Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Alain Di Meglio<br />
<strong>Lochi</strong><br />
<strong>Mondu</strong><br />
En chaque lieu, la Corse<br />
UNIVERSITÀ DI CORSICA
Alain Di Meglio<br />
<strong>Lochi</strong> mondu<br />
En chaque lieu, la Corse<br />
Chroniques bilingues<br />
<strong>de</strong> Radio Corsica Frequenza Mora<br />
Albiana – Université <strong>de</strong> Corse
Sommaire<br />
À u littori ...................................................................................... 9<br />
Au lecteur .................................................................................... 10<br />
L’Araguina – A tinta <strong>de</strong>cana di a Corsica ............................ 13<br />
La doyenne corse ........................................................................ 14<br />
Tighjime – Un locu da sparta ................................................ 16<br />
Un lieu <strong>de</strong> partage ...................................................................... 17<br />
Ania di Fium’Orbu – A sapara di Circinellu ................ 19<br />
La grotte <strong>de</strong> Circinellu .............................................................. 20<br />
L’Acqua Nera in Prunete – O lu trenu di a Corsica .. 22<br />
Serpent <strong>de</strong> fer .............................................................................. 23<br />
Roccapina è Cagna –<br />
L’Omu è u Lioni, fiddoli di u tempu scalpiddinu ................ 25<br />
L’Homme et le Lion, ou la dérive <strong>de</strong>s îles ............................. 26<br />
Ghjirulatu – A presa di Dragut ........................................... 28<br />
La capture <strong>de</strong> Dragut ................................................................. 29<br />
Sermanu – U riacquistu di u cantu ..................................... 31<br />
À la recherche du chant perdu ................................................ 32<br />
Auddè – Prutistanti in Corsica ? .......................................... 34<br />
Aullène protestataire puis protestant ..................................... 35<br />
Capicorsu – Mulini in u ventu di a storia ......................... 37<br />
Moulins dans le vent <strong>de</strong> l’histoire ........................................... 38<br />
Chera – L’orriu mondu .......................................................... 40<br />
L’Orriu <strong>de</strong>s Culioli .................................................................... 41<br />
U cunventu d’Alisgiani –<br />
C’era una volta un rè, una rivuluzioni è una regina ............ 43<br />
Il était une fois la révolution, un roi et une reine ................. 44<br />
A piazzetta di San Roccu –<br />
A lingua di i Bunifazinchi ......................................................... 46<br />
La langue <strong>de</strong>s Bonifaciens ........................................................ 47
A Scola nurmali in Aiacciu – Maestri di a Corsica .. 49<br />
Maîtres <strong>de</strong> la Corse .................................................................... 50<br />
A spusata è Sa Crabarissa –<br />
Isuli picci è legendi sureddi ....................................................... 52<br />
Îles jumelles et légen<strong>de</strong>s sœurs ................................................. 53<br />
Oradour-sur-Glane – Un dolu ancu à fassi .................. 55<br />
Un <strong>de</strong>uil à accomplir ................................................................. 56<br />
Marignana – Locu di l’indiatura ....................................... 58<br />
Une certaine idée <strong>de</strong> la langue corse ....................................... 59<br />
U Palazzu naziunale – Guvernu è studii corsi .............. 61<br />
Une vocation à gouverner ......................................................... 62<br />
Carghjese – Una minurità storica in Corsica ................... 64<br />
Une minorité historique en Corse .......................................... 65<br />
Capraia è Maddalena –<br />
Isuli chì pudiani essa stati corsi .................................................. 67<br />
Ces îles qui nous manquent ..................................................... 68<br />
Bustanicu – L’ira di un populu .......................................... 70<br />
Les ingrédients <strong>de</strong> la colère ...................................................... 71<br />
San Gavinu di Carbini – Nicoli, pedagogu risistanti .. 73<br />
