26.06.2023 Views

Pages de Lochi_Mondu-extrait

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Alain Di Meglio<br />

<strong>Lochi</strong><br />

<strong>Mondu</strong><br />

En chaque lieu, la Corse<br />

UNIVERSITÀ DI CORSICA


Alain Di Meglio<br />

<strong>Lochi</strong> mondu<br />

En chaque lieu, la Corse<br />

Chroniques bilingues<br />

<strong>de</strong> Radio Corsica Frequenza Mora<br />

Albiana – Université <strong>de</strong> Corse


Sommaire<br />

À u littori ...................................................................................... 9<br />

Au lecteur .................................................................................... 10<br />

L’Araguina – A tinta <strong>de</strong>cana di a Corsica ............................ 13<br />

La doyenne corse ........................................................................ 14<br />

Tighjime – Un locu da sparta ................................................ 16<br />

Un lieu <strong>de</strong> partage ...................................................................... 17<br />

Ania di Fium’Orbu – A sapara di Circinellu ................ 19<br />

La grotte <strong>de</strong> Circinellu .............................................................. 20<br />

L’Acqua Nera in Prunete – O lu trenu di a Corsica .. 22<br />

Serpent <strong>de</strong> fer .............................................................................. 23<br />

Roccapina è Cagna –<br />

L’Omu è u Lioni, fiddoli di u tempu scalpiddinu ................ 25<br />

L’Homme et le Lion, ou la dérive <strong>de</strong>s îles ............................. 26<br />

Ghjirulatu – A presa di Dragut ........................................... 28<br />

La capture <strong>de</strong> Dragut ................................................................. 29<br />

Sermanu – U riacquistu di u cantu ..................................... 31<br />

À la recherche du chant perdu ................................................ 32<br />

Auddè – Prutistanti in Corsica ? .......................................... 34<br />

Aullène protestataire puis protestant ..................................... 35<br />

Capicorsu – Mulini in u ventu di a storia ......................... 37<br />

Moulins dans le vent <strong>de</strong> l’histoire ........................................... 38<br />

Chera – L’orriu mondu .......................................................... 40<br />

L’Orriu <strong>de</strong>s Culioli .................................................................... 41<br />

U cunventu d’Alisgiani –<br />

C’era una volta un rè, una rivuluzioni è una regina ............ 43<br />

Il était une fois la révolution, un roi et une reine ................. 44<br />

A piazzetta di San Roccu –<br />

A lingua di i Bunifazinchi ......................................................... 46<br />

La langue <strong>de</strong>s Bonifaciens ........................................................ 47


A Scola nurmali in Aiacciu – Maestri di a Corsica .. 49<br />

Maîtres <strong>de</strong> la Corse .................................................................... 50<br />

A spusata è Sa Crabarissa –<br />

Isuli picci è legendi sureddi ....................................................... 52<br />

Îles jumelles et légen<strong>de</strong>s sœurs ................................................. 53<br />

Oradour-sur-Glane – Un dolu ancu à fassi .................. 55<br />

Un <strong>de</strong>uil à accomplir ................................................................. 56<br />

Marignana – Locu di l’indiatura ....................................... 58<br />

Une certaine idée <strong>de</strong> la langue corse ....................................... 59<br />

U Palazzu naziunale – Guvernu è studii corsi .............. 61<br />

Une vocation à gouverner ......................................................... 62<br />

Carghjese – Una minurità storica in Corsica ................... 64<br />

Une minorité historique en Corse .......................................... 65<br />

Capraia è Maddalena –<br />

Isuli chì pudiani essa stati corsi .................................................. 67<br />

Ces îles qui nous manquent ..................................................... 68<br />

Bustanicu – L’ira di un populu .......................................... 70<br />

Les ingrédients <strong>de</strong> la colère ...................................................... 71<br />

San Gavinu di Carbini – Nicoli, pedagogu risistanti .. 73<br />

L’autre face du résistant Nicoli ............................................... 74<br />

U vechju liceu di Bastia – I gesuiti in Corsica ............ 76<br />

L’éducation jésuite en Corse .................................................... 77<br />

Galeria – L’abbracciu fiascatu ............................................... 79<br />

Contrées et contrastes ............................................................... 80<br />

Golu è Liamone – Fiumi o vechji luni ? .......................... 82<br />

Fleuves et serpents <strong>de</strong> mer ........................................................ 83<br />

San Michele di Muratu – Giuellu rumanicu ............ 85<br />

Joyaux <strong>de</strong> l’art roman ................................................................ 86<br />

La cave Depeille – I vin<strong>de</strong>mii di a storia ..................... 88<br />

