10.04.2013 Views

andria pirvelwodebulis nakvalevze

andria pirvelwodebulis nakvalevze

andria pirvelwodebulis nakvalevze

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

saqarTvelos marTlmadidebel<br />

eklesiasTan arsebuli qristianuli<br />

kvlevis<br />

saerTaSoriso centri<br />

<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

<strong>nakvalevze</strong><br />

Tbilisi<br />

2009<br />

1


krebulSi ganTavsebulia `<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

gzis mkvlevi eqspediciis~ sruli angariSi da misi xelmZRvanelis,<br />

awgansvenebuli prof. devi berZeniSvilis bolo,<br />

gamouqveynebeli dRiuri, romelSic aisaxa V eqcpediciis<br />

winaswari Sedegebi: mogzauroba TurqeTsa da taoklarjeTSi.<br />

wigni gankuTvnilia saqarTvelos eklesiis istoriiT<br />

dainteresebuli mkiTxvelebisaTvis.<br />

redaqtori: akad. daviT musxeliSvili<br />

SeniSvnebi da komentarebi daurTo mixeil<br />

fxaWiaSvilma<br />

recenzenti: prof. aleqsandre dauSvili<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa: ana ruaZe<br />

mariam fxaWiaSvili<br />

2


eqspediciebis qronikebi<br />

3<br />

mixeil fxaWiaSvili<br />

qristeSobis 2000 wlis saiubileo TariRis aRniSvnas-<br />

Tan dakavSirebiT sruliad saqarTvelos kaTolikospatriarqis,<br />

uwmidesisa da unetaresis ilia II-s<br />

locva-kurTxeviT da cxum-afxazeTis mitropolitis,<br />

saqarTvelos sapatriarqos misiisa da evangelizaciis<br />

ganyofilebis xelmZRvanelis, meufe danielis TaosnobiT<br />

SemuSavda saiubileo programa, romelic iTvaliswinebda<br />

mTel rig misionerul da kulturulsaganmanaTleblo<br />

RoniZiebebs, gadawyda mowyobiliyo<br />

molocviTi mogzaurobebi qarTvelTa ganmanaTleblebis<br />

wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> dasavleT saqarTveloSi,<br />

xolo wm. ninosi aRmisavleT saqarTveloSi.<br />

amave periodSi meufe danielTan movidnen batonebi<br />

Temur beriZe da givi bolqvaZe, romlebmac meufes<br />

SesTavazes saiubileo RonisZiebebis nusxaSi CarTuli<br />

yofiliyo samecniero eqspedicia, romelic Zvel<br />

werilobiT wyaroebze dayrdnobiT gamoikvlevda wm.<br />

<strong>andria</strong> mociqulis saqarTveloSi mosvlisa da samociqulo<br />

moRvaweobis marSruts. am mizniT Seiqmna<br />

jgufi, romelic daadgenda wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>a<br />

da misi Tanxlebi mociqulebis mier ganvlil<br />

svlagezs. samuSaod jgufi ikribeboda feriscvalebis<br />

dedaTa monasterSi, darejanis sasaxleSi, kviraSi er-<br />

Txel; am SexvedrebSi monawileobdnen sasuliero pirebi,<br />

mecnierebi (istorikosebi, arqiologebi, eTnografebi,<br />

literatorebi, xelovnebaTmcodneebi da a.S)<br />

da sazogadoebis warmomadgenlebi. am Sexvedra-dia-


logebs uwmindesisa da unetaresis locva-kurTxeviT<br />

xelmZRvanelobda meufe danieli. samwuxarod, saiubileo<br />

periodis ganmavlobaSi amis ganxorcieleba ver<br />

moxerxda.<br />

2001 wels sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqma,<br />

uwmidesma da unetaresma ilia II-m saqarTvelos<br />

marlmadidebel samociqulo eklesiasTan daafuZna<br />

fondi “qristianuli kvlevis saerTaSoriso centri”,<br />

romelsac daeqvemdebara arsebuli samuSao jgufis<br />

bazaze Seqmnili samecniero eqspedicia – `wm. <strong>andria</strong><br />

<strong>pirvelwodebulis</strong> gzis mkvlevi eqspedicia”. es samecniero<br />

eqspedicia Seiswavlida wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

mier ganvlil gzas saqarTveloSi da mis farglebs<br />

gareT.<br />

samecniero eqspediciis wevrebma moiZies da Seiswavles<br />

wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> samociqulo mogzaurobis<br />

Sesaxeb arsebuli werilobiTi wyaroebi da<br />

samecniero gamokvlevebi. gacnobili masalis (Sromebis)<br />

analizis safuZvelze devi berZeniSvilma, givi<br />

bolqvaZem da mixeil fxaWiaSvilma SeimuSaves samoqmedo<br />

gegma – savaraudo marSrutebi da maTi prioritetuloba.<br />

avirCieT mTavari mimarTulibebi:<br />

1. samxreT-dasavleTi saqarTveloSi – md-bis xaniswylis,<br />

qerSaveTis, Cxerimelas da saxvlaris xeobebis<br />

gavliT aWara-mesxeTis (fersaTis) qedze zekaris “rkinis<br />

jvris” da xaragaulis “rkinis jvris” uReltexilebis<br />

gavla, jgufs unda daeTvalierebina md. oZrxis<br />

wylis xeoba, kurorti abasTumani (ist. oZrxe),<br />

zadengora, sofeli <strong>andria</strong>wminda, awyuri md. qvablianis<br />

xeoba; aWaraSi – gonios (afsaris) cixe, md. aWariswylis<br />

xeoba, daba xulo, sofeli didaWara, mesxe-<br />

4


Tis da aWaris sasazRvro regionebi, aWara-mesxeTis<br />

(fersaTis) qedi, goderZis uReltexili;<br />

2. Crdilo-dasavleT saqarTveloSi afxazeTi, svaneTi,<br />

raWa, md-bis rionis, enguris, cxeniswylis, kodoris<br />

xeobebis saTaveebi da kavkasionis mTavar qedze gamavali<br />

uReltexilebi;<br />

3. dasavleT saqarTveloSi qalaqebi zugdidi, martvili,<br />

daba jvarzeni da Savi zRvis sanapiro zoli;<br />

4. daigegma mogzaurobebi <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

<strong>nakvalevze</strong> TurqeTSi, israelSi (wminda miwaze), saberZneTSi,<br />

siriaSi, ruseTsa da ukrainaSi.<br />

2001 wlis zafxulSi meufe danieli saeqspedicio<br />

jgufis wevrebTan erTad SevxvdiT bunebis dacvis<br />

msoflio fondis (WWF) saqarTvelos warmomadgenlobis<br />

direqciis wevrebs batonebs zaza gamcemliZes da<br />

kote jandiers da gavacaniT eqspediciis Sinaarsi da<br />

miznebi. gavacaniT, rom wm. mociqulis Sesaxeb arsebul<br />

wyaroebSi moxseniebuli marSrutis punqtebi _<br />

zekari – “rkinis jvris” uReltexili da xaragaulis<br />

“rkinis jvari” mdebareobs WWF-is borjom-xaragaulis<br />

erovnuli parkSi, xolo gzebi, romlebiTac wm.<br />

<strong>andria</strong> pirvelwodebuli “qarTlis cxovrebis” mixedviT<br />

samcxeSi mosula aseve gadis parkis teritoriaze.<br />

aseTi Zveli istoriuli saqaravno gza aRniSnulia<br />

axali welTaRricxvis romaeli geografis kastoriusis<br />

Sedgenil rukaze, romelzec somxeTis qalaqi<br />

“artaSati” artaani-javaxeTi-samcxe – argveTaegrisiT<br />

ukavSirdebada ”sebatopolis” (soxums). mere<br />

ki vTxoveT daxmareba proeqtis ganxorcielebaSi.<br />

WWF-is direqcia gulisyuriT moekida Cvens Txovnas.<br />

5


daiwyo mzadeba samecniero mogzaurobisaTvis da saeqspedicio<br />

jgufis dakompleqteba.<br />

Tavdapirvelad saeqspedicio jgufSi Sedioda xuTi<br />

kaci: samecniero xelmZRvaneli istoriul mecniereba-<br />

Ta doqtori devi berZeniSvili, “qristianuli kvlevis<br />

saerTaSoriso centris” da eqspediciis moZRvari,<br />

Tbilisis wm. ilia marTlis taZris winamZRvari, dekanozi<br />

basili (JorJikaSvili), “qristianuli kvlevis<br />

saerTaSoriso centris” koordinatori mixeil fxaWiaSvili,<br />

istoriul mecnierebaTa kandidati, arqeologi<br />

givi bolqvaZe, mwerali kote jandieri da operatori<br />

levan pataraia. saeqspedicio jgufis Semadgenloba<br />

garkveul etapebze icvlebida; mas SeuerTdnen<br />

istoriul mecnierebaTa doqtori eldar bubulaSvili<br />

(II eqspediciidan bolomde), xelovnebaTmcodneobis<br />

kandidati nikoloz vaCeiSvili (II eqspedicia),<br />

alpinisti Tamaz SaraSeniZe (III eqspediciidan bolomde),<br />

fotoJurnalisti giorgi fxaWiaSvili (III da IV<br />

eqspedicia). sxvadasxva dros eqspediciaSi monawileobdnen:<br />

arqimandriti <strong>andria</strong> (kbilaSvili), dekanozi<br />

miriani (samxaraZe), respublikis samaSvelo centri<br />

“sanTelis” prezidenti, alpinisti giorgi berZeniSvili,<br />

WWF-is TanamSromlebi iase cincaZe da avTandil<br />

lursmanaSvili.<br />

rogorc zemoT aRvniSneT, eqspediciis mTavari mizani<br />

iyo da aris im savaraudo marSrutis dadgena, romelic<br />

samociqulo qadagebiT gaiara wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulma<br />

sxva mociqulebTan da mowafeebTan erTad.<br />

am samecniero mogzaurobis mizania agreTve eqspediciis<br />

Sedegad mopovebuli masalis analizi da Semdgom<br />

misi farTo sazogadoebisaTvis gacnoba samecniero<br />

publikaciebiT, bukletebiT, fotoalbomebiTa da<br />

6


samecniero-dokumentaluri filmis saSualebiT. amitomac<br />

eqspediciaSi Tavidanve CarTuli iyo operatori<br />

– levan pataraia, romelic kuratorobda videogadaRebas.<br />

man I da II mogzaurobaSi uSualod miiRo monawileoba,<br />

III da IV-Si ki Tavis Semcvlelebad gamogvigzana<br />

operatorebi paata keresiliZe (III eqspedicia)<br />

da jaba kldiaSvili (IV eqspedicia). rac Seexeba V<br />

mogzaurobas, romelic Sedga TurqeTis teritoriaze<br />

da miznad isaxavda, garda proeqtiT gaTvaliswinebuli<br />

mTavari amocanisa, TurqeTis qarTuli regionebis<br />

kompleqsur Seswavlasa da maT dokumentalur videogada-Rebebs,<br />

amitomac saeqspedicio jgufSi SeviyvneT<br />

reJisori kaxaber imnaiSvili, operatori daviT asaTiani<br />

da Tarjimani da megzuri TurqeTis moqalaqe,<br />

qarTuli warmoSobis, daud xakan berki, romelmac itvirTa<br />

ZiriTadi mZRolis movaleobac.<br />

Cveni eqspediciebis Sedegebis analizma dagvarwmuna,<br />

rom wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> saqarTveloSi mogzaurobis<br />

Sesaxeb arsebul ucxour da qarTul wyaroebSi<br />

moxseniebuli gadmocemebi, marSrutebi da toponimika<br />

da Cvens mier ganvlili marSrutebi, am gzebze<br />

arsebuli Tu Cvensmier moZiebuli punqtebis Zveli<br />

Tu Tanamedrove dasaxelebebi xSirad erTmaneTs em-<br />

Txveva. amis Sesaxeb SemdgomSi devi berZeniSvilma<br />

asaxa Tavis publikaciebSi.<br />

I eqspedicia<br />

2001 wlis 4-10 oqtombers saqarTvelos marTmadidebel<br />

samociqulo eklesiasTan arsebuli fondis<br />

“qristianuli kvlevis saerTaSoriso centris” organozebiT<br />

gaimarTa pirveli eqspedicia wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

<strong>nakvalevze</strong>, romlis sponsori gax-<br />

7


ldaT WWF-i. eqspediciaSi monawileobdnen samecniero<br />

xelmZRvaneli, istorikosi devi berZeniSvili, dekanozi<br />

basili (JorJikaSvili), koordinatori mixeil<br />

fxaWiaSvili, arqeologi givi bolqvaZe, WWF-is warmomadgenlebi<br />

– mwerali kote jandieri, operatori<br />

levan pataraia da iase cincaZe, alpinisti giorgi<br />

berZeniSvili, mZRoli malxaz caciaSvili. kote jandierma<br />

Tavidan ver SeZlo wamosvla, magram boloSi<br />

SemogvierTda. jgufs baRdaTSi SemouerTda da megzuroba<br />

gauwia baRdaTis eTnografiuli muzeumis xelmZRvanelma<br />

– elguja yuraSvilma, eqspediciaSi monawileobdnen<br />

borjom-xaragaulis erovnuli parkis TanamSromlebi:<br />

iuza vefxvaZe, alima da karlo msxvili-<br />

Zeebi da sxvebi.<br />

eqspediciis dawyebis win, 3 oqtombers, jgufi sapatriarqoSi<br />

migviRo sruliad saqarTvelos patriarqma,<br />

mcxeTa-Tbilisis mTavarepiskoposma ilia II, mas mivawodeT<br />

informacia mogzaurobis Sesaxeb, Semdeg mamaSvilurad<br />

dagvariga da dagvloca. gamomSvidobisas<br />

Cven sapativisacemod moiwvia mgaloblebi da qarTuli<br />

galobiT gamogvacila. sapatriarqodan Cven gavemgzavreT<br />

mcxeTaSi, sadac sveticxovlis sakaTedro ta-<br />

ZarSi mama basilma gadaixada mgzavrobis paraklisi.<br />

I eqspediciis svlagezi (marSruti) aseTi iyo: Tbilisidan<br />

gavemgzavreT geguTSi (quTaisSi); geguTidan<br />

varcixis gavliT baRdaTSi CavediT; baRdaTidan avuyeviT<br />

md. xaniswylis xeobas, gaviareT wyalTaSua, kakasxidi<br />

da avediT sofel xanSi; xanidan CamovediT<br />

isev kakasxidTan. aq SevicvaleT manqana, gadavsxediT<br />

orxidian avtomanqanaSi da avuyeviT md. qerSaveTis<br />

xeobas, gaviareT kurorti zekari, venaxWala, qerSave-<br />

Ti da salaSqro; salaSqrodan faxiT SevuyeviT uRe-<br />

8


texilisaken mimaval gzas (biliks) da avediT aWaramesxeTis<br />

(fersaTis) wyalgamyof qedze – “rkinis<br />

jvris” (zekaris) gadsasvlelze, uReltexilidan<br />

WWF-is manqaniT daveSviT samxreTisaken (mesxeTisaken),<br />

gza miuyveboda md. oZrxis wylis xeobas, gavCerdiT<br />

kurort abasTumanSi, sanatorium “arazindoSi”,<br />

sadac davisveneT; abasTumnidan CavediT WuleSi; Wuledan<br />

SemovbrundiT ukan gaviareT da davaTvaliereT<br />

zadengora; ganzraxuli gvqonda avsuliyaviT safaris<br />

monasterSi da iqidan gadavsuliyaviT sofel<br />

<strong>andria</strong>wmindaSi, magram uamindobam xeli SegviSala;<br />

axalcixis gavliT awyurSi ganaTlebis saministros<br />

banakSi gavCerdiT da davisveneT; awyuridan borjomis<br />

gavliT davbrundiT TbilisSi.<br />

geguTidan zemoT aRniSnuli marSrutiT mogzaurobisas<br />

davaTvaliereT varcixeSi saintereso rodopolisis-varcixis<br />

cixe, rokiTis eklesia, dimis cixis adgilmdebareoba,<br />

wiTelxevSi deviZeebis ubnis wm. giorgis<br />

eklesia, kedlis mxatvrobis saintereso fragmentebiT,<br />

fersaTis eklesia da aqve salxinos (Subani)<br />

XII-XIII ss. eklesia, wyalTaSuas (koriSi) wm. ninos eklesia,<br />

sofel alismereTis eklesiis nangrevebi, md.<br />

xaniswyalze Zveli xidis burji, kakasxididan gzis<br />

Crdilo-aRmosavleTiT, uRran tyaSi, adgil berieTSi,<br />

daaxloebiT XIV saukunis eklesia, gareTa fasadze<br />

saintereso warweriTa da cxovelebis figurebiT, romelic<br />

devi berZeniSvilma gadmoiRo pergamentze; sofel<br />

xanSi vnaxeT ori eklesia, erT-erTi ufro adrindeli,<br />

Tormeti mociqulis saxelobis, rogorc<br />

Cans ufro Zveli eklesiis nangrevebze agebuli (devi<br />

berZeniSvilis SefasebiT, daaxloebiT X saukunisa);<br />

kakasxididan kurort zekarisa da venaxWalas monakveTze<br />

batonma elguja yuraSvilma gvaCvena “Tamar me-<br />

9


fis gzad” wodebuli Zveli “qvafenili” da bolos<br />

“rkinis jvris”-zekaris uReltexilis aRmarTze vnaxeT<br />

adgili salaSqro. devi berZeniSvilma gviambo istoriuli<br />

gadmocema, rom cotne dadians koxtas cixis<br />

Sekrebidan egrisisaken mimaval gzaze am adgilas<br />

daewien da Seatyobines SeTqmulebis datyvevebis ambavi<br />

da wm. cotne erisTavi aqedan ukan mibrunda Tavis<br />

megobrebTan; zekaris gadasavlelze aRmarTul rkinis<br />

jvarTan mama basilma gadaixada wm. <strong>andria</strong><strong>pirvelwodebulis</strong><br />

mcire paraklisi. abasTumanSi davaTvaliereT<br />

oZrxis qveda da zeda cixe, cixis ZirSi SemorCenili<br />

md. oZrxis wylis Senakadis kurcxanis marjvena<br />

sanapiroze SemorCenili monastris nangrevi da iqve<br />

md. oZrxis wyalze Semonaxuli qvis TaRovani xidi,<br />

moviloceT abasTumnis taZari “axali zarzma” rusi<br />

fermweris m. nesterovis moxatuli freskebiT, wm. giorgis<br />

VIII-XII ss. Zveli eklesia; Wules monasterSi<br />

SevxvdiT da vesaubreT monasteris iRumens – stefane<br />

kalaijiSvils (amJamad cagerisa da lentexis episkoposi),<br />

romelmac gviambo mis mier mowyobili mogzaurobis<br />

Sesaxeb. man gaiara wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

gzis savaraudo monakveTi awyuridan xaragaulis<br />

“rkinis jvrisaken”; awyurSi davaTvaliereT awyuris<br />

cixe, awyuris RvTismSoblis cnobili taZris nangrevebi,<br />

saqrisis veli, romlebic dakavSirebulebulia<br />

wyaroebSi gadmocemuli wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

samociqulo mogzaurobasTan saqarTveloSi; borjomisaken<br />

mimaval gzaze davaTvaliereT taZrisisa (kvirikes)<br />

da mwvane monastrebi, slesis cixe. aRsaniSnavia<br />

agreTve devis monaTxrobi taZrisis monasterze,<br />

sadac 7 wlis asakdan izrdebodnen da swavlobdnen<br />

cnobili qarTveli Teologi, sasuliero da saero<br />

moRvawe wm. giorgi mTawmindeli da misi da Tekla.<br />

10


orjomSi WWF-is borjom-xaragaulis erovnuli parkis<br />

xelmZRvanelobam, b-ni zviad gociriZis xelmZRvanelobiT<br />

mogviwyo Tbili miReba, davaTvaliereT<br />

erovnuli parkis muzeumi, Sedga preskonferencia<br />

JurnalistebTan da sazogadoebis warmomadgenlebTan,<br />

sadac gaimarTa gulTbili dialogi eqspediciis ganvlili<br />

dReebis Sesaxeb, gvian RamiT davbrundiT TbilisSi.<br />

mogzaurobisas didi siTboTi da siyvaruliT migvi-<br />

Res da dagvloces baRdadisa da vanis mTavarepiskoposma<br />

antonma (buluxia), axalcixisa da tao-klaje-<br />

Tis mitropolitma Teodorem da borjomisa da bakurianis<br />

mTavarepiskoposma serafimem.<br />

II eqspedicia<br />

2002 wlis 15–19 seqtembers saqarTvelos marTmadidebel<br />

samociqulo eklesiasTan arsebuli fondis<br />

“qristianuli kvlevis saerTaSoriso centris” da bunebis<br />

dacvis msoflio fondis (WWF) saqarTvelos<br />

warmomadgenlobis organizebiT gaimarTa meore eqspedicia<br />

wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> <strong>nakvalevze</strong>, romlic<br />

aseve daafinansa WWF-ma. eqspediciaSi monawileobdnen:<br />

samecniero xelmZRvaneli, istorikosi devi<br />

berZeniSvili, dekanozi basili (JorJikaSvili), koordinatori<br />

mixeil fxaWiaSvili, arqeologi givi bolqvaZe,<br />

WWF-is warmomadgenlebi – mwerali kote jandieri,<br />

istorikosi eldar bubulaSvili (romelic<br />

SemdgomSi ukve eqspediciis wevri gaxda), operatori<br />

levan pataraia, avTandil lursmanaSvili, alpinisti<br />

giorgi berZeniSvili, mZRoli malxaz caciaSvili,<br />

borjom-xaragaulis erovnuli parkis TanamSromlebi.<br />

11


eqspediciis marSruti aseTi iyo: Tbilisidan gavemgzavreT<br />

xaragaulSi, xaragaulSi borjom-xaragaulis<br />

erovnuli parkis warmomadgenlobaSi misi xelmRvanelis<br />

tariel xijagaZis TaosnobiT Sedga mcire TaTbiri,<br />

romelzec davazusteT marSrutTan dakavSrebuli<br />

sakiTxebi, aqve gadavsxediT orxidian manqanebSi,<br />

avyeviT md. Cxerimelas xeobas, gadavuxvieT, samxre-<br />

TiT, sofel marelisTan avuyeviT md. bJolis wylis<br />

xeobas, Semdeg md. saxvlaris xeobiT avediT da davisveneT<br />

erovnuli parkis saxvlaris kotejSi; davaTvaliereT<br />

didi saxvlaris Semogareni da avediT “rkinis<br />

jvarze” (xaragaulis “rkinis jvari”). saRamos mivediT<br />

erovnuli parkis samecxvarios kotejSi; samecxvariodan<br />

daveSviT samcxisaken da saTanjos (satanjo)<br />

gzis gavliT fexiT CavediT amaratSi, erovnuli<br />

parkis kotejSi; amaratidan jer bagebis Reles da<br />

Semdeg abanos Reles gayolebiT, wvimaSi, fexiT, 5 saaTiani<br />

damqancveli mogzaurobis Semdeg CavediT awyurSi,<br />

ganaTlebis saministros banakSi; awyuridan<br />

WWF-is manqaniT borjomis gavliT davbrundiT TbilisSi.<br />

II eqspediciiT mogzaurobisas davaTvaliereT, avzomeT<br />

da gadaviReT aRniSnul marSrutze manamade Seuswavleli<br />

eklesia-monastrebi da safortifikacio nagebobebi,<br />

romelTaganac yuradRebas ipyrobs sofel<br />

SerTulTan mdebare “wiflaris salocavi” (eklesiis<br />

nangrevi), romelic, savaraudod, XIV-XV ss-iT SeiZleba<br />

daTariRdes; Cveni yuradReba miipyro saxvlaris<br />

zurgiani koSkis nangrevebma da gviani Suasaukuneebis<br />

miwaSi Camjdarma eklesiis narCenebma, aqve davaTvalireT<br />

adgili _ naqalaqari; gansakuTrebuli STabeWdileba<br />

datova samecxvarios mTidan samxreT-aRmosavleT,<br />

mTis ZirSi, uRran tyeSi, adgil tbebis maxlob-<br />

12


lad “leRvanis” didi zomis darbazulma eklesiam,<br />

samonastro kompleqsis Senoba-nagebobebma da calke<br />

mdgomma akldamebma. devi berZeniSvilis azriT, am<br />

mozrdil monasters borjomis xeobis samonastro<br />

centrebTan bevri ram aqvs saerTo da albaT IX-X ssiT<br />

unda daTariRdes; mTa “rkinis jvarze” aRmarTul<br />

did jvarTan mama basilma gadaixada wm. <strong>andria</strong><strong>pirvelwodebulis</strong><br />

mcire paraklisi; espediciis wevrebi<br />

avidnen samecxvarios mTaze, aqedanve gadaviReT cnobili<br />

“lomisis mTa” da mesxeTisa da zemo imereTis<br />

lamazi xedebi; awyuridan gaviareT borjomSi, sadac<br />

iseve, rogorc wina eqspediciaSi, didi yuradRebiTa<br />

da pativiscemiT migviRo borjom-xaragaulis erovnuli<br />

parkis direqciam.<br />

eqspedicia, miuxedavad imisa, rom xanmokle iyo, sakmaod<br />

mZime da damRleli gamodga, rasac ganapirobebda<br />

cudi, wvimiani amindebi, gansakuTrebiT ki is faTerakebi,<br />

romlebic gadagvxda mogzaurobis pirvelive<br />

dRes, rodesac “vilisebiT” mivemgzavrebodiT sofel<br />

SerTulis eklesiis sanaxavad, TeTra Reles xeobis<br />

damrec, viwro da talaxian monakveTze Cveni “vilisi”,<br />

romelSic visxediT devi berZeniSvili, givi bolqvaZe,<br />

nika vaCeiSvili da mixeil fxaWiaSvili, ver avida,<br />

dagorda, amotrialda, gaakeTa ori yira da gadaekida<br />

xeobis damrec napirze, sabednierod, xevis Tavze SegvaCera<br />

da dagviWira momcro xem da gadavrCiT; “rkinis<br />

jvris” midamoebSi gafuWda meore manqana da<br />

msvleloba gavagrZeleT fexiT; eqspediciis bolos<br />

amaratSi, amogvakiTxa samxidianma didma manqanam, romelsac<br />

unda CaveyvaneT awyurSi. gasvlis win mZRols<br />

daugorda manqana da rom ara didi fiWvis xeebi, gadaiCexeboda<br />

kanionSi; mogviwia 30-35 kilometris gavla,<br />

viwro bagebisa da abanos Releebis xeobaSi, Weqa-<br />

13


quxilSi, qariSxalSi da setyvaSi, axlos mexic ki Camovarda,<br />

4-5 saaTis siarulis Semdeg, sruliad svelebma<br />

mivaRwieT awyurSi. am faqtebis Semdeg devi<br />

xumrobda: wm. <strong>andria</strong>pirvelwodebulma gviTxra, am<br />

gzaze ar gamivliao! sasuliero pirebis azriT, aseTi<br />

mZime, dabrkolebebiTa da faTerakebiT aRsavse iyo<br />

TviT wm. mociqulis mier ganvlili samociqulo gza<br />

da Cveni gansacdelebi am gzis mistikuri mxarea.<br />

III eqspedicia<br />

mTeli 2004 weli saqarTvelo aRniSnavda saqarTvelo-<br />

Si qristianobis gavrcelebis 20 saukunis iubiles.<br />

saqarTvelos marTmadidebel samociqulo eklesias-<br />

Tan arsebuli fondis “qristianuli kvlevis saerTa-<br />

Soriso centris” wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> mesame<br />

mogzaurobac Sedioda im sazeimo RoniZiebebis nusxa-<br />

Si, romlebic mieZRvna am didebul TariRs. Cvenma saeqspedicio<br />

jgufma miiRo saxelmwifo granti III eqspediciis<br />

Casatareblad, romelic Sedga 2004 wlis 22<br />

– 28 oqtobers da romlis mimarTulebad aviCieT aWara,<br />

saidanac Semovida saqarTveloSi wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebuli<br />

da sadac daarsa man pirveli eklesia.<br />

eqspediciaSi monawileobdnen misi wevrebi: samecniero<br />

xelmZRvaneli, istorikosi devi berZeniSvili, dekanozi<br />

basili (JorJikaSvili), koordinatori da teqnikuri<br />

direqtori mixeil fxaWiaSvili, arqeologi givi<br />

bolqvaZe, istorikosi eldar bubulaSvili, alpinisti<br />

Tamaz SaraSeniZe, foto-Jurnalisti giorgi fxaWiaSvili<br />

da operatori paata kereseliZe, mZRoli<br />

elizbar gogolaZe (Tavisi kuTvnili mikroavtobusiT),<br />

jgufs baTumSi SemouerTda da pirveli ori<br />

dRe megzuroba gauwia baTumis universitetis profesorma<br />

istorikosma biWiko diasamiZem, xuloSi Tbi-<br />

14


lad migviRo, gvimaspinZla da megzuroba gagviwia dekanozma<br />

mirian (samxaraZem).<br />

eqspediciis marSruti aseTi iyo: Tbilisidan gavemgzavreT<br />

baTumSi, movewyveT sastumro “sputnikSi” da<br />

davisveneT; baTumidan wavediT gonioSi, sadac davaTvaliereT<br />

da gadaviReT afsarosis (gonios) cixe da<br />

davbrundiT ukan; dilidan baTumSi davaTvaliereT<br />

aWaris mxareTmcodneobis muzeumi da baTumis universiteti;<br />

baTumidan avuyeviT aWaris wylis xeobis, gaviareT<br />

qeda, Suaxevi moviloceT sxalTis monasteri<br />

da gvian RamiT CavediT xuloSi; xulos daTvalierebisa<br />

da taZris molocvis Semdeg avuyeviT isev aWaris<br />

wyals sof. didaWaramde; didaWarisa da misi Semogarenis<br />

daTvalirebisa da gadaRebis Semdeg davbrundiT<br />

xuloSi; amindis gauresebis gamo aWaraSi eqspediciis<br />

garZeleba SeuZlebeli gaxda da xulodan sofel<br />

dioknisis gavliT gavemgzavreT gaderZis gadasavlelisaken;<br />

uReltexilidan daveSviviT samcxeSi<br />

da RamiT CavediT axalcixeSi; axalcixidan avediT<br />

“rkinis jvris”, zekaris uReltexilze, davaTvaliereT<br />

zadengora, sofeli <strong>andria</strong>wminda da davbrundiT<br />

TbilisSi.<br />

III eqspediciiT mogzaurobisas gonioSi davaTvaliereT,<br />

SeviswavleT da gadaviReT uZvelesi _ gonios<br />

(afsarosis) cixe Tavisi uZvelesi safortifikacio da<br />

sakulto nagebobebiT, sadac Cveni welTaRricxvis dasawyisSi<br />

ganTavsebuli iyo romauli samxedro garnizoni<br />

da, rac mTavaria, romelic dakavSirebulia wm.<br />

mociquli <strong>andria</strong>s saqarTveloSi SemosvlasTan, vnaxeT<br />

da moviloceT <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> Tanamgzavris,<br />

wm. mociquli mataTas saflavi. qarTuli eklesiis<br />

tradiciiT, swored gonios cixis teritoria-<br />

15


zea dakrZaluli wm. mociquli. cixis mTel perimetrze<br />

mimdinare CvenTvis metad saintereso arqeologiuri<br />

gaTxrebis Sesaxeb gvesaubrnen baTumis universitetisa<br />

da arqeologiuri muzeumis mecnier TanaSrolebi,<br />

davaTvalireT aWaris saxelmwifo muzeumi da<br />

iq gamofenili CvenTvis metad saintereso eqsponatebi;<br />

baTumidan xulos gzaze md. aWaris wylis marcxena<br />

sanapiroze gadaviReT Wyvintas cixe, furnas TaRovani<br />

xidi md. aWaris wyalze; gadavediT mdinaris marcxena<br />

napirze da avuyeviT md. sxalTis wyals sxalTmde, sadac<br />

davaTvalireT selim ximSiaSvilis saxl-muzeumi,<br />

Semdeg sxalTis monastris taZarSi mama basilma gadaixada<br />

mcire paraklisi da gavemgzareT xuloSi, sadac<br />

gvian CavediT; xuloSi mama mirianis megzurobiT<br />

moviloceT xulos wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> eklesia<br />

da davaTvalireT adgilobrivi RirsSesanisnaobebi;<br />

Cveni yuradReba gansakuTrebiT mipyrobili iyo<br />

sofeli didaWarisaken, sadac, gadmocemiT, mdebareobda<br />

wm. mociqulis mier daarsebuli pirveli taZari<br />

da sadac axla aris misi saxelobis niSi. pirvel<br />

rigSi, avediT swore im borcvze, e.w. “nakafis serze”,<br />

romelic soflis centridan Crdilo-dasavleTiT<br />

mdebareobs da romelsac adgilobrivi mosaxleoba<br />

“Tarangels” (mTavarangelozi) uwodebs, sadac werilobiTi<br />

wyaroebisa da zepirsityvieri gadmocemebis<br />

mixedviT navarudevi iyo <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

aSenebuli eklesiis arseboba. gadaviReT zemoT aRniSnuli<br />

mociqulis salocavi-niSi, mamebma mirianma<br />

da basilma gadaixades wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>admi<br />

miZRvnili paraklisi; didaWarSi SevxvdiT da<br />

gavesaubreT moxucebul ezi melaZes da rostom wulaZes,<br />

romlebmac gviambes, rom soflis da mdinaris<br />

saxeli, savaraudod, “dedoaWaridan” modis, rom ub-<br />

16


nebs dRemde SemorCa qristianuli msaxurebisaTvis<br />

damaxasieTebeli saxelwodebebi da gadmocemebi (“Tarangilis”<br />

borcvi, “nakafis serze” qalebis mier san-<br />

Tlebis danTeba, galoba, kvrcxis SeRebva, wminda wyaro,<br />

romelzec mikareba ar SeiZleba, kvirikobas rom<br />

musulmanebic aRniSnaven da a. S.), dafiqsirda toponomebi<br />

(xucuri, ekliyana, eliawminda). maT axsovT sofelSi<br />

materialuri kulturis Zeglebis nakvalevi<br />

(eklesiis nangrevebis fragmentebi _ gaTlili qvebis<br />

kvadrebisa da naeklesiaris qvitkiris naSTis saxiT,<br />

qvis jvari). maTgan gavigeT, rom adgil “xucursa” da<br />

“ekliyanis” (eklesiis yana) midamoebSi, gzispiras yofila<br />

eklesia (qilisa), iqve Zveli qristianuli saflavebi.<br />

CaviwereT sofelSi gavrcelebuli gvarebi<br />

(SavaZe, wulukiZe, bolqvaZe, xozrevaniZe, dimitraZe,<br />

obaZe); CaviniSneT didaWaris ubnebisa da Semogarenis<br />

_ mTebis (serebis), saxnav-saTibi miwebis, wyaroebis<br />

toponimika.<br />

soflidan kargad Cans is gzebi, romlebiTac SeiZleba<br />

samcxeSi gadasvla, erTia goderZis uReltexilis<br />

mimarTuleba, xolo meore iremaZeebi-sacixuri-agara-<br />

Rorjomo-qvabisjvari-kikibo-derceli da zekar-“rkinis<br />

jvari”; Cven es meore savaraudo marSruti CaviniSneT,<br />

momavali wlisaTvis, radganac, rogorc adgilobrivebma<br />

gviTxres, mTaSi Tovlis gamo gzebi gafuWda<br />

da maT gavlas III eqspediciaSi ver SevZlebdiT;<br />

gvian RamiT daRlilebi davbrundiT xuloSi. meore<br />

diliT daviZariT goderZis uReltexilisaken,<br />

gzad gaviareT dioknisi, sadac cota xniT SavisveneT;<br />

uReltexilze Tovli dagvxvda, Rame axalcixis sastumroSi<br />

davrCiT; meore dRes, axla ukve samcxedan<br />

avediT “rkinis jvarze”. mSvenieri dRe dadga da yvelaferi<br />

Canda kavkasionidan TurqeTamde, jvari yvela-<br />

17


ze maRal mTazea aRmarTuli, Zveli jvari ufro samxreT-aRmosavleTiT<br />

“gormaRalze” mdgara, iq adreve<br />

yofila misi safuZveli, masTan fexiT misvla ver Sev-<br />

ZeliT, gadavdeT momavali wlisaTvis; mwvervalze<br />

didxans gavCerdiT, gadaviReT cixisjvris cixe, mas-<br />

Tan mimavali gzebiT; jvarTan mama basilma gadaixada<br />

paraklisi; saRamos, Sebindebisas, avediT zadengoraze,<br />

veraferi ver gadaviReT da davbrundiT axalcixe-<br />

Si; diliT isev avediT zadengoraze. aq axla telean-<br />

Za daudgamT, misi dadgmisas unaxavT samarxebi areuli<br />

ZvlebiT. es mniSvnelovani punqtia brinjaos xanidan<br />

da, rac CvenTvis yvelaze metad sayuradReboa,<br />

ukavSirdeba wm. <strong>andria</strong> mociqulis mier aq moxdenil<br />

saswauls, kerpebis damxobas. vnaxeT nasaxlarebi, Zveli<br />

gvirabi, albaT daranSi mimavali. gadaviReT qvis<br />

lodSi amoWrili karis anjama, damSrali wyaro; zadengoradan<br />

md. uravelis marcxena sanapiroze mdebare<br />

sofel <strong>andria</strong>wmindaSi gavemgzavreT. vnaxeT da gadaviReT<br />

X s-is darbazuli eklesia, romelic wm. mocuqulis<br />

saxelzea nakurTxi. sofelSi SevxvdiT da<br />

vesaubreT 81 wlis metad sasiamovno moxucebuls –<br />

giorgi inasariZes. misi monaTxrobiT, zadengoridan<br />

<strong>andria</strong> pirvelwodebulma gamotopa md. focxovi da am<br />

sofelSi movida, Semdeg kvalTaxevisa da orfolas<br />

gavliT, awyurSi misula. batonma giorgim mogviyva<br />

zepirstyvieri gadmocemebi im saswaulebis Sesaxeb,<br />

romlebic wm. mociqulma moaxdina: 1. dabadebiT usinaTlo<br />

qalisSvils Tvali auxila, 2. mociquli dau-<br />

WeriaT, uwamebiaT, Semdeg ormoSi CaugdiaT da ormos-<br />

Tvis saqonlis tyavi gadaufarebiaT, saidanac naTeli<br />

amosula, ramac aiZula aqauri beladi gaeTavisuflebina<br />

mociquli, 3. pitalo kldes kverTxi dahkra da<br />

wyaro gamoadina, romelsac dResac <strong>andria</strong>s wyaros<br />

18


uwodeben, sofeli andriobis dResaswauls ixdis didi<br />

marxvis me-5 xuTSabaTs, rac, albaT, dakavSirebulia<br />

saqarTveloSi misi Semosvlis dResTan. amis Semdeg<br />

gavemgzavreT TbilisSi, sadac gvian RamiT CavediT.<br />

III mogzaurobaSi ver moxerxda eqspediciiT gaTvaliswinebuli<br />

marSrutis srulyofilad gavla, ver gaviareT<br />

didaWara-zekaris zemoT aRniSnuli monakveTi,<br />

xeli SegviSala zamTris moaxloebam da mTaSi Tovlis<br />

mosvlam, amitom ukve maSin davgegmeT Semdegi eqspediciis<br />

savaraudo svla gezi _ aWara-samcxe-imereTi.<br />

mogzaurobis pirvel dRes SevxvdiT baTumisa da<br />

sxalTis (amJamad baTumis da qobuleTis) mitropolits<br />

dimitris, romelmac didi siTboTi da siyvaruliT<br />

migviRo da dagvloca. eqspedicias aWaris umaRles<br />

sabWoSi Sexvedra mogviwyo aWaris umaRlesi sab-<br />

Wos Tavmjdomarem batonma mixeil maxaraZem, Sexvedras<br />

eswrebodnen batonebi maTe takiZe (amJamad aWaris<br />

ganaTlebis, kulturisa da sportis ministri) da<br />

profesori biWiko diasamiZe. aRsaniSnavia batoni ma-<br />

Tes didi yuradReba Cveni eqspediciisadmi. is gvian<br />

RamiT dagvxda, mogvawyo sastumroSi da mTeli eqspediciis<br />

ganmavlobaSi gvexmareboda sxvadasxva saorganizacio<br />

sakiTxis gadawyveta-mogvarebaSi.<br />

2004 wlis 24-25 noembers saqarTvelos sapatriarqos,<br />

saqarTvelos mecnierebaTa akademiis, ivane javaxiSvilis<br />

saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

da klasikuri filologiis, bizantinistikis da neogrecistikis<br />

institutis TaosnobiT ivane javaxiSvilis<br />

saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetSi<br />

Catarda saerTaSoriso samecniero simpoziumi “qris-<br />

19


tianobis 20 saukune saqarTveloSi”, sadac devi berZeniSvilma<br />

waikiTxa moxseneba _ “wminda <strong>andria</strong> mociqulis<br />

nakvalevi saqarTveloSi”, romelSic Seajama pirveli<br />

sami eqpediciis Sualeduri Sedegebi. winamdebare<br />

wignSi ganmeorebiT vaqveynebT am samecniero naSroms.<br />

2005 wlis 29 ianvars batoni vaxtang liCelis (arqeologiuri<br />

kvlevis centris samecniero eqspediciis<br />

xelmZRvaneli, profesori) TaosnobiT daba awyurSi<br />

moewyo samecniero Sexvedra, romelic mieZRvna problemas:<br />

`arqeologia da religia Savi zRvis region-<br />

Si”. Sexvedraze miwveulebi viyaviT batoni n. vaCeiSvili<br />

(kulturis ministris moadgile), batoni g. grigolia<br />

(saxelmwifo universitetis profesori), qalbatoni<br />

n. RambaSiZe (istoriisa da eTnologiis institutis<br />

ufr. mecnier TanaSromeli) da wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

gzis mkvlevi samecniero eqspediciis wevrebi<br />

– batoni d. berZeniSvilis xelmZRvanelobiT.<br />

Sexvedras ver daeswro batoni n. vaCeiSvili. batonma<br />

v. liCelma dagvaTvalierebina awyuris naqalaqaris<br />

arqeologiuri gaTxrebi. vnaxeT Zveli eklesiis nakvalevi<br />

da SesaniSnavi, axali taZris nangrevebi. jgufis<br />

wevrebi avediT da gadaviReT awyuris cixe. dRis meore<br />

naxevarSi gaimarTa samecniero Sexvedra. moxsenebebi<br />

waikiTxes: v. liCelma – wm. <strong>andria</strong> samcxeSi, d.<br />

berZeniSvilma – wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> gzebi<br />

saqarTveloSi, n. RambaSiZem – wm. <strong>andria</strong> mociquli –<br />

eTnologiuri xedva, g. grigoliam – wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebuli<br />

da xalxuri tradicia. moxsenebebis<br />

Semdeg gaimaTa diskusia, rasac mohyva gulTbili vax-<br />

Sami. gvian RamiT davbrundiT TbilisSi.<br />

20


IV eqspedicia<br />

rogorc mogaxseneT, III mogzaurobaSi ver moxerxda<br />

eqspediciiT gaTvaliswinebuli marSrutis srulyofilad<br />

gavla. amis gamo IV eqspediciis marSruti daaxloebiT<br />

imeorebda wina mogzaurobis svlagezs mcire<br />

damatebebiT. imave mizezis gamo wina eqspediciis CatarebisaTvis<br />

miRebuli saxelmwifo grantidan dagvrCa<br />

auTvisebeli Tanxa, romelsac daemata kerZo Semowirulobebi,<br />

riTac dafinansda ukve IV mogzauroba. Cveni<br />

eqspediciis sponsorebi iyvnen: daTo Sengelia, zurab<br />

odilavaZe, Temur beriSvili, besarion beriZe, av-<br />

Tandil mWedliani, kaxa CiqviniZe, daviT oZelaSvili,<br />

daviT kakabaZe, Temur kapanaZe, malxaz niqabaZe. eqspedicia<br />

Sedga 2005 wlis 20 – 27 seqtembers da monawileobdnen:<br />

samecniero xelmZRvaneli, istorikosi devi<br />

berZeniSvili, jixeTis dedaTa monastris winamZRvari<br />

arqimandriti <strong>andria</strong> (kbilaSvili), koordinatori da<br />

teqnikuri direqtori mixeil fxaWiaSvili, arqeologi<br />

givi bolqvaZe, istorikosi eldar bubulaSvili, alpinisti<br />

Tamaz SaraSeniZe, fotoJurnalisti giorgi<br />

fxaWiaSvili da operatori jaba kldiaSvili, mZRoli<br />

elizbar gogolaZe (Tavisi kuTvnili mikroavtobusiT).<br />

mogzaurobaSi monawileoba ver SeZlo eqspediciis<br />

moZRvarma dekanozma basil (JorJikaSvilma). Cven<br />

vTxoveT mama <strong>andria</strong>s (kbilaSvils), romelic siamovnebiT<br />

dagveTanxma da Zalin didi daxmareba gagviwia,<br />

rogorc moZRvarma da organizatorma mTeli rigi<br />

problemebis (sakiTxebis) mogvareba-gadawyvetaSi. xuloSi<br />

isev, rogorc adre, Tbilad migviRo, gvimaspin-<br />

Zla da megzuroba gagviwia dekanozma mirian (samxara-<br />

Zem), sofel sacixurSi Cveuli qarTuli stumarmaspin-<br />

ZlobiT dagvxvda da Tavis saxlSi dagvabinava batonma<br />

SoTa SavaZem. is ori dRis ganmavlobaSi gviwevda<br />

21


kvalificirebul megzurobas, gvawvdida Cveni eqspediciisaTvis<br />

metad saWiro informacias adgilobr toponimikaze<br />

da tradiciebze, gvexmareboda mTeli rigi<br />

saorganizacio sakiTxebis gadawyvetaSi.<br />

eqspediciis marSruti aseTi iyo: Tbilisidan gavemgzavreT<br />

guriaSi, jixeTis dedaTa monasterSi, sadac<br />

Tbilad mogviRo mama <strong>andria</strong>m; monastridan gavemgzavreT<br />

martvilSi, saidanac movbrundiT isev guriaSi,<br />

xrianeTSi, sofel oxojurSi, iqidan kurort boboyva-<br />

Tis gavliT RamiT CavediT baTumSi; baTumidan kidev<br />

erTxel movinaxuleT gonios (afsarosis) cixeSi wm.<br />

mociquli mataTas saflavi da gvian RamiT CavediT<br />

xuloSi; xulodan avediT didaWaraSi; didaWariden<br />

avuyeviT jer md. Rorjomis wyals da Semdeg md. naflatis<br />

wyals da mivediT sofel sacixurSi; sacixuris,<br />

Rorjomis, vanaZeebis da agaris regionebis daTvalierebis<br />

Semdeg, sacixuri-agara-naTelaTi-kunWule-<br />

Ti-wiTeltba-qvabijvariT amovediT arsianis qedis<br />

unagirze da daveSviT md. qvablianis xeobaSi, sofel<br />

moxes gavliT CavediT adigenSi; adigeniden manqaniT<br />

CavediT kurort abasTumanSi, saidanac isev zekaris<br />

uReltexilis gadalaxviT CavediT kurort sairmeSi,<br />

sadac sanatoriumSi davisveneT; meore dRes davaTvalireT<br />

sairmis Semogareni, Semdeg varcixe (rodopolisi)<br />

cixis gavliT moviloceT gelaTisa da mowame-<br />

Tas monastrebi, SuaRamiT davbrundiT TbilisSi.<br />

IV eqspedicia daviwyeT jixeTis dedaTa monasterSi<br />

yovladwminda RvTismSoblis Sobis dResaswaulisadmi<br />

miZvnili RamisTevis sazeimo wirvaze daswrebiT.<br />

jgufis zogierTi wevri eziara. simboluri iyo, rom<br />

msaxureba Seasrula mama <strong>andria</strong>m, romlis mfarveli<br />

angelozi wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulia. diliT sazei-<br />

