andria pirvelwodebulis nakvalevze
andria pirvelwodebulis nakvalevze
andria pirvelwodebulis nakvalevze
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
saqarTvelos marTlmadidebel<br />
eklesiasTan arsebuli qristianuli<br />
kvlevis<br />
saerTaSoriso centri<br />
<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
<strong>nakvalevze</strong><br />
Tbilisi<br />
2009<br />
1
krebulSi ganTavsebulia `<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
gzis mkvlevi eqspediciis~ sruli angariSi da misi xelmZRvanelis,<br />
awgansvenebuli prof. devi berZeniSvilis bolo,<br />
gamouqveynebeli dRiuri, romelSic aisaxa V eqcpediciis<br />
winaswari Sedegebi: mogzauroba TurqeTsa da taoklarjeTSi.<br />
wigni gankuTvnilia saqarTvelos eklesiis istoriiT<br />
dainteresebuli mkiTxvelebisaTvis.<br />
redaqtori: akad. daviT musxeliSvili<br />
SeniSvnebi da komentarebi daurTo mixeil<br />
fxaWiaSvilma<br />
recenzenti: prof. aleqsandre dauSvili<br />
kompiuteruli uzrunvelyofa: ana ruaZe<br />
mariam fxaWiaSvili<br />
2
eqspediciebis qronikebi<br />
3<br />
mixeil fxaWiaSvili<br />
qristeSobis 2000 wlis saiubileo TariRis aRniSvnas-<br />
Tan dakavSirebiT sruliad saqarTvelos kaTolikospatriarqis,<br />
uwmidesisa da unetaresis ilia II-s<br />
locva-kurTxeviT da cxum-afxazeTis mitropolitis,<br />
saqarTvelos sapatriarqos misiisa da evangelizaciis<br />
ganyofilebis xelmZRvanelis, meufe danielis TaosnobiT<br />
SemuSavda saiubileo programa, romelic iTvaliswinebda<br />
mTel rig misionerul da kulturulsaganmanaTleblo<br />
RoniZiebebs, gadawyda mowyobiliyo<br />
molocviTi mogzaurobebi qarTvelTa ganmanaTleblebis<br />
wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> dasavleT saqarTveloSi,<br />
xolo wm. ninosi aRmisavleT saqarTveloSi.<br />
amave periodSi meufe danielTan movidnen batonebi<br />
Temur beriZe da givi bolqvaZe, romlebmac meufes<br />
SesTavazes saiubileo RonisZiebebis nusxaSi CarTuli<br />
yofiliyo samecniero eqspedicia, romelic Zvel<br />
werilobiT wyaroebze dayrdnobiT gamoikvlevda wm.<br />
<strong>andria</strong> mociqulis saqarTveloSi mosvlisa da samociqulo<br />
moRvaweobis marSruts. am mizniT Seiqmna<br />
jgufi, romelic daadgenda wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>a<br />
da misi Tanxlebi mociqulebis mier ganvlil<br />
svlagezs. samuSaod jgufi ikribeboda feriscvalebis<br />
dedaTa monasterSi, darejanis sasaxleSi, kviraSi er-<br />
Txel; am SexvedrebSi monawileobdnen sasuliero pirebi,<br />
mecnierebi (istorikosebi, arqiologebi, eTnografebi,<br />
literatorebi, xelovnebaTmcodneebi da a.S)<br />
da sazogadoebis warmomadgenlebi. am Sexvedra-dia-
logebs uwmindesisa da unetaresis locva-kurTxeviT<br />
xelmZRvanelobda meufe danieli. samwuxarod, saiubileo<br />
periodis ganmavlobaSi amis ganxorcieleba ver<br />
moxerxda.<br />
2001 wels sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqma,<br />
uwmidesma da unetaresma ilia II-m saqarTvelos<br />
marlmadidebel samociqulo eklesiasTan daafuZna<br />
fondi “qristianuli kvlevis saerTaSoriso centri”,<br />
romelsac daeqvemdebara arsebuli samuSao jgufis<br />
bazaze Seqmnili samecniero eqspedicia – `wm. <strong>andria</strong><br />
<strong>pirvelwodebulis</strong> gzis mkvlevi eqspedicia”. es samecniero<br />
eqspedicia Seiswavlida wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
mier ganvlil gzas saqarTveloSi da mis farglebs<br />
gareT.<br />
samecniero eqspediciis wevrebma moiZies da Seiswavles<br />
wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> samociqulo mogzaurobis<br />
Sesaxeb arsebuli werilobiTi wyaroebi da<br />
samecniero gamokvlevebi. gacnobili masalis (Sromebis)<br />
analizis safuZvelze devi berZeniSvilma, givi<br />
bolqvaZem da mixeil fxaWiaSvilma SeimuSaves samoqmedo<br />
gegma – savaraudo marSrutebi da maTi prioritetuloba.<br />
avirCieT mTavari mimarTulibebi:<br />
1. samxreT-dasavleTi saqarTveloSi – md-bis xaniswylis,<br />
qerSaveTis, Cxerimelas da saxvlaris xeobebis<br />
gavliT aWara-mesxeTis (fersaTis) qedze zekaris “rkinis<br />
jvris” da xaragaulis “rkinis jvris” uReltexilebis<br />
gavla, jgufs unda daeTvalierebina md. oZrxis<br />
wylis xeoba, kurorti abasTumani (ist. oZrxe),<br />
zadengora, sofeli <strong>andria</strong>wminda, awyuri md. qvablianis<br />
xeoba; aWaraSi – gonios (afsaris) cixe, md. aWariswylis<br />
xeoba, daba xulo, sofeli didaWara, mesxe-<br />
4
Tis da aWaris sasazRvro regionebi, aWara-mesxeTis<br />
(fersaTis) qedi, goderZis uReltexili;<br />
2. Crdilo-dasavleT saqarTveloSi afxazeTi, svaneTi,<br />
raWa, md-bis rionis, enguris, cxeniswylis, kodoris<br />
xeobebis saTaveebi da kavkasionis mTavar qedze gamavali<br />
uReltexilebi;<br />
3. dasavleT saqarTveloSi qalaqebi zugdidi, martvili,<br />
daba jvarzeni da Savi zRvis sanapiro zoli;<br />
4. daigegma mogzaurobebi <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
<strong>nakvalevze</strong> TurqeTSi, israelSi (wminda miwaze), saberZneTSi,<br />
siriaSi, ruseTsa da ukrainaSi.<br />
2001 wlis zafxulSi meufe danieli saeqspedicio<br />
jgufis wevrebTan erTad SevxvdiT bunebis dacvis<br />
msoflio fondis (WWF) saqarTvelos warmomadgenlobis<br />
direqciis wevrebs batonebs zaza gamcemliZes da<br />
kote jandiers da gavacaniT eqspediciis Sinaarsi da<br />
miznebi. gavacaniT, rom wm. mociqulis Sesaxeb arsebul<br />
wyaroebSi moxseniebuli marSrutis punqtebi _<br />
zekari – “rkinis jvris” uReltexili da xaragaulis<br />
“rkinis jvari” mdebareobs WWF-is borjom-xaragaulis<br />
erovnuli parkSi, xolo gzebi, romlebiTac wm.<br />
<strong>andria</strong> pirvelwodebuli “qarTlis cxovrebis” mixedviT<br />
samcxeSi mosula aseve gadis parkis teritoriaze.<br />
aseTi Zveli istoriuli saqaravno gza aRniSnulia<br />
axali welTaRricxvis romaeli geografis kastoriusis<br />
Sedgenil rukaze, romelzec somxeTis qalaqi<br />
“artaSati” artaani-javaxeTi-samcxe – argveTaegrisiT<br />
ukavSirdebada ”sebatopolis” (soxums). mere<br />
ki vTxoveT daxmareba proeqtis ganxorcielebaSi.<br />
WWF-is direqcia gulisyuriT moekida Cvens Txovnas.<br />
5
daiwyo mzadeba samecniero mogzaurobisaTvis da saeqspedicio<br />
jgufis dakompleqteba.<br />
Tavdapirvelad saeqspedicio jgufSi Sedioda xuTi<br />
kaci: samecniero xelmZRvaneli istoriul mecniereba-<br />
Ta doqtori devi berZeniSvili, “qristianuli kvlevis<br />
saerTaSoriso centris” da eqspediciis moZRvari,<br />
Tbilisis wm. ilia marTlis taZris winamZRvari, dekanozi<br />
basili (JorJikaSvili), “qristianuli kvlevis<br />
saerTaSoriso centris” koordinatori mixeil fxaWiaSvili,<br />
istoriul mecnierebaTa kandidati, arqeologi<br />
givi bolqvaZe, mwerali kote jandieri da operatori<br />
levan pataraia. saeqspedicio jgufis Semadgenloba<br />
garkveul etapebze icvlebida; mas SeuerTdnen<br />
istoriul mecnierebaTa doqtori eldar bubulaSvili<br />
(II eqspediciidan bolomde), xelovnebaTmcodneobis<br />
kandidati nikoloz vaCeiSvili (II eqspedicia),<br />
alpinisti Tamaz SaraSeniZe (III eqspediciidan bolomde),<br />
fotoJurnalisti giorgi fxaWiaSvili (III da IV<br />
eqspedicia). sxvadasxva dros eqspediciaSi monawileobdnen:<br />
arqimandriti <strong>andria</strong> (kbilaSvili), dekanozi<br />
miriani (samxaraZe), respublikis samaSvelo centri<br />
“sanTelis” prezidenti, alpinisti giorgi berZeniSvili,<br />
WWF-is TanamSromlebi iase cincaZe da avTandil<br />
lursmanaSvili.<br />
rogorc zemoT aRvniSneT, eqspediciis mTavari mizani<br />
iyo da aris im savaraudo marSrutis dadgena, romelic<br />
samociqulo qadagebiT gaiara wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulma<br />
sxva mociqulebTan da mowafeebTan erTad.<br />
am samecniero mogzaurobis mizania agreTve eqspediciis<br />
Sedegad mopovebuli masalis analizi da Semdgom<br />
misi farTo sazogadoebisaTvis gacnoba samecniero<br />
publikaciebiT, bukletebiT, fotoalbomebiTa da<br />
6
samecniero-dokumentaluri filmis saSualebiT. amitomac<br />
eqspediciaSi Tavidanve CarTuli iyo operatori<br />
– levan pataraia, romelic kuratorobda videogadaRebas.<br />
man I da II mogzaurobaSi uSualod miiRo monawileoba,<br />
III da IV-Si ki Tavis Semcvlelebad gamogvigzana<br />
operatorebi paata keresiliZe (III eqspedicia)<br />
da jaba kldiaSvili (IV eqspedicia). rac Seexeba V<br />
mogzaurobas, romelic Sedga TurqeTis teritoriaze<br />
da miznad isaxavda, garda proeqtiT gaTvaliswinebuli<br />
mTavari amocanisa, TurqeTis qarTuli regionebis<br />
kompleqsur Seswavlasa da maT dokumentalur videogada-Rebebs,<br />
amitomac saeqspedicio jgufSi SeviyvneT<br />
reJisori kaxaber imnaiSvili, operatori daviT asaTiani<br />
da Tarjimani da megzuri TurqeTis moqalaqe,<br />
qarTuli warmoSobis, daud xakan berki, romelmac itvirTa<br />
ZiriTadi mZRolis movaleobac.<br />
Cveni eqspediciebis Sedegebis analizma dagvarwmuna,<br />
rom wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> saqarTveloSi mogzaurobis<br />
Sesaxeb arsebul ucxour da qarTul wyaroebSi<br />
moxseniebuli gadmocemebi, marSrutebi da toponimika<br />
da Cvens mier ganvlili marSrutebi, am gzebze<br />
arsebuli Tu Cvensmier moZiebuli punqtebis Zveli<br />
Tu Tanamedrove dasaxelebebi xSirad erTmaneTs em-<br />
Txveva. amis Sesaxeb SemdgomSi devi berZeniSvilma<br />
asaxa Tavis publikaciebSi.<br />
I eqspedicia<br />
2001 wlis 4-10 oqtombers saqarTvelos marTmadidebel<br />
samociqulo eklesiasTan arsebuli fondis<br />
“qristianuli kvlevis saerTaSoriso centris” organozebiT<br />
gaimarTa pirveli eqspedicia wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
<strong>nakvalevze</strong>, romlis sponsori gax-<br />
7
ldaT WWF-i. eqspediciaSi monawileobdnen samecniero<br />
xelmZRvaneli, istorikosi devi berZeniSvili, dekanozi<br />
basili (JorJikaSvili), koordinatori mixeil<br />
fxaWiaSvili, arqeologi givi bolqvaZe, WWF-is warmomadgenlebi<br />
– mwerali kote jandieri, operatori<br />
levan pataraia da iase cincaZe, alpinisti giorgi<br />
berZeniSvili, mZRoli malxaz caciaSvili. kote jandierma<br />
Tavidan ver SeZlo wamosvla, magram boloSi<br />
SemogvierTda. jgufs baRdaTSi SemouerTda da megzuroba<br />
gauwia baRdaTis eTnografiuli muzeumis xelmZRvanelma<br />
– elguja yuraSvilma, eqspediciaSi monawileobdnen<br />
borjom-xaragaulis erovnuli parkis TanamSromlebi:<br />
iuza vefxvaZe, alima da karlo msxvili-<br />
Zeebi da sxvebi.<br />
eqspediciis dawyebis win, 3 oqtombers, jgufi sapatriarqoSi<br />
migviRo sruliad saqarTvelos patriarqma,<br />
mcxeTa-Tbilisis mTavarepiskoposma ilia II, mas mivawodeT<br />
informacia mogzaurobis Sesaxeb, Semdeg mamaSvilurad<br />
dagvariga da dagvloca. gamomSvidobisas<br />
Cven sapativisacemod moiwvia mgaloblebi da qarTuli<br />
galobiT gamogvacila. sapatriarqodan Cven gavemgzavreT<br />
mcxeTaSi, sadac sveticxovlis sakaTedro ta-<br />
ZarSi mama basilma gadaixada mgzavrobis paraklisi.<br />
I eqspediciis svlagezi (marSruti) aseTi iyo: Tbilisidan<br />
gavemgzavreT geguTSi (quTaisSi); geguTidan<br />
varcixis gavliT baRdaTSi CavediT; baRdaTidan avuyeviT<br />
md. xaniswylis xeobas, gaviareT wyalTaSua, kakasxidi<br />
da avediT sofel xanSi; xanidan CamovediT<br />
isev kakasxidTan. aq SevicvaleT manqana, gadavsxediT<br />
orxidian avtomanqanaSi da avuyeviT md. qerSaveTis<br />
xeobas, gaviareT kurorti zekari, venaxWala, qerSave-<br />
Ti da salaSqro; salaSqrodan faxiT SevuyeviT uRe-<br />
8
texilisaken mimaval gzas (biliks) da avediT aWaramesxeTis<br />
(fersaTis) wyalgamyof qedze – “rkinis<br />
jvris” (zekaris) gadsasvlelze, uReltexilidan<br />
WWF-is manqaniT daveSviT samxreTisaken (mesxeTisaken),<br />
gza miuyveboda md. oZrxis wylis xeobas, gavCerdiT<br />
kurort abasTumanSi, sanatorium “arazindoSi”,<br />
sadac davisveneT; abasTumnidan CavediT WuleSi; Wuledan<br />
SemovbrundiT ukan gaviareT da davaTvaliereT<br />
zadengora; ganzraxuli gvqonda avsuliyaviT safaris<br />
monasterSi da iqidan gadavsuliyaviT sofel<br />
<strong>andria</strong>wmindaSi, magram uamindobam xeli SegviSala;<br />
axalcixis gavliT awyurSi ganaTlebis saministros<br />
banakSi gavCerdiT da davisveneT; awyuridan borjomis<br />
gavliT davbrundiT TbilisSi.<br />
geguTidan zemoT aRniSnuli marSrutiT mogzaurobisas<br />
davaTvaliereT varcixeSi saintereso rodopolisis-varcixis<br />
cixe, rokiTis eklesia, dimis cixis adgilmdebareoba,<br />
wiTelxevSi deviZeebis ubnis wm. giorgis<br />
eklesia, kedlis mxatvrobis saintereso fragmentebiT,<br />
fersaTis eklesia da aqve salxinos (Subani)<br />
XII-XIII ss. eklesia, wyalTaSuas (koriSi) wm. ninos eklesia,<br />
sofel alismereTis eklesiis nangrevebi, md.<br />
xaniswyalze Zveli xidis burji, kakasxididan gzis<br />
Crdilo-aRmosavleTiT, uRran tyaSi, adgil berieTSi,<br />
daaxloebiT XIV saukunis eklesia, gareTa fasadze<br />
saintereso warweriTa da cxovelebis figurebiT, romelic<br />
devi berZeniSvilma gadmoiRo pergamentze; sofel<br />
xanSi vnaxeT ori eklesia, erT-erTi ufro adrindeli,<br />
Tormeti mociqulis saxelobis, rogorc<br />
Cans ufro Zveli eklesiis nangrevebze agebuli (devi<br />
berZeniSvilis SefasebiT, daaxloebiT X saukunisa);<br />
kakasxididan kurort zekarisa da venaxWalas monakveTze<br />
batonma elguja yuraSvilma gvaCvena “Tamar me-<br />
9
fis gzad” wodebuli Zveli “qvafenili” da bolos<br />
“rkinis jvris”-zekaris uReltexilis aRmarTze vnaxeT<br />
adgili salaSqro. devi berZeniSvilma gviambo istoriuli<br />
gadmocema, rom cotne dadians koxtas cixis<br />
Sekrebidan egrisisaken mimaval gzaze am adgilas<br />
daewien da Seatyobines SeTqmulebis datyvevebis ambavi<br />
da wm. cotne erisTavi aqedan ukan mibrunda Tavis<br />
megobrebTan; zekaris gadasavlelze aRmarTul rkinis<br />
jvarTan mama basilma gadaixada wm. <strong>andria</strong><strong>pirvelwodebulis</strong><br />
mcire paraklisi. abasTumanSi davaTvaliereT<br />
oZrxis qveda da zeda cixe, cixis ZirSi SemorCenili<br />
md. oZrxis wylis Senakadis kurcxanis marjvena<br />
sanapiroze SemorCenili monastris nangrevi da iqve<br />
md. oZrxis wyalze Semonaxuli qvis TaRovani xidi,<br />
moviloceT abasTumnis taZari “axali zarzma” rusi<br />
fermweris m. nesterovis moxatuli freskebiT, wm. giorgis<br />
VIII-XII ss. Zveli eklesia; Wules monasterSi<br />
SevxvdiT da vesaubreT monasteris iRumens – stefane<br />
kalaijiSvils (amJamad cagerisa da lentexis episkoposi),<br />
romelmac gviambo mis mier mowyobili mogzaurobis<br />
Sesaxeb. man gaiara wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
gzis savaraudo monakveTi awyuridan xaragaulis<br />
“rkinis jvrisaken”; awyurSi davaTvaliereT awyuris<br />
cixe, awyuris RvTismSoblis cnobili taZris nangrevebi,<br />
saqrisis veli, romlebic dakavSirebulebulia<br />
wyaroebSi gadmocemuli wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
samociqulo mogzaurobasTan saqarTveloSi; borjomisaken<br />
mimaval gzaze davaTvaliereT taZrisisa (kvirikes)<br />
da mwvane monastrebi, slesis cixe. aRsaniSnavia<br />
agreTve devis monaTxrobi taZrisis monasterze,<br />
sadac 7 wlis asakdan izrdebodnen da swavlobdnen<br />
cnobili qarTveli Teologi, sasuliero da saero<br />
moRvawe wm. giorgi mTawmindeli da misi da Tekla.<br />
10
orjomSi WWF-is borjom-xaragaulis erovnuli parkis<br />
xelmZRvanelobam, b-ni zviad gociriZis xelmZRvanelobiT<br />
mogviwyo Tbili miReba, davaTvaliereT<br />
erovnuli parkis muzeumi, Sedga preskonferencia<br />
JurnalistebTan da sazogadoebis warmomadgenlebTan,<br />
sadac gaimarTa gulTbili dialogi eqspediciis ganvlili<br />
dReebis Sesaxeb, gvian RamiT davbrundiT TbilisSi.<br />
mogzaurobisas didi siTboTi da siyvaruliT migvi-<br />
Res da dagvloces baRdadisa da vanis mTavarepiskoposma<br />
antonma (buluxia), axalcixisa da tao-klaje-<br />
Tis mitropolitma Teodorem da borjomisa da bakurianis<br />
mTavarepiskoposma serafimem.<br />
II eqspedicia<br />
2002 wlis 15–19 seqtembers saqarTvelos marTmadidebel<br />
samociqulo eklesiasTan arsebuli fondis<br />
“qristianuli kvlevis saerTaSoriso centris” da bunebis<br />
dacvis msoflio fondis (WWF) saqarTvelos<br />
warmomadgenlobis organizebiT gaimarTa meore eqspedicia<br />
wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> <strong>nakvalevze</strong>, romlic<br />
aseve daafinansa WWF-ma. eqspediciaSi monawileobdnen:<br />
samecniero xelmZRvaneli, istorikosi devi<br />
berZeniSvili, dekanozi basili (JorJikaSvili), koordinatori<br />
mixeil fxaWiaSvili, arqeologi givi bolqvaZe,<br />
WWF-is warmomadgenlebi – mwerali kote jandieri,<br />
istorikosi eldar bubulaSvili (romelic<br />
SemdgomSi ukve eqspediciis wevri gaxda), operatori<br />
levan pataraia, avTandil lursmanaSvili, alpinisti<br />
giorgi berZeniSvili, mZRoli malxaz caciaSvili,<br />
borjom-xaragaulis erovnuli parkis TanamSromlebi.<br />
11
eqspediciis marSruti aseTi iyo: Tbilisidan gavemgzavreT<br />
xaragaulSi, xaragaulSi borjom-xaragaulis<br />
erovnuli parkis warmomadgenlobaSi misi xelmRvanelis<br />
tariel xijagaZis TaosnobiT Sedga mcire TaTbiri,<br />
romelzec davazusteT marSrutTan dakavSrebuli<br />
sakiTxebi, aqve gadavsxediT orxidian manqanebSi,<br />
avyeviT md. Cxerimelas xeobas, gadavuxvieT, samxre-<br />
TiT, sofel marelisTan avuyeviT md. bJolis wylis<br />
xeobas, Semdeg md. saxvlaris xeobiT avediT da davisveneT<br />
erovnuli parkis saxvlaris kotejSi; davaTvaliereT<br />
didi saxvlaris Semogareni da avediT “rkinis<br />
jvarze” (xaragaulis “rkinis jvari”). saRamos mivediT<br />
erovnuli parkis samecxvarios kotejSi; samecxvariodan<br />
daveSviT samcxisaken da saTanjos (satanjo)<br />
gzis gavliT fexiT CavediT amaratSi, erovnuli<br />
parkis kotejSi; amaratidan jer bagebis Reles da<br />
Semdeg abanos Reles gayolebiT, wvimaSi, fexiT, 5 saaTiani<br />
damqancveli mogzaurobis Semdeg CavediT awyurSi,<br />
ganaTlebis saministros banakSi; awyuridan<br />
WWF-is manqaniT borjomis gavliT davbrundiT TbilisSi.<br />
II eqspediciiT mogzaurobisas davaTvaliereT, avzomeT<br />
da gadaviReT aRniSnul marSrutze manamade Seuswavleli<br />
eklesia-monastrebi da safortifikacio nagebobebi,<br />
romelTaganac yuradRebas ipyrobs sofel<br />
SerTulTan mdebare “wiflaris salocavi” (eklesiis<br />
nangrevi), romelic, savaraudod, XIV-XV ss-iT SeiZleba<br />
daTariRdes; Cveni yuradReba miipyro saxvlaris<br />
zurgiani koSkis nangrevebma da gviani Suasaukuneebis<br />
miwaSi Camjdarma eklesiis narCenebma, aqve davaTvalireT<br />
adgili _ naqalaqari; gansakuTrebuli STabeWdileba<br />
datova samecxvarios mTidan samxreT-aRmosavleT,<br />
mTis ZirSi, uRran tyeSi, adgil tbebis maxlob-<br />
12
lad “leRvanis” didi zomis darbazulma eklesiam,<br />
samonastro kompleqsis Senoba-nagebobebma da calke<br />
mdgomma akldamebma. devi berZeniSvilis azriT, am<br />
mozrdil monasters borjomis xeobis samonastro<br />
centrebTan bevri ram aqvs saerTo da albaT IX-X ssiT<br />
unda daTariRdes; mTa “rkinis jvarze” aRmarTul<br />
did jvarTan mama basilma gadaixada wm. <strong>andria</strong><strong>pirvelwodebulis</strong><br />
mcire paraklisi; espediciis wevrebi<br />
avidnen samecxvarios mTaze, aqedanve gadaviReT cnobili<br />
“lomisis mTa” da mesxeTisa da zemo imereTis<br />
lamazi xedebi; awyuridan gaviareT borjomSi, sadac<br />
iseve, rogorc wina eqspediciaSi, didi yuradRebiTa<br />
da pativiscemiT migviRo borjom-xaragaulis erovnuli<br />
parkis direqciam.<br />
eqspedicia, miuxedavad imisa, rom xanmokle iyo, sakmaod<br />
mZime da damRleli gamodga, rasac ganapirobebda<br />
cudi, wvimiani amindebi, gansakuTrebiT ki is faTerakebi,<br />
romlebic gadagvxda mogzaurobis pirvelive<br />
dRes, rodesac “vilisebiT” mivemgzavrebodiT sofel<br />
SerTulis eklesiis sanaxavad, TeTra Reles xeobis<br />
damrec, viwro da talaxian monakveTze Cveni “vilisi”,<br />
romelSic visxediT devi berZeniSvili, givi bolqvaZe,<br />
nika vaCeiSvili da mixeil fxaWiaSvili, ver avida,<br />
dagorda, amotrialda, gaakeTa ori yira da gadaekida<br />
xeobis damrec napirze, sabednierod, xevis Tavze SegvaCera<br />
da dagviWira momcro xem da gadavrCiT; “rkinis<br />
jvris” midamoebSi gafuWda meore manqana da<br />
msvleloba gavagrZeleT fexiT; eqspediciis bolos<br />
amaratSi, amogvakiTxa samxidianma didma manqanam, romelsac<br />
unda CaveyvaneT awyurSi. gasvlis win mZRols<br />
daugorda manqana da rom ara didi fiWvis xeebi, gadaiCexeboda<br />
kanionSi; mogviwia 30-35 kilometris gavla,<br />
viwro bagebisa da abanos Releebis xeobaSi, Weqa-<br />
13
quxilSi, qariSxalSi da setyvaSi, axlos mexic ki Camovarda,<br />
4-5 saaTis siarulis Semdeg, sruliad svelebma<br />
mivaRwieT awyurSi. am faqtebis Semdeg devi<br />
xumrobda: wm. <strong>andria</strong>pirvelwodebulma gviTxra, am<br />
gzaze ar gamivliao! sasuliero pirebis azriT, aseTi<br />
mZime, dabrkolebebiTa da faTerakebiT aRsavse iyo<br />
TviT wm. mociqulis mier ganvlili samociqulo gza<br />
da Cveni gansacdelebi am gzis mistikuri mxarea.<br />
III eqspedicia<br />
mTeli 2004 weli saqarTvelo aRniSnavda saqarTvelo-<br />
Si qristianobis gavrcelebis 20 saukunis iubiles.<br />
saqarTvelos marTmadidebel samociqulo eklesias-<br />
Tan arsebuli fondis “qristianuli kvlevis saerTa-<br />
Soriso centris” wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> mesame<br />
mogzaurobac Sedioda im sazeimo RoniZiebebis nusxa-<br />
Si, romlebic mieZRvna am didebul TariRs. Cvenma saeqspedicio<br />
jgufma miiRo saxelmwifo granti III eqspediciis<br />
Casatareblad, romelic Sedga 2004 wlis 22<br />
– 28 oqtobers da romlis mimarTulebad aviCieT aWara,<br />
saidanac Semovida saqarTveloSi wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebuli<br />
da sadac daarsa man pirveli eklesia.<br />
eqspediciaSi monawileobdnen misi wevrebi: samecniero<br />
xelmZRvaneli, istorikosi devi berZeniSvili, dekanozi<br />
basili (JorJikaSvili), koordinatori da teqnikuri<br />
direqtori mixeil fxaWiaSvili, arqeologi givi<br />
bolqvaZe, istorikosi eldar bubulaSvili, alpinisti<br />
Tamaz SaraSeniZe, foto-Jurnalisti giorgi fxaWiaSvili<br />
da operatori paata kereseliZe, mZRoli<br />
elizbar gogolaZe (Tavisi kuTvnili mikroavtobusiT),<br />
jgufs baTumSi SemouerTda da pirveli ori<br />
dRe megzuroba gauwia baTumis universitetis profesorma<br />
istorikosma biWiko diasamiZem, xuloSi Tbi-<br />
14
lad migviRo, gvimaspinZla da megzuroba gagviwia dekanozma<br />
mirian (samxaraZem).<br />
eqspediciis marSruti aseTi iyo: Tbilisidan gavemgzavreT<br />
baTumSi, movewyveT sastumro “sputnikSi” da<br />
davisveneT; baTumidan wavediT gonioSi, sadac davaTvaliereT<br />
da gadaviReT afsarosis (gonios) cixe da<br />
davbrundiT ukan; dilidan baTumSi davaTvaliereT<br />
aWaris mxareTmcodneobis muzeumi da baTumis universiteti;<br />
baTumidan avuyeviT aWaris wylis xeobis, gaviareT<br />
qeda, Suaxevi moviloceT sxalTis monasteri<br />
da gvian RamiT CavediT xuloSi; xulos daTvalierebisa<br />
da taZris molocvis Semdeg avuyeviT isev aWaris<br />
wyals sof. didaWaramde; didaWarisa da misi Semogarenis<br />
daTvalirebisa da gadaRebis Semdeg davbrundiT<br />
xuloSi; amindis gauresebis gamo aWaraSi eqspediciis<br />
garZeleba SeuZlebeli gaxda da xulodan sofel<br />
dioknisis gavliT gavemgzavreT gaderZis gadasavlelisaken;<br />
uReltexilidan daveSviviT samcxeSi<br />
da RamiT CavediT axalcixeSi; axalcixidan avediT<br />
“rkinis jvris”, zekaris uReltexilze, davaTvaliereT<br />
zadengora, sofeli <strong>andria</strong>wminda da davbrundiT<br />
TbilisSi.<br />
III eqspediciiT mogzaurobisas gonioSi davaTvaliereT,<br />
SeviswavleT da gadaviReT uZvelesi _ gonios<br />
(afsarosis) cixe Tavisi uZvelesi safortifikacio da<br />
sakulto nagebobebiT, sadac Cveni welTaRricxvis dasawyisSi<br />
ganTavsebuli iyo romauli samxedro garnizoni<br />
da, rac mTavaria, romelic dakavSirebulia wm.<br />
mociquli <strong>andria</strong>s saqarTveloSi SemosvlasTan, vnaxeT<br />
da moviloceT <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> Tanamgzavris,<br />
wm. mociquli mataTas saflavi. qarTuli eklesiis<br />
tradiciiT, swored gonios cixis teritoria-<br />
15
zea dakrZaluli wm. mociquli. cixis mTel perimetrze<br />
mimdinare CvenTvis metad saintereso arqeologiuri<br />
gaTxrebis Sesaxeb gvesaubrnen baTumis universitetisa<br />
da arqeologiuri muzeumis mecnier TanaSrolebi,<br />
davaTvalireT aWaris saxelmwifo muzeumi da<br />
iq gamofenili CvenTvis metad saintereso eqsponatebi;<br />
baTumidan xulos gzaze md. aWaris wylis marcxena<br />
sanapiroze gadaviReT Wyvintas cixe, furnas TaRovani<br />
xidi md. aWaris wyalze; gadavediT mdinaris marcxena<br />
napirze da avuyeviT md. sxalTis wyals sxalTmde, sadac<br />
davaTvalireT selim ximSiaSvilis saxl-muzeumi,<br />
Semdeg sxalTis monastris taZarSi mama basilma gadaixada<br />
mcire paraklisi da gavemgzareT xuloSi, sadac<br />
gvian CavediT; xuloSi mama mirianis megzurobiT<br />
moviloceT xulos wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> eklesia<br />
da davaTvalireT adgilobrivi RirsSesanisnaobebi;<br />
Cveni yuradReba gansakuTrebiT mipyrobili iyo<br />
sofeli didaWarisaken, sadac, gadmocemiT, mdebareobda<br />
wm. mociqulis mier daarsebuli pirveli taZari<br />
da sadac axla aris misi saxelobis niSi. pirvel<br />
rigSi, avediT swore im borcvze, e.w. “nakafis serze”,<br />
romelic soflis centridan Crdilo-dasavleTiT<br />
mdebareobs da romelsac adgilobrivi mosaxleoba<br />
“Tarangels” (mTavarangelozi) uwodebs, sadac werilobiTi<br />
wyaroebisa da zepirsityvieri gadmocemebis<br />
mixedviT navarudevi iyo <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
aSenebuli eklesiis arseboba. gadaviReT zemoT aRniSnuli<br />
mociqulis salocavi-niSi, mamebma mirianma<br />
da basilma gadaixades wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>admi<br />
miZRvnili paraklisi; didaWarSi SevxvdiT da<br />
gavesaubreT moxucebul ezi melaZes da rostom wulaZes,<br />
romlebmac gviambes, rom soflis da mdinaris<br />
saxeli, savaraudod, “dedoaWaridan” modis, rom ub-<br />
16
nebs dRemde SemorCa qristianuli msaxurebisaTvis<br />
damaxasieTebeli saxelwodebebi da gadmocemebi (“Tarangilis”<br />
borcvi, “nakafis serze” qalebis mier san-<br />
Tlebis danTeba, galoba, kvrcxis SeRebva, wminda wyaro,<br />
romelzec mikareba ar SeiZleba, kvirikobas rom<br />
musulmanebic aRniSnaven da a. S.), dafiqsirda toponomebi<br />
(xucuri, ekliyana, eliawminda). maT axsovT sofelSi<br />
materialuri kulturis Zeglebis nakvalevi<br />
(eklesiis nangrevebis fragmentebi _ gaTlili qvebis<br />
kvadrebisa da naeklesiaris qvitkiris naSTis saxiT,<br />
qvis jvari). maTgan gavigeT, rom adgil “xucursa” da<br />
“ekliyanis” (eklesiis yana) midamoebSi, gzispiras yofila<br />
eklesia (qilisa), iqve Zveli qristianuli saflavebi.<br />
CaviwereT sofelSi gavrcelebuli gvarebi<br />
(SavaZe, wulukiZe, bolqvaZe, xozrevaniZe, dimitraZe,<br />
obaZe); CaviniSneT didaWaris ubnebisa da Semogarenis<br />
_ mTebis (serebis), saxnav-saTibi miwebis, wyaroebis<br />
toponimika.<br />
soflidan kargad Cans is gzebi, romlebiTac SeiZleba<br />
samcxeSi gadasvla, erTia goderZis uReltexilis<br />
mimarTuleba, xolo meore iremaZeebi-sacixuri-agara-<br />
Rorjomo-qvabisjvari-kikibo-derceli da zekar-“rkinis<br />
jvari”; Cven es meore savaraudo marSruti CaviniSneT,<br />
momavali wlisaTvis, radganac, rogorc adgilobrivebma<br />
gviTxres, mTaSi Tovlis gamo gzebi gafuWda<br />
da maT gavlas III eqspediciaSi ver SevZlebdiT;<br />
gvian RamiT daRlilebi davbrundiT xuloSi. meore<br />
diliT daviZariT goderZis uReltexilisaken,<br />
gzad gaviareT dioknisi, sadac cota xniT SavisveneT;<br />
uReltexilze Tovli dagvxvda, Rame axalcixis sastumroSi<br />
davrCiT; meore dRes, axla ukve samcxedan<br />
avediT “rkinis jvarze”. mSvenieri dRe dadga da yvelaferi<br />
Canda kavkasionidan TurqeTamde, jvari yvela-<br />
17
ze maRal mTazea aRmarTuli, Zveli jvari ufro samxreT-aRmosavleTiT<br />
“gormaRalze” mdgara, iq adreve<br />
yofila misi safuZveli, masTan fexiT misvla ver Sev-<br />
ZeliT, gadavdeT momavali wlisaTvis; mwvervalze<br />
didxans gavCerdiT, gadaviReT cixisjvris cixe, mas-<br />
Tan mimavali gzebiT; jvarTan mama basilma gadaixada<br />
paraklisi; saRamos, Sebindebisas, avediT zadengoraze,<br />
veraferi ver gadaviReT da davbrundiT axalcixe-<br />
Si; diliT isev avediT zadengoraze. aq axla telean-<br />
Za daudgamT, misi dadgmisas unaxavT samarxebi areuli<br />
ZvlebiT. es mniSvnelovani punqtia brinjaos xanidan<br />
da, rac CvenTvis yvelaze metad sayuradReboa,<br />
ukavSirdeba wm. <strong>andria</strong> mociqulis mier aq moxdenil<br />
saswauls, kerpebis damxobas. vnaxeT nasaxlarebi, Zveli<br />
gvirabi, albaT daranSi mimavali. gadaviReT qvis<br />
lodSi amoWrili karis anjama, damSrali wyaro; zadengoradan<br />
md. uravelis marcxena sanapiroze mdebare<br />
sofel <strong>andria</strong>wmindaSi gavemgzavreT. vnaxeT da gadaviReT<br />
X s-is darbazuli eklesia, romelic wm. mocuqulis<br />
saxelzea nakurTxi. sofelSi SevxvdiT da<br />
vesaubreT 81 wlis metad sasiamovno moxucebuls –<br />
giorgi inasariZes. misi monaTxrobiT, zadengoridan<br />
<strong>andria</strong> pirvelwodebulma gamotopa md. focxovi da am<br />
sofelSi movida, Semdeg kvalTaxevisa da orfolas<br />
gavliT, awyurSi misula. batonma giorgim mogviyva<br />
zepirstyvieri gadmocemebi im saswaulebis Sesaxeb,<br />
romlebic wm. mociqulma moaxdina: 1. dabadebiT usinaTlo<br />
qalisSvils Tvali auxila, 2. mociquli dau-<br />
WeriaT, uwamebiaT, Semdeg ormoSi CaugdiaT da ormos-<br />
Tvis saqonlis tyavi gadaufarebiaT, saidanac naTeli<br />
amosula, ramac aiZula aqauri beladi gaeTavisuflebina<br />
mociquli, 3. pitalo kldes kverTxi dahkra da<br />
wyaro gamoadina, romelsac dResac <strong>andria</strong>s wyaros<br />
18
uwodeben, sofeli andriobis dResaswauls ixdis didi<br />
marxvis me-5 xuTSabaTs, rac, albaT, dakavSirebulia<br />
saqarTveloSi misi Semosvlis dResTan. amis Semdeg<br />
gavemgzavreT TbilisSi, sadac gvian RamiT CavediT.<br />
III mogzaurobaSi ver moxerxda eqspediciiT gaTvaliswinebuli<br />
marSrutis srulyofilad gavla, ver gaviareT<br />
didaWara-zekaris zemoT aRniSnuli monakveTi,<br />
xeli SegviSala zamTris moaxloebam da mTaSi Tovlis<br />
mosvlam, amitom ukve maSin davgegmeT Semdegi eqspediciis<br />
savaraudo svla gezi _ aWara-samcxe-imereTi.<br />
mogzaurobis pirvel dRes SevxvdiT baTumisa da<br />
sxalTis (amJamad baTumis da qobuleTis) mitropolits<br />
dimitris, romelmac didi siTboTi da siyvaruliT<br />
migviRo da dagvloca. eqspedicias aWaris umaRles<br />
sabWoSi Sexvedra mogviwyo aWaris umaRlesi sab-<br />
Wos Tavmjdomarem batonma mixeil maxaraZem, Sexvedras<br />
eswrebodnen batonebi maTe takiZe (amJamad aWaris<br />
ganaTlebis, kulturisa da sportis ministri) da<br />
profesori biWiko diasamiZe. aRsaniSnavia batoni ma-<br />
Tes didi yuradReba Cveni eqspediciisadmi. is gvian<br />
RamiT dagvxda, mogvawyo sastumroSi da mTeli eqspediciis<br />
ganmavlobaSi gvexmareboda sxvadasxva saorganizacio<br />
sakiTxis gadawyveta-mogvarebaSi.<br />
2004 wlis 24-25 noembers saqarTvelos sapatriarqos,<br />
saqarTvelos mecnierebaTa akademiis, ivane javaxiSvilis<br />
saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
da klasikuri filologiis, bizantinistikis da neogrecistikis<br />
institutis TaosnobiT ivane javaxiSvilis<br />
saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetSi<br />
Catarda saerTaSoriso samecniero simpoziumi “qris-<br />
19
tianobis 20 saukune saqarTveloSi”, sadac devi berZeniSvilma<br />
waikiTxa moxseneba _ “wminda <strong>andria</strong> mociqulis<br />
nakvalevi saqarTveloSi”, romelSic Seajama pirveli<br />
sami eqpediciis Sualeduri Sedegebi. winamdebare<br />
wignSi ganmeorebiT vaqveynebT am samecniero naSroms.<br />
2005 wlis 29 ianvars batoni vaxtang liCelis (arqeologiuri<br />
kvlevis centris samecniero eqspediciis<br />
xelmZRvaneli, profesori) TaosnobiT daba awyurSi<br />
moewyo samecniero Sexvedra, romelic mieZRvna problemas:<br />
`arqeologia da religia Savi zRvis region-<br />
Si”. Sexvedraze miwveulebi viyaviT batoni n. vaCeiSvili<br />
(kulturis ministris moadgile), batoni g. grigolia<br />
(saxelmwifo universitetis profesori), qalbatoni<br />
n. RambaSiZe (istoriisa da eTnologiis institutis<br />
ufr. mecnier TanaSromeli) da wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
gzis mkvlevi samecniero eqspediciis wevrebi<br />
– batoni d. berZeniSvilis xelmZRvanelobiT.<br />
Sexvedras ver daeswro batoni n. vaCeiSvili. batonma<br />
v. liCelma dagvaTvalierebina awyuris naqalaqaris<br />
arqeologiuri gaTxrebi. vnaxeT Zveli eklesiis nakvalevi<br />
da SesaniSnavi, axali taZris nangrevebi. jgufis<br />
wevrebi avediT da gadaviReT awyuris cixe. dRis meore<br />
naxevarSi gaimarTa samecniero Sexvedra. moxsenebebi<br />
waikiTxes: v. liCelma – wm. <strong>andria</strong> samcxeSi, d.<br />
berZeniSvilma – wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> gzebi<br />