In « vinaccia » veritas .............................................................. 89<br />

Furiani – Bastia Nizza : avissimu puri persu ..................... 91<br />

Bastia-Nice, un billet pour l’enfer ........................................... 92


Fuzzà – Culomba, una maghjina sbiadita ........................ 95<br />

Colomba, figure surannée ........................................................ 96<br />

Trà u Borgu è Lucciana –<br />

U locu di nascita di a lingua corsa ............................................ 98<br />

La langue corse est née sur une frontière ............................... 99<br />

Corscia – Una storia strangulata ....................................... 101<br />

Une mémoire garrottée ........................................................... 102<br />

I Lavezzi – Mediterraneo Nox ....................................... 104<br />

Ô combien <strong>de</strong> marins, combien <strong>de</strong> touristes …................... 105<br />

Sarpentaghja – Deus israel conjungat vos ................... 107<br />

L’on<strong>de</strong> fatale .............................................................................. 108<br />

U Comptoir – L’ultima lenza sacra ................................ 110<br />

Dark si<strong>de</strong> of Corsica ................................................................ 111<br />

A croce di Santa Lucia –<br />

Un sguardu nantu à Bastia da d’Alzetu… à Thiers ............. 113<br />

Un point <strong>de</strong> vue sur Bastia ..................................................... 114<br />

U ponti d’Abrà – Tamanta storia pà cinqui minuti .... 116<br />

Toute une histoire pour cinq minutes ................................. 117<br />

Santa Ghjulia – Frebba di staghjoni ............................... 120<br />

Fièvres et saisons ....................................................................... 121<br />

Santu Petru di Tenda –<br />

I Lucciardi o a ricchezza di i lingui ........................................ 124<br />

Une conscience du trésor linguistique ................................. 125<br />

Calvi – U Cristu negru........................................................... 127<br />

Semper fi<strong>de</strong>lis ? ......................................................................... 128<br />

A Viula in Azilonu – Fiat lux in paesi .......................... 130<br />

Une rivière pour du courant .................................................. 131<br />

Ortiporiu – Falcina bianca ................................................ 133<br />

La neige en <strong>de</strong>uil ....................................................................... 134<br />

Sources bibliographiques ....................................................... 139


À u littori<br />

À u littori<br />

À piddà l’iniziativa di fammi fà issu pocu è tantu di scritti<br />

in corsu è in francesu fù a radiu publica lucali Radio Corsica<br />

Frequenza Mora (RCFM) in 2008. Si trattava tandu di parlà<br />

di un locu in circa trè minuti cù un accostu di sicuru culturali<br />

ma monda libaru.<br />

Sti cronachi funi publicati in a cullana Albiana/CCU in<br />

2011 è ricivini u premiu Don Joseph Morellini di u cunsigliu<br />

generali 2B l’annu dopu. Fattu si stà chì a scelta era stata di<br />

publicalli solu in corsu. In issu 2021, u laburatoriu UMR LISA<br />

di l’università di Corsica dicisi di publicà a virsioni bislingua, in<br />

cunfurmità cù ciò chì era statu datu à a radiu tandu.<br />

Poc’affari sò stati ripresi in i testi. Quì è culà, un puntu<br />

d’attualizazioni si hè arricatu di modu à ùn lascià micca u<br />

littori sgumintatu.<br />

A struttura è a lungura di issi picculi scritti sò in fatti<br />

custretti da l’esigenzi radiufonichi. Si scrivini cussì in u cuncettu<br />

ginarali di a cronaca è u versu fattu par essa dittu, li dà forsa<br />

un aspettu liatu à un’oralità furmalizata. Ghjacumu Fusina di i<br />

tempi di l’anni ottanta avia prupostu u tarmini di Prose elzevire<br />

in rifarenza à sti prosi ghjurnalistichi taliani in a prima mità di<br />

u seculu vinti. U ridattu di a prosa curta ghjurnalistica infattava<br />

tandu u piacè di u bigliettu litterariu.<br />

Forsa chì, di modu propiu mu<strong>de</strong>stu, aghju circatu à tuccà<br />

stu piacè di l’elzevire ma appiecatu à a storia di a Corsica.<br />

Senza essa sturianu, aghju accittatu a scumissa lascendu<br />

andà l’estru litterariu arrimbendumi à a reta di l’amichi,<br />

qualchì ducumentu chì ghjacia in i me scartafacciuli o puri<br />

l’investigazioni in ligna.<br />

For di quissi ammintati, custretti di ridattu ùn ci ni fù è<br />

si ni pò ringrazià à Robert Ku<strong>de</strong>lka, dirittori di a stazioni<br />