22


mo trapezis Semdeg davaTvaliereT monastris mezeumi;<br />

wm. mociqulis Sesaxeb wyaroebSi da gadmocemebSi<br />

naxsenebia martvili, amitomac gavemgzavreT samegrelosken<br />

_ martvilSi, iq davaTvaliereT martvilis<br />

sakaTedro taZari, Cveni yuradReba gansakuTrebiT miipyro<br />

martvilis mcire Zvelma taZarma (VII s.), romelic<br />

dakavSrebulia wm. <strong>andria</strong> mocuqulze arsebul<br />

gadmocemasTan, Semdeg davaTvaliereT martvilis mxareTmcodneobis<br />

muzeumi, sadac mogviyvnen zepiri gadmocema<br />

imis Sesaxeb, rom wm. mociquls mouWria didi<br />

muxa (Wyoni), masTan mdgomo bomoni “kapunia” ki gaunadgurebia<br />

da mis adgilze aRumarTavs jvari.<br />

martvildan gamovbrundiT guriaSi – xrianeTSi, sofel<br />

oxojuris wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> eklesiis<br />

sanaxavad; sasaflaos SuaSi mdebare sanaxevrod<br />

dangreuli erTnaviani darbazuli eklesia devis winaswari<br />

mosazrebiT daaxloebiT X-XII ss-ebs unda ganekuTnebodes;<br />

mama <strong>andria</strong>m gadaixada mcire paraklisi<br />

da gavemgzavreT baTumisaken. gzad gaviareT korort<br />

boboyvaTSi, sadac isvenebda sruliad saqar-<br />

Tvelos patriarqi ilia II. man didi siyvaruliT migviRo,<br />

moismina Cvengan informacia eqspediciis mimdinareobis<br />

Sesaxeb da gzaze dagvloca.<br />

baTumSi batoni maTe takiZis daxmarebiT movewyveT<br />

sastumro “bakurSi”; saRamoTi vaxSamze migviwvies Cveni<br />

jgufis wevris, eldar bubulaSvilis, naTesavebma;<br />

diliT batonma maTem takiZem dagvaTvalierebina ba-<br />

Tumis Tamaris cixe da mis teritoriaze agebuli eklesia,<br />

gavecaniT religiis muzeums; Semdeg b-ma maTem<br />

migviwvia axal kinoTeatrSi g. doloZis mier aRdgenili<br />

filmis prezentaciaze; kidev erTxel movinaxuleT<br />

gonios cixe, iq SevxvdiT TurqeTSi gadamReb<br />

23


jgufTan (reJisori karlo Rlonti da operatori<br />

irakli onofriSvili) erTad mimaval “qristianuli<br />

kvlevis saerTaSoriso centris” gamgeobis Tavmjdomares<br />

akademikos daviT musxeliSvils; or saaTSi CavediT<br />

xuloSi, sadac ise, rogorc wina wels, migvi-<br />

Ro da dagvabinava mama mirianma (samxaraZem); dilidan<br />

moyolebuli mTeli dRe gavatareT transportis (cxenebis<br />

an orxidianis manqanis) ZebnaSi, raTa didaWaridan<br />

mTa-mTa, arsianis qedis gadalaxviT gadavsuliyaviT<br />

jer adigenSi, xolo Semdeg iqidan avsulyaviT<br />

fersaTis qedze “rkinis jvarze”, bolos mama <strong>andria</strong>m,<br />

rogorc iqna, monaxa xulos gamgebeli batoni tariel<br />

abulaZe, man migviRo, didi yuradRebiT mogvismina<br />

da gadagviWra es problema. gamoviyves saavadmyofos<br />

“uazi”, riTac gavemgzavreT sacixuris sakrebulos<br />

TavmjdomaresTan – baton SoTa SavaZesTan; rogorc<br />

zemoT mogaxseneT, batoni SoTam didi daxmareba gagviwia,<br />

yvela Tavis saxlSi dagvabinava, Cagvawerina sacixuris,<br />

agaris da Rorjomis TemebSi arsebuli gvarebi,<br />

am soflebis Semogarenis _ naeklesiarebis (qilisebis),<br />

rogorc aq eZaxian, nacixarebis, mTebis, mdinareebis<br />

da wyaroebis toponimika, CagvaniSnina yvela<br />

is marSruti, romlebiTac SeiZleba fersaTis qedze,<br />

zekaris uReltexize moxvedra.<br />

meore dRes misi megzurobiT davaTvaliereT da gadaviReT<br />

jvarTanas da vanaZeebis nasaydralebi, perangSemoZarculi,<br />

eklesiebis nangrevebi (devis misazrebiT<br />

orive ganviTarebuli Sua saukuneebis); namonastrevSi<br />

gvaCvenes adgili da Senobis nangrevebi, sadac<br />

gadmocemiT iyo monasteri da iqve napovni uxeSad damuSavebuli<br />

sqelkedla qoTnebi Tu kaTxebi; manqana<br />

gagvifuWda da amitom ver vnaxeT pantnarSi jorjikeTTan<br />

jvarTanisa da nasaydris msgavsi qilisa; fe-<br />

24


xiT davbrundiT sacixurSi; cxenebi aqac ver viSoveT.<br />

SoTas Zmam didi gaWirvebiT manqana SeakeTa da SevudegiT<br />

mzadebas; sami marSrutidan: 1. vanaZeebi – Rorjomi<br />

– sayvelaferdi _ nasoflari _ yvirali _ kikibos<br />

mimarTuleba, 2. sacixuri – agara – naTelaTi –<br />

mosavleTi – nailavi – kunWuleTi – wiTeltba – qvabijvari<br />

– moxe _ dercelis mimarTuleba, 3. sacixuri<br />

– gelauri – velaTi _ xanumis gziT _ kexovani an sacixuri<br />

– pantnari – jorjikeTi – riyeTi _ goderZis<br />

mimarTuleba, Cven avirCieT me-2 mimarTuleba; diliT<br />

SevuyeviT arsianis qedisaken aRmarTs, garkveul adgilebSi<br />

manqanas uWirda da Cven fixiT miuyvebodiT<br />

gzas, sacixurisa da agaris garda, yvela dasaxleba<br />

sazafxulo iailebia, wiTeltbidan kargad davaTvalireT<br />

da gadaviReT qvabijvari; dRis meore naxevar-<br />

Si avediT arsianis qedze, naomris velze, romelic<br />

zRvis donidan 2000 metrzea; marcxniv Cans kikibo,<br />

pirdapir derceli da moxe, samreT-aRmosavleTiT _<br />

zarzma, ude, Sors _ TurqeTis saqarTvelo, md. focxovis<br />

xeoba, ufro Sors ki _ eruSeTis qedis fragmeti<br />

nislSi; Cvenze momagrebuli manqana da SoTa Sava-<br />

Ze aqedan ukan unda dabrundnen, moxemde minimum 30 kilometria,<br />

aseTi tvirTiT, fexiT moxemde, umegzurod<br />

Casvla Zalian gagviWirdeboda; gadavwyviTeT baton<br />

tariel abulaZesTan darekva. bedad maleve davukav-<br />

SirdiT. man operatiulad dagvakavSira adigenis gamgebels<br />

baton aleqsandre suxiaSvils; gamgebelma Caiwera<br />

Cveni telefonis nomeri da ukve cota xanSi<br />

dagvikavSirda moxes gamgebeli, romelic Segvpirda<br />

manqanis gamogzavnas; sanam manqana amogvakiTxavda,<br />

gavSaleT sufra, daviloceT, davemSvidobeT SoTas<br />

da mZRols; 2-3 saaTis lodinis Semdeg didma samxidianma<br />

manqanam amogvakiTxa da sakmaod rTuli relie-<br />

25


fis gziT CavediT moxeSi; iq gairkva, rom mTaSi acivebula<br />

da mejogeebi barSi Camosulan. Segvpirden,<br />

rom momaval wels ivnisis bolos Tu CavalT moxeSi,<br />

dagvaxvedreben cxenebs da TviT moxes gamgebeli gvimegzurebs;<br />

gvian RamiT CavediT adigenSi, movewyveT<br />

sastumroSi; diliT ori “vilisiT” Cagviyvanes abas-<br />

TumanSi, sadac gadavsxediT saswrafo daxmarebis<br />

“uazSi” da zekari-“rkinis jvris” uReltexilis gadavliT<br />

CavediT kurort sairmeSi.<br />

rogorc SeTanxmebulebi viyaviT Cveni mZRoli elizbari<br />

sairmis Tavze dagvxvda; mama <strong>andria</strong>s axloblebis<br />

daxmarebiT Rame sanatoriumSi gavaTeneT; dilidan<br />

davaTvalireT sairme da misi Semogareni; CavuyeviT<br />

md. wablaris wyals sofel wablarisxevSi, romelTanac<br />

axlos adgil mamaneTSi vnaxeT namonastralis<br />

kvali, Semdeg davaTvalireT adgili udabno, sadac<br />

naeklesiars uCveneben, vnaxeT qva, namdvilad stelis<br />

nawili, CaviwereT toponimi “diakvnis xidi”; devim<br />

gamoTqva azri, rom aq SeiZleba marTlac iyo eklesia<br />

da es adgili namonastrevs hgavs; mama <strong>andria</strong>s<br />

jixeTis monastridan manqaniT moakiTxes, didi siyvaruliT<br />

davemSvidobeT erTmaneTs; Cveni manqaniT gavemgzavreT<br />

quTaisSi, moviloceT gelaTi da mowameTa<br />

da gamTeniisas davbrudiT TbilisSi.<br />

IV mogzaurobaSic ver moxerxda dagegmili marSrutis<br />

bolomde gavla. amitom momavali wlisaTvis gadavwyviteT,<br />

samkaciani jgufiT (devi berZeniSvili, mixeil<br />

fxaWiaSvili da operatori) moxeSi Casvla da<br />

darCenili moxe-derceli-mamlismTa-fersaTis qedi da<br />

“rkinis jvari” monakveTis gavla.<br />

26


mogzaurobidan dabrunebis ori Tvis Tavze devi ber-<br />

ZeniSvilma waikiTxa moxseneba II saerTaSoriso simpoziumze<br />

_ “qristianoba Cvens cxovrebaSi: warsuli, awmyo,<br />

momavali”, romelic Catarda 24-26 noembers saqarTvelos<br />

sapatriarqos, saqarTvelos marlmadidebel<br />

eklesiasTan arsebuli “qristianuli kvlevis saerTaSoriso<br />

centris” da iv. javaxiSvilis sax. istoriis<br />

da eTnologiis institutis TaosnobiT. avtoris<br />

analiziT wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulTan dakavSirebuli<br />

qarTuli tradiciuli gadmocemebi, materialuri<br />

kulturis Zeglebi da toponimebis monacemebi nasazrdoebia<br />

(dafuZnebulia, momdinareobs) Zveli istoriuli<br />

werilobiTi wyaroebiT, xolo werilobiTi tradicia<br />

bevrs iRebda xalxuri gadmocemebisagan. winamdebare<br />

wignSi ganmeorebiT vaqveynebT am samecniero<br />

naSroms.<br />

ganvlili am oTxi eqspadiciis Semdeg SevajereT wm.<br />

<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> saqarTveloSi Semosvlisa<br />

da mogzaurobis Sesaxeb arsebuli istoriuli wyaroebi<br />

da gadmocemebi Cveni mogzaurobebis SedegebTan,<br />

ramac migviyvana im daskvnamde, rom aucilebeli iyo<br />

samecniero kvlevis TurqeTSi gagrZeleba. kerZod,<br />

TurqeTis saqarTveloSi, raTa gvenaxa, Segveswavla<br />

da gagvevlo is istoriul saqaravne gzebi, romlebic<br />

I saukunisaTvis Semodioda imJamindel saqarTveloSi<br />

da romliTac SeiZleba esargebla wm. <strong>andria</strong> mociquls.<br />

saWiro iyo agreTve am gzebis gavlisas gamogvekvlia<br />

yvela is punqti, romlebzec saubaria wyaroebSi,<br />

mogvexdina am adgilebis Zveli da amJamindeli<br />

saxelebis identificireba, adgilze Segveswavla da<br />

dagvedgina, Tu ra kavSiri aqvs wm. <strong>andria</strong> mociqulis<br />

moRvaweobas tao-klajeTis unikalur memkvidroebas-<br />

Tan, rogorc saeklesio ZeglebTan, aseve istoriul<br />

27


safortifikacio da saero nagebobebTan. es yvelaferi<br />

gamomdinareobda iqidan, rom <strong>andria</strong> pirvelwodebuli<br />

saqarTveloSi Semovida romis imperiis sazRvrebSi<br />

myofi aRmosavleT anatoliis, istoriuli pontosa<br />

da lazikis regionebidan, romlebic amJamindeli<br />

TurqeTis respublikis teritorias warmoadgenen. amitomac<br />

Semdegi eqspediacia daigegma TurqeTSi. devi<br />

berZeniSvilTan SeTanxmebiT gavakeTe savaraudo mar-<br />

Srutis maketi, romelic devim moiwona.<br />

me, rogorc eqspediciis koordinators da teqnikur<br />

direqtors, damevala eqspediciis xarjTaRricxvis<br />

Sedgena da saWiro aRWurvilobis SeZena-momarageba.<br />

2006 wlis zafxulidan TurqeTis anu mexuTe eqspediis<br />

proeqti mzad iyo da daviwyeT saWiro Tanxis moZieba.<br />

xarjaRricxvam sakmaod soliduri Tanxa Seadgina,<br />

amitom sponsoris moZebna Zalian gaWirda. Tavdapirvelad<br />

eqspediciis xangrZlivoba davyaviT orTvenaxevrian<br />

etapad: pirveli – trapizonis regioni da<br />

istoriuli lazika, arTvini, SavSeTi, klajeTi, tao,<br />

artaani, kola, yarsisa da erzrumis regionebi, kabadokia,<br />

ankaris regioni, Savi zRvis sanapiro, sinopidan<br />

trapizonamde; meore – samxreTi da dasavleTi<br />

TurqeTis regionebi stambulis CaTvliT; saeqspedicio<br />

jgufi iTvaliswinebda 10 wevrs, satransporto<br />

saSualeba ki ori manqanis (jipis) daqiravebas.<br />

V eqspedicia<br />

2007 wlis dekebridan 2008 wlis bolomde saqarTvelo<br />

aRniSnavda sruliad saqarTvelos kaTolikospatriarqis,<br />

uwmidesisa da unetaresis ilia II-is aRsaydrebidan<br />

30 wlisTavs. am saiubileo TariRis aRniSvnasTan<br />

dakavSirebiT daigegma mTeli rigi RoniZi-<br />

28


ebebi, romelTa nusxaSic moxvda Cveni proeqti. magram<br />

dafinansebasTan dakavSirebuli problemebis gamo<br />

xarjTaRricxvaSi SetaneT cvlilebi: monawileTa<br />

ricxvi SevamcireT 7 kacamde, satransporto saSualebebTan<br />

dakavSirebiT gadawyda erTi manqanis (jipis)<br />

SeZena da ara daqiraveba. cvlilebebi movaxdineT eqspediciis<br />

marSrutSi da xangrZlivobaSi. gadawyda eqspedicias<br />

emogzaura TurqeTis qarTul regionSi da<br />

Savi zRvis sanapiroze Tvenaxevari ori Tvis ganmavlobaSi.<br />

am cvlilebebis Semdeg 2008 wlis gazafxulze<br />

dadebiTad gadawyda Cveni proeqtis dafinanseba,<br />

miviReT isev saxelmwifo granti.<br />

eqspediciaSi gamgzavrebamde devi berZeniSvilma, eldar<br />

bubulaSvilma, mixeil fxaWiaSvilma da Tamaz<br />

SaraSeniZem miviReT monawileoba samecniero konferenciaSi<br />

– “wmida <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> gziT”,<br />

romelic gaimarTa 2008 wlis 2-4 maiss xulo-didaWaraSi,<br />

sxalTis episkoposis spiridonis (abulaZe)<br />

locva-kurTxaviT. devi berZeniSvilma waikiTxa moxseneba<br />

– “qarTuli tradicia wminda <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

Sesaxeb”, eldar bubulaSvilma ki “wm. mociqulTa<br />

saxelTan dakavSirebuli siwmindeebi saqar-<br />

TveloSi”. devi berZeniSvilis statias ganmeorebiT<br />

gTavazobT winamdebare wignSi.<br />

2008 wlis maisSi SeviZineT eqspediciisaTvis saWiro<br />

manqana (jipi “toiota-lend kruizeri”), romelic dakompleqtebuli<br />

iyo 7 sajdomi savarZeliT da saeqspedicio<br />

aRWurviloba. sakmaod didi xani velodeT<br />

TurqeTis kulturis saministrosagan TurqeTis teritoriaze<br />

profesionaluri videokameriT gadaRebis<br />

uflebas, romelic bolos da bolos, TiTqmis erTi<br />

Tvis lodinis Semdeg miviReT, raSic didi daxmareba<br />

29


gagviwies TurqeTSi saqarTvelos elCma batonma gega<br />

mgalobliSvilma da misma TanamSromelma batonma zurab<br />

batiaSvilma. 3 ivlisis saRamos 22 30 saaTze eqspedicia<br />

mTeli SemadgenlobiT daiZra Tbilisidan saCxerisken,<br />

sadac gvian RamiT meufe danielma dagvloca<br />

gzaze. gamTeniisas 0600 saaTze Cven gadavkveTeT<br />

TurqeTis sazRvari da daaxloebiT 1000 saaTze CavediT<br />

trapizonSi, movewyveT sastumroSi “iukanSi”, davisveneT<br />

da saRamos vestumreT trapizonSi saqarTvelos<br />

saelCos generalur konsuls baton avTo miqaca-<br />

Zes. sakonsuloSi Sexvedram megobrul atmosferoSi<br />

Caiara, Cven baton avTo miqacaZes da mis TanamSromlebs<br />

movuyeviT eqspediciis Sinaarsi, maT aRgviTqves<br />

yovelgvari daxmareba. saRamo dasrulda vaxSamiTa da<br />

Ramis trapizonSi gaseirnebiT.<br />

V mogzaurobis marSrutis Sesaxeb informacias mogawvdiT<br />

mokled, sqematurad, radgan batoni devis<br />

dRiurSi es yovelive didi profesionalizmiTa da<br />

sizutiT aqvs gadmocemuli. Cvenma manqanam, romelsac<br />

devi berZeniSvilma “TareSa” daarqva, gaiara aseTi<br />

svlagezi: trapizoni – maCka (sumela, bazeloni) _<br />

ziganas uReltexili _ gumiSxane (yofili argiropolosi)<br />

– aidinTefe _ baiburTi _ ispiri (yofili speri)<br />

– daRbaSis uReltexili _ rize – xofa – arTvini<br />

– borCxa _ muratlu _ arTvini _ artanuji _ arTvini<br />

– parxali – iusufeli – md. TorTomis xeoba _ iusufeli<br />

_ erzrumi – pasinlari (yofili basiani) _ erzrumi<br />

_ “giurji baRazis” (“qarTlis gza”) uReltexili<br />

_ SavSaTi (yofili saTle) – arTvini – klarje-<br />

Ti _ arTvini _ olTisi – narmani _ oluri – Cataksu<br />

(yofili taoskari) _ oluri _ fanaskerti _ agundiris<br />

uReltexili _ kola – artaani – focxovi – artaani<br />

_ Cildiris tba _ yarsi – erzrumi – kopis<br />

uReltexili (qaldiis karibWe, md. Woroxis saTaveebi)<br />

30


_ baiburTi – Sebiryarahisari (yofili kolonia) _<br />

niqsari (yofili neokesaria) – giumeneki (yofili komani)<br />

– ToxaTi (yofili kukuso) – amasia – samsuni –<br />

sinopi – samsuni – trapizoni _ baTumi _ axalcixe _<br />

axalqalaqi _ Tbilisi.<br />

erzrumSi droebiT dagvtova megzurma da Tarjimanma<br />

daudma, romelic aTi dRiT, piradi saqmeebis gamo, wavida<br />

stambulSi. is Secvala, TurqeTSi, q. arTviniSi<br />

gazrdilma, amJamad, Tbiliselma vaxtang saRinaZem.<br />

radganac daudi mZRolis movaleobasac asrulebda,<br />

saWesTan is SevcvaleT me da Tamaz SaraSeniZem. erzrumidan<br />

gzad SavSeTisaken gaviareT, davaTvaliereT<br />

da gadaviReT saqarTveloSi Semosasvleli Zveli saqaravne<br />

gzis nawili uReltexili “giurji boRazi”<br />

(“qarTlis gza”), gvian RamiT CavediT q. SavSaTSi (yofili<br />

saTle).<br />

8 agvistos artaanis sastumroSi CemTan nomerSi Semovarda<br />

kaxa imnaiSvili da miTxra, rom omi daiwyo ruseTsa<br />

da saqarTvelos Soris. yvelam sasawrafod gadavrekeT<br />

TbilisSi. 8 agvistodan, omis dawyebasTan<br />

dakavSirebiT Cveni jgufis yvela wevrs warmoeSva piradi<br />

problemebi, yvelasTvis Zalian gaWirda TurqeT-<br />

Si darCena, magram pasuxisgeblobis grZnobam migvaRebina<br />

erTaderTi swori gadavwyvitileba, rom aseTi<br />

warmatebuli eqspediciis Sewyveta ar SeiZleboda.<br />

16 agvistos saRamos 1800 saaTisaTvis CavediT trapizonSi,<br />

movewyveT sastumro “nazarSi”, davisveneT. Semdeg<br />

davrekeT saqarTvelos generalur konsulTan, baton<br />

avTo miqacaZesTan, romelmac gviTxra, rom 1900<br />

saaTze ruseTis sakonsulosTan, trapizonis qarTveloba<br />

awyobda saprotesto manifestacia-mitings. Cvenc<br />

saswrafod movemzadeT da wavediT ruseTis sakonsu-<br />

31


losTan. devi berZeniSvili Zalian gaxarebuli iyo,<br />

rom mitings mivusawariT. manifestaciis Semdeg batonma<br />

avTom migviwvia sakonsuloSi, sadac pirvelad vuyureT<br />

televizia “imeds”, vnaxeT is Semzaravi kadrebi,<br />

qarTulad movismineT, rac gvWirda, rac xdeboda<br />

saqarTveloSi. ukana gzaze vivaxSmeT da Zalian dazafrulebi<br />

davbrundiT sastumroSi, davgegmeT meore<br />

dRe, 17 agvisto. gadawyda, rom erT dRes davisvenebdiT<br />

trapizonSi da 18-Si davbrundebodiT samSoblo-<br />

Si baTumi-goderZis uReltexili-axalcixe-axalqalaqi-walka-Tbilisis<br />

gziT, radganac gori-Tbilisis monakveTi<br />

rusi okupantebis xelSi iyo. yvela gavnawildiT<br />

Cven-Cvens nomrebSi. 1200 saaTi xdeboda, rom SeSfoTebuli<br />

eldar bubulaSvili Semovarda CemTan nomerSi<br />

da SeSinebulma miTxra, rom devi iatakze daeca<br />

da cudad aris. saswrafod me da Tamaz SaraSeniZe<br />

gavcvivdiT devis nomerSi, iq dagvxvdnen kaxa imnaiSvili<br />

da daTo asaTiani, romlebsac devi wamoeyenebinaT<br />

da sawolze daesvaT, mas goneba hqonda dakarguli,<br />

kaxam wneva gauzoma, romelic sakmaod maRali<br />

iyo, rogorc Cans, devis TavSi sisxli hqonda Caqceuli.<br />

gamoCnda daudic. me telefoniT velaparake sakonsulos<br />

TanamSromels baton giorgi yuSitaSvils,<br />

man gamomkiTxa, romel sastumroSi viyaviT. Zalian male<br />

batoni giorgi saswrafo daxmarebis eqimTan er-<br />

Tad devis nomerSi iyo. eqimma devis gasinjvis Semdeg<br />

moiTxova misi hospitalizacia, razec Cveni Tanxmoba<br />

miiRo. qalaqis saavadmyofoSi is moaTavses mimRebi<br />

ganyofilebis intensiur palataSi da daiwyo misi<br />

mkurnalobisaTvis saWiro procedurebis Catareba; Tavidan<br />

TiTqos saqme kargad midioda, baton devisac<br />

ukeTesoba daetyo, kontaqtSi Semosvla undoda, magram<br />

Semdeg daiwyo gauareseba, ganviTarda infarqti.<br />

32


morige eqimma devis mdgomareoba uimedod CaTvala.<br />

Cven moveTaTbireT giorgi yuSitaSvils da eqimTan<br />

SeTanxmebiT saavamyofos reanimobiliT devi gadaviyvaneT<br />

sauniversiteto klinikaSi. devi klinikaSi miyvanisTanave<br />

pirdapir reanimaciaSi moaTavses, eldari<br />

da Tamazi, romlebic reanimomobilSi ijdnen, raRacnairad<br />

klinikis SenobaSi moxvdnen. danarCenebi, giorgi<br />

yuSitaSvilis garda, saavadmyofos SenobaSi ar<br />

SegviSves, davrCiT yvelani klinikis ezoSi. Cven SemogvierTnen<br />

batono avTo miqacaZe da sakonsulos TanamSromlebi,<br />

romelTa siyvaruli da didi pativiscema<br />

maTTan nacnobobis am mokle periodis ganmavloba-<br />

Si moepovebina baton devis. daaxloebiT 20-30 wuTis<br />

Semdeg klinikis Senobidan gamovida acremlebuli<br />

Tamazi, Semdeg eldari da batoni devis mkurnali eqimi,<br />

romelmac damwuxrebulma gviTxra, rom ganmeorebuli<br />

infarqtis Sedegad 17 agvistos 0145 saaTze, adgilobrivi<br />

droiT, gulmxurvale mamuliSvilisa da<br />

saqarTvelos istoriis gamoCenili mkvlevaris devi<br />

berZeniSvilis guli, istoriuli lazeTis miwaze, saidanac<br />

wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulma daiwyo qarTveli<br />

eris moqceva, gaCerda. man ver aitana misi sayvareli<br />

samSoblos mZime gansacdeli da, rogorc yvela Rirseuli<br />

samSoblos moyvaruli meomari, brZolis velze<br />

daeca.<br />

RvTis SewevniT da wm. <strong>andria</strong> mociqulis meoxebiT,<br />

Rrma mwuxarebis miuxedavad, eqspediciis wevrebi sasowarkveTilebaSi<br />

ar CavcvenilvarT, Tumca iyo amisi<br />

saSiSroeba. keTili da gulisxmieri adamianebis avTo<br />

miqacaZis, giorgi yuSitaSvilisa da TurqeTSi, trapizonis<br />

generaluri sakonsulos TanamSromlebis mxar-<br />

Si dgomiT SevZeliT, drois daukargavad, devi berZeniSvilis<br />

cxedaris gadmosveneba sarfSi.<br />

33


klinikis ezodanve, 03 00 saaTze, saswrafod telefoniT<br />

davukavSirdi baton maTe takiZes baTumSi, romelmac,<br />

rogorc WeSmaritma qristianma, gulTan miitana<br />

Cveni gasaWiri da yovelgvari daxmareba aRmiTqva. daaxloebiT<br />

dilis eqvs saaTze sarfis sasazRvro terminalis<br />

neitralur zonaSi dagvxvda batoni maTe saswrafo<br />

daxmarebis manqaniT. Cven erTad gadavasveneT<br />

devis cxedari manqanaSi. baTumSi garkveuli procedurebis<br />

Catarebis Semdeg devi berZeniSvilis cxedari<br />

davasveneT saswrafo daxmarebis manqanaSi da SevudegiT<br />

Tbilisisaken metad momqancvel gzas. win migviZ-<br />

Roda batoni devis cxedari, ukan “TareSaSi” msxdomni,<br />

mivyvebodiT, Cven, misi kolegebi, moswavleebi, Segirdebi<br />

im gziT, romelic daaxloebiT 20 saukunis<br />

win gaiara wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulma. sainteresoa,<br />