saqarTveloSi, n. RambaSiZem – wm. <strong>andria</strong> mociquli –<br />
eTnologiuri xedva, g. grigoliam – wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebuli<br />
da xalxuri tradicia. moxsenebebis<br />
Semdeg gaimaTa diskusia, rasac mohyva gulTbili vax-<br />
Sami. gvian RamiT davbrundiT TbilisSi.<br />
20
IV eqspedicia<br />
rogorc mogaxseneT, III mogzaurobaSi ver moxerxda<br />
eqspediciiT gaTvaliswinebuli marSrutis srulyofilad<br />
gavla. amis gamo IV eqspediciis marSruti daaxloebiT<br />
imeorebda wina mogzaurobis svlagezs mcire<br />
damatebebiT. imave mizezis gamo wina eqspediciis CatarebisaTvis<br />
miRebuli saxelmwifo grantidan dagvrCa<br />
auTvisebeli Tanxa, romelsac daemata kerZo Semowirulobebi,<br />
riTac dafinansda ukve IV mogzauroba. Cveni<br />
eqspediciis sponsorebi iyvnen: daTo Sengelia, zurab<br />
odilavaZe, Temur beriSvili, besarion beriZe, av-<br />
Tandil mWedliani, kaxa CiqviniZe, daviT oZelaSvili,<br />
daviT kakabaZe, Temur kapanaZe, malxaz niqabaZe. eqspedicia<br />
Sedga 2005 wlis 20 – 27 seqtembers da monawileobdnen:<br />
samecniero xelmZRvaneli, istorikosi devi<br />
berZeniSvili, jixeTis dedaTa monastris winamZRvari<br />
arqimandriti <strong>andria</strong> (kbilaSvili), koordinatori da<br />
teqnikuri direqtori mixeil fxaWiaSvili, arqeologi<br />
givi bolqvaZe, istorikosi eldar bubulaSvili, alpinisti<br />
Tamaz SaraSeniZe, fotoJurnalisti giorgi<br />
fxaWiaSvili da operatori jaba kldiaSvili, mZRoli<br />
elizbar gogolaZe (Tavisi kuTvnili mikroavtobusiT).<br />
mogzaurobaSi monawileoba ver SeZlo eqspediciis<br />
moZRvarma dekanozma basil (JorJikaSvilma). Cven<br />
vTxoveT mama <strong>andria</strong>s (kbilaSvils), romelic siamovnebiT<br />
dagveTanxma da Zalin didi daxmareba gagviwia,<br />
rogorc moZRvarma da organizatorma mTeli rigi<br />
problemebis (sakiTxebis) mogvareba-gadawyvetaSi. xuloSi<br />
isev, rogorc adre, Tbilad migviRo, gvimaspin-<br />
Zla da megzuroba gagviwia dekanozma mirian (samxara-<br />
Zem), sofel sacixurSi Cveuli qarTuli stumarmaspin-<br />
ZlobiT dagvxvda da Tavis saxlSi dagvabinava batonma<br />
SoTa SavaZem. is ori dRis ganmavlobaSi gviwevda<br />
21
kvalificirebul megzurobas, gvawvdida Cveni eqspediciisaTvis<br />
metad saWiro informacias adgilobr toponimikaze<br />
da tradiciebze, gvexmareboda mTeli rigi<br />
saorganizacio sakiTxebis gadawyvetaSi.<br />
eqspediciis marSruti aseTi iyo: Tbilisidan gavemgzavreT<br />
guriaSi, jixeTis dedaTa monasterSi, sadac<br />
Tbilad mogviRo mama <strong>andria</strong>m; monastridan gavemgzavreT<br />
martvilSi, saidanac movbrundiT isev guriaSi,<br />
xrianeTSi, sofel oxojurSi, iqidan kurort boboyva-<br />
Tis gavliT RamiT CavediT baTumSi; baTumidan kidev<br />
erTxel movinaxuleT gonios (afsarosis) cixeSi wm.<br />
mociquli mataTas saflavi da gvian RamiT CavediT<br />
xuloSi; xulodan avediT didaWaraSi; didaWariden<br />
avuyeviT jer md. Rorjomis wyals da Semdeg md. naflatis<br />
wyals da mivediT sofel sacixurSi; sacixuris,<br />
Rorjomis, vanaZeebis da agaris regionebis daTvalierebis<br />
Semdeg, sacixuri-agara-naTelaTi-kunWule-<br />
Ti-wiTeltba-qvabijvariT amovediT arsianis qedis<br />
unagirze da daveSviT md. qvablianis xeobaSi, sofel<br />
moxes gavliT CavediT adigenSi; adigeniden manqaniT<br />
CavediT kurort abasTumanSi, saidanac isev zekaris<br />
uReltexilis gadalaxviT CavediT kurort sairmeSi,<br />
sadac sanatoriumSi davisveneT; meore dRes davaTvalireT<br />
sairmis Semogareni, Semdeg varcixe (rodopolisi)<br />
cixis gavliT moviloceT gelaTisa da mowame-<br />
Tas monastrebi, SuaRamiT davbrundiT TbilisSi.<br />
IV eqspedicia daviwyeT jixeTis dedaTa monasterSi<br />
yovladwminda RvTismSoblis Sobis dResaswaulisadmi<br />
miZvnili RamisTevis sazeimo wirvaze daswrebiT.<br />
jgufis zogierTi wevri eziara. simboluri iyo, rom<br />
msaxureba Seasrula mama <strong>andria</strong>m, romlis mfarveli<br />
angelozi wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulia. diliT sazei-<br />
22
mo trapezis Semdeg davaTvaliereT monastris mezeumi;<br />
wm. mociqulis Sesaxeb wyaroebSi da gadmocemebSi<br />
naxsenebia martvili, amitomac gavemgzavreT samegrelosken<br />
_ martvilSi, iq davaTvaliereT martvilis<br />
sakaTedro taZari, Cveni yuradReba gansakuTrebiT miipyro<br />
martvilis mcire Zvelma taZarma (VII s.), romelic<br />
dakavSrebulia wm. <strong>andria</strong> mocuqulze arsebul<br />
gadmocemasTan, Semdeg davaTvaliereT martvilis mxareTmcodneobis<br />
muzeumi, sadac mogviyvnen zepiri gadmocema<br />
imis Sesaxeb, rom wm. mociquls mouWria didi<br />
muxa (Wyoni), masTan mdgomo bomoni “kapunia” ki gaunadgurebia<br />
da mis adgilze aRumarTavs jvari.<br />
martvildan gamovbrundiT guriaSi – xrianeTSi, sofel<br />
oxojuris wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> eklesiis<br />
sanaxavad; sasaflaos SuaSi mdebare sanaxevrod<br />
dangreuli erTnaviani darbazuli eklesia devis winaswari<br />
mosazrebiT daaxloebiT X-XII ss-ebs unda ganekuTnebodes;<br />
mama <strong>andria</strong>m gadaixada mcire paraklisi<br />
da gavemgzavreT baTumisaken. gzad gaviareT korort<br />
boboyvaTSi, sadac isvenebda sruliad saqar-<br />
Tvelos patriarqi ilia II. man didi siyvaruliT migviRo,<br />
moismina Cvengan informacia eqspediciis mimdinareobis<br />
Sesaxeb da gzaze dagvloca.<br />
baTumSi batoni maTe takiZis daxmarebiT movewyveT<br />
sastumro “bakurSi”; saRamoTi vaxSamze migviwvies Cveni<br />
jgufis wevris, eldar bubulaSvilis, naTesavebma;<br />
diliT batonma maTem takiZem dagvaTvalierebina ba-<br />
Tumis Tamaris cixe da mis teritoriaze agebuli eklesia,<br />
gavecaniT religiis muzeums; Semdeg b-ma maTem<br />
migviwvia axal kinoTeatrSi g. doloZis mier aRdgenili<br />
filmis prezentaciaze; kidev erTxel movinaxuleT<br />
gonios cixe, iq SevxvdiT TurqeTSi gadamReb<br />
23
jgufTan (reJisori karlo Rlonti da operatori<br />
irakli onofriSvili) erTad mimaval “qristianuli<br />
kvlevis saerTaSoriso centris” gamgeobis Tavmjdomares<br />
akademikos daviT musxeliSvils; or saaTSi CavediT<br />
xuloSi, sadac ise, rogorc wina wels, migvi-<br />
Ro da dagvabinava mama mirianma (samxaraZem); dilidan<br />
moyolebuli mTeli dRe gavatareT transportis (cxenebis<br />
an orxidianis manqanis) ZebnaSi, raTa didaWaridan<br />
mTa-mTa, arsianis qedis gadalaxviT gadavsuliyaviT<br />
jer adigenSi, xolo Semdeg iqidan avsulyaviT<br />
fersaTis qedze “rkinis jvarze”, bolos mama <strong>andria</strong>m,<br />
rogorc iqna, monaxa xulos gamgebeli batoni tariel<br />
abulaZe, man migviRo, didi yuradRebiT mogvismina<br />
da gadagviWra es problema. gamoviyves saavadmyofos<br />
“uazi”, riTac gavemgzavreT sacixuris sakrebulos<br />
TavmjdomaresTan – baton SoTa SavaZesTan; rogorc<br />
zemoT mogaxseneT, batoni SoTam didi daxmareba gagviwia,<br />
yvela Tavis saxlSi dagvabinava, Cagvawerina sacixuris,<br />
agaris da Rorjomis TemebSi arsebuli gvarebi,<br />
am soflebis Semogarenis _ naeklesiarebis (qilisebis),<br />
rogorc aq eZaxian, nacixarebis, mTebis, mdinareebis<br />
da wyaroebis toponimika, CagvaniSnina yvela<br />
is marSruti, romlebiTac SeiZleba fersaTis qedze,<br />
zekaris uReltexize moxvedra.<br />
meore dRes misi megzurobiT davaTvaliereT da gadaviReT<br />
jvarTanas da vanaZeebis nasaydralebi, perangSemoZarculi,<br />
eklesiebis nangrevebi (devis misazrebiT<br />
orive ganviTarebuli Sua saukuneebis); namonastrevSi<br />
gvaCvenes adgili da Senobis nangrevebi, sadac<br />
gadmocemiT iyo monasteri da iqve napovni uxeSad damuSavebuli<br />
sqelkedla qoTnebi Tu kaTxebi; manqana<br />
gagvifuWda da amitom ver vnaxeT pantnarSi jorjikeTTan<br />
jvarTanisa da nasaydris msgavsi qilisa; fe-<br />
24
xiT davbrundiT sacixurSi; cxenebi aqac ver viSoveT.<br />
SoTas Zmam didi gaWirvebiT manqana SeakeTa da SevudegiT<br />
mzadebas; sami marSrutidan: 1. vanaZeebi – Rorjomi<br />
– sayvelaferdi _ nasoflari _ yvirali _ kikibos<br />
mimarTuleba, 2. sacixuri – agara – naTelaTi –<br />
mosavleTi – nailavi – kunWuleTi – wiTeltba – qvabijvari<br />
– moxe _ dercelis mimarTuleba, 3. sacixuri<br />
– gelauri – velaTi _ xanumis gziT _ kexovani an sacixuri<br />
– pantnari – jorjikeTi – riyeTi _ goderZis<br />
mimarTuleba, Cven avirCieT me-2 mimarTuleba; diliT<br />
SevuyeviT arsianis qedisaken aRmarTs, garkveul adgilebSi<br />
manqanas uWirda da Cven fixiT miuyvebodiT<br />
gzas, sacixurisa da agaris garda, yvela dasaxleba<br />
sazafxulo iailebia, wiTeltbidan kargad davaTvalireT<br />
da gadaviReT qvabijvari; dRis meore naxevar-<br />
Si avediT arsianis qedze, naomris velze, romelic<br />
zRvis donidan 2000 metrzea; marcxniv Cans kikibo,<br />
pirdapir derceli da moxe, samreT-aRmosavleTiT _<br />
zarzma, ude, Sors _ TurqeTis saqarTvelo, md. focxovis<br />
xeoba, ufro Sors ki _ eruSeTis qedis fragmeti<br />
nislSi; Cvenze momagrebuli manqana da SoTa Sava-<br />
Ze aqedan ukan unda dabrundnen, moxemde minimum 30 kilometria,<br />
aseTi tvirTiT, fexiT moxemde, umegzurod<br />
Casvla Zalian gagviWirdeboda; gadavwyviTeT baton<br />
tariel abulaZesTan darekva. bedad maleve davukav-<br />
SirdiT. man operatiulad dagvakavSira adigenis gamgebels<br />
baton aleqsandre suxiaSvils; gamgebelma Caiwera<br />
Cveni telefonis nomeri da ukve cota xanSi<br />
dagvikavSirda moxes gamgebeli, romelic Segvpirda<br />
manqanis gamogzavnas; sanam manqana amogvakiTxavda,<br />
gavSaleT sufra, daviloceT, davemSvidobeT SoTas<br />
da mZRols; 2-3 saaTis lodinis Semdeg didma samxidianma<br />
manqanam amogvakiTxa da sakmaod rTuli relie-<br />
25
fis gziT CavediT moxeSi; iq gairkva, rom mTaSi acivebula<br />
da mejogeebi barSi Camosulan. Segvpirden,<br />
rom momaval wels ivnisis bolos Tu CavalT moxeSi,<br />
dagvaxvedreben cxenebs da TviT moxes gamgebeli gvimegzurebs;<br />
gvian RamiT CavediT adigenSi, movewyveT<br />
sastumroSi; diliT ori “vilisiT” Cagviyvanes abas-<br />
TumanSi, sadac gadavsxediT saswrafo daxmarebis<br />
“uazSi” da zekari-“rkinis jvris” uReltexilis gadavliT<br />
CavediT kurort sairmeSi.<br />
rogorc SeTanxmebulebi viyaviT Cveni mZRoli elizbari<br />
sairmis Tavze dagvxvda; mama <strong>andria</strong>s axloblebis<br />
daxmarebiT Rame sanatoriumSi gavaTeneT; dilidan<br />
davaTvalireT sairme da misi Semogareni; CavuyeviT<br />
md. wablaris wyals sofel wablarisxevSi, romelTanac<br />
axlos adgil mamaneTSi vnaxeT namonastralis<br />
kvali, Semdeg davaTvalireT adgili udabno, sadac<br />
naeklesiars uCveneben, vnaxeT qva, namdvilad stelis<br />
nawili, CaviwereT toponimi “diakvnis xidi”; devim<br />
gamoTqva azri, rom aq SeiZleba marTlac iyo eklesia<br />
da es adgili namonastrevs hgavs; mama <strong>andria</strong>s<br />
jixeTis monastridan manqaniT moakiTxes, didi siyvaruliT<br />
davemSvidobeT erTmaneTs; Cveni manqaniT gavemgzavreT<br />
quTaisSi, moviloceT gelaTi da mowameTa<br />
da gamTeniisas davbrudiT TbilisSi.<br />
IV mogzaurobaSic ver moxerxda dagegmili marSrutis<br />
bolomde gavla. amitom momavali wlisaTvis gadavwyviteT,<br />
samkaciani jgufiT (devi berZeniSvili, mixeil<br />
fxaWiaSvili da operatori) moxeSi Casvla da<br />
darCenili moxe-derceli-mamlismTa-fersaTis qedi da<br />
“rkinis jvari” monakveTis gavla.<br />
26
mogzaurobidan dabrunebis ori Tvis Tavze devi ber-<br />
ZeniSvilma waikiTxa moxseneba II saerTaSoriso simpoziumze<br />
_ “qristianoba Cvens cxovrebaSi: warsuli, awmyo,<br />
momavali”, romelic Catarda 24-26 noembers saqarTvelos<br />
sapatriarqos, saqarTvelos marlmadidebel<br />
eklesiasTan arsebuli “qristianuli kvlevis saerTaSoriso<br />
centris” da iv. javaxiSvilis sax. istoriis<br />
da eTnologiis institutis TaosnobiT. avtoris<br />
analiziT wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulTan dakavSirebuli<br />
qarTuli tradiciuli gadmocemebi, materialuri<br />
kulturis Zeglebi da toponimebis monacemebi nasazrdoebia<br />
(dafuZnebulia, momdinareobs) Zveli istoriuli<br />
werilobiTi wyaroebiT, xolo werilobiTi tradicia<br />
bevrs iRebda xalxuri gadmocemebisagan. winamdebare<br />
wignSi ganmeorebiT vaqveynebT am samecniero<br />
naSroms.<br />
ganvlili am oTxi eqspadiciis Semdeg SevajereT wm.<br />
<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> saqarTveloSi Semosvlisa<br />
da mogzaurobis Sesaxeb arsebuli istoriuli wyaroebi<br />
da gadmocemebi Cveni mogzaurobebis SedegebTan,<br />
ramac migviyvana im daskvnamde, rom aucilebeli iyo<br />
samecniero kvlevis TurqeTSi gagrZeleba. kerZod,<br />
TurqeTis saqarTveloSi, raTa gvenaxa, Segveswavla<br />
da gagvevlo is istoriul saqaravne gzebi, romlebic<br />
I saukunisaTvis Semodioda imJamindel saqarTveloSi<br />
da romliTac SeiZleba esargebla wm. <strong>andria</strong> mociquls.<br />
saWiro iyo agreTve am gzebis gavlisas gamogvekvlia<br />
yvela is punqti, romlebzec saubaria wyaroebSi,<br />
mogvexdina am adgilebis Zveli da amJamindeli<br />
saxelebis identificireba, adgilze Segveswavla da<br />
dagvedgina, Tu ra kavSiri aqvs wm. <strong>andria</strong> mociqulis<br />
moRvaweobas tao-klajeTis unikalur memkvidroebas-<br />
Tan, rogorc saeklesio ZeglebTan, aseve istoriul<br />
27
safortifikacio da saero nagebobebTan. es yvelaferi<br />
gamomdinareobda iqidan, rom <strong>andria</strong> pirvelwodebuli<br />
saqarTveloSi Semovida romis imperiis sazRvrebSi<br />
myofi aRmosavleT anatoliis, istoriuli pontosa<br />
da lazikis regionebidan, romlebic amJamindeli<br />
TurqeTis respublikis teritorias warmoadgenen. amitomac<br />
Semdegi eqspediacia daigegma TurqeTSi. devi<br />
berZeniSvilTan SeTanxmebiT gavakeTe savaraudo mar-<br />
Srutis maketi, romelic devim moiwona.<br />
me, rogorc eqspediciis koordinators da teqnikur<br />
direqtors, damevala eqspediciis xarjTaRricxvis<br />
Sedgena da saWiro aRWurvilobis SeZena-momarageba.<br />
2006 wlis zafxulidan TurqeTis anu mexuTe eqspediis<br />
proeqti mzad iyo da daviwyeT saWiro Tanxis moZieba.<br />
xarjaRricxvam sakmaod soliduri Tanxa Seadgina,<br />
amitom sponsoris moZebna Zalian gaWirda. Tavdapirvelad<br />
eqspediciis xangrZlivoba davyaviT orTvenaxevrian<br />
etapad: pirveli – trapizonis regioni da<br />
istoriuli lazika, arTvini, SavSeTi, klajeTi, tao,<br />
artaani, kola, yarsisa da erzrumis regionebi, kabadokia,<br />
ankaris regioni, Savi zRvis sanapiro, sinopidan<br />
trapizonamde; meore – samxreTi da dasavleTi<br />
TurqeTis regionebi stambulis CaTvliT; saeqspedicio<br />
jgufi iTvaliswinebda 10 wevrs, satransporto<br />
saSualeba ki ori manqanis (jipis) daqiravebas.<br />
V eqspedicia<br />
2007 wlis dekebridan 2008 wlis bolomde saqarTvelo<br />
aRniSnavda sruliad saqarTvelos kaTolikospatriarqis,<br />
uwmidesisa da unetaresis ilia II-is aRsaydrebidan<br />
30 wlisTavs. am saiubileo TariRis aRniSvnasTan<br />
dakavSirebiT daigegma mTeli rigi RoniZi-<br />
28
ebebi, romelTa nusxaSic moxvda Cveni proeqti. magram<br />
dafinansebasTan dakavSirebuli problemebis gamo<br />
xarjTaRricxvaSi SetaneT cvlilebi: monawileTa<br />
ricxvi SevamcireT 7 kacamde, satransporto saSualebebTan<br />
dakavSirebiT gadawyda erTi manqanis (jipis)<br />
SeZena da ara daqiraveba. cvlilebebi movaxdineT eqspediciis<br />
marSrutSi da xangrZlivobaSi. gadawyda eqspedicias<br />
emogzaura TurqeTis qarTul regionSi da<br />
Savi zRvis sanapiroze Tvenaxevari ori Tvis ganmavlobaSi.<br />
am cvlilebebis Semdeg 2008 wlis gazafxulze<br />
dadebiTad gadawyda Cveni proeqtis dafinanseba,<br />
miviReT isev saxelmwifo granti.<br />
eqspediciaSi gamgzavrebamde devi berZeniSvilma, eldar<br />
bubulaSvilma, mixeil fxaWiaSvilma da Tamaz<br />
SaraSeniZem miviReT monawileoba samecniero konferenciaSi<br />
– “wmida <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> gziT”,<br />
romelic gaimarTa 2008 wlis 2-4 maiss xulo-didaWaraSi,<br />
sxalTis episkoposis spiridonis (abulaZe)<br />
locva-kurTxaviT. devi berZeniSvilma waikiTxa moxseneba<br />
– “qarTuli tradicia wminda <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
Sesaxeb”, eldar bubulaSvilma ki “wm. mociqulTa<br />
saxelTan dakavSirebuli siwmindeebi saqar-<br />
TveloSi”. devi berZeniSvilis statias ganmeorebiT<br />
gTavazobT winamdebare wignSi.<br />
2008 wlis maisSi SeviZineT eqspediciisaTvis saWiro<br />
manqana (jipi “toiota-lend kruizeri”), romelic dakompleqtebuli<br />
iyo 7 sajdomi savarZeliT da saeqspedicio<br />
aRWurviloba. sakmaod didi xani velodeT<br />
TurqeTis kulturis saministrosagan TurqeTis teritoriaze<br />
profesionaluri videokameriT gadaRebis<br />
uflebas, romelic bolos da bolos, TiTqmis erTi<br />
Tvis lodinis Semdeg miviReT, raSic didi daxmareba<br />
29
gagviwies TurqeTSi saqarTvelos elCma batonma gega<br />
mgalobliSvilma da misma TanamSromelma batonma zurab<br />
batiaSvilma. 3 ivlisis saRamos 22 30 saaTze eqspedicia<br />
mTeli SemadgenlobiT daiZra Tbilisidan saCxerisken,<br />
sadac gvian RamiT meufe danielma dagvloca<br />
gzaze. gamTeniisas 0600 saaTze Cven gadavkveTeT<br />
TurqeTis sazRvari da daaxloebiT 1000 saaTze CavediT<br />
trapizonSi, movewyveT sastumroSi “iukanSi”, davisveneT<br />
da saRamos vestumreT trapizonSi saqarTvelos<br />
saelCos generalur konsuls baton avTo miqaca-<br />
Zes. sakonsuloSi Sexvedram megobrul atmosferoSi<br />
Caiara, Cven baton avTo miqacaZes da mis TanamSromlebs<br />
movuyeviT eqspediciis Sinaarsi, maT aRgviTqves<br />
yovelgvari daxmareba. saRamo dasrulda vaxSamiTa da<br />
Ramis trapizonSi gaseirnebiT.<br />
V mogzaurobis marSrutis Sesaxeb informacias mogawvdiT<br />
mokled, sqematurad, radgan batoni devis<br />
dRiurSi es yovelive didi profesionalizmiTa da<br />
sizutiT aqvs gadmocemuli. Cvenma manqanam, romelsac<br />
devi berZeniSvilma “TareSa” daarqva, gaiara aseTi<br />
svlagezi: trapizoni – maCka (sumela, bazeloni) _<br />
ziganas uReltexili _ gumiSxane (yofili argiropolosi)<br />
– aidinTefe _ baiburTi _ ispiri (yofili speri)<br />
– daRbaSis uReltexili _ rize – xofa – arTvini<br />
– borCxa _ muratlu _ arTvini _ artanuji _ arTvini<br />
– parxali – iusufeli – md. TorTomis xeoba _ iusufeli<br />
_ erzrumi – pasinlari (yofili basiani) _ erzrumi<br />
_ “giurji baRazis” (“qarTlis gza”) uReltexili<br />
_ SavSaTi (yofili saTle) – arTvini – klarje-<br />
Ti _ arTvini _ olTisi – narmani _ oluri – Cataksu<br />
(yofili taoskari) _ oluri _ fanaskerti _ agundiris<br />
uReltexili _ kola – artaani – focxovi – artaani<br />
_ Cildiris tba _ yarsi – erzrumi – kopis<br />
uReltexili (qaldiis karibWe, md. Woroxis saTaveebi)<br />
30
_ baiburTi – Sebiryarahisari (yofili kolonia) _<br />
niqsari (yofili neokesaria) – giumeneki (yofili komani)<br />
– ToxaTi (yofili kukuso) – amasia – samsuni –<br />
sinopi – samsuni – trapizoni _ baTumi _ axalcixe _<br />
axalqalaqi _ Tbilisi.<br />
erzrumSi droebiT dagvtova megzurma da Tarjimanma<br />
daudma, romelic aTi dRiT, piradi saqmeebis gamo, wavida<br />
stambulSi. is Secvala, TurqeTSi, q. arTviniSi<br />
gazrdilma, amJamad, Tbiliselma vaxtang saRinaZem.<br />
radganac daudi mZRolis movaleobasac asrulebda,<br />
saWesTan is SevcvaleT me da Tamaz SaraSeniZem. erzrumidan<br />
gzad SavSeTisaken gaviareT, davaTvaliereT<br />
da gadaviReT saqarTveloSi Semosasvleli Zveli saqaravne<br />
gzis nawili uReltexili “giurji boRazi”<br />
(“qarTlis gza”), gvian RamiT CavediT q. SavSaTSi (yofili<br />
saTle).<br />
8 agvistos artaanis sastumroSi CemTan nomerSi Semovarda<br />
kaxa imnaiSvili da miTxra, rom omi daiwyo ruseTsa<br />
da saqarTvelos Soris. yvelam sasawrafod gadavrekeT<br />
TbilisSi. 8 agvistodan, omis dawyebasTan<br />
dakavSirebiT Cveni jgufis yvela wevrs warmoeSva piradi<br />
problemebi, yvelasTvis Zalian gaWirda TurqeT-<br />
Si darCena, magram pasuxisgeblobis grZnobam migvaRebina<br />
erTaderTi swori gadavwyvitileba, rom aseTi<br />
warmatebuli eqspediciis Sewyveta ar SeiZleboda.<br />
16 agvistos saRamos 1800 saaTisaTvis CavediT trapizonSi,<br />
movewyveT sastumro “nazarSi”, davisveneT. Semdeg<br />
davrekeT saqarTvelos generalur konsulTan, baton<br />
avTo miqacaZesTan, romelmac gviTxra, rom 1900<br />
saaTze ruseTis sakonsulosTan, trapizonis qarTveloba<br />
awyobda saprotesto manifestacia-mitings. Cvenc<br />
saswrafod movemzadeT da wavediT ruseTis sakonsu-<br />
31
losTan. devi berZeniSvili Zalian gaxarebuli iyo,<br />
rom mitings mivusawariT. manifestaciis Semdeg batonma<br />
avTom migviwvia sakonsuloSi, sadac pirvelad vuyureT<br />
televizia “imeds”, vnaxeT is Semzaravi kadrebi,<br />
qarTulad movismineT, rac gvWirda, rac xdeboda<br />
saqarTveloSi. ukana gzaze vivaxSmeT da Zalian dazafrulebi<br />
davbrundiT sastumroSi, davgegmeT meore<br />
dRe, 17 agvisto. gadawyda, rom erT dRes davisvenebdiT<br />
trapizonSi da 18-Si davbrundebodiT samSoblo-<br />
Si baTumi-goderZis uReltexili-axalcixe-axalqalaqi-walka-Tbilisis<br />
gziT, radganac gori-Tbilisis monakveTi<br />
rusi okupantebis xelSi iyo. yvela gavnawildiT<br />
Cven-Cvens nomrebSi. 1200 saaTi xdeboda, rom SeSfoTebuli<br />
eldar bubulaSvili Semovarda CemTan nomerSi<br />
da SeSinebulma miTxra, rom devi iatakze daeca<br />
da cudad aris. saswrafod me da Tamaz SaraSeniZe<br />
gavcvivdiT devis nomerSi, iq dagvxvdnen kaxa imnaiSvili<br />
da daTo asaTiani, romlebsac devi wamoeyenebinaT<br />
da sawolze daesvaT, mas goneba hqonda dakarguli,<br />
kaxam wneva gauzoma, romelic sakmaod maRali<br />
iyo, rogorc Cans, devis TavSi sisxli hqonda Caqceuli.<br />
gamoCnda daudic. me telefoniT velaparake sakonsulos<br />
TanamSromels baton giorgi yuSitaSvils,<br />
man gamomkiTxa, romel sastumroSi viyaviT. Zalian male<br />
batoni giorgi saswrafo daxmarebis eqimTan er-<br />
Tad devis nomerSi iyo. eqimma devis gasinjvis Semdeg<br />
moiTxova misi hospitalizacia, razec Cveni Tanxmoba<br />
miiRo. qalaqis saavadmyofoSi is moaTavses mimRebi<br />
ganyofilebis intensiur palataSi da daiwyo misi<br />
mkurnalobisaTvis saWiro procedurebis Catareba; Tavidan<br />
TiTqos saqme kargad midioda, baton devisac<br />
ukeTesoba daetyo, kontaqtSi Semosvla undoda, magram<br />
Semdeg daiwyo gauareseba, ganviTarda infarqti.<br />
32
morige eqimma devis mdgomareoba uimedod CaTvala.<br />
Cven moveTaTbireT giorgi yuSitaSvils da eqimTan<br />
SeTanxmebiT saavamyofos reanimobiliT devi gadaviyvaneT<br />
sauniversiteto klinikaSi. devi klinikaSi miyvanisTanave<br />
pirdapir reanimaciaSi moaTavses, eldari<br />
da Tamazi, romlebic reanimomobilSi ijdnen, raRacnairad<br />
klinikis SenobaSi moxvdnen. danarCenebi, giorgi<br />
yuSitaSvilis garda, saavadmyofos SenobaSi ar<br />
SegviSves, davrCiT yvelani klinikis ezoSi. Cven SemogvierTnen<br />
batono avTo miqacaZe da sakonsulos TanamSromlebi,<br />
romelTa siyvaruli da didi pativiscema<br />
maTTan nacnobobis am mokle periodis ganmavloba-<br />
Si moepovebina baton devis. daaxloebiT 20-30 wuTis<br />
Semdeg klinikis Senobidan gamovida acremlebuli<br />
Tamazi, Semdeg eldari da batoni devis mkurnali eqimi,<br />
romelmac damwuxrebulma gviTxra, rom ganmeorebuli<br />
infarqtis Sedegad 17 agvistos 0145 saaTze, adgilobrivi<br />
droiT, gulmxurvale mamuliSvilisa da<br />
saqarTvelos istoriis gamoCenili mkvlevaris devi<br />
berZeniSvilis guli, istoriuli lazeTis miwaze, saidanac<br />
wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulma daiwyo qarTveli<br />
eris moqceva, gaCerda. man ver aitana misi sayvareli<br />
samSoblos mZime gansacdeli da, rogorc yvela Rirseuli<br />
samSoblos moyvaruli meomari, brZolis velze<br />
daeca.<br />
RvTis SewevniT da wm. <strong>andria</strong> mociqulis meoxebiT,<br />
Rrma mwuxarebis miuxedavad, eqspediciis wevrebi sasowarkveTilebaSi<br />
ar CavcvenilvarT, Tumca iyo amisi<br />
saSiSroeba. keTili da gulisxmieri adamianebis avTo<br />
miqacaZis, giorgi yuSitaSvilisa da TurqeTSi, trapizonis<br />
generaluri sakonsulos TanamSromlebis mxar-<br />
Si dgomiT SevZeliT, drois daukargavad, devi berZeniSvilis<br />
cxedaris gadmosveneba sarfSi.<br />
33
klinikis ezodanve, 03 00 saaTze, saswrafod telefoniT<br />
davukavSirdi baton maTe takiZes baTumSi, romelmac,<br />
rogorc WeSmaritma qristianma, gulTan miitana<br />
Cveni gasaWiri da yovelgvari daxmareba aRmiTqva. daaxloebiT<br />
dilis eqvs saaTze sarfis sasazRvro terminalis<br />
neitralur zonaSi dagvxvda batoni maTe saswrafo<br />
daxmarebis manqaniT. Cven erTad gadavasveneT<br />
devis cxedari manqanaSi. baTumSi garkveuli procedurebis<br />
Catarebis Semdeg devi berZeniSvilis cxedari<br />
davasveneT saswrafo daxmarebis manqanaSi da SevudegiT<br />
Tbilisisaken metad momqancvel gzas. win migviZ-<br />
Roda batoni devis cxedari, ukan “TareSaSi” msxdomni,<br />
mivyvebodiT, Cven, misi kolegebi, moswavleebi, Segirdebi<br />
im gziT, romelic daaxloebiT 20 saukunis<br />
win gaiara wm. <strong>andria</strong> pirvelwodebulma. sainteresoa,<br />
RmerTma ise ineba, rom devi Tavis saTayvanebel TbilisSi<br />
brundeboda Tavisi usayvarlesi javaxeTiT,<br />
romelic misi kvlevebis erT-erTi mTavari sagani iyo,<br />
is xom am mxaris specialistad da did mcodned iyo<br />
aRiarebuli. ukve 18 agvisto dgeboda, roca batoni<br />
devi mSobliur qalaqSi, barnovis N# 150-Si (amJamad<br />
i. abaSiZis 48) saxlSi dabrunda...<br />
winamdebare wignis winasityvaobis Sedgenisas visargeble<br />
Cemi CanawerebiT, romelsac vawarmoebdi oTxive<br />
eqspediciis dros, saqarTvelos regionebis rukebze,<br />
mogzaurobisas ganvlili punqtebis Sesaxeb, Cems<br />
mier gakeTebuli aRniSvnebiTa da komentarebiT, batonebis<br />
nika vaCeiSvilis me-2, devi berZeniSvilisa da<br />
eldar bubulaSvilis me-3 da me-4 eqspediciis CanawerebiT<br />
da Cveni mogzaurobebis dros gadaRebuli video<br />
da foto masalebiT. rac Seexeba V mogzaurobas<br />
visargeble dRiuriT, romelsac Tavad vawarmoebdi.<br />
34
devi berZeniSvilis dRiuri<br />
3.07.08<br />
rogorc iqna, gamovetieT Tbilisidan. varT Svidni.<br />
Cveni gamyoli gurji daudia 1 (mamis dediT futkaraZe),<br />
icis qarTuli, 26 wlisaa, arTvinidan, Tbilis-<br />
Si hyavs megobrebi da apirebs qarTul moqalaqeobas.<br />
bagrationebs 2 dayveboda, misi misamarTic ninom Camiwera.<br />
Tbilisi davtoveT Ramis 10-ze. saCxereSi meufe<br />
danielTan viyaviT 1-ze, gamoviareT baTumi, sarfi, SeuCerebliv<br />
viareT, trapizons CamovaRwieT dilis 7-ze.<br />
baTumidan samsunamde plaJebi araa. mTebi axloa<br />
mosuli zRvasTan. xSiria xelovnuri yureebi, Seqmnili<br />
kldis didi lodebiT. es Relvisaganac icavs napirs<br />
da patara gemebis gasaCerebelicaa. ratom ar<br />
ageben aseTebs CvenTan? trapizonSi movewyeT<br />
centrSi sastumro iuvanSi. es qalaqi, SarSan gavliT<br />
nanaxi, sakmaod kargi mdebareobisaa, viwro,<br />
mokirwyluli quCebiT, portiTa da aeroportiT.<br />
saRamos Cvens konsuls vewvieT. avTo 3 samsarTulian<br />
saxls aremontebs. patara ezoSi bambukis fanCaturi<br />
aqvs da fotostendi. bevrs laparakobs da didi<br />
gegmebi aqvs... gvimaspinZla da RamiT gaviseirneT. vnaxeT<br />
qalaqis kedeli da burjebi das. mxares. aq, xevSi<br />
Zveli saxlebi daungrevia qalaqis mers da parks aSenebs.<br />
saxvaliod SevipireT avTo, rom erTad davaTvalierebT<br />
aia sofias taZars, muzeums. Segvpirda naviT<br />
zRvaSi gasvlas, rom iqidan gadaviRoT qalaqi.<br />
4.07.08<br />
dRes qalaqis cixis kedlebiT daviwyeT das-dan.<br />
35
aq es kedlebi mTel sigrZeze mouyveba CrdiloeTidan<br />
zRvamde. simaRliT 25-30-mdea. wyoba sxvadasxvaa,<br />
gvian ganaxlebuli. koSk-burjebi kuTxovania,<br />
akropolisis maRali koSkebi S-Taa. yvelaze maRal<br />
adgilzea. xevSi myof saxlebs iReben da parks akeTeben.<br />
ufro das-iT ukve qalaqis galavania, imave sima-<br />
Rlisa da wyobisa. aq, CrdiloeTisaken (zRvisaken)<br />
Semosasvleli ganieri TaRia, aq axla gzaa. qalaqi<br />
galavniT iyofa zeda, Sua da qvemo nawilad.<br />
eklesiebi an afeTqebuli, an jameebad qceuli,<br />
quCebi viwroa erTi manqanis siganisa, zogan ufro viwro.<br />
axali qalaqi aRm-iT Sendeba. aqvea axla aeroportic.<br />
parkSi viRac faSis cxenosani figuraa. aqvea<br />
jamed qceuli berZn. eklesia.<br />
aia sofiis taZari jvargumbaTovania. O-iT 3 afsidaa,<br />
Sua xuTkuTxovani. eklesias N, W, da S Sesasvlelebi<br />
aqvs TaRovani. S Sesasvlelis Tavze reliefebia<br />
adamisa da evas gamosaxulebebiT scenebia (samoTxidan<br />
gamoZeveba...).<br />
SigniT freskebi nawilobriv gadarCenilia da<br />
yvela kedelze CamoTvlilia maTi Sinaarsebi. ratom<br />
ar SeiZleba es CvenTanac gakeTon? SuaSi mozaikuri<br />
iatakis fragmentia SemorCenili. sakurTxevelTan saflavis<br />
qvebia. erTi maTgani unda iyos mamia gurielisa,<br />
romelsac colad hyavda did paleologosTa bolo<br />
qaliSvili.<br />
mTavari taZari 1250-70 wlebSia agebuli. N-iT<br />
imave gegmis mcire eklesia _ XIV s-Si, W-iT 5 sarTuliani<br />
samreklo koSki _ XV s-saa. ezoSi gamofenilia<br />
arq. detalebi, saflavis qvebi, adgilobrivi da sxvani,<br />
motanili; aqvea warweriani (berZn. somx.) qvebic.<br />
braiers 4 naxsenebi aqvs gurielis saflavis qvis<br />
warwerac... axla aRar Cans. gamofenil qvebSia 3<br />
36
gviani kapitelic _ esaa solomon II-is obeliskis<br />
qvebi.<br />
es obeliski O-iTaaa, qvemo qalaqSi. aq eklesia<br />
mdgara, is auRiaT, mis gverdiT myofi saflavebi<br />
cacxvTan dausvenebiaT da iqve aRumarTavT obeliski,<br />
r-c Zvel fotoebze 7 arSini simaRlisa yofila, 4<br />
svetze dayrdnobili gumbaTi.<br />
amave eklesiis siaxloves unda yofiliyo<br />
<strong>andria</strong>s saxelobis gamoqvabulis eklesia,<br />
romelic braieris mixedviT, bulvaris gayvanas<br />
Seewira.<br />
<strong>andria</strong>sTan dakavSirebuli meore eklesiac qvemo<br />
qalaqSia; is mola siian james saxels atarebs. samnaviani<br />
bazilika Signidan Selesili, garedanac Selesilia.<br />
Zveli datovebulia mxolod sami, gareT gamotanili<br />
naxevarwriuli afsida. es jamec moqmedia<br />
da mcveli hyavs.<br />
saRamos navi daviqiraveT da zRvidan gadaviReT<br />
Ramis trapizoni. xval ori eklesia unda movinaxuloT<br />
qalaqSi, mere wavalT monasterSi da iqidan gadavalT<br />
baiburTSi. sakonsulom trapizonis Zveli<br />
fotoalbomi gvaTxova. iqvea fotoebi 1890 w-dan. Cemi<br />
aparatiT gadaviRe 10 suraTi CvenTvis saintereso<br />
adgilebisa.<br />
5.07.08<br />
tradiciiT qalaqSi kidev erTi Zveli eklesiaa,<br />
romelic axla jamedaa qceuli. esaa ieni juma<br />
jamii _ `pirveli paraskevis locvis Rame~. es<br />
eklesia sami naxevarwriuli afsidiT, gumbaTiani<br />
eklesiaa. is SekeTebulia SesaniSnavad. aRm. da samxr.<br />
mxares mogrZo kovziseburRarebiani lavgardanebia. O<br />
mxares maT SerCenili aqvT wreSi Casmuli da<br />
37
Tavisufali jvrebi. Crd. kedlebSi wnuli<br />
ornamentiani qvebi restavrirebisas uadgilod<br />
CausvamT Signidan.<br />
IV s-Si yofila evgeniosi, romelsac daumxia<br />
kerpi (herakle). amisaTvis is uwamebiaT da SemdgomSi<br />
wmindanad SeuracxavT. did komnenosebs 1204-22 wleb-<br />
Si misi saxelobis eklesia auSenebiaT, romelic 1461<br />
wlidan jamed gadauqceviaT. mTavar afsidaSi gauWriaT<br />
Sesasvleli kari, S-kedelSi amouSenebiaT sarkmlebi<br />
da Sesavleli. iqve gaukeTebiaT mihrabi, molas<br />
asasvleli kibeebi. iataki daufaravT xaliCiT.<br />
amis Semdgom qalaqis centrSi, bazris quCis Sua-<br />
Si vnaxeT xeliT nakeTebi nawarmis gamofena, iqve XIX<br />
s-is didi meCeTiT.<br />
qalaqis aRm. nawilSi mTaze movinaxuleT `qalwulTa<br />
monasteri~, romelic restavraciisa da<br />
gaTxrebis gamo daketili dagvixvda. davtoveT<br />
trapizoni, lamazi da saintereso qalaqi. dilas<br />
sastumroSive gadavaTvaliere Zv. fotoebiTa da<br />
axali suraTebiT Seqmnili ori albomi. iqidan<br />
SevarCieT CvenTvis saintereso Zv. fotoebi da Cemi<br />
aparatiT gadaviRe.<br />
wamovediT sumelaSi * . es berZnuli monasteri<br />
trapizonis O-iT Camomavali xeobis saTaveebSia, mis<br />
marcxena sanapiroze maRal mTaSi. granitis kldeSi<br />
* SeniSvna d. berZeniSvilisa: IV s-Si ori wmindanis RvawliT<br />
iwyeba, mere VI s-Si arsdeba aq raRac, r-sac komnenosebi<br />
13 s-Si monastrad aqceven. sumela _ Savi mTaa.<br />
sumelas mTavari monastris misasvlelSi erTnaviani<br />
darbazuli eklesiaa, Sverili, naxevarwriuli afsidiT.<br />
Sesavleli S-idanaa TaRiT gadaxuruli. TiTo sarkmeli<br />
O da S mxares oTxkuTxaa. eklesia Zalian waagavs<br />
bazelonis monastris mc. eklesias da SesaZloa masaviT<br />
ufro Zv. Iyos, vidre mTavari.)<br />
38
unebrivi, mSrali Rrmulia, sadac auSenebiaT monasteri.<br />
garedan 3-4 sarTuliani kedlebi moCans, sadac<br />
senakebia daaxl. 50-mde berisa. Rrmulis SigniTa, dacul<br />
mxares, mTavari eklesiaa mariamwmidis saxelobisa.<br />
sainteresoa, rom is garedanac da SigniTac moxatulia.<br />
yoveli calke scena moCarCoebulia. SigniT,<br />
Werze Cviledi RvTismSobelia da mis das-iT macxovari.<br />
es ori xati yvelaze didia. Sesasvlels garedan<br />
javari aqvs reliefuri (dazianebulia) da saRebaviT<br />