Frequenza Mora è à Isabelle Beziers, diritrici di i prugrammi,<br />

par a cunfienza accurdata tandu. Par altru restu, socu statu in<br />

mani à a squadra di l’inginieri di u sonu chì ani avutu a pacenza<br />

9


<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />

di scumbatta cù mecu è a me poca cunniscenza di l’ambiu di<br />

a presa di sonu. Sighini ringraziati iddi dinò è in particulari<br />

l’amicu Ghjuvan Petru Brunini.<br />

Hè cussì chì, à pocu à pocu, a cronaca presi l’abbriu fin’à<br />

truvà un versu di bigliettu mittendu locu è storia in perspettiva<br />

di un prisenti corsu sempri prublematicu.<br />

U tuttu ùn pratendi micca à a virità ma solu à sta parti di<br />

sughjettività è suprattuttu di passioni chì mi lega à a Corsica<br />

è à i Corsi.<br />

In fatta fini, hè solu una manera di sparta u locu. A scelta<br />

s’hè fatta à l’allera di u meu u viaghju in Corsica, appena<br />

principiatu malgradu tant’anni di ghjir’è vodda. Di sicuru, si<br />

pudiani fà cintunaii di scelti altri. Ùn manca da dì nantu à i<br />

lochi nustrali chì quì, ogni machjetta, ogni scoddu o qualsiasi<br />

casa o munimentu t’hà u so tantu da cuntà.<br />

Infini voddu ringrazià à Ceccè Lanfranchi d’avè invintatu<br />

in a so famosa puisia eponima, u tarmini di « lochi mondu » è<br />

chì m’hà parmissu d’aduprallu quì da filu cumunu trà tutti sti<br />

cronachi. Parolla chì spechja d’incanti u spiritu c’aghju vulsutu<br />

dà, trà u sguardu, u fascinu è u parè.<br />

Au lecteur<br />

C’est la radio locale RCFM qui, en 2008, fut à l’initiative<br />

<strong>de</strong> ces textes en corse et en français. Il s’est alors agi <strong>de</strong> parler<br />

d’un lieu <strong>de</strong> Corse en trois minutes environ, par un angle culturel,<br />

bien entendu, mais <strong>de</strong> façon très ouverte.<br />

Une fois enregistrées et diffusées, ces chroniques furent publiées<br />

en 2011 en coédition par Albiana et le CCU et reçurent,<br />

l’année d’après, le prix Don Joseph Morellini du conseil général<br />

<strong>de</strong> Haute-Corse. On choisit alors <strong>de</strong> ne les publier qu’en<br />

corse. En 2021, le laboratoire UMR LISA <strong>de</strong> l’università di<br />

Corsica décida <strong>de</strong> publier l’ensemble <strong>de</strong>s textes dans une ver-<br />

10


À u littori<br />

sion bilingue, tels qu’ils avaient été diffusés en radio. J’ai juste<br />

actualisé ici et là <strong>de</strong> façon à ne pas trop désemparer le lecteur.<br />

Le format <strong>de</strong> ces textes a été contraint par les exigences radiophoniques,<br />

tant pour le style que pour la longueur. Cette<br />

démarche engendre une littérature qui prend la forme d’une<br />

oralité écrite, en quelque sorte. Jacques Fusina, lors <strong>de</strong> la publication<br />

<strong>de</strong> ses Prose elzevire, avait déjà présenté ce format dont la<br />

littérature d’expression corse est frian<strong>de</strong>, sans doute du fait <strong>de</strong><br />

sa concision : un texte court qui en dit long, en somme, accompagné<br />

du plaisir à écrire dans ce cadre bien adapté au stalvatoghju<br />

ou au racontu. On croisait ainsi la verve <strong>de</strong> l’oral et la fulgurance<br />

du billet. Sans doute, avec mo<strong>de</strong>stie, ai-je aussi cherché<br />

à trouver ce plaisir <strong>de</strong> l’elzevire appliqué à raconter la Corse par<br />

l’histoire ou la sociologie <strong>de</strong> lieux choisis.<br />

Sans être historien, j’ai ainsi relevé le pari en laissant aller<br />

mon inspiration tout en ayant recours à <strong>de</strong>s amis, à <strong>de</strong>s connaissances,<br />

au-<strong>de</strong>là d’une somme <strong>de</strong> documents et <strong>de</strong> livres en ma<br />

possession, à l’université ou en ligne.<br />

Je veux ici remercier Robert Ku<strong>de</strong>lka, directeur à l’époque<br />

