Liburu osa PDFn - Euskaraz.net

AMERIKETAK ETA BERTSOLARIAK 

UTOPIAREN HARIAK ETA SINBOLOAK

I. UZTAI HISTORIKOA 

II. UTOPIARANZKO BIDEAN 

A. Utopia eta euskal migralariak 

B. Ametsaren osagarriak 

C. Utopia eta Izpirituaren bizitza: ametsa bete ahal izateko baldintzak 

III. DESLILURAPENAREN MUNDUA 

A. Amets hautsien mundua 

B. Hauskuraren zergatiak 

C. Zenbait faktore eragile 

D. Ondorioak 

E. Ikuspen baikorra 

F. Ameriketako errealitatearen ikuspegi orekatua 

G. Animalien rola 

IV. EUSKAL ARKADIA ETA HERRIMINA 

A. Euskera eta arkadia 

B. Andrea arkadian 

C. Arkadiako natura 

D. Arkadia eta euskal lurra 

E. Herrimina 

D.1. Arkadia eta mitoak 

D.2. Euskal lurraren bereizgarriak 

D.3. Euskal arkadia eta arima 

D.4. Arkadia politikoa? 

E.1. Familiaren rola Ameriketara joateko momentuan 

E.2. Urrunera eta arkadiako familia 

E.3. Ameriketan osaturiko familia eta migralaria

V. ERLIJIOAREN ROLA 

A. Azken sinismena 

A.1. Jainkoaren aurpegiak 

A.2. Elizaren erakutsiekiko erreferentziak 

A.2.a. Dogmari dagokiona 

A.2.b. Fede tradizionalari buruzkoak 

A.3. Erlijioa, iharduera etikoen ardatz 

A.4. Oihartzun biblikoak: alegoria eta sinbologia 

B. Azken sinismenaren beste irakurketa 

VI. ORAINAREN DEIADARRA 

VII. EPILOGOA 

VIII. INDIZE ONOMASTIKOA 

A.4.a. Itun Zaharrekoak 

A.4.b. Itun Berrikoak 

A.4.c. Itun zahar eta Berrikoak

UZTAI 

HISTORIKOA

Tradizionalki beti esan ohi izan da Euskal Herria izan dela mendeetan zehar 

Ameriketarako migralarien jarioa gehien ugaritu duenetako lurraldea. Zera esan beharrean 

gaude, dagoeneko birkonkista garaian Penintsularen Hegoaldeko euskal orobeak eta batez ere 

Zintzurrean zeuden euskal itsasgizonen presentziak erraztu egin zutela euskaldunen iharduera 

Amerikako hatzematean 1 . 

Hain zuzen ere eta Fernandez de Pinedok dioenaren arabera, euskaldunek "utzi egin 

zuten Flandesekin burutzen zuten merkatalgoa eta utzi ere Terranovako arrantzaguneak 

irabazpide haundiagoko Indietako lasterketaren truke" 2 . Han kokatu ziren merkatari, tratadista, 

burokrata gisa eta, beren martzaltasun unibertsalaren izenean, hartu ere hartu zituzten 

pribilejioko postuak nolabait sorterriarekiko harreman berri batzuei hasera emanez. Horren 

arabera erraztu egin zuten Euskal Herrian sorturiko espainiar kolonietaranzko jario migralaria, 

Antillatarantz, Mexikorantz, Perurantz, Txile eta Venezuelaranzkoa. Azkeneko hau XVIII. 

mendean taiutu zen orduantxe eratu berriko Caracaseko Konpainia Gipuzkoarrari esker eta bere 

bidez. Zeren, Garate Ojangurenen eritziz "enpleguak, ondorengoak, faktoreak eta Gorteetarako 

diputatuak kontutan hartuz gero, garbi baino garbiago gelditzen baita Euskal gizasemeak zirela 

Konpainiako posturik garrantzitsuenak lortzen zituztenak.Gauza ugari aldatu ziren, 

fondatzaileak ere, berriketa asko sartu zen, batipat akziodun etziren bazkidei zegozkienak, baina 

azken batez, gipuzkoarrak izango ziren talderik ugariena eta eraginkorrena osatzen zutenak" 3 . 

Beharbada zera esan dezakegu, hemen, Konpainia honetan datzala XVIII. mendeko lehenengo 

urteetan kostaldea Amerikaranzko jario migralari garrantzizkoena izatearen arrazoia. Aldiz, 

barnekaldeak mendearen bigarren zatian hasi zuen bere iharduera merkatalgo-libre errejimenak 

eraginda. 