berZnuli warwera.<br />
saerTod am teritoriaze 5-mde mcire eklesiaa<br />
da berebis saTavsebi. gadaxurvebi banuria. wyali garedan<br />
hqoniaT Semoyvanili. mosasvleli biliki xevis<br />
marcxena napirs miuyveba. misi nawili filaqniT daufaravT.<br />
Cven am gziT CamovediT, manqana _ Tavisi<br />
gziT. xevsac mariamwmidis saxeli aqvs<br />
`marimana~. gviani iyo da baiburTSi wasvla<br />
gadavifiqreT. xeobaSi<br />
vivaxSmeT da iqve, sasiamovno sastumroSi davr-<br />
CiT. aqaurebSi bevria qera, cisferTvaleba axalgazrdebi,<br />
egebis lazebi. Cveni daudic wablisferTmiani,<br />
cisferTvala axalgazrdaa, maWaxlis xeobidan. CxutuneTi<br />
mezobladaao. amas Seyvarebuli hyolia, r-ic<br />
yoveldRe urekavs _ xelsa mTxoveno. es sasayovelTaod<br />
miRebuli fandia gasaTxovar qalebSi.<br />
6.07.08.<br />
dRes mogvianebiT gamovediT marimanis xeobidan<br />
da davadeqiT gzas baiburTisken. isev xeobebs mivyvebiT,<br />
romlebic waagavan Woroxis auzs. gzad kidev er-<br />
Ti berZnuli monastris nangrevebi movinaxuleT. esaa<br />
bazelonis. sanam masTan mividodiT, gzispirze<br />
kuTxovani cixe-koSkis nangrevi gadaviReT.<br />
39
azelonis namonastrali mTavar xevis<br />
marcxena Semdinaris marjvena napirzea. manqana<br />
davayeneT da fexiT SevuyeviT biliks. gzidan iseTive<br />
3-4 sarTuliani kedlebi Canda, rogorc sumelaSi.<br />
aqac senakebi aRmoCnda, zogan buxrianebi. aqac<br />
iseTive bunebrivi exia bazaltis kldeSi, rogorc<br />
sumelaSi. aqaa samnaviani eklesiis nangrevi 3 Sverili<br />
afsidiT. SuaSi ufro didia da yvela naxevarwriuli,<br />
TiTo sarkmliT. saxuravi Caqceulia, albaT banuri.<br />
Signidan gvian SeTeTrebulia, Tumca freskuli<br />
moxatvis kvali dablaa SerCenili. CrdiloeTis<br />
kedelze, garedan aqac moxatulobaa. iqve saTavsoa,<br />
sadac mrgvali viwro svetis natexi gdia _ albaT<br />
amiT iyofoda navebi. N-iT mogrZo satrapezoa,<br />
romlis qveviT sakuWnao unda yofiliyo. erTgan<br />
TiTqos saZvalecaa. sakuWnaodan dabla ezoSi<br />
gavediT, sadac mc. erTnaviani darbazuli eklesiaa,<br />
TaRuri gadaxurviT. Sesasvleli N-idan, afsida<br />
Sverili naxevarwriuli, erTi sarkmliT. aq TiTqmis<br />
mTliani darbazi Signidan moxatulia ufro muq<br />
ferebSi. das. kedelze kargad irCeva RvTismSoblis<br />
miZineba. es eklesia ufro Zv. SeiZleba iyos vidre<br />
zeda, samnaviani. saerTod misi msgavseba sumelasTan<br />
mafiqrebinebs Tanadroulobas.<br />
gza isev iwevs, is erTgan iyofa _ midis kerasuntisa<br />
da samsunisaken. gzis marcxniv Torulis cixe<br />
gadaviReT. kerasunt-samsuni qaldiis TemSia.<br />
gumiSxane-argiropolis-vercxlis qalaqi<br />
swored am madnebze miuTiTebs. mas 3-4 cixe icavs,<br />
sxvadasxva mxridan, mTebze.<br />
gza maRla iwevs. marcxniv kldeze Wanixis<br />
lamazi cixe moCans, is bagrationebis veb-gverdzedac<br />
aris. sof. geCidTan (kaCikaia) iwyeba<br />
40
gadasasvleli _ avdivarT gaSlil zeganze, r-c<br />
waagavs TrialeT-javaxeTs. aq moyavT puri,<br />
kartofili, xexili ar Cans. saZovrebze moTibuli<br />
Tiva oTxkuTxa Znebad awyvia. gzis marcxniv warwera<br />
miwisqveSa qalaqze migviTiTebs. gadavuxvieT sof.<br />
aidinTefesaken. aq aRmoCnda romauli xanis<br />
katakombebi, miwisqveSa gvirabi, romlis gverdebSic<br />
patara sadgomebia. erTgan SesaZloa eklesiac<br />
yofiliyo brtyeli afsidiT. gvirabi viwroa, kacis<br />
simaRle. is organ mrgvali, brtyeli qvisgadmogorebiT<br />
kedelSi amoRarulSi jdeba da gasasvleli<br />
daketilia. es pirvelsave gaTxriT aRmoCenili<br />
gvirabi-darani, kilometrebze grZeldeba da gamosasvleli<br />
axali amoSenebulia. aqedan axloa baiburTi.<br />
qalaqSi Sesvlamde moCans veeba cixe-simagre goraze,<br />
romelic ketavs gzajvaredins. aq Camodis Woroxi,<br />
r-sac miuyveba ispirisaken.<br />
cixeze manqana adis. mas axla remonti utardeba<br />
uniWod. xaraCoebiT apirkeTeben axali qvis kvadrebiT<br />
Zvel kedlebs... warweraSi naTqvamia, rom es adgili<br />
jer kidev vespasiane imperatoris dros SeirCa (albaT<br />
eklesiisaTvis). 1000 w. cixe aSendao, romelmac<br />
iarseba XIX s-mde. bizantielebi, selCukebi, Turqosmalebi,<br />
somxebi...<br />
uZvelesi wyoba tufis kvadrebiT unda iyos,<br />
romelic W-S kuTxeSi, SemosasvlelTanaa. aseve uZvelesi<br />
meCvena samnaviani eklesiis nangrevi cixis S0 nawilSi.<br />
centraluri Sverili afsida gaTlili qvebis<br />
wyobiTaa ganaxlebuli, r-ic mkveTrad sxvaobs S-kedlis<br />
mc. zomis gamoqaruli qvebis regularul wyobas.<br />
S Sesasvlels zevidan naxevarwriuli TaRi gadasdis.<br />
N-kedeli da misi afsida aRaraa, arc saxuravia.…W<br />
41
mxares Zveli akropolisis wyoba Cans _ saSualo zomis<br />
gamoqaruli sworkuTxa, mogrZo qvebis regularuli<br />
rigebi. amaTi ugemovno ganaxleba esaa axali kedlebis<br />
Seneba, uazro auzebiTa da kedelze asasvleli<br />
kibeebiT. es uzarmazari citadeli bizantiuri simagrea,<br />
r-is badali mxolod gonio da anakofia meguleba.<br />
movTavsdiT sastumroSi, qalaqis centrSi. vax-<br />
Sami qalaqgareT qalebian restoranSi, sadac avlabreli<br />
somexi qarTulad gvCanglavda...<br />
7.07.08<br />
baiburTis CrdiloeTiT, sperisken mimaval gzaze<br />
braiers eklesia hqonda aRniSnuli sof. haikinTan.<br />
gaviareT, gviTxres nangrevi iyo da zed skola daaSeneso.<br />
mivediT, skolis Senoba gadaviRe, Zveli<br />
qvebidan aRaraferia. axla am sofels qiofrulbaSi<br />
(xidisTavi) * .<br />
gza Woroxs miuyveba. es xeoba Zalian waagavs<br />
mtkvris xeobis nawils musxidan varZiamde: motitvlebuli<br />
qedebi, xexiliani Walebi, sadac lamazad moCanan<br />
alvis xeebi. gza TandaTan maRla iwevs,<br />
daRbaSis uReltexilisaken. aq 2650 m-ze nisli<br />
gvxdeba da sazafxulo sadgomebi mesaqonleebisa.<br />
Turqebi miwaTmoqmedebad gadaiqcnen. yurZenic aqvT,<br />
magram TaTaras iqiT aRar midian.<br />
uReltexilamde Woroxisave da misi marcxena Senakadis<br />
xerTvisSi mivediT, ispirSi. esaa qarT. provincia<br />
speris centri. Aaqaa SesaniSnavi cixe da eklesia.<br />
cixe baiburTisaze pataraa, eklesia _ ufro didi.<br />
sami mxridan _ S, W, N – mdinareebiT mozRuduli<br />
* SeneSvna d. berZeniSvilisa: soflis gamosasvlelSi, gzis<br />
marcxniv oTxkuTxa koSkis nangrevia galavniT. gzis marjvniv<br />
naeklesiari mewyers wauRia.<br />
42
kldovani borcvi mxolod O-dan moisvleba, iqiTvea<br />
qalaqic. Sesasvleli S-danaa. aqac baiburTiviT, Sesasvlels<br />
4-kuTxa koSki icavda, tufis kvadrebis regularuli<br />
wyobiT nagebi. galavnis maRali kedlebis<br />
wyoba mcire zomis qvaTa Tevzifxuri wyobisaa. zogan<br />
narevi, gadakeTebis kvalic mravladaa.<br />
eklesiis nangrevi cixis SO nawilSi, SemosasvlelTan<br />
iseTsave kavSirSi, rogorc baiburTis cixe-<br />
Si. aqac sami Sverili afsida unda yofiliyo. gadar-<br />
Cenilia O da W kedlebi. centralur Sveril afsidas<br />
3 maRali sarkmeli hqonia, N afsidas _ 1, S afsidas<br />
mxolod qveda nawilia. nagebi yofila tufisa da adgilobrivi<br />
qvis saSualo zomis kvadrebiT. es eklesia<br />
ufro didia, vidre baiburTisa. dasavleTidan mina-<br />
Seni hqonia, romelic eklesias S kariT uerTdeboda.<br />
iqidanve unda yofiliyo eklesiaSi Sesasvlelic. eklesiis<br />
N da W mxares moCans cixis kedlebi, kuTxovani<br />
da mrgvali burjebi. eklesiis SW mxares meCeTia<br />
da maRali minareTi, yvelaferi tufis qvisaa da mere<br />
Selesilic. eklesiis W-iT wylis 3 onkania. sainteresoa<br />
wyali Semoyvanilia, Tu adgilobrivi wyarosi.<br />
wyaroebSi cnobebi naklebadaa.<br />
XII-XIII s-ebSi selCuk ilxanTa cixea, XVI s-Si<br />
suleiman faSa meCeTs agebs. minareTs iyenebdnen gzajvaredinis<br />
saTvalTvalod.<br />
sper-hber-iber... `speris zRva~, e.i. es olqi zRvaze<br />
gadioda, am saxelma Secvala evqsinis ponto da<br />
pontos zRva... bagrationebic aqedan movidnen qar-<br />
Tlsa da somxeTSi. maT drosve iqneboda aq<br />
eklesia mainc. mniSvnelovani punqtia gzebis<br />
Camketi. rodis ikargeba saqarTvelos es ukiduresi<br />
mxare?...<br />
43
uReltexilis Semdeg gza xeobaSi eSveba, romelic<br />
savsea naZvnariTa da Sereuli tyiT, abasTumaniviT.<br />
mTaSi soflebi moCans da TeTri minareTebi.<br />
rizemde braiers erTi eklesia da cixe aqvs aRniSnuli<br />
_ ver vnaxeT. Rame rizes sastumroSi gavaTieT.<br />
aqedan borCxamde rukis mixedviT unda veZeboT.<br />
aqamde kidev erTi uReltexilia.<br />
8.07.08<br />
rizes cixe qalaqis centrSia goraze. misi zedacixis<br />
kedlebi da naxevarwriuli burjebi saSualo<br />
zomis Tanabari kvadrebiTaa nagebi da waagavs ujarmuls.<br />
aqac ugemovnod, yvelaferi Tavidan auSenebiaT<br />
da Txemze sul magidebia gaSlili turistebisaTvis.<br />
aqvea ormo wylis (?) maragisaTvis. aq vnaxeT lamazi<br />
axalgazrda, qarTulad molaparake. universitetis satyeo<br />
fakulteti davamTavre da axla aspiranturaSi<br />
varo, 25 wlis ymawvili. qarTuli mSoblebisgan viswavle,<br />
wera-kiTxva ar vicio. Eeldarma 5 qarTul-Turquli<br />
anbani aCuqa.<br />
zedacixis aSeneba iustinianes xanas miewereba<br />
(VI s.). XIV s-Si genuelebi daeuflnen da Semates<br />
qvedacixe, aseve qalaqis galavani. XVI ss-Si osmalebi<br />
ikaveben.<br />
zedacixidan moCans mTeli qalaqi da porti. is<br />
bolo 20 welSi gaSenebuli qalaqia da quCebi ufro<br />
farToa, vidre trapizonSi. yvela Tavis qveyanaze<br />
zrunavs, metad vidre CvenTan. es marto am xalxis<br />
ukeTesoba araa. esaa kerZo sakuTrebis Cvenze<br />
xangrZlivi gancda...<br />
qalaqSi Camodis aSiklardere (SeyvarebulTa xevi).<br />
aq mdinareze erTmaliani Zv. xidi gadaviReT.<br />
44
zRvaSi, napiris siaxlove kldis kunZulze, oTxkuTxa<br />
koSkia. mas kizkale (qaliscixe) hqvia. es<br />
koSki sof. fazaris siaxlovesaa.<br />
es TurqebSi zogadi saxelia garkveuli cixeebisa.<br />
Sdr.: `brolis cixe~ CvenTan... bagrationebis vebgverdze<br />
mas aTinas * cixe hqvia. saidan iReben am<br />
Zvel saxelebs (?). am koSks Relvisa ar eSinia, radgan<br />
win kidevaa dabali kldeebi. koSkis daniSnuleba<br />
iqneboda Semomavali navebisa da zRvispira gzis (?)<br />
kontroli.<br />
kidev erTi xevi uerTdeba zRvas, esaa xoja qiofru<br />
qoi (didi xidis soflis xevi). aq mdinareze,<br />
marTlac, xidis nangrevia; SerCenilia marcxena<br />
napiris mali. Sua da marjvena napiris TaRovani<br />
malebi dangreulia. es xidebi waagavan Cvens aWarul<br />
xidebs.<br />
erTi cixis nangrevi migvaswavles: jixakale. is<br />
arc braiers, arc bagrationebs ar uCanT. xeobis Suawelze,<br />
erT ganmxoloebul mTazea is aSenebuli. irgvliv<br />
ferdobebi Cais buCqebs daufaravs. cixeze misvlas<br />
aZnelebs ekal-bardebi da gansakuTrebiT irgvliv<br />
movlebuli Txrili. cixe Sedgeba centraluri<br />
mrgvali koSkisa da galavnisagan, romelsac naxevarwriuli<br />
burjebi aqvs 3-3 saTofuriT: saSualo zomis<br />
nagleji qvebi regularul mwkrivebad. galavnis wyoba<br />
narevia, kedlis sisqec meti siganis: xSiri gadake-<br />
Tebis kvali... or adgilas Sesasvlelebs mozrdili<br />
oTxkuTxa koSkebi axlavs. kedlebi sul dafarulia<br />
mcenareebiT, amitom kinogadaReba ar Sedga.<br />
es xevebi Sereuli tyeebiTaa dafaruli da soflebic<br />
mTaSia SeyuJuli. aq mosaxleoba lazuria, cis-<br />
* SeniSvna d. berZeniSvilisa: fazaris Zveli saxelwodeba<br />
aTinaa!<br />
45
feri TvalebiT. erTma Turqul saubarSi SemTxveviT<br />
ixmara `va miCqu~.. am lazur garemoSi iqneb es jixakalec<br />
lazur `jixas~ Seicavdes. miT ufro, rom Turquli<br />
axsna mas ar eZebneba!..<br />
kidev erTi lamazi cixea aseTsave Semdeg xeoba-<br />
Si _ firtina dereSi. mas zil-kales uwodeben.<br />
esaa oTxsarTuliani oTxkuTxa koSki, romelsac<br />
irgvliv galavani da saTavsoebi axlavs. amasac<br />
axali kedlebiT aSeneben turistebisaTvis. Zv.<br />
wyobaSi nagleji qvebis Tevzifxuri mwkrivebi (?)<br />
meniSna...<br />
esaa XIII s-Si komninosebis agebuli cixe, romelsac<br />
XVI s-Si osmalebi euflebian. maTivea es koSkic.<br />
aq 40 askeri akontrolebda “abreSumis gzaso”, asea<br />
abraze. mis dros ki 450-mde mebrZols itevdao. am<br />
gzis kontrols es cixe meore cixesTan SeTanxmebiT<br />
axorcielebdao. es cixe, sadRac zeviT unda yofiliyo,<br />
xeobaSi. e.i. gza iqiT gadioda, saiT? *<br />
cixidan xeobis bolos erT lazs mivadeqiT. Ciqovani<br />
vyofilvar da colic Ciqovaniao. 4 Svilis<br />
mama qarTuls amtvrevda. amasac davutoveT anbani.<br />
sakuTari saxli, mdinareSi `gemi~ restorani,<br />
sakalmaxe, motelsac vaSenebo... am xeobaSi 3<br />
calmaliani xidia, erTze manqanac gadadis. 10 s-ze<br />
arTvinSi sastumroSi davbinavdiT.<br />
9.07.08<br />
dRes wavediT maWaxlis saTaveebSi. daudi iqauria.<br />
iq 6 sofeli TurqeTs darCa 1921 w. moskovis zaviT,<br />
danarCeni soflebi _ Cven. akria, efrati, mindieTi,<br />
zedvake, qvabisTavi, xerTvisi. aq cecxlaZis Cana-<br />
* es gza pontos qeds gadaivlis da Woroxis xeobaSi Cadis<br />
– SeniSvna m. fxaWiaSvilisa.<br />
46
wer mikrotoponimiaSi moniSnuli mqonda saintereso<br />
saxelebi. mindoda adgilze Semowmeba. mivediT maWaxlis<br />
erT saTavesTan, saidanac moCanda sof. efrati.<br />
iq gurjebi dagvixvdnen, metyeveebi. imaTTan saubris<br />
mere daudma Cveni iq Cayvana gadaifiqra. arada iqaa<br />
nadarbazevi, nanino, naWiSkrevi (akria);<br />
navanevi, naqalaqevi, naqilisavi, ziareTi<br />
sirTi, saxati Rele, qvakacivake (efrati),<br />
nacixari, naarxvevi, cixiani (mindieTi),<br />
inawminda, naqilisvari, naWiSkrevi, yuruxidi<br />
(qvabisTavi)... iqneb Cven maWaxelSi mainc moxerxdes<br />
sxva adgilebis moxilva...<br />
mere Savi tba vnaxeT (es SavSeTia?), yaragiol da<br />
naviT gaviseirneT. Aaqauri kalmaxi meukeTesa... am tbidan<br />
iRebs saTaves qlaskuris xevi.<br />
Woroxi daugubebiaT eleqtrosadgurisaTvis. mas<br />
Cauylapavs qlaskuris xevis nawili, Cais fabrika, me-<br />
CeTi; mxolod minareTis zeda nawili Cans wyalSi.<br />
Woroxze ori aseTi sadguri ukve mzad aqvT, apireben<br />
_ 16-s. ra eSveleba Woroxis zRvasTan SesarTavs?...<br />
qlaskuris xevisa da Woroxis SesarTavTan, orive<br />
mdinaris marcxena napirze, kldovan borcvze, qvevidan<br />
koSki SevniSneT. avediT. aRmoCnda mc. erTnaviani,<br />
darbazuli eklesia (daxl. 3X4 m). saxuravi<br />
kldis daumuSavebeli lodebiT duRabze. Sesasvleli<br />
W-danaa, romelsac zeviT TaRi axlavs. arqitravis<br />
gareTa nawili Camovardnilia. Cans O mogrZo sarkmeli,<br />
S-iT _ kvadratuli. sakurTxeveli brtyelia. 2-3<br />
adgilas sarezonanso Wuria. qveda sarTulSi saZvalea,<br />
romelsac N Sesasvleli aqvs, aqac TaRia. saflavebi<br />
najijgnia, dasulan kldemde. eklesiis dabla<br />
kidev raRac nagebobebia, aseTivea wyobac. iq erTgan<br />
TaRuri gadaxurvis mogrZo Senobis naSTia S-N mimar-<br />
47
Tulebisa. (satrapezo?)... aq senakebi da sameurneo sa-<br />
Tavsebi iqneboda albaT monastrisa. es unda iyos<br />
XIV_XV s-is nagebobebi, sof. xebas naqilisvaria.<br />
aq beriZe cxovrobs borCxidan gadmosuli.<br />
gurjebma qarTuli ician. es namonastrali ar<br />
icis arcerTma rukam.<br />
samagierod, arTvinis turistul rukaze aRniSnulia<br />
eklesia, borCxis siaxloves, arkaqoi. aq sibneleSi<br />
gumbaTiani eklesia davlandeT. aRmoCnda oTxive<br />
mxriT brtyelafsidiani, maRali, mTeli gumbaTiT gadarCenili<br />
nageboba das. karibWiT. mas farTo, TaRovani<br />
Sesavleli aqvs. oTxsave kedelSi TiTo sarkmelia<br />
da TiTo momaRlo niSa. gumbaTi trompebis gare-<br />
Se azis kedlebs. O sakurTxevlis kedelic brtyelia.<br />
eklesia moxatuli yofila. freskebi dazianebulia.<br />
SerCenilia qarTuli asomTavruli warwerebi<br />
da berZnuli. paleografiulad XIII s-is Semdgomi xanaa:<br />
`a~-is zeda xazi mucels moSorebulia; `d~-is mucelSi<br />
`a~-ia SewiaRebuli...<br />
10.07.08<br />
mamawmindis O sakurTxevlis marjvena svetis Zir-<br />
Si, oTxkuTxa CarCoSi 11 striqoniani asomTavruliT<br />
Sesrulebuli warweraa:<br />
1------------------------------- isaoieso<br />
2------------------------------- ?yadv<br />
3------------------------------- zpnmin<br />
4------------------------------- gpvin<br />
5------------------------------- ???????<br />
6------------------------------- ???????<br />
7???????????????????????????????<br />
8??????????????????????????????<br />
9?????????????????????????????<br />
48
mamawmindidan ukana gzaze cixe davinaxeT, Woroxis<br />
marjvniv. aq ori xevi uerTdeba mTavar mdinares,<br />
romelTa SemaerTebel gzaze, maRal mTaSia, es cixe.<br />
sofels hqvia esenler qoi, xevs _ sankoTi, cixec<br />
sankoTisaa. SemorCenili kedlebisa da koSkebis<br />
wyoba `ujarmulia~, saSualo zomis kldis lodebi,<br />
regularuli mwkrivebiT. koSkebi zogi mrgvalia,<br />
zogi _ kuTxovani, qveda cixeSi eklesiis nangrevia:<br />
das. nawilis TaRovani gadaxurva, zevidan orferda<br />
gadaxurvis nakvaleviT. Sesasvleli eqneboda<br />
misasvlel, N mxridan. S kedelSi pilastris nawilia.<br />
sakurTxevlis moxazuloba TiTqmis gegmaSi ikiTxeba.<br />
aqvea amolesili wylis auzi, kldeSi amokveTili. is<br />
mogrZoa, kldeSi Znelad sakveTi.<br />
qveda cixidan zedaSi amavali gza swor kedlebs<br />
Soris gadis, N-iT mrgvali koSki yofila. zedacixes<br />
mcire farTobi uWiravs da ramdenime saTavsia. aqedan<br />
SesaniSnavi xedia: Woroxis Segubebuli, daklaknili<br />
dineba, gaRma soflebi. marjvena sanapiroze ori<br />
mezobeli, paraleluri xevi, Tavisi soflebiT, maTi<br />
SemaerTebeli, cixis N-iT gamavali gza, romelsac cixe<br />
akontrolebs. eklesia cixeSi, misi patronis aq<br />
xangrZliv yofnas mowmobs. zedacixeSi saTofurebicaa.<br />
cixis qveviTac raRac nagebobaTa kvalia _<br />
cixisZiri.<br />
es cixe SesaZloa IX-X s-sa iyos, aSot kurapalatis<br />
droisa,… is turistul rukaze Cans, xuTversianze<br />
iqneba _ baqir qoi kale.<br />
gzad arTvinis cixe gadaviReT Woroxis<br />
marcxena, maRal, kldovan sanapiroze. iq ZiriTadi<br />
koSki moCans, erTi samzeriT Woroxisaken. cixeSi<br />
jari dgas, ar migviSveben. cixis ukan arTvinia,<br />
50
qvevidan TaRi iWers _ zed kibeebi amoWrili da dalagebuli<br />
qvis safexurebad iqneboda. qalaqs Tavisi<br />
galavani, eklesiis nangrevi (IX s.) da sasaxlis kedlebi<br />
SerCenia. daudma eseni aRar icoda da Cven SevniSneT<br />
anCidan dabrunebulebma. eklesia da sasaxle<br />
bagrationebs aqvT veb-gverdze.<br />
anCisaken misasvlelad gzas gavyeviT NW-iT zeganze,<br />
artanujs zevidan davxedeT: gzajvaredinis<br />
centrSia yvelafris makontrolebeli. `arzena~ mis<br />
irgvliv zegnebzea Sefenili. artaanisken aqidan mimavali<br />
gza umoklesia. yovelmxiv gamoyofili klde miuvalia.<br />
uReltexili gadaviareT da sxva xevSi daveSviT.<br />
ulamazesi soflis SO ferdobze nangrevebad qceul<br />
taZars mivadeqiT. is ar unaxavT bagrationebs, ar<br />
auzomiaT. kldis gadaRma NO-iT xeobis soflebia da<br />
aqeT momavali gza. eklesiis S-iT didi nagebobis sa-<br />
Tavsebia _ iqneb satrapezo, an episkoposis sadgomi.<br />
mefis darbazobis gangebaSi (XIII s.) ??? mgonia na-<br />
Tqvamia: `pirvelad Semovides didisa anCisa<br />
episkopozi da dajdes mefis marjvniv...~ klarjeTis<br />
episkoposis es upirvelesoba iqneb tradicias<br />
emyareboda: anCis xatis sagalobelSi (arsen<br />
bulmaisimis Ze) xom naTqvamia, rom <strong>andria</strong>m aq moitana<br />
macxovris xelTuqmneli xati...<br />
mSvenieri xiliani sofelia, utkbilesi bali...<br />
ukana gzaze gamovuareT axizis cixes.<br />
artanujiswylis marcxnivaa, kldeze. mrgvali<br />
burjebisa Tu koSkebis masivebi saSualo zomis<br />
Tanabari qvebiT, regularuli mwkrivebia. `ujarmuli~<br />
wyoba kargad erwymis qc-is cnobas: vaxtangma aq<br />
aaSena cixe da Sig pirveli eklesia, romelic<br />
52
saepiskopod iqcao. klarjeTSi es ori saepiskoposo<br />
iyo.<br />
cixeze mcire farTobia kldis xerxemalsa da<br />
ferdze. O-iT mrgvali burjis SigniT, raRac nagebobis<br />
ZirSi, oTxkuTxa amoSenebuli amosasvlelia. xom<br />
araa wylis gvirabi?<br />
xerxemalze erTi bunebrivi gamoqvabulia. yvelaze<br />
maRal adgilas nangrevis kvalia (koSkis?) cota<br />
O-iT meore aseTive nangrevis nakvalevia eklesiis?<br />
cixis qveviT gamoqvabulebia, erTi amoSenebuli Ta-<br />
Ria.<br />
12.07.08<br />
dolisyanaSi avediT. es mSvenieri taZari<br />
mTelia, gadaarCina meCeTad gadaqcevam. axlac<br />
restavracias utareben. garedan da Signidan.<br />
orsarTulad gadaqceuls, axla asufTaveben. aqauri<br />
samxr. sarkmlis warwera da bareliefebi metyveleben<br />
eklesiis mTavrangelozebis, miqaelisa da gabrielis<br />
saxelobaze.<br />
ucnobi unda iyos S minaSenis warwera sakurTxevelSi:<br />
macxovris reliefur gamosaxulebas samkuTxa<br />
qvaze warwerebi aqvs amoWrili: `ieso qriste~. qveviT:<br />
`wmidai ese eklesiÁ akurTxe dResa~. mis qveviT ori<br />
kvadratuli qvidan erTi dakargulia. iq dawyebuli<br />
warwera albaT meore qvaze grZeldeboda: `mefes...<br />
ram... qriste Seiwyale~.<br />
S minaSenidan mTavari taZris Sesasvlelis arqitravi<br />
mogvianebiT SeulesiaT da mouxatavT. aq marcxniv<br />
3 figura moCans, mavedrebel pozaSi. Semdeg,<br />
ori mozrdili figuris qveda tani koWebamde kabebSi.<br />
ar vici remontis gamo Tu adreve, Selesiloba zogan<br />
acvenilia da moCans ori striqoni nusxuri warweris<br />
53
nawili. qveviTac warweraa asomTavruli. aqac nawilia.<br />
gairCeva sityvebi `davwere~... `locvebad~ (?)<br />
sakurTxevelSi moxatulobisa da warweraTa (ganmartebiTi)<br />
naSTebia.<br />
S kedelze Sesasvlelis marcxniv freskul gamosaxulebebze<br />
qarTuli nakawri minawerebia: `qriste<br />
Seiwyale moZRvari petre gabrielis Ze dResa petrepavlobasa<br />
22~. saocaria, rom dRes, petre-pavloba<br />
dRes, vkiTxulob amas!!..<br />
qveviT nusxuriT amokawrulia: `saSinelo mTavarangelozno<br />
miqel da Ggabriel Raribs maxareb (els<br />
SeewieT)“... qveviT mxedruliT: „maxarebels“.<br />
zeviT, Savi fanqriT rusuli samxedroebis minawerebi<br />
1889. qveviT rusuladve: farsadan miqelaZe,<br />
1903 w. maisi.<br />
samxreTis kedelze mihrabia meCeTobis periodisa.<br />
aqvea arabuli freskuli warweris naSTi. dolisyana<br />
Zv. qarTvelTa aqaur meurneobaze migviTiTebs. axla<br />
xexilia.<br />
xuciSvilis Satberdis ZebnaSi mivadeqiT sof.<br />
gurjanis dangreul saydars. maRali O kedlisa da<br />
das. kedlis naSTebi. irgvliv sxvadasxva nagebobaTa<br />
naSTebia. bagrationebs es `ucnauri~ eklesia VIII-IX<br />
s-ebiT aqvT daTariRebuli. aq es saxeli albaT osmalobis<br />
droindelia...<br />
rogorc iqna, mivadeqiT sof. boselTas. sainteresoa,<br />
rom adgilobrivi Turqebi uwodeben am<br />
sofels Satberds. Aaseve aqvT aRniSnuli turistul<br />
rukazedac. es xuciSvili-bagrationebis Semdgom ar<br />
momxdara. maS qarTvelebma rodis daiviwyes es<br />
saxeli da rodindelia boselTa?..<br />
aq marTlac uzarmazari, gafcqvnili taZris Con-<br />
Cxia. aris mcire salocavic da sxva SenobaTa naS-<br />
54
Tebi. yvelaferi buCqebs daufaravs. yvelaze STambe-<br />
Wdavia veeba lodebiT, regularul mwkrivebad nagebi<br />
mogrZo didi Senobis naSTi. is an skriptoriumi, an<br />
satrapezoa. xuciSvils mxolod misi foto moaqvs. Zalian<br />
STambeWdavi nangrevebia... *<br />
kidev ufro mniSvnelovania kldis xerxemlis daboloebaze<br />
mdgari cixe, romelic eklesiis NO-Taa.<br />
Zvelma nagzaurma kldes migvayena, mere bilikiT viareT<br />
daaxl. 500 m. kldeze. meore mxare frialoa.<br />
veeba cixe merTlac Sat-berdia.<br />
misasvlel mxares 25 m-mde momrgvalebuli samsarTuliani<br />
koSki da `talRuri~ kedlebia, Zveli mozrdili<br />
lodebiT horizontalurad nagebi. Sesasvlels<br />
(O mxares) TaRuri gadaxurva aqvs. iqve, marjvniv<br />
mcire eklesiis nangrevia S minaSeniT. mc. navi<br />
daaxl. 2,5 m. X 4 m. Cans afsidis qveda rigi. mis Tavze,<br />
damcvel kedelze, raRac farTo da maRali niSaa<br />
gaurkveveli daniSnulebisa.<br />
Sida cixis oTxkuTxa koSki orsarTuliania. aqvs<br />
ori sarkmeli momrgvalebuli TavsarTebiT. Ddas. gaWrili<br />
oTxkuTxa gasasvleli miuval kldeze gadis...<br />
albaT SemovliTi biliki iyo samxr. ferdze. Sida cixesTan<br />
Wuria. eklesiis das. kedelTan ki lodze amo-<br />
Wrili 4-5 safexuri midis oTxkuTxa amoRarul CaRrmavebasTan.<br />
mere aqedan N-iT gayvanili RariT Cadis<br />
amolesil wylis ormoSi. albaT, wvimis wyals agrovebdnen.<br />
aseTi STambeWdavi cixe me aq jer ar minaxavs...<br />
Satberdis cixe, saxelwodebis mixedviT,<br />
TiTqos win unda uswrebdes taZarsa da sofelsac. es<br />
* d.berZeniSvilis SeniSvna: aq amboben _ Tamaris cixeao e.i.<br />
_ Zvelia. xuciSvilis rukaze is „klajaTis cixea“ (bereqeTi?).<br />
55
cixe meti sabuTia taZris (Satberdis) aq dasagulveblad,<br />
rac enirabaTSi ara Cans. sofelSi veRar<br />
SevediT. iusufelSi vivaxSmeT da Rame parxalSi<br />
amovediT.<br />
Woroxis xeobis sofelTa qarT. saxelebi: agara,<br />
boselTa, gurjani... xancTelis cxovrebis monacemebi<br />
enirabaTis, an boselTas sasargeblod jer verafers<br />
meubneba...<br />
13.07.08<br />
guSin ficrulSi gavaTeneT. cxeli wyali iyo.<br />
dRes parxalis didebul taZars movakiTxeT. is<br />
aRwerili aqvs eqvTimes 8 . saRebaviT Sesrulebuli warwera<br />
Sua navis S TaRebSi dResac garkveviT ikiTxeba.<br />
saocari sididis taZari dResac mTelia, Tumca<br />
meCeTobis droidan etyoba remontis kvalic. SigniT<br />
meCeTi gavaRebineT. uzarmazari sivrce N kedelze<br />
qoraliT ikveTeba. ori maRali niSaa sakurTxevlis<br />
wina or svetSi. samxreTis svetze reliefuri<br />
CuqurTma da sam-sami figuraa gamokveTili<br />
svetisTavze. aq dgeboda episkoposi, N-iT albaT<br />
monastris mamasaxlisi.<br />
SigniT moxatvis kvalia. Crdilo kedelze reliefia<br />
ostatis figuriTa da warweriT (N-sken). S-isken<br />
reliefuri warweraa `q _ e S _ e T _ dr _ t~ (Teodorite).<br />
turistebi iyvnen israelidan, istoria momkiTxes,<br />
mokled movuyevi inglisurad.<br />
es taZari oTxTa eklesiis aslia imave daviT<br />
kurapalatis agebuli. ufro didi unda iyos, saintresoa<br />
es wyvilebi: jvari-ateni, oTxTa-parxali, arjevansarvani-bWiTi...<br />
ratom mesameebi ar Sendeba maTi<br />
kopio?<br />
56
parxalis wylis gadaRma mTaze, ori calnaviani<br />
darbazuli eklesia eqvTimes aqvs. gamyoli patara bi-<br />
Wis mamam 50 lira mogvTxova _ aRar avediT.<br />
wavediT Tamaris arxis sanaxavad. avyeviT xevekis<br />
xevs, mivaRwieT sof. qobakis erT ubans: guneis (esaa<br />
Tbili, samxreTiT). aq Zveli qvebiT aSenebuli saxlis<br />
nangrevi vnaxeT: TaRiani, gaTlili Sesasvleli raRac<br />
Zv. nagebobisa, aseve gaTlili, saSualo zomis qvebi.<br />
aq arxi ver migvaswavles, Tumca daTunaca 9 da eqvTimec<br />
mas asaxeleben _ albaT aq iwyeba. Mmeore ubani<br />
wyalgaRmaa, mas yuzei (civi) hqvia. aq gurjebi cxovroben,<br />
amboben baTumis mxridano. qobaks isini iazreben:<br />
qvad da buqad (zamTari aseTiao). aq isini axla<br />
zafxulobiT amodian, zamTars qveviT, WilaTSi. qar-<br />
Tuli saxelebia: ieTi, xeva, wyals uwodeben xevs.<br />
soflebia sajvareTi, wiflakari (an wiTlakari),<br />
qveda soflebSia: kakali, vaSli, vazi, leRvi, bali<br />
da alubali, asevea parxalSic.<br />
Tamaris arxi migvaswavles zavrieTSi, balxibarSi...<br />
daudma daigula da wvimac wamovida.<br />
iZulebuli gavxdiT wamovsuliyaviT iusufelSi. gzad<br />
ori cixe davinaxeT. aqeT wamosvlisas (mzian dReSi)<br />
vnaxavT iusufelidan (20 km-ia, naxevari saaTis gzaze).<br />
14.07.08<br />
dRes oTxTasaken wasulebma kavkasiZeebis<br />
cixes gavuareT. Tamazma 10 Semouara asasvlelis<br />
ZebnaSi. avalT oRond TokiTo. me unda vcado.<br />
oTxTa eklesia RamiT vnaxe SarSan... es ufro<br />
momwons: aq ufro igrZnoba siZvele, amkobs sxva Senobebic.<br />
moxatuloba odnav moCans. esec parxaliviT<br />
mTelia, oRond ufro mcire. is, jamed qceuli, movlil-SekeTebulia...<br />
57
ufro mcire, darbazuli, erTnaviani, eklesia<br />
iqve SO-iT. iq ufro Warbad Cans aguri. saxuravi Caqceulia<br />
magram lamazia sakurTxevlis TaRi. sainteresoa<br />
samkveTlosa da sadiakvnos adgilze Seqmnili<br />
mcire niSebi sakurTxevlis orsave mxares. am eklesiis<br />
qveS daxSuli, Rarovani sivrcea SesavleliT Odan<br />
(gamongreulia). esaa saZvale, areuli maZieblebis<br />
mier.<br />
mTavar taZarSi samkveTlo da sadiakvno orsar-<br />
Tulianebia sakuTari asasvlelebiT (misadgmeli kibe?).<br />
das. minaSeni gviani unda iyos. mas ebjineba grZeli<br />
Senoba N-S-iT damxrobili, sakuTari SesasvleliT<br />
SO kuTxeSi. esaa satrapezo, romlidanac N gasasvleliT<br />
gadiodnen skriptoriumSi. esaa Rrma TaRebiT,<br />
orad gayofili, ufro farTo, naTeli Senoba, sadac<br />
iwerdnen, Targmnidnen berebi... oTxTa eklesia<br />
oTxi maxaroblis saxelobazea agebuli daviT kurapalatis<br />
mefobisas, is aTeuli wlebiT unda uswrebdes<br />
parxals.<br />
wyalgaRma kldeze erTnaviani darbazuli eklesia<br />
Cans. aRwerilia eqvTimesTan...<br />
aqedan speridan momaval gzas davadeqiT, Woroxis<br />
marcxena napirze feTereqis cixe vnaxeT. esaa 4-5<br />
mrgvali koSki galavniT gaerTianebuli. wyoba narevia,<br />
baTqaSze. mTavari koSki 3 sarTuliania, saTofurebiT<br />
mosasvleli mxrisaken. cixeSi wylis mrgvali<br />
ormos nangrevi Cans. mosasvleli mxriskenve erTi<br />
brtyeli kedeli, uZiro napralis TaRiT dahyurebs.<br />
es araa amosasvleli. me vTvli, esaa zarbaznis safari,<br />
romelic aq mosasvlel mxares icavs. kidev erTi<br />
mrgvali koSkia mosasvlelis klde-karSi. is marto<br />
kldekars ki ara, iq Camomdinare wylis damcavicaa.<br />
58
albaT gviani, osmaluri cixea gzis damcavi speridan<br />
iusufelisaken.<br />
iusufelis SesasvlelSi, Woroxis marjvniv, mcire<br />
erTnaviani, gafcqvnili eklesiis nangrevia. e.i.<br />
iusufelis adgilas Zv. sofeli yofila, saxeli?..<br />
isev Tamaris arxis sanaxavad avediT da guSindeliviT,<br />
4 saaTidan wvima daiwyo. diliTaa mosvla<br />
saWiro. gurjma devaZem, xeobaSi pansionatis patronma,<br />
kalmaxi mogvarTva da ludi... mas anbani aCuqa eldarma.<br />
wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebaa<br />
TurqeTSi... biWebi manqanis saxuravs gauSianurdnen,<br />
iqidan iReben yvelafers.<br />
Cveni sastumro `barselona~ 40-dolariani nomrebiT,<br />
yvelaze Zviria, rac aqamde gvqonia. aq orjeradi<br />
kveba fasSi igulisxmeba.<br />
aq SarSan yofnis dros, sanaZe 11 Tavisi meuRliT<br />
cxovrobda. Rame vewvieT; axlaRa gamaxsnda, aq 50 miani<br />
auzia Ria cis qveS. ratomRac aravin banaobs.<br />
sastumros patroni qarTvelia, misi coli espaneli.<br />
aqedanaa sastumros saxeli `barselona~.<br />
15.07.08<br />
dRes gadavwyviteT orjer CaSlili (wvimebis gamo)<br />
Tamaris arxis monaxuleba. dagvabnia eqvTimesa<br />
da qobakeli gurjis monacemebma. eqvTimes etyoba<br />
arxi ar unaxavs da zepirnaTqvami Caiwera: arxi<br />
iwyebao sof. uTavSi, qobakis maxloblad<br />
dasruldebao zavrieTSi. gurji sul sxvagan<br />
migviTiTebda. daTuna, sxvebTan erTad, zavrieTs<br />
migviTiTebda. Aamitom mivakiTxeT am gurjul sofels<br />
da adgilobriv ahmeds mivakiTxeT ojaxSi. davsxediT,<br />
velaparakeT Turqul-qarTulad. coli ufro<br />
enawyliani gamodga. soflis monacemebi ukan Caviwere.<br />
mere ahmadi gamogvyva da miuxedavad siZneleebisa, sa-<br />
59
Tavemde migviyvana. is ki gamodga uTavidan qediT<br />
gamoyofili xevis saTave, romelic (xeviswyali) veeba<br />
lodiT orad iyofa. erTi didi nawili xevad<br />
miedineba, meore ki kldes mouyveba soflisken. mTeli<br />
arxis gavlas soflamde 40 wuTi movandomeT, daaxl.<br />
3 km. es arxi adgilebSi kldeSia gaWrili, meore<br />
mxaresac yoriTaa gamoyvanili, zogan meore mxaresac<br />
kldea. axla am arxs uvlian da betoniT amagreben,<br />
zogan ki miwayrilSi modis. arxs iyeneben sarwyavad,<br />
adre kidevac svamdnen. sasmeli wylis milic aqve<br />
iRebda saTaves, romelic axla gawyvetilia. wyali<br />
sxvagniT mohyavT milebiT.<br />
Cemi ZiriTadi daskvnaa: parxlis xeoba arxebis<br />
ganviTarebuli qseliT xasiaTdeba. TiTqmis yvela,<br />
parxlis wylidan zeviT myof soflebs, aseTi arxebi<br />
parxliswylis Senakadi xevebidan aqvs gamoyvanili.<br />
amitom qobaki da uTavi zavrieTTan am arxiT ver iqneboda<br />
dakavSirebuli. e.i. imaT, rogorc yvela sofels,<br />
Tavisi arxebi hqondaT, rac xalxma erTmaneTs<br />
daukavSira da Tamars miawera maTi siZvelis gamo. samanqano<br />
gza wvimisgan wamxdari aseTi arxebidan gadmosuli<br />
wylis CanCqerebiTaa gadavsebuli.<br />
madlierebma col-qmari Cveni manqaniT aviyvaneT<br />
wiTlakarSi. balxi da balxibari aseve qarTuli<br />
(gurjuli) soflebis saxelebia.<br />
gzaze gadaviReT da ar avsulvarT sarigiolis<br />
cixeze, parxliswylis marcxniv. durbindiT momeCvena<br />
Txeli kedlebi, nagleji qvebis gviani wyobiT. osmalur<br />
nagebobad CavTvale...<br />
meore ufro dabla myofi cixe mdinaris marjvnivaa<br />
kldeze. mas kaspirukis cixes uZaxian.<br />
miuvaliao. durbindSi gviani wyoba momeCvena, Tumca<br />
narevic ZvelTan da ufro mniSvnelovani, vidre<br />
60
sarigiolis cixe (iq `yviTeli tba~ arsad Cans). am<br />
kaspirukis qveS sofels hqvia derekafu…e.i.<br />
xeviskari da cixec misi Camketia...<br />
am or cixes Soris, mdinaris marcxniv erTi saxli<br />
davinaxe terasebze, mxolod venaxi hqonad gaSenebuli.<br />
aq Rvinos ar ayeneben, yurZens yidian, sakmaod<br />