<strong>de</strong> la station Frequenza Mora, et Isabelle Béziers, directrice <strong>de</strong>s<br />

programmes, pour la confiance accordée. Pour le reste, je fus<br />

parfaitement encadré par l’équipe <strong>de</strong>s techniciens du son. Je<br />

tiens à saluer ici leur patience, avec une mention particulière à<br />

Jean-Pierre Brunini.<br />

C’est ainsi que, chronique après chronique, j’ai pu stabiliser<br />

un format qui tend vers un billet qui met le lieu dans sa<br />

perspective historique, tout en cherchant à donner du sens<br />

à un présent corse souvent problématique, sans se prendre<br />

pour autant trop au sérieux. Le texte ne prétend jamais à<br />

la vérité et assume cette part <strong>de</strong> subjectivité qui me lie à la<br />

Corse et aux Corses.<br />

C’est, au fond, une manière <strong>de</strong> partager le lieu. Les choix se<br />

sont faits au hasard <strong>de</strong> mes rencontres, après <strong>de</strong> belles années <strong>de</strong><br />

pérégrinations, le plus souvent professionnelles. Il est évi<strong>de</strong>nt<br />

qu’on pouvait faire <strong>de</strong>s dizaines d’autres choix, tout aussi perti-<br />

11


<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />

nents. Nos sites ont tous une mémoire qu’il suffit d’éveiller par<br />

l’histoire et le récit <strong>de</strong> ceux qui les habitent.<br />

Merci à mon ami Ceccè Lanfranchi qui m’a permis d’utiliser<br />

la très poétique notion <strong>de</strong> « locu mondu ». Je n’ai pas su<br />

trouver mieux pour exprimer l’esprit <strong>de</strong> ces textes qui oscillent<br />

entre le regard, la fascination et la pensée.


L’Araguina<br />

L’Araguina<br />

A tinta <strong>de</strong>cana di a Corsica<br />

À chì esci da Bonifaziu è faci u so pienu à a siconda<br />

stazioni, a pinsarà ch’iddu si trova ghjustu quì in l’Araguina ?<br />

Hè quì chì fù scuparta in 1972 a famosa <strong>de</strong>cana di a<br />

Corsica, a donna di Bonifaziu. U scheletru scavatu fù datatu<br />

à u carbonu 14 è ci dà un età di 6 570 anni dopu à Cristu, veni<br />

à dì u piriudu di u pre-neoloticu (circa 9000 anni fà).<br />

Sarà à casu ch’iddu si ritrovi u più vechju scheletru umanu<br />

corsu quì, à a punta suttana ?<br />

Dui spiegazioni pussibuli. Una liata à u carattaru<br />

geologicu di u locu : ci spiegani i scintifichi chì u calcariu<br />

avaria qualità di cunsirvazioni più alti cà in una Corsica<br />

granitica in ghjò o matticciosa à u nordu. Dui, semu à u<br />

locu chì prisenta a prussimità più stretta cù altri tarri : ùn ci<br />

scur<strong>de</strong>mu chì saltendu da un isulottu à l’altru da l’arcipelagu<br />

di i Lavezzi à quiddu di a Maddalena, ci hè pocu caminu par<br />

ghjunghja in Sar<strong>de</strong>gna. È si sà grazia à a prisenza di l’ossidiana<br />