RmerTma ise ineba, rom devi Tavis saTayvanebel TbilisSi<br />

brundeboda Tavisi usayvarlesi javaxeTiT,<br />

romelic misi kvlevebis erT-erTi mTavari sagani iyo,<br />

is xom am mxaris specialistad da did mcodned iyo<br />

aRiarebuli. ukve 18 agvisto dgeboda, roca batoni<br />

devi mSobliur qalaqSi, barnovis N# 150-Si (amJamad<br />

i. abaSiZis 48) saxlSi dabrunda...<br />

winamdebare wignis winasityvaobis Sedgenisas visargeble<br />

Cemi CanawerebiT, romelsac vawarmoebdi oTxive<br />

eqspediciis dros, saqarTvelos regionebis rukebze,<br />

mogzaurobisas ganvlili punqtebis Sesaxeb, Cems<br />

mier gakeTebuli aRniSvnebiTa da komentarebiT, batonebis<br />

nika vaCeiSvilis me-2, devi berZeniSvilisa da<br />

eldar bubulaSvilis me-3 da me-4 eqspediciis CanawerebiT<br />

da Cveni mogzaurobebis dros gadaRebuli video<br />

da foto masalebiT. rac Seexeba V mogzaurobas<br />

visargeble dRiuriT, romelsac Tavad vawarmoebdi.<br />

34


devi berZeniSvilis dRiuri<br />

3.07.08<br />

rogorc iqna, gamovetieT Tbilisidan. varT Svidni.<br />

Cveni gamyoli gurji daudia 1 (mamis dediT futkaraZe),<br />

icis qarTuli, 26 wlisaa, arTvinidan, Tbilis-<br />

Si hyavs megobrebi da apirebs qarTul moqalaqeobas.<br />

bagrationebs 2 dayveboda, misi misamarTic ninom Camiwera.<br />

Tbilisi davtoveT Ramis 10-ze. saCxereSi meufe<br />

danielTan viyaviT 1-ze, gamoviareT baTumi, sarfi, SeuCerebliv<br />

viareT, trapizons CamovaRwieT dilis 7-ze.<br />

baTumidan samsunamde plaJebi araa. mTebi axloa<br />

mosuli zRvasTan. xSiria xelovnuri yureebi, Seqmnili<br />

kldis didi lodebiT. es Relvisaganac icavs napirs<br />

da patara gemebis gasaCerebelicaa. ratom ar<br />

ageben aseTebs CvenTan? trapizonSi movewyeT<br />

centrSi sastumro iuvanSi. es qalaqi, SarSan gavliT<br />

nanaxi, sakmaod kargi mdebareobisaa, viwro,<br />

mokirwyluli quCebiT, portiTa da aeroportiT.<br />

saRamos Cvens konsuls vewvieT. avTo 3 samsarTulian<br />

saxls aremontebs. patara ezoSi bambukis fanCaturi<br />

aqvs da fotostendi. bevrs laparakobs da didi<br />

gegmebi aqvs... gvimaspinZla da RamiT gaviseirneT. vnaxeT<br />

qalaqis kedeli da burjebi das. mxares. aq, xevSi<br />

Zveli saxlebi daungrevia qalaqis mers da parks aSenebs.<br />

saxvaliod SevipireT avTo, rom erTad davaTvalierebT<br />

aia sofias taZars, muzeums. Segvpirda naviT<br />

zRvaSi gasvlas, rom iqidan gadaviRoT qalaqi.<br />

4.07.08<br />

dRes qalaqis cixis kedlebiT daviwyeT das-dan.<br />

35


aq es kedlebi mTel sigrZeze mouyveba CrdiloeTidan<br />

zRvamde. simaRliT 25-30-mdea. wyoba sxvadasxvaa,<br />

gvian ganaxlebuli. koSk-burjebi kuTxovania,<br />

akropolisis maRali koSkebi S-Taa. yvelaze maRal<br />

adgilzea. xevSi myof saxlebs iReben da parks akeTeben.<br />

ufro das-iT ukve qalaqis galavania, imave sima-<br />

Rlisa da wyobisa. aq, CrdiloeTisaken (zRvisaken)<br />

Semosasvleli ganieri TaRia, aq axla gzaa. qalaqi<br />

galavniT iyofa zeda, Sua da qvemo nawilad.<br />

eklesiebi an afeTqebuli, an jameebad qceuli,<br />

quCebi viwroa erTi manqanis siganisa, zogan ufro viwro.<br />

axali qalaqi aRm-iT Sendeba. aqvea axla aeroportic.<br />

parkSi viRac faSis cxenosani figuraa. aqvea<br />

jamed qceuli berZn. eklesia.<br />

aia sofiis taZari jvargumbaTovania. O-iT 3 afsidaa,<br />

Sua xuTkuTxovani. eklesias N, W, da S Sesasvlelebi<br />

aqvs TaRovani. S Sesasvlelis Tavze reliefebia<br />

adamisa da evas gamosaxulebebiT scenebia (samoTxidan<br />

gamoZeveba...).<br />

SigniT freskebi nawilobriv gadarCenilia da<br />

yvela kedelze CamoTvlilia maTi Sinaarsebi. ratom<br />

ar SeiZleba es CvenTanac gakeTon? SuaSi mozaikuri<br />

iatakis fragmentia SemorCenili. sakurTxevelTan saflavis<br />

qvebia. erTi maTgani unda iyos mamia gurielisa,<br />

romelsac colad hyavda did paleologosTa bolo<br />

qaliSvili.<br />

mTavari taZari 1250-70 wlebSia agebuli. N-iT<br />

imave gegmis mcire eklesia _ XIV s-Si, W-iT 5 sarTuliani<br />

samreklo koSki _ XV s-saa. ezoSi gamofenilia<br />

arq. detalebi, saflavis qvebi, adgilobrivi da sxvani,<br />

motanili; aqvea warweriani (berZn. somx.) qvebic.<br />

braiers 4 naxsenebi aqvs gurielis saflavis qvis<br />

warwerac... axla aRar Cans. gamofenil qvebSia 3<br />

36


gviani kapitelic _ esaa solomon II-is obeliskis<br />

qvebi.<br />

es obeliski O-iTaaa, qvemo qalaqSi. aq eklesia<br />

mdgara, is auRiaT, mis gverdiT myofi saflavebi<br />

cacxvTan dausvenebiaT da iqve aRumarTavT obeliski,<br />

r-c Zvel fotoebze 7 arSini simaRlisa yofila, 4<br />

svetze dayrdnobili gumbaTi.<br />

amave eklesiis siaxloves unda yofiliyo<br />

<strong>andria</strong>s saxelobis gamoqvabulis eklesia,<br />

romelic braieris mixedviT, bulvaris gayvanas<br />

Seewira.<br />

<strong>andria</strong>sTan dakavSirebuli meore eklesiac qvemo<br />

qalaqSia; is mola siian james saxels atarebs. samnaviani<br />

bazilika Signidan Selesili, garedanac Selesilia.<br />

Zveli datovebulia mxolod sami, gareT gamotanili<br />

naxevarwriuli afsida. es jamec moqmedia<br />

da mcveli hyavs.<br />

saRamos navi daviqiraveT da zRvidan gadaviReT<br />

Ramis trapizoni. xval ori eklesia unda movinaxuloT<br />

qalaqSi, mere wavalT monasterSi da iqidan gadavalT<br />

baiburTSi. sakonsulom trapizonis Zveli<br />

fotoalbomi gvaTxova. iqvea fotoebi 1890 w-dan. Cemi<br />

aparatiT gadaviRe 10 suraTi CvenTvis saintereso<br />

adgilebisa.<br />

5.07.08<br />

tradiciiT qalaqSi kidev erTi Zveli eklesiaa,<br />

romelic axla jamedaa qceuli. esaa ieni juma<br />

jamii _ `pirveli paraskevis locvis Rame~. es<br />

eklesia sami naxevarwriuli afsidiT, gumbaTiani<br />

eklesiaa. is SekeTebulia SesaniSnavad. aRm. da samxr.<br />

mxares mogrZo kovziseburRarebiani lavgardanebia. O<br />

mxares maT SerCenili aqvT wreSi Casmuli da<br />

37


Tavisufali jvrebi. Crd. kedlebSi wnuli<br />

ornamentiani qvebi restavrirebisas uadgilod<br />

CausvamT Signidan.<br />

IV s-Si yofila evgeniosi, romelsac daumxia<br />

kerpi (herakle). amisaTvis is uwamebiaT da SemdgomSi<br />

wmindanad SeuracxavT. did komnenosebs 1204-22 wleb-<br />

Si misi saxelobis eklesia auSenebiaT, romelic 1461<br />

wlidan jamed gadauqceviaT. mTavar afsidaSi gauWriaT<br />

Sesasvleli kari, S-kedelSi amouSenebiaT sarkmlebi<br />

da Sesavleli. iqve gaukeTebiaT mihrabi, molas<br />

asasvleli kibeebi. iataki daufaravT xaliCiT.<br />

amis Semdgom qalaqis centrSi, bazris quCis Sua-<br />

Si vnaxeT xeliT nakeTebi nawarmis gamofena, iqve XIX<br />

s-is didi meCeTiT.<br />

qalaqis aRm. nawilSi mTaze movinaxuleT `qalwulTa<br />

monasteri~, romelic restavraciisa da<br />

gaTxrebis gamo daketili dagvixvda. davtoveT<br />

trapizoni, lamazi da saintereso qalaqi. dilas<br />

sastumroSive gadavaTvaliere Zv. fotoebiTa da<br />

axali suraTebiT Seqmnili ori albomi. iqidan<br />

SevarCieT CvenTvis saintereso Zv. fotoebi da Cemi<br />

aparatiT gadaviRe.<br />

wamovediT sumelaSi * . es berZnuli monasteri<br />

trapizonis O-iT Camomavali xeobis saTaveebSia, mis<br />

marcxena sanapiroze maRal mTaSi. granitis kldeSi<br />

* SeniSvna d. berZeniSvilisa: IV s-Si ori wmindanis RvawliT<br />

iwyeba, mere VI s-Si arsdeba aq raRac, r-sac komnenosebi<br />

13 s-Si monastrad aqceven. sumela _ Savi mTaa.<br />

sumelas mTavari monastris misasvlelSi erTnaviani<br />

darbazuli eklesiaa, Sverili, naxevarwriuli afsidiT.<br />

Sesavleli S-idanaa TaRiT gadaxuruli. TiTo sarkmeli<br />

O da S mxares oTxkuTxaa. eklesia Zalian waagavs<br />

bazelonis monastris mc. eklesias da SesaZloa masaviT<br />

ufro Zv. Iyos, vidre mTavari.)<br />

38


unebrivi, mSrali Rrmulia, sadac auSenebiaT monasteri.<br />

garedan 3-4 sarTuliani kedlebi moCans, sadac<br />

senakebia daaxl. 50-mde berisa. Rrmulis SigniTa, dacul<br />

mxares, mTavari eklesiaa mariamwmidis saxelobisa.<br />

sainteresoa, rom is garedanac da SigniTac moxatulia.<br />

yoveli calke scena moCarCoebulia. SigniT,<br />

Werze Cviledi RvTismSobelia da mis das-iT macxovari.<br />

es ori xati yvelaze didia. Sesasvlels garedan<br />

javari aqvs reliefuri (dazianebulia) da saRebaviT<br />

berZnuli warwera.<br />

saerTod am teritoriaze 5-mde mcire eklesiaa<br />

da berebis saTavsebi. gadaxurvebi banuria. wyali garedan<br />

hqoniaT Semoyvanili. mosasvleli biliki xevis<br />

marcxena napirs miuyveba. misi nawili filaqniT daufaravT.<br />

Cven am gziT CamovediT, manqana _ Tavisi<br />

gziT. xevsac mariamwmidis saxeli aqvs<br />

`marimana~. gviani iyo da baiburTSi wasvla<br />

gadavifiqreT. xeobaSi<br />

vivaxSmeT da iqve, sasiamovno sastumroSi davr-<br />

CiT. aqaurebSi bevria qera, cisferTvaleba axalgazrdebi,<br />

egebis lazebi. Cveni daudic wablisferTmiani,<br />

cisferTvala axalgazrdaa, maWaxlis xeobidan. CxutuneTi<br />

mezobladaao. amas Seyvarebuli hyolia, r-ic<br />

yoveldRe urekavs _ xelsa mTxoveno. es sasayovelTaod<br />

miRebuli fandia gasaTxovar qalebSi.<br />

6.07.08.<br />

dRes mogvianebiT gamovediT marimanis xeobidan<br />

da davadeqiT gzas baiburTisken. isev xeobebs mivyvebiT,<br />

romlebic waagavan Woroxis auzs. gzad kidev er-<br />

Ti berZnuli monastris nangrevebi movinaxuleT. esaa<br />

bazelonis. sanam masTan mividodiT, gzispirze<br />

kuTxovani cixe-koSkis nangrevi gadaviReT.<br />

39


azelonis namonastrali mTavar xevis<br />

marcxena Semdinaris marjvena napirzea. manqana<br />

davayeneT da fexiT SevuyeviT biliks. gzidan iseTive<br />

3-4 sarTuliani kedlebi Canda, rogorc sumelaSi.<br />

aqac senakebi aRmoCnda, zogan buxrianebi. aqac<br />

iseTive bunebrivi exia bazaltis kldeSi, rogorc<br />

sumelaSi. aqaa samnaviani eklesiis nangrevi 3 Sverili<br />

afsidiT. SuaSi ufro didia da yvela naxevarwriuli,<br />

TiTo sarkmliT. saxuravi Caqceulia, albaT banuri.<br />

Signidan gvian SeTeTrebulia, Tumca freskuli<br />

moxatvis kvali dablaa SerCenili. CrdiloeTis<br />

kedelze, garedan aqac moxatulobaa. iqve saTavsoa,<br />

sadac mrgvali viwro svetis natexi gdia _ albaT<br />

amiT iyofoda navebi. N-iT mogrZo satrapezoa,<br />

romlis qveviT sakuWnao unda yofiliyo. erTgan<br />

TiTqos saZvalecaa. sakuWnaodan dabla ezoSi<br />

gavediT, sadac mc. erTnaviani darbazuli eklesiaa,<br />

TaRuri gadaxurviT. Sesasvleli N-idan, afsida<br />

Sverili naxevarwriuli, erTi sarkmliT. aq TiTqmis<br />

mTliani darbazi Signidan moxatulia ufro muq<br />

ferebSi. das. kedelze kargad irCeva RvTismSoblis<br />

miZineba. es eklesia ufro Zv. SeiZleba iyos vidre<br />

zeda, samnaviani. saerTod misi msgavseba sumelasTan<br />

mafiqrebinebs Tanadroulobas.<br />

gza isev iwevs, is erTgan iyofa _ midis kerasuntisa<br />

da samsunisaken. gzis marcxniv Torulis cixe<br />

gadaviReT. kerasunt-samsuni qaldiis TemSia.<br />

gumiSxane-argiropolis-vercxlis qalaqi<br />

swored am madnebze miuTiTebs. mas 3-4 cixe icavs,<br />

sxvadasxva mxridan, mTebze.<br />

gza maRla iwevs. marcxniv kldeze Wanixis<br />

lamazi cixe moCans, is bagrationebis veb-gverdzedac<br />

aris. sof. geCidTan (kaCikaia) iwyeba<br />

40


gadasasvleli _ avdivarT gaSlil zeganze, r-c<br />

waagavs TrialeT-javaxeTs. aq moyavT puri,<br />

kartofili, xexili ar Cans. saZovrebze moTibuli<br />

Tiva oTxkuTxa Znebad awyvia. gzis marcxniv warwera<br />

miwisqveSa qalaqze migviTiTebs. gadavuxvieT sof.<br />

aidinTefesaken. aq aRmoCnda romauli xanis<br />

katakombebi, miwisqveSa gvirabi, romlis gverdebSic<br />

patara sadgomebia. erTgan SesaZloa eklesiac<br />

yofiliyo brtyeli afsidiT. gvirabi viwroa, kacis<br />

simaRle. is organ mrgvali, brtyeli qvisgadmogorebiT<br />

kedelSi amoRarulSi jdeba da gasasvleli<br />

daketilia. es pirvelsave gaTxriT aRmoCenili<br />

gvirabi-darani, kilometrebze grZeldeba da gamosasvleli<br />

axali amoSenebulia. aqedan axloa baiburTi.<br />

qalaqSi Sesvlamde moCans veeba cixe-simagre goraze,<br />

romelic ketavs gzajvaredins. aq Camodis Woroxi,<br />

r-sac miuyveba ispirisaken.<br />

cixeze manqana adis. mas axla remonti utardeba<br />

uniWod. xaraCoebiT apirkeTeben axali qvis kvadrebiT<br />

Zvel kedlebs... warweraSi naTqvamia, rom es adgili<br />

jer kidev vespasiane imperatoris dros SeirCa (albaT<br />

eklesiisaTvis). 1000 w. cixe aSendao, romelmac<br />

iarseba XIX s-mde. bizantielebi, selCukebi, Turqosmalebi,<br />

somxebi...<br />

uZvelesi wyoba tufis kvadrebiT unda iyos,<br />

romelic W-S kuTxeSi, SemosasvlelTanaa. aseve uZvelesi<br />

meCvena samnaviani eklesiis nangrevi cixis S0 nawilSi.<br />

centraluri Sverili afsida gaTlili qvebis<br />

wyobiTaa ganaxlebuli, r-ic mkveTrad sxvaobs S-kedlis<br />

mc. zomis gamoqaruli qvebis regularul wyobas.<br />

S Sesasvlels zevidan naxevarwriuli TaRi gadasdis.<br />

N-kedeli da misi afsida aRaraa, arc saxuravia.…W<br />

41


mxares Zveli akropolisis wyoba Cans _ saSualo zomis<br />

gamoqaruli sworkuTxa, mogrZo qvebis regularuli<br />

rigebi. amaTi ugemovno ganaxleba esaa axali kedlebis<br />

Seneba, uazro auzebiTa da kedelze asasvleli<br />

kibeebiT. es uzarmazari citadeli bizantiuri simagrea,<br />

r-is badali mxolod gonio da anakofia meguleba.<br />

movTavsdiT sastumroSi, qalaqis centrSi. vax-<br />

Sami qalaqgareT qalebian restoranSi, sadac avlabreli<br />

somexi qarTulad gvCanglavda...<br />

7.07.08<br />

baiburTis CrdiloeTiT, sperisken mimaval gzaze<br />

braiers eklesia hqonda aRniSnuli sof. haikinTan.<br />

gaviareT, gviTxres nangrevi iyo da zed skola daaSeneso.<br />

mivediT, skolis Senoba gadaviRe, Zveli<br />

qvebidan aRaraferia. axla am sofels qiofrulbaSi<br />

(xidisTavi) * .<br />

gza Woroxs miuyveba. es xeoba Zalian waagavs<br />

mtkvris xeobis nawils musxidan varZiamde: motitvlebuli<br />

qedebi, xexiliani Walebi, sadac lamazad moCanan<br />

alvis xeebi. gza TandaTan maRla iwevs,<br />

daRbaSis uReltexilisaken. aq 2650 m-ze nisli<br />

gvxdeba da sazafxulo sadgomebi mesaqonleebisa.<br />

Turqebi miwaTmoqmedebad gadaiqcnen. yurZenic aqvT,<br />

magram TaTaras iqiT aRar midian.<br />

uReltexilamde Woroxisave da misi marcxena Senakadis<br />

xerTvisSi mivediT, ispirSi. esaa qarT. provincia<br />

speris centri. Aaqaa SesaniSnavi cixe da eklesia.<br />

cixe baiburTisaze pataraa, eklesia _ ufro didi.<br />

sami mxridan _ S, W, N – mdinareebiT mozRuduli<br />

* SeneSvna d. berZeniSvilisa: soflis gamosasvlelSi, gzis<br />

marcxniv oTxkuTxa koSkis nangrevia galavniT. gzis marjvniv<br />

naeklesiari mewyers wauRia.<br />

42


kldovani borcvi mxolod O-dan moisvleba, iqiTvea<br />

qalaqic. Sesasvleli S-danaa. aqac baiburTiviT, Sesasvlels<br />

4-kuTxa koSki icavda, tufis kvadrebis regularuli<br />

wyobiT nagebi. galavnis maRali kedlebis<br />

wyoba mcire zomis qvaTa Tevzifxuri wyobisaa. zogan<br />

narevi, gadakeTebis kvalic mravladaa.<br />

eklesiis nangrevi cixis SO nawilSi, SemosasvlelTan<br />

iseTsave kavSirSi, rogorc baiburTis cixe-<br />

Si. aqac sami Sverili afsida unda yofiliyo. gadar-<br />

Cenilia O da W kedlebi. centralur Sveril afsidas<br />

3 maRali sarkmeli hqonia, N afsidas _ 1, S afsidas<br />

mxolod qveda nawilia. nagebi yofila tufisa da adgilobrivi<br />

qvis saSualo zomis kvadrebiT. es eklesia<br />

ufro didia, vidre baiburTisa. dasavleTidan mina-<br />

Seni hqonia, romelic eklesias S kariT uerTdeboda.<br />

iqidanve unda yofiliyo eklesiaSi Sesasvlelic. eklesiis<br />

N da W mxares moCans cixis kedlebi, kuTxovani<br />

da mrgvali burjebi. eklesiis SW mxares meCeTia<br />

da maRali minareTi, yvelaferi tufis qvisaa da mere<br />

Selesilic. eklesiis W-iT wylis 3 onkania. sainteresoa<br />

wyali Semoyvanilia, Tu adgilobrivi wyarosi.<br />

wyaroebSi cnobebi naklebadaa.<br />

XII-XIII s-ebSi selCuk ilxanTa cixea, XVI s-Si<br />

suleiman faSa meCeTs agebs. minareTs iyenebdnen gzajvaredinis<br />

saTvalTvalod.<br />

sper-hber-iber... `speris zRva~, e.i. es olqi zRvaze<br />

gadioda, am saxelma Secvala evqsinis ponto da<br />

pontos zRva... bagrationebic aqedan movidnen qar-<br />

Tlsa da somxeTSi. maT drosve iqneboda aq<br />

eklesia mainc. mniSvnelovani punqtia gzebis<br />

Camketi. rodis ikargeba saqarTvelos es ukiduresi<br />

mxare?...<br />

43


uReltexilis Semdeg gza xeobaSi eSveba, romelic<br />

savsea naZvnariTa da Sereuli tyiT, abasTumaniviT.<br />

mTaSi soflebi moCans da TeTri minareTebi.<br />

rizemde braiers erTi eklesia da cixe aqvs aRniSnuli<br />

_ ver vnaxeT. Rame rizes sastumroSi gavaTieT.<br />

aqedan borCxamde rukis mixedviT unda veZeboT.<br />

aqamde kidev erTi uReltexilia.<br />

8.07.08<br />

rizes cixe qalaqis centrSia goraze. misi zedacixis<br />

kedlebi da naxevarwriuli burjebi saSualo<br />

zomis Tanabari kvadrebiTaa nagebi da waagavs ujarmuls.<br />

aqac ugemovnod, yvelaferi Tavidan auSenebiaT<br />

da Txemze sul magidebia gaSlili turistebisaTvis.<br />

aqvea ormo wylis (?) maragisaTvis. aq vnaxeT lamazi<br />

axalgazrda, qarTulad molaparake. universitetis satyeo<br />

fakulteti davamTavre da axla aspiranturaSi<br />

varo, 25 wlis ymawvili. qarTuli mSoblebisgan viswavle,<br />

wera-kiTxva ar vicio. Eeldarma 5 qarTul-Turquli<br />

anbani aCuqa.<br />

zedacixis aSeneba iustinianes xanas miewereba<br />

(VI s.). XIV s-Si genuelebi daeuflnen da Semates<br />

qvedacixe, aseve qalaqis galavani. XVI ss-Si osmalebi<br />

ikaveben.<br />

zedacixidan moCans mTeli qalaqi da porti. is<br />

bolo 20 welSi gaSenebuli qalaqia da quCebi ufro<br />

farToa, vidre trapizonSi. yvela Tavis qveyanaze<br />

zrunavs, metad vidre CvenTan. es marto am xalxis<br />

ukeTesoba araa. esaa kerZo sakuTrebis Cvenze<br />

xangrZlivi gancda...<br />

qalaqSi Camodis aSiklardere (SeyvarebulTa xevi).<br />

aq mdinareze erTmaliani Zv. xidi gadaviReT.<br />

44


zRvaSi, napiris siaxlove kldis kunZulze, oTxkuTxa<br />

koSkia. mas kizkale (qaliscixe) hqvia. es<br />

koSki sof. fazaris siaxlovesaa.<br />

es TurqebSi zogadi saxelia garkveuli cixeebisa.<br />

Sdr.: `brolis cixe~ CvenTan... bagrationebis vebgverdze<br />

mas aTinas * cixe hqvia. saidan iReben am<br />

Zvel saxelebs (?). am koSks Relvisa ar eSinia, radgan<br />

win kidevaa dabali kldeebi. koSkis daniSnuleba<br />

iqneboda Semomavali navebisa da zRvispira gzis (?)<br />

kontroli.<br />

kidev erTi xevi uerTdeba zRvas, esaa xoja qiofru<br />

qoi (didi xidis soflis xevi). aq mdinareze,<br />

marTlac, xidis nangrevia; SerCenilia marcxena<br />

napiris mali. Sua da marjvena napiris TaRovani<br />

malebi dangreulia. es xidebi waagavan Cvens aWarul<br />

xidebs.<br />

erTi cixis nangrevi migvaswavles: jixakale. is<br />

arc braiers, arc bagrationebs ar uCanT. xeobis Suawelze,<br />

erT ganmxoloebul mTazea is aSenebuli. irgvliv<br />

ferdobebi Cais buCqebs daufaravs. cixeze misvlas<br />

aZnelebs ekal-bardebi da gansakuTrebiT irgvliv<br />

movlebuli Txrili. cixe Sedgeba centraluri<br />

mrgvali koSkisa da galavnisagan, romelsac naxevarwriuli<br />

burjebi aqvs 3-3 saTofuriT: saSualo zomis<br />

nagleji qvebi regularul mwkrivebad. galavnis wyoba<br />

narevia, kedlis sisqec meti siganis: xSiri gadake-<br />

Tebis kvali... or adgilas Sesasvlelebs mozrdili<br />

oTxkuTxa koSkebi axlavs. kedlebi sul dafarulia<br />

mcenareebiT, amitom kinogadaReba ar Sedga.<br />

es xevebi Sereuli tyeebiTaa dafaruli da soflebic<br />

mTaSia SeyuJuli. aq mosaxleoba lazuria, cis-<br />

* SeniSvna d. berZeniSvilisa: fazaris Zveli saxelwodeba<br />

aTinaa!<br />

45


feri TvalebiT. erTma Turqul saubarSi SemTxveviT<br />

ixmara `va miCqu~.. am lazur garemoSi iqneb es jixakalec<br />

lazur `jixas~ Seicavdes. miT ufro, rom Turquli<br />

axsna mas ar eZebneba!..<br />

kidev erTi lamazi cixea aseTsave Semdeg xeoba-<br />

Si _ firtina dereSi. mas zil-kales uwodeben.<br />

esaa oTxsarTuliani oTxkuTxa koSki, romelsac<br />

irgvliv galavani da saTavsoebi axlavs. amasac<br />

axali kedlebiT aSeneben turistebisaTvis. Zv.<br />

wyobaSi nagleji qvebis Tevzifxuri mwkrivebi (?)<br />

meniSna...<br />

esaa XIII s-Si komninosebis agebuli cixe, romelsac<br />

XVI s-Si osmalebi euflebian. maTivea es koSkic.<br />

aq 40 askeri akontrolebda “abreSumis gzaso”, asea<br />

abraze. mis dros ki 450-mde mebrZols itevdao. am<br />

gzis kontrols es cixe meore cixesTan SeTanxmebiT<br />

axorcielebdao. es cixe, sadRac zeviT unda yofiliyo,<br />

xeobaSi. e.i. gza iqiT gadioda, saiT? *<br />

cixidan xeobis bolos erT lazs mivadeqiT. Ciqovani<br />

vyofilvar da colic Ciqovaniao. 4 Svilis<br />

mama qarTuls amtvrevda. amasac davutoveT anbani.<br />

sakuTari saxli, mdinareSi `gemi~ restorani,<br />

sakalmaxe, motelsac vaSenebo... am xeobaSi 3<br />

calmaliani xidia, erTze manqanac gadadis. 10 s-ze<br />

arTvinSi sastumroSi davbinavdiT.<br />

9.07.08<br />

dRes wavediT maWaxlis saTaveebSi. daudi iqauria.<br />

iq 6 sofeli TurqeTs darCa 1921 w. moskovis zaviT,<br />

danarCeni soflebi _ Cven. akria, efrati, mindieTi,<br />

zedvake, qvabisTavi, xerTvisi. aq cecxlaZis Cana-<br />

* es gza pontos qeds gadaivlis da Woroxis xeobaSi Cadis<br />

– SeniSvna m. fxaWiaSvilisa.<br />

46


wer mikrotoponimiaSi moniSnuli mqonda saintereso<br />

saxelebi. mindoda adgilze Semowmeba. mivediT maWaxlis<br />

erT saTavesTan, saidanac moCanda sof. efrati.<br />

iq gurjebi dagvixvdnen, metyeveebi. imaTTan saubris<br />

mere daudma Cveni iq Cayvana gadaifiqra. arada iqaa<br />

nadarbazevi, nanino, naWiSkrevi (akria);<br />

navanevi, naqalaqevi, naqilisavi, ziareTi<br />

sirTi, saxati Rele, qvakacivake (efrati),<br />

nacixari, naarxvevi, cixiani (mindieTi),<br />

inawminda, naqilisvari, naWiSkrevi, yuruxidi<br />

(qvabisTavi)... iqneb Cven maWaxelSi mainc moxerxdes<br />

sxva adgilebis moxilva...<br />

mere Savi tba vnaxeT (es SavSeTia?), yaragiol da<br />

naviT gaviseirneT. Aaqauri kalmaxi meukeTesa... am tbidan<br />

iRebs saTaves qlaskuris xevi.<br />

Woroxi daugubebiaT eleqtrosadgurisaTvis. mas<br />

Cauylapavs qlaskuris xevis nawili, Cais fabrika, me-<br />

CeTi; mxolod minareTis zeda nawili Cans wyalSi.<br />

Woroxze ori aseTi sadguri ukve mzad aqvT, apireben<br />

_ 16-s. ra eSveleba Woroxis zRvasTan SesarTavs?...<br />

qlaskuris xevisa da Woroxis SesarTavTan, orive<br />

mdinaris marcxena napirze, kldovan borcvze, qvevidan<br />

koSki SevniSneT. avediT. aRmoCnda mc. erTnaviani,<br />

darbazuli eklesia (daxl. 3X4 m). saxuravi<br />

kldis daumuSavebeli lodebiT duRabze. Sesasvleli<br />

W-danaa, romelsac zeviT TaRi axlavs. arqitravis<br />

gareTa nawili Camovardnilia. Cans O mogrZo sarkmeli,<br />

S-iT _ kvadratuli. sakurTxeveli brtyelia. 2-3<br />

adgilas sarezonanso Wuria. qveda sarTulSi saZvalea,<br />

romelsac N Sesasvleli aqvs, aqac TaRia. saflavebi<br />

najijgnia, dasulan kldemde. eklesiis dabla<br />

kidev raRac nagebobebia, aseTivea wyobac. iq erTgan<br />

TaRuri gadaxurvis mogrZo Senobis naSTia S-N mimar-<br />

47


Tulebisa. (satrapezo?)... aq senakebi da sameurneo sa-<br />

Tavsebi iqneboda albaT monastrisa. es unda iyos<br />

XIV_XV s-is nagebobebi, sof. xebas naqilisvaria.<br />

aq beriZe cxovrobs borCxidan gadmosuli.<br />

gurjebma qarTuli ician. es namonastrali ar<br />

icis arcerTma rukam.<br />

samagierod, arTvinis turistul rukaze aRniSnulia<br />

eklesia, borCxis siaxloves, arkaqoi. aq sibneleSi<br />

gumbaTiani eklesia davlandeT. aRmoCnda oTxive<br />

mxriT brtyelafsidiani, maRali, mTeli gumbaTiT gadarCenili<br />

nageboba das. karibWiT. mas farTo, TaRovani<br />

Sesavleli aqvs. oTxsave kedelSi TiTo sarkmelia<br />

da TiTo momaRlo niSa. gumbaTi trompebis gare-<br />

Se azis kedlebs. O sakurTxevlis kedelic brtyelia.<br />

eklesia moxatuli yofila. freskebi dazianebulia.<br />

SerCenilia qarTuli asomTavruli warwerebi<br />

da berZnuli. paleografiulad XIII s-is Semdgomi xanaa:<br />

`a~-is zeda xazi mucels moSorebulia; `d~-is mucelSi<br />

`a~-ia SewiaRebuli...<br />

10.07.08<br />

mamawmindis O sakurTxevlis marjvena svetis Zir-<br />

Si, oTxkuTxa CarCoSi 11 striqoniani asomTavruliT<br />

Sesrulebuli warweraa:<br />

1------------------------------- isaoieso<br />

2------------------------------- ?yadv<br />

3------------------------------- zpnmin<br />

4------------------------------- gpvin<br />

5------------------------------- ???????<br />

6------------------------------- ???????<br />

7???????????????????????????????<br />

8??????????????????????????????<br />

9?????????????????????????????<br />

48


mamawmindidan ukana gzaze cixe davinaxeT, Woroxis<br />

marjvniv. aq ori xevi uerTdeba mTavar mdinares,<br />

romelTa SemaerTebel gzaze, maRal mTaSia, es cixe.<br />

sofels hqvia esenler qoi, xevs _ sankoTi, cixec<br />

sankoTisaa. SemorCenili kedlebisa da koSkebis<br />

wyoba `ujarmulia~, saSualo zomis kldis lodebi,<br />

regularuli mwkrivebiT. koSkebi zogi mrgvalia,<br />

zogi _ kuTxovani, qveda cixeSi eklesiis nangrevia:<br />

das. nawilis TaRovani gadaxurva, zevidan orferda<br />

gadaxurvis nakvaleviT. Sesasvleli eqneboda<br />

misasvlel, N mxridan. S kedelSi pilastris nawilia.<br />

sakurTxevlis moxazuloba TiTqmis gegmaSi ikiTxeba.<br />

aqvea amolesili wylis auzi, kldeSi amokveTili. is<br />

mogrZoa, kldeSi Znelad sakveTi.<br />

qveda cixidan zedaSi amavali gza swor kedlebs<br />

Soris gadis, N-iT mrgvali koSki yofila. zedacixes<br />

mcire farTobi uWiravs da ramdenime saTavsia. aqedan<br />

SesaniSnavi xedia: Woroxis Segubebuli, daklaknili<br />

dineba, gaRma soflebi. marjvena sanapiroze ori<br />

mezobeli, paraleluri xevi, Tavisi soflebiT, maTi<br />

SemaerTebeli, cixis N-iT gamavali gza, romelsac cixe<br />

akontrolebs. eklesia cixeSi, misi patronis aq<br />

xangrZliv yofnas mowmobs. zedacixeSi saTofurebicaa.<br />

cixis qveviTac raRac nagebobaTa kvalia _<br />

cixisZiri.<br />

es cixe SesaZloa IX-X s-sa iyos, aSot kurapalatis<br />

droisa,… is turistul rukaze Cans, xuTversianze<br />

iqneba _ baqir qoi kale.<br />

gzad arTvinis cixe gadaviReT Woroxis<br />

marcxena, maRal, kldovan sanapiroze. iq ZiriTadi<br />

koSki moCans, erTi samzeriT Woroxisaken. cixeSi<br />

jari dgas, ar migviSveben. cixis ukan arTvinia,<br />

50


qvevidan TaRi iWers _ zed kibeebi amoWrili da dalagebuli<br />

qvis safexurebad iqneboda. qalaqs Tavisi<br />

galavani, eklesiis nangrevi (IX s.) da sasaxlis kedlebi<br />

SerCenia. daudma eseni aRar icoda da Cven SevniSneT<br />

anCidan dabrunebulebma. eklesia da sasaxle<br />

bagrationebs aqvT veb-gverdze.<br />

anCisaken misasvlelad gzas gavyeviT NW-iT zeganze,<br />

artanujs zevidan davxedeT: gzajvaredinis<br />

centrSia yvelafris makontrolebeli. `arzena~ mis<br />

irgvliv zegnebzea Sefenili. artaanisken aqidan mimavali<br />

gza umoklesia. yovelmxiv gamoyofili klde miuvalia.<br />

uReltexili gadaviareT da sxva xevSi daveSviT.<br />

ulamazesi soflis SO ferdobze nangrevebad qceul<br />

taZars mivadeqiT. is ar unaxavT bagrationebs, ar<br />

auzomiaT. kldis gadaRma NO-iT xeobis soflebia da<br />

aqeT momavali gza. eklesiis S-iT didi nagebobis sa-<br />

Tavsebia _ iqneb satrapezo, an episkoposis sadgomi.<br />

mefis darbazobis gangebaSi (XIII s.) ??? mgonia na-<br />

Tqvamia: `pirvelad Semovides didisa anCisa<br />

episkopozi da dajdes mefis marjvniv...~ klarjeTis<br />

episkoposis es upirvelesoba iqneb tradicias<br />

emyareboda: anCis xatis sagalobelSi (arsen<br />

bulmaisimis Ze) xom naTqvamia, rom <strong>andria</strong>m aq moitana<br />

macxovris xelTuqmneli xati...<br />

mSvenieri xiliani sofelia, utkbilesi bali...<br />

ukana gzaze gamovuareT axizis cixes.<br />

artanujiswylis marcxnivaa, kldeze. mrgvali<br />

burjebisa Tu koSkebis masivebi saSualo zomis<br />

Tanabari qvebiT, regularuli mwkrivebia. `ujarmuli~<br />

wyoba kargad erwymis qc-is cnobas: vaxtangma aq<br />

aaSena cixe da Sig pirveli eklesia, romelic<br />

52


saepiskopod iqcao. klarjeTSi es ori saepiskoposo<br />

iyo.<br />

cixeze mcire farTobia kldis xerxemalsa da<br />

ferdze. O-iT mrgvali burjis SigniT, raRac nagebobis<br />

ZirSi, oTxkuTxa amoSenebuli amosasvlelia. xom<br />

araa wylis gvirabi?<br />

xerxemalze erTi bunebrivi gamoqvabulia. yvelaze<br />

maRal adgilas nangrevis kvalia (koSkis?) cota<br />

O-iT meore aseTive nangrevis nakvalevia eklesiis?<br />

cixis qveviT gamoqvabulebia, erTi amoSenebuli Ta-<br />

Ria.<br />

12.07.08<br />

dolisyanaSi avediT. es mSvenieri taZari<br />

mTelia, gadaarCina meCeTad gadaqcevam. axlac<br />

restavracias utareben. garedan da Signidan.<br />

orsarTulad gadaqceuls, axla asufTaveben. aqauri<br />

samxr. sarkmlis warwera da bareliefebi metyveleben<br />

eklesiis mTavrangelozebis, miqaelisa da gabrielis<br />

saxelobaze.<br />

ucnobi unda iyos S minaSenis warwera sakurTxevelSi:<br />

macxovris reliefur gamosaxulebas samkuTxa<br />

qvaze warwerebi aqvs amoWrili: `ieso qriste~. qveviT:<br />

`wmidai ese eklesiÁ akurTxe dResa~. mis qveviT ori<br />

kvadratuli qvidan erTi dakargulia. iq dawyebuli<br />

warwera albaT meore qvaze grZeldeboda: `mefes...<br />

ram... qriste Seiwyale~.<br />

S minaSenidan mTavari taZris Sesasvlelis arqitravi<br />

mogvianebiT SeulesiaT da mouxatavT. aq marcxniv<br />

3 figura moCans, mavedrebel pozaSi. Semdeg,<br />

ori mozrdili figuris qveda tani koWebamde kabebSi.<br />

ar vici remontis gamo Tu adreve, Selesiloba zogan<br />

acvenilia da moCans ori striqoni nusxuri warweris<br />

53


nawili. qveviTac warweraa asomTavruli. aqac nawilia.<br />

gairCeva sityvebi `davwere~... `locvebad~ (?)<br />

sakurTxevelSi moxatulobisa da warweraTa (ganmartebiTi)<br />

naSTebia.<br />

S kedelze Sesasvlelis marcxniv freskul gamosaxulebebze<br />

qarTuli nakawri minawerebia: `qriste<br />

Seiwyale moZRvari petre gabrielis Ze dResa petrepavlobasa<br />

22~. saocaria, rom dRes, petre-pavloba<br />

dRes, vkiTxulob amas!!..<br />

qveviT nusxuriT amokawrulia: `saSinelo mTavarangelozno<br />

miqel da Ggabriel Raribs maxareb (els<br />

SeewieT)“... qveviT mxedruliT: „maxarebels“.<br />

zeviT, Savi fanqriT rusuli samxedroebis minawerebi<br />

1889. qveviT rusuladve: farsadan miqelaZe,<br />

1903 w. maisi.<br />

samxreTis kedelze mihrabia meCeTobis periodisa.<br />

aqvea arabuli freskuli warweris naSTi. dolisyana<br />

Zv. qarTvelTa aqaur meurneobaze migviTiTebs. axla<br />

xexilia.<br />

xuciSvilis Satberdis ZebnaSi mivadeqiT sof.<br />

gurjanis dangreul saydars. maRali O kedlisa da<br />

das. kedlis naSTebi. irgvliv sxvadasxva nagebobaTa<br />

naSTebia. bagrationebs es `ucnauri~ eklesia VIII-IX<br />

s-ebiT aqvT daTariRebuli. aq es saxeli albaT osmalobis<br />

droindelia...<br />

rogorc iqna, mivadeqiT sof. boselTas. sainteresoa,<br />

rom adgilobrivi Turqebi uwodeben am<br />

sofels Satberds. Aaseve aqvT aRniSnuli turistul<br />

rukazedac. es xuciSvili-bagrationebis Semdgom ar<br />

momxdara. maS qarTvelebma rodis daiviwyes es<br />

saxeli da rodindelia boselTa?..<br />

aq marTlac uzarmazari, gafcqvnili taZris Con-<br />

Cxia. aris mcire salocavic da sxva SenobaTa naS-<br />

54


Tebi. yvelaferi buCqebs daufaravs. yvelaze STambe-<br />

Wdavia veeba lodebiT, regularul mwkrivebad nagebi<br />

mogrZo didi Senobis naSTi. is an skriptoriumi, an<br />

satrapezoa. xuciSvils mxolod misi foto moaqvs. Zalian<br />

STambeWdavi nangrevebia... *<br />

kidev ufro mniSvnelovania kldis xerxemlis daboloebaze<br />

mdgari cixe, romelic eklesiis NO-Taa.<br />

Zvelma nagzaurma kldes migvayena, mere bilikiT viareT<br />

daaxl. 500 m. kldeze. meore mxare frialoa.<br />

veeba cixe merTlac Sat-berdia.<br />

misasvlel mxares 25 m-mde momrgvalebuli samsarTuliani<br />

koSki da `talRuri~ kedlebia, Zveli mozrdili<br />

lodebiT horizontalurad nagebi. Sesasvlels<br />

(O mxares) TaRuri gadaxurva aqvs. iqve, marjvniv<br />

mcire eklesiis nangrevia S minaSeniT. mc. navi<br />

daaxl. 2,5 m. X 4 m. Cans afsidis qveda rigi. mis Tavze,<br />

damcvel kedelze, raRac farTo da maRali niSaa<br />

gaurkveveli daniSnulebisa.<br />

Sida cixis oTxkuTxa koSki orsarTuliania. aqvs<br />

ori sarkmeli momrgvalebuli TavsarTebiT. Ddas. gaWrili<br />

oTxkuTxa gasasvleli miuval kldeze gadis...<br />

albaT SemovliTi biliki iyo samxr. ferdze. Sida cixesTan<br />

Wuria. eklesiis das. kedelTan ki lodze amo-<br />

Wrili 4-5 safexuri midis oTxkuTxa amoRarul CaRrmavebasTan.<br />

mere aqedan N-iT gayvanili RariT Cadis<br />

amolesil wylis ormoSi. albaT, wvimis wyals agrovebdnen.<br />

aseTi STambeWdavi cixe me aq jer ar minaxavs...<br />

Satberdis cixe, saxelwodebis mixedviT,<br />

TiTqos win unda uswrebdes taZarsa da sofelsac. es<br />

* d.berZeniSvilis SeniSvna: aq amboben _ Tamaris cixeao e.i.<br />

_ Zvelia. xuciSvilis rukaze is „klajaTis cixea“ (bereqeTi?).<br />

55


cixe meti sabuTia taZris (Satberdis) aq dasagulveblad,<br />

rac enirabaTSi ara Cans. sofelSi veRar<br />

SevediT. iusufelSi vivaxSmeT da Rame parxalSi<br />

amovediT.<br />

Woroxis xeobis sofelTa qarT. saxelebi: agara,<br />

boselTa, gurjani... xancTelis cxovrebis monacemebi<br />

enirabaTis, an boselTas sasargeblod jer verafers<br />

meubneba...<br />

13.07.08<br />

guSin ficrulSi gavaTeneT. cxeli wyali iyo.<br />

dRes parxalis didebul taZars movakiTxeT. is<br />

aRwerili aqvs eqvTimes 8 . saRebaviT Sesrulebuli warwera<br />

Sua navis S TaRebSi dResac garkveviT ikiTxeba.<br />

saocari sididis taZari dResac mTelia, Tumca<br />

meCeTobis droidan etyoba remontis kvalic. SigniT<br />

meCeTi gavaRebineT. uzarmazari sivrce N kedelze<br />

qoraliT ikveTeba. ori maRali niSaa sakurTxevlis<br />

wina or svetSi. samxreTis svetze reliefuri<br />

CuqurTma da sam-sami figuraa gamokveTili<br />

svetisTavze. aq dgeboda episkoposi, N-iT albaT<br />

monastris mamasaxlisi.<br />

SigniT moxatvis kvalia. Crdilo kedelze reliefia<br />

ostatis figuriTa da warweriT (N-sken). S-isken<br />

reliefuri warweraa `q _ e S _ e T _ dr _ t~ (Teodorite).<br />

turistebi iyvnen israelidan, istoria momkiTxes,<br />

mokled movuyevi inglisurad.<br />

es taZari oTxTa eklesiis aslia imave daviT<br />

kurapalatis agebuli. ufro didi unda iyos, saintresoa<br />

es wyvilebi: jvari-ateni, oTxTa-parxali, arjevansarvani-bWiTi...<br />

ratom mesameebi ar Sendeba maTi<br />

kopio?<br />

56


parxalis wylis gadaRma mTaze, ori calnaviani<br />

darbazuli eklesia eqvTimes aqvs. gamyoli patara bi-<br />

Wis mamam 50 lira mogvTxova _ aRar avediT.<br />

wavediT Tamaris arxis sanaxavad. avyeviT xevekis<br />

xevs, mivaRwieT sof. qobakis erT ubans: guneis (esaa<br />

Tbili, samxreTiT). aq Zveli qvebiT aSenebuli saxlis<br />

nangrevi vnaxeT: TaRiani, gaTlili Sesasvleli raRac<br />

Zv. nagebobisa, aseve gaTlili, saSualo zomis qvebi.<br />

aq arxi ver migvaswavles, Tumca daTunaca 9 da eqvTimec<br />

mas asaxeleben _ albaT aq iwyeba. Mmeore ubani<br />

wyalgaRmaa, mas yuzei (civi) hqvia. aq gurjebi cxovroben,<br />

amboben baTumis mxridano. qobaks isini iazreben:<br />

qvad da buqad (zamTari aseTiao). aq isini axla<br />

zafxulobiT amodian, zamTars qveviT, WilaTSi. qar-<br />

Tuli saxelebia: ieTi, xeva, wyals uwodeben xevs.<br />

soflebia sajvareTi, wiflakari (an wiTlakari),<br />

qveda soflebSia: kakali, vaSli, vazi, leRvi, bali<br />

da alubali, asevea parxalSic.<br />

Tamaris arxi migvaswavles zavrieTSi, balxibarSi...<br />

daudma daigula da wvimac wamovida.<br />

iZulebuli gavxdiT wamovsuliyaviT iusufelSi. gzad<br />

ori cixe davinaxeT. aqeT wamosvlisas (mzian dReSi)<br />