Zviriao, gviTxres...<br />
16.07.08<br />
dRes kavkasiZeebis cixeze gvindoda asvla _<br />
ar agviSves, saSiSiao. Bb. kudava 12 auyvaniaT alpinistebs...<br />
eqvTimes mieri iqauri eklesiis warwera murvan<br />
kavkasiZisa XV s-saa da eklesiis ganaxlebas gvauwyebs.<br />
is unda yofiliyo am sagvareulos rezidencia.<br />
maTive yofila parxali da oTxTa;<br />
eqvTime ar ganmartavs es samefo monastrebi rodis<br />
iqca sakavkasiZod... afsidaSi qtitori unda iyos<br />
gamoxatuli oTxTa eklesiis maketiT. zeviT eqvTimes<br />
TqmiT, mose yofila, romelic RmerTisgan iRebso qvis<br />
filebs 10 mcnebiT... aseT uCveulo freska mis siZveleze<br />
metyvelebso. gasarkvevia sakavkasiZos moculoba<br />
da TariRi...<br />
ispiridan arTvins momavali (iusufeli 1950ian<br />
wlebSi daarsda) gza Woroxs mouyveboda. rukebze<br />
3 cixe unaxavi gvqonda. zevidan daviwyeT.<br />
Woroxis zemo weli ufro ganierdeba da aq soflebi<br />
ufro mis WalebSia ganlagebuli. waagavs buneba<br />
mtkvrispirebs samcxeSi. aq mTebi ufro titvelia, vidre<br />
parxliswylis xeobaSi.<br />
sof. qiofru gorenTan xevi uerTdeba Woroxs<br />
marjvnidan. xerTvisSi mcire kldovani borcvia, romelzedac<br />
oTxkuTxa koSkia nagleji kldis qviT Sereuli<br />
wyobiT naSeni. mxolod kuTxis qvebia mozrdi-<br />
61
li, gaTlili lodebi. ori samzeri Woroxs gahyurebs:<br />
an gza iyo marcxena maxres, an navebiT dauyvebodnen.<br />
qveviT galavnis nangrevebia. oSnaxis cixe<br />
osmaluri unda iyos, gzis Camketi Woroxsa da mis Senakad<br />
xevze.<br />
ufro dabla Woroxs uerTdeba ersisis xevi. aq<br />
gza gadis Woroxis marjvena mxridan am xeviT oSkis<br />
taZarze gardamavali. iq maRali kldis xerxemalia,<br />
romlis qimzea ersisis cixe (mdebareobiT waagavs<br />
boselTis cixes). yoveli mxridan miuvals, samanqano<br />
gziT davadeqiT qedidan. aqedan advilad mosasvlelia<br />
da 30 m-mde simaRlis koSki da kedlebia, aqedanve<br />
aqvs Sesasvleli, am samsarTulian, oTxkuTxa<br />
koSks. eklesiis kvali araa. aris mrgvali wlis ormo,<br />
yru kedelebiani oTxkuTxa mcire, izolirebuli<br />
koSkis nangrevi, 4-5 saTavsi. yvelaferi nagleji qviT<br />
baTqaSzea nagebi. esec osmaluri cixe unda iyos,<br />
TorTomis xeobidan aqeT momavali gzis Camketi: swored<br />
miskenaa miSverili samzerebi. cixis qveS sof.<br />
ersisia.<br />
am xevis WoroxTan SesarTavSi, auval kldeze kidev<br />
erTi nacixaris nangrevia sof.<br />
seluqbaRlarTan. isic osmaluri unda iyos<br />
Woroxis gzis modaraje.<br />
olTisis wylis marjvena Senakadze xuciSvils<br />
iSxnis cixe aqvs aRniSnuli, Tumca is<br />
iSxnisxevisagan qediTaa gamoyofili. iq<br />
pamukCularis cixe dahyurebs maRali kldidan mis<br />
qveS gaSlil sofels. aq erTi zurgiani koSkia 3-4<br />
sarTuliT. samzerebi da saTofuri misasvlel<br />
mxaresaa, ovalur galavnis SigniT saTavsTa naSTebia.<br />
Sesavleli S-dan hqoniaT. kari qvisa yofila<br />
qusliani. kedlebi Txeli, narevi, gviani osmaluria.<br />
62
imave xevis marjvniv amoSenebuli cixeqvabia 3<br />
nawilad. 3-4 sarTuli moCans. wyoba aqac gviania.<br />
iSxanic vnaxeT...<br />
17.07.08<br />
iusufelis bukletSi raRac eklesia iyo galavniT.<br />
bevri veZebeT, migvaswavles: olTisiswyals marjvnidan<br />
xevi uerTdeba iSxnisxevis zemoT. iq zeganze<br />
avediT qveviT sof. darijia, zeganze misi ubani – saritosum.<br />
Sua sofelSi Zveli erTnaviani darbazuli<br />
Senobaa. eklesias Seasvleli N-idan aqvs, aqve meore<br />
karia sanaxevrod amovsebuli. afsidaSic erTi oTxkuTxa<br />
niSa N mxaresaa da sarkmelic. naSenia saSualo<br />
zomis gaTlili qvebiT regularulad.<br />
soflis NO-iT kidev 2 eklesiaa. aqedan erTi mozrdili<br />
gaTlili qvebis rigebiT naSenia, romelsac<br />
enacvleba brtyeli swori qvebi. mozrdili darbazi<br />
samnaviania. rogorRac viwro N da S navebiT. N Cangreulia,<br />
S ukeT gadarCenili. S SemosasvlelTan es navi<br />
kedliTaa gadaketili. mas Tavisi afsida, sarkmeli<br />
da 2 oTxkuTxa niSa aqvs. lamazia misi TaRi. W SesasvleliT<br />
farTo Sua navSi Sesuls afsidaSi moxatulobis<br />
kvali gvxdeba. eklesiis S-iT oTxkuTxa Senoba<br />
zeviT samreklo, qveviT saZvale unda iyos.<br />
meore, aguris erTnaviani darbazuli eklesiaa.<br />
mas W Sesasvleli aqvs. daxurva _ mTeli. afsidaSi<br />
ori momaRlo niSaa, S-iT ufro maRali. N da S kedlebSi,<br />
2 farTo TaRiT gamoyofili farTia, win SemaRlebuli,<br />
oTxkuTxa iatakiT. qveS TaRovani sa-<br />
Zvalea (?).<br />
am eklesias agurisave galavani da oTxkuTxa<br />
karibWe aqvs, romlis O-kedelSi kibea, albaT samrekloze<br />
aRmavali, romelic axla mongreulia. es gan-<br />
63
sxvavebebi am bolo eklesias somxurad mafiqrebinebs.<br />
is ufro gviani meCveneba, vidre 2 sxva. soflis O-iT<br />
maRal kldeze cixea. maRali 3-4 sarTuliani, mrgvali<br />
da oTxkuTxa koSkebi nagleji qvis narevi wyobisa,<br />
aris Tevzifxuric. gadakeTeba-remonti cxadia.<br />
qveda cixeSi Sesasvleli TaRovania, kuTxiani arqitraviT.<br />
aqvea raRac TaRovani, yrukedlebiani dafluli<br />
Senoba, iqneb sanovagis sawyobi. mis O-iT SemaRlebaze<br />
oTxkuTxa mogrZo usaxuravo darbazi SeiZleba<br />
eklesia iyos N SesasvleliTa da erTi sarkmliT Osken.<br />
sakurTxeveli brtyelia. zedacixes garedan 4kuTxa<br />
Sesasvleli uCans, iq ver mivediT. es miuvali<br />
cixe SesaZloa, Zvelze daSenebuli osmaluri simagre<br />
iyos. S-iT qedze bilikebia, iqneb iSxnisken mimavalic...<br />
soflis Zvel eklesias sasaflao akravs. Camosvlisas<br />
soflis saxeli gviTxres _ xnZor...<br />
mere wavediT xaxulSi... es me SarSan vnaxe.<br />
molam kari gagviRo meCeTSi, romelmac Seinaxa Zegli<br />
mTlianad. gadaviRe Zvel xidze daSenebuli axali.<br />
gamovuareT azortis cixes, gadaviReT, asvla xval<br />
aSmaSenTan erTad. gadaviReT TorTumiswylis<br />
CanCqeri, romelic turistebisTvis mouwyviaT. tbaSi<br />
naxevarkunZulze sasauzmea turistebisa. oSkSi<br />
sibneliT movediT: ase undodaT gadaReba<br />
“kinoSnikebs”... xval iusufelidan<br />
TorTumiswyals gavyvebiT arzrumisken. vnaxavT<br />
aSmaSenisa da azortis cixeebs, TorTumsac _ Tu movaswariT.<br />
iusufels 5 weliwadSi kaSxalis wyalsacavi<br />
dafaravs, 1250-an w-Si agebuls.<br />
18.07.08<br />
dRes davtoveT iusufeli. pirvelad vnaxeT aSma-<br />
Senis cixe. me da Tazo wavediT. sxvebma Tqves _ miu-<br />
64
valiao. Toki Camaba, Tumca ar damWirvebia... droSa<br />
aitanes Turqebma da Cvenc avediT. cixe ori nawilisaa<br />
_ qveda cixeSi mrgvali koSkiT Semodixar. is orsarTuliani<br />
unda yofiliyo. iqvea xaro ovaluri,<br />
amoSenebuli kedlebiT. galavnis samzerebi yvela mosasvlelsa<br />
da wylispira gzas gadahyureben. qveda cixidan<br />
zedaze asasvlelSi baTqaSis ori nakvalevia<br />
(naxevarwriuli) iqneb Wurebze migviTiTebdes. zeda<br />
cixis mrgval koSkSi sapirfareSo dabali niSaa da<br />
xvreli kedlis sisqeSi. aq Cacucqulma suraTi gadaviRe.<br />
magondeba mindacixe, Zamiscixe... esaa namdvili<br />
gzis Camketi cixe, r-c batonobs oSkis cixe-qveyanaze.<br />
wyobiT is araa ise Zveli, rogorc boselTa iyo, Tumca<br />
XIII_XV ss-Si iqneb Zvel nacixarze aSenda...<br />
oSkis saintereso detalebi isev gadaviReT, san-<br />
Teli davanTeT. me aq sakurTxevelSi freskul warweraSi<br />
jojiki maxsovda, damxvda `Sevamkve da ganvaSene~.<br />
saocaria CordvanelTa es veeba taZari. albaT basilis<br />
gadaburvis mere iReben (?). ratomaa mxolod aq<br />
ase dawvrilebiT moTxrobili mSeneblobis angariSi?<br />
sxvagan ratom araa? romeli mkiTxvelisTvisaa es saintereso?<br />
mTavari sakurTxeveli RvTismSoblisaa, S_wm. nikolozis,<br />
N-ioane naTlismcemlisa. da mainc am ukanasknelis<br />
saxelobisaa es kolosi. reliefebSic<br />
RvTismSobeli, ioane naTlismcemeli, qtitori mefeebia,<br />
wm. nikolozis freska sadRaa? arzrumis muzeum-<br />
Si silogavas 13 napovni reliefebia gadasaRebi.<br />
azortis cixe Soridanve itacebs Tvals. Mmis<br />
ZirSi xidiT gayolil gzas gavyeviT. iq axla am<br />
kldis qvebisgan quCis mosakirwylav kvadratul qvebs<br />
Wrian.<br />
65
asasvleli biliki sakmaod dakidulia. Tazo da<br />
me SevudeqiT. pirveli rac Segvxvda N ferdze, amoSenebuli<br />
gvirabi iyo, romelic, Cans, TorTomis wyalze<br />
Camodioda. O-iT aq mcire xevi uerTdeba mas _ marjvnidan.<br />
Ggvirabi Suaze Cangrulia, misi qveda nawili<br />
_ amoqolili. qveda cixeSi Sesasvleli mrgval koSkSi<br />
O-danaa. albaT gvirabs amoyolili bilikiT. SesasvlelTanve<br />
iwyeba gvrabSi Casasvleli. amis mere<br />
koSksave mTel simaRleze mihyveba kibed gaSlili dakiduli<br />
kedeli. avcocdeT Tokis gareSe. merec es<br />
asasvleli gvirabs mihyveba, adis O-iT myof 2 oTxkuTxa<br />
saTavsSi. mere isev kibeebiT asuli xvdebi usaxuravo<br />
koridorSi, romelic O-dan S-iT uvlis zeda<br />
cixis kompleqss da miadgeba mTavar, umaRles oTxku-<br />
Txa koSks. dakidul kldeebze erTgan S-iT, gasasvleli<br />
Caqceulia da derefnis bolomde ver mivediT.<br />
zedacixis Sesavleli O-iTaa, is axla isea Camozvavebuli<br />
miwiT, rom forTxviT Seisvleba.<br />
aq marcxniv veeba oTxkuTxa darbazia orsarTuliani.<br />
qveda Selesilia. misi farTia 10x12 kvm. gadaxurva<br />
(Tu iyo) albaT banuri iqneboda. ar mesmis am<br />
saTavsis daniSnuleba. mis mezoblad kariT Sedixar<br />
yru gamoqvabulSi _ albaT sanovagis Sesanaxi Tu<br />
iyo. marjvniv wylis didi ormoa amolesili, iqvea xaro<br />
da rac mTavaria, N ganapirze dgas mcire eklesia<br />
(3m.x4m.). is, rogorc yvela sxva kedlebi nagleji qviT<br />
baTqaSzea naSenebi. sakurTxevelSi erTi sarkmeli da<br />
2 kvadratuli niSaa. N sarkmeli da S Sesavlelic<br />
SerCenilia, gadaxurva aRaraa. Signidan Selesils moxatva<br />
aRar uCans...<br />
eklesiis SW-iT mcire naxevarwriuli kedelia,<br />
romlis TaRi N-iT gadis da zed gzas dahyurebs. aqedan<br />
daSvebuli lodebi bilikTan mosasvlels icavda.<br />
66
mTavari oTxkuTxa koSkisken kedels miuyveba Ria<br />
kibe. is 3-4 sarTuliani iqneboda. N kedelSi Riobia,<br />
albaT aivanze gasasvlelad. iq ver SevediT.<br />
mTavari koSkis qveviT, N mxares, zedvea ori oTxkuTxa<br />
koSki miSenebuli. maT calke Sesasvlelebi<br />
aqvT O-dan. mesame koSkic oTxkuTxaa da mTavars ekvris<br />
O-dan.<br />
kidev raRac nangrevia galavnis SigniT zedacixis<br />
teritoriaze.<br />
zedacixis Sesavlels Signidan maRali TaRovani<br />
SeRrmaveba aqvs. misi daniSnuleba gaugebaria. es cixe<br />
Tavisi wyobiT araa adreuli. Tumca somxuri geografis<br />
azordacfori, egebis, aq adreul cixesac varaudobdes.<br />
qarTuli mflobelobis gviani saukuneebi ki aq<br />
aSkaraa. aq unda msxdariyvnen is Zmebi, xaxularebi,<br />
navyvaryvares sabuTSi rom ixseniebian aTabagis metoqeebad<br />
(`mravalTavi~). igive cixea Turqul wyaroebSi<br />
moxseniebuli (Cemi werili TorTomisxevze aRar daibeWda?)...<br />
arzrumisaken gza TorTomiswyals mouyveba.<br />
unaxavi gvrCeba isi, eqeqi... arzrumamde 70 km-ze<br />
gvxvdeba `derekafu~ _ e.i. xeviskari. aq marTlac<br />
viwrobia. Aaq iqneboda xani, an xidi.<br />
gza SeumCnevlad amodis zeganze. raime mniSvnelovani<br />
uReltexili ar Cans. axali gzis gayvana yvelafers<br />
angrevs. gzis marcxniv, kldeze raRac nangrevi,<br />
SesaZloa, rukaze aRniSnuli cixe iyos. Tor-<br />
Tomis cixeze etyoba sxva gziT unda mivideT arzrumidan.<br />
mosaZebnia gurji boRizic. q. TorToms amovuareT<br />
da arzrumis farTo velze amovediT. movTavsdiT<br />
sastumroSi...<br />
67
19.07.08<br />
dRes arzrums moundiT. yvelaze Zveli aq cixea,<br />
romlis kedlebSi V s-is fenas eZeben romis bizantiuri<br />
xanidan. mas mere aq qalaqia. cixeSi selCukebis<br />
aSenebuli meCeTi da minareTia, r-is arabuli minaweri<br />
1124-32 wlisaa. minareTze avediT da gadviReT suraTi.<br />
cixeSi gaTxrebi swarmoebs da nagebobani Cans.<br />
qalaqis muzeumSi oSkSi silogavas mier napovni warweriani<br />
reliefebi gadaviReT. arqeologiur masalaSi<br />
Cans TrialeTuris da martyofis nivTebTan msgavseba.<br />
isic gadaiRes. gareT saflavis qvebad gamoyenebuli<br />
cxvrebia. e.i. sxvaganac yofila es tradiacia.<br />
saRamos basianis velze gavediT. aq axla patara<br />
dabaa. kldeze cixea, romelic Cven wyaroebSi ar ixsenieba.<br />
osmaluri unda iyos. zedacixes ori galavani<br />
evleba, yvelafers gaTlili qvebiT anaxleben... es<br />
uzarmazari Senoba mTel armias daitevda. erTgan<br />
damxrobiT O-W Senobis O kedeli Cans sarkmliT. is<br />
oTxkuTxa burjze dgas. aseTebia danarCeni koSkebic.<br />
eklesiad CaTvlas xels uSlis afsidis rkalis uqonloba.<br />
cixes S-iT Caudis arezis-araqsis wyali. mesaqonle,<br />
memarcvle zegani. SesaZloa, esaa hasan-kale.<br />
arzrums ramdenime kari hqonia, erTs gurjikafu _<br />
e.i. qarTlis kari rqmevia. axla am ubansac ase<br />
uwodeben, xolo 1608 w. iq aSenebul meCeTs<br />
`gurjikafus meCeTi~ hqvia. `gurji boRazi~, TorTumi<br />
da azordi xval gzad unda vnaxoT, mere olTisi.<br />
Ddaudis magieri movida.<br />
20.07.08.<br />
dRes gamovediT arzrumidan. daTom (daudi) dagvtova,<br />
Cveni Tarjimani vaxtang saRinaZea 14 _ Tbilis-<br />
Si macxovrebeli, romelsac arTvinSi aqvs skola dam-<br />
68
Tavrebuli. arzrumidan gamosulebis pirveli mizani<br />
gurji boRazi iyo. sof. SifeqSi 80 wlis moxucma<br />
migvaswavla es adgili. misi Svili CavisviT da<br />
wavediT. axla es adgili Zvel nagzaurze Cveni<br />
manqaniT movixileT. gaSlili zegnidan gza mTian<br />
xeobaSi Semodis. es saxeli das-dan SemosulisTvis<br />
aris `saqarTvelos yeli~. axali gza mas sruliad<br />
Sordeba. axla am mcire gadasasvlels `TaSli<br />
boRaz~-s uwodeben. mogonilic aqvT Tqmuleba: viRac<br />
uRirsi kaci CauqolavT (qalis gaupatiurebisTvis) da<br />
mis mere yvela aq gamomvleli qvas agdebso... mTebSi<br />
gamavali es gza manZils amoklebs da Camodis<br />
osxanSi _ e.i. dasasveneblad sadgurSi mZime gzis<br />
mere... gurji boRazi TiTqmis perpendikularulia<br />
axali gzisa. miT axla mxolod saqoneli daiareba,<br />
gadaviReT...<br />
mere TorTumyalaze mivediT. aq asfaltiani<br />
gza modis sofelSi, cixis qveS TorTumiswyalze<br />
romaa gaSenebuli. es kldeze nagebi lamazi cixe ori<br />
nawilisagan Sedgeba. qveda cixis SigniT gzidanve<br />
iqcevs yuradRebas eklesiis nangrevi. aq mxolod W<br />
kedlis nawili, N kedeli da afsidis N nawilia<br />
SerCenili, TaRovani gadaxurviT. Sesasvleli S-dan<br />
iqneboda. afsidaSi N mxares, sarkmlis marcxniv, ori<br />
maRali niSis TaRebi moCans. aseTive iqneboda<br />
sarkmlis marjvniv. romeliRac aqaur cnobil<br />
eklesiaSi oTx-oTxi aseTi niSa iyo sarkmlis orsave<br />
mxares. N kedelSi 2 naxevarsvetia, romlebic kedlis<br />
naxevramde Camodian. zeviT profiliseburi<br />
svetTavebia. eklesiis wyoba, iseve rogorc cixis<br />
Zveli fenebi, saSualo zomis kldis gaTlili qvebiT<br />
regularuladaa nagebi. gadakveTebis kvalic xSiria.<br />
zeda cixis koSkebi mrgvalicaa da oTxkuTxac. aris<br />
69
saTavsebis naSTebi, ormoebi. erTi TaRovani aguris<br />
Senobaa, Signidan amolesili “wylis auzi?” zeda<br />
cixis mTavari koSki orsarTuliania.<br />
qveda cixis galavani kldis reliefs mihyveba. iq<br />
erTi mozrdili koSkia oTxkuTxa, 2-ic Zvel kedlebzea<br />
daSenebuli. aq kedlebs gaswvriv xis Zelebi aqvs<br />
Cayolebuli. ingliselis gegmaze (Cem statiaSi maqvs)<br />
es rusuli jaris nakvalevadaa miCneuli.<br />
cixis qveS gaSlili sofeli (saxelad TorTumkale)<br />
qalaqis nawilzea gaSenebuli: mSvenier baRbostnebia<br />
TorTomiswylis napirebze.<br />
Taya fanaskertelis brZola movigone TemurlengTan,<br />
es epizodi Caiweres biWebma. azatmose ar<br />
vaxsene... fanaskerteli (amiertaodan) TorTumsac<br />
flobs imiertaoSi, e.i. orive tao erTi saerisTavoa.<br />
aseve orives aerTianebs iSxnisa da banas saepiskoposoebi.<br />
e.i. “amier da imier” cnebebi geografiulia,<br />
rac ar asaxula saero da saeklesio dayofaSi.<br />
miSam 15 da biWebma, me da Tamazi gagvistumres<br />
kldeze nagebi kaladibis asaRebad. Tamazi ver aZvra<br />
da unaxavi dagvrCa Signidan es `cixisZiri~.<br />
gamongreuli Sesasvleli da gviani osmaluri<br />
kedlebi garedan gadaviReT. Turquli wyaroebi am<br />
cixesac unda ixseniebdnen.<br />
21.07.08<br />
SavSaTis provinciul sastumroSi movewyeT.<br />
sakidebic ki araa... SavSaTi 1916 w. 5-versian rukaze<br />
jer araa aRniSnuli. iqaa saTlelis rabaTi.<br />
Woroxis xeobis veeba SiSveli kldeebidan uceb<br />
naZvnarian xeobaSi gadmovinacvleT. Bborjomi-bakuriani,<br />
an Sovi... es nacnobi qarTuli garemoa. aqaur mTian<br />
soflebSic, pirvel yovlisa, gzebia movlili, zo-<br />
70
gan betonisacaa. amiT akaveben aqaur soflelebs. Cven-<br />
Tan ugzooba soflidan qalaqSi moerekeba xalxs, mere<br />
_ sofeli daclilia da gza viRas undao da ase<br />
gavxdiT Tavkombala...<br />
dabawvrili Zveli saxelia, axali Turquli _<br />
ar maxsovs. is SavSeTiswylis marjvena Senakadis<br />
saTaveebSia (masureTi). aq soflis SuagulSi, patara<br />
TxemTan, gorakze moCans koSkis nangrevi. is mcire<br />
zomis Tanabari qvebiT regularulad kirzea nawyobi.<br />
Crd-iT mcire nangrevia TaRovani gadaxurvis<br />
nawiliT. is eklesiis W da N kedlebis nawili<br />
SeiZleba iyos. mis das-iT kidev erTi nagebobis<br />
budea. wyobiT SesaZloa ganviTarebuli Sua sauk-eebi<br />
iyos. me mgonia, aqedan bilikebiT SeiZleba artanSi<br />
gadasvla, SesaZloa maTi Caketvac evaleboda am<br />
simagres.<br />
am xevis paraleluri xevi das-iT usaxeloa, zed<br />
punqtebia: cixia, sxlobani, meria. xuTversianis<br />
Cveni planSeti araviTar nangrevebs ar aCvenebs.<br />
iZulebuli var xuciSvilisa da bagrationebis rukiT<br />
visargeblo. dabawvrili amarTlebs Tavis saxels.<br />
sxva xevze aris dabakeTili. xeobis dabaZveliviT,<br />
esec Zveli qarTuli formaa. mere wavediT<br />
oqrobageTSi. iqauri cixe da eklesiis nangrevi<br />
ukve mars 16 aqvs dRiurSi. soflis SuaSi mozrdili<br />
oTxkuTxa Senobaa 2-3 sarTuliani. mis kedlebSi<br />
Signidan gaswvriv xis morebia datanebuli da Sigve<br />
Camocvenili. aq erTgan buxaria dayolebuli.<br />
adgilobrivTa TqmiT, aq bolos ucxovria zorabeis,<br />
romelsac aqve abanoc hqonia. maxloblad misi<br />
saflavicaa. amboben, aq eklesia iyo, romlis adgilas<br />
axla skolaao.<br />
71
oqrobageTis eklesia mgoni, eqvTimesTanaa. aq<br />
samnaviani taZari unda yofiliyo: afsidaSi daculia<br />
gaTlili qvebis horizontaluri rigebi. afsidaSi<br />
mrgvali sarkmelia. samkveTlo da sadiakvne Tanabar,<br />
sakurTxevlis donezea SemorCenili. orives sworku-<br />
Txa afsidi aqvs, erTi kvadratuli niSiT. TiTo sarkmeli<br />
S da N kedlebSi. W kedeli SerCenilia, oRond<br />
gafcqvnilia mosapirkeTebeli qvebisagan. am eklesiis<br />
qvebi saTlelis cixeSi gadaitaneso...<br />
balvanaSi araferiao da arc wavediT. meore<br />
dRes CixorSi ki metyevem gviTxra mSvenieri eklesiaao...<br />
maris dRiurSi velisa (veliqoi) da baris cixeebia<br />
aRniSnuli.<br />
22.07.08<br />
Cveni sastumros administratori qarTveli gamodga<br />
da Tavis sofelSi enikaia (Zveli cixeao) cixesimagre<br />
dagvisaxela. wavediT. SavSeTiswyals marjvnidan<br />
uerTdeba am soflis xevi. is me-12 kilometrzea<br />
saTlelidan. avediT saocrad maRal mTaSi, sadac<br />
soflebia gaSlili.<br />
kldeze cixe moCans. mis ZirSi sof. wefTia, e.i.<br />
esaa wefTiscixe. manqana sakmaod axlo mivida.<br />
gamyolad ori qarTveli wamogvyva, erTi<br />
derviSaSvili iyo, metyeve. ar daijeres, rom oqros<br />
ar veZebdiT... es xalxi SeSlilia am Temaze!<br />
cixe sakmaod STambeWdavia. didi mrgvali koSkis<br />
wyoba saSualo zomis qvebisaa, regularulad. Sesasvleli<br />
Camongreulia. meore, O koSkis S-iT mcire eklesiis<br />
naSTia daaxl. 3X2 m. wyoba aqac cixisaa. mis<br />
samxreTiT, eklesiis iatakis doneze TaRovani saTavsis<br />
nangrevia, r-sac kedlebi Signidan Selesili aqvs.<br />
72
wylis rezervuarad CavTvale. SW-iT aris mesame koSkis<br />
ormoc. aqedan SesaniSnavad Cans orive xeobis<br />
soflebi, iq gamavali gzebi da rac mTavaria cixe<br />
akontrolebs ori mezobeli xevis SemaerTebel gzas.<br />
wefTis cixe unda ixseniebodes XI s-dan. cixis NO-iT<br />
gza amodis `bawara~. is miadgeba TaRovan maRal kars.<br />
aq SerCenilia TaRovani gadaxurvis mogrZo Senoba<br />
usarkmelod, oRond N kedelSi Cans saTofeebi. pirveli<br />
darbazidan Sedixar meoreSi sworkuTxa gasasvleliT.<br />
is ufro vrceli meCvena. esec TaRovani sa-<br />
Tavsia, romlis N yru, miwaSi Camjdari kedeli<br />
oqrosmaZieblebis mieraa Camongreuli. orsave darbazSi<br />
Wurebis natexebi salteiania. e.i. proviantisa<br />
da siTxis sawyobi unda yofiliyo mecixovneTaTvis,<br />
romelic gvian Sua saukuneebSic moqmedebda. qveviT<br />
wefTibaria.<br />
es soflebi ubnebad ganawilebulia mTis ferdobze<br />
da qarTvelebiTaa dasaxlebuli, zogs axsovs<br />
Zveli gvari, sxvebs _ ara. laparakiT gvagebineben,<br />
Svilebi veRar. AmTis soflebSi wyali karCxalis<br />
mTidan gamoyavT, sakmaod Soridan. moyavT yvelaferi:<br />
marcvleuli, bostani, xili (“adesa”), futkari, saqoneli,<br />
frinveli. mezobel xevSia soflebi zemo da<br />
qv. Cixori (saqarTveloSi CixoriSi). maris<br />
dRiurSi CamoTvlilia maTi ubnebi: <strong>andria</strong>wminda,<br />
wiTeloRli, libani, dasamoba, gogoeTi,<br />
brili, agara, nioleTi (niolisZe), mervezi,<br />
Wedriuli. axla daamates: TeTraveTi, vardisyana<br />
(?), berieTi, wurieTi, mafrieTi, Wedruli. daasaxeles<br />
sxva soflebic: SerTuli, marabuli, axaldaba (iq<br />
qarTvelebi aRar arian). “eTi” daboloeba egebis<br />
gvarebis erTad cxovrebas aRniSnavs. marTan<br />
miqeleTia garylofTan.<br />
73
avediT ardiawmidaSi (<strong>andria</strong>wminda) (sic), esaa<br />
mTis sazafxulo sofeli mesaqonleTaTvis sezonurad<br />
(aprilidan oqtombris bolomde). dasaxlebis Tavze<br />
kldeebia, sadac bunebrivi “maRara” (gamoqvabuli) yofila.<br />
soflis SemosasvlelTan gziT yelgadaWrili<br />
gorakia, sadac Zv. da axali saflavebia. amboben, aqve<br />
iyo `ziaraTi~, romelic oqrosmaZieblebma gadaTxareso.<br />
am xeobaSic qarTulad metyveleben: zogs axsovs<br />
gvari: ColoyaSvili, veliSvili, TamazaSvili. axalgazrdebs,<br />
ufro bavSvebs uWirT. eldarma maT qar-<br />
Tul-Turquli anbani dauriga. meurneoba aq iseTivea,<br />
rogorc wefTisxevSi. yvelgan axseneben Tamaras da<br />
arxebis Taobaze yvebian...<br />
23.07.08<br />
dRes saTliswyals avyeviT. pirveli rac iyo,<br />
esaa xidi marisgan SeniSnuli. is erTmaliania, mTeli.<br />
is zevidan gadaxurulia axali xidiT, gaganierebulia<br />
da axlac moqmedebs.<br />
xuciSvilis rukaze aRniSnuli iyo garylofis<br />
cixe. mivediT, sofelSi araviTari aseTi ar<br />
aRmoCnda. wyaroSi XI s-Si moxseniebuli wefTis<br />
cixesTan erTad, ase ukvalod rogor gaqra?<br />
samagierod vnaxeT cixisZiri (kaladibi), igive<br />
sveti, rac jer kidev giorgi yazbegma 17 SeniSna. esaa<br />
tbeTis zeviTa soflis ganmxoloebuli wvetiani goraki,<br />
romlis gverdiT axali sacxovrebeli Senobebia.<br />
gorakze mrgvali koSkis nangrevia, nagleji mcire<br />
zomis qvebiT nagebi kirze. es koSki marTlac, svetad<br />
iqneboda aRqmuli mcire diametris gamo. iqvea wylis<br />
rezervuari, amolesili Signidan. aris meore koSkis<br />
(?) budec, sxva 3-4 saTavsis budec, romelTac gala-<br />
74
vani unda hqonoda Semovlebuli. is arc ise miuvali<br />
simagrea, rom mTavar episkopozs, aq gamagrebuls, bizantielebisaTvis<br />
gaeZlo. unda vendoT wyaros.<br />
mtbevari episkoposisaTvis SavSeTis erisTavobis mindobac<br />
raRac gamorCeuli damsaxurebaa…(axsna unda!).<br />
meCveneba, rom es gaigiveba ufro sarwmunoa, vidre<br />
samuSias 18 napovni kedlis nafleTi tbeTSi... iq<br />
aseTi ver migvaswavles, Tumca toponimiaSi Cans nayalevi<br />
tyeSi (cecxlaZe 19 ).<br />
tbeTis taZari mec da biWebsac gadaRebuli<br />
gvaqvs. amitom S kedlis gadaReba vikmare. garylofis<br />
cixis ZebnaSi sof. SavmTis naeklesiari vipoveT. iq<br />
mozrdilis eklesiis mxolod gafcqvnili sakurTxevelia,<br />
N-iT sarezonanso WuriT. ganviTarebuli feod.<br />
xanisa unda iyos.<br />
wavediT imerxevSi, ris imieri xevia? pirveli,<br />
rac aq Segvxvda, Zveli ormaliani xidi iyo. marcxena<br />
mali lamazad SemorCenila Sua burjamde, mdinaris<br />
marjvena ki, _ aRaraa.<br />
mere jvarisxevis cixe vnaxeT (jvari sadRaa?).<br />
etyoba mniSvnelovani `jvari~ iyo, rom xevs misca saxeli...<br />
cixe kldezea, moCans 2 mrgvali koSki. nagleji<br />
qviT baTqaSze narevi wyobiT naSeni. gadarCenilis<br />
mixedviT, orsarTuliani unda yofiliyo orive. erT<br />
koSks meore sarTulSi Sesasvleli aqvs, gareT ki gamoSverili<br />
qva misadgmeli kibisTvis. aqvea saTofe<br />
Rrmulebi. koSkSi yria lomi, weraqvi da uro oqrosmaZiebelTa<br />
Sromis iaraRebi... am xalxs viRaca unda<br />
STaagonebdes, rom qristianul ZeglebSia maincdamainc<br />
oqro Camarxuli... meore koSki sanaxevrod dangreulia,<br />
iq ori kvadratuli samzeria. or mTavar<br />
koSks galavani aerTianebs. aq ori patara koSkis nangrevia,<br />
Semosasvlelis sacavad. aris qvevris didi na-<br />
75
xevaric... es cixe osmaluria da, cxadia, jvarisxevze<br />
gviani.<br />
gzaze, mdinaris marcxena napirze sof. yofila _<br />
demirkafu, e.i. rkinis kari. iq araferiao...<br />
avediT maidanCikSi. aq qarTvelebi arian. gvarebi<br />
eldarTanaa. cixe kldezea. ar agviSves Jandarmis gareSe.<br />
durbindiT _ osmaluria... soflebis saxelebia:<br />
iveTi, ifxrevi, diobani, soflieTi, wyalsimeri,<br />
sesileTi, survani, CiqvelTa (cixea iq), raxaTi, dasamoba,<br />
Sarabuli. ifxrevis cixes parexi hqvia,<br />
Tamaras aSenebuliao...<br />
24.07.08<br />
berTas dRes orTaqioi hqvia. aq Jandarmis ufrosma<br />
migviwvia. pasportebi mogvTxova, romlebic sastumroSi<br />
gvqonda datovebuli. dareka, Seamowma da<br />
dakmayofilda... mere yaviT gagvimaspinZlda, dediT Ce-<br />
Ceni axalgazrda. mogviyva: SarSan aq iyvnen xelovnebis<br />
istorikosebi v. gremeliSvilis 20 meTaurobiTo<br />
(mec mTavazobdnen wamosvlas...) Cvenc iq viyaviT xancTaSi,<br />
da daTvebisgan vicavdiTo. vanos, gremela-<br />
Svils, aryis sma mouwona... raa es xancTa aseTi mni-<br />
Svnelovanio. movuyevi mokled... Semdeg gza migvaswavla<br />
da pativiT dagvemSvidoba.<br />
soflis ganapiras meCeTia minareTiT. iqve Zveli<br />
berTis satrapezosi Tu skriptoriumis erTi vrceli<br />
kedeliRaa darCenili qarafis pirze. mas xuTi farTe<br />
sarkmeli aqvs S mxares. am didrovan Senobas TaRuri<br />
gadaxurva hqonia, romlis TaRebi kapitelebs eyrdnoba<br />
sarkmlebs Soris. das-iT galavania da raRac sa-<br />
TavsTa naSTebi. nageboba mozrdili gaTlili qvebi-<br />
Taa. 0-iT aris saZvalis nangrevic, aqac TaRuri gada-<br />
76
xurvaa. taZari iqneboda dRevandeli meCeTis adgilas:<br />
iq Zveli qvaTa wyoba aSkarad SeimCneva.<br />
meCeTis NNW-iT Camomaval mcire xevze mSvenieri<br />
Zveli erTmaliani xidia, romelsac Zveli nagzauri<br />
mouyveba. mniSvnelovani monastrebis siaxloves xidebi<br />
damaxasiaTebelia: rkoni, bieTi, darejanis monasteri<br />
(samcxeSi).<br />
mere parexTasaken (parexelTa) gavwieT. viwro<br />
xeobis saTaveSia sofeli Sefenili. iqidan biliki miuyveba<br />
S-sken eqsponirebul kldis masivs. parexi qar-<br />
TulSi kldis qarafs niSnavs. asea aqac. biliki jer<br />
mozrdili qvebiT nageb kvadratul Senobas miadgeba:<br />
saostigne, an skriptoriumia. cota 0-iT ori gverdigverd<br />
mdgari eklesiaa. S-iT ufro Zveli samnaviani<br />
bazilikaa. wyoba: mozrdil, Tlil qvaTa rigs enacvleba<br />
brtyeli qvebi, lamazia 0 fasadi. centralur<br />
navs naxevarwriuli sakurTxeveli hqonia Tavisi sarkmliT.<br />
N da S navebi centraluri navis afsidis doneze<br />
gamoyofili samkveTloTi da sadiakvniT bolovdebian.<br />
maT brtyeli sakurTxeveli da sarkmeli aqvT.<br />
N samkveTlos W da S Sesasvleli, S sadiakvnes ki,<br />
mxolod W Sesasvleli aqvs.<br />
ram gamoiwvia N-iT myofi erTnaviani darbazuli<br />
eklesiis ageba _ ucnobia. iqneb Zveli daingra? yovel<br />
SemTxvevaSi N-iT myofi es Senoba wyobiT ufro<br />
gviania.<br />
aRmosavleTiT biliki miadgeba mcire CanCqers:<br />
berebi aq pirs ibandnen... mec aq davlie miqael parexelis<br />
21 nasvami wyali. Semdeg isev mcire eklesiaa<br />
ufro mogviano wyobis. is TiTqos gadmoxuruli<br />
kldiTaa daculi. (kalandias 22 aq xucuri warwera<br />
upovia)... O-iT kidev ori Senobis kvalia, albaT<br />
berebis sacxovrebeli...<br />
77
mere opizas * mivakiTxeT. guli momikla am veeba<br />
Senobis dangrevam: SuaSi gza gautarebiaT. veraferi<br />
gavuge nangrevebs. kidev kargi, eqvTimes, mars da<br />
sxvebs dangrevamde aqvT nanaxi. gasaocaria<br />
mSeneblobaSi gamoyenebuli gaTlili qvebis sidide.<br />
aqac ramdenime damxmare Senobis naSTia. opizarebis<br />
sadgom-samuSao Senobebis nangrevebiRaa. aqve<br />
aSenebul james da minareTs laTinuri asoebiT<br />
aweria qarTuli sityvebi: ar aris RmerTi garda<br />
alahisa, modiT vilocoT erTad... (lahilah, il<br />
allah...). igive sityvebi inglisurad gadmouciaT. es<br />
gaamarTlebs taZris dangrevas da iq gzis gayvanas...?<br />
wavediT xancTaSi. aq axali gza gauyvaniaT, rasac<br />
serpantiniT movyavarT maRal kldovan mTebSi.<br />
mdinare 300 m-iT qveviTaa. miwisZvras gumbaTi Caungrevia<br />
nawilobriv. kargia, rom mTeli gumbaTi gadaRebuli<br />
da Seswavlilia. xancTelis agebuli Zveli samnaviani<br />
bazilikis nangrevi, Tavisi saZvaliTa da, savaraudod,<br />
grigolis saflaviT, STambeWdavia... Cans<br />
skriptoriumis, satrapezos, sxva eklesiaTa da senakebis<br />
naSTebi. erTi eklesia wyarozea daSenebuli.<br />
cecxlaZis mier moZiebul toponimiaSi Cans:<br />
alkdamaZiri, depanwminda?, maramwminda,<br />
galavani... aq axla daclili soflis xilis<br />
baRebia. es iwvevs eWvs: cxovrebaSi xacTa, kldovani,<br />
mousavliani adgilia... magram grigolis mosvlisas,<br />
marTlac, ase iqneboda. xilis baRebi mere mosulma<br />
mosaxleobam gaaSena X s-is manZilze. yvelafers<br />
gadawyvetda maxlobeli gamoqvabulis moZebna, sadac<br />
grigolma martomyofeli mama ipova da masTan<br />
* d.berZeniSvilis SeniSvna: n. mari opizas ganmartavs, rogorc<br />
lazur o-pijas, e.i. sanapiros. Sdr. oSki-o-Sqi, e.i.<br />
SuaSi myofi.<br />
78
dasaxlda. v. gremelaSvils unda vuTxra... yvela es<br />
monastrebi erTmaneTis siaxloves grigolis<br />
mowafeTa agebulia. mxolod Satberdi iyo mcired<br />
moSorebiTo...<br />
25.07.08<br />
wyarosTavamde SemTxveviT Semxvedrma<br />
axalgazrda topografebma migviyvanes. 40 wuTi<br />
dakidul aRmarTze bilikiT viareT. mere erTi<br />
mosaxlis ezodan davinaxeT mozrdili eklesiis S<br />
kedeli da mis maxlobel kldeTa mwvervalebze<br />
patara eklesiebi _ 4 darbazi. mTavar eklesiaze<br />
Tazo da eldari avidnen. maTi monayoliT iq didroni<br />
SenobaTa naSTebic yofila (satrapezo-skriptoriumi,<br />
senakebi...). xilis baRebiT savsea es, marTlac,<br />
wyaroebis saTave. mijnaZors ver mivakvlieT...<br />
Camosvlisas `movSpi~ da kldes mkerdi davkari...<br />
gzidan wyalgaRma davinaxeT nukas saydari. is<br />
qaraf kldeebSia da mxolod bilikiT miisvleba.<br />
saTles cixes mivakiTxeT. ZiriTadi koSki oTxsarTuliania.<br />
Sesasvleli misadgmeli kibiT 3<br />
sarTulzea. I-ze sapirfareSoa, Rari amovsebulia...<br />
Zveli wyoba yvelgan saSualo, erTi zomis mcired<br />
naTali qvebia kirze. IX-X s-sa unda iyos. mas garda<br />
aris 3 oTxkuTxa koSki. erTi samsarTuliania<br />
SesasvleliT W-sken. Zvel koSkebs mxolod samzerebi<br />
aqvT, ganaxlebul kedlebSi saTofeebicaa. aris<br />
darbazuli eklesia nangreviT. NW-iT didi wylis<br />
ormoa. aris didi orsarTuliani sasaxle, romelsac<br />
Cans TaRuri gadaxurva hqonia. esaa SavSeTis<br />
erisTavis rezidencia (iqneb mtbevari episkoposisac),<br />
romelic gvianobamde moqmedi Cans (saTofeebi).<br />
saTavsTa naSTebSi iqneboda maranic, sursaTis<br />
79
sawyobiT. am lamaz cixeze Turquli naxevarmTvare da<br />
varskvlavia mikruli. aqve frialebs maTi droSac...<br />
kidev kargi sanaxavad mainc gviSveben...<br />
26.07.08<br />
SavSeTis wylis marcxnivac gadavinacvleT. aq<br />
xuciSvilis rukaze orma cixem mimizida. erTi xevis<br />
Suaze, qvaTeTris sofelSi gamodga. esaa xiliansaTibiani,<br />
gaSlili sofeli, gziT traqtorebiT<br />
moTibuli zvinis gverdze, mouTibav balaxSi<br />
adgilobrivi glexis VOLVO-a...<br />
soflis SuaSi, SemaRlebaze, mrgvali koSki Cans.<br />
mivedi, namdvili moti da beili 24 . SesaniSnavia<br />
mrgvali koSkis mozrdili, Tanabari lodebis<br />
regularuli wyoba kirze _ pirveli niSani<br />
siZvelisa. koSki samsarTuliani unda yofiliyo.<br />
Sesasvleli meore sarTulze misadgmeli kibiT... ori<br />
samzeri mogrZoa da mosasvlel gzebs gahyurebs.<br />
saTofurebi araa, e.i. Tofis mogonebamde moqmedebda.<br />
Mesame, zeda sarTuli, SekeTebis droindelia da<br />
cota mogviano: wyoba nagleji qvisaa, areuli<br />
baTqaSze. galavanic Txemis zedapirs mihyveba da<br />
wyobiT isic Zveli Cans. galavanSi sxva saTavsTa<br />
naSTebicaa. esaa adgilobrivi feodalis cixe.<br />
eklesia ar Cans (iqneb daingra)... qareSlia Turqulad.<br />
meore cixe ufro maRlaa, amave xeobaSi. is ma-<br />
Ral kldezea sof. verxvnalSi (kara aRaCi). xuci-<br />