L’autre face du résistant Nicoli ............................................... 74<br />
U vechju liceu di Bastia – I gesuiti in Corsica ............ 76<br />
L’éducation jésuite en Corse .................................................... 77<br />
Galeria – L’abbracciu fiascatu ............................................... 79<br />
Contrées et contrastes ............................................................... 80<br />
Golu è Liamone – Fiumi o vechji luni ? .......................... 82<br />
Fleuves et serpents <strong>de</strong> mer ........................................................ 83<br />
San Michele di Muratu – Giuellu rumanicu ............ 85<br />
Joyaux <strong>de</strong> l’art roman ................................................................ 86<br />
La cave Depeille – I vin<strong>de</strong>mii di a storia ..................... 88<br />
In « vinaccia » veritas .............................................................. 89<br />
Furiani – Bastia Nizza : avissimu puri persu ..................... 91<br />
Bastia-Nice, un billet pour l’enfer ........................................... 92
Fuzzà – Culomba, una maghjina sbiadita ........................ 95<br />
Colomba, figure surannée ........................................................ 96<br />
Trà u Borgu è Lucciana –<br />
U locu di nascita di a lingua corsa ............................................ 98<br />
La langue corse est née sur une frontière ............................... 99<br />
Corscia – Una storia strangulata ....................................... 101<br />
Une mémoire garrottée ........................................................... 102<br />
I Lavezzi – Mediterraneo Nox ....................................... 104<br />
Ô combien <strong>de</strong> marins, combien <strong>de</strong> touristes …................... 105<br />
Sarpentaghja – Deus israel conjungat vos ................... 107<br />
L’on<strong>de</strong> fatale .............................................................................. 108<br />
U Comptoir – L’ultima lenza sacra ................................ 110<br />
Dark si<strong>de</strong> of Corsica ................................................................ 111<br />
A croce di Santa Lucia –<br />
Un sguardu nantu à Bastia da d’Alzetu… à Thiers ............. 113<br />
Un point <strong>de</strong> vue sur Bastia ..................................................... 114<br />
U ponti d’Abrà – Tamanta storia pà cinqui minuti .... 116<br />
Toute une histoire pour cinq minutes ................................. 117<br />
Santa Ghjulia – Frebba di staghjoni ............................... 120<br />
Fièvres et saisons ....................................................................... 121<br />
Santu Petru di Tenda –<br />
I Lucciardi o a ricchezza di i lingui ........................................ 124<br />
Une conscience du trésor linguistique ................................. 125<br />
Calvi – U Cristu negru........................................................... 127<br />
Semper fi<strong>de</strong>lis ? ......................................................................... 128<br />
A Viula in Azilonu – Fiat lux in paesi .......................... 130<br />
Une rivière pour du courant .................................................. 131<br />
Ortiporiu – Falcina bianca ................................................ 133<br />
La neige en <strong>de</strong>uil ....................................................................... 134<br />
Sources bibliographiques ....................................................... 139
À u littori<br />
À u littori<br />
À piddà l’iniziativa di fammi fà issu pocu è tantu di scritti<br />
in corsu è in francesu fù a radiu publica lucali Radio Corsica<br />
Frequenza Mora (RCFM) in 2008. Si trattava tandu di parlà<br />
di un locu in circa trè minuti cù un accostu di sicuru culturali<br />
ma monda libaru.<br />
Sti cronachi funi publicati in a cullana Albiana/CCU in<br />
2011 è ricivini u premiu Don Joseph Morellini di u cunsigliu<br />
generali 2B l’annu dopu. Fattu si stà chì a scelta era stata di<br />
publicalli solu in corsu. In issu 2021, u laburatoriu UMR LISA<br />
di l’università di Corsica dicisi di publicà a virsioni bislingua, in<br />
cunfurmità cù ciò chì era statu datu à a radiu tandu.<br />
Poc’affari sò stati ripresi in i testi. Quì è culà, un puntu<br />
d’attualizazioni si hè arricatu di modu à ùn lascià micca u<br />
littori sgumintatu.<br />
A struttura è a lungura di issi picculi scritti sò in fatti<br />