Hemendik aurrera migrazioa eta amerikar merkatalgoa guztiz lotuta daude, joan etorri 

soilki komertzialak gero eta usuagoak zirelarik. Halere, badirudi XVIII. mendearen aurretiko 

migrazio jarioa etzela soilik eta esklusiboki Ameriketan gauzatu; antza denez Penintsulako beste 

zenbait probintzik ere ezagutu zuen. Aita Manuel Larramendik dioenaren arabera ez da lanik 

izango Gaztelan, ez Aragoien ez Frantzian non euskal harginek ihardungo ez direnik. Dena dela, 

Ameriketako meatzak izango dira talde ugariena erakarriko zutenak. 

Bestalde, XVIII. mendearen amaiako eta XIX.ren hasierako merkatalgoaren 

aldigaiztoak, amerikar independentziarekin amaituko denak, aldatu egin zuen euskal 

migrazioaren izakera. 1853an Espainiar migrazioaren legeztatzea eman zenetik hirurogeiko 

hamarkada bitartean, non ahuldu baitzen joputza Kuban, izugarrizko migratze jarioa eman zen 

ordurarte urriki irrikituriko Hego Ameriketako tokietara. Bertan ezarriko da gehiengoa, ahaideen 

eta ezagunen merkatal etxeetan,kate-migrazio eredua jarraituz. 

1 ISPIZUA, S. de: Los vascos en América. Biblioteca de autores vascos, 

Donostian, 1918. 1.go edizioa, I-V ale 

2 FERNANDEZ DE PINEDO, E.: "Estructura de los sectores agropecuarios y 

pesquero vascos (1700-1850)". Begiratu: IX Congreso de Estudios 

Vascos. Donostian, 1983, 105-106. orr. 

3 GARATE OJANGUREN, M.: La Real Compañía Guipuzcoana de Caracas.Sociedad 

Guipuzcoana de ediciones y publicaciones, Donostian, 1990, 279. 

orr.

V. Vazquez de Pradaren datuen arabera, euskal migralarien % 60tik 70era Plata Ibaiko 

lurraldeetara abiatuko da, Argentina eta Uruguayera, "fortuna egiteko haina irauteko" 4 hartutako 

destinoak. Mexiko, Txile, Cuba eta Venezuela ez dira hain garrantzizkoak izango. 

Bitartean, eta W.A. Douglass eta Jon Bilbaoren ikerketen arabera 5 , Amerikar 

Mendebaldera zuzenduriko euskal migrazioa martxan jarri da, batez ere 1848tik aurrera, guk 

aztertu ditugun bertsolariengan somatzen den bezala, El Doradoren mitoak indarra hartzen duen 

momentutik aurrera, Kaliforniako lurraldeetako urrearen sukarra migralari gehienen 

burmuinean. "Amerika onibardun eta landetxedun aberatsen lurra izango da. Amerika zerbait 

abstraktoa bailitzan aurkezten da, mitikoa, irudimenak puztua... egunero aurre egin behar 

zitzaion errealitate garratzetik urrun gelditzen zen zerbait" 6 . 

Gero, ardi-hazkuntza negozioa izango da, 1880 inguruan euskal migrazioa nabarmenki 

ugarituko duena. Ordurako Argentinako lur gehiena dagoeneko hartuta dago, eta goldearen 

agerketari esker, loretu egingo da laborantza. Aldiz, zera ekarriko du, lurraren inflazioa, 

abeltzainen mugimenduak eragotziko dituena, batez ere bazterretako eremuetara jo beharko 

duten artzainenak. Amerikar Mendebaldean, bestalde, larrerako egokitzat jo zitekeen lur gehiena 

jaberik gabekoa zen ondiño; jabego publikopean aurkitzen zela esan nahi dugu. Hazkunde 

prozesu azkarrean aurkitzen zela esan dezakegu, Argentinako Pampa JM de Rosasen tiraniaren 

ondoren (1830-52) egon zen bezala. Guzti honek euskaldunen alde jokatu zuen, eskulanerako 

zuten jarrera beharbada kulturalari esker. Jarrera hau itxuragabe nabarmentzen zen espainiar 

landetxedunenarekin gonparatuz gero, kontutan hartuz azkeneko hauek erdeñari bezala hartzen 

zutela eskulana. Euskaldunen lan gogorraren etikak eta euren giza berdinkidetasunak zilegiko 

diete denborarekin entrepresa kolektiboak eratzea, larren maizterkuntza izenpetu ondoren eta lur 

publikoak erabiltzearen abantailarekin. Guzti honen ondorio "izango da euskalduna 

abelazkuntza industriako osagarri etniko garrantzizkoena bilakatzea, batipat ardiaren 

industriarena, XIX, mendearen amaiako eta XX.ren hasierako Amerikar Mendebaldean" 7 . Hain 

zuzen ere, arazoren bat baino gehiago ere erakarri zien bertako jatorrizkoekiko, "napur eta 

kentzaile" 8 gisa salatu izateraino. 