Svilis rukaze mas xanTuSeTis cixe * hqvia. is<br />
* SeniSvna d.berZeniSvilisa: xanTuSeT-Si xani sayuredReboa.<br />
aqve yofila `xanTuSeT qiofrulu~ xidi, romelic dasasvenebel<br />
adgilTan erTad gzaze miuTiTebs. `TuSeTi~ asaxsneli<br />
rCeba...<br />
80
sofeli meore xevSia, magram ufro Sorsaa cixisgan.<br />
amitom verxvnalis cixe ufro Seefereba. es<br />
maRali, gviani, osmaluri mrgvali koSki maRal<br />
kldezea, ori xeobis damakavSirebeli mokle gzisa<br />
da qedze gardamavali, artaanis gzaTa Camketad. Cans<br />
artaani marto gorgaslis mogonili araa da ufro<br />
Zvelia _ artaaniS è?uji (SaniZe 25 ), magram<br />
SemdgomSiac mniSvnelovania misken mimavali gza<br />
mtkvris xeobisken (kolis gavliT). amitomaa, rom<br />
osmalebi am gzis sakontrolo cixeebs ageben.<br />
verxvnalis cixe samsarTuliani nagleji qviT,<br />
narevi wyobiT baTqaSzea nagebi. mas ar indoben oqros<br />
maZieblebi da uSedegod xsnian da xsnian...<br />
verxvnalis cixe samsarTuliania, nagleji<br />
qviT, narevi wyobiT baTqaSzea nagebi. mas ar indoben<br />
oqros maZieblebi da uSedegod Txrian da Txrian... aq<br />
wylis ormoa amolesili da galavnis naSTi burjebiT<br />
kldis gayolebaze...<br />
soflis moxucebma mezobel xevSi eklesia migvaswavles.<br />
bevri viareT gruntis gzebze (Zlivs ar<br />
vnaxe saqarTvelos soflis gza!...). maRal mTaSi viRacam<br />
yala daasaxela. Gorakze, marTlac, Zveli cixis<br />
nangrevi gamodga. misi kedlis gare da Sida piri Tanabari<br />
da mcire zomis odnav Tlili qvebia, magram<br />
pirwmindad mourRveviaT, dautovebiaT kirze naSeni<br />
ConCxi. Zveli wyobis regularuli mwkrivebi Zlivs<br />
SeimCneva SigniT da gareT. mTis Txemze isevaa sxvadasxva<br />
saTavsoTa budeebi. yvelaferi specialurad gadaTxrilia.<br />
mosaxleobaSi Tqmulebaa gavrcelebuli<br />
_ aq miwisqveSa qalaqi iyo... amas xels uwyobs isic,<br />
rom maxloblad nelTbili mineraluri wyaro Cqefs,<br />
romelsac abanod xmarobdnen. iqve gaTlili qvebiT<br />
nagebi kedeli gamouCeniaT: albaT abano iyo, romel-<br />
81
sac Tixis keramikuli milebic axlavs... daveSviT sofel<br />
qafu qoiSi. aq meCeTis kedelSi (1981 w.)<br />
qarTuli wnuli ornamentia, ezoSi ki trapezis qva<br />
erT mxares varduliT. kvadratuli zedapiri mrgval<br />
svets eyrdnoba, e. i. aq Zveli qarTuli eklesia iyo...<br />
27.07.08<br />
n. cecxlaZis “toponimiidan” zogierTi saintereso<br />
cnoba aseTia: cixia _ aq iyo cixis SigniT, romelic<br />
akontrolebda artaanisken mimaval gzas. amJamad<br />
iq SeimCneva cixis mxolod nangrevebi. soflis saxelwodebac<br />
aqedan momdinareobs: cixea _ cixia.<br />
sofel tbeTSi dResac aris qvis didi sawnaxelebi,<br />
rogorc Cans, Turqebis mosvlamde aq saukeTeso<br />
Rvinos ayenebdnen... tbeTs specialuri adgili hqonia<br />
Rvinis Sesanaxad. soflis ganapira adgils, sadac Wurebisa<br />
da qvevrebis kvali dResac kargad Cans, WuraTi<br />
hqvia.<br />
`garylobi // garyilobi” gzebis gasayarze<br />
mdebare punqts hqvia. cnobilia sof. garyilobis<br />
da garylobis cixe, romelic imerxevisa da SavSeTis<br />
gzebis gasayarze mdebareobs. sofeli uZveles<br />
wyaroSi moixsenieba, `garyilobis” formiT.<br />
garylobis cixe moixsenieba XI s_dan. Cven iq<br />
veRaraferi gviCvenes. (n. cecxlaZe. Ziebani Woroxis<br />
auzis toponimiidan. ss `gamomcemloba aWara” baT.<br />
2004 w. 243_244).<br />
dRes wamovediT SavSeTidan, mindoda menaxa eklesiebi<br />
xuciSvilis rukaze aRniSnuli. arcerTi<br />
dRes araa... etyoba unaxavad, sxvaTa cnobebze dayrnobiT<br />
daitana. amas hqvia mogzauris motyueba...<br />
saTlis rabaTTan moaxloebisas SevniSneT axal<br />
korpusebTan Zveli nagebobebi. amovediT, vnaxeT cixe-<br />
82
simagred nagebi sacxovreblebi 1850 wlisa. Sesasvlels<br />
arabuli warwera hqonda... uceb gamovidnen am<br />
saxlis mkvidrni. erTi simpaTiuri mandilosani kulturuli<br />
garegnobiT gamoirCeoda. man aiRo iniciativa<br />
da mogviyva, rom aq selim ximSiaSvilis 26 STamomavloba<br />
cxovrobs!! Gagvixarda, movexvieT, CaviwereT. aRmoCnda<br />
zafxulobiT naTesaoba aq ikribeboda erT<br />
ZmasTan. bevrni iyvnen, sami Taoba, gamaxara gansxvavebulma<br />
jiSma. pawawuna hyavdaT mSvenieri... saxls irgvliv<br />
didi ezo ertya, sul amaTi. wagviyvanes da sasaflaosTan<br />
eklesia gvaCvenes, romelsac yvela gvimalavda...<br />
ratom xdeboda es, ver vxvdebi... zeinabma 27<br />
gviTxra, rom Cven axla menolis gvars vatarebT, magram<br />
aravis vuyvarvarTo (selims Turqebma Tavi mohkveTis).<br />
TviTon ankaraSi cxovroben da kargad ician<br />
Tavisi gurjoba. gvaCvenes ximSiaSvilTa genealogiuri<br />
xe, romelic baTumel xalvaSs gamoucia wignSi _<br />
selim ximSiaSvili. amaT naTesaoba hyoliaT aWaraSi.<br />
TviTonac namyofni arian. eklesia sasaflaoze dgas.<br />
Zveli eklesia mcire zomis Tanabari qvebiT naSeni,<br />
erTnaviani Senoba unda iyos, saTlelis cixis Tanadrouli.<br />
S – dan moSenebuli ornaviani gaTlili<br />
qviT nagebi, SesaZloa, somxuri eklesia iyos, jvrebiT<br />
Semkuli... eklesiis irgvliv sasaflaoa, gamahmadianebuli<br />
gurjebisa. amaTi naTesavebis gambane _ gampatiosneblebic<br />
aqve marxia, pativiT ixseneben.<br />
28.07.08<br />
CamovediT arTvinSi, movewyeT imave sastumroSi.<br />
me gadavwyvite Cveni drois meore naxevari movandomo<br />
ufro sakvanZo, gadamwyveti punqtebis monaxulebas,<br />
radgan Cven yvelafers ver movaswrebT. arTvinis siaxloves<br />
aseTi ramdenimea. Tuxarisi klarjeTisa da ta-<br />
83
os sazRvarze, Woroxis xevSi aqvs wyaros miTiTebuli,<br />
amitom savaraudo cixeebs mivaSureT. pirveli<br />
aRmoCnda arTvin _ iusufelis gzaze, Woroxis marcxena<br />
Senakads SevuyeviT. viwro xeobaSi kldeze gadmomdgari<br />
meloscixe gamoCnda. aqac Turquli droSa<br />
frialebs e.i. miisvleba... soflidan axlos mivediT,<br />
Tumca, uTokod Tamazma ar mimiSva... es zurgovani samsarTuliani<br />
da galavniani koSki, udaod, gzis viwroebs<br />
akontrolebs. misi gare wyoba (mcire Tanabari<br />
zomis qvebi) mTlianad moclilia. SerCenilia baTqaSis<br />
wyobaTSoris ConCxze daSenebuli gviani sabrZolo,<br />
mrgvali kedeli. mas sami salode aqvs, romlebic<br />
mosasvlel mxares urtyamen. koSks aqvs ma-<br />
Rali, farTo TaRovani Sesasvleli pirvelsave sar-<br />
Tulze, romelic gvian amouvsiaT kirxsnariTa da qvebiT,<br />
e. i. koSkis pirveli sarTuli dauyruebiaT. amdroindeli<br />
unda iyos saTofeebic, romelic aseve mosasvlel<br />
mxares icavdnen. meore sarTulze Sesasvlelia<br />
mowyobili, albaT, misadgmeli kibiT. mesame sar-<br />
Tulis Riobi, albaT, aivnisTvis iyo, romelic galavniT<br />
mozRudul ezosa da qvevidan momaval gzas gahyurebda.<br />
ezoSi aris wylis mrgvali ormo, amolesili.<br />
galavnis kedlebi gviandelis STabeWdilebas tovebs.<br />
mcirea farTobi mecixovneebisaTvis. ueWvelia,<br />
gzis sayaraulo koSkia, iqneb qarTulic, gvianic.<br />
meore cixe Woroxis marjvena Senakadis saTave-<br />
Sia. xuciSvilis rukaze mas xodi hqvia. iailebis garemocvaSi<br />
sruliad miuval kldeze, xevebis saTaveSia<br />
es mozrdili, oTkuTxa, ganieri koSki. mas<br />
kuTxeebi momrgvalebuli aqvs. Soridan binokliT danaxuli:<br />
wyoba gviania, narevi. or-sam sarTulidan Senobas<br />
saxuravi Cauqceveli uCans, radgans moCans zeda<br />
sarTulis qvebi, romlebic raRacas (gadaxurvas?)<br />
84
eyrdnoba. momaRlo (gangreuli?) kari O-iT moCans.<br />
kldis zedapirs O-iT da N kideze galavani Semouyveba.<br />
mis SigniT sakmaod did farTobze saTavsTa nangrevebi<br />
Cans. galavnis gareTac, N-iT Cans raRac Senoba<br />
(koSki). mesaqonle mTibavebi gvarwmuneben, cixe<br />
miuvaliao... marTlac, maTi droSa aq ar frialebs,<br />
eWvs iwvevs maTi metismeti wadili, ar agviSvan cixeze:<br />
ebraelebi modian da ver adiano, daTvma daglijao...<br />
aq amsvlels iaraRi unda hqondeso... es daTvebi<br />
da vefxvebi mogonili gvgonia, magram binokliT dam-<br />
Tvarielebeli Tamazic miuvalobas `awveba”... saintereso<br />
iqneboda misi axlodan naxva.<br />
29.07.08<br />
artanujiswyalze moqmedi Zveli xidi gadaviRe.<br />
mere axizis cixes gavuareT da misi amoSenebuli gamoqvabuli,<br />
sadac freskebia _ gadaviReT. tanZoTi<br />
(sxlobania, tanZ-msxali). artanujis wyals marcxnidan<br />
erTvis, am xevis saTaveSi mTis sofelia,<br />
xiliani. mis misasvlelSi, kldeze cixea gamokiduli.<br />
misi wyoba narevi qvisaa, baTqaSze. osmaluri unda<br />
iyos wyobis mixedviT. aqaa wylis sacavi, saTofurebi,<br />
meore sarTulze - sapirfareSos maRali TaRi. misi<br />
Rari garedan daxuruli yofila, oqros ZiebaSi isic<br />
moungreviaT, sawyenia rom araferi daxvdaT...<br />
tanZotis jameSi mars qarTuli warweriani qva<br />
unaxavs, albaT eklesiisa. ixseneboda samadavlekalmaxeli<br />
da Tamari, maTi Svilebi-giorgi,<br />
ioane da sumbati. meore warweraSi: `missa<br />
tanuterobasa Sina aRSena... warwera 1312 wlisa<br />
yofila. tanuteroba albaT monastris winamZRvars<br />
(mamasaxliss) gulisxmobs (Sdr: mijnaZorelTa<br />
davis wignSi – XI s. `samamasaxliso samsaxurebeli”).<br />
85
es somxuri wodeba ar unda iyos gasakviri<br />
(mijnaZori, tanZoti, Satberdi)...<br />
sofelSi ori jame dagvxvda. orive Signidan da<br />
garedan galesili. warwera maSin daifareboda. iqve<br />
gviCvenes somxuri eklesia warweriT _ 1843 wlisa.<br />
sof. klarjeTs axla bereqeTi, e.i.<br />
baraqiani hqvia. maris TqmiT: `gorebiT<br />
garSemortymuli, did SesaniSnav moedanze<br />
gaSenebuli, sadac misi ubnebia gafantuli, am farTo<br />
zeganze batonobs cixe.”<br />
marTlac, klarjeTSi aseTi farTo zegani jer<br />
ar Segvxvedria. artanujTan ufro mcire zegnebia, an-<br />
CasTanac. taoSi banaa, aq ki es zegani, Turqebi rom<br />
bereqeTs uwodeben, e.i. mosavliania yovelmxriv, xilicaa.<br />
sarwyavi arxic cixis ZirSi iwyeba. ubnebs saxelebi<br />
ar aqvT, arc marTanaa.<br />
cixe, xevis saTaveSia kldeze. es ufro Zveli me-<br />
Cvena, vidre tanZotisa: brtyeli qvebi regularuli<br />
wyobiTaa kirze nagebi. koSki orsarTuliania. kiri<br />
pirvelsarTulzea. samzerebi zustad sofels da mosasvlels<br />
gahyurebs. saTofeebi araa. galavani mcire<br />
farTobs mosazRvravs Txemze. aris wylis rezervuari<br />
amolesili. Cans 2-3 saTavsis kvali, gadakeTebac etyoba<br />
narevi wyobiT.<br />
es punqti imiTaa saintereso, rom is aZlevs saxels<br />
am mxares, iseve rogorc taoskari - taos. e.i. is<br />
ufro Zveli unda iyos, vidre artanuji _ klarjeTis<br />
bagrationTa centri. aseve iqneboda taoskari da bana.<br />
dResve gvindoda amave xevze gvenaxa<br />
qobtaxoris cixe da mewagili eni rabaTamde<br />
magram d. asaTians 28 Tirkmeli astkivda (qviSis gavla)<br />
da 2 saaTze wamovediT arTvinSi. afTiaqSi nayidma<br />
wamlebma moasulieres, RmerTma inebos...<br />
86
30.07.08<br />
fenirliqi _ yvelis sofelia, uC-sus (samwylis)<br />
napirze. misi ubnebi or dasaxlebadaa ganawilebuli<br />
xevze. aqedan sasmeli wyali gahyavs mTavrobas artanujSi.<br />
jejilaTi saxnavia, iobati (rac Turqulad<br />
auxsnelia), Walis agara, molusxevi, SualTa.<br />
gza miadgeba tyeebsa da saZovrebs, fexiT<br />
klarjeTSiac gadava, tanZotSiac...<br />
qobTaqorSi gza (biliki) mxolod peinirlis<br />
mehledanaa. 1840 wlamde iq rusebsa da somxebs ucxovriaT.<br />
sxva amosasvlelic vnaxeT, Camosvlisas... daTvi,<br />
taxi, kurdReli, xili, Tafli, yurZeni.<br />
cixe kldezea SemZvrali, gzis sakontrolod. misi<br />
wyoba, nagleji qviT baTqaSzea naSeni. erTi koSkia<br />
da galavani. erTi samzeri, ori saTofuri, erTi<br />
wylis ormo, garedanac Sekiruli.<br />
saxelwodebaSi Tavidanve qobi _ qvabi vifiqre;<br />
vkiTxe, Tu aris gamoqvabulebi... egebis meore nawilSi<br />
mTis kiloebSi SerCenili `qori” iyos, e.i. saxlis zeda<br />
nawili (Sdr: qor-wili) qobTa-qorSi gamoqvabulebis<br />
zeda nawili SeiZleba igulisxmebodes.<br />
adgilobrivi, stambulidan zafxulobiT aq amosuli,<br />
axalgazrda Segvxvda. cixeze wamogvyva, aq 35 w.<br />
rusebi da somxebi cxovrobdnen, 1840-ian wlebSi osmalebma<br />
garekeso. Cans, maTi naSTia tanzoti da misi<br />
eklesia 1843 wlisa. qarTulia da Turqulad ar ixsneba<br />
zeviT Cawerili toponimebi. ojaxSi migviyvana,<br />
xiliT gagvimaspinZlda, patara bavSvebi inglisurs<br />
amtvrevdnen: specialur skolaSi dagvyavso... telefonebi<br />
davutoveT...<br />
mars hqonda aRniSnuli: mewagilSi (esec 1840-ian<br />
wlebSi garekili somxebis nakvalevia) enirabaTis siaxloves<br />
cixe-darbazebiao. xuciSvilis rukaze aR-<br />
87
moCnda cixe (Cans, marisgan auRia)... mivediT, 80 wlis<br />
moxuci vnaxeT. man gviTxra, rom es ar maxsovs, mamaCemisgan<br />
gamigia, rom erT SemaRlebul moedanze (gvi-<br />
Cvena) eklesia mdgarao... kedlis nasaxic ver vnaxeT...<br />
e.i. aqedan gaziduli qvebiT uSenebiaT saxlebi da yoreebi...<br />
visac ar vkiTxeT, veravin moigona cixe siaxloveSi.<br />
esec codnaa, rom davadgineT: maris droindeli<br />
cixe axla aq aRaraa!!<br />
ukan dabrunebulebma artanujis qalaqs<br />
gavuareT da daudas mier ver monaxuli eklesiis<br />
nangrevebi movinaxuleT. is adreve SevniSneT, anCidan<br />
wamosulebma da Soridan gadaviReT. bagrationebs is<br />
azomili da IX_X saukuneebiT daTariRebuli aqvT. es<br />
veeba taZris nangrevi qalaqis galavans ebjineba NO<br />
mxares. S kedlis maRali nawili axlac SerCenilia.<br />
unda yofiliyo samnaviani bazilika didi, uxeSad<br />
damuSavebuli qvebiT nagebi. kargad Cans N navis<br />
sakurTxevelSi Sesasvleli da S kedlis gareT<br />
saZvalis TaRi (?)... zeviT moCans sasaxlis naSTi<br />
(orsarTuliani) isic azomilia bagrationebisagan...<br />
daTo fexze dagvxvda.<br />
31.07.08<br />
dRes dauda Camovida, vaxo gavistumreT. wamovediT<br />
olTisisken, gzad xersis cixes gamovuareT<br />
xuciSvilis rukis mixedviT. iq cixea aRniSnuli da<br />
kiTxvis niSniT Tuxarisi aweria. aqac movtyuvdiT. adgilobrivebma<br />
veraferi gvaCvenes... samagierod eklesia<br />
migvaswavles xersis didi Relis marcxniv (es Rele<br />
Woroxis marjvena Senakadia). kedlis fragmenti, mcire<br />
zomis Tanabari, uxeSad damuSavebuli qviTaa nawyobi.<br />
Signidan da garedan erTnairi wyobaa. erTi Ser-<br />
Cenili kedlis naxevari gafcqvnilia da mxolod baT-<br />
88
qaSsRa etyoba anabeWdebi. daaxloebiT IX-X saukuneebis<br />
eklesias gavs. saeWvod meCvena, rom afsidis naxevarwre<br />
ver SevniSne: albaT dangreuli mere sworkuTxad<br />
amoaSenes. es eklesia arc rukazea aRniSnuli...<br />
olTiswyals SemovyeviT amiertaoSi. aq<br />
mkacri kldeebi SedarebiT mwvane mTebiT icvleba,<br />
xeoba iSxnis mere farTovdeba da metia saxnav-saTesi.<br />
gzad oluris gadasaxvevSi cixe gadaviReT, rasac<br />
xuciSvilTan norberTi, xuT versianzeqefribaS,<br />
xoSavizi aweria. mere gadaviReT banis<br />
ori cixe wylis gaRma-gamoRma. eseni advili<br />
sanaxavia oluridan...<br />
olTisSi provinciul sastumroSi movewyveT. erT<br />
sarTulze saerTo sapirfareSoa...<br />
1.08.08<br />
olTiss centrSive aRmarTuli veeba cixe dahyurebs,<br />
ra Tqma unda Turquli droSiT... qalaqi dablobSia,<br />
garSemortymuli mTebiT. olTisiswyali er-<br />
Ti dabinZurebuli mdinarea, xalxi pirquSia, magram<br />
sxva adgilebisgan gansxvavebiT, aq sasadili-kafeebSi<br />
aTaTurqisa da misi colis suraTebis nacvlad mepatroneTa<br />
mama-papis suraTebia... centrs amSvenebs cxenosani<br />
aTaTurqi xmliT... dRes dilidan avuyeviT olTisis<br />
xevs. daviwyeT narimaniT, aRmoCnda, rom narimani<br />
Zvelidan 14 km-iT zeviT gadautaniaT. es cvlileba<br />
arcerT rukaze araa. xuciSvil-silogavas ruka saocrad<br />
ityueba... 28 km zedmeti gaviareT... eqvTime TayaiSvilis<br />
`mogzaurobidan” amowerili mqonda cixe-punqtebis<br />
saxelebi. aq amovikiTxe alabaliksuze didi<br />
cixis arsebobis Sesaxeb. avediT xevis bolo sofel-<br />
Si, iqaurma moxucma `eklesiebis cixe” gaixsena... dav-<br />
89
qveiTdiT da naxevar saaTSi mivadeqiT SesaniSnav Walas,<br />
mdinaris ori totis xerTvisSi.<br />
aq Soridanve Tvali mogvtaca eklesiebis kedlebis<br />
Zvelma wyobam. ori ufro Zveli eklesia maRlaa<br />
qedze. pirveli (qvevidan) ufro momcroa (6 nabiji x 4<br />
nabijze), erTnaviani. nagebia modido, kldis gaTlili<br />
qvebiT. Sesasvleli S-dan TaRovani yofila. erTi sarkmeli<br />
W-dan. afsidaSi erTi niSa.<br />
mis zeviT meore samnaviani bazilika unda yofiliyo.<br />
ukeTaa SerCenili N navis sakurTxevelis naxevarwriuli<br />
nawili. centraluri afsida gegmaSi iki-<br />
Txeba; S-isa saerTod mongreulia. sakmaod STambeWdavi<br />
zomebi (16 nabiji x 9 nabijze). Sesasvleli Wdan<br />
da S-dan (centralur navSi) Tu aq dangreulic<br />
ar emateba. wyoba pirveli mcire darbazisa unda iyos:<br />
mozrdili gaTlili kldis lodebi. varaudiT, vambob<br />
radgan usvindisodaa gafcqvnili da mxolod baTqa-<br />
Sis anabeWdebze etyoba mosapirkeTebeli qvebis zomamoyvaniloba.<br />
CrdiloeTis SerCenil baTqaSze, zeviT,<br />
SerCenilia profilirebuli (reliefuri zoliT) kapiteli,<br />
romelic aqeT-iqidan gadmosul TaRebs iWerda.<br />
saerTo ieriT es ori Senoba IX-X saukuneebis SeiZleba<br />
yofiliyo. am samnavian bazilikas N-dan ucnauri,<br />
naxevarTaRiani gadaxurviT kidev erTi kedeli<br />
aqvs modgmuli. Sesasvleli W-dan, N kedeli sworia.<br />
es wyobis mixedviT narevi, gviani Senoba, Signidan amolesilia,<br />
S-dan eklesiis N kedels iyenebs. mgoni<br />
gvian mosulma mahmadianebma eklesiebis ararsebobisas<br />
abanoebi moiwyves. wyali aqvea xevidan RariT mosayvani...<br />
odnav dabla, ferdze ori erTmaneTze miSenebuli<br />
eklesiaa. isini erTdroulad ar unda iyos nagebi:<br />
kedlebs nakeri ar etyoba. isini mcire zomis Tanaba-<br />
90
i, uxeSad damuSavebuli qvebis regularuli wyobi-<br />
Taa nagebi da ganviTarebul Sua saukuneebsac waagavs<br />
(iqneb Zvelsac). qvedas Sesasvleli N-dan aqvs da sakurTxevelSi<br />
2 kvadratuli niSi aqvs. meore eklesia<br />
TiTqos SemdgomSi unda iyos modgmuli...<br />
Tu es eklesiebi aq monastris arsebobaze miuTi-<br />
Tebs, maSin maTi sameurneo savargulebi S-iT gaSlili<br />
mSvenieri Wala iqneboda...<br />
kldis Tavze erTi gviani, mrgvali koSkis nangrevia.<br />
albaT, osmalTa begisa, romelic abanosac moiwyobda.<br />
sofeli (Tu iyo) terasebad iqneboda wylebis<br />
orsave totze... aqedan gza gadadis soflebSi. mosaxleni<br />
amboben gzis gayolebiT cixeebs: yaradaSi,<br />
cicankale, kaladere. amave alabaliksus<br />
dayolebaze, olTisiswyalTan SesarTavamde,<br />
kldeebi viwrovdeba. am mdinaris marcxniv didi cixis<br />
nangrevebia. aqaa mrgvali koSkebi Zveli, mcire,<br />
Tanabari zomis qvebiT, horizontaluri wyobiT<br />
nagebi; aris gviani SekeTebis kvalic _ narevi wyobiT.<br />
cixis O nawilSi, mozrdili darbazuli eklesiis<br />
baTqaSis ConCxia SemorCenili, usvindisod gafcqvnili<br />
mozrdili gaTliTi qvis mopirkeTebisagan...<br />
ganviTarebuli Sua saukuneebia, cxadia, osmalebis mier<br />
meored gamoyenebuli.<br />
olTisis cixe gorazea. misi kedlebi, isev uni-<br />
Wod, Tavidanaa agebuli. SerCenilia Tanabari, mcire<br />
zomis qvaTa regularuli rigebi, gviani gadakeTebiT.<br />
yvelaze saintereso me aq S nawilSi moTavsebuli<br />
siqstakonqis gegmaSi SerCenili nangrevi meCvena.<br />
mis sakurTxevels, wyobis dabal rigebSi wnuli ornamenti<br />
arSiad Semouyveba. es me bizantiur xelobad<br />
meCveneba (Tumca qarTuli ram gamoricxa? e. Tayai-<br />
Svils mohyavs qarTuli warwerebi saidanac Cans, rom<br />
91
eklesia qarTuli iyo, wm. giorgis saxelobis ...). aRar<br />
maxsovs eqvTimes ra uweria MAK XII nomerSi... aqvea<br />
viRac Seix asanis saflavi XI saukunisa. cixidan mo-<br />
Cans qalaqis galavani da osmaluri sasaflaoebi<br />
wriuli gadaxurviT. iq axla qalaqis nagavsayrelia...<br />
urartelebi, romaelebi, bizantielebi, qarTvelebi,<br />
selCukebi, osmalebi _ aseTia olTisis istoria<br />
mTel imiertaosTan erTad...<br />
qalaqis aRmosavleTiT sofel Sengerli-Si vnaxeT<br />
kldeze Semdgari osmaluri gviani cixe. aq gamavali<br />
Zveli gzis makontrolebeli unda yofiliyo.<br />
gviani wyobis narevi qva baTqaSze, erTi ovaluri<br />
formis galavania, Sig saTavsoTa naSTebiT.<br />
olTisisxevi mniSvnelovani gza iyo mtkvris xeobiT<br />
aRm. saqarTveloSi Semomavali gurji baRazi ki<br />
ufro TorTomisxevis gzas emxroba, Tumca TorTumis<br />
gzasac itotebs.<br />
TorTumis gza ZiriTadad zRvispiras da dasavleT<br />
saqarTvelos emxroba. TorTumis gza osmalebisa<br />
da bizantielebis dros saqarTvelos dasapyrobad<br />
iyo mniSvnelovani: yvela amaTi gaTvaliswinebaa saWiro<br />
aqaur cixeebze saubrisas. da mainc, via est vita<br />
wyvets cixisaTvis adgilis SerCevas, gansakuTrebiT<br />
xeobebSi. TurqeTi, Cvengan gansxvavebiT, axlac SesaniSnavad<br />
axorcielebs am princips: erTi mosaxlisa-<br />
Tvis mTaSi gayavs Zvirad Rirebuli gza...<br />
2.08.08<br />
dRes diliT avibargeT TorTumidan. wamovediT<br />
baniswyalze ori cixis sanaxavad.<br />
pirveli cixe mdinaris marcxena borcvzea.<br />
is araa maRali da advilad misasvleli. Txemi<br />
mTlianad mozRudulia galavniT. is gviania wyobiT:<br />
92
kldis daumuSavebeli qva baTqaSze. kedeli kuTxeebSi<br />
momrgvalebulia. erTaderTi mniSvnelovani aq<br />
mozrdili, erTnaviani darbazuli eklesiaa. mas<br />
saxuravi waqceuli aqvs da TiTo mozrdili sarkmeli<br />
S da N kedlebSic aris. kedlis wyoba narevi qviTaa,<br />
zogjer xazgasmulad aferadebuli Wadrakulad.<br />
iseTi STabeWdileba mrCeba, rom galavani gauqmebul<br />
eklesias Semoavles osmalebma da cixed aqcies gzis<br />
siaxloves. eklesiis O kedelis gareT mrgvali<br />
amolesili wylis rezervuaria.<br />
meore cixe mdinaris marjvena kldovan<br />
ferdzea Sefenili. is ufro rTuli nagebobaa _<br />
Sedgeba qveda da zeda cixisagan. kedlebi misi sakmao<br />
simaRlisaa SerCenili. misi wyoba, Tumca kldis<br />
nagleji qviT kirze nagebi, mainc SeuZlebelia,<br />
Tundac gviani, es kedlebi Zvels ar misdevdnen.<br />
galavani sakmaod STambeWdavia, romlidanac SesaZloa<br />
zeda cixeSi moxvedra, aq ori maRali da Zlieri<br />
mrgvali koSkia, romlebic or-sam sarTuliania.<br />
qvedaSi Sesasvlels zevidan salode dahyurebs, aris<br />
samzerebic gzis saTvalTvalod. zeda cixis erT<br />
koSks sul zeviT Ria sabrZolo moedani aqvs. aqa-iq<br />
samzeri, SesaZloa, saTofedac gamodges. me ufro<br />
SesaZlebeli meCveneba bagrat IV-is droindeli banas<br />
cixe es iyos, xolo mefis momlodine laSqari aqve<br />
velze iqneboda gaSlili. misma danaxvam daafrTxo<br />
parkimanozi da Sin misuli mefe saberZneTs<br />
dabrunebas gadaurCa. amas daTuna meore cixeze yveba.<br />
cixis qveviT, mindorSi didi vrceli oTxkuTxa<br />
Senoba dgas, mozrdili, mrgvali RiobebiT<br />
mosasvleli N da W mxrisaken. me meCveneba, rom es<br />
osmalTa mxridan sazarbazned dasadgmeli Senobebia,<br />
romelic momxdurs RiobebSi zarbaznis lulebs<br />
93
gamoayofinebda, Sdr: Telavis batonis cixeSi arsebuli<br />
naxevarwriuli burji. am oTkuTxa Senobis win<br />
didi, mrgvali, amolesili ormoa amoSenebuli. mgoni<br />
rezervuari unda iyos mebrZolTaTvis (abano?).<br />
cixis ZirSi, kldeSi xvreli SeniSna Tamazma, Se-<br />
Zvra da gamoqvabul-eklesiaSi aRmoCnda. W Sesasvleli<br />
da O sarkmeli, gaganierebuli aRmoCnda, mTelia<br />
TaRuri gadaxurva, sakurTxeveli, iq ori kvadratuli<br />
niSa. Tamazma <strong>andria</strong>s xati daasvena da sanTelic<br />
aunTo...<br />
wyliT cixis momarageba problema iqneboda. axla<br />
mis qveS arxi gadis baniswylidan gayvanili. iqneb<br />
es Zveli tradiciaa? maSin galavanSi gaivlida, eqvTimes<br />
uTxres aq gvirabia wyalze Camavalio. (kola-ol-<br />
Tisi, 353).<br />
banas taZarma * yvela gaaoca. es me SarSan<br />
vnaxe. saocaria mis irgvliv gaSlili savargulebi<br />
da gamwvanebuli soflebi. amaSia taos Zalac<br />
(aseTivea olTisic). klarjeTis siZliere mis miuval<br />
kldeebSia, magram amdeni savarguli iq mxolod<br />
klarjeTs aqvs. eklesiebis ZebnaSi xevs avuyeviT da<br />
erTgan sof. injeCais qvemoT (orwyals niSnavs)<br />
kldeze SerCenili naeklesiari vnaxeT. W Sesasvleli<br />
da iqve erT qvaSi gamoWrili sarkmeli vnaxeT.<br />
sakurTxevlis qveS, ormo Tu oqros maZiebelTa<br />
gamoTxrili araa, maSin saZvale SeiZleba iyos. qvis<br />
wyoba, met-naklebad, regularulia da SesaZloa XIV-<br />
XV ss-sa iyos.<br />
mere qveviT CamovediT da migvaswavles solomonkales<br />
siaxloves gamoqvabulebi. Tamazma TokiT yvela<br />
agviyvana. aq mTavari eklesia moxatuli da dazianebu-<br />
* SeniSvna d. berZeniSvilisa: eqvTime mas `unikums” uwodebs<br />
(kola-olTisi, 369).<br />
94
lia. freskebs axlavs qarTuli asomTavruli asoebi.<br />
gumbaTSi macxovaria. gverdze, gamoqvabulSi 4 samarxi<br />
auqoTebiaT, Cans Zvlebi. mTavari eklesiis gverdiT<br />
isev patara eklesiaa gamoWrili kldeSi, Semdeg<br />
amoSenebuli senakebia. es gamoqvabulebi aRwerili<br />
aqvs eqvTimes da bagrationebs gadaRebuli. mainteresebda<br />
cixe solomonisi, magram axla yuradReba<br />
eklesiaze gadagvaqvs. me iniciativebs movrCi...<br />
movewyeT oluris sastumroSi, nomerSi marto<br />
var. madloba ufals, amovisunTqe.<br />
3.08.08<br />
dRes taoskariT daviwyeT. manqana oluridan mivida<br />
bolomde. rukaze (5 versiaze) veeba baRebis garemoSi<br />
aRniSnulia eklesia. eqvTimes aqauri mrgvali<br />
eklesia aRwerili aqvs. marTlac, saocrad waagavs banas:<br />
aqac mrgvali garSemosavleli unda iyos, romel-<br />
Ta Soris gvxvdeba samkuTxa niSebi, mis samxreTiT<br />
imave wyobis (e.i. saSualo zomis gaTlili qvebis) regularuli<br />
rigebia. es eklesia rogorRac grZeli<br />
Cans, magram SesaZloa imave periodisa iyos. sofelSi<br />
(CaTax), romelsac qarTulad xerTvisi (ori wylis SesayarSia)<br />
hqvia, mesame eklesisiis sakurTxevlis N<br />
nawilia SemorCenili, imave Tanadrouli wyobisa.<br />
ukve saxeli taoskari cxadyofs mis mniSvnelobas,<br />
aq ori wyali erTvis, erTs Turquli saxeli<br />
aqvs, rac qarTulad wyalwiTelad gadmoicema. mas<br />
Turme miyveba biliki, romelic klarjeTSi gadava.<br />
taoskari swored iqidan taoSi Semosasvlels unda<br />
aRniSnavdes am maRal kldeTa Soris. am punqtis (taoskaris)<br />
mniSvnelobaze unda metyvelebdes aseTi taZris<br />
aq gaSeneba...<br />
95
amave `wyalwiTelas” uerTdeba meore xevi, sala-<br />
Curisa romlis marjvena Senakadzea kalmaxis cixe<br />
da vaCeZoris monasteri. iqiT axla gza gayavT da<br />
Cven am monastrisken wavediT. manqana SesarTavSi<br />
davayeneT da fexiT SevuyeviT wylianBxevs.<br />
gzidan moCans `miuvali” (eqvTime), kalmaxi, maRal<br />
kldeze. vaCeZoris monasteri cixisken mimavali<br />
bilikis cota zeviTaa. aq ramdenime eklesiaa,<br />
satrapezo, karibWe samrevloTi. erT gadakeTebul,<br />
grZel, brtyelabsidian eklesiaSi sakurTxeveli<br />
TiTqmis Suaze mouwyviaT mogvianebiT, damoklebuli<br />
eklesia SeulesiaT, mouxatiaT. irCeva wmindanTa<br />
saxelebi: g _ i, d _ e, stefani, prokopi. qveviT aseTive<br />
asomTavruliT irCeva: “...grigol Semoswira...”<br />
SesasvlelSi aseve asomTavruli nakawri warweraa:<br />
“q _ e S _ e gabriel da eri misi adide”. es warwerebi<br />
eqvTimes gamocemuli aqvs. monasters mravalgzis<br />
gadakeTebis kvali etyoba da mainc SemorCa somxuri<br />
“Zori” e.i. xevi. aqve gaRma “kamax” cixea. mis ZirSi var<br />
da ver ki avsulvar... rogor avuxsna am axalgazrdebs,<br />
rom SesaZloa es Cemi bolo Sansi iyos... an<br />
vin moisurvebs iq asvlas?...<br />
taoskarSi dabrunebulebs gamyolma regularuli<br />
wyobis mrgvali burjis kedlis nawyvetze migvi-<br />
TiTa: aq Zveli arxi gadmodioda da misTvis amoaSeneso...<br />
vin icis rodindelia es arxi taoskarSi? am SesaniSnavi<br />
baRebis samyofelSi, sadac brinjic ki<br />
mohyavT?...<br />
guzam taoskareli, es didi, Zlieri feodali<br />
Tamaris winaaRmdeg gandgomas rom bedavs, cxadia, am<br />
taoskars gulisxmobs, maS sadaa misi sajdomi cixe?<br />
kalmaxi am raionSia, magram xom adre is kalmaxelTa<br />
sabudaria, sula kalmaxeli, mefis erTguli, lipa-<br />
96
its iWers da bagrat IV-s Caabarebs. amis<br />
samadlobelad mefem mas samcxeSi iseTi mamuli<br />
misca, rom man cixisjvarelTa Stos daudo saTave.<br />
kalmaxeliZeebi merec rCebian... sulkalmaxis saxeli<br />
Senaxuli TqmulebaSi, sula kalmaxelidan unda<br />
modiodes... ase, rom guzam taoskarels raRac sxva<br />
cixe unda sWeroda taoSi da misi taoskareloba<br />
warmomavlobas SeiZleba aRniSnavdes da ara aqauri<br />
cixis mflobelobas. saidanaa warwera mamamisis<br />
saflavisa axalgazrdebma rom Camoitanes? * ...<br />
ukan dabrunebulebma norbeTis cixes gamovuareT.<br />
es maRal kldeze mdgaria, oluriswylisa da<br />
olTisiswylis SesarTavSi. misi zurgiani koSki Zvelia<br />
da Zlieri. nagebia mozrdili damuSavebuli qvebiT.<br />
aqvs xuTi samzeri (arasaTofurebi) da samsarTuliania.<br />
mis irgvliv Semovlebuli galavani gviania<br />
da feric TeTri duRabisaa, aqvs ukve saTofurebic.<br />
aqvs aseTive wylis rezervuari, Selesili. swored am<br />
axali galavnis gamo Searqves gvian mosulma somxebma<br />
axalcixe, ise rom misi koSkis siZvele ar gauTvaliswinebiaT...<br />
zurgiani koSki IX-X ss. SeiZleba<br />
iyos.<br />
4.08.08<br />
dRes fanaskertidan daviwyeT. am Zveli cixis<br />
mxolod nangrevebia. aris Zveli da ganxlebis kvali.<br />
es cixe aspaniZeebs unda daxvedrodaT. is namdvili<br />
cixe darbazia ori wylis (fanaskert-su, kap-su) xer-<br />
TvisSi amarTul goraze. aq mxolod wylis ormo<br />
Cans, eklesiis Tu sxva saTavsoTa naSTebi waSlilia.<br />
* SeniSvna d. berZeniSvilisa: taoskars qveviT, salaCurisa<br />
da olTisiswylis SesarTavTan, eqvTime uTiTebs did<br />
cixes sof. kranSi (xuTversian rukaze “Крац”). egeb aq.<br />
97
galavans mrgvali burjebi aqvs erTgan. oTxkuTxa<br />
Senobis kvalia galavanSive. es cixe, or xevs miyolili,<br />
ori gzis makontrolebeli qveynis batonis cixea,<br />
romelic Tavisi eriT ise Zlieria, rom mefis jaris<br />
dauxmareblad akeTebs did saqmeebs, Tan bedic swyalobs<br />
(“arca, RmerTo, ubedo” - Tamaris ist.). manve moaxerxa<br />
guzan taoskarelis damarcxeba da mere fanaskertelis<br />
saxeliT taos erisTaoba oTxi s-is ganmavlobaSi.<br />
mere ciciSvilebi qarTlSi...<br />
eqvTime am sofelSi sami eklesiis naSTs uTi-<br />
Tebs. iqidan waRebuli warweriani qva maSin mosaxlis<br />
SenobaSi yofila CaSenebuli: `...a... /i saxbls/ sa<br />
subat /isaTs esad/”, e.i. “sumbatisaTvis erisTavisa” (?)<br />
IX-X ss. (kola-olTisi, gv. 372).<br />
sofeli didia, xilian-mosavliani, Ronieri ekonomikurad<br />
da didi; aseT cixes ekonomikuri safuZveli<br />
unda hqonoda, rom saerisTaos centri gamxdariyo,<br />
Tumca taoSi sxvac iyo didi mniSvnelovani cixeebi.<br />
fanaskertidan orTis sofelsBmivaSureT. is<br />
oluridan zeviT, orTiswylis xeobaSia gaSenebuli.<br />
aq, marTlac, svetiviT SerCenil kldeze, Soridanve<br />
oTxkuTxa koSkis nangrevi (eqvTimes dros “lamazi<br />
koSki”), misi misasvlelebi alag-alag kedlebiTaa gadaRobili.<br />
safiqrebelia gzis makontrolebeli sa-<br />
TvalTvalo koSki iyos. Tamazma asvla akrZala: saxifaToao...<br />
ukan mobrunebisas oluramde kidev ori, aseTive<br />
kldis Tavebze, isev mrgvali da meore-kuTxovan-galavnis<br />
naSTiani koSki gadaviReT. isini gzis meTvalyureebad<br />
miviCnieT: erTob mcirea maTi farTi.<br />
5.08.08<br />
98
avibargeT oluridan. eqvTimesTan da rukazedac<br />
(xuTversiani) taoskars qveviT, salaCurisa da olTisiswylis<br />
SesarTavTan naCvenebi iyo cixe da sof.<br />
krani. aq maRal kldeze, marTlac, dagvanaxes cixis<br />
nangrevi. isev: `au, iq ra ava, ori qva gdia, erTi<br />
kedeli, ar Rirs wvalebad”... binokliT - wyoba<br />
gviania, magram aqac SesaZloa yofiliyo Zveli fenebi.<br />
gadaRebiT davkmayofildiT... eqvTimesmieri kalmaxi,<br />
vaCeZori da es kranis cixe, ueWvelad, fanaskertis<br />
TemSi igulisxmeba (salaCuris xevi), e.i. guzans<br />
orivegan SeeZlo hqoneboda sajdomi da<br />
fanaskertelad wodebuliyo (rogor davTme da ar<br />
avedi am cixeze!!...). mere gzad banas TemSi<br />
gamoviareT. gzispirze myofi eqvskonqiani nangrevis<br />
(kiagemis alti) pirdapir gamoqvabulebia. iq<br />
amsvlelebs solebi da Toki dautovebiaT. Tamazi, daudi<br />
da me avcocdiT. aRmoCnda bunebrivi gamoqvabulebi,<br />
romlebic berebs gaufarTovebiaT da gamouTxriaT.<br />
TaRuri gadaxurva da kedlebis damxroba Ti-<br />
Tqos samlocvelos mowyobilobas gulisxmobs, gverdiTi<br />
saTavsoebi, albad, senakebad gamoiyeneboda. moxatvisa<br />
da Selesvis kvali ar Cans. araa gamoricxuli<br />
mopirdapire eklesiis berebis samyofi yofiliyo.<br />
gadavediT sof. solomonisSi da wyarosTanac,<br />
SemaRlebaze eklesiis nangrevi dagvxvda. is SeZerwili<br />
yofila mozrdili gaTlili qvebiT. gegmaSi, Sesa-<br />
Zloa, samnaviani bazilika yofiliyo. mozrdili eklesiidan<br />
mxolod S gverdis nawilia gadarCenili.<br />
xom araa es eqvTimes mier Camxusis eklesiis nangrevebad<br />
aRwerili punqti? magram iq tetrakonqia (kolaolTisi,<br />
gv. 336).<br />
solomonis cixeSi manqanam mis ZirSi migviyvana.<br />
aq SerCenilia galavnis mrgvali burji da kedlebi<br />
99
Zveli, Tanabari, saSualo qvebis zomisa, ase damaxasiaTebeli<br />