custretti da l’esigenzi radiufonichi. Si scrivini cussì in u cuncettu<br />
ginarali di a cronaca è u versu fattu par essa dittu, li dà forsa<br />
un aspettu liatu à un’oralità furmalizata. Ghjacumu Fusina di i<br />
tempi di l’anni ottanta avia prupostu u tarmini di Prose elzevire<br />
in rifarenza à sti prosi ghjurnalistichi taliani in a prima mità di<br />
u seculu vinti. U ridattu di a prosa curta ghjurnalistica infattava<br />
tandu u piacè di u bigliettu litterariu.<br />
Forsa chì, di modu propiu mu<strong>de</strong>stu, aghju circatu à tuccà<br />
stu piacè di l’elzevire ma appiecatu à a storia di a Corsica.<br />
Senza essa sturianu, aghju accittatu a scumissa lascendu<br />
andà l’estru litterariu arrimbendumi à a reta di l’amichi,<br />
qualchì ducumentu chì ghjacia in i me scartafacciuli o puri<br />
l’investigazioni in ligna.<br />
For di quissi ammintati, custretti di ridattu ùn ci ni fù è<br />
si ni pò ringrazià à Robert Ku<strong>de</strong>lka, dirittori di a stazioni<br />
Frequenza Mora è à Isabelle Beziers, diritrici di i prugrammi,<br />
par a cunfienza accurdata tandu. Par altru restu, socu statu in<br />
mani à a squadra di l’inginieri di u sonu chì ani avutu a pacenza<br />
9
<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />
di scumbatta cù mecu è a me poca cunniscenza di l’ambiu di<br />
a presa di sonu. Sighini ringraziati iddi dinò è in particulari<br />
l’amicu Ghjuvan Petru Brunini.<br />
Hè cussì chì, à pocu à pocu, a cronaca presi l’abbriu fin’à<br />
truvà un versu di bigliettu mittendu locu è storia in perspettiva<br />
di un prisenti corsu sempri prublematicu.<br />
U tuttu ùn pratendi micca à a virità ma solu à sta parti di<br />
sughjettività è suprattuttu di passioni chì mi lega à a Corsica<br />
è à i Corsi.<br />
In fatta fini, hè solu una manera di sparta u locu. A scelta<br />
s’hè fatta à l’allera di u meu u viaghju in Corsica, appena<br />
principiatu malgradu tant’anni di ghjir’è vodda. Di sicuru, si<br />
pudiani fà cintunaii di scelti altri. Ùn manca da dì nantu à i<br />
lochi nustrali chì quì, ogni machjetta, ogni scoddu o qualsiasi<br />
casa o munimentu t’hà u so tantu da cuntà.<br />
Infini voddu ringrazià à Ceccè Lanfranchi d’avè invintatu<br />
in a so famosa puisia eponima, u tarmini di « lochi mondu » è<br />
chì m’hà parmissu d’aduprallu quì da filu cumunu trà tutti sti<br />
cronachi. Parolla chì spechja d’incanti u spiritu c’aghju vulsutu<br />
dà, trà u sguardu, u fascinu è u parè.<br />
Au lecteur<br />
C’est la radio locale RCFM qui, en 2008, fut à l’initiative<br />
<strong>de</strong> ces textes en corse et en français. Il s’est alors agi <strong>de</strong> parler<br />
d’un lieu <strong>de</strong> Corse en trois minutes environ, par un angle culturel,<br />
bien entendu, mais <strong>de</strong> façon très ouverte.<br />
Une fois enregistrées et diffusées, ces chroniques furent publiées<br />
en 2011 en coédition par Albiana et le CCU et reçurent,<br />
l’année d’après, le prix Don Joseph Morellini du conseil général<br />
<strong>de</strong> Haute-Corse. On choisit alors <strong>de</strong> ne les publier qu’en<br />
corse. En 2021, le laboratoire UMR LISA <strong>de</strong> l’università di<br />
Corsica décida <strong>de</strong> publier l’ensemble <strong>de</strong>s textes dans une ver-<br />
10
À u littori<br />
sion bilingue, tels qu’ils avaient été diffusés en radio. J’ai juste<br />
actualisé ici et là <strong>de</strong> façon à ne pas trop désemparer le lecteur.<br />
Le format <strong>de</strong> ces textes a été contraint par les exigences radiophoniques,<br />
tant pour le style que pour la longueur. Cette<br />
démarche engendre une littérature qui prend la forme d’une<br />
oralité écrite, en quelque sorte. Jacques Fusina, lors <strong>de</strong> la publication<br />
<strong>de</strong> ses Prose elzevire, avait déjà présenté ce format dont la<br />
littérature d’expression corse est frian<strong>de</strong>, sans doute du fait <strong>de</strong><br />
sa concision : un texte court qui en dit long, en somme, accompagné<br />
du plaisir à écrire dans ce cadre bien adapté au stalvatoghju<br />
ou au racontu. On croisait ainsi la verve <strong>de</strong> l’oral et la fulgurance<br />
du billet. Sans doute, avec mo<strong>de</strong>stie, ai-je aussi cherché<br />
à trouver ce plaisir <strong>de</strong> l’elzevire appliqué à raconter la Corse par<br />
l’histoire ou la sociologie <strong>de</strong> lieux choisis.<br />