vnaxavT iusufelidan (20 km-ia, naxevari saaTis gzaze).<br />

14.07.08<br />

dRes oTxTasaken wasulebma kavkasiZeebis<br />

cixes gavuareT. Tamazma 10 Semouara asasvlelis<br />

ZebnaSi. avalT oRond TokiTo. me unda vcado.<br />

oTxTa eklesia RamiT vnaxe SarSan... es ufro<br />

momwons: aq ufro igrZnoba siZvele, amkobs sxva Senobebic.<br />

moxatuloba odnav moCans. esec parxaliviT<br />

mTelia, oRond ufro mcire. is, jamed qceuli, movlil-SekeTebulia...<br />

57


ufro mcire, darbazuli, erTnaviani, eklesia<br />

iqve SO-iT. iq ufro Warbad Cans aguri. saxuravi Caqceulia<br />

magram lamazia sakurTxevlis TaRi. sainteresoa<br />

samkveTlosa da sadiakvnos adgilze Seqmnili<br />

mcire niSebi sakurTxevlis orsave mxares. am eklesiis<br />

qveS daxSuli, Rarovani sivrcea SesavleliT Odan<br />

(gamongreulia). esaa saZvale, areuli maZieblebis<br />

mier.<br />

mTavar taZarSi samkveTlo da sadiakvno orsar-<br />

Tulianebia sakuTari asasvlelebiT (misadgmeli kibe?).<br />

das. minaSeni gviani unda iyos. mas ebjineba grZeli<br />

Senoba N-S-iT damxrobili, sakuTari SesasvleliT<br />

SO kuTxeSi. esaa satrapezo, romlidanac N gasasvleliT<br />

gadiodnen skriptoriumSi. esaa Rrma TaRebiT,<br />

orad gayofili, ufro farTo, naTeli Senoba, sadac<br />

iwerdnen, Targmnidnen berebi... oTxTa eklesia<br />

oTxi maxaroblis saxelobazea agebuli daviT kurapalatis<br />

mefobisas, is aTeuli wlebiT unda uswrebdes<br />

parxals.<br />

wyalgaRma kldeze erTnaviani darbazuli eklesia<br />

Cans. aRwerilia eqvTimesTan...<br />

aqedan speridan momaval gzas davadeqiT, Woroxis<br />

marcxena napirze feTereqis cixe vnaxeT. esaa 4-5<br />

mrgvali koSki galavniT gaerTianebuli. wyoba narevia,<br />

baTqaSze. mTavari koSki 3 sarTuliania, saTofurebiT<br />

mosasvleli mxrisaken. cixeSi wylis mrgvali<br />

ormos nangrevi Cans. mosasvleli mxriskenve erTi<br />

brtyeli kedeli, uZiro napralis TaRiT dahyurebs.<br />

es araa amosasvleli. me vTvli, esaa zarbaznis safari,<br />

romelic aq mosasvlel mxares icavs. kidev erTi<br />

mrgvali koSkia mosasvlelis klde-karSi. is marto<br />

kldekars ki ara, iq Camomdinare wylis damcavicaa.<br />

58


albaT gviani, osmaluri cixea gzis damcavi speridan<br />

iusufelisaken.<br />

iusufelis SesasvlelSi, Woroxis marjvniv, mcire<br />

erTnaviani, gafcqvnili eklesiis nangrevia. e.i.<br />

iusufelis adgilas Zv. sofeli yofila, saxeli?..<br />

isev Tamaris arxis sanaxavad avediT da guSindeliviT,<br />

4 saaTidan wvima daiwyo. diliTaa mosvla<br />

saWiro. gurjma devaZem, xeobaSi pansionatis patronma,<br />

kalmaxi mogvarTva da ludi... mas anbani aCuqa eldarma.<br />

wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebaa<br />

TurqeTSi... biWebi manqanis saxuravs gauSianurdnen,<br />

iqidan iReben yvelafers.<br />

Cveni sastumro `barselona~ 40-dolariani nomrebiT,<br />

yvelaze Zviria, rac aqamde gvqonia. aq orjeradi<br />

kveba fasSi igulisxmeba.<br />

aq SarSan yofnis dros, sanaZe 11 Tavisi meuRliT<br />

cxovrobda. Rame vewvieT; axlaRa gamaxsnda, aq 50 miani<br />

auzia Ria cis qveS. ratomRac aravin banaobs.<br />

sastumros patroni qarTvelia, misi coli espaneli.<br />

aqedanaa sastumros saxeli `barselona~.<br />

15.07.08<br />

dRes gadavwyviteT orjer CaSlili (wvimebis gamo)<br />

Tamaris arxis monaxuleba. dagvabnia eqvTimesa<br />

da qobakeli gurjis monacemebma. eqvTimes etyoba<br />

arxi ar unaxavs da zepirnaTqvami Caiwera: arxi<br />

iwyebao sof. uTavSi, qobakis maxloblad<br />

dasruldebao zavrieTSi. gurji sul sxvagan<br />

migviTiTebda. daTuna, sxvebTan erTad, zavrieTs<br />

migviTiTebda. Aamitom mivakiTxeT am gurjul sofels<br />

da adgilobriv ahmeds mivakiTxeT ojaxSi. davsxediT,<br />

velaparakeT Turqul-qarTulad. coli ufro<br />

enawyliani gamodga. soflis monacemebi ukan Caviwere.<br />

mere ahmadi gamogvyva da miuxedavad siZneleebisa, sa-<br />

59


Tavemde migviyvana. is ki gamodga uTavidan qediT<br />

gamoyofili xevis saTave, romelic (xeviswyali) veeba<br />

lodiT orad iyofa. erTi didi nawili xevad<br />

miedineba, meore ki kldes mouyveba soflisken. mTeli<br />

arxis gavlas soflamde 40 wuTi movandomeT, daaxl.<br />

3 km. es arxi adgilebSi kldeSia gaWrili, meore<br />

mxaresac yoriTaa gamoyvanili, zogan meore mxaresac<br />

kldea. axla am arxs uvlian da betoniT amagreben,<br />

zogan ki miwayrilSi modis. arxs iyeneben sarwyavad,<br />

adre kidevac svamdnen. sasmeli wylis milic aqve<br />

iRebda saTaves, romelic axla gawyvetilia. wyali<br />

sxvagniT mohyavT milebiT.<br />

Cemi ZiriTadi daskvnaa: parxlis xeoba arxebis<br />

ganviTarebuli qseliT xasiaTdeba. TiTqmis yvela,<br />

parxlis wylidan zeviT myof soflebs, aseTi arxebi<br />

parxliswylis Senakadi xevebidan aqvs gamoyvanili.<br />

amitom qobaki da uTavi zavrieTTan am arxiT ver iqneboda<br />

dakavSirebuli. e.i. imaT, rogorc yvela sofels,<br />

Tavisi arxebi hqondaT, rac xalxma erTmaneTs<br />

daukavSira da Tamars miawera maTi siZvelis gamo. samanqano<br />

gza wvimisgan wamxdari aseTi arxebidan gadmosuli<br />

wylis CanCqerebiTaa gadavsebuli.<br />

madlierebma col-qmari Cveni manqaniT aviyvaneT<br />

wiTlakarSi. balxi da balxibari aseve qarTuli<br />

(gurjuli) soflebis saxelebia.<br />

gzaze gadaviReT da ar avsulvarT sarigiolis<br />

cixeze, parxliswylis marcxniv. durbindiT momeCvena<br />

Txeli kedlebi, nagleji qvebis gviani wyobiT. osmalur<br />

nagebobad CavTvale...<br />

meore ufro dabla myofi cixe mdinaris marjvnivaa<br />

kldeze. mas kaspirukis cixes uZaxian.<br />

miuvaliao. durbindSi gviani wyoba momeCvena, Tumca<br />

narevic ZvelTan da ufro mniSvnelovani, vidre<br />

60


sarigiolis cixe (iq `yviTeli tba~ arsad Cans). am<br />

kaspirukis qveS sofels hqvia derekafu…e.i.<br />

xeviskari da cixec misi Camketia...<br />

am or cixes Soris, mdinaris marcxniv erTi saxli<br />

davinaxe terasebze, mxolod venaxi hqonad gaSenebuli.<br />

aq Rvinos ar ayeneben, yurZens yidian, sakmaod<br />

Zviriao, gviTxres...<br />

16.07.08<br />

dRes kavkasiZeebis cixeze gvindoda asvla _<br />

ar agviSves, saSiSiao. Bb. kudava 12 auyvaniaT alpinistebs...<br />

eqvTimes mieri iqauri eklesiis warwera murvan<br />

kavkasiZisa XV s-saa da eklesiis ganaxlebas gvauwyebs.<br />

is unda yofiliyo am sagvareulos rezidencia.<br />

maTive yofila parxali da oTxTa;<br />

eqvTime ar ganmartavs es samefo monastrebi rodis<br />

iqca sakavkasiZod... afsidaSi qtitori unda iyos<br />

gamoxatuli oTxTa eklesiis maketiT. zeviT eqvTimes<br />

TqmiT, mose yofila, romelic RmerTisgan iRebso qvis<br />

filebs 10 mcnebiT... aseT uCveulo freska mis siZveleze<br />

metyvelebso. gasarkvevia sakavkasiZos moculoba<br />

da TariRi...<br />

ispiridan arTvins momavali (iusufeli 1950ian<br />

wlebSi daarsda) gza Woroxs mouyveboda. rukebze<br />

3 cixe unaxavi gvqonda. zevidan daviwyeT.<br />

Woroxis zemo weli ufro ganierdeba da aq soflebi<br />

ufro mis WalebSia ganlagebuli. waagavs buneba<br />

mtkvrispirebs samcxeSi. aq mTebi ufro titvelia, vidre<br />

parxliswylis xeobaSi.<br />

sof. qiofru gorenTan xevi uerTdeba Woroxs<br />

marjvnidan. xerTvisSi mcire kldovani borcvia, romelzedac<br />

oTxkuTxa koSkia nagleji kldis qviT Sereuli<br />

wyobiT naSeni. mxolod kuTxis qvebia mozrdi-<br />

61


li, gaTlili lodebi. ori samzeri Woroxs gahyurebs:<br />

an gza iyo marcxena maxres, an navebiT dauyvebodnen.<br />

qveviT galavnis nangrevebia. oSnaxis cixe<br />

osmaluri unda iyos, gzis Camketi Woroxsa da mis Senakad<br />

xevze.<br />

ufro dabla Woroxs uerTdeba ersisis xevi. aq<br />

gza gadis Woroxis marjvena mxridan am xeviT oSkis<br />

taZarze gardamavali. iq maRali kldis xerxemalia,<br />

romlis qimzea ersisis cixe (mdebareobiT waagavs<br />

boselTis cixes). yoveli mxridan miuvals, samanqano<br />

gziT davadeqiT qedidan. aqedan advilad mosasvlelia<br />

da 30 m-mde simaRlis koSki da kedlebia, aqedanve<br />

aqvs Sesasvleli, am samsarTulian, oTxkuTxa<br />

koSks. eklesiis kvali araa. aris mrgvali wlis ormo,<br />

yru kedelebiani oTxkuTxa mcire, izolirebuli<br />

koSkis nangrevi, 4-5 saTavsi. yvelaferi nagleji qviT<br />

baTqaSzea nagebi. esec osmaluri cixe unda iyos,<br />

TorTomis xeobidan aqeT momavali gzis Camketi: swored<br />

miskenaa miSverili samzerebi. cixis qveS sof.<br />

ersisia.<br />

am xevis WoroxTan SesarTavSi, auval kldeze kidev<br />

erTi nacixaris nangrevia sof.<br />

seluqbaRlarTan. isic osmaluri unda iyos<br />

Woroxis gzis modaraje.<br />

olTisis wylis marjvena Senakadze xuciSvils<br />

iSxnis cixe aqvs aRniSnuli, Tumca is<br />

iSxnisxevisagan qediTaa gamoyofili. iq<br />

pamukCularis cixe dahyurebs maRali kldidan mis<br />

qveS gaSlil sofels. aq erTi zurgiani koSkia 3-4<br />

sarTuliT. samzerebi da saTofuri misasvlel<br />

mxaresaa, ovalur galavnis SigniT saTavsTa naSTebia.<br />

Sesavleli S-dan hqoniaT. kari qvisa yofila<br />

qusliani. kedlebi Txeli, narevi, gviani osmaluria.<br />

62


imave xevis marjvniv amoSenebuli cixeqvabia 3<br />

nawilad. 3-4 sarTuli moCans. wyoba aqac gviania.<br />

iSxanic vnaxeT...<br />

17.07.08<br />

iusufelis bukletSi raRac eklesia iyo galavniT.<br />

bevri veZebeT, migvaswavles: olTisiswyals marjvnidan<br />

xevi uerTdeba iSxnisxevis zemoT. iq zeganze<br />

avediT qveviT sof. darijia, zeganze misi ubani – saritosum.<br />

Sua sofelSi Zveli erTnaviani darbazuli<br />

Senobaa. eklesias Seasvleli N-idan aqvs, aqve meore<br />

karia sanaxevrod amovsebuli. afsidaSic erTi oTxkuTxa<br />

niSa N mxaresaa da sarkmelic. naSenia saSualo<br />

zomis gaTlili qvebiT regularulad.<br />

soflis NO-iT kidev 2 eklesiaa. aqedan erTi mozrdili<br />

gaTlili qvebis rigebiT naSenia, romelsac<br />

enacvleba brtyeli swori qvebi. mozrdili darbazi<br />

samnaviania. rogorRac viwro N da S navebiT. N Cangreulia,<br />

S ukeT gadarCenili. S SemosasvlelTan es navi<br />

kedliTaa gadaketili. mas Tavisi afsida, sarkmeli<br />

da 2 oTxkuTxa niSa aqvs. lamazia misi TaRi. W SesasvleliT<br />

farTo Sua navSi Sesuls afsidaSi moxatulobis<br />

kvali gvxdeba. eklesiis S-iT oTxkuTxa Senoba<br />

zeviT samreklo, qveviT saZvale unda iyos.<br />

meore, aguris erTnaviani darbazuli eklesiaa.<br />

mas W Sesasvleli aqvs. daxurva _ mTeli. afsidaSi<br />

ori momaRlo niSaa, S-iT ufro maRali. N da S kedlebSi,<br />

2 farTo TaRiT gamoyofili farTia, win SemaRlebuli,<br />

oTxkuTxa iatakiT. qveS TaRovani sa-<br />

Zvalea (?).<br />

am eklesias agurisave galavani da oTxkuTxa<br />

karibWe aqvs, romlis O-kedelSi kibea, albaT samrekloze<br />

aRmavali, romelic axla mongreulia. es gan-<br />

63


sxvavebebi am bolo eklesias somxurad mafiqrebinebs.<br />

is ufro gviani meCveneba, vidre 2 sxva. soflis O-iT<br />

maRal kldeze cixea. maRali 3-4 sarTuliani, mrgvali<br />

da oTxkuTxa koSkebi nagleji qvis narevi wyobisa,<br />

aris Tevzifxuric. gadakeTeba-remonti cxadia.<br />

qveda cixeSi Sesasvleli TaRovania, kuTxiani arqitraviT.<br />

aqvea raRac TaRovani, yrukedlebiani dafluli<br />

Senoba, iqneb sanovagis sawyobi. mis O-iT SemaRlebaze<br />

oTxkuTxa mogrZo usaxuravo darbazi SeiZleba<br />

eklesia iyos N SesasvleliTa da erTi sarkmliT Osken.<br />

sakurTxeveli brtyelia. zedacixes garedan 4kuTxa<br />

Sesasvleli uCans, iq ver mivediT. es miuvali<br />

cixe SesaZloa, Zvelze daSenebuli osmaluri simagre<br />

iyos. S-iT qedze bilikebia, iqneb iSxnisken mimavalic...<br />

soflis Zvel eklesias sasaflao akravs. Camosvlisas<br />

soflis saxeli gviTxres _ xnZor...<br />

mere wavediT xaxulSi... es me SarSan vnaxe.<br />

molam kari gagviRo meCeTSi, romelmac Seinaxa Zegli<br />

mTlianad. gadaviRe Zvel xidze daSenebuli axali.<br />

gamovuareT azortis cixes, gadaviReT, asvla xval<br />

aSmaSenTan erTad. gadaviReT TorTumiswylis<br />

CanCqeri, romelic turistebisTvis mouwyviaT. tbaSi<br />

naxevarkunZulze sasauzmea turistebisa. oSkSi<br />

sibneliT movediT: ase undodaT gadaReba<br />

“kinoSnikebs”... xval iusufelidan<br />

TorTumiswyals gavyvebiT arzrumisken. vnaxavT<br />

aSmaSenisa da azortis cixeebs, TorTumsac _ Tu movaswariT.<br />

iusufels 5 weliwadSi kaSxalis wyalsacavi<br />

dafaravs, 1250-an w-Si agebuls.<br />

18.07.08<br />

dRes davtoveT iusufeli. pirvelad vnaxeT aSma-<br />

Senis cixe. me da Tazo wavediT. sxvebma Tqves _ miu-<br />

64


valiao. Toki Camaba, Tumca ar damWirvebia... droSa<br />

aitanes Turqebma da Cvenc avediT. cixe ori nawilisaa<br />

_ qveda cixeSi mrgvali koSkiT Semodixar. is orsarTuliani<br />

unda yofiliyo. iqvea xaro ovaluri,<br />

amoSenebuli kedlebiT. galavnis samzerebi yvela mosasvlelsa<br />

da wylispira gzas gadahyureben. qveda cixidan<br />

zedaze asasvlelSi baTqaSis ori nakvalevia<br />

(naxevarwriuli) iqneb Wurebze migviTiTebdes. zeda<br />

cixis mrgval koSkSi sapirfareSo dabali niSaa da<br />

xvreli kedlis sisqeSi. aq Cacucqulma suraTi gadaviRe.<br />

magondeba mindacixe, Zamiscixe... esaa namdvili<br />

gzis Camketi cixe, r-c batonobs oSkis cixe-qveyanaze.<br />

wyobiT is araa ise Zveli, rogorc boselTa iyo, Tumca<br />

XIII_XV ss-Si iqneb Zvel nacixarze aSenda...<br />

oSkis saintereso detalebi isev gadaviReT, san-<br />

Teli davanTeT. me aq sakurTxevelSi freskul warweraSi<br />

jojiki maxsovda, damxvda `Sevamkve da ganvaSene~.<br />

saocaria CordvanelTa es veeba taZari. albaT basilis<br />

gadaburvis mere iReben (?). ratomaa mxolod aq<br />

ase dawvrilebiT moTxrobili mSeneblobis angariSi?<br />

sxvagan ratom araa? romeli mkiTxvelisTvisaa es saintereso?<br />

mTavari sakurTxeveli RvTismSoblisaa, S_wm. nikolozis,<br />

N-ioane naTlismcemlisa. da mainc am ukanasknelis<br />

saxelobisaa es kolosi. reliefebSic<br />

RvTismSobeli, ioane naTlismcemeli, qtitori mefeebia,<br />

wm. nikolozis freska sadRaa? arzrumis muzeum-<br />

Si silogavas 13 napovni reliefebia gadasaRebi.<br />

azortis cixe Soridanve itacebs Tvals. Mmis<br />

ZirSi xidiT gayolil gzas gavyeviT. iq axla am<br />

kldis qvebisgan quCis mosakirwylav kvadratul qvebs<br />

Wrian.<br />

65


asasvleli biliki sakmaod dakidulia. Tazo da<br />

me SevudeqiT. pirveli rac Segvxvda N ferdze, amoSenebuli<br />

gvirabi iyo, romelic, Cans, TorTomis wyalze<br />

Camodioda. O-iT aq mcire xevi uerTdeba mas _ marjvnidan.<br />

Ggvirabi Suaze Cangrulia, misi qveda nawili<br />

_ amoqolili. qveda cixeSi Sesasvleli mrgval koSkSi<br />

O-danaa. albaT gvirabs amoyolili bilikiT. SesasvlelTanve<br />

iwyeba gvrabSi Casasvleli. amis mere<br />

koSksave mTel simaRleze mihyveba kibed gaSlili dakiduli<br />

kedeli. avcocdeT Tokis gareSe. merec es<br />

asasvleli gvirabs mihyveba, adis O-iT myof 2 oTxkuTxa<br />

saTavsSi. mere isev kibeebiT asuli xvdebi usaxuravo<br />

koridorSi, romelic O-dan S-iT uvlis zeda<br />

cixis kompleqss da miadgeba mTavar, umaRles oTxku-<br />

Txa koSks. dakidul kldeebze erTgan S-iT, gasasvleli<br />

Caqceulia da derefnis bolomde ver mivediT.<br />

zedacixis Sesavleli O-iTaa, is axla isea Camozvavebuli<br />

miwiT, rom forTxviT Seisvleba.<br />

aq marcxniv veeba oTxkuTxa darbazia orsarTuliani.<br />

qveda Selesilia. misi farTia 10x12 kvm. gadaxurva<br />

(Tu iyo) albaT banuri iqneboda. ar mesmis am<br />

saTavsis daniSnuleba. mis mezoblad kariT Sedixar<br />

yru gamoqvabulSi _ albaT sanovagis Sesanaxi Tu<br />

iyo. marjvniv wylis didi ormoa amolesili, iqvea xaro<br />

da rac mTavaria, N ganapirze dgas mcire eklesia<br />

(3m.x4m.). is, rogorc yvela sxva kedlebi nagleji qviT<br />

baTqaSzea naSenebi. sakurTxevelSi erTi sarkmeli da<br />

2 kvadratuli niSaa. N sarkmeli da S Sesavlelic<br />

SerCenilia, gadaxurva aRaraa. Signidan Selesils moxatva<br />

aRar uCans...<br />

eklesiis SW-iT mcire naxevarwriuli kedelia,<br />

romlis TaRi N-iT gadis da zed gzas dahyurebs. aqedan<br />

daSvebuli lodebi bilikTan mosasvlels icavda.<br />

66


mTavari oTxkuTxa koSkisken kedels miuyveba Ria<br />

kibe. is 3-4 sarTuliani iqneboda. N kedelSi Riobia,<br />

albaT aivanze gasasvlelad. iq ver SevediT.<br />

mTavari koSkis qveviT, N mxares, zedvea ori oTxkuTxa<br />

koSki miSenebuli. maT calke Sesasvlelebi<br />

aqvT O-dan. mesame koSkic oTxkuTxaa da mTavars ekvris<br />

O-dan.<br />

kidev raRac nangrevia galavnis SigniT zedacixis<br />

teritoriaze.<br />

zedacixis Sesavlels Signidan maRali TaRovani<br />

SeRrmaveba aqvs. misi daniSnuleba gaugebaria. es cixe<br />

Tavisi wyobiT araa adreuli. Tumca somxuri geografis<br />

azordacfori, egebis, aq adreul cixesac varaudobdes.<br />

qarTuli mflobelobis gviani saukuneebi ki aq<br />

aSkaraa. aq unda msxdariyvnen is Zmebi, xaxularebi,<br />

navyvaryvares sabuTSi rom ixseniebian aTabagis metoqeebad<br />

(`mravalTavi~). igive cixea Turqul wyaroebSi<br />

moxseniebuli (Cemi werili TorTomisxevze aRar daibeWda?)...<br />

arzrumisaken gza TorTomiswyals mouyveba.<br />

unaxavi gvrCeba isi, eqeqi... arzrumamde 70 km-ze<br />

gvxvdeba `derekafu~ _ e.i. xeviskari. aq marTlac<br />

viwrobia. Aaq iqneboda xani, an xidi.<br />

gza SeumCnevlad amodis zeganze. raime mniSvnelovani<br />

uReltexili ar Cans. axali gzis gayvana yvelafers<br />

angrevs. gzis marcxniv, kldeze raRac nangrevi,<br />

SesaZloa, rukaze aRniSnuli cixe iyos. Tor-<br />

Tomis cixeze etyoba sxva gziT unda mivideT arzrumidan.<br />

mosaZebnia gurji boRizic. q. TorToms amovuareT<br />

da arzrumis farTo velze amovediT. movTavsdiT<br />

sastumroSi...<br />

67


19.07.08<br />

dRes arzrums moundiT. yvelaze Zveli aq cixea,<br />

romlis kedlebSi V s-is fenas eZeben romis bizantiuri<br />

xanidan. mas mere aq qalaqia. cixeSi selCukebis<br />

aSenebuli meCeTi da minareTia, r-is arabuli minaweri<br />

1124-32 wlisaa. minareTze avediT da gadviReT suraTi.<br />

cixeSi gaTxrebi swarmoebs da nagebobani Cans.<br />

qalaqis muzeumSi oSkSi silogavas mier napovni warweriani<br />

reliefebi gadaviReT. arqeologiur masalaSi<br />

Cans TrialeTuris da martyofis nivTebTan msgavseba.<br />

isic gadaiRes. gareT saflavis qvebad gamoyenebuli<br />

cxvrebia. e.i. sxvaganac yofila es tradiacia.<br />

saRamos basianis velze gavediT. aq axla patara<br />

dabaa. kldeze cixea, romelic Cven wyaroebSi ar ixsenieba.<br />

osmaluri unda iyos. zedacixes ori galavani<br />

evleba, yvelafers gaTlili qvebiT anaxleben... es<br />

uzarmazari Senoba mTel armias daitevda. erTgan<br />

damxrobiT O-W Senobis O kedeli Cans sarkmliT. is<br />

oTxkuTxa burjze dgas. aseTebia danarCeni koSkebic.<br />

eklesiad CaTvlas xels uSlis afsidis rkalis uqonloba.<br />

cixes S-iT Caudis arezis-araqsis wyali. mesaqonle,<br />

memarcvle zegani. SesaZloa, esaa hasan-kale.<br />

arzrums ramdenime kari hqonia, erTs gurjikafu _<br />

e.i. qarTlis kari rqmevia. axla am ubansac ase<br />

uwodeben, xolo 1608 w. iq aSenebul meCeTs<br />

`gurjikafus meCeTi~ hqvia. `gurji boRazi~, TorTumi<br />

da azordi xval gzad unda vnaxoT, mere olTisi.<br />

Ddaudis magieri movida.<br />

20.07.08.<br />

dRes gamovediT arzrumidan. daTom (daudi) dagvtova,<br />

Cveni Tarjimani vaxtang saRinaZea 14 _ Tbilis-<br />

Si macxovrebeli, romelsac arTvinSi aqvs skola dam-<br />

68


Tavrebuli. arzrumidan gamosulebis pirveli mizani<br />

gurji boRazi iyo. sof. SifeqSi 80 wlis moxucma<br />

migvaswavla es adgili. misi Svili CavisviT da<br />

wavediT. axla es adgili Zvel nagzaurze Cveni<br />

manqaniT movixileT. gaSlili zegnidan gza mTian<br />

xeobaSi Semodis. es saxeli das-dan SemosulisTvis<br />

aris `saqarTvelos yeli~. axali gza mas sruliad<br />

Sordeba. axla am mcire gadasasvlels `TaSli<br />

boRaz~-s uwodeben. mogonilic aqvT Tqmuleba: viRac<br />

uRirsi kaci CauqolavT (qalis gaupatiurebisTvis) da<br />

mis mere yvela aq gamomvleli qvas agdebso... mTebSi<br />

gamavali es gza manZils amoklebs da Camodis<br />

osxanSi _ e.i. dasasveneblad sadgurSi mZime gzis<br />

mere... gurji boRazi TiTqmis perpendikularulia<br />

axali gzisa. miT axla mxolod saqoneli daiareba,<br />

gadaviReT...<br />

mere TorTumyalaze mivediT. aq asfaltiani<br />

gza modis sofelSi, cixis qveS TorTumiswyalze<br />

romaa gaSenebuli. es kldeze nagebi lamazi cixe ori<br />

nawilisagan Sedgeba. qveda cixis SigniT gzidanve<br />

iqcevs yuradRebas eklesiis nangrevi. aq mxolod W<br />

kedlis nawili, N kedeli da afsidis N nawilia<br />

SerCenili, TaRovani gadaxurviT. Sesasvleli S-dan<br />

iqneboda. afsidaSi N mxares, sarkmlis marcxniv, ori<br />

maRali niSis TaRebi moCans. aseTive iqneboda<br />

sarkmlis marjvniv. romeliRac aqaur cnobil<br />

eklesiaSi oTx-oTxi aseTi niSa iyo sarkmlis orsave<br />

mxares. N kedelSi 2 naxevarsvetia, romlebic kedlis<br />

naxevramde Camodian. zeviT profiliseburi<br />

svetTavebia. eklesiis wyoba, iseve rogorc cixis<br />

Zveli fenebi, saSualo zomis kldis gaTlili qvebiT<br />

regularuladaa nagebi. gadakveTebis kvalic xSiria.<br />

zeda cixis koSkebi mrgvalicaa da oTxkuTxac. aris<br />

69


saTavsebis naSTebi, ormoebi. erTi TaRovani aguris<br />

Senobaa, Signidan amolesili “wylis auzi?” zeda<br />

cixis mTavari koSki orsarTuliania.<br />

qveda cixis galavani kldis reliefs mihyveba. iq<br />

erTi mozrdili koSkia oTxkuTxa, 2-ic Zvel kedlebzea<br />

daSenebuli. aq kedlebs gaswvriv xis Zelebi aqvs<br />

Cayolebuli. ingliselis gegmaze (Cem statiaSi maqvs)<br />

es rusuli jaris nakvalevadaa miCneuli.<br />

cixis qveS gaSlili sofeli (saxelad TorTumkale)<br />

qalaqis nawilzea gaSenebuli: mSvenier baRbostnebia<br />

TorTomiswylis napirebze.<br />

Taya fanaskertelis brZola movigone TemurlengTan,<br />

es epizodi Caiweres biWebma. azatmose ar<br />

vaxsene... fanaskerteli (amiertaodan) TorTumsac<br />

flobs imiertaoSi, e.i. orive tao erTi saerisTavoa.<br />

aseve orives aerTianebs iSxnisa da banas saepiskoposoebi.<br />

e.i. “amier da imier” cnebebi geografiulia,<br />

rac ar asaxula saero da saeklesio dayofaSi.<br />

miSam 15 da biWebma, me da Tamazi gagvistumres<br />

kldeze nagebi kaladibis asaRebad. Tamazi ver aZvra<br />

da unaxavi dagvrCa Signidan es `cixisZiri~.<br />

gamongreuli Sesasvleli da gviani osmaluri<br />

kedlebi garedan gadaviReT. Turquli wyaroebi am<br />

cixesac unda ixseniebdnen.<br />

21.07.08<br />

SavSaTis provinciul sastumroSi movewyeT.<br />

sakidebic ki araa... SavSaTi 1916 w. 5-versian rukaze<br />

jer araa aRniSnuli. iqaa saTlelis rabaTi.<br />

Woroxis xeobis veeba SiSveli kldeebidan uceb<br />

naZvnarian xeobaSi gadmovinacvleT. Bborjomi-bakuriani,<br />

an Sovi... es nacnobi qarTuli garemoa. aqaur mTian<br />

soflebSic, pirvel yovlisa, gzebia movlili, zo-<br />

70


gan betonisacaa. amiT akaveben aqaur soflelebs. Cven-<br />

Tan ugzooba soflidan qalaqSi moerekeba xalxs, mere<br />

_ sofeli daclilia da gza viRas undao da ase<br />

gavxdiT Tavkombala...<br />

dabawvrili Zveli saxelia, axali Turquli _<br />

ar maxsovs. is SavSeTiswylis marjvena Senakadis<br />

saTaveebSia (masureTi). aq soflis SuagulSi, patara<br />

TxemTan, gorakze moCans koSkis nangrevi. is mcire<br />

zomis Tanabari qvebiT regularulad kirzea nawyobi.<br />

Crd-iT mcire nangrevia TaRovani gadaxurvis<br />

nawiliT. is eklesiis W da N kedlebis nawili<br />

SeiZleba iyos. mis das-iT kidev erTi nagebobis<br />

budea. wyobiT SesaZloa ganviTarebuli Sua sauk-eebi<br />

iyos. me mgonia, aqedan bilikebiT SeiZleba artanSi<br />

gadasvla, SesaZloa maTi Caketvac evaleboda am<br />

simagres.<br />

am xevis paraleluri xevi das-iT usaxeloa, zed<br />

punqtebia: cixia, sxlobani, meria. xuTversianis<br />

Cveni planSeti araviTar nangrevebs ar aCvenebs.<br />

iZulebuli var xuciSvilisa da bagrationebis rukiT<br />

visargeblo. dabawvrili amarTlebs Tavis saxels.<br />

sxva xevze aris dabakeTili. xeobis dabaZveliviT,<br />

esec Zveli qarTuli formaa. mere wavediT<br />

oqrobageTSi. iqauri cixe da eklesiis nangrevi<br />

ukve mars 16 aqvs dRiurSi. soflis SuaSi mozrdili<br />

oTxkuTxa Senobaa 2-3 sarTuliani. mis kedlebSi<br />

Signidan gaswvriv xis morebia datanebuli da Sigve<br />

Camocvenili. aq erTgan buxaria dayolebuli.<br />

adgilobrivTa TqmiT, aq bolos ucxovria zorabeis,<br />

romelsac aqve abanoc hqonia. maxloblad misi<br />

saflavicaa. amboben, aq eklesia iyo, romlis adgilas<br />

axla skolaao.<br />

71


oqrobageTis eklesia mgoni, eqvTimesTanaa. aq<br />

samnaviani taZari unda yofiliyo: afsidaSi daculia<br />

gaTlili qvebis horizontaluri rigebi. afsidaSi<br />

mrgvali sarkmelia. samkveTlo da sadiakvne Tanabar,<br />

sakurTxevlis donezea SemorCenili. orives sworku-<br />

Txa afsidi aqvs, erTi kvadratuli niSiT. TiTo sarkmeli<br />

S da N kedlebSi. W kedeli SerCenilia, oRond<br />

gafcqvnilia mosapirkeTebeli qvebisagan. am eklesiis<br />

qvebi saTlelis cixeSi gadaitaneso...<br />

balvanaSi araferiao da arc wavediT. meore<br />

dRes CixorSi ki metyevem gviTxra mSvenieri eklesiaao...<br />

maris dRiurSi velisa (veliqoi) da baris cixeebia<br />

aRniSnuli.<br />

22.07.08<br />

Cveni sastumros administratori qarTveli gamodga<br />

da Tavis sofelSi enikaia (Zveli cixeao) cixesimagre<br />

dagvisaxela. wavediT. SavSeTiswyals marjvnidan<br />

uerTdeba am soflis xevi. is me-12 kilometrzea<br />

saTlelidan. avediT saocrad maRal mTaSi, sadac<br />

soflebia gaSlili.<br />

kldeze cixe moCans. mis ZirSi sof. wefTia, e.i.<br />

esaa wefTiscixe. manqana sakmaod axlo mivida.<br />

gamyolad ori qarTveli wamogvyva, erTi<br />

derviSaSvili iyo, metyeve. ar daijeres, rom oqros<br />

ar veZebdiT... es xalxi SeSlilia am Temaze!<br />

cixe sakmaod STambeWdavia. didi mrgvali koSkis<br />

wyoba saSualo zomis qvebisaa, regularulad. Sesasvleli<br />

Camongreulia. meore, O koSkis S-iT mcire eklesiis<br />

naSTia daaxl. 3X2 m. wyoba aqac cixisaa. mis<br />

samxreTiT, eklesiis iatakis doneze TaRovani saTavsis<br />

nangrevia, r-sac kedlebi Signidan Selesili aqvs.<br />

72


wylis rezervuarad CavTvale. SW-iT aris mesame koSkis<br />

ormoc. aqedan SesaniSnavad Cans orive xeobis<br />

soflebi, iq gamavali gzebi da rac mTavaria cixe<br />

akontrolebs ori mezobeli xevis SemaerTebel gzas.<br />

wefTis cixe unda ixseniebodes XI s-dan. cixis NO-iT<br />

gza amodis `bawara~. is miadgeba TaRovan maRal kars.<br />

aq SerCenilia TaRovani gadaxurvis mogrZo Senoba<br />

usarkmelod, oRond N kedelSi Cans saTofeebi. pirveli<br />

darbazidan Sedixar meoreSi sworkuTxa gasasvleliT.<br />

is ufro vrceli meCvena. esec TaRovani sa-<br />

Tavsia, romlis N yru, miwaSi Camjdari kedeli<br />

oqrosmaZieblebis mieraa Camongreuli. orsave darbazSi<br />

Wurebis natexebi salteiania. e.i. proviantisa<br />

da siTxis sawyobi unda yofiliyo mecixovneTaTvis,<br />

romelic gvian Sua saukuneebSic moqmedebda. qveviT<br />

wefTibaria.<br />

es soflebi ubnebad ganawilebulia mTis ferdobze<br />

da qarTvelebiTaa dasaxlebuli, zogs axsovs<br />

Zveli gvari, sxvebs _ ara. laparakiT gvagebineben,<br />

Svilebi veRar. AmTis soflebSi wyali karCxalis<br />

mTidan gamoyavT, sakmaod Soridan. moyavT yvelaferi:<br />

marcvleuli, bostani, xili (“adesa”), futkari, saqoneli,<br />

frinveli. mezobel xevSia soflebi zemo da<br />

qv. Cixori (saqarTveloSi CixoriSi). maris<br />

dRiurSi CamoTvlilia maTi ubnebi: <strong>andria</strong>wminda,<br />

wiTeloRli, libani, dasamoba, gogoeTi,<br />

brili, agara, nioleTi (niolisZe), mervezi,<br />

Wedriuli. axla daamates: TeTraveTi, vardisyana<br />

(?), berieTi, wurieTi, mafrieTi, Wedruli. daasaxeles<br />

sxva soflebic: SerTuli, marabuli, axaldaba (iq<br />

qarTvelebi aRar arian). “eTi” daboloeba egebis<br />

gvarebis erTad cxovrebas aRniSnavs. marTan<br />

miqeleTia garylofTan.<br />

73


avediT ardiawmidaSi (<strong>andria</strong>wminda) (sic), esaa<br />

mTis sazafxulo sofeli mesaqonleTaTvis sezonurad<br />

(aprilidan oqtombris bolomde). dasaxlebis Tavze<br />

kldeebia, sadac bunebrivi “maRara” (gamoqvabuli) yofila.<br />

soflis SemosasvlelTan gziT yelgadaWrili<br />

gorakia, sadac Zv. da axali saflavebia. amboben, aqve<br />

iyo `ziaraTi~, romelic oqrosmaZieblebma gadaTxareso.<br />

am xeobaSic qarTulad metyveleben: zogs axsovs<br />

gvari: ColoyaSvili, veliSvili, TamazaSvili. axalgazrdebs,<br />

ufro bavSvebs uWirT. eldarma maT qar-<br />

Tul-Turquli anbani dauriga. meurneoba aq iseTivea,<br />

rogorc wefTisxevSi. yvelgan axseneben Tamaras da<br />

arxebis Taobaze yvebian...<br />

23.07.08<br />

dRes saTliswyals avyeviT. pirveli rac iyo,<br />

esaa xidi marisgan SeniSnuli. is erTmaliania, mTeli.<br />

is zevidan gadaxurulia axali xidiT, gaganierebulia<br />

da axlac moqmedebs.<br />

xuciSvilis rukaze aRniSnuli iyo garylofis<br />

cixe. mivediT, sofelSi araviTari aseTi ar<br />

aRmoCnda. wyaroSi XI s-Si moxseniebuli wefTis<br />

cixesTan erTad, ase ukvalod rogor gaqra?<br />

samagierod vnaxeT cixisZiri (kaladibi), igive<br />

sveti, rac jer kidev giorgi yazbegma 17 SeniSna. esaa<br />

tbeTis zeviTa soflis ganmxoloebuli wvetiani goraki,<br />

romlis gverdiT axali sacxovrebeli Senobebia.<br />

gorakze mrgvali koSkis nangrevia, nagleji mcire<br />

zomis qvebiT nagebi kirze. es koSki marTlac, svetad<br />

iqneboda aRqmuli mcire diametris gamo. iqvea wylis<br />

rezervuari, amolesili Signidan. aris meore koSkis<br />

(?) budec, sxva 3-4 saTavsis budec, romelTac gala-<br />

74


vani unda hqonoda Semovlebuli. is arc ise miuvali<br />

simagrea, rom mTavar episkopozs, aq gamagrebuls, bizantielebisaTvis<br />

gaeZlo. unda vendoT wyaros.<br />

mtbevari episkoposisaTvis SavSeTis erisTavobis mindobac<br />

raRac gamorCeuli damsaxurebaa…(axsna unda!).<br />

meCveneba, rom es gaigiveba ufro sarwmunoa, vidre<br />

samuSias 18 napovni kedlis nafleTi tbeTSi... iq<br />

aseTi ver migvaswavles, Tumca toponimiaSi Cans nayalevi<br />

tyeSi (cecxlaZe 19 ).<br />

tbeTis taZari mec da biWebsac gadaRebuli<br />

gvaqvs. amitom S kedlis gadaReba vikmare. garylofis<br />

cixis ZebnaSi sof. SavmTis naeklesiari vipoveT. iq<br />

mozrdilis eklesiis mxolod gafcqvnili sakurTxevelia,<br />

N-iT sarezonanso WuriT. ganviTarebuli feod.<br />

xanisa unda iyos.<br />

wavediT imerxevSi, ris imieri xevia? pirveli,<br />

rac aq Segvxvda, Zveli ormaliani xidi iyo. marcxena<br />

mali lamazad SemorCenila Sua burjamde, mdinaris<br />

marjvena ki, _ aRaraa.<br />

mere jvarisxevis cixe vnaxeT (jvari sadRaa?).<br />

etyoba mniSvnelovani `jvari~ iyo, rom xevs misca saxeli...<br />

cixe kldezea, moCans 2 mrgvali koSki. nagleji<br />

qviT baTqaSze narevi wyobiT naSeni. gadarCenilis<br />

mixedviT, orsarTuliani unda yofiliyo orive. erT<br />

koSks meore sarTulSi Sesasvleli aqvs, gareT ki gamoSverili<br />

qva misadgmeli kibisTvis. aqvea saTofe<br />

Rrmulebi. koSkSi yria lomi, weraqvi da uro oqrosmaZiebelTa<br />

Sromis iaraRebi... am xalxs viRaca unda<br />

STaagonebdes, rom qristianul ZeglebSia maincdamainc<br />

oqro Camarxuli... meore koSki sanaxevrod dangreulia,<br />

iq ori kvadratuli samzeria. or mTavar<br />

koSks galavani aerTianebs. aq ori patara koSkis nangrevia,<br />

Semosasvlelis sacavad. aris qvevris didi na-<br />

75


xevaric... es cixe osmaluria da, cxadia, jvarisxevze<br />

gviani.<br />

gzaze, mdinaris marcxena napirze sof. yofila _<br />

demirkafu, e.i. rkinis kari. iq araferiao...<br />

avediT maidanCikSi. aq qarTvelebi arian. gvarebi<br />

eldarTanaa. cixe kldezea. ar agviSves Jandarmis gareSe.<br />

durbindiT _ osmaluria... soflebis saxelebia:<br />

iveTi, ifxrevi, diobani, soflieTi, wyalsimeri,<br />

sesileTi, survani, CiqvelTa (cixea iq), raxaTi, dasamoba,<br />

Sarabuli. ifxrevis cixes parexi hqvia,<br />

Tamaras aSenebuliao...<br />

24.07.08<br />

berTas dRes orTaqioi hqvia. aq Jandarmis ufrosma<br />

migviwvia. pasportebi mogvTxova, romlebic sastumroSi<br />

gvqonda datovebuli. dareka, Seamowma da<br />

dakmayofilda... mere yaviT gagvimaspinZlda, dediT Ce-<br />

Ceni axalgazrda. mogviyva: SarSan aq iyvnen xelovnebis<br />

istorikosebi v. gremeliSvilis 20 meTaurobiTo<br />

(mec mTavazobdnen wamosvlas...) Cvenc iq viyaviT xancTaSi,<br />

da daTvebisgan vicavdiTo. vanos, gremela-<br />

Svils, aryis sma mouwona... raa es xancTa aseTi mni-<br />

Svnelovanio. movuyevi mokled... Semdeg gza migvaswavla<br />

da pativiT dagvemSvidoba.<br />

soflis ganapiras meCeTia minareTiT. iqve Zveli<br />

berTis satrapezosi Tu skriptoriumis erTi vrceli<br />

kedeliRaa darCenili qarafis pirze. mas xuTi farTe<br />

sarkmeli aqvs S mxares. am didrovan Senobas TaRuri<br />

gadaxurva hqonia, romlis TaRebi kapitelebs eyrdnoba<br />

sarkmlebs Soris. das-iT galavania da raRac sa-<br />

TavsTa naSTebi. nageboba mozrdili gaTlili qvebi-<br />

Taa. 0-iT aris saZvalis nangrevic, aqac TaRuri gada-<br />

76


xurvaa. taZari iqneboda dRevandeli meCeTis adgilas:<br />

iq Zveli qvaTa wyoba aSkarad SeimCneva.<br />

meCeTis NNW-iT Camomaval mcire xevze mSvenieri<br />

Zveli erTmaliani xidia, romelsac Zveli nagzauri<br />

mouyveba. mniSvnelovani monastrebis siaxloves xidebi<br />

damaxasiaTebelia: rkoni, bieTi, darejanis monasteri<br />

(samcxeSi).<br />

mere parexTasaken (parexelTa) gavwieT. viwro<br />

xeobis saTaveSia sofeli Sefenili. iqidan biliki miuyveba<br />

S-sken eqsponirebul kldis masivs. parexi qar-<br />

TulSi kldis qarafs niSnavs. asea aqac. biliki jer<br />

mozrdili qvebiT nageb kvadratul Senobas miadgeba:<br />

saostigne, an skriptoriumia. cota 0-iT ori gverdigverd<br />

mdgari eklesiaa. S-iT ufro Zveli samnaviani<br />

bazilikaa. wyoba: mozrdil, Tlil qvaTa rigs enacvleba<br />

brtyeli qvebi, lamazia 0 fasadi. centralur<br />

navs naxevarwriuli sakurTxeveli hqonia Tavisi sarkmliT.<br />

N da S navebi centraluri navis afsidis doneze<br />

gamoyofili samkveTloTi da sadiakvniT bolovdebian.<br />

maT brtyeli sakurTxeveli da sarkmeli aqvT.<br />

N samkveTlos W da S Sesasvleli, S sadiakvnes ki,<br />

mxolod W Sesasvleli aqvs.<br />

ram gamoiwvia N-iT myofi erTnaviani darbazuli<br />

eklesiis ageba _ ucnobia. iqneb Zveli daingra? yovel<br />

SemTxvevaSi N-iT myofi es Senoba wyobiT ufro<br />

gviania.<br />

aRmosavleTiT biliki miadgeba mcire CanCqers:<br />

berebi aq pirs ibandnen... mec aq davlie miqael parexelis<br />

21 nasvami wyali. Semdeg isev mcire eklesiaa<br />

ufro mogviano wyobis. is TiTqos gadmoxuruli<br />

kldiTaa daculi. (kalandias 22 aq xucuri warwera<br />

upovia)... O-iT kidev ori Senobis kvalia, albaT<br />

berebis sacxovrebeli...<br />

77


mere opizas * mivakiTxeT. guli momikla am veeba<br />

Senobis dangrevam: SuaSi gza gautarebiaT. veraferi<br />

gavuge nangrevebs. kidev kargi, eqvTimes, mars da<br />

sxvebs dangrevamde aqvT nanaxi. gasaocaria<br />

mSeneblobaSi gamoyenebuli gaTlili qvebis sidide.<br />

aqac ramdenime damxmare Senobis naSTia. opizarebis<br />

sadgom-samuSao Senobebis nangrevebiRaa. aqve<br />

aSenebul james da minareTs laTinuri asoebiT<br />

aweria qarTuli sityvebi: ar aris RmerTi garda<br />

alahisa, modiT vilocoT erTad... (lahilah, il<br />

allah...). igive sityvebi inglisurad gadmouciaT. es<br />

gaamarTlebs taZris dangrevas da iq gzis gayvanas...?<br />

wavediT xancTaSi. aq axali gza gauyvaniaT, rasac<br />

serpantiniT movyavarT maRal kldovan mTebSi.<br />

mdinare 300 m-iT qveviTaa. miwisZvras gumbaTi Caungrevia<br />

nawilobriv. kargia, rom mTeli gumbaTi gadaRebuli<br />

da Seswavlilia. xancTelis agebuli Zveli samnaviani<br />

bazilikis nangrevi, Tavisi saZvaliTa da, savaraudod,<br />

grigolis saflaviT, STambeWdavia... Cans<br />