chì i scambii asistiani dighjà à l’epica di l’Araguina.<br />

L’ipotesi di un gruppu umanu ghjuntu da a Sar<strong>de</strong>gna à<br />

stallassi quì hè avanzata da i dui archeologhi ad avè invintatu<br />

u situ, François De Lanfranchi è Michel-Clau<strong>de</strong> Weiss.<br />

I nosci dui sapienti hè da u 1962 ch’iddi ani intruduttu in<br />

Corsica novi mezi è metudi d’investigazioni è scavi. Hè cussì<br />

chì si ghjunghji à essa più precisi nantu à i culturi di l’omini<br />

di a noscia protostoria. U bughju di sti tempi si faci tandu<br />

menu scuru. Hè cussì dinò chì a cartugrafia di u neoliticu si<br />

spachja meddu cù a cunferma di l’impurtanza di u litturali o<br />

nodi di cumunicazioni interna com’è Livia in Alta Rocca o<br />

Bustanicu in u Boziu.<br />

I prugressi di a ricerca ci arrecani dinò una mansa<br />

d’infurmazioni nantu à l’urganizazioni suciali di u gruppu<br />

chì staghjia quì. Sapemu chì a donna di l’Araguina t’avia circa<br />

13


<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />

35 anni, chì era stroppia è dunqua chjappa in contu da a so<br />

cumunità chì li facia fà travaddi di mastucata.<br />

Sapemu torna chì pudariamu dì « a tinta donna di<br />

l’Araguina ». Chì hè stata sipolta cù un rituali chì l’hà tinta<br />

cù una materia giaddiccia è si sà chì l’usu di a tinta par intarrà<br />

ferma fin’à i tempi mu<strong>de</strong>rni.<br />

Fattu stranu : a grotta di l’Araguina hè stata accuppata<br />

sin’à u medievu. L’archeologhi si dumandavani parchì è<br />

François Canonici in so blog faci l’ipotesi di ghjenti corsa chì<br />

si saria tinuta à l’usciu di a cità par via di i statuti di Bonifaziu<br />

chì impidia di stacci à chì ùn era ghjinuvesi.<br />

Oghji in Bonifaziu i Corsi sò casani è furisteri ni sbarca<br />

più di trenta mila duranti l’istati. Ma a storia hè chjucuta…<br />

s’idda cuntinuighja cussì, d’austu uni pochi s’ani da firmà à<br />

l’intrata, in a grotta di l’Araguina.<br />

La doyenne corse<br />

L’automobiliste qui sort <strong>de</strong> Bonifacio et fait son plein à<br />

la secon<strong>de</strong> station-service sait-il qu’il est sur le site archéologique<br />

<strong>de</strong> l’Araguina ?<br />

C’est là que fut découverte en 1972 la doyenne <strong>de</strong> la<br />

Corse, la Dame <strong>de</strong> Bonifacio. Le squelette qui avait été daté<br />

au carbone 14 révéla le bel âge canonique <strong>de</strong> 6 570 ans après<br />

Jésus-Christ, rejetant du même coup notre aventure humaine<br />

au prénéolithique et autorisant le peuple corse à se prévaloir<br />

<strong>de</strong> neuf mille ans d’histoire.<br />

On peut rendre visite à notre ancêtre au musée <strong>de</strong> Levie<br />

qui lui prodigue les meilleurs soins pour sa conservation.<br />

Mais on peut aussi voir son clone en résine <strong>de</strong> synthèse dans<br />

le hall du bâtiment Simeoni, siège du laboratoire <strong>de</strong> recherche<br />

en sciences humaines à Corte.<br />

Le fait <strong>de</strong> trouver le plus ancien Homo sapiens <strong>de</strong> la Corse<br />

à l’extrême sud est-il le fait du hasard ?<br />

Pas vraiment. D’un point <strong>de</strong> vue géologique, le caractère<br />

conservateur <strong>de</strong> la roche calcaire <strong>de</strong> Bonifacio aurait<br />

joué et, d’un point <strong>de</strong> vue géographique, nous sommes à<br />

14


L’Araguina<br />

quelques lieues <strong>de</strong> la proche Sardaigne, notamment en passant<br />

par les îles intermédiaires <strong>de</strong>s archipels <strong>de</strong> Lavezzi et <strong>de</strong><br />

la Maddalena. La présence <strong>de</strong> l’obsidienne prouve par ailleurs<br />

les échanges entre les <strong>de</strong>ux îles.<br />

Nous <strong>de</strong>vons toute cette connaissance aux <strong>de</strong>ux inventeurs<br />

<strong>de</strong> l’abri-sous-roche <strong>de</strong> l’Araguina, Michel-Clau<strong>de</strong><br />

Weiss et François <strong>de</strong> Lanfranchi, qui avaient dès 1962 introduit<br />

en Corse <strong>de</strong> nouvelles métho<strong>de</strong>s d’investigation et <strong>de</strong><br />

fouilles. La cartographie du néolithique en Corse évoluera<br />

sensiblement en mettant en évi<strong>de</strong>nce l’importance du littoral<br />

et <strong>de</strong>s nœuds <strong>de</strong> communication à l’intérieur <strong>de</strong> la Corse,<br />

comme Levie en Alta Rocca ou Bustanicu dans le Boziu.<br />

On en apprend aussi sur l’organisation sociale <strong>de</strong>s groupes<br />

humains. On pourrait ainsi déjà parler <strong>de</strong> la Dame <strong>de</strong> l’Araguina<br />

en termes <strong>de</strong> « a tinta » puisque la sépulture laisse apparaître<br />

une teinte ocre jaune, signe d’un rite mortuaire bien<br />

précis qui se perpétuera dans l’histoire jusqu’à <strong>de</strong>meurer aujourd’hui<br />

dans la langue, au sens figuré.<br />

Autre fait notoire, les strates d’occupation <strong>de</strong> la grotte <strong>de</strong><br />

l’Araguina remontent jusqu’au Moyen Âge, et nos archéologues<br />

s’étonnent <strong>de</strong> la présence d’objets appartenant à <strong>de</strong>s<br />

couches aisées. François Canonici, spécialiste <strong>de</strong> Bonifacio,<br />

spécule sur le fait que les statuts <strong>de</strong> la ville au xiii e siècle n’autorisaient<br />

l’accès qu’aux seuls Génois. Des Corses auraient<br />

alors pu être bloqués à l’entrée <strong>de</strong> la cité afin d’y commercer.<br />