Sans être historien, j’ai ainsi relevé le pari en laissant aller<br />
mon inspiration tout en ayant recours à <strong>de</strong>s amis, à <strong>de</strong>s connaissances,<br />
au-<strong>de</strong>là d’une somme <strong>de</strong> documents et <strong>de</strong> livres en ma<br />
possession, à l’université ou en ligne.<br />
Je veux ici remercier Robert Ku<strong>de</strong>lka, directeur à l’époque<br />
<strong>de</strong> la station Frequenza Mora, et Isabelle Béziers, directrice <strong>de</strong>s<br />
programmes, pour la confiance accordée. Pour le reste, je fus<br />
parfaitement encadré par l’équipe <strong>de</strong>s techniciens du son. Je<br />
tiens à saluer ici leur patience, avec une mention particulière à<br />
Jean-Pierre Brunini.<br />
C’est ainsi que, chronique après chronique, j’ai pu stabiliser<br />
un format qui tend vers un billet qui met le lieu dans sa<br />
perspective historique, tout en cherchant à donner du sens<br />
à un présent corse souvent problématique, sans se prendre<br />
pour autant trop au sérieux. Le texte ne prétend jamais à<br />
la vérité et assume cette part <strong>de</strong> subjectivité qui me lie à la<br />
Corse et aux Corses.<br />
C’est, au fond, une manière <strong>de</strong> partager le lieu. Les choix se<br />
sont faits au hasard <strong>de</strong> mes rencontres, après <strong>de</strong> belles années <strong>de</strong><br />
pérégrinations, le plus souvent professionnelles. Il est évi<strong>de</strong>nt<br />
qu’on pouvait faire <strong>de</strong>s dizaines d’autres choix, tout aussi perti-<br />
11
<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />
nents. Nos sites ont tous une mémoire qu’il suffit d’éveiller par<br />
l’histoire et le récit <strong>de</strong> ceux qui les habitent.<br />
Merci à mon ami Ceccè Lanfranchi qui m’a permis d’utiliser<br />
la très poétique notion <strong>de</strong> « locu mondu ». Je n’ai pas su<br />
trouver mieux pour exprimer l’esprit <strong>de</strong> ces textes qui oscillent<br />
entre le regard, la fascination et la pensée.
L’Araguina<br />
L’Araguina<br />
A tinta <strong>de</strong>cana di a Corsica<br />
À chì esci da Bonifaziu è faci u so pienu à a siconda<br />
stazioni, a pinsarà ch’iddu si trova ghjustu quì in l’Araguina ?<br />
Hè quì chì fù scuparta in 1972 a famosa <strong>de</strong>cana di a<br />
Corsica, a donna di Bonifaziu. U scheletru scavatu fù datatu<br />
à u carbonu 14 è ci dà un età di 6 570 anni dopu à Cristu, veni<br />
à dì u piriudu di u pre-neoloticu (circa 9000 anni fà).<br />
Sarà à casu ch’iddu si ritrovi u più vechju scheletru umanu<br />
corsu quì, à a punta suttana ?<br />
Dui spiegazioni pussibuli. Una liata à u carattaru<br />
geologicu di u locu : ci spiegani i scintifichi chì u calcariu<br />
avaria qualità di cunsirvazioni più alti cà in una Corsica<br />
granitica in ghjò o matticciosa à u nordu. Dui, semu à u<br />
locu chì prisenta a prussimità più stretta cù altri tarri : ùn ci<br />
scur<strong>de</strong>mu chì saltendu da un isulottu à l’altru da l’arcipelagu<br />
di i Lavezzi à quiddu di a Maddalena, ci hè pocu caminu par<br />
ghjunghja in Sar<strong>de</strong>gna. È si sà grazia à a prisenza di l’ossidiana<br />
chì i scambii asistiani dighjà à l’epica di l’Araguina.<br />
L’ipotesi di un gruppu umanu ghjuntu da a Sar<strong>de</strong>gna à<br />
stallassi quì hè avanzata da i dui archeologhi ad avè invintatu<br />
u situ, François De Lanfranchi è Michel-Clau<strong>de</strong> Weiss.<br />
I nosci dui sapienti hè da u 1962 ch’iddi ani intruduttu in<br />
Corsica novi mezi è metudi d’investigazioni è scavi. Hè cussì<br />
chì si ghjunghji à essa più precisi nantu à i culturi di l’omini<br />
di a noscia protostoria. U bughju di sti tempi si faci tandu<br />
menu scuru. Hè cussì dinò chì a cartugrafia di u neoliticu si<br />
spachja meddu cù a cunferma di l’impurtanza di u litturali o<br />
nodi di cumunicazioni interna com’è Livia in Alta Rocca o<br />
Bustanicu in u Boziu.<br />
I prugressi di a ricerca ci arrecani dinò una mansa<br />
d’infurmazioni nantu à l’urganizazioni suciali di u gruppu<br />
chì staghjia quì. Sapemu chì a donna di l’Araguina t’avia circa<br />
13
<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />
35 anni, chì era stroppia è dunqua chjappa in contu da a so<br />
cumunità chì li facia fà travaddi di mastucata.<br />
Sapemu torna chì pudariamu dì « a tinta donna di<br />
l’Araguina ». Chì hè stata sipolta cù un rituali chì l’hà tinta<br />