skriptoriumis, satrapezos, sxva eklesiaTa da senakebis<br />

naSTebi. erTi eklesia wyarozea daSenebuli.<br />

cecxlaZis mier moZiebul toponimiaSi Cans:<br />

alkdamaZiri, depanwminda?, maramwminda,<br />

galavani... aq axla daclili soflis xilis<br />

baRebia. es iwvevs eWvs: cxovrebaSi xacTa, kldovani,<br />

mousavliani adgilia... magram grigolis mosvlisas,<br />

marTlac, ase iqneboda. xilis baRebi mere mosulma<br />

mosaxleobam gaaSena X s-is manZilze. yvelafers<br />

gadawyvetda maxlobeli gamoqvabulis moZebna, sadac<br />

grigolma martomyofeli mama ipova da masTan<br />

* d.berZeniSvilis SeniSvna: n. mari opizas ganmartavs, rogorc<br />

lazur o-pijas, e.i. sanapiros. Sdr. oSki-o-Sqi, e.i.<br />

SuaSi myofi.<br />

78


dasaxlda. v. gremelaSvils unda vuTxra... yvela es<br />

monastrebi erTmaneTis siaxloves grigolis<br />

mowafeTa agebulia. mxolod Satberdi iyo mcired<br />

moSorebiTo...<br />

25.07.08<br />

wyarosTavamde SemTxveviT Semxvedrma<br />

axalgazrda topografebma migviyvanes. 40 wuTi<br />

dakidul aRmarTze bilikiT viareT. mere erTi<br />

mosaxlis ezodan davinaxeT mozrdili eklesiis S<br />

kedeli da mis maxlobel kldeTa mwvervalebze<br />

patara eklesiebi _ 4 darbazi. mTavar eklesiaze<br />

Tazo da eldari avidnen. maTi monayoliT iq didroni<br />

SenobaTa naSTebic yofila (satrapezo-skriptoriumi,<br />

senakebi...). xilis baRebiT savsea es, marTlac,<br />

wyaroebis saTave. mijnaZors ver mivakvlieT...<br />

Camosvlisas `movSpi~ da kldes mkerdi davkari...<br />

gzidan wyalgaRma davinaxeT nukas saydari. is<br />

qaraf kldeebSia da mxolod bilikiT miisvleba.<br />

saTles cixes mivakiTxeT. ZiriTadi koSki oTxsarTuliania.<br />

Sesasvleli misadgmeli kibiT 3<br />

sarTulzea. I-ze sapirfareSoa, Rari amovsebulia...<br />

Zveli wyoba yvelgan saSualo, erTi zomis mcired<br />

naTali qvebia kirze. IX-X s-sa unda iyos. mas garda<br />

aris 3 oTxkuTxa koSki. erTi samsarTuliania<br />

SesasvleliT W-sken. Zvel koSkebs mxolod samzerebi<br />

aqvT, ganaxlebul kedlebSi saTofeebicaa. aris<br />

darbazuli eklesia nangreviT. NW-iT didi wylis<br />

ormoa. aris didi orsarTuliani sasaxle, romelsac<br />

Cans TaRuri gadaxurva hqonia. esaa SavSeTis<br />

erisTavis rezidencia (iqneb mtbevari episkoposisac),<br />

romelic gvianobamde moqmedi Cans (saTofeebi).<br />

saTavsTa naSTebSi iqneboda maranic, sursaTis<br />

79


sawyobiT. am lamaz cixeze Turquli naxevarmTvare da<br />

varskvlavia mikruli. aqve frialebs maTi droSac...<br />

kidev kargi sanaxavad mainc gviSveben...<br />

26.07.08<br />

SavSeTis wylis marcxnivac gadavinacvleT. aq<br />

xuciSvilis rukaze orma cixem mimizida. erTi xevis<br />

Suaze, qvaTeTris sofelSi gamodga. esaa xiliansaTibiani,<br />

gaSlili sofeli, gziT traqtorebiT<br />

moTibuli zvinis gverdze, mouTibav balaxSi<br />

adgilobrivi glexis VOLVO-a...<br />

soflis SuaSi, SemaRlebaze, mrgvali koSki Cans.<br />

mivedi, namdvili moti da beili 24 . SesaniSnavia<br />

mrgvali koSkis mozrdili, Tanabari lodebis<br />

regularuli wyoba kirze _ pirveli niSani<br />

siZvelisa. koSki samsarTuliani unda yofiliyo.<br />

Sesasvleli meore sarTulze misadgmeli kibiT... ori<br />

samzeri mogrZoa da mosasvlel gzebs gahyurebs.<br />

saTofurebi araa, e.i. Tofis mogonebamde moqmedebda.<br />

Mesame, zeda sarTuli, SekeTebis droindelia da<br />

cota mogviano: wyoba nagleji qvisaa, areuli<br />

baTqaSze. galavanic Txemis zedapirs mihyveba da<br />

wyobiT isic Zveli Cans. galavanSi sxva saTavsTa<br />

naSTebicaa. esaa adgilobrivi feodalis cixe.<br />

eklesia ar Cans (iqneb daingra)... qareSlia Turqulad.<br />

meore cixe ufro maRlaa, amave xeobaSi. is ma-<br />

Ral kldezea sof. verxvnalSi (kara aRaCi). xuci-<br />

Svilis rukaze mas xanTuSeTis cixe * hqvia. is<br />

* SeniSvna d.berZeniSvilisa: xanTuSeT-Si xani sayuredReboa.<br />

aqve yofila `xanTuSeT qiofrulu~ xidi, romelic dasasvenebel<br />

adgilTan erTad gzaze miuTiTebs. `TuSeTi~ asaxsneli<br />

rCeba...<br />

80


sofeli meore xevSia, magram ufro Sorsaa cixisgan.<br />

amitom verxvnalis cixe ufro Seefereba. es<br />

maRali, gviani, osmaluri mrgvali koSki maRal<br />

kldezea, ori xeobis damakavSirebeli mokle gzisa<br />

da qedze gardamavali, artaanis gzaTa Camketad. Cans<br />

artaani marto gorgaslis mogonili araa da ufro<br />

Zvelia _ artaaniS è?uji (SaniZe 25 ), magram<br />

SemdgomSiac mniSvnelovania misken mimavali gza<br />

mtkvris xeobisken (kolis gavliT). amitomaa, rom<br />

osmalebi am gzis sakontrolo cixeebs ageben.<br />

verxvnalis cixe samsarTuliani nagleji qviT,<br />

narevi wyobiT baTqaSzea nagebi. mas ar indoben oqros<br />

maZieblebi da uSedegod xsnian da xsnian...<br />

verxvnalis cixe samsarTuliania, nagleji<br />

qviT, narevi wyobiT baTqaSzea nagebi. mas ar indoben<br />

oqros maZieblebi da uSedegod Txrian da Txrian... aq<br />

wylis ormoa amolesili da galavnis naSTi burjebiT<br />

kldis gayolebaze...<br />

soflis moxucebma mezobel xevSi eklesia migvaswavles.<br />

bevri viareT gruntis gzebze (Zlivs ar<br />

vnaxe saqarTvelos soflis gza!...). maRal mTaSi viRacam<br />

yala daasaxela. Gorakze, marTlac, Zveli cixis<br />

nangrevi gamodga. misi kedlis gare da Sida piri Tanabari<br />

da mcire zomis odnav Tlili qvebia, magram<br />

pirwmindad mourRveviaT, dautovebiaT kirze naSeni<br />

ConCxi. Zveli wyobis regularuli mwkrivebi Zlivs<br />

SeimCneva SigniT da gareT. mTis Txemze isevaa sxvadasxva<br />

saTavsoTa budeebi. yvelaferi specialurad gadaTxrilia.<br />

mosaxleobaSi Tqmulebaa gavrcelebuli<br />

_ aq miwisqveSa qalaqi iyo... amas xels uwyobs isic,<br />

rom maxloblad nelTbili mineraluri wyaro Cqefs,<br />

romelsac abanod xmarobdnen. iqve gaTlili qvebiT<br />

nagebi kedeli gamouCeniaT: albaT abano iyo, romel-<br />

81


sac Tixis keramikuli milebic axlavs... daveSviT sofel<br />

qafu qoiSi. aq meCeTis kedelSi (1981 w.)<br />

qarTuli wnuli ornamentia, ezoSi ki trapezis qva<br />

erT mxares varduliT. kvadratuli zedapiri mrgval<br />

svets eyrdnoba, e. i. aq Zveli qarTuli eklesia iyo...<br />

27.07.08<br />

n. cecxlaZis “toponimiidan” zogierTi saintereso<br />

cnoba aseTia: cixia _ aq iyo cixis SigniT, romelic<br />

akontrolebda artaanisken mimaval gzas. amJamad<br />

iq SeimCneva cixis mxolod nangrevebi. soflis saxelwodebac<br />

aqedan momdinareobs: cixea _ cixia.<br />

sofel tbeTSi dResac aris qvis didi sawnaxelebi,<br />

rogorc Cans, Turqebis mosvlamde aq saukeTeso<br />

Rvinos ayenebdnen... tbeTs specialuri adgili hqonia<br />

Rvinis Sesanaxad. soflis ganapira adgils, sadac Wurebisa<br />

da qvevrebis kvali dResac kargad Cans, WuraTi<br />

hqvia.<br />

`garylobi // garyilobi” gzebis gasayarze<br />

mdebare punqts hqvia. cnobilia sof. garyilobis<br />

da garylobis cixe, romelic imerxevisa da SavSeTis<br />

gzebis gasayarze mdebareobs. sofeli uZveles<br />

wyaroSi moixsenieba, `garyilobis” formiT.<br />

garylobis cixe moixsenieba XI s_dan. Cven iq<br />

veRaraferi gviCvenes. (n. cecxlaZe. Ziebani Woroxis<br />

auzis toponimiidan. ss `gamomcemloba aWara” baT.<br />

2004 w. 243_244).<br />

dRes wamovediT SavSeTidan, mindoda menaxa eklesiebi<br />

xuciSvilis rukaze aRniSnuli. arcerTi<br />

dRes araa... etyoba unaxavad, sxvaTa cnobebze dayrnobiT<br />

daitana. amas hqvia mogzauris motyueba...<br />

saTlis rabaTTan moaxloebisas SevniSneT axal<br />

korpusebTan Zveli nagebobebi. amovediT, vnaxeT cixe-<br />

82


simagred nagebi sacxovreblebi 1850 wlisa. Sesasvlels<br />

arabuli warwera hqonda... uceb gamovidnen am<br />

saxlis mkvidrni. erTi simpaTiuri mandilosani kulturuli<br />

garegnobiT gamoirCeoda. man aiRo iniciativa<br />

da mogviyva, rom aq selim ximSiaSvilis 26 STamomavloba<br />

cxovrobs!! Gagvixarda, movexvieT, CaviwereT. aRmoCnda<br />

zafxulobiT naTesaoba aq ikribeboda erT<br />

ZmasTan. bevrni iyvnen, sami Taoba, gamaxara gansxvavebulma<br />

jiSma. pawawuna hyavdaT mSvenieri... saxls irgvliv<br />

didi ezo ertya, sul amaTi. wagviyvanes da sasaflaosTan<br />

eklesia gvaCvenes, romelsac yvela gvimalavda...<br />

ratom xdeboda es, ver vxvdebi... zeinabma 27<br />

gviTxra, rom Cven axla menolis gvars vatarebT, magram<br />

aravis vuyvarvarTo (selims Turqebma Tavi mohkveTis).<br />

TviTon ankaraSi cxovroben da kargad ician<br />

Tavisi gurjoba. gvaCvenes ximSiaSvilTa genealogiuri<br />

xe, romelic baTumel xalvaSs gamoucia wignSi _<br />

selim ximSiaSvili. amaT naTesaoba hyoliaT aWaraSi.<br />

TviTonac namyofni arian. eklesia sasaflaoze dgas.<br />

Zveli eklesia mcire zomis Tanabari qvebiT naSeni,<br />

erTnaviani Senoba unda iyos, saTlelis cixis Tanadrouli.<br />

S – dan moSenebuli ornaviani gaTlili<br />

qviT nagebi, SesaZloa, somxuri eklesia iyos, jvrebiT<br />

Semkuli... eklesiis irgvliv sasaflaoa, gamahmadianebuli<br />

gurjebisa. amaTi naTesavebis gambane _ gampatiosneblebic<br />

aqve marxia, pativiT ixseneben.<br />

28.07.08<br />

CamovediT arTvinSi, movewyeT imave sastumroSi.<br />

me gadavwyvite Cveni drois meore naxevari movandomo<br />

ufro sakvanZo, gadamwyveti punqtebis monaxulebas,<br />

radgan Cven yvelafers ver movaswrebT. arTvinis siaxloves<br />

aseTi ramdenimea. Tuxarisi klarjeTisa da ta-<br />

83


os sazRvarze, Woroxis xevSi aqvs wyaros miTiTebuli,<br />

amitom savaraudo cixeebs mivaSureT. pirveli<br />

aRmoCnda arTvin _ iusufelis gzaze, Woroxis marcxena<br />

Senakads SevuyeviT. viwro xeobaSi kldeze gadmomdgari<br />

meloscixe gamoCnda. aqac Turquli droSa<br />

frialebs e.i. miisvleba... soflidan axlos mivediT,<br />

Tumca, uTokod Tamazma ar mimiSva... es zurgovani samsarTuliani<br />

da galavniani koSki, udaod, gzis viwroebs<br />

akontrolebs. misi gare wyoba (mcire Tanabari<br />

zomis qvebi) mTlianad moclilia. SerCenilia baTqaSis<br />

wyobaTSoris ConCxze daSenebuli gviani sabrZolo,<br />

mrgvali kedeli. mas sami salode aqvs, romlebic<br />

mosasvlel mxares urtyamen. koSks aqvs ma-<br />

Rali, farTo TaRovani Sesasvleli pirvelsave sar-<br />

Tulze, romelic gvian amouvsiaT kirxsnariTa da qvebiT,<br />

e. i. koSkis pirveli sarTuli dauyruebiaT. amdroindeli<br />

unda iyos saTofeebic, romelic aseve mosasvlel<br />

mxares icavdnen. meore sarTulze Sesasvlelia<br />

mowyobili, albaT, misadgmeli kibiT. mesame sar-<br />

Tulis Riobi, albaT, aivnisTvis iyo, romelic galavniT<br />

mozRudul ezosa da qvevidan momaval gzas gahyurebda.<br />

ezoSi aris wylis mrgvali ormo, amolesili.<br />

galavnis kedlebi gviandelis STabeWdilebas tovebs.<br />

mcirea farTobi mecixovneebisaTvis. ueWvelia,<br />

gzis sayaraulo koSkia, iqneb qarTulic, gvianic.<br />

meore cixe Woroxis marjvena Senakadis saTave-<br />

Sia. xuciSvilis rukaze mas xodi hqvia. iailebis garemocvaSi<br />

sruliad miuval kldeze, xevebis saTaveSia<br />

es mozrdili, oTkuTxa, ganieri koSki. mas<br />

kuTxeebi momrgvalebuli aqvs. Soridan binokliT danaxuli:<br />

wyoba gviania, narevi. or-sam sarTulidan Senobas<br />

saxuravi Cauqceveli uCans, radgans moCans zeda<br />

sarTulis qvebi, romlebic raRacas (gadaxurvas?)<br />

84


eyrdnoba. momaRlo (gangreuli?) kari O-iT moCans.<br />

kldis zedapirs O-iT da N kideze galavani Semouyveba.<br />

mis SigniT sakmaod did farTobze saTavsTa nangrevebi<br />

Cans. galavnis gareTac, N-iT Cans raRac Senoba<br />

(koSki). mesaqonle mTibavebi gvarwmuneben, cixe<br />

miuvaliao... marTlac, maTi droSa aq ar frialebs,<br />

eWvs iwvevs maTi metismeti wadili, ar agviSvan cixeze:<br />

ebraelebi modian da ver adiano, daTvma daglijao...<br />

aq amsvlels iaraRi unda hqondeso... es daTvebi<br />

da vefxvebi mogonili gvgonia, magram binokliT dam-<br />

Tvarielebeli Tamazic miuvalobas `awveba”... saintereso<br />

iqneboda misi axlodan naxva.<br />

29.07.08<br />

artanujiswyalze moqmedi Zveli xidi gadaviRe.<br />

mere axizis cixes gavuareT da misi amoSenebuli gamoqvabuli,<br />

sadac freskebia _ gadaviReT. tanZoTi<br />

(sxlobania, tanZ-msxali). artanujis wyals marcxnidan<br />

erTvis, am xevis saTaveSi mTis sofelia,<br />

xiliani. mis misasvlelSi, kldeze cixea gamokiduli.<br />

misi wyoba narevi qvisaa, baTqaSze. osmaluri unda<br />

iyos wyobis mixedviT. aqaa wylis sacavi, saTofurebi,<br />

meore sarTulze - sapirfareSos maRali TaRi. misi<br />

Rari garedan daxuruli yofila, oqros ZiebaSi isic<br />

moungreviaT, sawyenia rom araferi daxvdaT...<br />

tanZotis jameSi mars qarTuli warweriani qva<br />

unaxavs, albaT eklesiisa. ixseneboda samadavlekalmaxeli<br />

da Tamari, maTi Svilebi-giorgi,<br />

ioane da sumbati. meore warweraSi: `missa<br />

tanuterobasa Sina aRSena... warwera 1312 wlisa<br />

yofila. tanuteroba albaT monastris winamZRvars<br />

(mamasaxliss) gulisxmobs (Sdr: mijnaZorelTa<br />

davis wignSi – XI s. `samamasaxliso samsaxurebeli”).<br />

85


es somxuri wodeba ar unda iyos gasakviri<br />

(mijnaZori, tanZoti, Satberdi)...<br />

sofelSi ori jame dagvxvda. orive Signidan da<br />

garedan galesili. warwera maSin daifareboda. iqve<br />

gviCvenes somxuri eklesia warweriT _ 1843 wlisa.<br />

sof. klarjeTs axla bereqeTi, e.i.<br />

baraqiani hqvia. maris TqmiT: `gorebiT<br />

garSemortymuli, did SesaniSnav moedanze<br />

gaSenebuli, sadac misi ubnebia gafantuli, am farTo<br />

zeganze batonobs cixe.”<br />

marTlac, klarjeTSi aseTi farTo zegani jer<br />

ar Segvxvedria. artanujTan ufro mcire zegnebia, an-<br />

CasTanac. taoSi banaa, aq ki es zegani, Turqebi rom<br />

bereqeTs uwodeben, e.i. mosavliania yovelmxriv, xilicaa.<br />

sarwyavi arxic cixis ZirSi iwyeba. ubnebs saxelebi<br />

ar aqvT, arc marTanaa.<br />

cixe, xevis saTaveSia kldeze. es ufro Zveli me-<br />

Cvena, vidre tanZotisa: brtyeli qvebi regularuli<br />

wyobiTaa kirze nagebi. koSki orsarTuliania. kiri<br />

pirvelsarTulzea. samzerebi zustad sofels da mosasvlels<br />

gahyurebs. saTofeebi araa. galavani mcire<br />

farTobs mosazRvravs Txemze. aris wylis rezervuari<br />

amolesili. Cans 2-3 saTavsis kvali, gadakeTebac etyoba<br />

narevi wyobiT.<br />

es punqti imiTaa saintereso, rom is aZlevs saxels<br />

am mxares, iseve rogorc taoskari - taos. e.i. is<br />

ufro Zveli unda iyos, vidre artanuji _ klarjeTis<br />

bagrationTa centri. aseve iqneboda taoskari da bana.<br />

dResve gvindoda amave xevze gvenaxa<br />

qobtaxoris cixe da mewagili eni rabaTamde<br />

magram d. asaTians 28 Tirkmeli astkivda (qviSis gavla)<br />

da 2 saaTze wamovediT arTvinSi. afTiaqSi nayidma<br />

wamlebma moasulieres, RmerTma inebos...<br />

86


30.07.08<br />

fenirliqi _ yvelis sofelia, uC-sus (samwylis)<br />

napirze. misi ubnebi or dasaxlebadaa ganawilebuli<br />

xevze. aqedan sasmeli wyali gahyavs mTavrobas artanujSi.<br />

jejilaTi saxnavia, iobati (rac Turqulad<br />

auxsnelia), Walis agara, molusxevi, SualTa.<br />

gza miadgeba tyeebsa da saZovrebs, fexiT<br />

klarjeTSiac gadava, tanZotSiac...<br />

qobTaqorSi gza (biliki) mxolod peinirlis<br />

mehledanaa. 1840 wlamde iq rusebsa da somxebs ucxovriaT.<br />

sxva amosasvlelic vnaxeT, Camosvlisas... daTvi,<br />

taxi, kurdReli, xili, Tafli, yurZeni.<br />

cixe kldezea SemZvrali, gzis sakontrolod. misi<br />

wyoba, nagleji qviT baTqaSzea naSeni. erTi koSkia<br />

da galavani. erTi samzeri, ori saTofuri, erTi<br />

wylis ormo, garedanac Sekiruli.<br />

saxelwodebaSi Tavidanve qobi _ qvabi vifiqre;<br />

vkiTxe, Tu aris gamoqvabulebi... egebis meore nawilSi<br />

mTis kiloebSi SerCenili `qori” iyos, e.i. saxlis zeda<br />

nawili (Sdr: qor-wili) qobTa-qorSi gamoqvabulebis<br />

zeda nawili SeiZleba igulisxmebodes.<br />

adgilobrivi, stambulidan zafxulobiT aq amosuli,<br />

axalgazrda Segvxvda. cixeze wamogvyva, aq 35 w.<br />

rusebi da somxebi cxovrobdnen, 1840-ian wlebSi osmalebma<br />

garekeso. Cans, maTi naSTia tanzoti da misi<br />

eklesia 1843 wlisa. qarTulia da Turqulad ar ixsneba<br />

zeviT Cawerili toponimebi. ojaxSi migviyvana,<br />

xiliT gagvimaspinZlda, patara bavSvebi inglisurs<br />

amtvrevdnen: specialur skolaSi dagvyavso... telefonebi<br />

davutoveT...<br />

mars hqonda aRniSnuli: mewagilSi (esec 1840-ian<br />

wlebSi garekili somxebis nakvalevia) enirabaTis siaxloves<br />

cixe-darbazebiao. xuciSvilis rukaze aR-<br />

87


moCnda cixe (Cans, marisgan auRia)... mivediT, 80 wlis<br />

moxuci vnaxeT. man gviTxra, rom es ar maxsovs, mamaCemisgan<br />

gamigia, rom erT SemaRlebul moedanze (gvi-<br />

Cvena) eklesia mdgarao... kedlis nasaxic ver vnaxeT...<br />

e.i. aqedan gaziduli qvebiT uSenebiaT saxlebi da yoreebi...<br />

visac ar vkiTxeT, veravin moigona cixe siaxloveSi.<br />

esec codnaa, rom davadgineT: maris droindeli<br />

cixe axla aq aRaraa!!<br />

ukan dabrunebulebma artanujis qalaqs<br />

gavuareT da daudas mier ver monaxuli eklesiis<br />

nangrevebi movinaxuleT. is adreve SevniSneT, anCidan<br />

wamosulebma da Soridan gadaviReT. bagrationebs is<br />

azomili da IX_X saukuneebiT daTariRebuli aqvT. es<br />

veeba taZris nangrevi qalaqis galavans ebjineba NO<br />

mxares. S kedlis maRali nawili axlac SerCenilia.<br />

unda yofiliyo samnaviani bazilika didi, uxeSad<br />

damuSavebuli qvebiT nagebi. kargad Cans N navis<br />

sakurTxevelSi Sesasvleli da S kedlis gareT<br />

saZvalis TaRi (?)... zeviT moCans sasaxlis naSTi<br />

(orsarTuliani) isic azomilia bagrationebisagan...<br />

daTo fexze dagvxvda.<br />

31.07.08<br />

dRes dauda Camovida, vaxo gavistumreT. wamovediT<br />

olTisisken, gzad xersis cixes gamovuareT<br />

xuciSvilis rukis mixedviT. iq cixea aRniSnuli da<br />

kiTxvis niSniT Tuxarisi aweria. aqac movtyuvdiT. adgilobrivebma<br />

veraferi gvaCvenes... samagierod eklesia<br />

migvaswavles xersis didi Relis marcxniv (es Rele<br />

Woroxis marjvena Senakadia). kedlis fragmenti, mcire<br />

zomis Tanabari, uxeSad damuSavebuli qviTaa nawyobi.<br />

Signidan da garedan erTnairi wyobaa. erTi Ser-<br />

Cenili kedlis naxevari gafcqvnilia da mxolod baT-<br />

88


qaSsRa etyoba anabeWdebi. daaxloebiT IX-X saukuneebis<br />

eklesias gavs. saeWvod meCvena, rom afsidis naxevarwre<br />

ver SevniSne: albaT dangreuli mere sworkuTxad<br />

amoaSenes. es eklesia arc rukazea aRniSnuli...<br />

olTiswyals SemovyeviT amiertaoSi. aq<br />

mkacri kldeebi SedarebiT mwvane mTebiT icvleba,<br />

xeoba iSxnis mere farTovdeba da metia saxnav-saTesi.<br />

gzad oluris gadasaxvevSi cixe gadaviReT, rasac<br />

xuciSvilTan norberTi, xuT versianzeqefribaS,<br />

xoSavizi aweria. mere gadaviReT banis<br />

ori cixe wylis gaRma-gamoRma. eseni advili<br />

sanaxavia oluridan...<br />

olTisSi provinciul sastumroSi movewyveT. erT<br />

sarTulze saerTo sapirfareSoa...<br />

1.08.08<br />

olTiss centrSive aRmarTuli veeba cixe dahyurebs,<br />

ra Tqma unda Turquli droSiT... qalaqi dablobSia,<br />

garSemortymuli mTebiT. olTisiswyali er-<br />

Ti dabinZurebuli mdinarea, xalxi pirquSia, magram<br />

sxva adgilebisgan gansxvavebiT, aq sasadili-kafeebSi<br />

aTaTurqisa da misi colis suraTebis nacvlad mepatroneTa<br />

mama-papis suraTebia... centrs amSvenebs cxenosani<br />

aTaTurqi xmliT... dRes dilidan avuyeviT olTisis<br />

xevs. daviwyeT narimaniT, aRmoCnda, rom narimani<br />

Zvelidan 14 km-iT zeviT gadautaniaT. es cvlileba<br />

arcerT rukaze araa. xuciSvil-silogavas ruka saocrad<br />

ityueba... 28 km zedmeti gaviareT... eqvTime TayaiSvilis<br />

`mogzaurobidan” amowerili mqonda cixe-punqtebis<br />

saxelebi. aq amovikiTxe alabaliksuze didi<br />

cixis arsebobis Sesaxeb. avediT xevis bolo sofel-<br />

Si, iqaurma moxucma `eklesiebis cixe” gaixsena... dav-<br />

89


qveiTdiT da naxevar saaTSi mivadeqiT SesaniSnav Walas,<br />

mdinaris ori totis xerTvisSi.<br />

aq Soridanve Tvali mogvtaca eklesiebis kedlebis<br />

Zvelma wyobam. ori ufro Zveli eklesia maRlaa<br />

qedze. pirveli (qvevidan) ufro momcroa (6 nabiji x 4<br />

nabijze), erTnaviani. nagebia modido, kldis gaTlili<br />

qvebiT. Sesasvleli S-dan TaRovani yofila. erTi sarkmeli<br />

W-dan. afsidaSi erTi niSa.<br />

mis zeviT meore samnaviani bazilika unda yofiliyo.<br />

ukeTaa SerCenili N navis sakurTxevelis naxevarwriuli<br />

nawili. centraluri afsida gegmaSi iki-<br />

Txeba; S-isa saerTod mongreulia. sakmaod STambeWdavi<br />

zomebi (16 nabiji x 9 nabijze). Sesasvleli Wdan<br />

da S-dan (centralur navSi) Tu aq dangreulic<br />

ar emateba. wyoba pirveli mcire darbazisa unda iyos:<br />

mozrdili gaTlili kldis lodebi. varaudiT, vambob<br />

radgan usvindisodaa gafcqvnili da mxolod baTqa-<br />

Sis anabeWdebze etyoba mosapirkeTebeli qvebis zomamoyvaniloba.<br />

CrdiloeTis SerCenil baTqaSze, zeviT,<br />

SerCenilia profilirebuli (reliefuri zoliT) kapiteli,<br />

romelic aqeT-iqidan gadmosul TaRebs iWerda.<br />

saerTo ieriT es ori Senoba IX-X saukuneebis SeiZleba<br />

yofiliyo. am samnavian bazilikas N-dan ucnauri,<br />

naxevarTaRiani gadaxurviT kidev erTi kedeli<br />

aqvs modgmuli. Sesasvleli W-dan, N kedeli sworia.<br />

es wyobis mixedviT narevi, gviani Senoba, Signidan amolesilia,<br />

S-dan eklesiis N kedels iyenebs. mgoni<br />

gvian mosulma mahmadianebma eklesiebis ararsebobisas<br />

abanoebi moiwyves. wyali aqvea xevidan RariT mosayvani...<br />

odnav dabla, ferdze ori erTmaneTze miSenebuli<br />

eklesiaa. isini erTdroulad ar unda iyos nagebi:<br />

kedlebs nakeri ar etyoba. isini mcire zomis Tanaba-<br />

90


i, uxeSad damuSavebuli qvebis regularuli wyobi-<br />

Taa nagebi da ganviTarebul Sua saukuneebsac waagavs<br />

(iqneb Zvelsac). qvedas Sesasvleli N-dan aqvs da sakurTxevelSi<br />

2 kvadratuli niSi aqvs. meore eklesia<br />

TiTqos SemdgomSi unda iyos modgmuli...<br />

Tu es eklesiebi aq monastris arsebobaze miuTi-<br />

Tebs, maSin maTi sameurneo savargulebi S-iT gaSlili<br />

mSvenieri Wala iqneboda...<br />

kldis Tavze erTi gviani, mrgvali koSkis nangrevia.<br />

albaT, osmalTa begisa, romelic abanosac moiwyobda.<br />

sofeli (Tu iyo) terasebad iqneboda wylebis<br />

orsave totze... aqedan gza gadadis soflebSi. mosaxleni<br />

amboben gzis gayolebiT cixeebs: yaradaSi,<br />

cicankale, kaladere. amave alabaliksus<br />

dayolebaze, olTisiswyalTan SesarTavamde,<br />

kldeebi viwrovdeba. am mdinaris marcxniv didi cixis<br />

nangrevebia. aqaa mrgvali koSkebi Zveli, mcire,<br />

Tanabari zomis qvebiT, horizontaluri wyobiT<br />

nagebi; aris gviani SekeTebis kvalic _ narevi wyobiT.<br />

cixis O nawilSi, mozrdili darbazuli eklesiis<br />

baTqaSis ConCxia SemorCenili, usvindisod gafcqvnili<br />

mozrdili gaTliTi qvis mopirkeTebisagan...<br />

ganviTarebuli Sua saukuneebia, cxadia, osmalebis mier<br />

meored gamoyenebuli.<br />

olTisis cixe gorazea. misi kedlebi, isev uni-<br />

Wod, Tavidanaa agebuli. SerCenilia Tanabari, mcire<br />

zomis qvaTa regularuli rigebi, gviani gadakeTebiT.<br />

yvelaze saintereso me aq S nawilSi moTavsebuli<br />

siqstakonqis gegmaSi SerCenili nangrevi meCvena.<br />

mis sakurTxevels, wyobis dabal rigebSi wnuli ornamenti<br />

arSiad Semouyveba. es me bizantiur xelobad<br />

meCveneba (Tumca qarTuli ram gamoricxa? e. Tayai-<br />

Svils mohyavs qarTuli warwerebi saidanac Cans, rom<br />

91


eklesia qarTuli iyo, wm. giorgis saxelobis ...). aRar<br />

maxsovs eqvTimes ra uweria MAK XII nomerSi... aqvea<br />

viRac Seix asanis saflavi XI saukunisa. cixidan mo-<br />

Cans qalaqis galavani da osmaluri sasaflaoebi<br />

wriuli gadaxurviT. iq axla qalaqis nagavsayrelia...<br />

urartelebi, romaelebi, bizantielebi, qarTvelebi,<br />

selCukebi, osmalebi _ aseTia olTisis istoria<br />

mTel imiertaosTan erTad...<br />

qalaqis aRmosavleTiT sofel Sengerli-Si vnaxeT<br />

kldeze Semdgari osmaluri gviani cixe. aq gamavali<br />

Zveli gzis makontrolebeli unda yofiliyo.<br />

gviani wyobis narevi qva baTqaSze, erTi ovaluri<br />

formis galavania, Sig saTavsoTa naSTebiT.<br />

olTisisxevi mniSvnelovani gza iyo mtkvris xeobiT<br />

aRm. saqarTveloSi Semomavali gurji baRazi ki<br />

ufro TorTomisxevis gzas emxroba, Tumca TorTumis<br />

gzasac itotebs.<br />

TorTumis gza ZiriTadad zRvispiras da dasavleT<br />

saqarTvelos emxroba. TorTumis gza osmalebisa<br />

da bizantielebis dros saqarTvelos dasapyrobad<br />

iyo mniSvnelovani: yvela amaTi gaTvaliswinebaa saWiro<br />

aqaur cixeebze saubrisas. da mainc, via est vita<br />

wyvets cixisaTvis adgilis SerCevas, gansakuTrebiT<br />

xeobebSi. TurqeTi, Cvengan gansxvavebiT, axlac SesaniSnavad<br />

axorcielebs am princips: erTi mosaxlisa-<br />

Tvis mTaSi gayavs Zvirad Rirebuli gza...<br />

2.08.08<br />

dRes diliT avibargeT TorTumidan. wamovediT<br />

baniswyalze ori cixis sanaxavad.<br />

pirveli cixe mdinaris marcxena borcvzea.<br />

is araa maRali da advilad misasvleli. Txemi<br />

mTlianad mozRudulia galavniT. is gviania wyobiT:<br />

92


kldis daumuSavebeli qva baTqaSze. kedeli kuTxeebSi<br />

momrgvalebulia. erTaderTi mniSvnelovani aq<br />

mozrdili, erTnaviani darbazuli eklesiaa. mas<br />

saxuravi waqceuli aqvs da TiTo mozrdili sarkmeli<br />

S da N kedlebSic aris. kedlis wyoba narevi qviTaa,<br />

zogjer xazgasmulad aferadebuli Wadrakulad.<br />

iseTi STabeWdileba mrCeba, rom galavani gauqmebul<br />

eklesias Semoavles osmalebma da cixed aqcies gzis<br />

siaxloves. eklesiis O kedelis gareT mrgvali<br />

amolesili wylis rezervuaria.<br />

meore cixe mdinaris marjvena kldovan<br />

ferdzea Sefenili. is ufro rTuli nagebobaa _<br />

Sedgeba qveda da zeda cixisagan. kedlebi misi sakmao<br />

simaRlisaa SerCenili. misi wyoba, Tumca kldis<br />

nagleji qviT kirze nagebi, mainc SeuZlebelia,<br />

Tundac gviani, es kedlebi Zvels ar misdevdnen.<br />

galavani sakmaod STambeWdavia, romlidanac SesaZloa<br />

zeda cixeSi moxvedra, aq ori maRali da Zlieri<br />

mrgvali koSkia, romlebic or-sam sarTuliania.<br />

qvedaSi Sesasvlels zevidan salode dahyurebs, aris<br />

samzerebic gzis saTvalTvalod. zeda cixis erT<br />

koSks sul zeviT Ria sabrZolo moedani aqvs. aqa-iq<br />

samzeri, SesaZloa, saTofedac gamodges. me ufro<br />

SesaZlebeli meCveneba bagrat IV-is droindeli banas<br />

cixe es iyos, xolo mefis momlodine laSqari aqve<br />

velze iqneboda gaSlili. misma danaxvam daafrTxo<br />

parkimanozi da Sin misuli mefe saberZneTs<br />

dabrunebas gadaurCa. amas daTuna meore cixeze yveba.<br />

cixis qveviT, mindorSi didi vrceli oTxkuTxa<br />

Senoba dgas, mozrdili, mrgvali RiobebiT<br />

mosasvleli N da W mxrisaken. me meCveneba, rom es<br />

osmalTa mxridan sazarbazned dasadgmeli Senobebia,<br />

romelic momxdurs RiobebSi zarbaznis lulebs<br />

93


gamoayofinebda, Sdr: Telavis batonis cixeSi arsebuli<br />

naxevarwriuli burji. am oTkuTxa Senobis win<br />

didi, mrgvali, amolesili ormoa amoSenebuli. mgoni<br />

rezervuari unda iyos mebrZolTaTvis (abano?).<br />

cixis ZirSi, kldeSi xvreli SeniSna Tamazma, Se-<br />

Zvra da gamoqvabul-eklesiaSi aRmoCnda. W Sesasvleli<br />

da O sarkmeli, gaganierebuli aRmoCnda, mTelia<br />

TaRuri gadaxurva, sakurTxeveli, iq ori kvadratuli<br />

niSa. Tamazma <strong>andria</strong>s xati daasvena da sanTelic<br />

aunTo...<br />

wyliT cixis momarageba problema iqneboda. axla<br />

mis qveS arxi gadis baniswylidan gayvanili. iqneb<br />

es Zveli tradiciaa? maSin galavanSi gaivlida, eqvTimes<br />

uTxres aq gvirabia wyalze Camavalio. (kola-ol-<br />

Tisi, 353).<br />

banas taZarma * yvela gaaoca. es me SarSan<br />

vnaxe. saocaria mis irgvliv gaSlili savargulebi<br />

da gamwvanebuli soflebi. amaSia taos Zalac<br />

(aseTivea olTisic). klarjeTis siZliere mis miuval<br />

kldeebSia, magram amdeni savarguli iq mxolod<br />

klarjeTs aqvs. eklesiebis ZebnaSi xevs avuyeviT da<br />

erTgan sof. injeCais qvemoT (orwyals niSnavs)<br />

kldeze SerCenili naeklesiari vnaxeT. W Sesasvleli<br />

da iqve erT qvaSi gamoWrili sarkmeli vnaxeT.<br />

sakurTxevlis qveS, ormo Tu oqros maZiebelTa<br />

gamoTxrili araa, maSin saZvale SeiZleba iyos. qvis<br />

wyoba, met-naklebad, regularulia da SesaZloa XIV-<br />

XV ss-sa iyos.<br />

mere qveviT CamovediT da migvaswavles solomonkales<br />

siaxloves gamoqvabulebi. Tamazma TokiT yvela<br />

agviyvana. aq mTavari eklesia moxatuli da dazianebu-<br />

* SeniSvna d. berZeniSvilisa: eqvTime mas `unikums” uwodebs<br />

(kola-olTisi, 369).<br />

94


lia. freskebs axlavs qarTuli asomTavruli asoebi.<br />

gumbaTSi macxovaria. gverdze, gamoqvabulSi 4 samarxi<br />

auqoTebiaT, Cans Zvlebi. mTavari eklesiis gverdiT<br />

isev patara eklesiaa gamoWrili kldeSi, Semdeg<br />

amoSenebuli senakebia. es gamoqvabulebi aRwerili<br />

aqvs eqvTimes da bagrationebs gadaRebuli. mainteresebda<br />

cixe solomonisi, magram axla yuradReba<br />

eklesiaze gadagvaqvs. me iniciativebs movrCi...<br />

movewyeT oluris sastumroSi, nomerSi marto<br />

var. madloba ufals, amovisunTqe.<br />

3.08.08<br />

dRes taoskariT daviwyeT. manqana oluridan mivida<br />

bolomde. rukaze (5 versiaze) veeba baRebis garemoSi<br />

aRniSnulia eklesia. eqvTimes aqauri mrgvali<br />

eklesia aRwerili aqvs. marTlac, saocrad waagavs banas:<br />

aqac mrgvali garSemosavleli unda iyos, romel-<br />

Ta Soris gvxvdeba samkuTxa niSebi, mis samxreTiT<br />

imave wyobis (e.i. saSualo zomis gaTlili qvebis) regularuli<br />

rigebia. es eklesia rogorRac grZeli<br />

Cans, magram SesaZloa imave periodisa iyos. sofelSi<br />

(CaTax), romelsac qarTulad xerTvisi (ori wylis SesayarSia)<br />

hqvia, mesame eklesisiis sakurTxevlis N<br />

nawilia SemorCenili, imave Tanadrouli wyobisa.<br />

ukve saxeli taoskari cxadyofs mis mniSvnelobas,<br />

aq ori wyali erTvis, erTs Turquli saxeli<br />

aqvs, rac qarTulad wyalwiTelad gadmoicema. mas<br />

Turme miyveba biliki, romelic klarjeTSi gadava.<br />

taoskari swored iqidan taoSi Semosasvlels unda<br />

aRniSnavdes am maRal kldeTa Soris. am punqtis (taoskaris)<br />

mniSvnelobaze unda metyvelebdes aseTi taZris<br />

aq gaSeneba...<br />

95


amave `wyalwiTelas” uerTdeba meore xevi, sala-<br />

Curisa romlis marjvena Senakadzea kalmaxis cixe<br />

da vaCeZoris monasteri. iqiT axla gza gayavT da<br />

Cven am monastrisken wavediT. manqana SesarTavSi<br />

davayeneT da fexiT SevuyeviT wylianBxevs.<br />

gzidan moCans `miuvali” (eqvTime), kalmaxi, maRal<br />

kldeze. vaCeZoris monasteri cixisken mimavali<br />

bilikis cota zeviTaa. aq ramdenime eklesiaa,<br />

satrapezo, karibWe samrevloTi. erT gadakeTebul,<br />

grZel, brtyelabsidian eklesiaSi sakurTxeveli<br />

TiTqmis Suaze mouwyviaT mogvianebiT, damoklebuli<br />

eklesia SeulesiaT, mouxatiaT. irCeva wmindanTa<br />

saxelebi: g _ i, d _ e, stefani, prokopi. qveviT aseTive<br />

asomTavruliT irCeva: “...grigol Semoswira...”<br />

SesasvlelSi aseve asomTavruli nakawri warweraa:<br />

“q _ e S _ e gabriel da eri misi adide”. es warwerebi<br />

eqvTimes gamocemuli aqvs. monasters mravalgzis<br />

gadakeTebis kvali etyoba da mainc SemorCa somxuri<br />

“Zori” e.i. xevi. aqve gaRma “kamax” cixea. mis ZirSi var<br />

da ver ki avsulvar... rogor avuxsna am axalgazrdebs,<br />

rom SesaZloa es Cemi bolo Sansi iyos... an<br />

vin moisurvebs iq asvlas?...<br />

taoskarSi dabrunebulebs gamyolma regularuli<br />

wyobis mrgvali burjis kedlis nawyvetze migvi-<br />

TiTa: aq Zveli arxi gadmodioda da misTvis amoaSeneso...<br />

vin icis rodindelia es arxi taoskarSi? am SesaniSnavi<br />

baRebis samyofelSi, sadac brinjic ki<br />

mohyavT?...<br />

guzam taoskareli, es didi, Zlieri feodali<br />

Tamaris winaaRmdeg gandgomas rom bedavs, cxadia, am<br />

taoskars gulisxmobs, maS sadaa misi sajdomi cixe?<br />

kalmaxi am raionSia, magram xom adre is kalmaxelTa<br />

sabudaria, sula kalmaxeli, mefis erTguli, lipa-<br />

96


its iWers da bagrat IV-s Caabarebs. amis<br />

samadlobelad mefem mas samcxeSi iseTi mamuli<br />

misca, rom man cixisjvarelTa Stos daudo saTave.<br />

kalmaxeliZeebi merec rCebian... sulkalmaxis saxeli<br />

Senaxuli TqmulebaSi, sula kalmaxelidan unda<br />

modiodes... ase, rom guzam taoskarels raRac sxva<br />

cixe unda sWeroda taoSi da misi taoskareloba<br />

warmomavlobas SeiZleba aRniSnavdes da ara aqauri<br />

cixis mflobelobas. saidanaa warwera mamamisis<br />

saflavisa axalgazrdebma rom Camoitanes? * ...<br />

ukan dabrunebulebma norbeTis cixes gamovuareT.<br />

es maRal kldeze mdgaria, oluriswylisa da<br />

olTisiswylis SesarTavSi. misi zurgiani koSki Zvelia<br />

da Zlieri. nagebia mozrdili damuSavebuli qvebiT.<br />

aqvs xuTi samzeri (arasaTofurebi) da samsarTuliania.<br />

mis irgvliv Semovlebuli galavani gviania<br />

da feric TeTri duRabisaa, aqvs ukve saTofurebic.<br />

aqvs aseTive wylis rezervuari, Selesili. swored am<br />

axali galavnis gamo Searqves gvian mosulma somxebma<br />

axalcixe, ise rom misi koSkis siZvele ar gauTvaliswinebiaT...<br />

zurgiani koSki IX-X ss. SeiZleba<br />

iyos.<br />

4.08.08<br />

dRes fanaskertidan daviwyeT. am Zveli cixis<br />

mxolod nangrevebia. aris Zveli da ganxlebis kvali.<br />

es cixe aspaniZeebs unda daxvedrodaT. is namdvili<br />

cixe darbazia ori wylis (fanaskert-su, kap-su) xer-<br />

TvisSi amarTul goraze. aq mxolod wylis ormo<br />

Cans, eklesiis Tu sxva saTavsoTa naSTebi waSlilia.<br />

* SeniSvna d. berZeniSvilisa: taoskars qveviT, salaCurisa<br />

da olTisiswylis SesarTavTan, eqvTime uTiTebs did<br />

cixes sof. kranSi (xuTversian rukaze “Крац”). egeb aq.<br />

97


galavans mrgvali burjebi aqvs erTgan. oTxkuTxa<br />

Senobis kvalia galavanSive. es cixe, or xevs miyolili,<br />

ori gzis makontrolebeli qveynis batonis cixea,<br />

romelic Tavisi eriT ise Zlieria, rom mefis jaris<br />

dauxmareblad akeTebs did saqmeebs, Tan bedic swyalobs<br />

(“arca, RmerTo, ubedo” - Tamaris ist.). manve moaxerxa<br />

guzan taoskarelis damarcxeba da mere fanaskertelis<br />

saxeliT taos erisTaoba oTxi s-is ganmavlobaSi.<br />

mere ciciSvilebi qarTlSi...<br />

eqvTime am sofelSi sami eklesiis naSTs uTi-<br />

Tebs. iqidan waRebuli warweriani qva maSin mosaxlis<br />

SenobaSi yofila CaSenebuli: `...a... /i saxbls/ sa<br />

subat /isaTs esad/”, e.i. “sumbatisaTvis erisTavisa” (?)<br />

IX-X ss. (kola-olTisi, gv. 372).<br />

sofeli didia, xilian-mosavliani, Ronieri ekonomikurad<br />

da didi; aseT cixes ekonomikuri safuZveli<br />

unda hqonoda, rom saerisTaos centri gamxdariyo,<br />

Tumca taoSi sxvac iyo didi mniSvnelovani cixeebi.<br />

fanaskertidan orTis sofelsBmivaSureT. is<br />

oluridan zeviT, orTiswylis xeobaSia gaSenebuli.<br />

aq, marTlac, svetiviT SerCenil kldeze, Soridanve<br />

oTxkuTxa koSkis nangrevi (eqvTimes dros “lamazi<br />

koSki”), misi misasvlelebi alag-alag kedlebiTaa gadaRobili.<br />

safiqrebelia gzis makontrolebeli sa-<br />

TvalTvalo koSki iyos. Tamazma asvla akrZala: saxifaToao...<br />

ukan mobrunebisas oluramde kidev ori, aseTive<br />

kldis Tavebze, isev mrgvali da meore-kuTxovan-galavnis<br />

naSTiani koSki gadaviReT. isini gzis meTvalyureebad<br />

miviCnieT: erTob mcirea maTi farTi.<br />

5.08.08<br />

98


avibargeT oluridan. eqvTimesTan da rukazedac<br />

(xuTversiani) taoskars qveviT, salaCurisa da olTisiswylis<br />

SesarTavTan naCvenebi iyo cixe da sof.<br />

krani. aq maRal kldeze, marTlac, dagvanaxes cixis<br />

nangrevi. isev: `au, iq ra ava, ori qva gdia, erTi<br />

kedeli, ar Rirs wvalebad”... binokliT - wyoba<br />

gviania, magram aqac SesaZloa yofiliyo Zveli fenebi.<br />