romaa aqauri mSeneblebisaTvis. es cixe nanaxi<br />
da aRwerili aqvs eqvTimes. maSin aq gumbaTiani eklesiac<br />
mdgara, Signidan sul moxatuli, warwerebic<br />
yofila: `RmerTo da wmindao dimitri, Seiwyale codvili<br />
daviT monazoni, amin.” freskuli warwera ki<br />
ikiTxeboda ase: `SubiZe miqels Seundven RmerTo dido<br />
(?), amin.” yofila figurebi winaswarmetyvelTa da<br />
mociqulTa. eqvTime taZars IX_X saukuneebiT, moxatulobas<br />
ki - XVI saukuniT aTariRebs (kola-olTisi,<br />
gv. 398).<br />
darejan kldiaSvili 29 am cixes miiCnevs kalmaxis<br />
cixed. me vfiqrob, amas meti dasabuTeba unda. es banas<br />
Temia da aq sxva cixeebi pirveloben... wyaroebs<br />
unda Sejereba. wamovediT kolaSi, gza baniswyals moyveba<br />
da bunebriv-gamoqvabulebiani kldeebis garemo-<br />
Si midis. amovediT trial zeganze, romelic mTebiTaa<br />
garSemortymuli. xe arsadaa, mxolod Semosasvlel<br />
mTebzea naZvnari. aq qurTebi cxovroben. miwurebi. wivis<br />
grovebi... Cveni javaxuri garemo.<br />
movewyeT sastumroSi. saRamos mtkvris saTave gadaviReT.<br />
aq eqvTimes mier aRwerili punqtebi gvaqvs<br />
sanaxavi: dadaSeni, oTxTa eklesia, okami, kalajuxi...<br />
6.08.08<br />
kolaSi ukve ori samoqalaqo tansacmelSi gadacmuli<br />
Jandarmi dagvyveba manqaniT.<br />
pirveli rac vnaxeT, es iyo marTlac SesaniSnavi<br />
cixe kolis ukidures sofelTan, kldeze. is sami<br />
mxriT miuval qarafzea da mtkvars miyolil or gzas<br />
udgas yelSi. meore gza N-dan amouyveba mSral xevs<br />
da velze (sofelSi amodis). erTaderTi misasvleli<br />
mxridan SesaniSnavi, maRali kedelia amoyvanili. er-<br />
100
Ti oTxkuTxa da sami mrgvali burjiT gamagrebuli.<br />
aqvea oTkuTxa, maRali Sesasvleli. mas Tavze ganieri<br />
salode dahyurebs. SigniT, orsave mxares, zeviT ori<br />
budea qvaSi gaWrili, orfrTiani qvis karis quslebisaTvis,<br />
kedlebSi msxvili budeebia urdulisaTvis.<br />
wyoba am nagebobisa narevia. gamoirCeva Zveli _ mozrdili<br />
gaTlili lodebi qveviT, zemoT maTi zoma<br />
mcirdeba da regularul mwkrivebs icavs. kedlebSi<br />
zogan isev didi brtyeli lodebicaa datanebuli. NW<br />
kuTxes mrgvali orsarTuliani koSki icavs sakuTari<br />
SesasvleliT ezos mxridan. O da W mxares kldes<br />
isev miuyveba kedlebi, romlebic qarafTan wydebian.<br />
Sida ezos vrceli farTobi saTavsoTa budeebs uWiravT.<br />
SesaZloa, eklesiac yofiliyo... SekeTeba etyobaT<br />
kedlebs. eqvTimes dros es cixe ukeT iyo Senaxuli<br />
da aRwerilic aqvs: kalajuxi, vaxuStiT<br />
qumurluxi, “vgoneb beWis cixedo~. Tu asea,<br />
maSin saxeli adgilmdebareobas asaxavs. es iqneboda<br />
sasazRvro cixe artanisaken. sainteresoa wyaroebSi...<br />
Semdegi naeklesiari iyo sofel budaqlisTan, Zveli<br />
jejori. is aRwerili aqvs eqvTimes (kola-olTisi,<br />
310).<br />
dorT-qilisa - oTxi eklesiaa sxvadasxva<br />
adgilas, romelTac erTmaneTTan ar unda hqondeT<br />
kavSiri (Tavisi nasaxlarebi axlavs). Ubralod,<br />
siaxlovis gamo, Turqebma maT oTxi eklesia uwodes.<br />
agebis droc maT gansxvavebuli aqvT. isini dRes<br />
usaxur nangrevebs warmoadgenen da ukeTes<br />
mdgomareobaSi aRwera eqvTimem (iqve, 307-309).<br />
dadaSenis eklesiidan mxolod gafcqvnili<br />
ConCxis nawili dagvxvda. aq eklesiis W-TiT vnaxe<br />
javaxeTur-TrialeTuri mSrali wyobis kedlebi<br />
101
sapire didi qvebiT, SuaSi Cayrili xurda. mas<br />
uWiravs mTeli Txemi.<br />
eqvTimes mier nanaxi eklesia, galavani da koSkebi<br />
axla aRaraa (iqve, 305-307)...<br />
samagierod eklesia NO-iT qedis dabla, imave<br />
wyobis mogrZo kedelia, romlis ConCxs mozrdili<br />
lodebis anabeWdebi etyoba. es grZeli kedeli galavnis<br />
araa (mopirkeTeba), is egeb sasaxlis naSTi iyos,<br />
dadaSneli episkoposisa. NW-iT kidev erTi naeklesiaria,<br />
usoflod, amasac dadaSnis nawilad miiCneven.<br />
gafcqvnili, erTnaviani, darbazuli eklesiaa... daudma<br />
Tqva, rom sofelSi SarSan upoviaT qvajvris bazisi<br />
zed jvriTa da vazis rtoTi. misi suraTi bagrationebs<br />
aqvTo... axla is qva Jandarmebma waiRes ardaganis<br />
muzeumSi.<br />
uCqilisa _ sam eklesias niSnavs. es erTi<br />
ganapira sofelia kolisa, mTis kalTaTa ZirSi.<br />
aqauri eklesiebi jer kidev eqvTimes dangreuli<br />
daxvedria, sami iyoo. soflis muxtarma JandarmebTan<br />
molaparakebebis mere, viRacas ezoSi mozrdili da<br />
damuSavebuli qva gviCvena. mas, SedarebiT<br />
simaRlesTan viwro, zedapirze ori Rrmuli hqonda.<br />
meore brtyel mxares asomTavruli warwera aRmoCnda,<br />
qva magari jiSisaa da amitom asoebi Rrmadaa<br />
amoWrili. asoebSi naxSiri iyo amoxazuli.<br />
warwera Tavisuflad ikiTxeba: `ese jr _ ni saf _ la<br />
z _ a~, e.i. `ese juarni saflavsa zeda~. maSasadame,<br />
saflavis qva albaT, col-qmris saflavze iqneboda<br />
dadgmuli da zed ori qvis jvari iqneboda mrgval<br />
fosoebSi Cadgmuli. `a~-s horizontaluri xazi tans<br />
moSorebuli araa; `l~ nusxuria. SesaZloa warwera<br />
X-XI ss-a iyos. warweris sapirispiro brtyeli mxare<br />
ar Cans. qva didia da misi gadmobruneba SeuZlebelia.<br />
102
muxtarma Tqva, es qva eklesiis nangrevTan iyoo.<br />
iq ki gegmac ar Cans. gadaTxrilia yvelaferi. soflis<br />
ganapiras, bunebriv kldis lodze, raRac amoRarulebi<br />
gvaCvena. aRmoCnda `q _ e~ (xucurad!) e.i. `qriste~.<br />
mosaxlem spilenZis dazianebuli larnaki gamogvitana<br />
saxlidan. isic molasaTvis iyo Sepirebuli<br />
da saidumlod inaxavda. erTi mxare dazianebuli<br />
hqonda. Signidan gaSlili piris dasawyisSi, wriulad,<br />
arabuli warwera Semouyveba. suraTebis gada-<br />
Reba Zlivs movaxerxeT...<br />
kidev erTi mosaxlis boselSi, kvadratul Tax-<br />
CaSi Sedgmuli jvriani qva gviCvenes. jvari amoRarulia,<br />
tolmklava. sibneleSi bliciT gadaviReT. eklesiis<br />
gaTlili qvebi gamoyenebulia mSeneblobaSi...<br />
saRamos sastumroSo wyali ar dagvxvda... xval<br />
gadasvlas vapirebT ardaganSi... biWebi dReebs iTvlian<br />
Tbiliss dasabruneblad.<br />
7.08.08<br />
dRes dilas gamovediT goladan. davadeqiT ardaganis<br />
gzas. me-14 km-ze marcxniv eklesiis<br />
nangrevi gamoCnda. gadavediT. SemaRlebaze<br />
erTnaviani darbazuli Senoba Canda. misi wyoba<br />
saSualo zomis adgilobrivi gaTlili qvebis<br />
horizontaluri mwkrivebiT iyo kirze. Sesasvleli Sdan,<br />
TiTo sarkmeli O da N kedlebSi unda<br />
yofiliyo. saxuravi Caqceuli, Riobebi Cangreuli. N<br />
kedels Suaze TaRebis sayrdeni pilastris kvali<br />
etyoba. afsidaSi ori kvadratuli niSaa. daaxl. IX-X<br />
s-ebis unda iyos.<br />
N-iT nasoflaris nangrevebia. eklesiis O-iT Cans<br />
naTxari qvayuTebi. ucnobia adgilis saxeli.<br />
103
Cveni manqana SeumCnevlad gascda uReltexils.<br />
SeumCnevlad imitom, rom daaxloebiT kolaseburi<br />
garemoa: maRalmTliani zegani, oRond aq ufro gaSlili<br />
da vrceli. mTebi aq marto sazRvrebze rodia.<br />
amas garda, meti fiWvnari. meeWveba es bunebrivi iyos,<br />
Zalian ki uxdeba garemos... artani usaTuod mniSvnelovani<br />
saZovrebis qveyanaa kolasTan erTad (kolaartani).<br />
is javaxeTs ar Camouvardeba. mis mniSvnelobas<br />
ufro lazuri garemo afasebs: iqidanaa artanisaken<br />
momavali gza (artaniS ?uji), Cans TrialeT-javaxeTi<br />
ufro O saqarTvelos emxroboda.<br />
sainteresoa qveynebi da maTi centrebi: taos, kolas,<br />
javaxeTs, TrialeTs, taSirs, kaxeTs, kuxeTs,<br />
svaneTs, lazikas, SavSeTs, samcxes... amave saxelwodebis<br />
centrebi Tavidan ar hqonia da gvian gauCndaT.<br />
aseTebia: SavSaTi, ardagani, walka, an sxva saxelwodebis<br />
centrebi (bana, TorTomi, olTisi, okami, axalqalaqi<br />
javaxeTisa, TrialeTis axalqalaqi, lore,<br />
ujarma, Weremi, Telavi, rusTavi kuxeTisa, mestia, fazisi,<br />
axalcixe...). sxvebs qveynebis Tanamosaxele centrebi<br />
TiTqos Tavidanve hqondaT: qarTli (mTaqar-<br />
Tli), gardabani, gaCiani, Suafxo, Takveri, argveTi,<br />
klarjeTi, gurianTa. albaT, sxvadasxva mizezi aqvs<br />
am gansxvavebas... magram aris Tu ara pirvelad centri<br />
da misi saxelis gavrceleba mxareze? Tu jer mxarea<br />
da mere misi centri? albaT, arc aq iqneba identuroba<br />
(klarjeTi qveyana, klarjeTi _ centri, lazika _<br />
fazisi da sxva).<br />
movewyveT sastumro ardahanSi, ara uSavs. gavediT<br />
12 saaTisaTvis, amitom ardaganis uaxloesi Zeglebi<br />
avirCieT.<br />
pirveli iyo sof. altaSi (TeTri qva). amis<br />
Zveli saxelia uri. es iyo Zveli artanis erTi<br />
104
mniSvnelovani centri. s. janaSia 30 am saxels iyenebda<br />
qarTvelTa huritebTan monaTesaveobis<br />
dasamtkiceblad...<br />
soflis ganapiras, maRal kldovan goraze, nangrevi<br />
moCans. avediT, aRmoCnda SesaniSnavi Zv. wyobis<br />
galavani da aseve nagebi mrgvali sqeli koSki.<br />
wyoba mozrdili, tlanqad damuSavebuli lodebisa<br />
regularulia. kiri isea gamoqaruli, rom kacs<br />
Tavidan mSrali wyoba egoneba, Tumca gulSi kiri<br />
TeTrad Cans yvelgan.<br />
yvelaze maRal adgilze erTi mrgvali Zlieri<br />
godolia. kedlis sisqe 2 m-ia. mas Sesasvleli meore<br />
sarTulze aqvs, galavnis Sida ezodan. koSki ise sqeli<br />
kedlebisaa, rom SigniT mcire adgili rCeba sacxovreblad,<br />
saomrad ki kargia. arc samzerebi, arc<br />
saTofe-saisreebi aq ar Cans. galavani sakmaod did<br />
farTobs mozRudavs daxril ferdze. mas misadgomi<br />
mxridan sami naxevarwriuli burji aqvs. aqeT mxares<br />
cixes ufro maRali mTa emezobleba da cixeze Seteva<br />
aqedan ufro advilia. amitom mTisagan gamosayofad<br />
cixis galavans kidev erTi damxmare saSualeba aqvs:<br />
esaa mSrali Txrili, romlidan amoyrili miwa galavnis<br />
mxares ufro cicabos da Znelad asasvlels<br />
xdis. es Zveli cixeebis gamagrebis gavrcelebuli wesia.<br />
am Zveli motisa da beilis gareT, mTis ferdobi<br />
nasaxlarTa budeebs uWiravs. es Zveli dasaxleba<br />
iqneboda, am cixis mecixovne, mtris Semosevis Jams.<br />
cixis moqmedebis xana, SesaZloa, ufro gviani iyos,<br />
vidre saxelwodeba uri-a, magram mainc niSnadoblivi<br />
meCveneba es Zveli cixe aq (daaxl. VI_VIII ss.). soflidan<br />
gamosvlisas saxlze gumbaTi SevniSne _ hamam,<br />
105
esaa osmaluri abano, romelSiac axla ojaxi cxovrobs.<br />
gumbaTi gadaviRe.<br />
sof. olCekSi, wyarosTan, eklesiis nangrevia.<br />
SerCenili sakurTxevlis Sida da gare wyoba mowiTalo,<br />
gaTlili, mozrdili qvebiTaa SeZerwili, SesaZloa,<br />
XII s-is iyos. Sesasvleli S-idan aqvs, sarkmlis<br />
TaRi SesaniSnavia O mxares...<br />
soflis N-iT kidev erTi darbazuli eklesiis<br />
nangrevia mindorSi. is usvindisodaa gafcqvnili, damuSavebuli<br />
mozrdili qvis wyoba mxolod Signidan<br />
SW kuTxeSi Cans.<br />
isev sof. olCeks gamovuareT. es sofeli ori<br />
mdinaris Sesayar samkuTxedSia. sofels Tavs dahyurebs<br />
maRal kldovan mTaze, soflisken gamoweul qimze,<br />
agebuli `ziaraTi~. es sityva amaTTan Cveulebriv<br />
Tayvansacem adgils niSnavs...<br />
avediT da dagvxvda sruliad mSrali wyobis<br />
oTxkuTxi nageboba. misi veeba lodebi regularuli<br />
wyobiTaa erTmaneTze morgebuli. ori samzeri aqvs,<br />
erTi qeds gahyurebs, romlisganac TxriliT yeli<br />
aqvs gadaWrili da qedis orsave mxares Cadis. meore<br />
samzeri ki soflis W-iT Camosuli wylisken iyureba.<br />
am farTe SenobaSi N-iT kidev raRac oTxkuTxa saTavsia.<br />
damxroba araa qristianuli. esaa winare qristianuli<br />
nageboba, albaT Tavdasacavi, romelic iqneb,<br />
salocavadac iyo gamiznuli. damaxasiaTebelia, rom<br />
am `ziaraTSi~ adgilobrivi mosaxle, Sua xnis qali<br />
ijda da qsovda. Camosvlisas ki, meore moxuci qali<br />
Semogvxvda, romelic fexsacmlis gareSe, windebiT<br />
mococavda bilikze... gansakuTrebul SemTxvevebSi<br />
qarTvelebic fexSiSvlebi midiodnen eklesiamde (Tamari<br />
varZiaSi, basianis omis win mlocveli).<br />
106
as niSnavs mahmadianTa es mowiweba winareqristianuli<br />
nagebobis winaSe? ratom Searqves mas `ziaraT~-i,<br />
am saxeliT xom isini qristianuli eklesiis<br />
nangrevsac, saerTod salocavs ixsenieben?..<br />
ardaganis Crd-aRm-iT, SesaniSnavi tyeebis maxloblad<br />
mivageniT simaRles - yazanyales. netav vis<br />
miaweren Turqebi am SesaniSnavi oTxkuTxa koSkis mSeneblobas?<br />
is mtkvris marjvena maRal napirzea, qedze, romelsac<br />
meore mSrali xevi Casdevs N-dan da W-dan.<br />
mtkvari am sami mxridan uvlis cixis mopirdapire<br />
kldovan koncxs da naxevarkunZuls qmnis mdinaris<br />
marcxena napirze. SesaniSnavi, gzebis makontrolebeli<br />
pozicia uWiravs am simagres.<br />
oTxkuTxa koSki mozrdili lodebiTaa nagebi<br />
kldis ganapirze. es oTxsarTuliani nageboba Zvelia,<br />
mxolod oTxi samzeri aqvs da 1 Sesasvleli mdinaris<br />
momzirali qarafidan. aq mosadgmeli kibiT iqneboda<br />
SesaZlebeli aq amosvla. pirveli sarTuli yrua _<br />
saqonlisa Tu produqtis sacavi, meore-mesame sacxovrebeli,<br />
meoTxe _ sabrZolo. am koSks galavani axlavs,<br />
romelic mTlianad zRudavs qedis zedapirs.<br />
umetesad dangreulia. Cans saTavsebi, iqneb koSkis<br />
kvalic, simagris meore boloSi, romelic das-iT momaval<br />
biliks akontrolebs. nasoflari galavnis gareTaa<br />
W-iT. iq axla mefutkreTa sazafxulo sadgomia<br />
fiWvis tyeSi. es simagre iqneb javaxeT-artanis monapire<br />
erisTavisa iyo XII-XIII s-Si...<br />
kidev erTi eklesiis nangrevi vnaxeT ardaganSi,<br />
SemosasvlelTan gzis pirad. es mozrdili<br />
darbazuli erTnaviani Senobaa, ori mozrdili<br />
TaxCiT afsidaSi. N da S kedlebs Suaze pilastri<br />
hqoniaT, romelic mosaxleobas mouxsnia mopirkeTebis<br />
107
sxva qvebTan erTad. eklesiis W da N kuTxesTan,<br />
ezoSi mozrdili qvaa amobrunebuli. SeiZleba qvis<br />
sarkofagis nawili iyos...<br />
8.08.08<br />
dRes saqarTvelos sazRvarze wavediT, focxovis<br />
xeobisken. gzad mtkvris marcxniv didi cixe davinaxeT.<br />
esaa orezaqis didi cixe, romelic did jars daitevda.<br />
is kldovan SemaRlebaze dgas da ketavs<br />
mtkvrispirze gamaval gzas. mTeli Txemi did da sqel<br />
galavans uWiravs. kedlebSi Cans Zveli Tanabari, sa-<br />
Sualo zomis regularuli rigebic da aris gvianic:<br />
areuli wyoba gareT gamosuli baTqaSiT.<br />
erTgan Sesasvlelia /\ zeda nawiliT. qveviT gamongreulia.<br />
burjebi mrgvalia da es Sesasvlelic<br />
zurgiani koSkisa unda yofiliyo, ezos mxridan, meore<br />
sarTulSi misadgmeli kibiT. saocaria, rom galavnis<br />
mTel sigrZeze, kedlebs ori paraleluri, kedlis<br />
gaswvrivi, mrgvali xvreli miuyveba. es rom wyvetili<br />
iyos, xis nakvalevi megoneboda, kedlis simagrisaTvis.<br />
aq ase araa da es mrgvali xvreli rkinis<br />
milis nakvalevs ufro hgavs, romelic kedlidan gamouRiaT!..<br />
ver vxvdebi mis daniSnulebas. cxadia, rom<br />
Zveli cixe osmalebs SeukeTebiaT da gamouyenebiaT<br />
artaanidan focxovisxevisken mimaval gzaze. zogan<br />
Cans samzerebi.<br />
gadavlaxeT eruSeTis qedi da davadeqiT focxovis<br />
xeobas. misi centri TurqeTSi axali dasaxleba<br />
unda iyos, saxeliT posxov... Cven iq JandarmeriaSi misvlamde<br />
meres cixes CavuareT.<br />
JandarmeriaSi Tbilad migviRes, CaiT gagvimaspinZldnen<br />
da Tavisi manqaniT oTxi kaci gamogvayoles<br />
avtomatebiT.<br />
108
pirveli rac gvaCvenes, yvelis cixe iyo. focxovis<br />
marcxena sanapiroze gamokidul kldezea es<br />
cixe. misi mrgvali burjebi erTaderT misasvlel<br />
mxaresaa NW-iT. aq wyoba Zvelicaa da axalic.<br />
Ggobronis 31 wamebiseuli teqstis (X s.) Sesatyvisi<br />
kedlebis kvalic moviZie: mozrdili, gaTlili,<br />
mogrZo didi lodebi. galavani kldis mTel zedapirs<br />
mozRudavs, zogan radialuri kedlebi eSveba<br />
ufskrulisaken. O nawilSi, erTi oTxkuTxa Senobis<br />
nawili, eklesiis darbazis W nawilad SeiZleboda<br />
CagveTvala (damxrobis mixedviT), magram O nawili<br />
Cangreulia. miqel-gobronis wamebis droindeli fena<br />
aris da, rac mTavaria, arsebobs SesaniSnavi aRwera<br />
abul-kasimis laSqrobisa 914w. da gobronis<br />
wamebisa... sof. yveli focxovis marjvnivaa, albaT<br />
merZeveoba, yvelis damzadeba iyo mTavari (Sdr.:<br />
karaqa TrialeTSi). rom es Zveli saxelia, Cans ber-<br />
Znuli TargmaniTac, romelic am cixes tirokastrons<br />
uwodebs.<br />
wurwyabi saepiskoposo iyo. isic amave xevSia<br />
yvelis siaxloves mas axla aSikjulale hqvia,<br />
Tumca adgilobrivni Zvel saxelsac ixseneben. aq<br />
gviCvenes Zveli cixis (?), Tu eklesiis kedlebi. am<br />
qvebiTaa aSenebuli adgilobrivTa saxlebi, maTi<br />
buxrebi. aris qva ori fosoTi jvrebisaTvis, iseTi<br />
guSinwin rom vnaxeT kolas sof. uCqilisaSi.<br />
Samwuxarod, Zveli eklesiisa Tu cixis (?) gegmac ki<br />
ar Cans, isea irgvliv dasaxleba, erT qvaze mxedruli<br />
warweraa `badri~.<br />
CavediT jayis cixis sanaxavad, magram mesazRvreebma<br />
ar migviSves. me es focxovis marjvena napiridan<br />
sof. jayismanidan gadamaRebina laziSvilma 32 ciuris-<br />
Tan 33 erTad. jayiscixe da albaT sofelic marcxni-<br />
109
vaa, jayismani _ jayisubani Tavisi cixiTa da eklesiebiT<br />
ki _ marjvniv... ar iqna jayis cixis naxva, mevijayeT...<br />
meres cixe focxovis marjvnivaa. isic kldezea,<br />
magram miuvalobiT ver daikvexnis. aqacaa Zveli kedlebis<br />
wyoba. erTi oTxkuTxa mTavari koSki da vrceli<br />
galavani, mTeli Txemis momcveli. aris gadake-<br />
Tebis kvalic _ gviani. mTavari koSkis ezos mxareze,<br />
meore sarTulze oTxkuTxa Sesasvlelia. iq marcxena<br />
da marjvena, zeda da qveda qvebi erTiania, e.i. oTxi<br />
qva qmnis Sesasvlels. is erTi qviT ixureboda: marcxniv,<br />
zeviT da qveviT fosoebia quslebisaTvis. aseve<br />
xvrelebi horizontaluri urdulisaTvis. am koSks<br />
samzerebi aqvs mosasvleli S ferdobisken sami cali.<br />
Sesasvlelis marcxena qvaze mxedruli warweraa, ori<br />
saxeli unda iyos. XIV s-is warweras hgavs.<br />
cixis ZirSi darbazuli eklesiis gafcqvnili<br />
ConCxia, romelsac minaSenebi hqonia N da W mxridan.<br />
baTqaSze anabeWdebi: mozrdili, gaTlili qvebis regularuli,<br />
sworxazovani wyobaa. es ucnobi eklesia<br />
ganviTarebuli Sua saukuneebisa unda iyos. mere _<br />
mdinaris sanapiro Walaa: meria, maradidi...<br />
cxinvalSi omi daiwyo... sawinaaRmdego informaciebia<br />
radiosa da televiziaSi. RmerTo, daifare Cveni<br />
xalxi!..<br />
9.08.08<br />
dilidanve eruSeTs gavudeqiT. es artaanis nawilia.<br />
oruSeTs uwodeben adgilze. es mTaTa ZirSi<br />
mTavari gzispira dasaxlebaa. aq yvelam icis Zv. eklesiis<br />
adgili. misi nangrevebi sakmaod did farTs moicavs<br />
da mxolod gafcqvnili baTqaSia darCenili. es<br />
110
ar unda yofiliyo mxolod erTnaviani darbazuli eklesia.<br />
is raRac ufro metia. naxe eqvTimesTan.<br />
mere nanatri kurtkale-mgelcixea. mtkvris es<br />
nawili mniSvnelovania:Laq mtkvars gayolili gza<br />
ikveTeba Crdils mimavali gziT. es gzajvaredini<br />
mtkvris marjvniv aRniSnulia oTxi gamoqvabuliT.<br />
erT maTganSi, yvelaze mozrdilSi, nagebobis kvalia<br />
_ TiTqos gumbaTi da N kedeli... qvebi aqac<br />
moxsnilia.<br />
ufro saintereso isaa, rom axali xidis zemoT,<br />
Zveli naxiduris burjebia, mtkvris marjvniv da mdinareSi...<br />
marcxniv ki rusuli xidis burjia. e.i. aq<br />
ZvelTaganve iyo xidi gzajvaredinze. sofels, romelsac<br />
saxeli cixisgan miuRia (jer cixe, mere sofeli),<br />
cixis N-iT ferdzea Sefenili. sasazRvro punqtis<br />
qveS iqac gamoqvabulebi Cans, amboben amonaSeniao. iq<br />
misvla ver gavbedeT: uari ar eTqvaT cixis gadaRebaze.<br />
jayis cixesaviT aqac uars velodiT, magram axalgazrda<br />
samxedrom gulubryvilod gagviSva, Tumca<br />
bolos inana: ufrosebma datuqses...<br />
Cven mivaRwieT qedisgan ganmxoloebul kldes,<br />
romlis mTeli zedapiri cixes uWiravs. Soridanve<br />
Cans mtkvarze Casasvleli gvirabis ori xvreli, romelic<br />
aq morevze Camodis. qveda cixis galavnidan<br />
zeda cixeSi xvdebi, sadac erTnaviani darbazuli eklesiaa<br />
gaTlili, mozrdili qvebiT mopirkeTebuli<br />
sworxazovnad. Sesasvleli S-danaa, TaRuri gadaxurviT.<br />
W da O sarkmelebidan O cota farToa da dabali.<br />
afsidas warmoadgens brtyeli kedeli.<br />
Signidanac eklesia brtyeli, gaTlili qvebiTaa<br />
SeZerwili. sakurTxevelsa da Sua nawils, rogorRac,<br />
profilirebuli TaRebi gamohyofen. N kedelSi W-sken<br />
erTi oTxkuTxa niSaa. mTeli eklesia mogvianebiT<br />
111
moulesiaT da freskebiT daufaravT, rac TiTqmis<br />
mTlad gafuWebula. eklesiis gareT sada,<br />
yvaviliseburi CuqurTmiani qva gdia. saerTo ieriT<br />
eklesia IX_X ss. unda iyos, moxatuloba ki XIV-XV<br />
s-sa (naxe eqvTime). sxvebs mgonia arc unaxavT...<br />
eklesiis N-iT raRac mozrdili oTxkuTxa Senobaa.<br />
mozrdili darbazi ori nawilisgan Sedgeba, mgoni<br />
sasaxlea. erTi sarkmeli masac O-iT aqvs. cixes<br />
aqvs mrgvali koSki da naxevarwriuli burjebi. aq aris<br />
Zveli wyobac (saS. zomis Tanabari, uxeSad damuSavebuli<br />
qvebis regularuli mwkrivebi) da axalic _<br />
narevi baTqaSze. aTabagebamde mgoni am cixes arsad<br />
vxvdebiT. XVI s-Si ki mas gogoriSvili 34 icavs. mustafa<br />
lalafaSam is jayelebs waarTva da merec moqmedi<br />
iyo. saxelwodeba unda gamoxatavdes gautexlobas<br />
(Srd.: Seupovari, oCanis cixe...). cixis dabla kidevaa<br />
raRac Senobis kvali. gvirabebSi ver CavaRwieT _ amovsebulia...<br />
*<br />
mere im gzas gavyeviT _ gamoqvabulebs rom gauvlis<br />
da Crdilis tbisken midis. amovediT zeganze da<br />
mtkvris marjvena Senakadze, yafar kldeebSi gamoCnda<br />
ulamazesi SaiTankale _ qajis cixe.<br />
vefxistyaosnis yvela mxatvars, me vfiqrob, nanaxi<br />
hqonda eqvTimesTan qajis cixis fotografiuli<br />
suraTi, yvela amas imeorebda Taviseburad...<br />
klde savsebiT miuvalia sami mxridan. meoTxe misasvleli<br />
mxarec NW-dan yelgadaWrilia. aq gadis<br />
erTaderTi cxenis biliki, Cans umoklesi da mniSvnelovani,<br />
mas advilad akontrolebs es cixe. magram is<br />
* SeniSvna d.berZeniSvilisa: cixis O-iT kidev Cans erTnaviani<br />
darbazuli eklesia, albaT soflisa. eldarma naxa da<br />
gadaiRo. misi naxevarwriuli afsidac moxatuli yofila...<br />
cixis gaRma, kldeebSi moCans gamoqvabulebi.<br />
112
ufro mniSvnelovani, didi xnis sadgomi, rezidencia<br />
unda yofiliyo aTabagebis xelSi. swored maTi patronobis<br />
periodi da osmalTa mflobelobis fenebia<br />
aq yvelaze Warbad. aris ufro Zveli _ saSualo zomis<br />
qvaTa horizontaluri mwkrivebiT.<br />
misasvlel mxares icaven daaxl. 30 m (Tu meti<br />
ara) simaRlis dauzianebeli kedlebi. gikvirs am simaRle,<br />
miuval kedlebs rad undodaT es bastionebi.<br />
Tumca zarbaznebis dros, albaT, maxlobeli simaRleebidan<br />
iyo saSiSroeba. qveda cixeSi Sedixar STambeWdavi<br />
SesasvleliT, or mrgval burjs Soris. amas<br />
icaven specialuri moxrili kedliT (rogorc oqros<br />
cixeSia) da salodeTi, romelic zed Sesasvlels<br />
dahyurebs. salodeebi yvela am mosasvlel mxareebSia,<br />
aris SigniTac viwro mrgvali xvreli, romelic ukve<br />
qveda cixeSi, mTavari karibWidan Semosuls ecema Tavze...<br />
saocaria, am salode, sazarbazne xvrelebis mowyobis<br />
teqnika. aris ori didi wylis sacavi, iqvea eklesiac.<br />
esaa mozrdili, erTnaviani, darbazuli eklesia,<br />
romelsac daaxloebiT Semosasvlelis Tavis<br />
simaRleze, orlilviani salte Semosdevs oTxive<br />
mxridan. olTisis cixis eklesias aseTi salte moCuqurTmebuli<br />
hqonda da me bizantiurad meCvena (Turme<br />
sul tyuilad). eklesia Signidan da garedan SeZerwilia<br />
gaTlili kvadrebiT, magram gadakeTebis kvali<br />
aSkaraa: meored, uadgilodaa Casmuli reliefuri,<br />
lilvebiani qva N Sesasvlelis marcxniv da S kedel-<br />
Si, Signidan sarkmlis sapire. naxevarwriul afsidaSi<br />
ori mcire, Seisruli TaRiani niSaa. es gadakeTeba<br />
XIV_XV s-sa mgonia * . erTaderTi Sesasvleli eklesia-<br />
* SeniSvna d. berZeniSvilisa: erTaderTi Sesasvleli eklesiaSi<br />
N-danaa, mere damatebiT garRveuli. eklesias irgvliv<br />
calke galavani aqvs.<br />
113
Si N-danaa. mere damatebiT garRveuli. eklesias irgvliv<br />
calke galavani aqvs. mTavar koSkSi Sesasvleli<br />
meore sarTulzea misadgmeli kibiT Sida cixis<br />
ezodan. Sida cixeSivea mrgvali godoli, romlis<br />
farTo zedapiri saomari moedani unda iyos mecixovneTaTvis,<br />
romlebic aq farTo, 23-safexuriani qvis kibiT<br />
Camodiodnen. cixis teritoriaze aris sxva saTavsoTa<br />
da kedlebis naSTebic. es marTla qajis cixe,<br />
SoTas ar mougonia (n. berZeniSvili 35 ...).<br />
am cixesac lalafaSa arTmevs aTabagebs da osmalebic<br />
warmatebiT iyeneben. miuvaloba icavs cixes mosaxleobisagan:<br />
qva ver gaaqvT...<br />
Semdeg Crdilis tbaze, sof. urTis eklesiaze<br />
daSenebuli jame vnaxeT. es kedlebic mSvenivradaa<br />
daculi: wmindad morgebuli gaTlili qvebi. O kedelze<br />
garedan ori samkuTxa maRali niSaa, sxivebiT<br />
dabolovebuli. S Sesasvleli amoqolilia (azomili<br />
iqneba).<br />
feqraSenic am tbis napirzea. mis eklesiaSi ar<br />
SegviSves (qurTebi cxovroben). S-dan mas sasadilo<br />
da maRazia aqvs midgmuli. irgvlivac saxlebia; maT<br />
saxuravebze gadavliT mainc gadaviReT eklesiis N kedeli,<br />
SesaniSavi CuqurTmiani kapiteliT. afsida Secvlilia<br />
betonis kedliT da eklesiaSi boselia usaxuravo...<br />
Crdilis (mTebi marTlac Crdilaven) tba veebaa:<br />
50 km-ia sigrZeSio... aRjayala ar Cans sibneleSi, albaT<br />
dangreulia. xval yarsSi wasulebi aq gamovivliT.<br />
10.08.08<br />
daviwyeT Crdilis tbaze aRjayaliT. am<br />
uzarmazar tbas erTgan SeWrili naxevarkunZuli aqvs.<br />
114
is sakmaod farTovdeba, misasvleli ki viwro aqvs,<br />
magram orive mxridan kedliT gadaketili. es kedeli<br />
gacilebiT gviania, vidre naxevarkunZulze arsebuli<br />
yvela Zegli.<br />
pirvel yovlisa yuradRebas iqcevs cixis S-iT<br />
ferdobze mdgari eklesia. is mozrdili, gafcqvnili<br />
Senobaa, saxuravCaqceuli, S SesasvleliT da W sarkmliT.<br />
N da S-dan minaSenebis kvalia. S kedlis gareT<br />
damaTariRebeli ornamentiani qva gdia. bagrationebs<br />
Senoba XI s-iT dauTariRebiaT.<br />
kldovani qedis zedapiri mTlianad galavans<br />
uWiravs. esaa TrialeT-javaxeTSi gavrcelebuli<br />
`urartuli~ mSrali wyobis kedlebi: orive mxridan<br />
mozrdili lodebi, romelTa Soris Cayrilia xurda,<br />
(Jandarmebma maxloblad aRmoCenili urartuli warwera<br />
gviCvenes. e.i. es cixe maTi Senoba iqneboda). zogan<br />
am galavans meoradi gamoyeneba kirze etyoba (albaT<br />
eklesiisave droidan). rac mTavaria, galavnis<br />
kedlebze, Signidan midgmulia swored iseTi saTavsebi,<br />
erTmaneTze miwyobili, rogorc faravnis Saorzea.<br />
aq organ kargad Cans Sesasvlelis brtyeli balavris<br />
qva. yvelaze maRal adgilas momrgvalebuli mSrali<br />
wyobis koSki unda yofiliyo. es simagre naxevarkun-<br />
Zulis kldezea, zRvisgan mainc moSorebiT.<br />
zed zRvis napirze ki meore, mrgvali koSkia veeba<br />
lodebiT, kirze nagebi. es, ueWvelad, eklesiis<br />
droisaa. amboben cixidan (eklesiasTan romaa) gvirabi<br />
midioda tbamdeo...<br />
ra movaleobas asruleben es simagreebi tbebTan?<br />
aseTi Zveli simagreebi javaxeTis tbebTanacaa da unda<br />
vifiqroT, wylis siaxlove, Tevzi, aseve wyliT mosasvlelis<br />
advili dacva, aseT punqtebs mniSvnelovans<br />
xdida. Sua saukeneebSi ki am simagreebs advilad<br />
115
SeeZloT yvelaze moxerxebuli gzis _ tbis sanapirosTan<br />
moZravi, navebis, gakontroleba. es imitomac,<br />
rom Zvelad, Sua tbasa Tu zRvaSi naviT curva Relvis<br />
gamo saSiSi iyo da napir-napir dacuravdnen.<br />
TviT `zRvaTa mefe~ fridoni da gvian gurielic, Sua<br />
zRvaSi vin curavda, ver akontrolebda...<br />
amis mere, tbisave pirs myofi sof. Wala<br />
(jala) movinaxuleT. aq pirvelad vnaxe sruliad<br />
mTeli, erTnaviani darbazuli eklesia, romelsac<br />
saxuravic (TaRuri) mTliani SerCenia. misi kedlebi<br />
kargad gaTlili da morgebuli lodebiTaa<br />
SeZerwili da aRmosavleTiT, or-ori, samkuTxa, niSaa<br />
mTeli kedlis simaRleze. O-iT maT Tavze iseTive<br />
sxivebi aqvT, rogorc urTaSi. N kedels xuTi TaRi<br />
gadasdevs. aseve iqneboda S kedelic, romelic ar<br />
Cans, radgan masze miudgamT jame. aman gadaarCina<br />
eklesiac, romlis perangis SemoZarculi qveda<br />
nawili W kedelze gviani narevi wyobiT SeuvsiaT.<br />
Sesasvleli S-danaa. mas james Senoba faravs. es<br />
eklesia auzomiaT bagrationebs da X s-iT<br />
dauTariRebiaT. maTve SeuniSnavT sakurTxevlis naxevarsvetebis<br />
Tavze samkuTxediT dasrulebuli saxate<br />
niSebi. marjvena samkuTxedSi asomTavruli warweraa.<br />
gadaiRes Tamazma da daudma. amaTi gadanaRebi<br />
SeiZleba gairCes. es SeuniSnavT bagrationebsac da<br />
weren: aqedan Cans, rom eklesia RmrTismSoblis saxelobisaao...<br />
X s-saa eklesia, msgavsi oTxTasi.<br />
CamovediT yarsSi. es qalaqi (sakmaod didi) usa-<br />
Svelo tramelebSia gaSenebuli, patara mdinaris pirze<br />
(araqsi ???).<br />
muzeumSi gareT gamotanili qvebi da arqeologiuri<br />
nivTebi gadaviRe, Cvenis msgavsi. ezoSivea vagoni,<br />
romelSic gaformda yarsis xelSekruleba ruseTsa<br />
116
da TurqeTs Soris... es marTlac niSandoblivia dRes,<br />
roca omi wavageT ruseTTan, oseTSi da maT dagvibombes<br />
gori, marneuli, zugdidi, senaki...<br />
yarsis cixe ise uazrodaa gaSenebul-SekeTebuli,<br />
rom naxvad ar Rirs. inglisur ganmartebaSi mxolod<br />
isaa naTqvami, rom selCukebma aages XII s-Si, monRolebma<br />
daangries 1383 w. da ganaaxla mustafa lalafa-<br />
Samo. arc qarTvelebi, arc somxebi arsad naxsenebi<br />
araa. somxuri eklesia ki dgas or meCeTs Soris,<br />
jvar-gumbaTovani muqi taZari.<br />
wamovediT arzrumSi da erTi RamiT sastumroSi<br />
movTavsdiT. xval wavalT im qalaqebSi, romlebic <strong>andria</strong><br />
pirvelwodebulTanaa dakavSirebuli.<br />
11.08.08<br />
dRes wamovediT arzrumidan, veeberTela zegani,<br />
erTferovani, magram saxnav-saZovrebiT savse velebi<br />
gadmoviareT da zRvisken mimaval xeobebSi daveSviT.<br />
ulamazesi soflebi, mTebi... qalaq yarahisarSi<br />
SesaniSnavi cixea kldeze. braieris rukaze aq<br />
bizantiuri punqtia.<br />
mere neokesaria (niqsari) _ ulamazesi Zv.<br />
qalaqi ferdobze, Tavisi cixiT, eklesiebiT da<br />
elinisturi (?) naSTebiT. aq wm. <strong>andria</strong> trapizonidan<br />
movida, mere samosatelTa? qalaqSi iqadaga...<br />
eklesiebi, abanoebi, arabuli, berZnuli warwera<br />
jvrian qvaze eklesiaSi... viwro quCebi, bazari.<br />
(niksar).<br />
gamoviareT komana (giumania), aRaraferia<br />
SerCenili. CamovediT amasiaSi. centrSi kldeze cixea:<br />
mSvenieri qalaqi... televizorSi sul `gurjistan”<br />
ismis...<br />
117
12.08.08<br />
dRes davaTvaliereT qalaqi. is or mozrdil<br />
kldovan mTebSi momdinare patara wyalzea gaSenebuli,<br />
mis orsave napirze. mTavari cixesimagre mdinaris<br />
marcxnivaa. mas TiTqmis mTeli kldis zedapiri uWiravs.<br />
misi ferdis momzRudavi kedlebi TiTqmis mdinaremde<br />
Camodis. ferdzea gamoqvabulebi, sadac damarxulni<br />
arian mahmadiani sulTnebi. aris ori terasovani<br />
miwis nakveTi, ras axarebdnen zed maSin, axla<br />
ucnobia. yvelaferi ganaxlebulia axali Tlili<br />
qviT, romelic gegmas unda imeorebdes da Zveli wyobac<br />
Cans. sainteresoa, rom qalaqis ori nawilis damakavSirebeli<br />
axali xidis burjebi, eyrdnoba Zveli<br />
xidis oTx, kargad Senaxul kamarebs. sxva xidis burjebi<br />
pirdapir wyalSi dgas... axali da gansakuTrebiT<br />
Zveli saxlebi gadmokidebuli aivnebiT waagavan Tbilisurs,<br />
oRond ufro dablebi arian, wyalTan axlos.<br />
mSvenieri qalaqia. sainteresoa, aqauri erTi jame, gadakeTebuli<br />
eklesiaao.<br />
wamovediT sinopSi, gzad samsuni gamoviareT.<br />
orive mozrdili zRvispira qalaqia.<br />
sinopi SesaniSnavi: mozrdili naxevarkunZuli,<br />
SedarebiT viwro yeliT, ukavSirdeba materiks. aqaa<br />
swored gaSenebuli Zveli cixe-qalaqi. axali qalaqi<br />
mis gareTaa, magram mTlianad ar moicavs naxevarkun-<br />
Zuls. kunZuli O-iT moxrilia da moxerxebul yures<br />
qmnis. aqaa axla portic.<br />
13.08.08<br />
dRe daviwyeT muzeumiT. qalaqis istoria iwyeba<br />
xalkoliTidan (Zv. w. 4500 w.), mere qaSqebi, xeTuri<br />
warwerebi, kimerielebi, iranelebi, berZnebi, miTridate<br />
pontoelis dedaqalaqi, romaelebi, bizantielebi,<br />
118
arabebi, selCukebi, osmalebi... cixe-qalaqs varaudoben<br />
Zv. w. 600 w-dan. muzeumi provinciuli qalaqis kvalobaze<br />
kargia. gansakuTrebiT sainteresoa ezoSi gamofenili<br />
elinisturi qvis masala da mozaikebi...<br />
wavediT cixe-qalaqis galavanSi SerCenili eklesiis<br />
sanaxavad. aRmoCnda bizantiuri, mozrdili, erTnaviani<br />
bazilika, Signidan moxatuli. iqve iyo veeba<br />
sasaxle (episkoposis?), sruliad sxva masStabebia<br />
eklesiis, sasaxlis cixis...<br />
cixis kedlebi grandiozulia, mravalgzis gadakeTebuli.<br />
kedlebSi CaSenebulia eklesiebis mrgvali<br />
qvis svetebi, gaxvretili Sig Casasmeli rkinis samagrebisaTvis.<br />
aris warweriani da jvriani qvebic, cxadia,<br />
eklesiebisa.<br />
saRamos navi daviqiraveT da kunZuls davuareT<br />
zRvidan, ramdenadac SegveZlo, or saaTSi. axali qalaqi<br />
Sendeba gorakebze. Zveli zRvidan ar Cans.<br />
televizorSi (Turqulad) aCveneben saqarTvelos<br />