cù una materia giaddiccia è si sà chì l’usu di a tinta par intarrà<br />
ferma fin’à i tempi mu<strong>de</strong>rni.<br />
Fattu stranu : a grotta di l’Araguina hè stata accuppata<br />
sin’à u medievu. L’archeologhi si dumandavani parchì è<br />
François Canonici in so blog faci l’ipotesi di ghjenti corsa chì<br />
si saria tinuta à l’usciu di a cità par via di i statuti di Bonifaziu<br />
chì impidia di stacci à chì ùn era ghjinuvesi.<br />
Oghji in Bonifaziu i Corsi sò casani è furisteri ni sbarca<br />
più di trenta mila duranti l’istati. Ma a storia hè chjucuta…<br />
s’idda cuntinuighja cussì, d’austu uni pochi s’ani da firmà à<br />
l’intrata, in a grotta di l’Araguina.<br />
La doyenne corse<br />
L’automobiliste qui sort <strong>de</strong> Bonifacio et fait son plein à<br />
la secon<strong>de</strong> station-service sait-il qu’il est sur le site archéologique<br />
<strong>de</strong> l’Araguina ?<br />
C’est là que fut découverte en 1972 la doyenne <strong>de</strong> la<br />
Corse, la Dame <strong>de</strong> Bonifacio. Le squelette qui avait été daté<br />
au carbone 14 révéla le bel âge canonique <strong>de</strong> 6 570 ans après<br />
Jésus-Christ, rejetant du même coup notre aventure humaine<br />
au prénéolithique et autorisant le peuple corse à se prévaloir<br />
<strong>de</strong> neuf mille ans d’histoire.<br />
On peut rendre visite à notre ancêtre au musée <strong>de</strong> Levie<br />
qui lui prodigue les meilleurs soins pour sa conservation.<br />
Mais on peut aussi voir son clone en résine <strong>de</strong> synthèse dans<br />
le hall du bâtiment Simeoni, siège du laboratoire <strong>de</strong> recherche<br />
en sciences humaines à Corte.<br />
Le fait <strong>de</strong> trouver le plus ancien Homo sapiens <strong>de</strong> la Corse<br />
à l’extrême sud est-il le fait du hasard ?<br />
Pas vraiment. D’un point <strong>de</strong> vue géologique, le caractère<br />
conservateur <strong>de</strong> la roche calcaire <strong>de</strong> Bonifacio aurait<br />
joué et, d’un point <strong>de</strong> vue géographique, nous sommes à<br />
14
L’Araguina<br />
quelques lieues <strong>de</strong> la proche Sardaigne, notamment en passant<br />
par les îles intermédiaires <strong>de</strong>s archipels <strong>de</strong> Lavezzi et <strong>de</strong><br />
la Maddalena. La présence <strong>de</strong> l’obsidienne prouve par ailleurs<br />
les échanges entre les <strong>de</strong>ux îles.<br />
Nous <strong>de</strong>vons toute cette connaissance aux <strong>de</strong>ux inventeurs<br />
<strong>de</strong> l’abri-sous-roche <strong>de</strong> l’Araguina, Michel-Clau<strong>de</strong><br />
Weiss et François <strong>de</strong> Lanfranchi, qui avaient dès 1962 introduit<br />
en Corse <strong>de</strong> nouvelles métho<strong>de</strong>s d’investigation et <strong>de</strong><br />
fouilles. La cartographie du néolithique en Corse évoluera<br />
sensiblement en mettant en évi<strong>de</strong>nce l’importance du littoral<br />
et <strong>de</strong>s nœuds <strong>de</strong> communication à l’intérieur <strong>de</strong> la Corse,<br />
comme Levie en Alta Rocca ou Bustanicu dans le Boziu.<br />
On en apprend aussi sur l’organisation sociale <strong>de</strong>s groupes<br />
humains. On pourrait ainsi déjà parler <strong>de</strong> la Dame <strong>de</strong> l’Araguina<br />
en termes <strong>de</strong> « a tinta » puisque la sépulture laisse apparaître<br />
une teinte ocre jaune, signe d’un rite mortuaire bien<br />
précis qui se perpétuera dans l’histoire jusqu’à <strong>de</strong>meurer aujourd’hui<br />
dans la langue, au sens figuré.<br />
Autre fait notoire, les strates d’occupation <strong>de</strong> la grotte <strong>de</strong><br />
l’Araguina remontent jusqu’au Moyen Âge, et nos archéologues<br />
s’étonnent <strong>de</strong> la présence d’objets appartenant à <strong>de</strong>s<br />
couches aisées. François Canonici, spécialiste <strong>de</strong> Bonifacio,<br />
spécule sur le fait que les statuts <strong>de</strong> la ville au xiii e siècle n’autorisaient<br />
l’accès qu’aux seuls Génois. Des Corses auraient<br />
alors pu être bloqués à l’entrée <strong>de</strong> la cité afin d’y commercer.<br />
Heureusement les choses ont évolué, et les Corses sont<br />
aujourd’hui <strong>de</strong>s citoyens à part entière à Bonifacio. Mais<br />
l’histoire est têtue et, face à l’affluence touristique du mois<br />
d’août, il se pourrait que la grotte <strong>de</strong> l’Araguina reprenne<br />
du service.