gadaRebiT davkmayofildiT... eqvTimesmieri kalmaxi,<br />

vaCeZori da es kranis cixe, ueWvelad, fanaskertis<br />

TemSi igulisxmeba (salaCuris xevi), e.i. guzans<br />

orivegan SeeZlo hqoneboda sajdomi da<br />

fanaskertelad wodebuliyo (rogor davTme da ar<br />

avedi am cixeze!!...). mere gzad banas TemSi<br />

gamoviareT. gzispirze myofi eqvskonqiani nangrevis<br />

(kiagemis alti) pirdapir gamoqvabulebia. iq<br />

amsvlelebs solebi da Toki dautovebiaT. Tamazi, daudi<br />

da me avcocdiT. aRmoCnda bunebrivi gamoqvabulebi,<br />

romlebic berebs gaufarTovebiaT da gamouTxriaT.<br />

TaRuri gadaxurva da kedlebis damxroba Ti-<br />

Tqos samlocvelos mowyobilobas gulisxmobs, gverdiTi<br />

saTavsoebi, albad, senakebad gamoiyeneboda. moxatvisa<br />

da Selesvis kvali ar Cans. araa gamoricxuli<br />

mopirdapire eklesiis berebis samyofi yofiliyo.<br />

gadavediT sof. solomonisSi da wyarosTanac,<br />

SemaRlebaze eklesiis nangrevi dagvxvda. is SeZerwili<br />

yofila mozrdili gaTlili qvebiT. gegmaSi, Sesa-<br />

Zloa, samnaviani bazilika yofiliyo. mozrdili eklesiidan<br />

mxolod S gverdis nawilia gadarCenili.<br />

xom araa es eqvTimes mier Camxusis eklesiis nangrevebad<br />

aRwerili punqti? magram iq tetrakonqia (kolaolTisi,<br />

gv. 336).<br />

solomonis cixeSi manqanam mis ZirSi migviyvana.<br />

aq SerCenilia galavnis mrgvali burji da kedlebi<br />

99


Zveli, Tanabari, saSualo qvebis zomisa, ase damaxasiaTebeli<br />

romaa aqauri mSeneblebisaTvis. es cixe nanaxi<br />

da aRwerili aqvs eqvTimes. maSin aq gumbaTiani eklesiac<br />

mdgara, Signidan sul moxatuli, warwerebic<br />

yofila: `RmerTo da wmindao dimitri, Seiwyale codvili<br />

daviT monazoni, amin.” freskuli warwera ki<br />

ikiTxeboda ase: `SubiZe miqels Seundven RmerTo dido<br />

(?), amin.” yofila figurebi winaswarmetyvelTa da<br />

mociqulTa. eqvTime taZars IX_X saukuneebiT, moxatulobas<br />

ki - XVI saukuniT aTariRebs (kola-olTisi,<br />

gv. 398).<br />

darejan kldiaSvili 29 am cixes miiCnevs kalmaxis<br />

cixed. me vfiqrob, amas meti dasabuTeba unda. es banas<br />

Temia da aq sxva cixeebi pirveloben... wyaroebs<br />

unda Sejereba. wamovediT kolaSi, gza baniswyals moyveba<br />

da bunebriv-gamoqvabulebiani kldeebis garemo-<br />

Si midis. amovediT trial zeganze, romelic mTebiTaa<br />

garSemortymuli. xe arsadaa, mxolod Semosasvlel<br />

mTebzea naZvnari. aq qurTebi cxovroben. miwurebi. wivis<br />

grovebi... Cveni javaxuri garemo.<br />

movewyeT sastumroSi. saRamos mtkvris saTave gadaviReT.<br />

aq eqvTimes mier aRwerili punqtebi gvaqvs<br />

sanaxavi: dadaSeni, oTxTa eklesia, okami, kalajuxi...<br />

6.08.08<br />

kolaSi ukve ori samoqalaqo tansacmelSi gadacmuli<br />

Jandarmi dagvyveba manqaniT.<br />

pirveli rac vnaxeT, es iyo marTlac SesaniSnavi<br />

cixe kolis ukidures sofelTan, kldeze. is sami<br />

mxriT miuval qarafzea da mtkvars miyolil or gzas<br />

udgas yelSi. meore gza N-dan amouyveba mSral xevs<br />

da velze (sofelSi amodis). erTaderTi misasvleli<br />

mxridan SesaniSnavi, maRali kedelia amoyvanili. er-<br />

100


Ti oTxkuTxa da sami mrgvali burjiT gamagrebuli.<br />

aqvea oTkuTxa, maRali Sesasvleli. mas Tavze ganieri<br />

salode dahyurebs. SigniT, orsave mxares, zeviT ori<br />

budea qvaSi gaWrili, orfrTiani qvis karis quslebisaTvis,<br />

kedlebSi msxvili budeebia urdulisaTvis.<br />

wyoba am nagebobisa narevia. gamoirCeva Zveli _ mozrdili<br />

gaTlili lodebi qveviT, zemoT maTi zoma<br />

mcirdeba da regularul mwkrivebs icavs. kedlebSi<br />

zogan isev didi brtyeli lodebicaa datanebuli. NW<br />

kuTxes mrgvali orsarTuliani koSki icavs sakuTari<br />

SesasvleliT ezos mxridan. O da W mxares kldes<br />

isev miuyveba kedlebi, romlebic qarafTan wydebian.<br />

Sida ezos vrceli farTobi saTavsoTa budeebs uWiravT.<br />

SesaZloa, eklesiac yofiliyo... SekeTeba etyobaT<br />

kedlebs. eqvTimes dros es cixe ukeT iyo Senaxuli<br />

da aRwerilic aqvs: kalajuxi, vaxuStiT<br />

qumurluxi, “vgoneb beWis cixedo~. Tu asea,<br />

maSin saxeli adgilmdebareobas asaxavs. es iqneboda<br />

sasazRvro cixe artanisaken. sainteresoa wyaroebSi...<br />

Semdegi naeklesiari iyo sofel budaqlisTan, Zveli<br />

jejori. is aRwerili aqvs eqvTimes (kola-olTisi,<br />

310).<br />

dorT-qilisa - oTxi eklesiaa sxvadasxva<br />

adgilas, romelTac erTmaneTTan ar unda hqondeT<br />

kavSiri (Tavisi nasaxlarebi axlavs). Ubralod,<br />

siaxlovis gamo, Turqebma maT oTxi eklesia uwodes.<br />

agebis droc maT gansxvavebuli aqvT. isini dRes<br />

usaxur nangrevebs warmoadgenen da ukeTes<br />

mdgomareobaSi aRwera eqvTimem (iqve, 307-309).<br />

dadaSenis eklesiidan mxolod gafcqvnili<br />

ConCxis nawili dagvxvda. aq eklesiis W-TiT vnaxe<br />

javaxeTur-TrialeTuri mSrali wyobis kedlebi<br />

101


sapire didi qvebiT, SuaSi Cayrili xurda. mas<br />

uWiravs mTeli Txemi.<br />

eqvTimes mier nanaxi eklesia, galavani da koSkebi<br />

axla aRaraa (iqve, 305-307)...<br />

samagierod eklesia NO-iT qedis dabla, imave<br />

wyobis mogrZo kedelia, romlis ConCxs mozrdili<br />

lodebis anabeWdebi etyoba. es grZeli kedeli galavnis<br />

araa (mopirkeTeba), is egeb sasaxlis naSTi iyos,<br />

dadaSneli episkoposisa. NW-iT kidev erTi naeklesiaria,<br />

usoflod, amasac dadaSnis nawilad miiCneven.<br />

gafcqvnili, erTnaviani, darbazuli eklesiaa... daudma<br />

Tqva, rom sofelSi SarSan upoviaT qvajvris bazisi<br />

zed jvriTa da vazis rtoTi. misi suraTi bagrationebs<br />

aqvTo... axla is qva Jandarmebma waiRes ardaganis<br />

muzeumSi.<br />

uCqilisa _ sam eklesias niSnavs. es erTi<br />

ganapira sofelia kolisa, mTis kalTaTa ZirSi.<br />

aqauri eklesiebi jer kidev eqvTimes dangreuli<br />

daxvedria, sami iyoo. soflis muxtarma JandarmebTan<br />

molaparakebebis mere, viRacas ezoSi mozrdili da<br />

damuSavebuli qva gviCvena. mas, SedarebiT<br />

simaRlesTan viwro, zedapirze ori Rrmuli hqonda.<br />

meore brtyel mxares asomTavruli warwera aRmoCnda,<br />

qva magari jiSisaa da amitom asoebi Rrmadaa<br />

amoWrili. asoebSi naxSiri iyo amoxazuli.<br />

warwera Tavisuflad ikiTxeba: `ese jr _ ni saf _ la<br />

z _ a~, e.i. `ese juarni saflavsa zeda~. maSasadame,<br />

saflavis qva albaT, col-qmris saflavze iqneboda<br />

dadgmuli da zed ori qvis jvari iqneboda mrgval<br />

fosoebSi Cadgmuli. `a~-s horizontaluri xazi tans<br />

moSorebuli araa; `l~ nusxuria. SesaZloa warwera<br />

X-XI ss-a iyos. warweris sapirispiro brtyeli mxare<br />

ar Cans. qva didia da misi gadmobruneba SeuZlebelia.<br />

102


muxtarma Tqva, es qva eklesiis nangrevTan iyoo.<br />

iq ki gegmac ar Cans. gadaTxrilia yvelaferi. soflis<br />

ganapiras, bunebriv kldis lodze, raRac amoRarulebi<br />

gvaCvena. aRmoCnda `q _ e~ (xucurad!) e.i. `qriste~.<br />

mosaxlem spilenZis dazianebuli larnaki gamogvitana<br />

saxlidan. isic molasaTvis iyo Sepirebuli<br />

da saidumlod inaxavda. erTi mxare dazianebuli<br />

hqonda. Signidan gaSlili piris dasawyisSi, wriulad,<br />

arabuli warwera Semouyveba. suraTebis gada-<br />

Reba Zlivs movaxerxeT...<br />

kidev erTi mosaxlis boselSi, kvadratul Tax-<br />

CaSi Sedgmuli jvriani qva gviCvenes. jvari amoRarulia,<br />

tolmklava. sibneleSi bliciT gadaviReT. eklesiis<br />

gaTlili qvebi gamoyenebulia mSeneblobaSi...<br />

saRamos sastumroSo wyali ar dagvxvda... xval<br />

gadasvlas vapirebT ardaganSi... biWebi dReebs iTvlian<br />

Tbiliss dasabruneblad.<br />

7.08.08<br />

dRes dilas gamovediT goladan. davadeqiT ardaganis<br />

gzas. me-14 km-ze marcxniv eklesiis<br />

nangrevi gamoCnda. gadavediT. SemaRlebaze<br />

erTnaviani darbazuli Senoba Canda. misi wyoba<br />

saSualo zomis adgilobrivi gaTlili qvebis<br />

horizontaluri mwkrivebiT iyo kirze. Sesasvleli Sdan,<br />

TiTo sarkmeli O da N kedlebSi unda<br />

yofiliyo. saxuravi Caqceuli, Riobebi Cangreuli. N<br />

kedels Suaze TaRebis sayrdeni pilastris kvali<br />

etyoba. afsidaSi ori kvadratuli niSaa. daaxl. IX-X<br />

s-ebis unda iyos.<br />

N-iT nasoflaris nangrevebia. eklesiis O-iT Cans<br />

naTxari qvayuTebi. ucnobia adgilis saxeli.<br />

103


Cveni manqana SeumCnevlad gascda uReltexils.<br />

SeumCnevlad imitom, rom daaxloebiT kolaseburi<br />

garemoa: maRalmTliani zegani, oRond aq ufro gaSlili<br />

da vrceli. mTebi aq marto sazRvrebze rodia.<br />

amas garda, meti fiWvnari. meeWveba es bunebrivi iyos,<br />

Zalian ki uxdeba garemos... artani usaTuod mniSvnelovani<br />

saZovrebis qveyanaa kolasTan erTad (kolaartani).<br />

is javaxeTs ar Camouvardeba. mis mniSvnelobas<br />

ufro lazuri garemo afasebs: iqidanaa artanisaken<br />

momavali gza (artaniS ?uji), Cans TrialeT-javaxeTi<br />

ufro O saqarTvelos emxroboda.<br />

sainteresoa qveynebi da maTi centrebi: taos, kolas,<br />

javaxeTs, TrialeTs, taSirs, kaxeTs, kuxeTs,<br />

svaneTs, lazikas, SavSeTs, samcxes... amave saxelwodebis<br />

centrebi Tavidan ar hqonia da gvian gauCndaT.<br />

aseTebia: SavSaTi, ardagani, walka, an sxva saxelwodebis<br />

centrebi (bana, TorTomi, olTisi, okami, axalqalaqi<br />

javaxeTisa, TrialeTis axalqalaqi, lore,<br />

ujarma, Weremi, Telavi, rusTavi kuxeTisa, mestia, fazisi,<br />

axalcixe...). sxvebs qveynebis Tanamosaxele centrebi<br />

TiTqos Tavidanve hqondaT: qarTli (mTaqar-<br />

Tli), gardabani, gaCiani, Suafxo, Takveri, argveTi,<br />

klarjeTi, gurianTa. albaT, sxvadasxva mizezi aqvs<br />

am gansxvavebas... magram aris Tu ara pirvelad centri<br />

da misi saxelis gavrceleba mxareze? Tu jer mxarea<br />

da mere misi centri? albaT, arc aq iqneba identuroba<br />

(klarjeTi qveyana, klarjeTi _ centri, lazika _<br />

fazisi da sxva).<br />

movewyveT sastumro ardahanSi, ara uSavs. gavediT<br />

12 saaTisaTvis, amitom ardaganis uaxloesi Zeglebi<br />

avirCieT.<br />

pirveli iyo sof. altaSi (TeTri qva). amis<br />

Zveli saxelia uri. es iyo Zveli artanis erTi<br />

104


mniSvnelovani centri. s. janaSia 30 am saxels iyenebda<br />

qarTvelTa huritebTan monaTesaveobis<br />

dasamtkiceblad...<br />

soflis ganapiras, maRal kldovan goraze, nangrevi<br />

moCans. avediT, aRmoCnda SesaniSnavi Zv. wyobis<br />

galavani da aseve nagebi mrgvali sqeli koSki.<br />

wyoba mozrdili, tlanqad damuSavebuli lodebisa<br />

regularulia. kiri isea gamoqaruli, rom kacs<br />

Tavidan mSrali wyoba egoneba, Tumca gulSi kiri<br />

TeTrad Cans yvelgan.<br />

yvelaze maRal adgilze erTi mrgvali Zlieri<br />

godolia. kedlis sisqe 2 m-ia. mas Sesasvleli meore<br />

sarTulze aqvs, galavnis Sida ezodan. koSki ise sqeli<br />

kedlebisaa, rom SigniT mcire adgili rCeba sacxovreblad,<br />

saomrad ki kargia. arc samzerebi, arc<br />

saTofe-saisreebi aq ar Cans. galavani sakmaod did<br />

farTobs mozRudavs daxril ferdze. mas misadgomi<br />

mxridan sami naxevarwriuli burji aqvs. aqeT mxares<br />

cixes ufro maRali mTa emezobleba da cixeze Seteva<br />

aqedan ufro advilia. amitom mTisagan gamosayofad<br />

cixis galavans kidev erTi damxmare saSualeba aqvs:<br />

esaa mSrali Txrili, romlidan amoyrili miwa galavnis<br />

mxares ufro cicabos da Znelad asasvlels<br />

xdis. es Zveli cixeebis gamagrebis gavrcelebuli wesia.<br />

am Zveli motisa da beilis gareT, mTis ferdobi<br />

nasaxlarTa budeebs uWiravs. es Zveli dasaxleba<br />

iqneboda, am cixis mecixovne, mtris Semosevis Jams.<br />

cixis moqmedebis xana, SesaZloa, ufro gviani iyos,<br />

vidre saxelwodeba uri-a, magram mainc niSnadoblivi<br />

meCveneba es Zveli cixe aq (daaxl. VI_VIII ss.). soflidan<br />

gamosvlisas saxlze gumbaTi SevniSne _ hamam,<br />

105


esaa osmaluri abano, romelSiac axla ojaxi cxovrobs.<br />

gumbaTi gadaviRe.<br />

sof. olCekSi, wyarosTan, eklesiis nangrevia.<br />

SerCenili sakurTxevlis Sida da gare wyoba mowiTalo,<br />

gaTlili, mozrdili qvebiTaa SeZerwili, SesaZloa,<br />

XII s-is iyos. Sesasvleli S-idan aqvs, sarkmlis<br />

TaRi SesaniSnavia O mxares...<br />

soflis N-iT kidev erTi darbazuli eklesiis<br />

nangrevia mindorSi. is usvindisodaa gafcqvnili, damuSavebuli<br />

mozrdili qvis wyoba mxolod Signidan<br />

SW kuTxeSi Cans.<br />

isev sof. olCeks gamovuareT. es sofeli ori<br />

mdinaris Sesayar samkuTxedSia. sofels Tavs dahyurebs<br />

maRal kldovan mTaze, soflisken gamoweul qimze,<br />

agebuli `ziaraTi~. es sityva amaTTan Cveulebriv<br />

Tayvansacem adgils niSnavs...<br />

avediT da dagvxvda sruliad mSrali wyobis<br />

oTxkuTxi nageboba. misi veeba lodebi regularuli<br />

wyobiTaa erTmaneTze morgebuli. ori samzeri aqvs,<br />

erTi qeds gahyurebs, romlisganac TxriliT yeli<br />

aqvs gadaWrili da qedis orsave mxares Cadis. meore<br />

samzeri ki soflis W-iT Camosuli wylisken iyureba.<br />

am farTe SenobaSi N-iT kidev raRac oTxkuTxa saTavsia.<br />

damxroba araa qristianuli. esaa winare qristianuli<br />

nageboba, albaT Tavdasacavi, romelic iqneb,<br />

salocavadac iyo gamiznuli. damaxasiaTebelia, rom<br />

am `ziaraTSi~ adgilobrivi mosaxle, Sua xnis qali<br />

ijda da qsovda. Camosvlisas ki, meore moxuci qali<br />

Semogvxvda, romelic fexsacmlis gareSe, windebiT<br />

mococavda bilikze... gansakuTrebul SemTxvevebSi<br />

qarTvelebic fexSiSvlebi midiodnen eklesiamde (Tamari<br />

varZiaSi, basianis omis win mlocveli).<br />

106


as niSnavs mahmadianTa es mowiweba winareqristianuli<br />

nagebobis winaSe? ratom Searqves mas `ziaraT~-i,<br />

am saxeliT xom isini qristianuli eklesiis<br />

nangrevsac, saerTod salocavs ixsenieben?..<br />

ardaganis Crd-aRm-iT, SesaniSnavi tyeebis maxloblad<br />

mivageniT simaRles - yazanyales. netav vis<br />

miaweren Turqebi am SesaniSnavi oTxkuTxa koSkis mSeneblobas?<br />

is mtkvris marjvena maRal napirzea, qedze, romelsac<br />

meore mSrali xevi Casdevs N-dan da W-dan.<br />

mtkvari am sami mxridan uvlis cixis mopirdapire<br />

kldovan koncxs da naxevarkunZuls qmnis mdinaris<br />

marcxena napirze. SesaniSnavi, gzebis makontrolebeli<br />

pozicia uWiravs am simagres.<br />

oTxkuTxa koSki mozrdili lodebiTaa nagebi<br />

kldis ganapirze. es oTxsarTuliani nageboba Zvelia,<br />

mxolod oTxi samzeri aqvs da 1 Sesasvleli mdinaris<br />

momzirali qarafidan. aq mosadgmeli kibiT iqneboda<br />

SesaZlebeli aq amosvla. pirveli sarTuli yrua _<br />

saqonlisa Tu produqtis sacavi, meore-mesame sacxovrebeli,<br />

meoTxe _ sabrZolo. am koSks galavani axlavs,<br />

romelic mTlianad zRudavs qedis zedapirs.<br />

umetesad dangreulia. Cans saTavsebi, iqneb koSkis<br />

kvalic, simagris meore boloSi, romelic das-iT momaval<br />

biliks akontrolebs. nasoflari galavnis gareTaa<br />

W-iT. iq axla mefutkreTa sazafxulo sadgomia<br />

fiWvis tyeSi. es simagre iqneb javaxeT-artanis monapire<br />

erisTavisa iyo XII-XIII s-Si...<br />

kidev erTi eklesiis nangrevi vnaxeT ardaganSi,<br />

SemosasvlelTan gzis pirad. es mozrdili<br />

darbazuli erTnaviani Senobaa, ori mozrdili<br />

TaxCiT afsidaSi. N da S kedlebs Suaze pilastri<br />

hqoniaT, romelic mosaxleobas mouxsnia mopirkeTebis<br />

107


sxva qvebTan erTad. eklesiis W da N kuTxesTan,<br />

ezoSi mozrdili qvaa amobrunebuli. SeiZleba qvis<br />

sarkofagis nawili iyos...<br />

8.08.08<br />

dRes saqarTvelos sazRvarze wavediT, focxovis<br />

xeobisken. gzad mtkvris marcxniv didi cixe davinaxeT.<br />

esaa orezaqis didi cixe, romelic did jars daitevda.<br />

is kldovan SemaRlebaze dgas da ketavs<br />

mtkvrispirze gamaval gzas. mTeli Txemi did da sqel<br />

galavans uWiravs. kedlebSi Cans Zveli Tanabari, sa-<br />

Sualo zomis regularuli rigebic da aris gvianic:<br />

areuli wyoba gareT gamosuli baTqaSiT.<br />

erTgan Sesasvlelia /\ zeda nawiliT. qveviT gamongreulia.<br />

burjebi mrgvalia da es Sesasvlelic<br />

zurgiani koSkisa unda yofiliyo, ezos mxridan, meore<br />

sarTulSi misadgmeli kibiT. saocaria, rom galavnis<br />

mTel sigrZeze, kedlebs ori paraleluri, kedlis<br />

gaswvrivi, mrgvali xvreli miuyveba. es rom wyvetili<br />

iyos, xis nakvalevi megoneboda, kedlis simagrisaTvis.<br />

aq ase araa da es mrgvali xvreli rkinis<br />

milis nakvalevs ufro hgavs, romelic kedlidan gamouRiaT!..<br />

ver vxvdebi mis daniSnulebas. cxadia, rom<br />

Zveli cixe osmalebs SeukeTebiaT da gamouyenebiaT<br />

artaanidan focxovisxevisken mimaval gzaze. zogan<br />

Cans samzerebi.<br />

gadavlaxeT eruSeTis qedi da davadeqiT focxovis<br />

xeobas. misi centri TurqeTSi axali dasaxleba<br />

unda iyos, saxeliT posxov... Cven iq JandarmeriaSi misvlamde<br />

meres cixes CavuareT.<br />

JandarmeriaSi Tbilad migviRes, CaiT gagvimaspinZldnen<br />

da Tavisi manqaniT oTxi kaci gamogvayoles<br />

avtomatebiT.<br />

108


pirveli rac gvaCvenes, yvelis cixe iyo. focxovis<br />

marcxena sanapiroze gamokidul kldezea es<br />

cixe. misi mrgvali burjebi erTaderT misasvlel<br />

mxaresaa NW-iT. aq wyoba Zvelicaa da axalic.<br />

Ggobronis 31 wamebiseuli teqstis (X s.) Sesatyvisi<br />

kedlebis kvalic moviZie: mozrdili, gaTlili,<br />

mogrZo didi lodebi. galavani kldis mTel zedapirs<br />

mozRudavs, zogan radialuri kedlebi eSveba<br />

ufskrulisaken. O nawilSi, erTi oTxkuTxa Senobis<br />

nawili, eklesiis darbazis W nawilad SeiZleboda<br />

CagveTvala (damxrobis mixedviT), magram O nawili<br />

Cangreulia. miqel-gobronis wamebis droindeli fena<br />

aris da, rac mTavaria, arsebobs SesaniSnavi aRwera<br />

abul-kasimis laSqrobisa 914w. da gobronis<br />

wamebisa... sof. yveli focxovis marjvnivaa, albaT<br />

merZeveoba, yvelis damzadeba iyo mTavari (Sdr.:<br />

karaqa TrialeTSi). rom es Zveli saxelia, Cans ber-<br />

Znuli TargmaniTac, romelic am cixes tirokastrons<br />

uwodebs.<br />

wurwyabi saepiskoposo iyo. isic amave xevSia<br />

yvelis siaxloves mas axla aSikjulale hqvia,<br />

Tumca adgilobrivni Zvel saxelsac ixseneben. aq<br />

gviCvenes Zveli cixis (?), Tu eklesiis kedlebi. am<br />

qvebiTaa aSenebuli adgilobrivTa saxlebi, maTi<br />

buxrebi. aris qva ori fosoTi jvrebisaTvis, iseTi<br />

guSinwin rom vnaxeT kolas sof. uCqilisaSi.<br />

Samwuxarod, Zveli eklesiisa Tu cixis (?) gegmac ki<br />

ar Cans, isea irgvliv dasaxleba, erT qvaze mxedruli<br />

warweraa `badri~.<br />

CavediT jayis cixis sanaxavad, magram mesazRvreebma<br />

ar migviSves. me es focxovis marjvena napiridan<br />

sof. jayismanidan gadamaRebina laziSvilma 32 ciuris-<br />

Tan 33 erTad. jayiscixe da albaT sofelic marcxni-<br />

109


vaa, jayismani _ jayisubani Tavisi cixiTa da eklesiebiT<br />

ki _ marjvniv... ar iqna jayis cixis naxva, mevijayeT...<br />

meres cixe focxovis marjvnivaa. isic kldezea,<br />

magram miuvalobiT ver daikvexnis. aqacaa Zveli kedlebis<br />

wyoba. erTi oTxkuTxa mTavari koSki da vrceli<br />

galavani, mTeli Txemis momcveli. aris gadake-<br />

Tebis kvalic _ gviani. mTavari koSkis ezos mxareze,<br />

meore sarTulze oTxkuTxa Sesasvlelia. iq marcxena<br />

da marjvena, zeda da qveda qvebi erTiania, e.i. oTxi<br />

qva qmnis Sesasvlels. is erTi qviT ixureboda: marcxniv,<br />

zeviT da qveviT fosoebia quslebisaTvis. aseve<br />

xvrelebi horizontaluri urdulisaTvis. am koSks<br />

samzerebi aqvs mosasvleli S ferdobisken sami cali.<br />

Sesasvlelis marcxena qvaze mxedruli warweraa, ori<br />

saxeli unda iyos. XIV s-is warweras hgavs.<br />

cixis ZirSi darbazuli eklesiis gafcqvnili<br />

ConCxia, romelsac minaSenebi hqonia N da W mxridan.<br />

baTqaSze anabeWdebi: mozrdili, gaTlili qvebis regularuli,<br />

sworxazovani wyobaa. es ucnobi eklesia<br />

ganviTarebuli Sua saukuneebisa unda iyos. mere _<br />

mdinaris sanapiro Walaa: meria, maradidi...<br />

cxinvalSi omi daiwyo... sawinaaRmdego informaciebia<br />

radiosa da televiziaSi. RmerTo, daifare Cveni<br />

xalxi!..<br />

9.08.08<br />

dilidanve eruSeTs gavudeqiT. es artaanis nawilia.<br />

oruSeTs uwodeben adgilze. es mTaTa ZirSi<br />

mTavari gzispira dasaxlebaa. aq yvelam icis Zv. eklesiis<br />

adgili. misi nangrevebi sakmaod did farTs moicavs<br />

da mxolod gafcqvnili baTqaSia darCenili. es<br />

110


ar unda yofiliyo mxolod erTnaviani darbazuli eklesia.<br />

is raRac ufro metia. naxe eqvTimesTan.<br />

mere nanatri kurtkale-mgelcixea. mtkvris es<br />

nawili mniSvnelovania:Laq mtkvars gayolili gza<br />

ikveTeba Crdils mimavali gziT. es gzajvaredini<br />

mtkvris marjvniv aRniSnulia oTxi gamoqvabuliT.<br />

erT maTganSi, yvelaze mozrdilSi, nagebobis kvalia<br />

_ TiTqos gumbaTi da N kedeli... qvebi aqac<br />

moxsnilia.<br />

ufro saintereso isaa, rom axali xidis zemoT,<br />

Zveli naxiduris burjebia, mtkvris marjvniv da mdinareSi...<br />

marcxniv ki rusuli xidis burjia. e.i. aq<br />

ZvelTaganve iyo xidi gzajvaredinze. sofels, romelsac<br />

saxeli cixisgan miuRia (jer cixe, mere sofeli),<br />

cixis N-iT ferdzea Sefenili. sasazRvro punqtis<br />

qveS iqac gamoqvabulebi Cans, amboben amonaSeniao. iq<br />

misvla ver gavbedeT: uari ar eTqvaT cixis gadaRebaze.<br />

jayis cixesaviT aqac uars velodiT, magram axalgazrda<br />

samxedrom gulubryvilod gagviSva, Tumca<br />

bolos inana: ufrosebma datuqses...<br />

Cven mivaRwieT qedisgan ganmxoloebul kldes,<br />

romlis mTeli zedapiri cixes uWiravs. Soridanve<br />

Cans mtkvarze Casasvleli gvirabis ori xvreli, romelic<br />

aq morevze Camodis. qveda cixis galavnidan<br />

zeda cixeSi xvdebi, sadac erTnaviani darbazuli eklesiaa<br />

gaTlili, mozrdili qvebiT mopirkeTebuli<br />

sworxazovnad. Sesasvleli S-danaa, TaRuri gadaxurviT.<br />

W da O sarkmelebidan O cota farToa da dabali.<br />

afsidas warmoadgens brtyeli kedeli.<br />

Signidanac eklesia brtyeli, gaTlili qvebiTaa<br />

SeZerwili. sakurTxevelsa da Sua nawils, rogorRac,<br />

profilirebuli TaRebi gamohyofen. N kedelSi W-sken<br />

erTi oTxkuTxa niSaa. mTeli eklesia mogvianebiT<br />

111


moulesiaT da freskebiT daufaravT, rac TiTqmis<br />

mTlad gafuWebula. eklesiis gareT sada,<br />

yvaviliseburi CuqurTmiani qva gdia. saerTo ieriT<br />

eklesia IX_X ss. unda iyos, moxatuloba ki XIV-XV<br />

s-sa (naxe eqvTime). sxvebs mgonia arc unaxavT...<br />

eklesiis N-iT raRac mozrdili oTxkuTxa Senobaa.<br />

mozrdili darbazi ori nawilisgan Sedgeba, mgoni<br />

sasaxlea. erTi sarkmeli masac O-iT aqvs. cixes<br />

aqvs mrgvali koSki da naxevarwriuli burjebi. aq aris<br />

Zveli wyobac (saS. zomis Tanabari, uxeSad damuSavebuli<br />

qvebis regularuli mwkrivebi) da axalic _<br />

narevi baTqaSze. aTabagebamde mgoni am cixes arsad<br />

vxvdebiT. XVI s-Si ki mas gogoriSvili 34 icavs. mustafa<br />

lalafaSam is jayelebs waarTva da merec moqmedi<br />

iyo. saxelwodeba unda gamoxatavdes gautexlobas<br />

(Srd.: Seupovari, oCanis cixe...). cixis dabla kidevaa<br />

raRac Senobis kvali. gvirabebSi ver CavaRwieT _ amovsebulia...<br />

*<br />

mere im gzas gavyeviT _ gamoqvabulebs rom gauvlis<br />

da Crdilis tbisken midis. amovediT zeganze da<br />

mtkvris marjvena Senakadze, yafar kldeebSi gamoCnda<br />

ulamazesi SaiTankale _ qajis cixe.<br />

vefxistyaosnis yvela mxatvars, me vfiqrob, nanaxi<br />

hqonda eqvTimesTan qajis cixis fotografiuli<br />

suraTi, yvela amas imeorebda Taviseburad...<br />

klde savsebiT miuvalia sami mxridan. meoTxe misasvleli<br />

mxarec NW-dan yelgadaWrilia. aq gadis<br />

erTaderTi cxenis biliki, Cans umoklesi da mniSvnelovani,<br />

mas advilad akontrolebs es cixe. magram is<br />

* SeniSvna d.berZeniSvilisa: cixis O-iT kidev Cans erTnaviani<br />

darbazuli eklesia, albaT soflisa. eldarma naxa da<br />

gadaiRo. misi naxevarwriuli afsidac moxatuli yofila...<br />

cixis gaRma, kldeebSi moCans gamoqvabulebi.<br />

112


ufro mniSvnelovani, didi xnis sadgomi, rezidencia<br />

unda yofiliyo aTabagebis xelSi. swored maTi patronobis<br />

periodi da osmalTa mflobelobis fenebia<br />

aq yvelaze Warbad. aris ufro Zveli _ saSualo zomis<br />

qvaTa horizontaluri mwkrivebiT.<br />

misasvlel mxares icaven daaxl. 30 m (Tu meti<br />

ara) simaRlis dauzianebeli kedlebi. gikvirs am simaRle,<br />

miuval kedlebs rad undodaT es bastionebi.<br />

Tumca zarbaznebis dros, albaT, maxlobeli simaRleebidan<br />

iyo saSiSroeba. qveda cixeSi Sedixar STambeWdavi<br />

SesasvleliT, or mrgval burjs Soris. amas<br />

icaven specialuri moxrili kedliT (rogorc oqros<br />

cixeSia) da salodeTi, romelic zed Sesasvlels<br />

dahyurebs. salodeebi yvela am mosasvlel mxareebSia,<br />

aris SigniTac viwro mrgvali xvreli, romelic ukve<br />

qveda cixeSi, mTavari karibWidan Semosuls ecema Tavze...<br />

saocaria, am salode, sazarbazne xvrelebis mowyobis<br />

teqnika. aris ori didi wylis sacavi, iqvea eklesiac.<br />

esaa mozrdili, erTnaviani, darbazuli eklesia,<br />

romelsac daaxloebiT Semosasvlelis Tavis<br />

simaRleze, orlilviani salte Semosdevs oTxive<br />

mxridan. olTisis cixis eklesias aseTi salte moCuqurTmebuli<br />

hqonda da me bizantiurad meCvena (Turme<br />

sul tyuilad). eklesia Signidan da garedan SeZerwilia<br />

gaTlili kvadrebiT, magram gadakeTebis kvali<br />

aSkaraa: meored, uadgilodaa Casmuli reliefuri,<br />

lilvebiani qva N Sesasvlelis marcxniv da S kedel-<br />

Si, Signidan sarkmlis sapire. naxevarwriul afsidaSi<br />

ori mcire, Seisruli TaRiani niSaa. es gadakeTeba<br />

XIV_XV s-sa mgonia * . erTaderTi Sesasvleli eklesia-<br />

* SeniSvna d. berZeniSvilisa: erTaderTi Sesasvleli eklesiaSi<br />

N-danaa, mere damatebiT garRveuli. eklesias irgvliv<br />

calke galavani aqvs.<br />

113


Si N-danaa. mere damatebiT garRveuli. eklesias irgvliv<br />

calke galavani aqvs. mTavar koSkSi Sesasvleli<br />

meore sarTulzea misadgmeli kibiT Sida cixis<br />

ezodan. Sida cixeSivea mrgvali godoli, romlis<br />

farTo zedapiri saomari moedani unda iyos mecixovneTaTvis,<br />

romlebic aq farTo, 23-safexuriani qvis kibiT<br />

Camodiodnen. cixis teritoriaze aris sxva saTavsoTa<br />

da kedlebis naSTebic. es marTla qajis cixe,<br />

SoTas ar mougonia (n. berZeniSvili 35 ...).<br />

am cixesac lalafaSa arTmevs aTabagebs da osmalebic<br />

warmatebiT iyeneben. miuvaloba icavs cixes mosaxleobisagan:<br />

qva ver gaaqvT...<br />

Semdeg Crdilis tbaze, sof. urTis eklesiaze<br />

daSenebuli jame vnaxeT. es kedlebic mSvenivradaa<br />

daculi: wmindad morgebuli gaTlili qvebi. O kedelze<br />

garedan ori samkuTxa maRali niSaa, sxivebiT<br />

dabolovebuli. S Sesasvleli amoqolilia (azomili<br />

iqneba).<br />

feqraSenic am tbis napirzea. mis eklesiaSi ar<br />

SegviSves (qurTebi cxovroben). S-dan mas sasadilo<br />

da maRazia aqvs midgmuli. irgvlivac saxlebia; maT<br />

saxuravebze gadavliT mainc gadaviReT eklesiis N kedeli,<br />

SesaniSavi CuqurTmiani kapiteliT. afsida Secvlilia<br />

betonis kedliT da eklesiaSi boselia usaxuravo...<br />

Crdilis (mTebi marTlac Crdilaven) tba veebaa:<br />

50 km-ia sigrZeSio... aRjayala ar Cans sibneleSi, albaT<br />

dangreulia. xval yarsSi wasulebi aq gamovivliT.<br />

10.08.08<br />

daviwyeT Crdilis tbaze aRjayaliT. am<br />

uzarmazar tbas erTgan SeWrili naxevarkunZuli aqvs.<br />

114


is sakmaod farTovdeba, misasvleli ki viwro aqvs,<br />

magram orive mxridan kedliT gadaketili. es kedeli<br />

gacilebiT gviania, vidre naxevarkunZulze arsebuli<br />

yvela Zegli.<br />

pirvel yovlisa yuradRebas iqcevs cixis S-iT<br />

ferdobze mdgari eklesia. is mozrdili, gafcqvnili<br />

Senobaa, saxuravCaqceuli, S SesasvleliT da W sarkmliT.<br />

N da S-dan minaSenebis kvalia. S kedlis gareT<br />

damaTariRebeli ornamentiani qva gdia. bagrationebs<br />

Senoba XI s-iT dauTariRebiaT.<br />

kldovani qedis zedapiri mTlianad galavans<br />

uWiravs. esaa TrialeT-javaxeTSi gavrcelebuli<br />

`urartuli~ mSrali wyobis kedlebi: orive mxridan<br />

mozrdili lodebi, romelTa Soris Cayrilia xurda,<br />

(Jandarmebma maxloblad aRmoCenili urartuli warwera<br />

gviCvenes. e.i. es cixe maTi Senoba iqneboda). zogan<br />

am galavans meoradi gamoyeneba kirze etyoba (albaT<br />

eklesiisave droidan). rac mTavaria, galavnis<br />

kedlebze, Signidan midgmulia swored iseTi saTavsebi,<br />

erTmaneTze miwyobili, rogorc faravnis Saorzea.<br />

aq organ kargad Cans Sesasvlelis brtyeli balavris<br />

qva. yvelaze maRal adgilas momrgvalebuli mSrali<br />

wyobis koSki unda yofiliyo. es simagre naxevarkun-<br />

Zulis kldezea, zRvisgan mainc moSorebiT.<br />

zed zRvis napirze ki meore, mrgvali koSkia veeba<br />

lodebiT, kirze nagebi. es, ueWvelad, eklesiis<br />

droisaa. amboben cixidan (eklesiasTan romaa) gvirabi<br />

midioda tbamdeo...<br />

ra movaleobas asruleben es simagreebi tbebTan?<br />

aseTi Zveli simagreebi javaxeTis tbebTanacaa da unda<br />

vifiqroT, wylis siaxlove, Tevzi, aseve wyliT mosasvlelis<br />

advili dacva, aseT punqtebs mniSvnelovans<br />

xdida. Sua saukeneebSi ki am simagreebs advilad<br />

115


SeeZloT yvelaze moxerxebuli gzis _ tbis sanapirosTan<br />

moZravi, navebis, gakontroleba. es imitomac,<br />

rom Zvelad, Sua tbasa Tu zRvaSi naviT curva Relvis<br />

gamo saSiSi iyo da napir-napir dacuravdnen.<br />

TviT `zRvaTa mefe~ fridoni da gvian gurielic, Sua<br />

zRvaSi vin curavda, ver akontrolebda...<br />

amis mere, tbisave pirs myofi sof. Wala<br />

(jala) movinaxuleT. aq pirvelad vnaxe sruliad<br />

mTeli, erTnaviani darbazuli eklesia, romelsac<br />

saxuravic (TaRuri) mTliani SerCenia. misi kedlebi<br />

kargad gaTlili da morgebuli lodebiTaa<br />

SeZerwili da aRmosavleTiT, or-ori, samkuTxa, niSaa<br />

mTeli kedlis simaRleze. O-iT maT Tavze iseTive<br />

sxivebi aqvT, rogorc urTaSi. N kedels xuTi TaRi<br />

gadasdevs. aseve iqneboda S kedelic, romelic ar<br />

Cans, radgan masze miudgamT jame. aman gadaarCina<br />

eklesiac, romlis perangis SemoZarculi qveda<br />

nawili W kedelze gviani narevi wyobiT SeuvsiaT.<br />

Sesasvleli S-danaa. mas james Senoba faravs. es<br />

eklesia auzomiaT bagrationebs da X s-iT<br />

dauTariRebiaT. maTve SeuniSnavT sakurTxevlis naxevarsvetebis<br />

Tavze samkuTxediT dasrulebuli saxate<br />

niSebi. marjvena samkuTxedSi asomTavruli warweraa.<br />

gadaiRes Tamazma da daudma. amaTi gadanaRebi<br />

SeiZleba gairCes. es SeuniSnavT bagrationebsac da<br />

weren: aqedan Cans, rom eklesia RmrTismSoblis saxelobisaao...<br />

X s-saa eklesia, msgavsi oTxTasi.<br />

CamovediT yarsSi. es qalaqi (sakmaod didi) usa-<br />

Svelo tramelebSia gaSenebuli, patara mdinaris pirze<br />

(araqsi ???).<br />

muzeumSi gareT gamotanili qvebi da arqeologiuri<br />

nivTebi gadaviRe, Cvenis msgavsi. ezoSivea vagoni,<br />

romelSic gaformda yarsis xelSekruleba ruseTsa<br />

116


da TurqeTs Soris... es marTlac niSandoblivia dRes,<br />

roca omi wavageT ruseTTan, oseTSi da maT dagvibombes<br />

gori, marneuli, zugdidi, senaki...<br />

yarsis cixe ise uazrodaa gaSenebul-SekeTebuli,<br />

rom naxvad ar Rirs. inglisur ganmartebaSi mxolod<br />

isaa naTqvami, rom selCukebma aages XII s-Si, monRolebma<br />

daangries 1383 w. da ganaaxla mustafa lalafa-<br />

Samo. arc qarTvelebi, arc somxebi arsad naxsenebi<br />

araa. somxuri eklesia ki dgas or meCeTs Soris,<br />

jvar-gumbaTovani muqi taZari.<br />

wamovediT arzrumSi da erTi RamiT sastumroSi<br />

movTavsdiT. xval wavalT im qalaqebSi, romlebic <strong>andria</strong><br />

pirvelwodebulTanaa dakavSirebuli.<br />

11.08.08<br />

dRes wamovediT arzrumidan, veeberTela zegani,<br />

erTferovani, magram saxnav-saZovrebiT savse velebi<br />

gadmoviareT da zRvisken mimaval xeobebSi daveSviT.<br />

ulamazesi soflebi, mTebi... qalaq yarahisarSi<br />

SesaniSnavi cixea kldeze. braieris rukaze aq<br />

bizantiuri punqtia.<br />

mere neokesaria (niqsari) _ ulamazesi Zv.<br />

qalaqi ferdobze, Tavisi cixiT, eklesiebiT da<br />

elinisturi (?) naSTebiT. aq wm. <strong>andria</strong> trapizonidan<br />

movida, mere samosatelTa? qalaqSi iqadaga...<br />

eklesiebi, abanoebi, arabuli, berZnuli warwera<br />

jvrian qvaze eklesiaSi... viwro quCebi, bazari.<br />

(niksar).<br />

gamoviareT komana (giumania), aRaraferia<br />

SerCenili. CamovediT amasiaSi. centrSi kldeze cixea:<br />

mSvenieri qalaqi... televizorSi sul `gurjistan”<br />

ismis...<br />

117


12.08.08<br />

dRes davaTvaliereT qalaqi. is or mozrdil<br />

kldovan mTebSi momdinare patara wyalzea gaSenebuli,<br />

mis orsave napirze. mTavari cixesimagre mdinaris<br />

marcxnivaa. mas TiTqmis mTeli kldis zedapiri uWiravs.<br />

misi ferdis momzRudavi kedlebi TiTqmis mdinaremde<br />

Camodis. ferdzea gamoqvabulebi, sadac damarxulni<br />

arian mahmadiani sulTnebi. aris ori terasovani<br />

miwis nakveTi, ras axarebdnen zed maSin, axla<br />

ucnobia. yvelaferi ganaxlebulia axali Tlili<br />

qviT, romelic gegmas unda imeorebdes da Zveli wyobac<br />

Cans. sainteresoa, rom qalaqis ori nawilis damakavSirebeli<br />

axali xidis burjebi, eyrdnoba Zveli<br />

xidis oTx, kargad Senaxul kamarebs. sxva xidis burjebi<br />

pirdapir wyalSi dgas... axali da gansakuTrebiT<br />

Zveli saxlebi gadmokidebuli aivnebiT waagavan Tbilisurs,<br />

oRond ufro dablebi arian, wyalTan axlos.<br />

mSvenieri qalaqia. sainteresoa, aqauri erTi jame, gadakeTebuli<br />

eklesiaao.<br />

wamovediT sinopSi, gzad samsuni gamoviareT.<br />

orive mozrdili zRvispira qalaqia.<br />

sinopi SesaniSnavi: mozrdili naxevarkunZuli,<br />

SedarebiT viwro yeliT, ukavSirdeba materiks. aqaa<br />

swored gaSenebuli Zveli cixe-qalaqi. axali qalaqi<br />

mis gareTaa, magram mTlianad ar moicavs naxevarkun-<br />

Zuls. kunZuli O-iT moxrilia da moxerxebul yures<br />

qmnis. aqaa axla portic.<br />

13.08.08<br />

dRe daviwyeT muzeumiT. qalaqis istoria iwyeba<br />

xalkoliTidan (Zv. w. 4500 w.), mere qaSqebi, xeTuri<br />

warwerebi, kimerielebi, iranelebi, berZnebi, miTridate<br />

pontoelis dedaqalaqi, romaelebi, bizantielebi,<br />

118


arabebi, selCukebi, osmalebi... cixe-qalaqs varaudoben<br />

Zv. w. 600 w-dan. muzeumi provinciuli qalaqis kvalobaze<br />

kargia. gansakuTrebiT sainteresoa ezoSi gamofenili<br />

elinisturi qvis masala da mozaikebi...<br />

wavediT cixe-qalaqis galavanSi SerCenili eklesiis<br />

sanaxavad. aRmoCnda bizantiuri, mozrdili, erTnaviani<br />

bazilika, Signidan moxatuli. iqve iyo veeba<br />

sasaxle (episkoposis?), sruliad sxva masStabebia<br />

eklesiis, sasaxlis cixis...<br />

cixis kedlebi grandiozulia, mravalgzis gadakeTebuli.<br />

kedlebSi CaSenebulia eklesiebis mrgvali<br />

qvis svetebi, gaxvretili Sig Casasmeli rkinis samagrebisaTvis.<br />

aris warweriani da jvriani qvebic, cxadia,<br />

eklesiebisa.<br />

saRamos navi daviqiraveT da kunZuls davuareT<br />

zRvidan, ramdenadac SegveZlo, or saaTSi. axali qalaqi<br />

Sendeba gorakebze. Zveli zRvidan ar Cans.<br />

televizorSi (Turqulad) aCveneben saqarTvelos<br />

dabombil qalaqebs... gasivda guli. yvela Cven gvereva,<br />

an ki rogor SevrCiT?...<br />

14.08.08<br />

guSin saRamos gaTurqebulma qarTvelma, sastumros<br />

patronma, migviwvia. zRvis napirze, lamazad mowyobil<br />

barSi dagvsxa ludsa da Txilze. qarTvelobis<br />

araferi etyoba, garda garegnuli silamazisa (60<br />

wlis iqneba) da, albaT moxerxebulobisa. mSoblebi<br />

arian wamosulebuli aWaridan. is aqaa dabadebuli.<br />

coli da Svili Turqebi... saqarTveloSi Tu Camova,<br />

mxolod Tavisi saqmis gasafarToveblad... coli<br />

skulptori Tu mxatvaria (ugemovno), romlis qandakebani<br />

_ diogenisa, poseidonisa _ dgas qalaqSi, mis<br />

ezosa da zRvaSi. ezosa da saxlSi aqvs muzeumis<br />