Heureusement les choses ont évolué, et les Corses sont<br />

aujourd’hui <strong>de</strong>s citoyens à part entière à Bonifacio. Mais<br />

l’histoire est têtue et, face à l’affluence touristique du mois<br />

d’août, il se pourrait que la grotte <strong>de</strong> l’Araguina reprenne<br />

du service.


<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />

Tighjime<br />

Un locu da sparta<br />

Tighjime hè a bucca supra à Bastia chì parmetti di francà<br />

da livanti à punenti. Dici a ghjenti di culà chì ghjunti quassù<br />

si vidini « i dui mari ». Cosa strana di l’omu arrughjunatu<br />

chì acconcia u locu à modu soiu : u Meditarraniu hè unu ma<br />

Tighjime u sparti in dui è s’inventa cussì u Tirreniu.<br />

Com’è à spessu cù i foci, ci truvemu quì à i cunfini di<br />

un rughjonu. Quiddu di i Bastiacci, Villesi o Cardinchi chì<br />

escini da i so lenzi si pò dì quand’iddi barcani par quì.<br />

Tighjime si teni à i cunfini alti. Alti piani di i pastori dinò<br />

chì mittiani in leia piaghja, cità è muntagna, par asempiu da<br />

Subigna à a Sarra di Pignu è ritruvassi à venda à u mercà di<br />

Bastia. Pastori chì ci pari di cunnosciali grazia, par asempiu,<br />

à Filidatu è Filimonda, parsunaghji di u scrittori di u lucali<br />

Sebastianu Dalzetu chì presi u nomi di u so paesi.<br />

Tighjime ammenta dinò issu Bastia di i sgiò rinfriscati da<br />

i più mischini chì cuddaiani à circà cù muli, asini o carri u<br />

ghjacciu in « e nivere », sti casaroni cù una speci di puzzu<br />

impiutu à nevi. Dapoi i tempi landani l’omini pudiani cussì<br />

ritena appena d’inguernu. E nivere ! <strong>Lochi</strong> tremendi.<br />

Ma attenti ! Tighjime si pò tena dinò una maghjina<br />

più brutta : quiddu d’essa statu duranti un beddu pezzu di<br />

u seculu 20 u ruminzulaghju di Bastia. U locu simbolicu<br />

di monda dibattiti ecologisti, da a quistioni di u ghjettu à<br />

l’opportunità o l’opportunismu di l’eoliani.<br />

Ciò chì ùn <strong>de</strong>vi micca essa lampatu in a rumenzula di a<br />

storia hè a passata di u quanranta trè.<br />

Duranti parechji mesi u locu era statu invasu da dui mila<br />

o più di taliani resi erranti è pellegrini da un essa più nè in u<br />

campu allimanu nè in quiddu di l’alliati. Cridiani di francà<br />

16


Tighjime<br />

Tighjime da scappà à punenti ma Nebbiu è Balagna si sò<br />

chjusi com’è una trappula.<br />

È a prova maiò vensi d’uttobri 43 quandu i goumiers<br />

maruccani, muntagnoli di l’atlas, franconi Tighjime in i<br />

so djellaba di lana roza chì li sirvia di cuverta, di tinuta di<br />

cumbattu è in casu mai di linzolu murtulaghju.<br />

A battaglia fù vinta è a Corsica liberata u quattru<br />

d’ottobri 1943. U sangu nantu à i djellaba firmarà impressu<br />

in a menti di i Corsi ?<br />

Eccu. Oghji i Bastiacci chì si volini rinfriscà ùn circani<br />

più e nivere ma francani da sciaccassi un ghjacciu in San<br />

Fiuren… ma Tighjime ferma un locu di spartera : spartera di i<br />

staghjoni, di u locu, di u mari è di a mimoria.<br />

Un lieu <strong>de</strong> partage<br />

Teghime, c’est ce col qui permet aux Bastiais d’aller d’est<br />

en ouest. Les gens disent qu’arrivé là-haut, on peut contempler<br />

« les <strong>de</strong>ux mers ». Bizarrerie <strong>de</strong> l’homme fidèle à ses<br />

lieux qui modèle son espace à sa manière : la Méditerranée<br />

est une seule mer, mais Teghime la divise en <strong>de</strong>ux et invente<br />