<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />
Tighjime<br />
Un locu da sparta<br />
Tighjime hè a bucca supra à Bastia chì parmetti di francà<br />
da livanti à punenti. Dici a ghjenti di culà chì ghjunti quassù<br />
si vidini « i dui mari ». Cosa strana di l’omu arrughjunatu<br />
chì acconcia u locu à modu soiu : u Meditarraniu hè unu ma<br />
Tighjime u sparti in dui è s’inventa cussì u Tirreniu.<br />
Com’è à spessu cù i foci, ci truvemu quì à i cunfini di<br />
un rughjonu. Quiddu di i Bastiacci, Villesi o Cardinchi chì<br />
escini da i so lenzi si pò dì quand’iddi barcani par quì.<br />
Tighjime si teni à i cunfini alti. Alti piani di i pastori dinò<br />
chì mittiani in leia piaghja, cità è muntagna, par asempiu da<br />
Subigna à a Sarra di Pignu è ritruvassi à venda à u mercà di<br />
Bastia. Pastori chì ci pari di cunnosciali grazia, par asempiu,<br />
à Filidatu è Filimonda, parsunaghji di u scrittori di u lucali<br />
Sebastianu Dalzetu chì presi u nomi di u so paesi.<br />
Tighjime ammenta dinò issu Bastia di i sgiò rinfriscati da<br />
i più mischini chì cuddaiani à circà cù muli, asini o carri u<br />
ghjacciu in « e nivere », sti casaroni cù una speci di puzzu<br />
impiutu à nevi. Dapoi i tempi landani l’omini pudiani cussì<br />
ritena appena d’inguernu. E nivere ! <strong>Lochi</strong> tremendi.<br />
Ma attenti ! Tighjime si pò tena dinò una maghjina<br />
più brutta : quiddu d’essa statu duranti un beddu pezzu di<br />
u seculu 20 u ruminzulaghju di Bastia. U locu simbolicu<br />
di monda dibattiti ecologisti, da a quistioni di u ghjettu à<br />
l’opportunità o l’opportunismu di l’eoliani.<br />
Ciò chì ùn <strong>de</strong>vi micca essa lampatu in a rumenzula di a<br />
storia hè a passata di u quanranta trè.<br />
Duranti parechji mesi u locu era statu invasu da dui mila<br />
o più di taliani resi erranti è pellegrini da un essa più nè in u<br />
campu allimanu nè in quiddu di l’alliati. Cridiani di francà<br />
16
Tighjime<br />
Tighjime da scappà à punenti ma Nebbiu è Balagna si sò<br />
chjusi com’è una trappula.<br />
È a prova maiò vensi d’uttobri 43 quandu i goumiers<br />
maruccani, muntagnoli di l’atlas, franconi Tighjime in i<br />
so djellaba di lana roza chì li sirvia di cuverta, di tinuta di<br />
cumbattu è in casu mai di linzolu murtulaghju.<br />
A battaglia fù vinta è a Corsica liberata u quattru<br />
d’ottobri 1943. U sangu nantu à i djellaba firmarà impressu<br />
in a menti di i Corsi ?<br />
Eccu. Oghji i Bastiacci chì si volini rinfriscà ùn circani<br />
più e nivere ma francani da sciaccassi un ghjacciu in San<br />
Fiuren… ma Tighjime ferma un locu di spartera : spartera di i<br />
staghjoni, di u locu, di u mari è di a mimoria.<br />
Un lieu <strong>de</strong> partage<br />
Teghime, c’est ce col qui permet aux Bastiais d’aller d’est<br />
en ouest. Les gens disent qu’arrivé là-haut, on peut contempler<br />
« les <strong>de</strong>ux mers ». Bizarrerie <strong>de</strong> l’homme fidèle à ses<br />
lieux qui modèle son espace à sa manière : la Méditerranée<br />
est une seule mer, mais Teghime la divise en <strong>de</strong>ux et invente<br />
ainsi la Tyrrhénienne.<br />
Comme dans bien <strong>de</strong>s cas, le col constitue ici la limite d’un<br />
territoire. Celui <strong>de</strong>s Bastiacci, <strong>de</strong>s Villesi ou <strong>de</strong>s Cardinchi<br />
