcuimhne do na meáin go bhfuil tú i do
pháiste go fóill ó thaobh dlí de agus gur mian
leat deis a fháil fás aníos, ag déanamh botúin
faisin ar an mbealach, ag déanamh cairdis
agus ag déanamh do rogha ruda gan a bheith
faoi dhianscrúdú agus thuairimíocht na meán.
Is féidir d’achainí a scríobh thíos i bhfoirm
amhráin, dáin nó litreach.
Smaoineamh i gComhair Aicsin
Eagraigh comórtas agus bunaigh é ar an gcás thuas, áit ar scríobh tú achainí i bhfoirm amhráin,
dáin nó litreach chuig na meáin ag iarraidh orthu fanacht amach uait. Spreag na daoine i do rang
achainíocha a chumadh agus iad a chur i láthair os comhair painéal moltóirí. Socraigh catagóirí
duaiseanna d’iarrachtaí éagsúla, chomh maith le duais don “iarracht is fearr”.
14

1
Gníomhaíocht
Bhreise
Múinteoirí
Tóg isteach réimse beag d’irisí a bhfuil daoine
cáiliúla, cúlchaint agus faisean iontu. Roinn an
rang i ngrúpaí, scrúdaigh na hirisí agus faigh
na daoine cáiliúla seo agus a dteaghlaigh:
amhránaithe, mainicíní, aisteoirí, imreoirí
peile.
Pléigh na rudaí seo a leanas agus breac síos do
chonclúidí le hinsint don rang ar fad:
≠ Uaireanta i gcás daoine cáiliúla ní bhíonn
aghaidh a bpáistí soiléir i ngrianghraf d’aon
ghnó agus uaireanta i bhfoilseacháin eile
bíonn a n-aghaidh soiléir. Meas tú, cén fáth
é seo?
≠ Ar glacadh na grianghraif uile de na daoine
cáiliúla seo agus dá dteaghlaigh toisc
gur tháinig siad go hoifigiúil chuig ócáid
phoiblí?
≠ Cad faoi thuismitheoirí a shíníonn margadh
eisiach ag ligean d’iris iad féin agus a bpáistí
a thaispeáint ina dtithe féin.
≠ An léiríonn aon cheann de na hirisí go bhfuil
sé níos íogaire ná na cinn eile nó an bhfuil
siad uile beagnach mar an gcéanna ina
modhanna?
≠ I gcás pearsantachtaí poiblí móra, ar nós
polaiteoirí, is maith leo grianghraif oifigiúla
nó portráidí oifigiúla a úsáid. Cén fáth a
shileann tú nach bhfuil na meáin i bhfách
leis na pictiúir seo?

Roinn 1. Múinteoirí
Ábhar breise gur féidir leas a bhaint as nó a phlé sa rang.
Caighdeáin
Príobháideachais
i roinn na meán cumarsáide
in Éirinn.
I go leor de thíortha na hEorpa, tháinig tionscal
na nuachtán agus na hiriseoirí le chéile le daoine
eile agus d’aontaigh siad ar Chóid Iompair.
Cuireann na cóid seo caighdeáin ar bun maidir
le réimse iompair, ina measc, grianghraif de
phaistí. Ní chloítear leis na caighdeáin seo i
gcónaí ach is treoirlínte iad.
Chuir The Press Council of Ireland Cód Iompair
le chéile (féach ar na sleachta sa cholún thall).
Sa Chód Iompair baineann Prionsabal 5 le
príobháideachas agus baineann Prionsabal 9
le paistí.
Smaoineamh i
gcomhair Aicsin
≠ Aimsigh an “Cód Iompair” ar shuíomh
idirlíne The Press Council of Ireland (féach ar
www.presscouncil.ie). Scrúdaigh an t-eolas
atá ann maidir le páistí. Téigh i dteagmháil
leis The Press Council of Ireland agus
fiafraigh an bhfuair an tOmbudsman aon
ghearáin maidir le príobháideachas agus le
páistí, agus má fuair, cad iad na cinntí a rinne
an tOmbudsman. Bunaigh tuairisc scríofa ar
an eolas a fhaigheann tú.
≠ Aimsigh agus scrúdaigh Cás-Staidéar 6
“News of the World: Teorainneacha ar
Dhíolúine na Meán” i dTuarascáil Bhliantúil
2006 ó Oifig an Choimisinéara Cosanta Sonraí
(ar fáil ar www.cosantasonrai.ie). Baineann
an cás seo le gearán ó Éireannach cáiliúil
maidir le grianghraif a foilsíodh gan chead.
Sleachta
Prionsabal 5.5
Níl sé inghlactha grianghraif de dhaoine
aonair a ghlacadh gan chead in áiteanna
príobháideacha, ach amháin más ar mhaithe le
leas an phobail é.
Prionsabal 9 – Páistí
9.1 Féachfaidh nuachtáin agus tréimhseacháin
chuige go mbeidh siad an-chúramach agus iad
ag lorg eolais ar pháiste faoi 16 bliana d’aois nó
á chur i láthair
9.2 Ba chóir go dtabharfadh iriseoirí agus
eagarthóirí aird ar shoghontacht na bpáistí agus
go gcoimeádfaidís i gcuimhne i gcónaí aois an
pháiste, cé acu a fuarthas nó nach bhfuarthas
cead tuistí nó duine fásta eile don teagmháil
seo, íogaireacht an ábhair, agus cad iad na
cúinsí, dá mbeidís ann, ina mbeadh suim ag
an bpobal sa scéal. Ba chóir go mbeadh daoine
óga in ann a gcuid scolaíochta a chríochnú gan
cur isteach orthu gan chúis. Níor chóir do cháil,
do dhroch-chlú nó do stádas na dtuistí a úsáid
mar an t-aon chosaint chun sonraí ar shaol
príobháideach an pháiste a chur i gcló.
Gníomhaíocht
Bhreise
≠ Léirigh dráma i seomra cúirte ag
díriú ar lánúin cáiliúla a thug cás dlí
ar na nuachtáin mar gur fhoilsigh
siad grianghraif díobh ar shaoire lena
bpáistí.
16