ainsi la Tyrrhénienne.<br />

Comme dans bien <strong>de</strong>s cas, le col constitue ici la limite d’un<br />

territoire. Celui <strong>de</strong>s Bastiacci, <strong>de</strong>s Villesi ou <strong>de</strong>s Cardinchi<br />

qui se dépaysent dès qu’ils le franchissent.<br />

Teghime est une limite haute. Hauts plateaux <strong>de</strong>s bergers<br />

qui mettaient et mettent toujours en synergie la plaine,<br />

la ville et la montagne. Par exemple, en allant <strong>de</strong> Subigna à<br />

la Serra di Pignu et en vendant leurs produits au marché <strong>de</strong><br />

Bastia. Bergers hauts en couleurs dans la lignée <strong>de</strong> Filidatu et<br />

Filimonda, héros bucoliques <strong>de</strong> l’écrivain Sébastien Dalzeto,<br />

familier <strong>de</strong> ces lieux comme l’indique son pseudonyme.<br />

Teghime, c’est aussi l’accès aux « nivere », ces superbes<br />

lieux <strong>de</strong> stockage <strong>de</strong> la neige qui, transformée en glace, était<br />

ramenée à la ville afin <strong>de</strong> rafraîchir les familles les plus aisées.<br />

Par l’aménagement <strong>de</strong> ces glacières en pierres et ardoises<br />

équipées d’un puits à neige, les hommes, <strong>de</strong>puis l’Antiquité,<br />

17


<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />

cherchent à retenir un peu l’hiver. E nivere ! Lieux <strong>de</strong>venus<br />

mythiques.<br />

Mais Teghime, c’est aussi une image moins idyllique :<br />

celle <strong>de</strong> la décharge publique <strong>de</strong> Bastia jusqu’à la fin du<br />

xx e siècle. Le lieu symbolique <strong>de</strong> bien <strong>de</strong>s débats sur l’écologie,<br />

<strong>de</strong> la question <strong>de</strong>s déchets à l’opportunité (ou l’opportunisme)<br />

<strong>de</strong>s éoliennes.<br />

En tout cas, s’il y a une chose qui ne doit pas terminer<br />

dans les poubelles <strong>de</strong> l’histoire, c’est l’épiso<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1943.<br />

Tout d’abord les lieux investis par plus <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux milliers<br />

d’Italiens errants pris dans l’étau d’une guerre finissante et<br />

d’une paix non encore aboutie. Triste ironie du sort pour ces<br />

pauvres soldats tentant une fuite par l’ouest. Ils furent bloqués<br />

après Teghime, traqués d’un côté par les Allemands, sans<br />

être <strong>de</strong> l’autre dans le camp <strong>de</strong>s Alliés.<br />

Mais le fait majeur <strong>de</strong> Teghime arrivera quelques mois<br />

après, en octobre 1943. Les goumiers marocains franchirent<br />

Teghime dans leurs djellabas <strong>de</strong> grosse laine brune qui leur<br />

servaient <strong>de</strong> couverture, <strong>de</strong> tenue <strong>de</strong> camouflage et éventuellement<br />

<strong>de</strong> linceul. Ils vainquirent au col, et la Corse fut libérée<br />

à Bastia le 4 octobre 1943. Pourrons-nous oublier le sang<br />

<strong>de</strong> la libération <strong>de</strong> la Corse sur les djellabas ?<br />

Aujourd’hui, Teghime est la promena<strong>de</strong> favorite <strong>de</strong>s<br />

Bastiais qui vont, en guise <strong>de</strong> glacière, « se manger une glace<br />

à Saint-Florent ». Pour autant, Teghime restera à jamais un<br />

lieu <strong>de</strong> partage : partage <strong>de</strong>s saisons, <strong>de</strong> la mer, <strong>de</strong>s terres, <strong>de</strong> la<br />

mémoire et, bien sûr, <strong>de</strong> la parole et <strong>de</strong> l’image par les on<strong>de</strong>s.