qui se dépaysent dès qu’ils le franchissent.<br />
Teghime est une limite haute. Hauts plateaux <strong>de</strong>s bergers<br />
qui mettaient et mettent toujours en synergie la plaine,<br />
la ville et la montagne. Par exemple, en allant <strong>de</strong> Subigna à<br />
la Serra di Pignu et en vendant leurs produits au marché <strong>de</strong><br />
Bastia. Bergers hauts en couleurs dans la lignée <strong>de</strong> Filidatu et<br />
Filimonda, héros bucoliques <strong>de</strong> l’écrivain Sébastien Dalzeto,<br />
familier <strong>de</strong> ces lieux comme l’indique son pseudonyme.<br />
Teghime, c’est aussi l’accès aux « nivere », ces superbes<br />
lieux <strong>de</strong> stockage <strong>de</strong> la neige qui, transformée en glace, était<br />
ramenée à la ville afin <strong>de</strong> rafraîchir les familles les plus aisées.<br />
Par l’aménagement <strong>de</strong> ces glacières en pierres et ardoises<br />
équipées d’un puits à neige, les hommes, <strong>de</strong>puis l’Antiquité,<br />
17
<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />
cherchent à retenir un peu l’hiver. E nivere ! Lieux <strong>de</strong>venus<br />
mythiques.<br />
Mais Teghime, c’est aussi une image moins idyllique :<br />
celle <strong>de</strong> la décharge publique <strong>de</strong> Bastia jusqu’à la fin du<br />
xx e siècle. Le lieu symbolique <strong>de</strong> bien <strong>de</strong>s débats sur l’écologie,<br />
<strong>de</strong> la question <strong>de</strong>s déchets à l’opportunité (ou l’opportunisme)<br />
<strong>de</strong>s éoliennes.<br />
En tout cas, s’il y a une chose qui ne doit pas terminer<br />
dans les poubelles <strong>de</strong> l’histoire, c’est l’épiso<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1943.<br />
Tout d’abord les lieux investis par plus <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux milliers<br />
d’Italiens errants pris dans l’étau d’une guerre finissante et<br />
d’une paix non encore aboutie. Triste ironie du sort pour ces<br />
pauvres soldats tentant une fuite par l’ouest. Ils furent bloqués<br />
après Teghime, traqués d’un côté par les Allemands, sans<br />
être <strong>de</strong> l’autre dans le camp <strong>de</strong>s Alliés.<br />
Mais le fait majeur <strong>de</strong> Teghime arrivera quelques mois<br />
après, en octobre 1943. Les goumiers marocains franchirent<br />
Teghime dans leurs djellabas <strong>de</strong> grosse laine brune qui leur<br />
servaient <strong>de</strong> couverture, <strong>de</strong> tenue <strong>de</strong> camouflage et éventuellement<br />
<strong>de</strong> linceul. Ils vainquirent au col, et la Corse fut libérée<br />
à Bastia le 4 octobre 1943. Pourrons-nous oublier le sang<br />
<strong>de</strong> la libération <strong>de</strong> la Corse sur les djellabas ?<br />
Aujourd’hui, Teghime est la promena<strong>de</strong> favorite <strong>de</strong>s<br />
Bastiais qui vont, en guise <strong>de</strong> glacière, « se manger une glace<br />
à Saint-Florent ». Pour autant, Teghime restera à jamais un<br />
lieu <strong>de</strong> partage : partage <strong>de</strong>s saisons, <strong>de</strong> la mer, <strong>de</strong>s terres, <strong>de</strong> la<br />
mémoire et, bien sûr, <strong>de</strong> la parole et <strong>de</strong> l’image par les on<strong>de</strong>s.