dabombil qalaqebs... gasivda guli. yvela Cven gvereva,<br />
an ki rogor SevrCiT?...<br />
14.08.08<br />
guSin saRamos gaTurqebulma qarTvelma, sastumros<br />
patronma, migviwvia. zRvis napirze, lamazad mowyobil<br />
barSi dagvsxa ludsa da Txilze. qarTvelobis<br />
araferi etyoba, garda garegnuli silamazisa (60<br />
wlis iqneba) da, albaT moxerxebulobisa. mSoblebi<br />
arian wamosulebuli aWaridan. is aqaa dabadebuli.<br />
coli da Svili Turqebi... saqarTveloSi Tu Camova,<br />
mxolod Tavisi saqmis gasafarToveblad... coli<br />
skulptori Tu mxatvaria (ugemovno), romlis qandakebani<br />
_ diogenisa, poseidonisa _ dgas qalaqSi, mis<br />
ezosa da zRvaSi. ezosa da saxlSi aqvs muzeumis<br />
119
eqsponatebi: ganaTxari keramika da antikuri qvis svetebi,<br />
sinopuri monetebis mcire koleqcia. Cans, moyvarulia<br />
da muzeumis xelmZRvaneloba Tavisi koleqciis<br />
nawils mas uTmobs mnaxvelTa mosazidad da sastumros<br />
popularizaciisaTvis. masTan isvenebda trapizonis<br />
universitetis proreqtori, romlis inglisuri<br />
ar aRemateboda mis codnas siZveleebis Sesaxeb<br />
trapizonis raionSi. didi samsaxuri ki gagviwia maspinZelma<br />
_ mogvixerxa sastumro samsunis centrSi.<br />
samsuni SesaniSnavi qalaqia, misi Senobebi da r-nebi<br />
Tbiliss ar Camouvardeba... qalaqi Zv. w. VI s-dan, cixe<br />
XI s-dan yofila, romelic axla aRaraa...<br />
15.08.08<br />
mSvenier samsuns siZveleebi sul gadauylapia,<br />
rasac maTi gzamkvlevic (rusulad) mowmobs. erTader-<br />
Ti arqeologiuri parki darCenila, sadac sabagiro<br />
gziT avediT. orad-ori yorRania gaTxrili, xeTuri<br />
epoqisa. iqidan qalaqi naklebad Cans, mainc gadavi-<br />
ReT. yvelgan kafeebi - usasmelod da xelovnuri Can-<br />
Cqerebi...<br />
Tvenaxevris manZilze pirvelad davisveneT: dRis<br />
meore naxevari qviSian plaJze gavatareT, sadac mTeli<br />
sacurao teritoriaze kacs yelamde wvdeba wyali.<br />
vnaxeT qalebi kabebiT da TavSaliT mobanaveni. erTi<br />
gaTurqebuli WilaZec iyo biWunasTan erTad, isic<br />
wvivebamde SarvliT mobanave. qarTulad gvesaubreboda,<br />
ojaxSi ded-mamac qarTulad saubrobeno.<br />
saqarTvelodan rusis jari ar gadis. ar Svelis<br />
buSi 36 , raisi 37 da evrokavSiri. yvelas sajarod abu-<br />
Cad igdeben. TbiliSi ltolvilebi, gorSi _ kazakebi...<br />
kodoric davkargeT... `wyevla yvela maT, vinc<br />
maRribis velur yaCaRebs gauRo kari Tergdaleul<br />
120
darialisa~... 38 , "У России две напасти – это власть тьмы и тьма<br />
власти"... 39 .<br />
gori-Tbilisis gza gadaketilia, Sin misvla goderZi-javaxeTi-walkiT<br />
mogviwevs. vai Cvens Tavs...<br />
ganmartebebi:<br />
1. daud hakan berki – eqspediciis gamyoli, Tarjimani<br />
da mZRoli.<br />
2. nino da giorgi bagrationebi – arqiteqtorebi, –<br />
nino – sasuliero akademiis pedagogi, giorgi –<br />
gamomcemloba `nekeris” menejeri.<br />
3. avTandil miqacaZe – TurqeTSi, q. trabzonis generaluri<br />
konsuli.<br />
4. entoni braieri – ingliseli mecnieri, istorikosi.<br />
5. eldar bubulaSvili – eqspediciis wevri, istorikosi,<br />
profesori.<br />
6. daviT xoStaria – xelovnebaTmcodne, profesori.<br />
7. Temur xuciSvili – rukis “tao-klarjeTis xuroTmoZRvruli<br />
Zeglebis” redaqtori.<br />
8. eqvTime TayaiSvili – istorikosi, cnobili mecnieri<br />
da sazogado moRvawe (saqarTvelos eklesiam<br />
Seracxa wmindanaT – eqvTime RvTis kacis saxeliT);<br />
9. daviT musxeliSvili – istorikosi, saqarTvelos<br />
mecnierebaTa akademiis namdvili wevri.<br />
10. Tamaz SaraSeniZe – eqspediciis wevri, alpinisti.<br />
11. manana sanaZe – istorikosi, profesori.<br />
12. buba kudava – istorikosi, ist. mecn. Doqtori,<br />
xelnawerTa erovnuli centris direqtori.<br />
13. valeri silogava – istorikosi, profesori.<br />
121
14. vaxtang saRinaZe – droebiT Secvala eqspediciis<br />
Tarjimani.<br />
15. mixeil fxaWiaSvili – eqspadiciis wevri, koordinatori<br />
da teqnikuri direqtori.<br />
16. niko mari – enaTmecnieri, cnobili mecnieri da<br />
sazogado moRvawe.<br />
17. giorgi yazbegi – ruseTis armiis general-leitenanti,<br />
qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli<br />
sazogadoebis (1908-1918 ww.) Tavmjdomare.<br />
18. jaba samuSia – istorikosi, profesori;<br />
19. nugzar cecxlaZe – istorikosi, baTumis universitetis<br />
docenti.<br />
20. ivane gremelaSvili – arqiteqtor-restavratori;<br />
21. wm. miqael parexeli – IX s. cnobili saeklesio<br />
moRvawe, wm. grigol xanZTelis moswavle;<br />
22. giorgi kalandia – istorikosi, Jurnalisti;<br />
23. wm. grigol xanZTeli – VIII-IX ss. cnobili saeklesio<br />
moRvawe;<br />
24. moti da beili – evropuli terminebi Suasaukuneebis<br />
feodalis (raindis) rezidenciis (cixe-koSkis)<br />
aRsaniSnavad: moti – koSki, beili – galavaniT<br />
SemozRuduli ezo da samosaxlo;<br />
25. akaki SaniZe – enaTmecnieri, cnobili mecnieri da<br />
sazogado moRvawe;<br />
26. selim ximSiaSvili – aWaris yofili aRa, Semdgom<br />
axalcixis faSa, iyo aWaris ganmaTavisuflebeli<br />
moZraobis lideri, antiTurquli saqmianobis gamo<br />
Tavi mokveTes.<br />
27. zeinab menoli – Turqi qalbatoni (qaliSvilobaSi<br />
ximSiaSvili), selim ximSiaSvilis STamomavali.<br />
28. daviT asaTiani – eqspediciis wevri, operatori.<br />
29. darejan kldiaSvili – istorikosi, profesori.<br />
122
30. simon janaSia – istorikosi, cnobili mecnieri da<br />
sazogado moRvawe.<br />
31. gobroni – yvelis cixis cixovanTa meTauri (saqar-<br />
Tvelos eklesiam Seracxa wmindanaT – wm. mowame<br />
miqael-gobronis saxeliT).<br />
32. grigol (griSa) laziaSvili – sabWoTa kavSiris<br />
periodSi vales sasazRvro punqtis komendanti.<br />
33. ciuri lafaCi – saqarTvelos erovnuli muzeumis<br />
axalcixis filialis, iv. javaxiSvilis sax.<br />
samcxe-javaxeTis istoriuli muzeumis administraciuli<br />
menejeri.<br />
34. gogoriSvilebi – Sua saukuneebis samxreT-dasavleT<br />
saqarTvelos cixovani aznaurebi.<br />
35. niko berZeniSvili – istorikosi, cnobili mecnieri<br />
da sazogado moRvawe.<br />
36. jorj buSi – amerikis SeerTebuli Statebis prezidenti.<br />
37. kondoliza raisi – amerikis SeerTebuli Statebis<br />
saxelmwifo mdivani.<br />
38. `wyevla yvela maT, vinc maRribis velur yaCaRebs<br />
gauRo kari Tergdaleul darialisa~... _ orginal-<br />
Si ikTxeba: `da wyevla imas, vinc maRribis velur<br />
yaCaRebs gauRo kari Tergdaleul darialisa ...” _<br />
ix. ioseb griSaSvili, t. II, leqsi “avlabari”, 1922.<br />
39. "У России две напасти – это власть тьмы и тьма власти"... –<br />
leqsi-eqspronti vladimer aleqsandres-Ze giliarovskis<br />
(1853-1935), romliTac man mimarTa imperator<br />
aleqsandre III-is droindel ruseTs.<br />
123
124<br />
devi berZeniSvili<br />
wminda <strong>andria</strong> mociqulis nakvalevi<br />
saqarTveloSi<br />
<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> mimosvla-qadagebaTa<br />
Sesaxeb uZvelesi gadmocemebi II saukunidan Cndeba.<br />
amis Semdgom, sxvadasxva redaqciebSi es gadmocemebi<br />
damatebiTi cnobebiT ivsebian, farTovdeba mociqul-<br />
Ta moRvaweobis geografiukli are.<br />
adreul berZnul-laTinur teqstebSi daculi,<br />
uZvelesi tradiciis mixedviT, <strong>andria</strong>sa da mis Tana-<br />
Semwe mociqulTa mier qristianobaze mosaqcev qveynebad<br />
dasaxelebulia Savi zRvis samxreTi sanapiro da<br />
skviTebi 1 . <strong>andria</strong> pirvelwodebuli qadagebda “queyni-<br />
Ti queynad, da qalaqiTi qalaqad, da sofliTi sof-
lad”; Savi zRvis samxreTidan CrdiloeTSi mimavali<br />
gzebi, bunebrivad saqarTveloze gadiodnen; amitomac<br />
momdevno redaqciebSi, am gzaTa Semcveli mxareebi<br />
dakonkretda saqarTvelos dasavleTsa da samxreTSi.<br />
zemoTqmuls xels uwyobda isic, rom Zvel ucxour<br />
wyaroebs zogjer erevaT erTmaneTSi qarTvelTa<br />
da skviTebis teritoria, an qarTvelebi skviTebis<br />
mezoblad gamohyavT 2 . SesaZloa amas erTgvarad mxars<br />
ubamda skviTinebis tomis moxsenieba qsenofontTan,<br />
md. Woroxis dasavleTiT, romlis saxelwodeba megrul-Wanuri<br />
“SkviTiT” (Svidi) ixsneba 3 .<br />
skviTebis miyolebiT Cndeba abazgia da didi sebastopolisi,<br />
afsarTa cixesimagre, isos navsadguri<br />
da mdinare fazisi, sadac cxovrobdnen, iberebi, susebi,<br />
fustebi da alanebi. es cnobebi epifane kviprelisagan<br />
(310-403 ww.) auRia da gamouyenebia “wminda <strong>andria</strong>s<br />
cxovrebaSi” epifane monazons (+780) 4 . manve Seqmna<br />
koncefcia <strong>andria</strong> mociqulis sami mogzauris Sesaxeb,<br />
rac safuZvlad daedo yvela momdevno gamocemas<br />
5 .<br />
epifane monazvnis nawarmoebi SemdgomSi gadaamu-<br />
Sava nikita daviT paflagonelma (IX-X ss.), xolo<br />
eqvTime mTawmindelma (XI s.) Seqmna “mosaxsenebeli mimosvlaTaTvis<br />
da qadagebaTa yovlad qebulisa da didebulisa<br />
mociqulisa <strong>andria</strong>si”. es unda iyos erTerTi<br />
berZnuli redaqciis qarTuli Targmani, romelic<br />
rogorc irkveva, eqvTime mTawmindels uTargmnia<br />
1011 w. 6 SeiZleba vifiqroT, imave berZnuli teqstis paraleluri<br />
rusuli Targmania gadmocemuli ukanasknel<br />
moskovur gamocemaSi (А. Ю. Виноградов, 2004).<br />
eqvTimeseuli Targmanis mixedviT, pirveli mogzaurobis<br />
dros petre, <strong>andria</strong>, mataTa da gaioz Cadian<br />
antioqiaSi; amis Semdgom <strong>andria</strong> ”miiwia trapezundad,<br />
125
omeli-igi ars sofelsa megrelTasa, sada igi dayo<br />
Jami mciredi... ganvida mier da Sevida queyanasa qar-<br />
Tlisasa, vinaÁca – igi dayo Jami friadi da mravalni<br />
gananaTlna sityÂiTa moZRvrebiTa misisaÁTa”. ASemdeg<br />
parTiis gavliT, mociquli ierusalimSi misula 7 .<br />
paraleluri berZnuli teqstidan naTlad Cans,<br />
rom avtori “lazikes” “megrelTa soflad” Targmnis,<br />
xolo “iberias” ki uwodebs “queyanasa qarTlisasa”.<br />
garda imisa, rom es XI s-is ganaTlebuli qarTvelis<br />
Sexedulebas asaxavs Tavis samSobloze, faqtobrivad<br />
ase iyo I saukuneSi: iberia am dros Sav zRvaze gadioda<br />
8 .<br />
meore mogzaurobisas <strong>andria</strong> da iovane, midian<br />
qalaq efesos; <strong>andria</strong>s aq eCvena ieso qriste, romelmac<br />
ubrZana wasvla biTviniaSi da guTeTis qveyanaSi.<br />
miuxedavad berZnuli teqstisadmi TiTqmis sityvasityviT<br />
midevnebisa, eqvTime skviTias Targmnis<br />
“queyanad guTeTisa” 9 . aq unda asaxuliyo codna imisa,<br />
rom skviTebs SemdgomSi guTebi Seenacvlnen.<br />
nikeis Semdgom <strong>andria</strong> mociquls mounaxulebia<br />
qalkedoni, sinopi, sadac mas TiTi moaWames da qalaqi<br />
zaliqoÁ. amis Semdeg <strong>andria</strong> mociquli “miiwia<br />
trapezundad, qalaqsa mas samegreloÁsasa, mier warvida<br />
da mivida neokesarias”, mere samosatsa da ierusalims<br />
10 . amjeradac “lazika” Targmnilia rogorc<br />
“samegrelo”.<br />
mesame samociqulo mogzaurobaSi <strong>andria</strong> pirvelwodebuls<br />
axldnen simon kananeli, mataTa da Tadeozi.<br />
am mogzaurobis mniSvnelobis gamo, SeiZleba is<br />
ufro dawvrilebiT ganvixiloT.<br />
mociqulebi Cadian qalaq edesaSi, sadac Tadeozi<br />
rCeba iqaur mTavar avgarozTan; <strong>andria</strong>, simon da<br />
mataTa “moiwines queyanad qarTlisa da vidre mdina-<br />
126
edmed Woroxisa”. berZnul teqstSi gvaqvs “iberia”<br />
da “fazisi” 11 , magram isic cnobilia, rom berZnuli<br />
wyaroebi rionis garda faziss uwodebdnen Woroxsac<br />
12 .<br />
eqvTimeseuli Targmanis mixedviT, “merme STavides<br />
sosanelTa sofelsa (ase ewodeboda qveyanas) xolo<br />
didi <strong>andria</strong>, sÂimoniTurT Sevides queyanasa<br />
ovseTisasa da miiwies qalaqad, romelsa ewodebis<br />
fostafor” 13 .<br />
epifane konstantinepoleli monazvnis monaTxrobi<br />
am adgilas odnav vrcelia, Tan arsebiTi; <strong>andria</strong><br />
simoni da maTe Cadian iberiasa da fazisSi (aq saxels<br />
“mdinare” ar axlavs), “xolo ramdenime dRis Semdeg<br />
susaniaSi. am tomis mamakacebs mbrZaneblobdnen qalebi.<br />
advilad damyolia qalis buneba da isinic male<br />
damorCildnen (mociqulTa moZRvrebas). maTe mowafeebiTurT<br />
darCa im qveynebSi... xolo simoni da <strong>andria</strong><br />
wavidnen alaniaSi da qalaq fustaSi” 14 .<br />
amasve imeorebs berZnul-rusuli bolo gamocema<br />
15 . sabininiseuli redaqciis mixedviT ki, sosangelTa<br />
mTavari vinme dedakacia, romelmac irwmuna mociqulTa<br />
qadageba. mataTa darCa iq, <strong>andria</strong> da simoni<br />
ki, osTa qveyanaSi, qalaq fostafors movidnen 16 .<br />
susania-sosangelTa da susebs svaneTSi varaudobda<br />
s. yauxCiSvili 17 . p. ingoroyva ki, mas sania-sanigebis<br />
mxared miiCnevda, Woroxisa da afsaris raion-<br />
Si. mataTas am mxareSi darCenis Sesaxeb zemomotanil<br />
cnobebs, avtori amatebda sofronis (IV s.) versias:<br />
“mataTam... iqadaga saxareba meore eTiopiaSi, sadac<br />
aris afsaris cixesimagre da hÂsis navsadguri... iqve<br />
gardaicvala da damarxulia dRemde” 18 . afsari goniodaa<br />
miCneuli 19 .<br />
127
qarTul redaqciebSi berZnuli teqstis alania<br />
da qalaqi fusta Targmnilia oseTad da qalaq fostafor-ad.<br />
SesaZloa aq berZnuli “fustan polin”-is<br />
damaxinjebasTan gvqondes saqme, ras zog qarTul redaqciaSi<br />
“bosfor”-adac ki aisaxa.<br />
am punqts s. yauxCiSvili misimielTa mxareSi, Tu<br />
mis mezoblad varaudobda 20 . sarwmuno unda iyos mosazreba<br />
d. musxeliSvilisa, rom amtyelis xeobaSi dadasturebuli<br />
saxeli afusta, Zveli fustaa 21 .<br />
eqvTimeseuli Targmanis mixedviT, fostaforidan<br />
mociqulebi “Sevidnen queyanasa afxazeTisasa da sevastiad<br />
qalaqad mivides... mun dauteva netarma <strong>andria</strong><br />
sÂmon kananeli... da Tavad jiqeTisa queyanasa warvida”.<br />
paralelur berZnul teqstSia “abasgia” da “didi<br />
sebastopoli” 22 , asevea es epifane konstantinopolelTan,<br />
sadav damatebiT Cans, rom <strong>andria</strong>m damo-<br />
ZRvra “gorsinebi didi sebastopolisSi” 23 .<br />
eqvTimes teqstidan vityobT, rom <strong>andria</strong> Semdgom<br />
misula “bosfor qalaqad”, romelic eqvsinis zRvis<br />
kidesaa, meotiis tbasTan. iqve yofila “luskumaÁ, romelsa-zeda<br />
sweria saxeli sÂmon moSurnisaÁ. xolo<br />
sÂmon kananelisa saflavi ars nikofse qalaqsa Soris<br />
afxazeTisa da jiqeTisa” 24 . berZnul teqstSi simon kananelis<br />
saflavi moxseniebulia “zikxebis nikofse”-<br />
Si.<br />
aseTia “<strong>andria</strong>s mimosvlis” eqTimeseuli Targmanis<br />
saqarTvelosTan dakavSirebuli momentebi. amas<br />
garda, aris kidev erTi redaqcia am nawarmoebisa, romelic<br />
mecnier kacTa komisias (XVIII s.) CanarTis saxiT<br />
Seutania “qarTlis cxovrebaSi”. is ufro vrceli<br />
da detaluria, vidre eqvTimeseuli teqsti da sayuradRebo<br />
gansxvavebebsac Seicavs 25 .<br />
128
qarTlis cxovrebiseuli teqstis mixedviT,<br />
RmrTismSobelma Tavis wilxvdomil saqarTveloSi,<br />
<strong>andria</strong> pirvelwodebuli gamoagzavna, RmrTismSoblis<br />
xelTuqmneli xatiT. Zveli “qarTlis cxovrebis”<br />
teqsti, aderkis mefobis Jams, ixseniebs wminda mociqulebs.<br />
iq ikiTxeba: “movides... <strong>andria</strong> da sÂmon kananeli<br />
afxazeTs da egriss. da mun aResrula wminda<br />
sÂmon kananeli qalaqsa nikofsisasa, sazRvarsa ber-<br />
ZenTasa. xolo <strong>andria</strong> moaqcivna megrelni da warvida<br />
gzasa klarjeTisasa” 27 .<br />
amas mosdevs CanarTi, saidanac Cans, rom <strong>andria</strong><br />
mosula trapizonSi, megrelTa qalaqSi, iqidan Sesula<br />
qarTlis qveyanaSi, “romelsa did-aWara ewodebis”.<br />
misi qadagebiT xalxi moqceula qristes sarwmunoebaze.<br />
iq, sadac man RmrTismSoblis xati daasvena, aRmoecena<br />
wyaro, romelic “vidre dResaca dauwyuedelad<br />
aRmosdis”. aqve mociquls daudgenia mRvdlebi, augiaT<br />
eklesia RmrTismSoblis saxelobisa. adgilobriv<br />
mosaxleobas aRar undoda mociqulis gaSveba, magram<br />
raki sxva gamosavali ar iyo, misTvis uTxoviaT<br />
RmrTismSoblis xatis datoveba. <strong>andria</strong>s am xatze ficris<br />
dadebiT, Seuqmnia meore xati, romelic eklesiaSi<br />
dausvenebiaT; isic “vidre dRes-aqamomde hgies”.<br />
am CanarTis mixedviT, did-aWaridan <strong>andria</strong> “warmoemarTa<br />
da gardamovlo mTa, romelsa ewodebis rkinis-juari,<br />
da Tqmul ars, viTarmed juari igi TÂT<br />
netarisa <strong>andria</strong>s mier aRmarTebul ars”. aqedan mociquls<br />
Cauvlia oZraxis xevi, mosula samcxis saz-<br />
RvrebSi da SeCerebula sofel zaden-gorasTan. aq mas<br />
unaxavs, Tu rogor swiravdnen msxverpls iqaurebi<br />
yru kerpebs. RmrTismSoblis xatTan locvis meSveobiT,<br />
es kerpebi daemxvnen da Seimusrnen.<br />
129
amis Semdgom <strong>andria</strong> “warmoemarTa da moiwia<br />
awyvers, romelsa pirvelad ewodeboda sosangeTi, da<br />
pirispir saqrisi”. aq igi gaCerebula sakerpo taZris<br />
siaxloves, “romelsa aw Zveleklesia ewodebis”. maSin<br />
Turme iq kerpebs emsaxurebodnen.<br />
CanarTis teqstis mixedviT, im adgilebSi maSin<br />
mTavrobda qvirivi qali, vinme samZivari, romelsac<br />
erTaderTi Ze mohkvdomoda. Rame adgilobriv mosaxleebs<br />
daunaxavT didi naTeli, cixeSi dasvenebuli<br />
RmrTismSoblis xatidan rom aSuqebda. gakvirvebulebs<br />
moukiTxavT iq myofTa vinaoba da qvrivi mTavrisaTvis<br />
mouxvenebiaT: ucnobni arian, ucxo RmerTs qadageben<br />
sicocxlis momniWeblad, mkvdarTa aRmdgenelad<br />
da pativs scemen mSvenier xatso.<br />
qvrivi qalis TxovniT <strong>andria</strong> mociqulma misi Ze<br />
mkvdreTiT aRadgina, ris Semdegac deda-Svilma, maTi<br />
saxleuliT naTeliRes. qvrivma dedakacma ixmo samcxis<br />
mTavrebi da saqrisis veli gaivso xalxiT.<br />
qalaqis sakerpo bomonSi, artemisa da apolonis<br />
kerpebs eTayvanebodnen. yovladwmindis xatis meSveobiT<br />
mociqulma es kerpebi Semusra da mTelma iqaurma<br />
mosaxleobam irwmuna qriste RmerTi.<br />
amis Semdgom <strong>andria</strong>m daudgina maT episkoposi,<br />
mRvdlebi, diakonni, xolo xalxis Txovnaze daetovebina<br />
maTTvis xati man upasuxa: “viTar-igi yovlad<br />
wmindasa RvTismSobelsa wil-xuda qveyana ese samcxisa,<br />
da mis mier warmogzavnil ars aqa xati igi sasod<br />
da mcvelad wilxvdomilTaTvis da jereTca<br />
egred ars, raTa daesvenos aqa mkÂdrad ukunisamde<br />
JamTa”. ase miuRiaT es xati awyverlebs “da daasvenes<br />
yovlad didebuli xati yovlad wmidisa awyveris<br />
RvTismSoblisa, mciresa mas ekudersa, romelsa aw<br />
130
Zvel-ekoesiad saxel-sdeben”. awyveridan <strong>andria</strong> mociquli<br />
sxva adgilebSi wasula saqadageblad.<br />
aq Tavdeba ZiriTadi CanarTi, ris Semdegac Zveli<br />
“qarTlis cxovreba” agrZelebs CanarTis win dawyebul<br />
ambavs <strong>andria</strong>s mier megrelTa moqcevasa da klarjeTs<br />
wasvlaze. mefe aderkis megrelebi ukanve mouqcevia,<br />
xolo klarjeTis erisTavs – gaswyromia mociqulis<br />
mSvidobiT gaSvebisaTvis.<br />
Semdeg “qarTlis cxovrebis” teqstSi meore CanarTia,<br />
saidanac Cans, rom ierusalimSi martÂlis<br />
dResaswaulis aRsrulebis mere, <strong>andria</strong> da sxva mociqulebi<br />
mosulan “queyanasa qarTlisasa”. Semdeg gauvliaT<br />
“taos kerZi queyana, vidre mdinared Woroxamde”.<br />
ase qadagebiT mosulan “svaneTisa qveyanasa”. ma-<br />
Sin iqac vinme dedakaci mTavrobda, romelsac Seusmenia<br />
mociqulTa qadageba. mataTa iq darCenila, xolo<br />
<strong>andria</strong> da simoni Sevidnen “qveyanasa ovseTisasa”,<br />
mividnen qalaq fostaforSi.<br />
maTi moqcevis Semdgom, mociqulebi wasulan “queyanasa<br />
afxazeTisasa da sevaste qalaqad mivides, romelsa<br />
ewodeba cxumi”. aq <strong>andria</strong>s dautovebia simon<br />
kananeli, Tavad ki jiqeTis qveyanaSi wasula... “xol<br />
simon kananelisa saflavi ars nikofs qalaqsa, Soris<br />
afxazeTisa da jiqeTisa, rameTu mun aResrula wminda<br />
sÂmon kananeli.<br />
xolo kualad ganamtkicna wmindaman <strong>andria</strong> megrelni<br />
da afxazni da warvida skÂTed” 28 . esaa “<strong>andria</strong>s<br />
mimosvlis” vrceli moTxroba daculi “qarTlis<br />
cxovrebaSi”, magram esec unda iTqvas: <strong>andria</strong>s mimosvlis<br />
teqstebi, sxvadasxva nusxebSi, xSirad gansxvavdebian<br />
eqvTimeseuli Targmanisagan.<br />
“qarTlis cxovrebis” vrcel CanarTSi, yvelaze<br />
metad, konkretuli punqtebia TavCenili. aq pirvela-<br />
131
daa dasaxelebuli did-aWara, rkinis jvari, oZraxis<br />
xevi, zaden-gora, awyveri, saqrisi da, rac mTavaria,<br />
awyveris Zveli saxeli sosangeTi. berZnuli teqstebis<br />
susebi da susania sosangeTis formiT pirvelad<br />
eqvTimeseul qarTul TargmanSi Cndeba, magram is<br />
awyverTan araa kavSirSi.<br />
susaniaSi qalebis mbrZanebloba mamakacebze pirvelad<br />
epifane monazvnis teqstSi Cans, rac saxes icvlis<br />
sabininiseul redaqciaSi: iq sosangelebis mTavari<br />
vinme dedakacia; “qarTlis cxovrebis” CanarTSi<br />
es mTavari qvrivi qalia gvarad samZivari. redaqciebis<br />
umravlesobis mixedviT, mataTa susaniaSi rCeba<br />
rodesac susania svaneTad gaiazres, qali am xalxis<br />
mTavari da mataTac svaneTSi aRmoCndnen. magram mesame<br />
da uZvelesi cnoba mataTas qadagebasa da dakrZalvas<br />
afsar-gonioSi varaudobs.<br />
sainteresoa, rom samcxis Zvelsa da did sofel<br />
udeSi erTi Zveli eklesiis nangrevs da ubans “SuSanqalas”<br />
uwodeben. SesaZloa es faqti kavSirSi iyos<br />
susania-sosangeTTan da mxars uWerdes awyveris Zvel<br />
saxelwodebas.<br />
“qarTlis cxovrebis” vrceli CanarTis mixedviT,<br />
trapizonidan <strong>andria</strong> “Sevida queyanasa qarTlisasa,<br />
romelsa did-aWara ewodebis da iwyo qadageba saxarebisa”<br />
29 . marTlac leonti mrovelis cnobiT jer kidev<br />
farnavazma (Zv. w. III s.) aWara da samcxe oZrxis<br />
saerisTavod Camoayaliba 30 .<br />
sof. didaWara Woroxis marjvena Senakadis – aWariswylis<br />
zemo welze mdebareobs. es mozrdili sofeli,<br />
Cans, ZvelTaganve mniSvnelovani punqti yofila;<br />
mis saxelwodebaSi asaxula mTeli kuTxis saxeli.<br />
sainteresoa, rom iqaurebi zogjer cdiloben<br />
132
soflis saxelwodeba “ded(a)aWara”-d gaiazron. amave<br />
punqtTanaa kavSirSi hidronimi aWariswyali.<br />
zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, gasagebi unda<br />
iyos <strong>andria</strong> mociqulis arCevani. didaWaris dRevandeli<br />
mosaxleoba gadmocemiT imeorebs sayuradRebo<br />
faqtebs: nakafiserze miuTiTeben eklesiis naSTebs<br />
(gaTlili qvebi iyoo), romelsac mTavarangelo(zi)<br />
erqvao. soflis das-iT myof am maRal borcvze axla<br />
wm. <strong>andria</strong>s niSia; gadmocemiT ZvelaTve iq qalebi<br />
adiodnen, sanTlebs anTebdnen da loculobdnen. ni-<br />
Sis maxlobel ferdze, gadmocemiT yofila wyaro, axla<br />
damSrali. mosaxleoba sxvaganac miuTiTebs wminda<br />
wyaroze, romlis mikareba ar SeiZleba 31 .<br />
sofelSi sxvaganac yofila eklesia. adgil “xucurSi”,<br />
gzis piras axsovT naeklesiaris qviTkiris<br />
naSTi. aqvea Zveli qristianuli saflavebi. maxlobladve<br />
upoviaT qva jvris gamosaxulebiT. niSandoblivia<br />
maTi erTad arsebobis faqti “xucurSi”, rac,<br />
naTelia, xucess ukavSirdeba. asaxeleben “ekliyanasac”<br />
da Tvlian, rom es iyo eklesiis yana.<br />
soflis Semogarenis toponimiaSi sainteresoa:<br />
sacixuri (cixis naSTiao), qvabisjvari (sacixuris<br />
mTaSi), eliawminda, namonastrevi (nasoflari sacixuris<br />
Tavze), jvarTnisa.<br />
soflidan kargad Cans goderZis uReltexiliT<br />
samcxes mimavali gza. yovila meore gzac, romelic<br />
rkinisjvris mTaze adis, iqidan ki samcxisa da imereTisaken<br />
daeSveba. CanarTis mixedviT Tu vimsjelebT,<br />
did-aWaridan wamosul <strong>andria</strong>s unda gaevlo<br />
iremaZeebi. sacixuri, agara, Rorjomi, civwyaros mTa,<br />
qvabisjvari, mamlis mTa. am gzaze eklesiaTa nangrevebia<br />
Zvel rukebze aRniSnuli.<br />
133
kinisjvris aRmarTvas zekaris uReltexilze<br />
gadmocema <strong>andria</strong> mociquls miawers. marTlac <strong>andria</strong>s<br />
saswaulebSi xSirad Cans rkinis kverTxi, Tavze<br />
jvargamosaxuli. mociquli mas aramarto sayrdenad,<br />
aramed uwmindurTa gasanadgurebladac xmarobda. saqarTveloSi<br />
uReltexilebze qvajvarTa dadgma gavrcelebuli<br />
movlena iyo, ras asaxuli toponimiaSic<br />
(jvris uReltexili – jvarTayeli, jvariantoni ialnos<br />
qedze, jvarildi svaneTSi, qvajvaras mTa da<br />
uReltexili gujareTSi), magram rkinis jvrebi <strong>andria</strong><br />
mociqulze arsebuli gadmocemebidan SeiZleba<br />
modiodes. rkinis palos mTas WaneTisa da trapizonis<br />
sazRvrad asaxelebs vaxuSti batoniSvili 32 ; Turqebze<br />
gamarjvebis niSnad, rkinis jvari daudgams paskeviCsac<br />
imereT-samcxis qedze, albaT zekaris rkinisjvris<br />
mibaZviT; tradiciis mixedviT, <strong>andria</strong> mociquls jvari<br />
aRumarTavs iq, sadac axla gergetis samebis ta-<br />
Zari dgas 33 . SesaZloa amis safuZveli iyos gadmocema<br />
<strong>andria</strong>s gadasvlis Sesaxeb saqarTvelodan alaniaoseTSi<br />
(darialan-osTa kari).<br />
“gza rkinis-juarisa” ZvenTaganve iyo cnobili da<br />
qarTul wyaroebSiac ixsenieba. XI s-Si, mesxi aznaurebis<br />
mowveviT bagrat IV “warmoemarTa laSqriTa,<br />
gardamovlo gza rkinis-juarisa da Sekrbes aryis cixes”<br />
34 ; Tamar mefis winaaRmdeg ajanyebul giorgi<br />
russ mimxrobilma dadianma da misma laSqarma “gardamoiares<br />
rkinis-juari da Cavides cixis-juars da<br />
dawues qalaqi oZrÃe” 35 ; es cixisjvari rkinisjvris<br />
maxloblad myofi cixea. aqac uReltexilze gamaval<br />
gzasTan, Cans, jvari mdgara; XIII s-Si, mongolTa winaaRmdeg<br />
ajanyebis dros, cotne dadiani Tavisi laSqriT<br />
mosula “adgilsa, romel ars rkinis-juari” 36 .<br />
134
“qarTlis cxovrebis” vrceli CanarTis mixedviT,<br />
rkinisjvridan <strong>andria</strong> mociquls oZraxis xevi Cauvlia<br />
da sof. zaden-gorasTan misula. aq mas kerpebi<br />
daumxia. soflis saxelidanac naTlad Cans, rom es<br />
adgili warmarTuli RvTaebis Tayvaniscemis punqtia.<br />
zadenis kerpi xom mcxeTaSic idga (zedazeni-zeda<br />
zadeni). mniSvnelovani isaa, rom tradicia aq materialur<br />
dadasturebas poulobs: arqeologiuri ZiebiT<br />
aRmoCenilia sakulto daniSnulebis, brinjaosniRbiani<br />
xaris patara qandakeba. is antikuri xanis qar-<br />
Tul, warmarTul saritualo ceremoniaSi ixmareboda<br />
37 .<br />
es punqti mniSvnelovani darCenila Semdgom xanebSiac<br />
– Cans, nasoflari da samarxebi, gvirabi, darani,<br />
wyaro. aq idga qvajvaric, romelic axla aRar<br />
Cans. Sua saukuneebSi sofeli gazrdila da XVI s-is<br />
bolos zaden da gora soflebad gayofila 38 .<br />
zaden-goridan <strong>andria</strong> awyvers mosula, sadac<br />
samcxis eri qristianobaze mouqcevia (ix. zeviT). awyveri-samcxis<br />
erT-erTi umniSvnelovanesi administraciuli<br />
da religiuri centri, Semdgomac xSirad Cans<br />
qarTul wyaroebSi, rogorc awyveris RmrTismSoblis<br />
xatis samyofeli.<br />
saqarTveloSi erakle keisris (VII s.) Semosvlas-<br />
Tan dakavSirebiT, juanSeris teqstis 4 nusxaSi (Bbкр)<br />
gvxvdeba CanarTi: “movida pirvelad qarTls, samcxes,<br />
da esma saswaulmoqmedeba xatisa mis, romeli wmidasa<br />
RmrTismSobelsa gamoesaxa da mieca <strong>pirvelwodebulis</strong>a<br />
<strong>andria</strong>saTÂs, da mas moesvena da daesvenebina mciresa<br />
ekudersa Sina awyuers. movida keisari erakle<br />
xilvad da Tayvaniscemad xatisa mis. maSin iwyo erakle<br />
awyuers didisa saydrisa saZirkuelisa Cagdebad<br />
135
da Senebad, vidremdis mieriTgan gansrulda morwmuneTa<br />
kacTa mier, da mier Seqmnes saepiskoposod” 39 .<br />
“qarTlis cxovrebis” CanarTebi, dakavSirebuli<br />
<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> samcxesa da awyverSi moRvaweobasTan,<br />
aseve zemoxsenebuli CanarTi, gvafiqrebinebs<br />
– SesaZloa maT erTi avtori hyavdeT. esaa samcxe-aWaris<br />
istoriuli geografiis detalebSi kargad<br />
garkveuli pirovneba, egebis mawyvereli episkoposic<br />
ki (<strong>andria</strong> “warmoemarTa”, “moiwia awyvers”).<br />
werilobiT tradicias erTgvarad gaumyara safuZveli<br />
awyveris arqeologiurma kvlevam. dadasturda<br />
Zveli qalaquri dasaxleba mis teritoriaze. Zveli<br />
welTaRricxvis VI-V saukuneTa ganaTxar masala-<br />
Si, sayuradReboa berZnuli mxatvruli keramikis nimuSebi,<br />
III s-is samarxSi aRmoCenili sabeWdavi beWdebi,<br />
miTrasa da anahitis kultebis simboloebiT. eseni<br />
miCneulia maRali wris warmomavdgenelTa insigniebad.<br />
es masala aSkarad metyvelebs ucxo qveynebTan<br />
damakavSirebel gzebze da egebis awyveris Zvel xelisufalzedac.<br />
awyverSi aRmoCenili berZnuli mxatvruli keramika,<br />
mxars ubams CanarTSi naxseneb apolonisa da<br />
artemides kerpebis arsebobas Zvel awyverSi. aseve<br />
mniSvnelovania iqaur cixeSi Zveli fenebis dadasturebac,<br />
rac exmianeba CanarTSi xatis pirvelad iq dasvenebas<br />
40 .<br />
wmida mociqulis samcxeSi moRvaweobis kidev er-<br />
Ti anareklia sofeli <strong>andria</strong>wminda da misi eklesia<br />
md. uravliswylis marcxena sanapiroze. es eklesia X<br />
s-is darbazuli Senobaa da wmida <strong>andria</strong>s saxels<br />
atarebs. aq dReobas ixdian didi marxvis mexuTe xuT-<br />
SabaTs (Tebervali-marti-aprili), misi Semosvlis<br />
dRes.<br />
136
sofelSi gadmocemaa, romlis mixedviTac zadengoradan<br />
<strong>andria</strong>m focxovi gamotopa da am sofelSi<br />
movida. aq saswaulebi moaxdina: dabadebiT usinaTlo<br />
qals Tvali auxila; pitalo kldes kverTxi dahkra<br />
da wyaro gamoedina, romelsac dResac <strong>andria</strong>s wyaros<br />
uwodeben. aqedan <strong>andria</strong> kvalTaxevisa da orfolas<br />
gavliT, awyvers mosula. <strong>andria</strong>wmindaSi meore<br />
eklesia wm. giorgis saxelobisaa; maxlobladaa Tevdores<br />
eklesiac.<br />
XVI s-Si Turqebis batonobis dros, sof. <strong>andria</strong>wmida<br />
40-komliani dasaxleba iyo, qarTuli mosaxleobiT,<br />
romelTa Soris ori mRvdeli Cans 41 .<br />
es sofeli 1705-6 wlebSi vinme hasan abubeqris<br />
Zes ekuTvnoda da misi gamosaRebi 31000 axCas Seadgenda<br />
42 .<br />
samcxidan <strong>andria</strong> mociquli das. saqarTvelos<br />
mTianeTSi isev zekaris gziT unda wasuliyo. I saukunis<br />
romaeli geografosis – kastoriusis rukaze aRniSnuli<br />
artaSat-sebastopolisis gza swored ase miemarTeboda<br />
vardcixis gavliT 43 .<br />
am gzis I saukuneSi arsebobis damadasturebeli<br />
faqtia arqeologiuri TxriT aRmoCenili polemon II<br />
(pontosa da kilikiis mefe 38-64 ww.) moneta 44 . amave<br />
gzis meore totze arsebuli xani aseve sagzao punqti<br />
unda yofiliyo, radgan xani, xanaga sparsulidaa Semosuli<br />
da gzaze mosasveneb saxls aRniSnavs 45 .<br />
Sua saukuneebSiac moqmed am gzas wyaroebSi xSirad<br />
vxvdebiT (ix. win). vaxuSti batoniSvili ki wers:<br />
“gardavals aqedam gza kakas Ãidzed baRdads. am<br />
gzas, ewodeboda mTiT rkinis-juari” 46 . amave gzasTanaa<br />
dakavSirebuli mTa saxelwodebiT funduki, salaSqro<br />
xevi, kakasxidi – Zveli qvis xidis naSTiT.<br />
137
zemoT ganxiluli CanarTebis garda, gansxvavebebi<br />
moipoveba “qarTlis cxovrebis” sxvadasxva redaqciebSi.<br />
“qarTlis qveyanaSi” dasaxelebulia nigali,<br />
klarjeTi, artahan-kola 47 . urbnuli redaqcia ki gvauwyebs,<br />
rom <strong>andria</strong>m da simon kananelma pirvelad gananaTles<br />
qarTli. “merme ukun iqces da ganvles Worebi<br />
da Sevida svaneTs... gardavlo mTa da STavida<br />
ovseTad qalaqsa mas ovseTisasa bosforas” 48 .<br />
zemoTxsenebuli gansxvavebebi, cxadia moiTxovs<br />
xelnawerTa am adgilebis kritikul seswavlas. manamde<br />
ki cxadia, rom <strong>andria</strong> mociqulis Sesaxeb gadmocemebi<br />
saqarTvelos bevr mxareSia gavrcelebuli.<br />
sof. <strong>andria</strong>wmida aris imerxevSic, arTvinis vilaieT-<br />
Si. soflis saxeli iqac <strong>andria</strong>s saxelobis eklesiidan<br />
unda modiodes 49 .<br />
<strong>andria</strong>s Sesaxeb gadmocemebi SemorCenilia samegreloSic,<br />
romlis mixedviT, wm. <strong>andria</strong>m gaanadgura<br />
muxasTan mdgomi kerpi kapunia da mis nacvlad jvari<br />
aRmarTa. muxis ficrebisagan ki man xalxs eklesia<br />
aagebina 50 . wmida mociqulis Sesaxeb arsebuli werilobiTi<br />
berZnuli teqstebidan Cans, rom <strong>andria</strong> daqceuli<br />
kerpebisa, Tu sinagogebis adgilas eklesiebs<br />
aSenebda sxvaganac.<br />
J. Sardenisa da kr. kastelis mixedviT, wmida<br />
<strong>andria</strong> mociqulis saxelobis Zveli eklesia yofila<br />
biWvinTaSic. iq yofila jvriani sveti, romlis wina-<br />
Sec xalxi muxlmodrekili loculobda 51 .<br />
xalxSi SemorCenilia rwmena, rom Zvel anakofiaSi<br />
yofila eklesiis nangrevi wmida simon kananelis<br />
saxelobisa. 1840 w. mas gumbaTi Caqceuli hqonia, magram<br />
SemorCenili yofila freskuli mxatvrobis naS-<br />
Ti. a. n. muraviovis azriT, es unda yofiliyo nikofsia<br />
52 .<br />
138
<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> moRvaweobas saqarTveloSi<br />
xazgasmiT aRniSnaven giorgi mTawmindeli, giorgi<br />