Ania di Fium’Orbu<br />

Ania di Fium’Orbu<br />

A sapara di Circinellu<br />

In cori di u Fium’orbu, appena più supra à Ania ci si trova<br />

un locu preistoricu chjamatu, u Castellu. Ci sò sapari, appossi<br />

è curridò di scogli chì ani assicuratu abitatu è prutezzioni à<br />

l’umani da i tempi landani fin’à à a storia più vicina.<br />

Issu locu d’incantu chì dà u portavista nantu à tutta a<br />

piaghja versu Ghisunaccia, L’Abbazia è Migliacciaru veni<br />

dinò chjamatu sapara di i Sarracini o grotta di Circinellu.<br />

Par ciò chì tocca à i Sarracini, quì dinò u listinu saria<br />

longu di i nomi di i lochi cù i Mori o sarracini. Sò pochi i<br />

rughjoni chì ùn sò stati tocchi da l’affaccà di i Mori cù tuttu<br />

u so legendariu.<br />

In quantu à Circinellu, u famosu preti patriottu guagnesi,<br />

hè quì ch’iddu vensi à tirà l’ultimu suspiru « ceppu in manu<br />

è croce in pettu », com’idda fù scritta da u povaru Francì<br />

Pinelli è cantatu da Antone Ciosi in tempi di Riacquistu. In<br />

fatti, ùn si sà troppu s’idd’era un fucili o un stilettu ch’iddu<br />

tinia in manu, ma pocu premi.<br />

Fattu si stà chì Dumenicu Leca, dittu Circinellu, hè<br />

duvintatu una figura maiò di a causa naziunali corsa ancu puri<br />

s’iddu ùn tinì micca i primi rolli com’è Pace Maria Falconetti<br />

o Marzo Acquaviva. Sò citati quissi da Farrandu Ettori chì<br />

rimarca torna chì solu Circinellu hè firmatu da mitu di a<br />

risistenza corsa contr’à i Francesi dopu à Ponte Novu.<br />

Ma comu hè chì da a so ghjesgia di Guagnu induva avia<br />

lampatu chì mai ùn ghjuraria fi<strong>de</strong>ltà à i Francesi hè andatu à<br />

finiscia in a Grotta d’Ania ?<br />

Si pensa chì hè supratuttu par via di a ripressioni trimenda<br />

nantu à i soi chì hà francatu i monti è capulatu in Fium’Orbu.<br />

Altra raghjò, u Fium'Orbu di l’anni 1770 ferma monda fi<strong>de</strong>li<br />

à Pasquale Paoli.<br />

Comu hè dinò chì u mitu s’hè tramandatu cussì bè ?<br />

Tradizioni à bucca di sicuru ma ùn ci scur<strong>de</strong>mu u famosu Vir<br />

19


<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />

Nemoris (l’omu di u boscu sacru), puema epicu di Giuseppe<br />

Ottaviano Nobili-Savelli.<br />

Nobili-Savelli fù unu di i primi studianti di l’università<br />

di Paoli è cumpagnu d’armi di Circinellu. Da fanni a loda,<br />

scrissi tandu in latinu issa magnifica opara. Dopu à tanti<br />

sfrutti è rimanighjati i<strong>de</strong>ologichi, l’opara ci hè stata ristituita<br />

sana sana in 2008 è tradutta da Francescu Micheli Durazzo.<br />

In 1771 i dui pastori fiumurbacci chì ani scupertu<br />

Circinellu mortu in a Sapara, l’avarani pinsatu u pesu di issa<br />

figura ?<br />

La grotte <strong>de</strong> Circinellu<br />

Juste au-<strong>de</strong>ssus d’Ania, sur la commune <strong>de</strong> Serra di<br />

Fium’Orbu, on peut trouver au prix d’une courte marche<br />

un emplacement préhistorique, u Castellu. Grottes, couloirs<br />

souterrains, autant <strong>de</strong> refuges, d’abris et <strong>de</strong> caches potentielles<br />

très sûres.<br />

L’endroit est d’autant plus sécurisé qu’il offre une magnifique<br />

vue périphérique et lointaine sur une bonne partie<br />

<strong>de</strong> la plaine.<br />

Les gui<strong>de</strong>s du Fium’Orbu nous disent que « ce dédale rocheux<br />

a servi d’habitat aux hommes <strong>de</strong> la préhistoire et d’ultime<br />

retraite au curé patriote <strong>de</strong> Guagnu, Dominique Leca,<br />

dit Circinellu, surnom donné à l’aumônier <strong>de</strong> Pascal Paoli. Il<br />

fut retrouvé mort dans la grotte, l’arme à la main et le crucifix<br />

sur la poitrine » – « ceppu in manu è croce in pettu », comme<br />

le dit si bien la chanson écrite par le regretté Francis Pinelli,<br />

poète et parolier, et popularisée par Antoine Ciosi dans les<br />

années 1970, les plus engagées.<br />

Grotte <strong>de</strong>s Sarrasins ou grotte <strong>de</strong> Circinellu, les noms<br />

alternent en fonction <strong>de</strong>s strates <strong>de</strong> l’histoire, et la référence<br />

aux Maures s’inscrit dans la longue liste <strong>de</strong>s toponymes té-<br />

20

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!