Ania di Fium’Orbu<br />
Ania di Fium’Orbu<br />
A sapara di Circinellu<br />
In cori di u Fium’orbu, appena più supra à Ania ci si trova<br />
un locu preistoricu chjamatu, u Castellu. Ci sò sapari, appossi<br />
è curridò di scogli chì ani assicuratu abitatu è prutezzioni à<br />
l’umani da i tempi landani fin’à à a storia più vicina.<br />
Issu locu d’incantu chì dà u portavista nantu à tutta a<br />
piaghja versu Ghisunaccia, L’Abbazia è Migliacciaru veni<br />
dinò chjamatu sapara di i Sarracini o grotta di Circinellu.<br />
Par ciò chì tocca à i Sarracini, quì dinò u listinu saria<br />
longu di i nomi di i lochi cù i Mori o sarracini. Sò pochi i<br />
rughjoni chì ùn sò stati tocchi da l’affaccà di i Mori cù tuttu<br />
u so legendariu.<br />
In quantu à Circinellu, u famosu preti patriottu guagnesi,<br />
hè quì ch’iddu vensi à tirà l’ultimu suspiru « ceppu in manu<br />
è croce in pettu », com’idda fù scritta da u povaru Francì<br />
Pinelli è cantatu da Antone Ciosi in tempi di Riacquistu. In<br />
fatti, ùn si sà troppu s’idd’era un fucili o un stilettu ch’iddu<br />
tinia in manu, ma pocu premi.<br />
Fattu si stà chì Dumenicu Leca, dittu Circinellu, hè<br />
duvintatu una figura maiò di a causa naziunali corsa ancu puri<br />
s’iddu ùn tinì micca i primi rolli com’è Pace Maria Falconetti<br />
o Marzo Acquaviva. Sò citati quissi da Farrandu Ettori chì<br />
rimarca torna chì solu Circinellu hè firmatu da mitu di a<br />
risistenza corsa contr’à i Francesi dopu à Ponte Novu.<br />
Ma comu hè chì da a so ghjesgia di Guagnu induva avia<br />
lampatu chì mai ùn ghjuraria fi<strong>de</strong>ltà à i Francesi hè andatu à<br />
finiscia in a Grotta d’Ania ?<br />
Si pensa chì hè supratuttu par via di a ripressioni trimenda<br />
nantu à i soi chì hà francatu i monti è capulatu in Fium’Orbu.<br />
Altra raghjò, u Fium'Orbu di l’anni 1770 ferma monda fi<strong>de</strong>li<br />
à Pasquale Paoli.<br />
Comu hè dinò chì u mitu s’hè tramandatu cussì bè ?<br />
Tradizioni à bucca di sicuru ma ùn ci scur<strong>de</strong>mu u famosu Vir<br />
19
<strong>Lochi</strong> <strong>Mondu</strong><br />
Nemoris (l’omu di u boscu sacru), puema epicu di Giuseppe<br />
Ottaviano Nobili-Savelli.<br />
Nobili-Savelli fù unu di i primi studianti di l’università<br />
di Paoli è cumpagnu d’armi di Circinellu. Da fanni a loda,<br />
scrissi tandu in latinu issa magnifica opara. Dopu à tanti<br />
sfrutti è rimanighjati i<strong>de</strong>ologichi, l’opara ci hè stata ristituita<br />
sana sana in 2008 è tradutta da Francescu Micheli Durazzo.<br />
In 1771 i dui pastori fiumurbacci chì ani scupertu<br />
Circinellu mortu in a Sapara, l’avarani pinsatu u pesu di issa<br />
figura ?<br />
La grotte <strong>de</strong> Circinellu<br />
Juste au-<strong>de</strong>ssus d’Ania, sur la commune <strong>de</strong> Serra di<br />
Fium’Orbu, on peut trouver au prix d’une courte marche<br />
un emplacement préhistorique, u Castellu. Grottes, couloirs<br />
souterrains, autant <strong>de</strong> refuges, d’abris et <strong>de</strong> caches potentielles<br />
très sûres.<br />
L’endroit est d’autant plus sécurisé qu’il offre une magnifique<br />
vue périphérique et lointaine sur une bonne partie<br />
<strong>de</strong> la plaine.<br />
Les gui<strong>de</strong>s du Fium’Orbu nous disent que « ce dédale rocheux<br />
a servi d’habitat aux hommes <strong>de</strong> la préhistoire et d’ultime<br />
retraite au curé patriote <strong>de</strong> Guagnu, Dominique Leca,<br />
dit Circinellu, surnom donné à l’aumônier <strong>de</strong> Pascal Paoli. Il<br />
fut retrouvé mort dans la grotte, l’arme à la main et le crucifix<br />
sur la poitrine » – « ceppu in manu è croce in pettu », comme<br />
le dit si bien la chanson écrite par le regretté Francis Pinelli,<br />
poète et parolier, et popularisée par Antoine Ciosi dans les<br />
années 1970, les plus engagées.<br />
Grotte <strong>de</strong>s Sarrasins ou grotte <strong>de</strong> Circinellu, les noms<br />
alternent en fonction <strong>de</strong>s strates <strong>de</strong> l’histoire, et la référence<br />
aux Maures s’inscrit dans la longue liste <strong>de</strong>s toponymes té-<br />
20