119


eqsponatebi: ganaTxari keramika da antikuri qvis svetebi,<br />

sinopuri monetebis mcire koleqcia. Cans, moyvarulia<br />

da muzeumis xelmZRvaneloba Tavisi koleqciis<br />

nawils mas uTmobs mnaxvelTa mosazidad da sastumros<br />

popularizaciisaTvis. masTan isvenebda trapizonis<br />

universitetis proreqtori, romlis inglisuri<br />

ar aRemateboda mis codnas siZveleebis Sesaxeb<br />

trapizonis raionSi. didi samsaxuri ki gagviwia maspinZelma<br />

_ mogvixerxa sastumro samsunis centrSi.<br />

samsuni SesaniSnavi qalaqia, misi Senobebi da r-nebi<br />

Tbiliss ar Camouvardeba... qalaqi Zv. w. VI s-dan, cixe<br />

XI s-dan yofila, romelic axla aRaraa...<br />

15.08.08<br />

mSvenier samsuns siZveleebi sul gadauylapia,<br />

rasac maTi gzamkvlevic (rusulad) mowmobs. erTader-<br />

Ti arqeologiuri parki darCenila, sadac sabagiro<br />

gziT avediT. orad-ori yorRania gaTxrili, xeTuri<br />

epoqisa. iqidan qalaqi naklebad Cans, mainc gadavi-<br />

ReT. yvelgan kafeebi - usasmelod da xelovnuri Can-<br />

Cqerebi...<br />

Tvenaxevris manZilze pirvelad davisveneT: dRis<br />

meore naxevari qviSian plaJze gavatareT, sadac mTeli<br />

sacurao teritoriaze kacs yelamde wvdeba wyali.<br />

vnaxeT qalebi kabebiT da TavSaliT mobanaveni. erTi<br />

gaTurqebuli WilaZec iyo biWunasTan erTad, isic<br />

wvivebamde SarvliT mobanave. qarTulad gvesaubreboda,<br />

ojaxSi ded-mamac qarTulad saubrobeno.<br />

saqarTvelodan rusis jari ar gadis. ar Svelis<br />

buSi 36 , raisi 37 da evrokavSiri. yvelas sajarod abu-<br />

Cad igdeben. TbiliSi ltolvilebi, gorSi _ kazakebi...<br />

kodoric davkargeT... `wyevla yvela maT, vinc<br />

maRribis velur yaCaRebs gauRo kari Tergdaleul<br />

120


darialisa~... 38 , "У России две напасти – это власть тьмы и тьма<br />

власти"... 39 .<br />

gori-Tbilisis gza gadaketilia, Sin misvla goderZi-javaxeTi-walkiT<br />

mogviwevs. vai Cvens Tavs...<br />

ganmartebebi:<br />

1. daud hakan berki – eqspediciis gamyoli, Tarjimani<br />

da mZRoli.<br />

2. nino da giorgi bagrationebi – arqiteqtorebi, –<br />

nino – sasuliero akademiis pedagogi, giorgi –<br />

gamomcemloba `nekeris” menejeri.<br />

3. avTandil miqacaZe – TurqeTSi, q. trabzonis generaluri<br />

konsuli.<br />

4. entoni braieri – ingliseli mecnieri, istorikosi.<br />

5. eldar bubulaSvili – eqspediciis wevri, istorikosi,<br />

profesori.<br />

6. daviT xoStaria – xelovnebaTmcodne, profesori.<br />

7. Temur xuciSvili – rukis “tao-klarjeTis xuroTmoZRvruli<br />

Zeglebis” redaqtori.<br />

8. eqvTime TayaiSvili – istorikosi, cnobili mecnieri<br />

da sazogado moRvawe (saqarTvelos eklesiam<br />

Seracxa wmindanaT – eqvTime RvTis kacis saxeliT);<br />

9. daviT musxeliSvili – istorikosi, saqarTvelos<br />

mecnierebaTa akademiis namdvili wevri.<br />

10. Tamaz SaraSeniZe – eqspediciis wevri, alpinisti.<br />

11. manana sanaZe – istorikosi, profesori.<br />

12. buba kudava – istorikosi, ist. mecn. Doqtori,<br />

xelnawerTa erovnuli centris direqtori.<br />

13. valeri silogava – istorikosi, profesori.<br />

121


14. vaxtang saRinaZe – droebiT Secvala eqspediciis<br />

Tarjimani.<br />

15. mixeil fxaWiaSvili – eqspadiciis wevri, koordinatori<br />

da teqnikuri direqtori.<br />

16. niko mari – enaTmecnieri, cnobili mecnieri da<br />

sazogado moRvawe.<br />

17. giorgi yazbegi – ruseTis armiis general-leitenanti,<br />

qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli<br />

sazogadoebis (1908-1918 ww.) Tavmjdomare.<br />

18. jaba samuSia – istorikosi, profesori;<br />

19. nugzar cecxlaZe – istorikosi, baTumis universitetis<br />

docenti.<br />

20. ivane gremelaSvili – arqiteqtor-restavratori;<br />

21. wm. miqael parexeli – IX s. cnobili saeklesio<br />

moRvawe, wm. grigol xanZTelis moswavle;<br />

22. giorgi kalandia – istorikosi, Jurnalisti;<br />

23. wm. grigol xanZTeli – VIII-IX ss. cnobili saeklesio<br />

moRvawe;<br />

24. moti da beili – evropuli terminebi Suasaukuneebis<br />

feodalis (raindis) rezidenciis (cixe-koSkis)<br />

aRsaniSnavad: moti – koSki, beili – galavaniT<br />

SemozRuduli ezo da samosaxlo;<br />

25. akaki SaniZe – enaTmecnieri, cnobili mecnieri da<br />

sazogado moRvawe;<br />

26. selim ximSiaSvili – aWaris yofili aRa, Semdgom<br />

axalcixis faSa, iyo aWaris ganmaTavisuflebeli<br />

moZraobis lideri, antiTurquli saqmianobis gamo<br />

Tavi mokveTes.<br />

27. zeinab menoli – Turqi qalbatoni (qaliSvilobaSi<br />

ximSiaSvili), selim ximSiaSvilis STamomavali.<br />

28. daviT asaTiani – eqspediciis wevri, operatori.<br />

29. darejan kldiaSvili – istorikosi, profesori.<br />

122


30. simon janaSia – istorikosi, cnobili mecnieri da<br />

sazogado moRvawe.<br />

31. gobroni – yvelis cixis cixovanTa meTauri (saqar-<br />

Tvelos eklesiam Seracxa wmindanaT – wm. mowame<br />

miqael-gobronis saxeliT).<br />

32. grigol (griSa) laziaSvili – sabWoTa kavSiris<br />

periodSi vales sasazRvro punqtis komendanti.<br />

33. ciuri lafaCi – saqarTvelos erovnuli muzeumis<br />

axalcixis filialis, iv. javaxiSvilis sax.<br />

samcxe-javaxeTis istoriuli muzeumis administraciuli<br />

menejeri.<br />

34. gogoriSvilebi – Sua saukuneebis samxreT-dasavleT<br />

saqarTvelos cixovani aznaurebi.<br />

35. niko berZeniSvili – istorikosi, cnobili mecnieri<br />

da sazogado moRvawe.<br />

36. jorj buSi – amerikis SeerTebuli Statebis prezidenti.<br />

37. kondoliza raisi – amerikis SeerTebuli Statebis<br />

saxelmwifo mdivani.<br />

38. `wyevla yvela maT, vinc maRribis velur yaCaRebs<br />

gauRo kari Tergdaleul darialisa~... _ orginal-<br />

Si ikTxeba: `da wyevla imas, vinc maRribis velur<br />

yaCaRebs gauRo kari Tergdaleul darialisa ...” _<br />

ix. ioseb griSaSvili, t. II, leqsi “avlabari”, 1922.<br />

39. "У России две напасти – это власть тьмы и тьма власти"... –<br />

leqsi-eqspronti vladimer aleqsandres-Ze giliarovskis<br />

(1853-1935), romliTac man mimarTa imperator<br />

aleqsandre III-is droindel ruseTs.<br />

123


124<br />

devi berZeniSvili<br />

wminda <strong>andria</strong> mociqulis nakvalevi<br />

saqarTveloSi<br />

<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> mimosvla-qadagebaTa<br />

Sesaxeb uZvelesi gadmocemebi II saukunidan Cndeba.<br />

amis Semdgom, sxvadasxva redaqciebSi es gadmocemebi<br />

damatebiTi cnobebiT ivsebian, farTovdeba mociqul-<br />

Ta moRvaweobis geografiukli are.<br />

adreul berZnul-laTinur teqstebSi daculi,<br />

uZvelesi tradiciis mixedviT, <strong>andria</strong>sa da mis Tana-<br />

Semwe mociqulTa mier qristianobaze mosaqcev qveynebad<br />

dasaxelebulia Savi zRvis samxreTi sanapiro da<br />

skviTebi 1 . <strong>andria</strong> pirvelwodebuli qadagebda “queyni-<br />

Ti queynad, da qalaqiTi qalaqad, da sofliTi sof-


lad”; Savi zRvis samxreTidan CrdiloeTSi mimavali<br />

gzebi, bunebrivad saqarTveloze gadiodnen; amitomac<br />

momdevno redaqciebSi, am gzaTa Semcveli mxareebi<br />

dakonkretda saqarTvelos dasavleTsa da samxreTSi.<br />

zemoTqmuls xels uwyobda isic, rom Zvel ucxour<br />

wyaroebs zogjer erevaT erTmaneTSi qarTvelTa<br />

da skviTebis teritoria, an qarTvelebi skviTebis<br />

mezoblad gamohyavT 2 . SesaZloa amas erTgvarad mxars<br />

ubamda skviTinebis tomis moxsenieba qsenofontTan,<br />

md. Woroxis dasavleTiT, romlis saxelwodeba megrul-Wanuri<br />

“SkviTiT” (Svidi) ixsneba 3 .<br />

skviTebis miyolebiT Cndeba abazgia da didi sebastopolisi,<br />

afsarTa cixesimagre, isos navsadguri<br />

da mdinare fazisi, sadac cxovrobdnen, iberebi, susebi,<br />

fustebi da alanebi. es cnobebi epifane kviprelisagan<br />

(310-403 ww.) auRia da gamouyenebia “wminda <strong>andria</strong>s<br />

cxovrebaSi” epifane monazons (+780) 4 . manve Seqmna<br />

koncefcia <strong>andria</strong> mociqulis sami mogzauris Sesaxeb,<br />

rac safuZvlad daedo yvela momdevno gamocemas<br />

5 .<br />

epifane monazvnis nawarmoebi SemdgomSi gadaamu-<br />

Sava nikita daviT paflagonelma (IX-X ss.), xolo<br />

eqvTime mTawmindelma (XI s.) Seqmna “mosaxsenebeli mimosvlaTaTvis<br />

da qadagebaTa yovlad qebulisa da didebulisa<br />

mociqulisa <strong>andria</strong>si”. es unda iyos erTerTi<br />

berZnuli redaqciis qarTuli Targmani, romelic<br />

rogorc irkveva, eqvTime mTawmindels uTargmnia<br />

1011 w. 6 SeiZleba vifiqroT, imave berZnuli teqstis paraleluri<br />

rusuli Targmania gadmocemuli ukanasknel<br />

moskovur gamocemaSi (А. Ю. Виноградов, 2004).<br />

eqvTimeseuli Targmanis mixedviT, pirveli mogzaurobis<br />

dros petre, <strong>andria</strong>, mataTa da gaioz Cadian<br />

antioqiaSi; amis Semdgom <strong>andria</strong> ”miiwia trapezundad,<br />

125


omeli-igi ars sofelsa megrelTasa, sada igi dayo<br />

Jami mciredi... ganvida mier da Sevida queyanasa qar-<br />

Tlisasa, vinaÁca – igi dayo Jami friadi da mravalni<br />

gananaTlna sityÂiTa moZRvrebiTa misisaÁTa”. ASemdeg<br />

parTiis gavliT, mociquli ierusalimSi misula 7 .<br />

paraleluri berZnuli teqstidan naTlad Cans,<br />

rom avtori “lazikes” “megrelTa soflad” Targmnis,<br />

xolo “iberias” ki uwodebs “queyanasa qarTlisasa”.<br />

garda imisa, rom es XI s-is ganaTlebuli qarTvelis<br />

Sexedulebas asaxavs Tavis samSobloze, faqtobrivad<br />

ase iyo I saukuneSi: iberia am dros Sav zRvaze gadioda<br />

8 .<br />

meore mogzaurobisas <strong>andria</strong> da iovane, midian<br />

qalaq efesos; <strong>andria</strong>s aq eCvena ieso qriste, romelmac<br />

ubrZana wasvla biTviniaSi da guTeTis qveyanaSi.<br />

miuxedavad berZnuli teqstisadmi TiTqmis sityvasityviT<br />

midevnebisa, eqvTime skviTias Targmnis<br />

“queyanad guTeTisa” 9 . aq unda asaxuliyo codna imisa,<br />

rom skviTebs SemdgomSi guTebi Seenacvlnen.<br />

nikeis Semdgom <strong>andria</strong> mociquls mounaxulebia<br />

qalkedoni, sinopi, sadac mas TiTi moaWames da qalaqi<br />

zaliqoÁ. amis Semdeg <strong>andria</strong> mociquli “miiwia<br />

trapezundad, qalaqsa mas samegreloÁsasa, mier warvida<br />

da mivida neokesarias”, mere samosatsa da ierusalims<br />

10 . amjeradac “lazika” Targmnilia rogorc<br />

“samegrelo”.<br />

mesame samociqulo mogzaurobaSi <strong>andria</strong> pirvelwodebuls<br />

axldnen simon kananeli, mataTa da Tadeozi.<br />

am mogzaurobis mniSvnelobis gamo, SeiZleba is<br />

ufro dawvrilebiT ganvixiloT.<br />

mociqulebi Cadian qalaq edesaSi, sadac Tadeozi<br />

rCeba iqaur mTavar avgarozTan; <strong>andria</strong>, simon da<br />

mataTa “moiwines queyanad qarTlisa da vidre mdina-<br />

126


edmed Woroxisa”. berZnul teqstSi gvaqvs “iberia”<br />

da “fazisi” 11 , magram isic cnobilia, rom berZnuli<br />

wyaroebi rionis garda faziss uwodebdnen Woroxsac<br />

12 .<br />

eqvTimeseuli Targmanis mixedviT, “merme STavides<br />

sosanelTa sofelsa (ase ewodeboda qveyanas) xolo<br />

didi <strong>andria</strong>, sÂimoniTurT Sevides queyanasa<br />

ovseTisasa da miiwies qalaqad, romelsa ewodebis<br />

fostafor” 13 .<br />

epifane konstantinepoleli monazvnis monaTxrobi<br />

am adgilas odnav vrcelia, Tan arsebiTi; <strong>andria</strong><br />

simoni da maTe Cadian iberiasa da fazisSi (aq saxels<br />

“mdinare” ar axlavs), “xolo ramdenime dRis Semdeg<br />

susaniaSi. am tomis mamakacebs mbrZaneblobdnen qalebi.<br />

advilad damyolia qalis buneba da isinic male<br />

damorCildnen (mociqulTa moZRvrebas). maTe mowafeebiTurT<br />

darCa im qveynebSi... xolo simoni da <strong>andria</strong><br />

wavidnen alaniaSi da qalaq fustaSi” 14 .<br />

amasve imeorebs berZnul-rusuli bolo gamocema<br />

15 . sabininiseuli redaqciis mixedviT ki, sosangelTa<br />

mTavari vinme dedakacia, romelmac irwmuna mociqulTa<br />

qadageba. mataTa darCa iq, <strong>andria</strong> da simoni<br />

ki, osTa qveyanaSi, qalaq fostafors movidnen 16 .<br />

susania-sosangelTa da susebs svaneTSi varaudobda<br />

s. yauxCiSvili 17 . p. ingoroyva ki, mas sania-sanigebis<br />

mxared miiCnevda, Woroxisa da afsaris raion-<br />

Si. mataTas am mxareSi darCenis Sesaxeb zemomotanil<br />

cnobebs, avtori amatebda sofronis (IV s.) versias:<br />

“mataTam... iqadaga saxareba meore eTiopiaSi, sadac<br />

aris afsaris cixesimagre da hÂsis navsadguri... iqve<br />

gardaicvala da damarxulia dRemde” 18 . afsari goniodaa<br />

miCneuli 19 .<br />

127


qarTul redaqciebSi berZnuli teqstis alania<br />

da qalaqi fusta Targmnilia oseTad da qalaq fostafor-ad.<br />

SesaZloa aq berZnuli “fustan polin”-is<br />

damaxinjebasTan gvqondes saqme, ras zog qarTul redaqciaSi<br />

“bosfor”-adac ki aisaxa.<br />

am punqts s. yauxCiSvili misimielTa mxareSi, Tu<br />

mis mezoblad varaudobda 20 . sarwmuno unda iyos mosazreba<br />

d. musxeliSvilisa, rom amtyelis xeobaSi dadasturebuli<br />

saxeli afusta, Zveli fustaa 21 .<br />

eqvTimeseuli Targmanis mixedviT, fostaforidan<br />

mociqulebi “Sevidnen queyanasa afxazeTisasa da sevastiad<br />

qalaqad mivides... mun dauteva netarma <strong>andria</strong><br />

sÂmon kananeli... da Tavad jiqeTisa queyanasa warvida”.<br />

paralelur berZnul teqstSia “abasgia” da “didi<br />

sebastopoli” 22 , asevea es epifane konstantinopolelTan,<br />

sadav damatebiT Cans, rom <strong>andria</strong>m damo-<br />

ZRvra “gorsinebi didi sebastopolisSi” 23 .<br />

eqvTimes teqstidan vityobT, rom <strong>andria</strong> Semdgom<br />

misula “bosfor qalaqad”, romelic eqvsinis zRvis<br />

kidesaa, meotiis tbasTan. iqve yofila “luskumaÁ, romelsa-zeda<br />

sweria saxeli sÂmon moSurnisaÁ. xolo<br />

sÂmon kananelisa saflavi ars nikofse qalaqsa Soris<br />

afxazeTisa da jiqeTisa” 24 . berZnul teqstSi simon kananelis<br />

saflavi moxseniebulia “zikxebis nikofse”-<br />

Si.<br />

aseTia “<strong>andria</strong>s mimosvlis” eqTimeseuli Targmanis<br />

saqarTvelosTan dakavSirebuli momentebi. amas<br />

garda, aris kidev erTi redaqcia am nawarmoebisa, romelic<br />

mecnier kacTa komisias (XVIII s.) CanarTis saxiT<br />

Seutania “qarTlis cxovrebaSi”. is ufro vrceli<br />

da detaluria, vidre eqvTimeseuli teqsti da sayuradRebo<br />

gansxvavebebsac Seicavs 25 .<br />

128


qarTlis cxovrebiseuli teqstis mixedviT,<br />

RmrTismSobelma Tavis wilxvdomil saqarTveloSi,<br />

<strong>andria</strong> pirvelwodebuli gamoagzavna, RmrTismSoblis<br />

xelTuqmneli xatiT. Zveli “qarTlis cxovrebis”<br />

teqsti, aderkis mefobis Jams, ixseniebs wminda mociqulebs.<br />

iq ikiTxeba: “movides... <strong>andria</strong> da sÂmon kananeli<br />

afxazeTs da egriss. da mun aResrula wminda<br />

sÂmon kananeli qalaqsa nikofsisasa, sazRvarsa ber-<br />

ZenTasa. xolo <strong>andria</strong> moaqcivna megrelni da warvida<br />

gzasa klarjeTisasa” 27 .<br />

amas mosdevs CanarTi, saidanac Cans, rom <strong>andria</strong><br />

mosula trapizonSi, megrelTa qalaqSi, iqidan Sesula<br />

qarTlis qveyanaSi, “romelsa did-aWara ewodebis”.<br />

misi qadagebiT xalxi moqceula qristes sarwmunoebaze.<br />

iq, sadac man RmrTismSoblis xati daasvena, aRmoecena<br />

wyaro, romelic “vidre dResaca dauwyuedelad<br />

aRmosdis”. aqve mociquls daudgenia mRvdlebi, augiaT<br />

eklesia RmrTismSoblis saxelobisa. adgilobriv<br />

mosaxleobas aRar undoda mociqulis gaSveba, magram<br />

raki sxva gamosavali ar iyo, misTvis uTxoviaT<br />

RmrTismSoblis xatis datoveba. <strong>andria</strong>s am xatze ficris<br />

dadebiT, Seuqmnia meore xati, romelic eklesiaSi<br />

dausvenebiaT; isic “vidre dRes-aqamomde hgies”.<br />

am CanarTis mixedviT, did-aWaridan <strong>andria</strong> “warmoemarTa<br />

da gardamovlo mTa, romelsa ewodebis rkinis-juari,<br />

da Tqmul ars, viTarmed juari igi TÂT<br />

netarisa <strong>andria</strong>s mier aRmarTebul ars”. aqedan mociquls<br />

Cauvlia oZraxis xevi, mosula samcxis saz-<br />

RvrebSi da SeCerebula sofel zaden-gorasTan. aq mas<br />

unaxavs, Tu rogor swiravdnen msxverpls iqaurebi<br />

yru kerpebs. RmrTismSoblis xatTan locvis meSveobiT,<br />

es kerpebi daemxvnen da Seimusrnen.<br />

129


amis Semdgom <strong>andria</strong> “warmoemarTa da moiwia<br />

awyvers, romelsa pirvelad ewodeboda sosangeTi, da<br />

pirispir saqrisi”. aq igi gaCerebula sakerpo taZris<br />

siaxloves, “romelsa aw Zveleklesia ewodebis”. maSin<br />

Turme iq kerpebs emsaxurebodnen.<br />

CanarTis teqstis mixedviT, im adgilebSi maSin<br />

mTavrobda qvirivi qali, vinme samZivari, romelsac<br />

erTaderTi Ze mohkvdomoda. Rame adgilobriv mosaxleebs<br />

daunaxavT didi naTeli, cixeSi dasvenebuli<br />

RmrTismSoblis xatidan rom aSuqebda. gakvirvebulebs<br />

moukiTxavT iq myofTa vinaoba da qvrivi mTavrisaTvis<br />

mouxvenebiaT: ucnobni arian, ucxo RmerTs qadageben<br />

sicocxlis momniWeblad, mkvdarTa aRmdgenelad<br />

da pativs scemen mSvenier xatso.<br />

qvrivi qalis TxovniT <strong>andria</strong> mociqulma misi Ze<br />

mkvdreTiT aRadgina, ris Semdegac deda-Svilma, maTi<br />

saxleuliT naTeliRes. qvrivma dedakacma ixmo samcxis<br />

mTavrebi da saqrisis veli gaivso xalxiT.<br />

qalaqis sakerpo bomonSi, artemisa da apolonis<br />

kerpebs eTayvanebodnen. yovladwmindis xatis meSveobiT<br />

mociqulma es kerpebi Semusra da mTelma iqaurma<br />

mosaxleobam irwmuna qriste RmerTi.<br />

amis Semdgom <strong>andria</strong>m daudgina maT episkoposi,<br />

mRvdlebi, diakonni, xolo xalxis Txovnaze daetovebina<br />

maTTvis xati man upasuxa: “viTar-igi yovlad<br />

wmindasa RvTismSobelsa wil-xuda qveyana ese samcxisa,<br />

da mis mier warmogzavnil ars aqa xati igi sasod<br />

da mcvelad wilxvdomilTaTvis da jereTca<br />

egred ars, raTa daesvenos aqa mkÂdrad ukunisamde<br />

JamTa”. ase miuRiaT es xati awyverlebs “da daasvenes<br />

yovlad didebuli xati yovlad wmidisa awyveris<br />

RvTismSoblisa, mciresa mas ekudersa, romelsa aw<br />

130


Zvel-ekoesiad saxel-sdeben”. awyveridan <strong>andria</strong> mociquli<br />

sxva adgilebSi wasula saqadageblad.<br />

aq Tavdeba ZiriTadi CanarTi, ris Semdegac Zveli<br />

“qarTlis cxovreba” agrZelebs CanarTis win dawyebul<br />

ambavs <strong>andria</strong>s mier megrelTa moqcevasa da klarjeTs<br />

wasvlaze. mefe aderkis megrelebi ukanve mouqcevia,<br />

xolo klarjeTis erisTavs – gaswyromia mociqulis<br />

mSvidobiT gaSvebisaTvis.<br />

Semdeg “qarTlis cxovrebis” teqstSi meore CanarTia,<br />

saidanac Cans, rom ierusalimSi martÂlis<br />

dResaswaulis aRsrulebis mere, <strong>andria</strong> da sxva mociqulebi<br />

mosulan “queyanasa qarTlisasa”. Semdeg gauvliaT<br />

“taos kerZi queyana, vidre mdinared Woroxamde”.<br />

ase qadagebiT mosulan “svaneTisa qveyanasa”. ma-<br />

Sin iqac vinme dedakaci mTavrobda, romelsac Seusmenia<br />

mociqulTa qadageba. mataTa iq darCenila, xolo<br />

<strong>andria</strong> da simoni Sevidnen “qveyanasa ovseTisasa”,<br />

mividnen qalaq fostaforSi.<br />

maTi moqcevis Semdgom, mociqulebi wasulan “queyanasa<br />

afxazeTisasa da sevaste qalaqad mivides, romelsa<br />

ewodeba cxumi”. aq <strong>andria</strong>s dautovebia simon<br />

kananeli, Tavad ki jiqeTis qveyanaSi wasula... “xol<br />

simon kananelisa saflavi ars nikofs qalaqsa, Soris<br />

afxazeTisa da jiqeTisa, rameTu mun aResrula wminda<br />

sÂmon kananeli.<br />

xolo kualad ganamtkicna wmindaman <strong>andria</strong> megrelni<br />

da afxazni da warvida skÂTed” 28 . esaa “<strong>andria</strong>s<br />

mimosvlis” vrceli moTxroba daculi “qarTlis<br />

cxovrebaSi”, magram esec unda iTqvas: <strong>andria</strong>s mimosvlis<br />

teqstebi, sxvadasxva nusxebSi, xSirad gansxvavdebian<br />

eqvTimeseuli Targmanisagan.<br />

“qarTlis cxovrebis” vrcel CanarTSi, yvelaze<br />

metad, konkretuli punqtebia TavCenili. aq pirvela-<br />

131


daa dasaxelebuli did-aWara, rkinis jvari, oZraxis<br />

xevi, zaden-gora, awyveri, saqrisi da, rac mTavaria,<br />

awyveris Zveli saxeli sosangeTi. berZnuli teqstebis<br />

susebi da susania sosangeTis formiT pirvelad<br />

eqvTimeseul qarTul TargmanSi Cndeba, magram is<br />

awyverTan araa kavSirSi.<br />

susaniaSi qalebis mbrZanebloba mamakacebze pirvelad<br />

epifane monazvnis teqstSi Cans, rac saxes icvlis<br />

sabininiseul redaqciaSi: iq sosangelebis mTavari<br />

vinme dedakacia; “qarTlis cxovrebis” CanarTSi<br />

es mTavari qvrivi qalia gvarad samZivari. redaqciebis<br />

umravlesobis mixedviT, mataTa susaniaSi rCeba<br />

rodesac susania svaneTad gaiazres, qali am xalxis<br />

mTavari da mataTac svaneTSi aRmoCndnen. magram mesame<br />

da uZvelesi cnoba mataTas qadagebasa da dakrZalvas<br />

afsar-gonioSi varaudobs.<br />

sainteresoa, rom samcxis Zvelsa da did sofel<br />

udeSi erTi Zveli eklesiis nangrevs da ubans “SuSanqalas”<br />

uwodeben. SesaZloa es faqti kavSirSi iyos<br />

susania-sosangeTTan da mxars uWerdes awyveris Zvel<br />

saxelwodebas.<br />

“qarTlis cxovrebis” vrceli CanarTis mixedviT,<br />

trapizonidan <strong>andria</strong> “Sevida queyanasa qarTlisasa,<br />

romelsa did-aWara ewodebis da iwyo qadageba saxarebisa”<br />

29 . marTlac leonti mrovelis cnobiT jer kidev<br />

farnavazma (Zv. w. III s.) aWara da samcxe oZrxis<br />

saerisTavod Camoayaliba 30 .<br />

sof. didaWara Woroxis marjvena Senakadis – aWariswylis<br />

zemo welze mdebareobs. es mozrdili sofeli,<br />

Cans, ZvelTaganve mniSvnelovani punqti yofila;<br />

mis saxelwodebaSi asaxula mTeli kuTxis saxeli.<br />

sainteresoa, rom iqaurebi zogjer cdiloben<br />

132


soflis saxelwodeba “ded(a)aWara”-d gaiazron. amave<br />

punqtTanaa kavSirSi hidronimi aWariswyali.<br />

zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, gasagebi unda<br />

iyos <strong>andria</strong> mociqulis arCevani. didaWaris dRevandeli<br />

mosaxleoba gadmocemiT imeorebs sayuradRebo<br />

faqtebs: nakafiserze miuTiTeben eklesiis naSTebs<br />

(gaTlili qvebi iyoo), romelsac mTavarangelo(zi)<br />

erqvao. soflis das-iT myof am maRal borcvze axla<br />

wm. <strong>andria</strong>s niSia; gadmocemiT ZvelaTve iq qalebi<br />

adiodnen, sanTlebs anTebdnen da loculobdnen. ni-<br />

Sis maxlobel ferdze, gadmocemiT yofila wyaro, axla<br />

damSrali. mosaxleoba sxvaganac miuTiTebs wminda<br />

wyaroze, romlis mikareba ar SeiZleba 31 .<br />

sofelSi sxvaganac yofila eklesia. adgil “xucurSi”,<br />

gzis piras axsovT naeklesiaris qviTkiris<br />

naSTi. aqvea Zveli qristianuli saflavebi. maxlobladve<br />

upoviaT qva jvris gamosaxulebiT. niSandoblivia<br />

maTi erTad arsebobis faqti “xucurSi”, rac,<br />

naTelia, xucess ukavSirdeba. asaxeleben “ekliyanasac”<br />

da Tvlian, rom es iyo eklesiis yana.<br />

soflis Semogarenis toponimiaSi sainteresoa:<br />

sacixuri (cixis naSTiao), qvabisjvari (sacixuris<br />

mTaSi), eliawminda, namonastrevi (nasoflari sacixuris<br />

Tavze), jvarTnisa.<br />

soflidan kargad Cans goderZis uReltexiliT<br />

samcxes mimavali gza. yovila meore gzac, romelic<br />

rkinisjvris mTaze adis, iqidan ki samcxisa da imereTisaken<br />

daeSveba. CanarTis mixedviT Tu vimsjelebT,<br />

did-aWaridan wamosul <strong>andria</strong>s unda gaevlo<br />

iremaZeebi. sacixuri, agara, Rorjomi, civwyaros mTa,<br />

qvabisjvari, mamlis mTa. am gzaze eklesiaTa nangrevebia<br />

Zvel rukebze aRniSnuli.<br />

133


kinisjvris aRmarTvas zekaris uReltexilze<br />

gadmocema <strong>andria</strong> mociquls miawers. marTlac <strong>andria</strong>s<br />

saswaulebSi xSirad Cans rkinis kverTxi, Tavze<br />

jvargamosaxuli. mociquli mas aramarto sayrdenad,<br />

aramed uwmindurTa gasanadgurebladac xmarobda. saqarTveloSi<br />

uReltexilebze qvajvarTa dadgma gavrcelebuli<br />

movlena iyo, ras asaxuli toponimiaSic<br />

(jvris uReltexili – jvarTayeli, jvariantoni ialnos<br />

qedze, jvarildi svaneTSi, qvajvaras mTa da<br />

uReltexili gujareTSi), magram rkinis jvrebi <strong>andria</strong><br />

mociqulze arsebuli gadmocemebidan SeiZleba<br />

modiodes. rkinis palos mTas WaneTisa da trapizonis<br />

sazRvrad asaxelebs vaxuSti batoniSvili 32 ; Turqebze<br />

gamarjvebis niSnad, rkinis jvari daudgams paskeviCsac<br />

imereT-samcxis qedze, albaT zekaris rkinisjvris<br />

mibaZviT; tradiciis mixedviT, <strong>andria</strong> mociquls jvari<br />

aRumarTavs iq, sadac axla gergetis samebis ta-<br />

Zari dgas 33 . SesaZloa amis safuZveli iyos gadmocema<br />

<strong>andria</strong>s gadasvlis Sesaxeb saqarTvelodan alaniaoseTSi<br />

(darialan-osTa kari).<br />

“gza rkinis-juarisa” ZvenTaganve iyo cnobili da<br />

qarTul wyaroebSiac ixsenieba. XI s-Si, mesxi aznaurebis<br />

mowveviT bagrat IV “warmoemarTa laSqriTa,<br />

gardamovlo gza rkinis-juarisa da Sekrbes aryis cixes”<br />

34 ; Tamar mefis winaaRmdeg ajanyebul giorgi<br />

russ mimxrobilma dadianma da misma laSqarma “gardamoiares<br />

rkinis-juari da Cavides cixis-juars da<br />

dawues qalaqi oZrÃe” 35 ; es cixisjvari rkinisjvris<br />

maxloblad myofi cixea. aqac uReltexilze gamaval<br />

gzasTan, Cans, jvari mdgara; XIII s-Si, mongolTa winaaRmdeg<br />

ajanyebis dros, cotne dadiani Tavisi laSqriT<br />

mosula “adgilsa, romel ars rkinis-juari” 36 .<br />

134


“qarTlis cxovrebis” vrceli CanarTis mixedviT,<br />

rkinisjvridan <strong>andria</strong> mociquls oZraxis xevi Cauvlia<br />

da sof. zaden-gorasTan misula. aq mas kerpebi<br />

daumxia. soflis saxelidanac naTlad Cans, rom es<br />

adgili warmarTuli RvTaebis Tayvaniscemis punqtia.<br />

zadenis kerpi xom mcxeTaSic idga (zedazeni-zeda<br />

zadeni). mniSvnelovani isaa, rom tradicia aq materialur<br />

dadasturebas poulobs: arqeologiuri ZiebiT<br />

aRmoCenilia sakulto daniSnulebis, brinjaosniRbiani<br />

xaris patara qandakeba. is antikuri xanis qar-<br />

Tul, warmarTul saritualo ceremoniaSi ixmareboda<br />

37 .<br />

es punqti mniSvnelovani darCenila Semdgom xanebSiac<br />

– Cans, nasoflari da samarxebi, gvirabi, darani,<br />

wyaro. aq idga qvajvaric, romelic axla aRar<br />

Cans. Sua saukuneebSi sofeli gazrdila da XVI s-is<br />

bolos zaden da gora soflebad gayofila 38 .<br />

zaden-goridan <strong>andria</strong> awyvers mosula, sadac<br />

samcxis eri qristianobaze mouqcevia (ix. zeviT). awyveri-samcxis<br />

erT-erTi umniSvnelovanesi administraciuli<br />

da religiuri centri, Semdgomac xSirad Cans<br />

qarTul wyaroebSi, rogorc awyveris RmrTismSoblis<br />

xatis samyofeli.<br />

saqarTveloSi erakle keisris (VII s.) Semosvlas-<br />

Tan dakavSirebiT, juanSeris teqstis 4 nusxaSi (Bbкр)<br />

gvxvdeba CanarTi: “movida pirvelad qarTls, samcxes,<br />

da esma saswaulmoqmedeba xatisa mis, romeli wmidasa<br />

RmrTismSobelsa gamoesaxa da mieca <strong>pirvelwodebulis</strong>a<br />

<strong>andria</strong>saTÂs, da mas moesvena da daesvenebina mciresa<br />

ekudersa Sina awyuers. movida keisari erakle<br />

xilvad da Tayvaniscemad xatisa mis. maSin iwyo erakle<br />

awyuers didisa saydrisa saZirkuelisa Cagdebad<br />

135


da Senebad, vidremdis mieriTgan gansrulda morwmuneTa<br />

kacTa mier, da mier Seqmnes saepiskoposod” 39 .<br />

“qarTlis cxovrebis” CanarTebi, dakavSirebuli<br />

<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> samcxesa da awyverSi moRvaweobasTan,<br />

aseve zemoxsenebuli CanarTi, gvafiqrebinebs<br />

– SesaZloa maT erTi avtori hyavdeT. esaa samcxe-aWaris<br />

istoriuli geografiis detalebSi kargad<br />

garkveuli pirovneba, egebis mawyvereli episkoposic<br />

ki (<strong>andria</strong> “warmoemarTa”, “moiwia awyvers”).<br />

werilobiT tradicias erTgvarad gaumyara safuZveli<br />

awyveris arqeologiurma kvlevam. dadasturda<br />

Zveli qalaquri dasaxleba mis teritoriaze. Zveli<br />

welTaRricxvis VI-V saukuneTa ganaTxar masala-<br />

Si, sayuradReboa berZnuli mxatvruli keramikis nimuSebi,<br />

III s-is samarxSi aRmoCenili sabeWdavi beWdebi,<br />

miTrasa da anahitis kultebis simboloebiT. eseni<br />

miCneulia maRali wris warmomavdgenelTa insigniebad.<br />

es masala aSkarad metyvelebs ucxo qveynebTan<br />

damakavSirebel gzebze da egebis awyveris Zvel xelisufalzedac.<br />

awyverSi aRmoCenili berZnuli mxatvruli keramika,<br />

mxars ubams CanarTSi naxseneb apolonisa da<br />

artemides kerpebis arsebobas Zvel awyverSi. aseve<br />

mniSvnelovania iqaur cixeSi Zveli fenebis dadasturebac,<br />

rac exmianeba CanarTSi xatis pirvelad iq dasvenebas<br />

40 .<br />

wmida mociqulis samcxeSi moRvaweobis kidev er-<br />

Ti anareklia sofeli <strong>andria</strong>wminda da misi eklesia<br />

md. uravliswylis marcxena sanapiroze. es eklesia X<br />

s-is darbazuli Senobaa da wmida <strong>andria</strong>s saxels<br />

atarebs. aq dReobas ixdian didi marxvis mexuTe xuT-<br />

SabaTs (Tebervali-marti-aprili), misi Semosvlis<br />

dRes.<br />

136


sofelSi gadmocemaa, romlis mixedviTac zadengoradan<br />

<strong>andria</strong>m focxovi gamotopa da am sofelSi<br />

movida. aq saswaulebi moaxdina: dabadebiT usinaTlo<br />

qals Tvali auxila; pitalo kldes kverTxi dahkra<br />

da wyaro gamoedina, romelsac dResac <strong>andria</strong>s wyaros<br />

uwodeben. aqedan <strong>andria</strong> kvalTaxevisa da orfolas<br />

gavliT, awyvers mosula. <strong>andria</strong>wmindaSi meore<br />

eklesia wm. giorgis saxelobisaa; maxlobladaa Tevdores<br />

eklesiac.<br />

XVI s-Si Turqebis batonobis dros, sof. <strong>andria</strong>wmida<br />

40-komliani dasaxleba iyo, qarTuli mosaxleobiT,<br />

romelTa Soris ori mRvdeli Cans 41 .<br />

es sofeli 1705-6 wlebSi vinme hasan abubeqris<br />

Zes ekuTvnoda da misi gamosaRebi 31000 axCas Seadgenda<br />

42 .<br />

samcxidan <strong>andria</strong> mociquli das. saqarTvelos<br />

mTianeTSi isev zekaris gziT unda wasuliyo. I saukunis<br />

romaeli geografosis – kastoriusis rukaze aRniSnuli<br />

artaSat-sebastopolisis gza swored ase miemarTeboda<br />

vardcixis gavliT 43 .<br />

am gzis I saukuneSi arsebobis damadasturebeli<br />

faqtia arqeologiuri TxriT aRmoCenili polemon II<br />

(pontosa da kilikiis mefe 38-64 ww.) moneta 44 . amave<br />

gzis meore totze arsebuli xani aseve sagzao punqti<br />

unda yofiliyo, radgan xani, xanaga sparsulidaa Semosuli<br />

da gzaze mosasveneb saxls aRniSnavs 45 .<br />

Sua saukuneebSiac moqmed am gzas wyaroebSi xSirad<br />

vxvdebiT (ix. win). vaxuSti batoniSvili ki wers:<br />

“gardavals aqedam gza kakas Ãidzed baRdads. am<br />

gzas, ewodeboda mTiT rkinis-juari” 46 . amave gzasTanaa<br />

dakavSirebuli mTa saxelwodebiT funduki, salaSqro<br />

xevi, kakasxidi – Zveli qvis xidis naSTiT.<br />

137


zemoT ganxiluli CanarTebis garda, gansxvavebebi<br />

moipoveba “qarTlis cxovrebis” sxvadasxva redaqciebSi.<br />

“qarTlis qveyanaSi” dasaxelebulia nigali,<br />

klarjeTi, artahan-kola 47 . urbnuli redaqcia ki gvauwyebs,<br />

rom <strong>andria</strong>m da simon kananelma pirvelad gananaTles<br />

qarTli. “merme ukun iqces da ganvles Worebi<br />

da Sevida svaneTs... gardavlo mTa da STavida<br />

ovseTad qalaqsa mas ovseTisasa bosforas” 48 .<br />

zemoTxsenebuli gansxvavebebi, cxadia moiTxovs<br />

xelnawerTa am adgilebis kritikul seswavlas. manamde<br />

ki cxadia, rom <strong>andria</strong> mociqulis Sesaxeb gadmocemebi<br />

saqarTvelos bevr mxareSia gavrcelebuli.<br />

sof. <strong>andria</strong>wmida aris imerxevSic, arTvinis vilaieT-<br />

Si. soflis saxeli iqac <strong>andria</strong>s saxelobis eklesiidan<br />

unda modiodes 49 .<br />

<strong>andria</strong>s Sesaxeb gadmocemebi SemorCenilia samegreloSic,<br />

romlis mixedviT, wm. <strong>andria</strong>m gaanadgura<br />

muxasTan mdgomi kerpi kapunia da mis nacvlad jvari<br />

aRmarTa. muxis ficrebisagan ki man xalxs eklesia<br />

aagebina 50 . wmida mociqulis Sesaxeb arsebuli werilobiTi<br />

berZnuli teqstebidan Cans, rom <strong>andria</strong> daqceuli<br />

kerpebisa, Tu sinagogebis adgilas eklesiebs<br />

aSenebda sxvaganac.<br />

J. Sardenisa da kr. kastelis mixedviT, wmida<br />

<strong>andria</strong> mociqulis saxelobis Zveli eklesia yofila<br />

biWvinTaSic. iq yofila jvriani sveti, romlis wina-<br />

Sec xalxi muxlmodrekili loculobda 51 .<br />

xalxSi SemorCenilia rwmena, rom Zvel anakofiaSi<br />

yofila eklesiis nangrevi wmida simon kananelis<br />

saxelobisa. 1840 w. mas gumbaTi Caqceuli hqonia, magram<br />

SemorCenili yofila freskuli mxatvrobis naS-<br />

Ti. a. n. muraviovis azriT, es unda yofiliyo nikofsia<br />

52 .<br />

138


<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> moRvaweobas saqarTveloSi<br />

xazgasmiT aRniSnaven giorgi mTawmindeli, giorgi<br />

mcire, efrem mcire. gadmocemam kanonizacia miiRo<br />

ruis-urbnisis saeklesio krebaze da aRbeWdilia<br />

am krebis ZeglisweraSi: “...pirvelwodebuli <strong>andria</strong>,<br />

ZmaÁ Tavisa mociqulTaÁsa petresi, vidre Cuenadmdeca<br />

moiwia da qadaga sacxovrebeli qadagebaÁ saxarebisaÁ<br />

yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa” 53 .<br />

literatura:<br />

1. А. Ю. Виноградов. Деяния опостола Андрея, изд. “Индрик”,<br />

Москва, 2004, 55, 179.<br />

2. mix. TamaraSvili. qarTuli eklesia dasabamidan<br />

dRemde, gamomc. kandeli, Tb., 1995, 166.<br />

3. T. miqelaZe. qsenofontis anabazisi, “mecniereba”,<br />

Tb., 1967, 131.<br />

4. mix. TamaraSvili... 167.<br />

5. А. Ю. Виноградов... 238.<br />

6. m. kobiaSvili. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> “mimosvlaTa”<br />

efTvime aToneliseuli Targmani. “literaturuli<br />

Ziebani” XIX, Tb., 1998, 112.<br />

7. m. kobiaSvili... “literaturuli Ziebani” XXI, Tb.,<br />

2000, 111-115.<br />

8. saqarTvelos istoriis atlasi, Tb., 2003, 73.<br />

9. m. kobiaSvili, iqve, 116.<br />

10. m. kobiaSvili... “literaturuli Ziebani” XXII, Tb.,<br />

2001, 47.<br />

11. m. kobiaSvili, iqve, 48.<br />

12. s. janaSia, SavizRvispireTis saistorio geografia,<br />

Sromebi VI, Tb., 1988, 263.<br />

13. m. kobiaSvili, iqve, 48.<br />

139


14. s. yauxCiSvili. georgika, t. IV, nakv. 1, Tb., 1941, 58.<br />

15. А. Ю. Виноградов, iqve, 195.<br />

16. “mimosvla da qadageba... mociqulisa <strong>andria</strong>si”, mix.<br />

sabinini. “saqarTvelos samoTxe”. 1882.<br />

17. s. yauxCiSvili. georgika t. IV, nakv. 2, Tb., 1952, 393.<br />

18. p. ingoroyva. giorgi merCule. “sabWoTa mwerali”,<br />

Tb., 1954, 224-226.<br />

19. s. janaSia. iqve, 260.<br />

20. s. yauxCiSvili. georgika IV, nakv. I, Tb., 1941, 54,<br />

Sen. 4.<br />

21. d. musxeliSvili. saqarTvelos istoriuli geografiis<br />

ZiriTadi sakiTxebi, I, “mecniereba”, Tb.,<br />

1977, 118.<br />

22. m. kobiaSvili, iqve, 48.<br />

23. s. yauxCiSvili, iqve, 57-59.<br />

24. m. kobiaSvili, iqve, 51.<br />

25. qarTlis cxovreba I, yauxCiSvilis gamoc. saxelgami,<br />

Tb., 1955, 39-43.<br />

27. iqve, 38.<br />

28. qarTlis cxovreba, I, 48-43.<br />

29. qarTlis cxovreba I, 39.<br />

30. iqve, 24.<br />

31. SesaZloa <strong>andria</strong> mociqulze gadmocemasTan iyos<br />

kavSirSi sofelSi gavrcelebuli Tqmuleba, rom<br />

gelaurSi kaciWamiebi iyvnen. qarT. variantSi: “kacis<br />

mWamelad wodebulTa queyana”.<br />

32. “qarTlis cxovreba”, IV, “sabW. saqarTvelo”, Tb.,<br />

1973, 639.<br />

33. T. sanikiZe. gergetis samebis ansambli, “mecniereba”,<br />

Tb., 1975.<br />

34. “qarTlis cxovreba”, I, 301.<br />

35. “qarTlis cxovreba”, II, “sabW. saqarTvelo”, Tb.,<br />

1979, 51.<br />

140


36. iqve, 216.<br />

37. saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, “sabWoTa saqarTvelo”,<br />