mcire, efrem mcire. gadmocemam kanonizacia miiRo<br />
ruis-urbnisis saeklesio krebaze da aRbeWdilia<br />
am krebis ZeglisweraSi: “...pirvelwodebuli <strong>andria</strong>,<br />
ZmaÁ Tavisa mociqulTaÁsa petresi, vidre Cuenadmdeca<br />
moiwia da qadaga sacxovrebeli qadagebaÁ saxarebisaÁ<br />
yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa” 53 .<br />
literatura:<br />
1. А. Ю. Виноградов. Деяния опостола Андрея, изд. “Индрик”,<br />
Москва, 2004, 55, 179.<br />
2. mix. TamaraSvili. qarTuli eklesia dasabamidan<br />
dRemde, gamomc. kandeli, Tb., 1995, 166.<br />
3. T. miqelaZe. qsenofontis anabazisi, “mecniereba”,<br />
Tb., 1967, 131.<br />
4. mix. TamaraSvili... 167.<br />
5. А. Ю. Виноградов... 238.<br />
6. m. kobiaSvili. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> “mimosvlaTa”<br />
efTvime aToneliseuli Targmani. “literaturuli<br />
Ziebani” XIX, Tb., 1998, 112.<br />
7. m. kobiaSvili... “literaturuli Ziebani” XXI, Tb.,<br />
2000, 111-115.<br />
8. saqarTvelos istoriis atlasi, Tb., 2003, 73.<br />
9. m. kobiaSvili, iqve, 116.<br />
10. m. kobiaSvili... “literaturuli Ziebani” XXII, Tb.,<br />
2001, 47.<br />
11. m. kobiaSvili, iqve, 48.<br />
12. s. janaSia, SavizRvispireTis saistorio geografia,<br />
Sromebi VI, Tb., 1988, 263.<br />
13. m. kobiaSvili, iqve, 48.<br />
139
14. s. yauxCiSvili. georgika, t. IV, nakv. 1, Tb., 1941, 58.<br />
15. А. Ю. Виноградов, iqve, 195.<br />
16. “mimosvla da qadageba... mociqulisa <strong>andria</strong>si”, mix.<br />
sabinini. “saqarTvelos samoTxe”. 1882.<br />
17. s. yauxCiSvili. georgika t. IV, nakv. 2, Tb., 1952, 393.<br />
18. p. ingoroyva. giorgi merCule. “sabWoTa mwerali”,<br />
Tb., 1954, 224-226.<br />
19. s. janaSia. iqve, 260.<br />
20. s. yauxCiSvili. georgika IV, nakv. I, Tb., 1941, 54,<br />
Sen. 4.<br />
21. d. musxeliSvili. saqarTvelos istoriuli geografiis<br />
ZiriTadi sakiTxebi, I, “mecniereba”, Tb.,<br />
1977, 118.<br />
22. m. kobiaSvili, iqve, 48.<br />
23. s. yauxCiSvili, iqve, 57-59.<br />
24. m. kobiaSvili, iqve, 51.<br />
25. qarTlis cxovreba I, yauxCiSvilis gamoc. saxelgami,<br />
Tb., 1955, 39-43.<br />
27. iqve, 38.<br />
28. qarTlis cxovreba, I, 48-43.<br />
29. qarTlis cxovreba I, 39.<br />
30. iqve, 24.<br />
31. SesaZloa <strong>andria</strong> mociqulze gadmocemasTan iyos<br />
kavSirSi sofelSi gavrcelebuli Tqmuleba, rom<br />
gelaurSi kaciWamiebi iyvnen. qarT. variantSi: “kacis<br />
mWamelad wodebulTa queyana”.<br />
32. “qarTlis cxovreba”, IV, “sabW. saqarTvelo”, Tb.,<br />
1973, 639.<br />
33. T. sanikiZe. gergetis samebis ansambli, “mecniereba”,<br />
Tb., 1975.<br />
34. “qarTlis cxovreba”, I, 301.<br />
35. “qarTlis cxovreba”, II, “sabW. saqarTvelo”, Tb.,<br />
1979, 51.<br />
140
36. iqve, 216.<br />
37. saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, “sabWoTa saqarTvelo”,<br />
Tb., 1970, 373.<br />
38. s. jiqia. gurjistanis vilaieTis didi davTari III,<br />
Tb., 1958, 173.<br />
39. “qarTlis cxovreba”, I, 224.<br />
40. v. liCeli. <strong>andria</strong> mociquli samcxeSi-arqeologiuri<br />
realoba mesxeTi. istoria da Tanamedroveoba,<br />
axalcixe, 2000, 108-109. <strong>andria</strong>s “cxovrebis” berZnuli<br />
teqstebis mixedviT, mociquli nikeaSic amxobs<br />
apolonisa da artemides kerpebs, maT adgilze ki<br />
jvrebs aRmarTavs.<br />
41. s. jiqia. gurjistanis vilaieTis didi davTari III,<br />
Tb., 1958, 221.<br />
42. Cildiris eialeTis jaba davTari, “mecniereba”,<br />
Tb., 1979, 121.<br />
43. n. lomouri. Zveli saqarTvelos savaWro gzebis<br />
sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelobis istoriis<br />
institutis “Sromebi”, IV, nakv. I, Tb., 1958, 108.<br />
44. v. jafariZe. vardcixis naqalaqari, “mecniereba”,<br />
Tb., 1989, 141.<br />
45. mz. andronikaSvili. narkvevebi iranul-qarTuli<br />
enobrivi urTierTobidan, Tb., 1966, 410.<br />
46. “qarTlis cxovreba”, IV, “sabW. saqarTvelo”, Tb.,<br />
1973, 664.<br />
47. “qarTlis cxovreba” I, 38.<br />
48. k. grigolia. axali qarTlis cxovreba, Tb., 1954,<br />
122-123.<br />
49. i. sixaruliZe. SavSeT-imerxevi, “sabW. aWara”, baT.<br />
1988, 56.<br />
50. n. RambaSiZe, wmida <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong><br />
“eTnografiuli gzebis” kvaldakval. saqarTvelos<br />
sapatriarqo.<br />
141
51. Sardenis mogzauroba. mz. mgalobliSvilis gamoc.<br />
“mecniereba”, Tb., 1975, 132-3.<br />
52. “mwyemsi”, 1893, #10. wm. mociqulis simon kananelis<br />
taZari afxazeTSi. 1876 w. anakofiis nangrevebze<br />
dafuZnda axali aTonis simon kananelis monasteri.<br />
1882 w. ganaaxles simon kananelis Zveli ta-<br />
Zari.<br />
53. didi sjulis kanoni. gamosacemad moamzades e. gabiZaSvilma,<br />
e. giunaSvilma, m. dolaqiZem, g. ninuam,<br />
“mecniereba”, Tb., 1975, 545.<br />
krebuli: “qristianobis 20 saukune<br />
saqarTveloSi”, Tb. 2004, gv. 73-85.<br />
142<br />
devi berZeniSvili<br />
qarTuli tradicia wm. <strong>andria</strong><br />
<strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb<br />
saqarTvelos uaxloes teritoriebze mociqulTa<br />
qadagebis amsaxveli pirveli cnobas origenes (185-254<br />
ww.) ekuTvnis, sadac skviTebis moqcevazea saubari.<br />
imave cnobaSi petre mociqulis wilxvdomil qveyneb-<br />
Si dasaxelebulia ponto da kapadokia. momdevno xanebis,<br />
IV-X ss. berZnul-laTinur wyaroebSi aRniSnul<br />
mxareebs TandaTan emateba afsarosi da md. fazisi,<br />
sebastopolisi, hisos navsadguri da abazgia. am adgilebSi<br />
cxovrobdnen iberebi, susebi, fustebi, alanebi:
arTlome mociqulis samoRvaweo adgili ki yofila<br />
“CrdiloeTi”.<br />
<strong>andria</strong> pirvelwodebuli qadagebda “queyniTi queynad,<br />
da qalaqiTi qalaqad, da sofliTi soflad”.<br />
Savi zRvis samxreTidan CrdiloeTSi mimavali gzebi<br />
bunebrivad saqarTveloze gadioda, amitom Semdgomi<br />
xanis redaqciebSi am gzaTa mimdebare mxareebi dakonkretda<br />
saqarTvelos dasavleTsa da samxreTSi. zemo-<br />
Tqmuls xels uwyobda isic, rom Zvel ucxour wyaroebs<br />
zogjer erTmaneTSi ereodaT qarTvelTa da skvi-<br />
Tebis teritoria, an qarTvelebi skviTebis mezoblad<br />
gamohyavdaT 1 .<br />
ucxoenovan am wyaroebs qarTvelebi adridanve<br />
gascnobian, rac bunebrivia, airekla kidec Zvel qar-<br />
Tul mwerlobaSi. VIII s-Si misi kvali SeniSnulia<br />
ioane sabanis Zis TxzulebaSi “martvilobaÁ habo<br />
tfilelisaÁ”. iq naTqvamia aboze, rom dasavleT saqarTveloSi<br />
(“afxazeTi”) “ixila man queyanaÁ igi<br />
savsÀ qristÀs sarwmunoebiTa... trapezuntiaÁ mun ars,<br />
sayofeli igi afsareaÁsaÁ da nafsaÁs navTsadguri” 2 .<br />
samive aq dasaxelebuli punqti mWidrod ukavSirdeba<br />
mociqulTa moRvaweobas: trapizonSi iqadaga <strong>andria</strong><br />
pirvelwodebulma da aqedan Semovida saqarTveloSi;<br />
afsarSi (gonio), gadmocemiT, dakrZalulia <strong>andria</strong>s<br />
TanamoRvawe mociquli mataTa; nafsais navsadguri nikofsiaa,<br />
sadac, aseve gadmocemiT, dausaflavebiaT <strong>andria</strong>s<br />
TanamoRvawe, mociquli simon kananeli. gonios<br />
cixis aRsaniSnavad naxmaria specifikuri gamoTqma,<br />
romelic ioane sabanis Zes mociqulTa mimosvlis mosaxseneblebidan<br />
gadmoaqvs: esaa “sayofeli igi afsareaÁsaÁ”,<br />
e. i. jaris adgilsamyofeli banaki (“parembole<br />
afsaros”) 3 .<br />
143
nikita paflagonielis (+890) Txzulebis qarTul<br />
TargmanSi romelic petre maiumeli episkoposis cxovrebaSia<br />
Semonaxuli, naTqvamia: “iqadaga qadageba igi<br />
wmidisa saxarebisa didebulisa qristes mociqulisa<br />
andreas mier queyanasa mas qarTlisasa, viTarca daswers<br />
nikita saRuTo da filosofosi mimosvlaTa Sina<br />
da qadagebaTa wmidisa mis mociqulisaTa” 4 .<br />
imave nikitas ekuTvnis wm. <strong>andria</strong>s qeba, sadac<br />
ikiTxeba: “Sen ki wmindao <strong>andria</strong>... CrdiloeTi gxvdeba<br />
wilad, iberebi da savromatebi da skviTebi da yoveli<br />
sofeli da qalaqi, romelni evqsinis pontos<br />
CrdiloeTiT imyofebian da samxreTiTac arian ganlagebulni”<br />
5 .<br />
IX-X saukuneebis mijnaze unda iyos Targmnili<br />
“miqel sabawmidelis wameba”, sadac mociqulTa wilxvdomil<br />
qveyanaTa Soris afxazeTia dasaxelebuli:<br />
“aTormetni nawilni aTormetTa mociqulTani, romel<br />
arian eseni: sindeTi da hindoeTi, guTeTi da saberZneTi...<br />
xersoneTi, afxazeTi, xazareTi” 6 da sxv.<br />
X s-is qarTul xelnawerebSi aris dosiTeos<br />
tvirelis (IV s.) Txzulebis qarTuli Targmani 12 mociqulTa<br />
da 70 mowafeTa Sesaxeb ( -95, -144); iq naTqvamia,<br />
rom “<strong>andria</strong>... warvida sebastielTa qalaqsa mas<br />
didsa, sada banaki igi iyo afsarelTaÁ da fasisi<br />
mdinarÀ” 7 .<br />
XI s-Si eqvTime mTawmindelma erT-erTi berZnuli<br />
xelnaweris safuZvelze Seqmna “mosaxsenebeli mimosvlaTaTvis<br />
da qadagebaTa yovlad qebulisa da didebulisa<br />
mociqulisa <strong>andria</strong>si”. am naSromis mixedviT,<br />
pirveli mogzaurobis dros “<strong>andria</strong> miiwia trapezuntad,<br />
romeli-igi ars sofelsa megrelTasa... ganvida<br />
mier da Sevida queyanasa qarTlisasa, vinaÁca-igi dayo<br />
Jami friadi da mravalni gananaTlna sityÂTa moZ-<br />
144
RvrebiTa misisaÁTa” 8 . paraleluri berZnuli teqstidan<br />
naTlad Cans, rom avtori “lazikes” “megrelTa<br />
soflad” Targmnis, “iberias” ki uwodebs “queyanasa<br />
qarTlisasa”. garda imisa, rom esaa XI s-is ganaTlebuli<br />
qarTvelis Sexeduleba Tavis samSobloze, faqtobrivadac<br />
iberia I s-Si Sav zRvaze gadioda.<br />
meore mogzaurobisas, q. efesoSi <strong>andria</strong>s gamoecxada<br />
ieso qriste, romelmac ubrZana wasvla biTviniasa<br />
da guTeTis qveyanaSi. eqvTime mTawmindels<br />
“skviTia” gadmoaqvs “queyanad guTeTisa”. aq unda asaxuliyo<br />
codna imisa, rom skviTebs SemdgomSi guTebi<br />
Seenacvlnen. amjeradac mociquli mosula “trapezuntad,<br />
qalaqsa mas samegreloÁsasa” (“lazika”) 9 .<br />
mesame samociqulo mogzaurobisas <strong>andria</strong>, simon<br />
kananeli da mataTa “moiwines queyanad qarTlisa<br />
(“iberia”) da vidre mdinaredmde Woroxisa” (“fasidos<br />
potamu”) 10 . cnobilia, rom berZnuli wyaroebi rionis<br />
garda, faziss uwodebdnen Woroxsac 11 .<br />
eqvTimeseuli Targmanis mixedviT, “STavides sosangelTa<br />
sofelsa (ase ewodeboda qveyanas), xolo<br />
didi <strong>andria</strong>, sÂmoniTurT Sevides queyanasa afxazeTisasa<br />
(“abasgia”) da sevastiad qalaqad (“didi sebastopoli”)<br />
mivides... mun dauteva netarman <strong>andria</strong> sÂmon<br />
kananeli... da Tavad jiqeTisa quÀyanasa warvida” 12 .<br />
berZnuli teqstis “susania” qarTulSi “sosangeTadaa”<br />
gadmocemuli, romelsac s. yauxCiSvili svaneTSi, p.<br />
ingoroyva ki sania-sanigeTSi varaudobda, Woroxisa<br />
da afsaris raionSi, sadac sofronis (IV s.) mixedviT,<br />
mataTa yofila damarxuli 13 .<br />
eqvTimes teqsti gvauwyebs, rom <strong>andria</strong> Semdgom<br />
misula “bosfor qalaqad”, romelic evqsinis zRvis<br />
kidesaa; “xolo sÂmon kananelisa saflavi ars nikofse<br />
qalaqsa Soris afxazeTisa da jiqeTisa” 14 . berZnu-<br />
145
li teqstiT, simon kananelis saflavi “zikxebis nikofseSia”.<br />
swored am berZnul teqstze unda mieTiTebina giorgi<br />
mTawmindels antioqiis patriarqTan kamaTisas:<br />
“Cven <strong>pirvelwodebulis</strong>a... nawilni varT da samwysoni<br />
da mis mier moqceulni da ganaTlebulni da erTi<br />
wmidaTa aTormetTa mociqulTagani, simons vity kananelsa,<br />
queyanasa Cuensa damarxul ars afxazeTs,<br />
romelsa nikofsi ewodebis” 15 . aq afxazeTi mTeli dasavleT<br />
saqarTveloa da is “queyanasa Cuensa” aris.<br />
giorgi mcire ambobda giorgi mTawmindelze, rom<br />
man “yoveli aRmosavleTi gananaTlna, da nawili igi<br />
<strong>andria</strong> mociqulisaÁ da simon kananelisaÁ kualad<br />
ganamtkica. rameTu andrea mociqulman movlo queyanaÁ<br />
Cueni, xolo simon kananelman srulad daimkÂdra,<br />
rameTu nikofss arian nawilni misni wmidani” 16 . avtori<br />
“yovel aRmosavleTSi” qarTlis kulturul<br />
erTeuls gulisxmobs, romelSic eguleba klarjeTi,<br />
samcxe da sxv.<br />
qarTlis cxovrebaSi Sesuli “mefeTa cxovrebis”<br />
teqsti aderkis mefobis Jams ixseniebs wm. mociqulebs:<br />
“movides... <strong>andria</strong> da sÂmon kananeli afxazeTs<br />
da egriss da mun aResrula wmida sÂmon kananeli qalaqsa<br />
nikofsisasa... xolo <strong>andria</strong> moaqcivna megrelni<br />
da warvida gzasa klarjeTisasa” 17 . aderki mefes megrelebi<br />
Zvelsave rjulze mouqcevia, Tumca maT jvarxatebi<br />
daumalavT. aderki klarjeTis erisTavsac gaswyromia<br />
mociqulis mSvidobiT gaSvebisaTvis 18 .<br />
XI s-is II naxevarSi efrem mcirem Seqmna nawarmoebi,<br />
sadac Sekriba Zvel wyaroebSi gadmocemuli cnobebi<br />
qarTvelTa gaqristianebis Sesaxeb. misi sityviT,<br />
“iTqumis CvenTÂsca mimoslvasa Sina wmidaTa mociqulisaTa<br />
<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>a mier qadagebaÁ<br />
146
Soris avazgiaÁsa, romel ars afxazeTi da mier warvlaÁ<br />
oseTad da kualad barTlomes mier mimovlaÁ<br />
CrdiloeTisaÁ, romel ars qarTli” 19 . iqve naTqvamia,<br />
rom mefe iustinianem (527-565 ww.) wm. RmrTismSoblis<br />
taZari aaSena afxazeTSi da mRvdlebi daadgina 20 .<br />
XI s-is erT sabuTSi, mijnaZoroelTa da opizarTa<br />
samamulo davas rom exeba, naTqvamia, rom<br />
mijnaZoroel mamebs bagrat mefis sasamarTloSi<br />
(1054-1072 ww.) moutaniaT “xatni wmidaTa mociqulTa<br />
petresi da pavlesi da nawilni wmidisa barTlome<br />
mociqulisani” 21 . cxadia, rom wm. barTlome mociqulis<br />
nawilebi klarjeTis qarTul monasterSi zemoxsenebuli<br />
cnobebis gamoZaxili da dasturia.<br />
gadmocemebma <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb<br />
kanonizacia miiRo ruis-urbnisis saeklesio krebaze<br />
– 1104 w., sadac <strong>andria</strong> mociquls miewereba saxarebis<br />
qadageba mTel saqarTveloSi. am krebis ZeglisweraSi<br />
vkiTxulobT: “...pirvelwodebuli <strong>andria</strong>... vidre Cuenadmdeca<br />
moiwia da qadaga sacxorebeli qadagebaÁ<br />
saxarebisaÁ yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa” 22 .<br />
Semdgom xanebSi werilobiTma da xalxurma gadmocemebma<br />
saqarTvelos yvela kuTxeSi imata. <strong>andria</strong><br />
mociqulis mimosvla-qadagebaTa amsaxvel wyaroebSi<br />
Cndeba axali mxareebi da punqtebi. es gansakuTrebiT<br />
SeiniSneba metafrasul teqstebSi, romlebic eqvTime<br />
mTawmindelis Targmanis ueWvel gavlenas ganicdian.<br />
daviTisa da konstantines wamebaSi (XII s. I nax.),<br />
sadac murvan yrus droindel (VIII s.) ambebzea Txroba,<br />
naTqvamia: “viTarca gÂswavies ese ZuelTa uwyeba-<br />
Tagan, iyvnes... daviT da konstantine qarTvelni sanaxebisagan<br />
argveTisa... da iyvnes ganaTlebul embaziTa<br />
qadagebulisa <strong>andria</strong> da simon kananelisaÁTa, rameTu<br />
147
maT uqadages qriste qarTvelTa Soris pirvelad ninoÁs<br />
moslvisa” 23 .<br />
XII-XIII s-Ta mijnaze ioane anCeli Tavis TxzulebaSi<br />
“galobani anCis xatisani” werda: “<strong>andria</strong>...<br />
pirvelwodebuli idideboden yovelTagan uRaRTa RadoTa<br />
klarjeTisaTa... movida da xati ese saSineli<br />
Cuen... moguaniWa” 24 . maSasadame, ioane Tvlida, rom<br />
anCisxati – macxovris e. w. xelTuqmneli xatis tipisa<br />
– klarjeTSi <strong>andria</strong>s moutania.<br />
axali qarTlis cxovrebis sxvadasxva redaqcieb-<br />
Si <strong>andria</strong> mociqulis moRvaweobis adgilebad dasaxelebulia<br />
tao, svaneTi, nigali, kola-artani... unda vifiqroT,<br />
esenic Zveli gadmocemebis anareklia. XVIII<br />
s-is yvelaze vrceli CanarTi leonti mrovelis<br />
teqstSi aderkis mefobas emTxveva. is sayuradReboa<br />
Tavisi detalurobiTa da cnobebis siaxliT, sadac<br />
yvelaze metad konkretuli punqtebia TavCenili. trapizoni<br />
iq megrelTa qalaqia, romlis Semdgom <strong>andria</strong><br />
Sesula qarTlis qveyanaSi “romelsa did-aWara ewodebis”.<br />
marTlac, qarTlis cxovrebis uZvelesi cnobiT,<br />
qarTlis samefoSi jer kidev farnavazma (Zv. w.<br />
III s.) aWara da samcxe oZrxis saerisTavod Camoayaliba<br />
25 .<br />
didaWara ZvelTaganve mniSvnelovani punqti yofila.<br />
am toponimSi asaxulia mTeli mxaris saxeli.<br />
saqarTveloSi kuTxeebi xSirad atareben maTi centrebis<br />
saxelebs: mTaqarTli, gurianTa, odiSi, Takveri,<br />
kola, gaCiani... didaWarasve ukavSirdeba hidronimi<br />
aWariswyali. sainteresoa, rom iqauri moxucebi cdiloben<br />
soflis saxelwodeba “ded(a)aWarad” gaiazron<br />
(Sdr: “bude-xevsureTi”).<br />
CanarTis cnobiT, <strong>andria</strong>s iqaurebi qristes<br />
rjulze mouqcevia da eklesiac augiaT, sadac axla<br />
148
wm. <strong>andria</strong>s niSia. aqedan wasul mociquls gadauvlia<br />
mTa rkinis-jvari, romelic, Txzulebis mixedviT,<br />
“TÂT netarisa <strong>andria</strong>s mier aRmarTebul ars”-o 26 . <strong>andria</strong>s<br />
saswaulebSi xSirad Cans rkinis kverTxi, Tavze<br />
jvargamosaxuli. mociquli mas uwmindurTa gasanadgureblad<br />
xmarobda. saqarTveloSi uReltexilebze<br />
qvajvarTa dadgma gavrcelebuli iyo, magram “rkinis<br />
jvrebi” <strong>andria</strong> mociqulze arsebuli gadmocemebidan<br />
SeiZleba modiodes. rkinis palos mTas WaneTisa<br />
da trapizonis sazRvrad asaxelebs vaxuSti batoni-<br />
Svili 27 . gadmocemiT, <strong>andria</strong>s jvari aRumarTavs iqac,<br />
sadac axla gergetis samebis taZaria 28 .<br />
“gza rkinis-juarisa” ZvelTaganve cnobili iyo<br />
da ixsenieba kidec qarTlis cxovrebaSi XI, XII da<br />
XIII s-Ta ambebTan dakavSirebiT 29 . zemoxsenebuli CanarTis<br />
mixedviT, rkinijvridan <strong>andria</strong> mociquls<br />
oZraxis xevi Cauvlia da sof. zaden-gorasTan kerpebi<br />
daumxvia. soflis saxelic warmarTuli RvTaebis Tayvaniscemis<br />
punqtze migvaniSnebs; zadenis kerpi xom<br />
mcxeTaSic idga – zeda zadeni – zedazeni. mniSvnelovania,<br />
rom samcxis zadenSi tradicia materialur dadasturebas<br />
poulobs: arqeologiuri ZiebiT aRmoCenilia<br />
sakulto daniSnulebis, brinjaosniRbiani xaris<br />
patara qandakeba, romelic antikuri xanis qarTul<br />
warmarTul saritualo ceremoniaSi ixmareboda 30 .<br />
<strong>andria</strong> Semdeg awyvers misula, romelsac maSin<br />
sosangeTi hrqmevia. berZnuli teqtebis susebi da susania<br />
sosangeTis formiT pirvelad eqvTimeseul qar-<br />
Tul TargmanSi gvxvdeba, Tumca iq is awyverTan araa<br />
dakavSirebuli. sainteresoa, rom samcxis Zvel sofel<br />
udeSi erT naeklesiarsa da ubans “SuSan-qalas” etyvian,<br />
rac SesaZloa kavSirSi iyos susania-sosangeT-<br />
Tan.<br />
149
awyverSi <strong>andria</strong>s RmrTismSoblis xelTuqmneli<br />
xatis meSveobiT saswaulebi mouxdenia, daumxvia artemidesa<br />
da apolonis kerpebi. <strong>andria</strong>s cxovrebis<br />
berZnuli teqstebis mixedviT, artemidesa da apolonis<br />
kerpebi <strong>andria</strong>s nikeaSic daumxvia da maT adgilze<br />
jvrebi aRumarTavs. amasTan dakavSirebiT niSandoblivia<br />
strabonis cnoba, rom “mosxebis qveyanaSi<br />
mdebareobs levkoTeas samlocvelo, friqses mier<br />
agebuli da misi samisno” 31 .<br />
arqeologiuri kvleviT awyverSi aRmoCenili<br />
berZnuli mxatvruli keramika aseve exmaureba wyaroTa<br />
Cvenebebs zemoxsenebuli kerpebis iq arsebobaze.<br />
samcxeSi <strong>andria</strong> mociqulis qadagebis sakiTxisa-<br />
Tvis sayuradReboa sof. <strong>andria</strong>wminda X s-is darbazuli<br />
eklesiiT. awyveris siaxloves myof am sofels<br />
saxeli wm. <strong>andria</strong>s saxelobis eklesiam misca, sadac<br />
dReobas ixdian misi Semosvlis dRes (didi marxvis<br />
mexuTe xuTSabaTs).<br />
saqrisis velze, samcxis eris gaqristianebam da<br />
awyverSi <strong>andria</strong>s mier Camotanili RmrTismSoblis<br />
xelTuqmneli xatis datovebam am punqts, rogorc religiursa<br />
da administraciul centrs, saxeli gauTqva<br />
mTel qveyanaSi.<br />
saqarTveloSi erakle keisris (VII s.) Semosvlas-<br />
Tan dakavSirebiT, juanSeris teqstis oTx nusxaSi<br />
(Bbкр) gvxvdeba CanarTi, romlis mixedviT, herakle qarTlsa<br />
da samcxes mosula. mas Tayvani ucia saswaulmoqmedi<br />
xatisaTvis da saZirkveli Cauyria awyveris<br />
didi saepiskoposo saydrisaTvis 32 .<br />
samcxidan <strong>andria</strong> mociquli dasavleT saqarTveloSi<br />
rkinisjvris gziT unda wasuliyo. IV s-is romaeli<br />
geografosis – kastoriusis rukaze aRniSnuli<br />
artaSat-sevastopolisis gza swored ase miemarTebo-<br />
150
da vardcixis gavliT 33 . am gzis I s-Si arsebobis damadasturebeli<br />
faqtia arqeologiuri TxriT aRmoCenili<br />
polemon II-is (pontosa da kilikiis mefe 38-64 ww.)<br />
moneta 34 . amave gzis meore totze arsebuli sof. xani<br />
aseve sagzao punqti unda yofiliyo (sparsulidan Semosuli<br />
xanaga) 35 . imave gzas ukavSirdeba mTa saxelwodebiT<br />
funduki da sof. kakasxidi – Zveli qvis xidis<br />
naSTiT.<br />
qarTlis cxovrebis mogviano CanarTebi imeoreben<br />
Zvel gadmocemebs <strong>andria</strong>s qadagebaze svaneTSi,<br />
oseTsa da afxazeTSi, simon kananelis saflavs ki nikofsiaSi<br />
adastureben.<br />
wm. <strong>andria</strong> mociqulis Sesaxeb gadmocemebi xalx-<br />
Sia SemorCenili didaWaraSi, samegreloSi (martvili),<br />
samcxeSi (<strong>andria</strong>wminda), kaxeTSi (martyofi), xev-<br />
Si (gergeti). didaWarasa da <strong>andria</strong>wmindaSi mociquli<br />
saswaulebs axdens, kldidan wyaros adens, martvilSi<br />
<strong>andria</strong>s daumxvia kerpi kapunia, muxasTan mdgomi, mis<br />
nacvlad jvari aRumarTavs, muxis ficrebisagan ki<br />
xalxs eklesia auSenebia 36 .<br />
xalxur gadmocemebs imeoreben Jan Sardeni da<br />
qristefore kasteli (XVII s.), romelTa mixedviT, wm.<br />
<strong>andria</strong> mociqulis saxelobis Zveli eklesia biWvinta-<br />
Si yofila (amaze metyveleben qarTuli sabuTebic); iq<br />
mdgara jvriani sveti, romlis winaSec xalxi muxlmodrekiT<br />
loculobda 37 . xalxSi SerCenilia rwmena,<br />
rom Zvel anakofiaSi (axali aToni) iyo simon kananelis<br />
saxelobis eklesia 38 , arqanjelo lamberti<br />
(XVII s.) ki darwmunebuli iyo, rom saqarTvelo wm.<br />
mociqulebma <strong>andria</strong>m da barTlomem moaqcies. misi sityviT,<br />
samcxeSi yofila wm. barTlomes saxelobis eklesia,<br />
romlis episkoposs iSxnels uwodebdnen... 39<br />
151
samcxis garda, sof. <strong>andria</strong>wminda aris imerxev-<br />
Sic (TurqeTis arTvinis vilaieTSi). iqac soflis saxeli<br />
wm. <strong>andria</strong> mociqulis saxelobis eklesiidan unda<br />
modiodes. <strong>andria</strong>s saxelobis eklesiebi aris guriaSi<br />
(xrianeTi) da TbilisSi.<br />
<strong>andria</strong> mociqulTan dakavSirebuli qarTuli<br />
tradiciuli gadmocemebi, materialuri kulturis<br />
Zeglebi da toponimiis monacemebi nasazrdoebia Zveli<br />
werilobiTi wyaroebiT. TavisTavad werilobiTi<br />
tradiciac bevrs iRebda xalxuri gadmocemebisagan.<br />
isini zogjer orazrovani an winaaRmdegobrivic iyo:<br />
mag. simon kananelis, wm. SuSanikis, Tu abibos nekreselis<br />
damarxvis adgilebi; yvela maT Tavisi axsna da<br />
dasabuTeba moeZebneba.<br />
literatura:<br />
1. mix. TamaraSvili. qarTuli eklesia dasabamidan<br />
dRemde, gamomc. “kandeli”, Tb., 1995, 166.<br />
2. ioane sabanis Ze. martÂlobaÁ habo tfilelisaÁ,<br />
Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,<br />
I, gamomc. “mecniereba”, Tb., 1964, 59-60.<br />
3. p. ingoroyva. giorgi merCule, gamomc. “sabWoTa<br />
mwerali”, Tb., 1954, 211.<br />
4. iv. javaxiSvili. Txzulebani XII, Tsu gamomc. Tb.,<br />
1998, 46.<br />
5. mix. TamaraSvili. qarTuli eklesia... 167.<br />
6. kimeni I, k. kekeliZis redaqciiT, tf., 1918, 170.<br />
152
7. m. fiCxaZe. <strong>andria</strong> pirvewodebulis saqarTveloSi<br />
moRvaweobis sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelobis<br />
Tbilisis saxelmwifo universitetis Sromebi,<br />
328, Tb., 1999, 228.<br />
8. m. kobiaSvili. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> mimosvla-<br />
Ta eqvTime aToneliseuli Targmani, “literaturuli<br />
Ziebani”, XXI, Tb., 2000, 114.<br />
9. m. kobiaSvili. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>... “literaturuli<br />
Ziebani”, XXII, Tb., 2001, 47.<br />
10. iqve, 48.<br />
11. s. janaSia. Savi zRvispireTis saistorio geografia,<br />
Sromebi VI, Tb., 1988, 263.<br />
12. m. kobiaSvili. iqve, 48.<br />
13. s. yauxCiSvili. georgika t. IV, nakv. 2. Tb., 1952, 393;<br />
p. ingoroyva. giorgi merCule, Tb., 1954, 224-226.<br />
14. m. kobiaSvili. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong>... “literaturuli<br />
Ziebani”, XXII, 2001, 51.<br />
15. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi<br />
II, “mecniereba”, Tb., 1967, 154.<br />
16. iqve, 173-174.<br />
17. qarTlis crovreba I, s. yauxCiSvilis gamoc. saxelgami,<br />
Tb., 1955, 38.<br />
18. iqve, 42.<br />
19. efrem mcire. uwyebaÁ mizezsa qarTvelsa moqcevisasa,<br />
Tu romelTa wignTa Sina moiÃseniebis, gamoc. T.<br />
bregaZisa, saq. ssr. mecn. akad. gamomc. Tb., 1959, 4.<br />
20. iqve, 11.<br />
21. qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi I, “mecniereba”,<br />
Tb., 1984, 32.<br />
22. didi sjuliskanoni, gamosacemad moamzades e. gabiZaSvilma,<br />
e. giunaSvilma, m. dolaqiZem, g. ninuam,<br />
“mecniereba”, Tb., 1975, 545.<br />
153
23. wamebaÁ daviT da konstantinesi, Zv. qarTuli agiografiuli.<br />
literaturis Zeglebi III, “mecniereba”,<br />
Tb., 1971, 249.<br />
24. Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia I, Seadg.<br />
s. yubaneiSvilma, Tsu gamomc. Tb., 1946, 383.<br />
25. qarTlis cxovreba, I, 24.<br />
26. iqve, 39.<br />
27. qarTlis cxovreba IV, “sabWoTa saqarTvelo”, Tb.,<br />
1973, 659.<br />
28. T. sanikiZe. gergetis samebis ansambli, “mecniereba”,<br />
Tb., 1975.<br />
29. qarTlis cxovreba, I, 301; qarTlis cxovreba II, s.<br />
yauxCiSvilis gamoc. “sabWoTa saqarTvelo”, 51, 216.<br />
30. saqarTvelos istoriis narkvevebi I, “sabWoTa saqarTvelo”,<br />
Tb., 1970, 373.<br />
31. T. yauxCiSvili. strabonis geografia, Tb., 1957, 124.<br />
32. qarTlis cxovreba I, 224.<br />
33. n. lomouri. saqarTvelos savaWro gzebis sakiTxisaTvis,<br />
iv. javaxiSvilis saxelobis istoriis<br />
institutis “Sromebi” IV, nakv. I, Tb., 1958, 108.<br />
34. v. jafariZe. vardcixis naqalaqari, “mecniereba”,<br />
Tb., 1984, 141.<br />
35. mz. andronikaSvili. narkvevebi iranul-qarTuli<br />
enobrivi urTierTobidan. Tb., 1966, 410.<br />
36. n. RambaSiZe. wm. <strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> “eTnografiuli<br />
gzebis” kvaldakval, saqarTvelos<br />
sapatriarqo, 93, 99.<br />
37. Sardenis mogzauroba, mz. mgalobliSvilis gamoc.<br />
“mecniereba”, Tb., 1975, 132-133.<br />
38. “mwyemsi”, 1893, #10, wm. mociqulis simon kananelis<br />
taZari afxazeTSi 1876 w. anakofiis nangrevebze dafuZnda<br />
axali aTonis simon kananelis monasteri;<br />
1882 w. ganaaxles simon kananelis Zveli taZari.<br />
154
39. il. tabaRua. saqarTvelo evropis arqivebsa da<br />
wignsacavebSi I; Tb., 1956.<br />
Jurnali. `logosi”, 2007, N 4, 356-362.<br />
155<br />
devi berZeniSvili<br />
qarTuli tradicia wminda <strong>andria</strong><br />
<strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb<br />
saqarTvelos mezobel teritoriebze mociqulTa<br />
mier qristianobis qadagebis Sesaxeb pirveli cnoba<br />
origenesTan (185-254) gvxvdeba: petres wilxvdomil<br />
qveynebSi dasaxelebulia ponto da kapadokia, <strong>andria</strong>s<br />
skviTebSi uqadagia. momdevno xanis (IV-X ss.) berZnullaTinur<br />
wyaroebSi aRniSnul mxareebs emateba afsarosi,<br />
md. fazisi, sabastopolisi, hisos navsadguri<br />
da abazgia; ixsenieben, agreTve, im adgilebSi mcxov-
ebi iberebi, susebi, fustebi, alanebi; barTlome mociqulis<br />
samoRvaweo adgili yofila “CrdiloeTi”.<br />
am ucxoenovan wyaroebs qarTvelebi adridanve<br />
gascnobian, rac airekla kidec qarTul mwerlobaSi.<br />
misi kvali SeniSnulia ioane sabanisZis (VIII s.) TxzulebaSi,<br />
sadac gaqristianebul afxazeTSi (dasavleT<br />
saqarTvelo) ixsenieba trapezunti, nafsaÁs navsadguri<br />
(nikofsia) da jaris sadgomi banaki afsarosi<br />
(gonio) – punqtebi dakavSirebuli <strong>andria</strong>s “mimosvlebTan”.<br />
IX-X saukuneTa qarTuli originaluri da Targmnili<br />
Zeglebis mixedviT, <strong>andria</strong>s uqadagia qarTlis<br />
qveynebSi: afxazeTSi, “sebastielTa qalaqSi”, “afsarelTa<br />
banaksa” da md. fasisTan.<br />
XI s-Si eqvTime mTawmindelma erT-erTi berZnuli<br />
xelnaweridan qarTulad Targmna <strong>andria</strong> mociqulis<br />
“mimosvlani da qadagebani”, rac safuZvlad daedo<br />
Semdgomi xanis “mimosvlaTa” sxva redaqciebs. eqvTimes<br />
Targmanis mixedviT, <strong>andria</strong> qadagebda trapezunt-<br />
Si “sofelsa megrelTasa”, qarTlis qveyanaSi – md.<br />
Woroxamde, sosanigelTa qveyanaSi, oseTSi, qalaq<br />
fostaforSi, afxazeTis qveyanasa da sevastia qalaq-<br />
Si, jiqeTSi, gorsinebTan, did sebastopolisSi. amave<br />
wyaros cnobiT, svimon kananelis saflavi aris qalaq<br />
nikofsiaSi, afxazeTsa da jiqeTs Soris. am bolo<br />
cnobebs imeoreben giorgi mTawmindeli da giorgi<br />
mcire XI s-Si.<br />
barTlome mociqulis CvenSi moRvaweobis gamoZaxilia<br />
1054-73 ww. sigelSi naxsenebi wm. barTlomes nawilebi,<br />
romlebic miZnaZorelebs warudgeniaT sasamarTloze<br />
opizrebTan samamulo davis gamo. “qarTlis<br />
cxovrebis” leonti mroveliseuli teqsti (XI s.)<br />
<strong>andria</strong> pirvel-wodebulisa da simon kananelis samo-<br />
156
Rvaweo mxareebad miiCnevs afxazeTsa da egriss; wm.<br />
<strong>andria</strong>s mouqcevia megrelebi da wasula klarjeTis<br />
gziT.<br />
XI s-is II naxevarSi efrem mcirem Seqmna nawarmoebi,<br />
romelSic Sekriba Zveli wyaroebis cnobebi qar-<br />
TvelTa gaqristianebaze. iq <strong>andria</strong>s qadagebis adgilad<br />
dasaxelebulia afxazeTi. aRniSnulia iqidan misi<br />
gadasvla oseTSi. iqve barTlome mociqulis mier<br />
moqceuli “CrdiloeTi” ganmartebulia, rogorc qarTli;<br />
iustinianes mefobaSi afxazeTSi qristianobis<br />
gavcelebazea saubari, aq mas augia RmrTismSoblis<br />
taZari da daudgenia mRvdlebi.<br />
gadmocemebi <strong>andria</strong> mociqulis Sesaxeb kanonizirda<br />
ruis-urbnisis saeklesio krebaze (1104 w.). mas<br />
saxarebis qadageba miewereba mTel saqarTveloSi. Semdgom<br />
xanebSi werilobiTma da xalxurma gadmocemebma<br />
am Temaze saqarTvelos yvela kuTxeSi imata. wyaroebSi<br />
Cndeba axali mxareebi da punqtebi: tao, svaneTi,<br />
nigali, kola-artaani, didaWara, rkinisjvari, oZrxisxevi,<br />
zaden-gora, saqrisi da awyveri, romlis saxeli<br />
sosangeTi yofila Zvelad.<br />
wm. <strong>andria</strong>s Sesaxeb xalxuri gadmocemebi Semor-<br />
Cenilia samegreloSi (martvili), samcxeSi (<strong>andria</strong>wmindaSi),<br />
kaxeTSi (martyofi), xevSi (gergeti); sofeli<br />
<strong>andria</strong>wminda aris samcxesa da imerxevSi, rac<br />
iq arsebuli eklesiebis saxelebidan unda modiodes.<br />
missave saxelzea agebuli eklesiebi guriasa da TbilisSi.<br />
Jan Sardenisa da qristefore kastelis (XVII<br />
s.) mixedviT, wm. <strong>andria</strong>s saxelobis Zveli eklesia yofila<br />
biWvinTaSi. xalxuri rwmeniT, anakofiaSi yofila<br />
simon kananelis saxelobis eklesia. arqanjelo<br />
lamberti (XVII s.) darwmunebuli iyo, rom saqarTvelo<br />
<strong>andria</strong>sa da barTlomes moqceulia. misi sityviT,<br />
157
samcxeSi yofila wm. barTlomes saxelobis eklesia,<br />
romlis episkoposs iSxnels uwodebdnen.<br />
<strong>andria</strong> mociqulTan dakavSirebuli qarTuli<br />
tradiciuli gadmocemebi, materialuri kulturis<br />
Zeglebi da toponimiis monacemebi Zveli werilobiTi<br />
wyaroebiTaa nasazrdoebi. Tavis mxriv, werilobiTi<br />
wyaroebic bevrs iTvisebdnen tradiciuli gadmocemebidan,<br />
amitom xalxuri rwmena-warmodgenebis gaTvaliswinebac<br />
aucilebeli Cans.<br />
samecniero konferencia: `wmida<br />
<strong>andria</strong> <strong>pirvelwodebulis</strong> gziT” (masalebi),<br />
xulo 2008, gv. 11-12.<br />
s a r C e v i:<br />
mixeil fxaWiaSvili<br />
eqspediciebis qronikebi......................................................................... 3<br />
devi berZeniSvilis dRiuri.............................................................35<br />
devi berZeniSvili<br />
wminda <strong>andria</strong> mociqulis nakvalevi<br />
saqarTveloSi............................................................................................... 123<br />
devi berZeniSvili<br />
158
qarTuli tradicia wm. <strong>andria</strong><br />
<strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb...............................................................141<br />
devi berZeniSvili<br />
qarTuli tradicia wminda <strong>andria</strong><br />
<strong>pirvelwodebulis</strong> Sesaxeb.............................................................. 154<br />
159