Tb., 1970, 373.<br />

38. s. jiqia. gurjistanis vilaieTis didi davTari III,<br />

Tb., 1958, 173.<br />

39. “qarTlis cxovreba”, I, 224.<br />

40. v. liCeli. <strong>andria</strong> mociquli samcxeSi-arqeologiuri<br />

realoba mesxeTi. istoria da Tanamedroveoba,<br />

axalcixe, 2000, 108-109. <strong>andria</strong>s “cxovrebis” berZnuli<br />

teqstebis mixedviT, mociquli nikeaSic amxobs<br />

apolonisa da artemides kerpebs, maT adgilze ki<br />

jvrebs aRmarTavs.<br />

41. s. jiqia. gurjistanis vilaieTis didi davTari III,<br />

Tb., 1958, 221.<br />

42. Cildiris eialeTis jaba davTari, “mecniereba”,<br />

Tb., 1979, 121.<br />

43. n. lomouri. Zveli saqarTvelos savaWro gzebis<br />

sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelobis istoriis<br />

institutis “Sromebi”, IV, nakv. I, Tb., 1958, 108.<br />

44. v. jafariZe. vardcixis naqalaqari, “mecniereba”,<br />

Tb., 1989, 141.<br />

45. mz. andronikaSvili. narkvevebi iranul-qarTuli<br />

enobrivi urTierTobidan, Tb., 1966, 410.<br />

46. “qarTlis cxovreba”, IV, “sabW. saqarTvelo”, Tb.,<br />

1973, 664.<br />

47. “qarTlis cxovreba” I, 38.<br />

48. k. grigolia. axali qarTlis cxovreba, Tb., 1954,<br />

122-123.<br />

49. i. sixaruliZe. SavSeT-imerxevi, “sabW. aWara”, baT.<br />

1988, 56.<br />

50. n. RambaSiZe, wmida <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />

“eTnografiuli gzebis” kvaldakval. saqarTvelos<br />

sapatriarqo.<br />

141


51. Sardenis mogzauroba. mz. mgalobliSvilis gamoc.<br />

“mecniereba”, Tb., 1975, 132-3.<br />

52. “mwyemsi”, 1893, #10. wm. mociqulis simon kananelis<br />

taZari afxazeTSi. 1876 w. anakofiis nangrevebze<br />

dafuZnda axali aTonis simon kananelis monasteri.<br />

1882 w. ganaaxles simon kananelis Zveli ta-<br />

Zari.<br />

53. didi sjulis kanoni. gamosacemad moamzades e. gabiZaSvilma,<br />

e. giunaSvilma, m. dolaqiZem, g. ninuam,<br />

“mecniereba”, Tb., 1975, 545.<br />

krebuli: “qristianobis 20 saukune<br />

saqarTveloSi”, Tb. 2004, gv. 73-85.<br />

142<br />

devi berZeniSvili<br />

qarTuli tradicia wm. <strong>andria</strong><br />

<strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb<br />

saqarTvelos uaxloes teritoriebze mociqulTa<br />

qadagebis amsaxveli pirveli cnobas origenes (185-254<br />

ww.) ekuTvnis, sadac skviTebis moqcevazea saubari.<br />

imave cnobaSi petre mociqulis wilxvdomil qveyneb-<br />

Si dasaxelebulia ponto da kapadokia. momdevno xanebis,<br />

IV-X ss. berZnul-laTinur wyaroebSi aRniSnul<br />

mxareebs TandaTan emateba afsarosi da md. fazisi,<br />

sebastopolisi, hisos navsadguri da abazgia. am adgilebSi<br />

cxovrobdnen iberebi, susebi, fustebi, alanebi:


arTlome mociqulis samoRvaweo adgili ki yofila<br />

“CrdiloeTi”.<br />

<strong>andria</strong> pirvelwodebuli qadagebda “queyniTi queynad,<br />

da qalaqiTi qalaqad, da sofliTi soflad”.<br />

Savi zRvis samxreTidan CrdiloeTSi mimavali gzebi<br />

bunebrivad saqarTveloze gadioda, amitom Semdgomi<br />

xanis redaqciebSi am gzaTa mimdebare mxareebi dakonkretda<br />

saqarTvelos dasavleTsa da samxreTSi. zemo-<br />

Tqmuls xels uwyobda isic, rom Zvel ucxour wyaroebs<br />

zogjer erTmaneTSi ereodaT qarTvelTa da skvi-<br />

Tebis teritoria, an qarTvelebi skviTebis mezoblad<br />

gamohyavdaT 1 .<br />

ucxoenovan am wyaroebs qarTvelebi adridanve<br />

gascnobian, rac bunebrivia, airekla kidec Zvel qar-<br />

Tul mwerlobaSi. VIII s-Si misi kvali SeniSnulia<br />

ioane sabanis Zis TxzulebaSi “martvilobaÁ habo<br />

tfilelisaÁ”. iq naTqvamia aboze, rom dasavleT saqarTveloSi<br />

(“afxazeTi”) “ixila man queyanaÁ igi<br />

savsÀ qristÀs sarwmunoebiTa... trapezuntiaÁ mun ars,<br />

sayofeli igi afsareaÁsaÁ da nafsaÁs navTsadguri” 2 .<br />

samive aq dasaxelebuli punqti mWidrod ukavSirdeba<br />

mociqulTa moRvaweobas: trapizonSi iqadaga <strong>andria</strong><br />

pirvelwodebulma da aqedan Semovida saqarTveloSi;<br />

afsarSi (gonio), gadmocemiT, dakrZalulia <strong>andria</strong>s<br />

TanamoRvawe mociquli mataTa; nafsais navsadguri nikofsiaa,<br />

sadac, aseve gadmocemiT, dausaflavebiaT <strong>andria</strong>s<br />

TanamoRvawe, mociquli simon kananeli. gonios<br />

cixis aRsaniSnavad naxmaria specifikuri gamoTqma,<br />

romelic ioane sabanis Zes mociqulTa mimosvlis mosaxseneblebidan<br />

gadmoaqvs: esaa “sayofeli igi afsareaÁsaÁ”,<br />

e. i. jaris adgilsamyofeli banaki (“parembole<br />

afsaros”) 3 .<br />

143


nikita paflagonielis (+890) Txzulebis qarTul<br />

TargmanSi romelic petre maiumeli episkoposis cxovrebaSia<br />

Semonaxuli, naTqvamia: “iqadaga qadageba igi<br />

wmidisa saxarebisa didebulisa qristes mociqulisa<br />

andreas mier queyanasa mas qarTlisasa, viTarca daswers<br />

nikita saRuTo da filosofosi mimosvlaTa Sina<br />

da qadagebaTa wmidisa mis mociqulisaTa” 4 .<br />

imave nikitas ekuTvnis wm. <strong>andria</strong>s qeba, sadac<br />

ikiTxeba: “Sen ki wmindao <strong>andria</strong>... CrdiloeTi gxvdeba<br />

wilad, iberebi da savromatebi da skviTebi da yoveli<br />

sofeli da qalaqi, romelni evqsinis pontos<br />

CrdiloeTiT imyofebian da samxreTiTac arian ganlagebulni”<br />

5 .<br />

IX-X saukuneebis mijnaze unda iyos Targmnili<br />

“miqel sabawmidelis wameba”, sadac mociqulTa wilxvdomil<br />

qveyanaTa Soris afxazeTia dasaxelebuli:<br />

“aTormetni nawilni aTormetTa mociqulTani, romel<br />

arian eseni: sindeTi da hindoeTi, guTeTi da saberZneTi...<br />

xersoneTi, afxazeTi, xazareTi” 6 da sxv.<br />

X s-is qarTul xelnawerebSi aris dosiTeos<br />

tvirelis (IV s.) Txzulebis qarTuli Targmani 12 mociqulTa<br />

da 70 mowafeTa Sesaxeb ( -95, -144); iq naTqvamia,<br />

rom “<strong>andria</strong>... warvida sebastielTa qalaqsa mas<br />

didsa, sada banaki igi iyo afsarelTaÁ da fasisi<br />

mdinarÀ” 7 .<br />

XI s-Si eqvTime mTawmindelma erT-erTi berZnuli<br />

xelnaweris safuZvelze Seqmna “mosaxsenebeli mimosvlaTaTvis<br />

da qadagebaTa yovlad qebulisa da didebulisa<br />

mociqulisa <strong>andria</strong>si”. am naSromis mixedviT,<br />

pirveli mogzaurobis dros “<strong>andria</strong> miiwia trapezuntad,<br />

romeli-igi ars sofelsa megrelTasa... ganvida<br />

mier da Sevida queyanasa qarTlisasa, vinaÁca-igi dayo<br />

Jami friadi da mravalni gananaTlna sityÂTa moZ-<br />

144


RvrebiTa misisaÁTa” 8 . paraleluri berZnuli teqstidan<br />

naTlad Cans, rom avtori “lazikes” “megrelTa<br />

soflad” Targmnis, “iberias” ki uwodebs “queyanasa<br />

qarTlisasa”. garda imisa, rom esaa XI s-is ganaTlebuli<br />

qarTvelis Sexeduleba Tavis samSobloze, faqtobrivadac<br />

iberia I s-Si Sav zRvaze gadioda.<br />

meore mogzaurobisas, q. efesoSi <strong>andria</strong>s gamoecxada<br />

ieso qriste, romelmac ubrZana wasvla biTviniasa<br />

da guTeTis qveyanaSi. eqvTime mTawmindels<br />

“skviTia” gadmoaqvs “queyanad guTeTisa”. aq unda asaxuliyo<br />

codna imisa, rom skviTebs SemdgomSi guTebi<br />

Seenacvlnen. amjeradac mociquli mosula “trapezuntad,<br />

qalaqsa mas samegreloÁsasa” (“lazika”) 9 .<br />

mesame samociqulo mogzaurobisas <strong>andria</strong>, simon<br />

kananeli da mataTa “moiwines queyanad qarTlisa<br />

(“iberia”) da vidre mdinaredmde Woroxisa” (“fasidos<br />

potamu”) 10 . cnobilia, rom berZnuli wyaroebi rionis<br />

garda, faziss uwodebdnen Woroxsac 11 .<br />

eqvTimeseuli Targmanis mixedviT, “STavides sosangelTa<br />

sofelsa (ase ewodeboda qveyanas), xolo<br />

didi <strong>andria</strong>, sÂmoniTurT Sevides queyanasa afxazeTisasa<br />

(“abasgia”) da sevastiad qalaqad (“didi sebastopoli”)<br />

mivides... mun dauteva netarman <strong>andria</strong> sÂmon<br />

kananeli... da Tavad jiqeTisa quÀyanasa warvida” 12 .<br />

berZnuli teqstis “susania” qarTulSi “sosangeTadaa”<br />

gadmocemuli, romelsac s. yauxCiSvili svaneTSi, p.<br />

ingoroyva ki sania-sanigeTSi varaudobda, Woroxisa<br />

da afsaris raionSi, sadac sofronis (IV s.) mixedviT,<br />

mataTa yofila damarxuli 13 .<br />

eqvTimes teqsti gvauwyebs, rom <strong>andria</strong> Semdgom<br />

misula “bosfor qalaqad”, romelic evqsinis zRvis<br />

kidesaa; “xolo sÂmon kananelisa saflavi ars nikofse<br />

qalaqsa Soris afxazeTisa da jiqeTisa” 14 . berZnu-<br />

145


li teqstiT, simon kananelis saflavi “zikxebis nikofseSia”.<br />

swored am berZnul teqstze unda mieTiTebina giorgi<br />

mTawmindels antioqiis patriarqTan kamaTisas:<br />

“Cven <strong>pirvelwodebulis</strong>a... nawilni varT da samwysoni<br />

da mis mier moqceulni da ganaTlebulni da erTi<br />

wmidaTa aTormetTa mociqulTagani, simons vity kananelsa,<br />

queyanasa Cuensa damarxul ars afxazeTs,<br />

romelsa nikofsi ewodebis” 15 . aq afxazeTi mTeli dasavleT<br />

saqarTveloa da is “queyanasa Cuensa” aris.<br />

giorgi mcire ambobda giorgi mTawmindelze, rom<br />

man “yoveli aRmosavleTi gananaTlna, da nawili igi<br />

<strong>andria</strong> mociqulisaÁ da simon kananelisaÁ kualad<br />

ganamtkica. rameTu andrea mociqulman movlo queyanaÁ<br />

Cueni, xolo simon kananelman srulad daimkÂdra,<br />

rameTu nikofss arian nawilni misni wmidani” 16 . avtori<br />

“yovel aRmosavleTSi” qarTlis kulturul<br />

erTeuls gulisxmobs, romelSic eguleba klarjeTi,<br />

samcxe da sxv.<br />

qarTlis cxovrebaSi Sesuli “mefeTa cxovrebis”<br />

teqsti aderkis mefobis Jams ixseniebs wm. mociqulebs:<br />

“movides... <strong>andria</strong> da sÂmon kananeli afxazeTs<br />

da egriss da mun aResrula wmida sÂmon kananeli qalaqsa<br />

nikofsisasa... xolo <strong>andria</strong> moaqcivna megrelni<br />

da warvida gzasa klarjeTisasa” 17 . aderki mefes megrelebi<br />

Zvelsave rjulze mouqcevia, Tumca maT jvarxatebi<br />

daumalavT. aderki klarjeTis erisTavsac gaswyromia<br />

mociqulis mSvidobiT gaSvebisaTvis 18 .<br />

XI s-is II naxevarSi efrem mcirem Seqmna nawarmoebi,<br />

sadac Sekriba Zvel wyaroebSi gadmocemuli cnobebi<br />

qarTvelTa gaqristianebis Sesaxeb. misi sityviT,<br />

“iTqumis CvenTÂsca mimoslvasa Sina wmidaTa mociqulisaTa<br />

<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>a mier qadagebaÁ<br />

146


Soris avazgiaÁsa, romel ars afxazeTi da mier warvlaÁ<br />

oseTad da kualad barTlomes mier mimovlaÁ<br />

CrdiloeTisaÁ, romel ars qarTli” 19 . iqve naTqvamia,<br />

rom mefe iustinianem (527-565 ww.) wm. RmrTismSoblis<br />

taZari aaSena afxazeTSi da mRvdlebi daadgina 20 .<br />

XI s-is erT sabuTSi, mijnaZoroelTa da opizarTa<br />

samamulo davas rom exeba, naTqvamia, rom<br />

mijnaZoroel mamebs bagrat mefis sasamarTloSi<br />

(1054-1072 ww.) moutaniaT “xatni wmidaTa mociqulTa<br />

petresi da pavlesi da nawilni wmidisa barTlome<br />

mociqulisani” 21 . cxadia, rom wm. barTlome mociqulis<br />

nawilebi klarjeTis qarTul monasterSi zemoxsenebuli<br />

cnobebis gamoZaxili da dasturia.<br />

gadmocemebma <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb<br />

kanonizacia miiRo ruis-urbnisis saeklesio krebaze<br />

– 1104 w., sadac <strong>andria</strong> mociquls miewereba saxarebis<br />

qadageba mTel saqarTveloSi. am krebis ZeglisweraSi<br />

vkiTxulobT: “...pirvelwodebuli <strong>andria</strong>... vidre Cuenadmdeca<br />

moiwia da qadaga sacxorebeli qadagebaÁ<br />

saxarebisaÁ yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa” 22 .<br />

Semdgom xanebSi werilobiTma da xalxurma gadmocemebma<br />

saqarTvelos yvela kuTxeSi imata. <strong>andria</strong><br />

mociqulis mimosvla-qadagebaTa amsaxvel wyaroebSi<br />

Cndeba axali mxareebi da punqtebi. es gansakuTrebiT<br />

SeiniSneba metafrasul teqstebSi, romlebic eqvTime<br />

mTawmindelis Targmanis ueWvel gavlenas ganicdian.<br />

daviTisa da konstantines wamebaSi (XII s. I nax.),<br />

sadac murvan yrus droindel (VIII s.) ambebzea Txroba,<br />

naTqvamia: “viTarca gÂswavies ese ZuelTa uwyeba-<br />

Tagan, iyvnes... daviT da konstantine qarTvelni sanaxebisagan<br />

argveTisa... da iyvnes ganaTlebul embaziTa<br />

qadagebulisa <strong>andria</strong> da simon kananelisaÁTa, rameTu<br />

147


maT uqadages qriste qarTvelTa Soris pirvelad ninoÁs<br />

moslvisa” 23 .<br />

XII-XIII s-Ta mijnaze ioane anCeli Tavis TxzulebaSi<br />

“galobani anCis xatisani” werda: “<strong>andria</strong>...<br />

pirvelwodebuli idideboden yovelTagan uRaRTa RadoTa<br />

klarjeTisaTa... movida da xati ese saSineli<br />

Cuen... moguaniWa” 24 . maSasadame, ioane Tvlida, rom<br />

anCisxati – macxovris e. w. xelTuqmneli xatis tipisa<br />

– klarjeTSi <strong>andria</strong>s moutania.<br />

axali qarTlis cxovrebis sxvadasxva redaqcieb-<br />

Si <strong>andria</strong> mociqulis moRvaweobis adgilebad dasaxelebulia<br />

tao, svaneTi, nigali, kola-artani... unda vifiqroT,<br />

esenic Zveli gadmocemebis anareklia. XVIII<br />

s-is yvelaze vrceli CanarTi leonti mrovelis<br />

teqstSi aderkis mefobas emTxveva. is sayuradReboa<br />

Tavisi detalurobiTa da cnobebis siaxliT, sadac<br />

yvelaze metad konkretuli punqtebia TavCenili. trapizoni<br />

iq megrelTa qalaqia, romlis Semdgom <strong>andria</strong><br />

Sesula qarTlis qveyanaSi “romelsa did-aWara ewodebis”.<br />

marTlac, qarTlis cxovrebis uZvelesi cnobiT,<br />

qarTlis samefoSi jer kidev farnavazma (Zv. w.<br />

III s.) aWara da samcxe oZrxis saerisTavod Camoayaliba<br />

25 .<br />

didaWara ZvelTaganve mniSvnelovani punqti yofila.<br />

am toponimSi asaxulia mTeli mxaris saxeli.<br />

saqarTveloSi kuTxeebi xSirad atareben maTi centrebis<br />

saxelebs: mTaqarTli, gurianTa, odiSi, Takveri,<br />

kola, gaCiani... didaWarasve ukavSirdeba hidronimi<br />

aWariswyali. sainteresoa, rom iqauri moxucebi cdiloben<br />

soflis saxelwodeba “ded(a)aWarad” gaiazron<br />

(Sdr: “bude-xevsureTi”).<br />

CanarTis cnobiT, <strong>andria</strong>s iqaurebi qristes<br />

rjulze mouqcevia da eklesiac augiaT, sadac axla<br />

148


wm. <strong>andria</strong>s niSia. aqedan wasul mociquls gadauvlia<br />

mTa rkinis-jvari, romelic, Txzulebis mixedviT,<br />

“TÂT netarisa <strong>andria</strong>s mier aRmarTebul ars”-o 26 . <strong>andria</strong>s<br />

saswaulebSi xSirad Cans rkinis kverTxi, Tavze<br />

jvargamosaxuli. mociquli mas uwmindurTa gasanadgureblad<br />

xmarobda. saqarTveloSi uReltexilebze<br />

qvajvarTa dadgma gavrcelebuli iyo, magram “rkinis<br />

jvrebi” <strong>andria</strong> mociqulze arsebuli gadmocemebidan<br />

SeiZleba modiodes. rkinis palos mTas WaneTisa<br />

da trapizonis sazRvrad asaxelebs vaxuSti batoni-<br />

Svili 27 . gadmocemiT, <strong>andria</strong>s jvari aRumarTavs iqac,<br />

sadac axla gergetis samebis taZaria 28 .<br />

“gza rkinis-juarisa” ZvelTaganve cnobili iyo<br />

da ixsenieba kidec qarTlis cxovrebaSi XI, XII da<br />

XIII s-Ta ambebTan dakavSirebiT 29 . zemoxsenebuli CanarTis<br />

mixedviT, rkinijvridan <strong>andria</strong> mociquls<br />

oZraxis xevi Cauvlia da sof. zaden-gorasTan kerpebi<br />

daumxvia. soflis saxelic warmarTuli RvTaebis Tayvaniscemis<br />

punqtze migvaniSnebs; zadenis kerpi xom<br />

mcxeTaSic idga – zeda zadeni – zedazeni. mniSvnelovania,<br />

rom samcxis zadenSi tradicia materialur dadasturebas<br />

poulobs: arqeologiuri ZiebiT aRmoCenilia<br />

sakulto daniSnulebis, brinjaosniRbiani xaris<br />

patara qandakeba, romelic antikuri xanis qarTul<br />

warmarTul saritualo ceremoniaSi ixmareboda 30 .<br />

<strong>andria</strong> Semdeg awyvers misula, romelsac maSin<br />

sosangeTi hrqmevia. berZnuli teqtebis susebi da susania<br />

sosangeTis formiT pirvelad eqvTimeseul qar-<br />

Tul TargmanSi gvxvdeba, Tumca iq is awyverTan araa<br />

dakavSirebuli. sainteresoa, rom samcxis Zvel sofel<br />

udeSi erT naeklesiarsa da ubans “SuSan-qalas” etyvian,<br />

rac SesaZloa kavSirSi iyos susania-sosangeT-<br />

Tan.<br />

149


awyverSi <strong>andria</strong>s RmrTismSoblis xelTuqmneli<br />

xatis meSveobiT saswaulebi mouxdenia, daumxvia artemidesa<br />

da apolonis kerpebi. <strong>andria</strong>s cxovrebis<br />

berZnuli teqstebis mixedviT, artemidesa da apolonis<br />

kerpebi <strong>andria</strong>s nikeaSic daumxvia da maT adgilze<br />

jvrebi aRumarTavs. amasTan dakavSirebiT niSandoblivia<br />

strabonis cnoba, rom “mosxebis qveyanaSi<br />

mdebareobs levkoTeas samlocvelo, friqses mier<br />

agebuli da misi samisno” 31 .<br />

arqeologiuri kvleviT awyverSi aRmoCenili<br />

berZnuli mxatvruli keramika aseve exmaureba wyaroTa<br />

Cvenebebs zemoxsenebuli kerpebis iq arsebobaze.<br />

samcxeSi <strong>andria</strong> mociqulis qadagebis sakiTxisa-<br />

Tvis sayuradReboa sof. <strong>andria</strong>wminda X s-is darbazuli<br />

eklesiiT. awyveris siaxloves myof am sofels<br />

saxeli wm. <strong>andria</strong>s saxelobis eklesiam misca, sadac<br />

dReobas ixdian misi Semosvlis dRes (didi marxvis<br />

mexuTe xuTSabaTs).<br />

saqrisis velze, samcxis eris gaqristianebam da<br />

awyverSi <strong>andria</strong>s mier Camotanili RmrTismSoblis<br />

xelTuqmneli xatis datovebam am punqts, rogorc religiursa<br />

da administraciul centrs, saxeli gauTqva<br />

mTel qveyanaSi.<br />

saqarTveloSi erakle keisris (VII s.) Semosvlas-<br />

Tan dakavSirebiT, juanSeris teqstis oTx nusxaSi<br />

(Bbкр) gvxvdeba CanarTi, romlis mixedviT, herakle qarTlsa<br />

da samcxes mosula. mas Tayvani ucia saswaulmoqmedi<br />

xatisaTvis da saZirkveli Cauyria awyveris<br />

didi saepiskoposo saydrisaTvis 32 .<br />

samcxidan <strong>andria</strong> mociquli dasavleT saqarTveloSi<br />

rkinisjvris gziT unda wasuliyo. IV s-is romaeli<br />

geografosis – kastoriusis rukaze aRniSnuli<br />

artaSat-sevastopolisis gza swored ase miemarTebo-<br />

150


da vardcixis gavliT 33 . am gzis I s-Si arsebobis damadasturebeli<br />

faqtia arqeologiuri TxriT aRmoCenili<br />

polemon II-is (pontosa da kilikiis mefe 38-64 ww.)<br />

moneta 34 . amave gzis meore totze arsebuli sof. xani<br />

aseve sagzao punqti unda yofiliyo (sparsulidan Semosuli<br />

xanaga) 35 . imave gzas ukavSirdeba mTa saxelwodebiT<br />

funduki da sof. kakasxidi – Zveli qvis xidis<br />

naSTiT.<br />

qarTlis cxovrebis mogviano CanarTebi imeoreben<br />

Zvel gadmocemebs <strong>andria</strong>s qadagebaze svaneTSi,<br />

oseTsa da afxazeTSi, simon kananelis saflavs ki nikofsiaSi<br />

adastureben.<br />

wm. <strong>andria</strong> mociqulis Sesaxeb gadmocemebi xalx-<br />

Sia SemorCenili didaWaraSi, samegreloSi (martvili),<br />

samcxeSi (<strong>andria</strong>wminda), kaxeTSi (martyofi), xev-<br />

Si (gergeti). didaWarasa da <strong>andria</strong>wmindaSi mociquli<br />

saswaulebs axdens, kldidan wyaros adens, martvilSi<br />

<strong>andria</strong>s daumxvia kerpi kapunia, muxasTan mdgomi, mis<br />

nacvlad jvari aRumarTavs, muxis ficrebisagan ki<br />

xalxs eklesia auSenebia 36 .<br />

xalxur gadmocemebs imeoreben Jan Sardeni da<br />

qristefore kasteli (XVII s.), romelTa mixedviT, wm.<br />

<strong>andria</strong> mociqulis saxelobis Zveli eklesia biWvinta-<br />

Si yofila (amaze metyveleben qarTuli sabuTebic); iq<br />

mdgara jvriani sveti, romlis winaSec xalxi muxlmodrekiT<br />

loculobda 37 . xalxSi SerCenilia rwmena,<br />

rom Zvel anakofiaSi (axali aToni) iyo simon kananelis<br />

saxelobis eklesia 38 , arqanjelo lamberti<br />

(XVII s.) ki darwmunebuli iyo, rom saqarTvelo wm.<br />

mociqulebma <strong>andria</strong>m da barTlomem moaqcies. misi sityviT,<br />

samcxeSi yofila wm. barTlomes saxelobis eklesia,<br />

romlis episkoposs iSxnels uwodebdnen... 39<br />

151


samcxis garda, sof. <strong>andria</strong>wminda aris imerxev-<br />

Sic (TurqeTis arTvinis vilaieTSi). iqac soflis saxeli<br />

wm. <strong>andria</strong> mociqulis saxelobis eklesiidan unda<br />

modiodes. <strong>andria</strong>s saxelobis eklesiebi aris guriaSi<br />

(xrianeTi) da TbilisSi.<br />

<strong>andria</strong> mociqulTan dakavSirebuli qarTuli<br />

tradiciuli gadmocemebi, materialuri kulturis<br />

Zeglebi da toponimiis monacemebi nasazrdoebia Zveli<br />

werilobiTi wyaroebiT. TavisTavad werilobiTi<br />

tradiciac bevrs iRebda xalxuri gadmocemebisagan.<br />

isini zogjer orazrovani an winaaRmdegobrivic iyo:<br />

mag. simon kananelis, wm. SuSanikis, Tu abibos nekreselis<br />

damarxvis adgilebi; yvela maT Tavisi axsna da<br />

dasabuTeba moeZebneba.<br />

literatura:<br />

1. mix. TamaraSvili. qarTuli eklesia dasabamidan<br />

dRemde, gamomc. “kandeli”, Tb., 1995, 166.<br />

2. ioane sabanis Ze. martÂlobaÁ habo tfilelisaÁ,<br />

Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,<br />

I, gamomc. “mecniereba”, Tb., 1964, 59-60.<br />

3. p. ingoroyva. giorgi merCule, gamomc. “sabWoTa<br />

mwerali”, Tb., 1954, 211.<br />

4. iv. javaxiSvili. Txzulebani XII, Tsu gamomc. Tb.,<br />

1998, 46.<br />

5. mix. TamaraSvili. qarTuli eklesia... 167.<br />

6. kimeni I, k. kekeliZis redaqciiT, tf., 1918, 170.<br />

152


7. m. fiCxaZe. <strong>andria</strong> pirvewodebulis saqarTveloSi<br />

moRvaweobis sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelobis<br />

Tbilisis saxelmwifo universitetis Sromebi,<br />

328, Tb., 1999, 228.<br />

8. m. kobiaSvili. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> mimosvla-<br />

Ta eqvTime aToneliseuli Targmani, “literaturuli<br />

Ziebani”, XXI, Tb., 2000, 114.<br />

9. m. kobiaSvili. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>... “literaturuli<br />

Ziebani”, XXII, Tb., 2001, 47.<br />

10. iqve, 48.<br />

11. s. janaSia. Savi zRvispireTis saistorio geografia,<br />

Sromebi VI, Tb., 1988, 263.<br />

12. m. kobiaSvili. iqve, 48.<br />

13. s. yauxCiSvili. georgika t. IV, nakv. 2. Tb., 1952, 393;<br />

p. ingoroyva. giorgi merCule, Tb., 1954, 224-226.<br />

14. m. kobiaSvili. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>... “literaturuli<br />

Ziebani”, XXII, 2001, 51.<br />

15. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi<br />

II, “mecniereba”, Tb., 1967, 154.<br />

16. iqve, 173-174.<br />

17. qarTlis crovreba I, s. yauxCiSvilis gamoc. saxelgami,<br />

Tb., 1955, 38.<br />

18. iqve, 42.<br />

19. efrem mcire. uwyebaÁ mizezsa qarTvelsa moqcevisasa,<br />

Tu romelTa wignTa Sina moiÃseniebis, gamoc. T.<br />

bregaZisa, saq. ssr. mecn. akad. gamomc. Tb., 1959, 4.<br />

20. iqve, 11.<br />

21. qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi I, “mecniereba”,<br />

Tb., 1984, 32.<br />

22. didi sjuliskanoni, gamosacemad moamzades e. gabiZaSvilma,<br />

e. giunaSvilma, m. dolaqiZem, g. ninuam,<br />

“mecniereba”, Tb., 1975, 545.<br />

153


23. wamebaÁ daviT da konstantinesi, Zv. qarTuli agiografiuli.<br />

literaturis Zeglebi III, “mecniereba”,<br />

Tb., 1971, 249.<br />

24. Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia I, Seadg.<br />

s. yubaneiSvilma, Tsu gamomc. Tb., 1946, 383.<br />

25. qarTlis cxovreba, I, 24.<br />

26. iqve, 39.<br />

27. qarTlis cxovreba IV, “sabWoTa saqarTvelo”, Tb.,<br />

1973, 659.<br />

28. T. sanikiZe. gergetis samebis ansambli, “mecniereba”,<br />

Tb., 1975.<br />

29. qarTlis cxovreba, I, 301; qarTlis cxovreba II, s.<br />

yauxCiSvilis gamoc. “sabWoTa saqarTvelo”, 51, 216.<br />

30. saqarTvelos istoriis narkvevebi I, “sabWoTa saqarTvelo”,<br />

Tb., 1970, 373.<br />

31. T. yauxCiSvili. strabonis geografia, Tb., 1957, 124.<br />

32. qarTlis cxovreba I, 224.<br />

33. n. lomouri. saqarTvelos savaWro gzebis sakiTxisaTvis,<br />

iv. javaxiSvilis saxelobis istoriis<br />

institutis “Sromebi” IV, nakv. I, Tb., 1958, 108.<br />

34. v. jafariZe. vardcixis naqalaqari, “mecniereba”,<br />

Tb., 1984, 141.<br />

35. mz. andronikaSvili. narkvevebi iranul-qarTuli<br />

enobrivi urTierTobidan. Tb., 1966, 410.<br />

36. n. RambaSiZe. wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> “eTnografiuli<br />

gzebis” kvaldakval, saqarTvelos<br />

sapatriarqo, 93, 99.<br />

37. Sardenis mogzauroba, mz. mgalobliSvilis gamoc.<br />

“mecniereba”, Tb., 1975, 132-133.<br />

38. “mwyemsi”, 1893, #10, wm. mociqulis simon kananelis<br />

taZari afxazeTSi 1876 w. anakofiis nangrevebze dafuZnda<br />

axali aTonis simon kananelis monasteri;<br />

1882 w. ganaaxles simon kananelis Zveli taZari.<br />

154


39. il. tabaRua. saqarTvelo evropis arqivebsa da<br />

wignsacavebSi I; Tb., 1956.<br />

Jurnali. `logosi”, 2007, N 4, 356-362.<br />

155<br />

devi berZeniSvili<br />

qarTuli tradicia wminda <strong>andria</strong><br />

<strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb<br />

saqarTvelos mezobel teritoriebze mociqulTa<br />

mier qristianobis qadagebis Sesaxeb pirveli cnoba<br />

origenesTan (185-254) gvxvdeba: petres wilxvdomil<br />

qveynebSi dasaxelebulia ponto da kapadokia, <strong>andria</strong>s<br />

skviTebSi uqadagia. momdevno xanis (IV-X ss.) berZnullaTinur<br />

wyaroebSi aRniSnul mxareebs emateba afsarosi,<br />

md. fazisi, sabastopolisi, hisos navsadguri<br />

da abazgia; ixsenieben, agreTve, im adgilebSi mcxov-


ebi iberebi, susebi, fustebi, alanebi; barTlome mociqulis<br />

samoRvaweo adgili yofila “CrdiloeTi”.<br />

am ucxoenovan wyaroebs qarTvelebi adridanve<br />

gascnobian, rac airekla kidec qarTul mwerlobaSi.<br />

misi kvali SeniSnulia ioane sabanisZis (VIII s.) TxzulebaSi,<br />

sadac gaqristianebul afxazeTSi (dasavleT<br />

saqarTvelo) ixsenieba trapezunti, nafsaÁs navsadguri<br />

(nikofsia) da jaris sadgomi banaki afsarosi<br />

(gonio) – punqtebi dakavSirebuli <strong>andria</strong>s “mimosvlebTan”.<br />

IX-X saukuneTa qarTuli originaluri da Targmnili<br />

Zeglebis mixedviT, <strong>andria</strong>s uqadagia qarTlis<br />

qveynebSi: afxazeTSi, “sebastielTa qalaqSi”, “afsarelTa<br />

banaksa” da md. fasisTan.<br />

XI s-Si eqvTime mTawmindelma erT-erTi berZnuli<br />

xelnaweridan qarTulad Targmna <strong>andria</strong> mociqulis<br />

“mimosvlani da qadagebani”, rac safuZvlad daedo<br />

Semdgomi xanis “mimosvlaTa” sxva redaqciebs. eqvTimes<br />

Targmanis mixedviT, <strong>andria</strong> qadagebda trapezunt-<br />

Si “sofelsa megrelTasa”, qarTlis qveyanaSi – md.<br />

Woroxamde, sosanigelTa qveyanaSi, oseTSi, qalaq<br />

fostaforSi, afxazeTis qveyanasa da sevastia qalaq-<br />

Si, jiqeTSi, gorsinebTan, did sebastopolisSi. amave<br />

wyaros cnobiT, svimon kananelis saflavi aris qalaq<br />

nikofsiaSi, afxazeTsa da jiqeTs Soris. am bolo<br />

cnobebs imeoreben giorgi mTawmindeli da giorgi<br />

mcire XI s-Si.<br />

barTlome mociqulis CvenSi moRvaweobis gamoZaxilia<br />

1054-73 ww. sigelSi naxsenebi wm. barTlomes nawilebi,<br />

romlebic miZnaZorelebs warudgeniaT sasamarTloze<br />

opizrebTan samamulo davis gamo. “qarTlis<br />

cxovrebis” leonti mroveliseuli teqsti (XI s.)<br />

<strong>andria</strong> pirvel-wodebulisa da simon kananelis samo-<br />

156


Rvaweo mxareebad miiCnevs afxazeTsa da egriss; wm.<br />

<strong>andria</strong>s mouqcevia megrelebi da wasula klarjeTis<br />

gziT.<br />

XI s-is II naxevarSi efrem mcirem Seqmna nawarmoebi,<br />

romelSic Sekriba Zveli wyaroebis cnobebi qar-<br />

TvelTa gaqristianebaze. iq <strong>andria</strong>s qadagebis adgilad<br />

dasaxelebulia afxazeTi. aRniSnulia iqidan misi<br />

gadasvla oseTSi. iqve barTlome mociqulis mier<br />

moqceuli “CrdiloeTi” ganmartebulia, rogorc qarTli;<br />

iustinianes mefobaSi afxazeTSi qristianobis<br />

gavcelebazea saubari, aq mas augia RmrTismSoblis<br />

taZari da daudgenia mRvdlebi.<br />

gadmocemebi <strong>andria</strong> mociqulis Sesaxeb kanonizirda<br />

ruis-urbnisis saeklesio krebaze (1104 w.). mas<br />

saxarebis qadageba miewereba mTel saqarTveloSi. Semdgom<br />

xanebSi werilobiTma da xalxurma gadmocemebma<br />

am Temaze saqarTvelos yvela kuTxeSi imata. wyaroebSi<br />

Cndeba axali mxareebi da punqtebi: tao, svaneTi,<br />

nigali, kola-artaani, didaWara, rkinisjvari, oZrxisxevi,<br />

zaden-gora, saqrisi da awyveri, romlis saxeli<br />

sosangeTi yofila Zvelad.<br />

wm. <strong>andria</strong>s Sesaxeb xalxuri gadmocemebi Semor-<br />

Cenilia samegreloSi (martvili), samcxeSi (<strong>andria</strong>wmindaSi),<br />

kaxeTSi (martyofi), xevSi (gergeti); sofeli<br />

<strong>andria</strong>wminda aris samcxesa da imerxevSi, rac<br />

iq arsebuli eklesiebis saxelebidan unda modiodes.<br />

missave saxelzea agebuli eklesiebi guriasa da TbilisSi.<br />

Jan Sardenisa da qristefore kastelis (XVII<br />

s.) mixedviT, wm. <strong>andria</strong>s saxelobis Zveli eklesia yofila<br />

biWvinTaSi. xalxuri rwmeniT, anakofiaSi yofila<br />

simon kananelis saxelobis eklesia. arqanjelo<br />

lamberti (XVII s.) darwmunebuli iyo, rom saqarTvelo<br />

<strong>andria</strong>sa da barTlomes moqceulia. misi sityviT,<br />

157


samcxeSi yofila wm. barTlomes saxelobis eklesia,<br />

romlis episkoposs iSxnels uwodebdnen.<br />

<strong>andria</strong> mociqulTan dakavSirebuli qarTuli<br />

tradiciuli gadmocemebi, materialuri kulturis<br />

Zeglebi da toponimiis monacemebi Zveli werilobiTi<br />

wyaroebiTaa nasazrdoebi. Tavis mxriv, werilobiTi<br />

wyaroebic bevrs iTvisebdnen tradiciuli gadmocemebidan,<br />

amitom xalxuri rwmena-warmodgenebis gaTvaliswinebac<br />

aucilebeli Cans.<br />

samecniero konferencia: `wmida<br />

<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> gziT” (masalebi),<br />

xulo 2008, gv. 11-12.<br />

s a r C e v i:<br />

mixeil fxaWiaSvili<br />

eqspediciebis qronikebi......................................................................... 3<br />

devi berZeniSvilis dRiuri.............................................................35<br />

devi berZeniSvili<br />

wminda <strong>andria</strong> mociqulis nakvalevi<br />

saqarTveloSi............................................................................................... 123<br />

devi berZeniSvili<br />

158


qarTuli tradicia wm. <strong>andria</strong><br />

<strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb...............................................................141<br />

devi berZeniSvili<br />

qarTuli tradicia wminda <strong>andria</strong><br />

<strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb.............................................................. 154<br />

159

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!