Bi eragilek bat egingo dira Amerikar Mendebaldeko euskal kolektiboa murriztua izan 

dadin Hego Ameriketako beste zenbait lurraldetan sortu zirenekin konparatu ahal izateko. Alde 

batetik, ekonomi ereduaren aniztapena, non laborantza eta abelazkuntzaren interesek rol politiko 

eskasagoa hartuko duten beste zenbait alorrekin konparatuta, meatzena hain zuzen ere adibidez. 

4 VAZQUEZ DE PRADA, V.: Begiratu NADAL, J.: La población española. Ed. 

Ariel, Bartzelonan, 1971, 168. orr. 

5 DOUGLASS, W.A. ETA BILBAO, J.: Amerikanuak. Basques in the New World. 

University of Nevada Press. Reno, NV, 1975 

6 AZCONA PASTOR, J.M.: "Los atractivos de El Dorado". Begiratu: Los paraísos 

posibles: Historia de la emigración vasca a Argentina y Uruguay en 

el siglo XIX. Deustoko Unibertsitatea, Bilbon 1992. 

7 DOUGLASS, W.A. ETA BILBAO, J.: Op. cit. (1975), 405. orr. 

8 DOUGLASS, W.A.: Cultura vasca y su diáspora: ensayos técnicos y 

descriptivos.Ed. Baroja, Donostian, 176. orr.

Bestetik, hizkuntzaren hesia, esate baterako migralari irlandarrarekin desabantailan jarriko 

duena. 

Dena dela,gaur egungo idazle gehienek diotenez, XIX. mendeko azken bi hamarkadatan, 

euskal migralari gehienek Hego Ameriketara jo zuten batez ere, Ipar Ameriketara baino. Halere, 

nahiz eta baieztapen hau ontzat eman, uste dugu ezin dela Euskal Herriko lurralde guztietara 

zabaldu. Douglass eta Bilbaoren ikerketetan oinarrituz, Californiako lehen euskal migralari 

gehienak Iparraldekoak zirela ikusten dugu eta presentzia hau askoz garrantzizkoagoa zela 

Amerikar Mendebaldean Hegoaldekoenarekin konparatuta, bizkaitarrak ere kontutan hartzen 

ditugularik. Hau, gure eritziz, nahiko garbi gelditzen da bertsolarien presentzia kualitatiboa 

barrutik aztertuz gero. Iparraldeko euskaldunak izango direla, esan nahi dugu batez ere, 

migralarien estilo etikoa markatuko dutenak, Etchamendy adibidez. 

Goian aipaturiko idazleen datuen arabera, 1900etik 1920 bitartean -zalantzarik gabe 

Amerikar Mendebalderako euskal migrazioa gehien ugaritu zeneko garaia- frantziar 

nazionalitatea zuten 263.183 migralari eta espainiar nazionalitatea zuten 178.947 sartu ziren 

Estatu Batuetan, urteko bataz bestekoa 13.159 eta 8949 zelarik. Baina ez da erraza guzti 

horietatik zernolako portzentaia hartzen duten euskaldunek jakitea, estatistika ez baita batere 

zehatza eta guztiz murritzak baitira horri buruzko ikerketak, batez ere Iparraldekoei 

buruzkoak, nahiz eta A. Gachiteguy, P Barberen, Etcheverry eta Douglassen lanak 

azpimarragarriak izan. 

Bestalde, Hegoaldeko lau probintziei buruzko estatistikari dagokionez, eta berriro ere 

Douglass eta Bilbaoren lanak aipatuz, badirudi espainiar nazionalitateko Estatu Batuetaranzko 

migralariei buruzko datuak batez ere euskaldunei dagozkiela nahiz eta "montañés 

(santanderino) batzuk" 9 ere bertan azaldu, zeren beste espainiar probintzietatik ez baitzen 

migralari bakan bat edo beste baino azaldu Amerikar Mendebaldean. Gaia aztertu dutenen 

azterketak Hego Ameriketara zuzenduriko euskal migrazioaren ardatzetan sartzen gaitu, honako 

hauenak besteak beste: Cola y Goiti, L. Etcheverry, Llande, J. Bilbao, Caro Baroja, Otazu, 

Ispizua ... gaur egungoak direnetara iritsi arte: E. Fdez de Pinedo, C. Idoate, M.P. Pildain, M. 

Vazquez de Prada, M. Azcona Pastor... eta abar. Honez gainera badira beste zenbait egile 

fenomenoa estadu mailan aztertzen dutenak, noizean behin salbuespen probintzialak eginez. 

Honako hauen kasua litzateke: M Rothnoss (1949), N. Sanchez Albornoz, J. Maluquer de 

Motes, Yáñez Gallardó Katalunyarako, Díaz Trechuelo Andalucia eta Extremadurarako eta 

Macías Hernandez Kanariasetako. 

Ohar hauekin ez dugu inola ere migrazioari buruzko kritika historiografikoa egin nahi 10 , 

gure lanaren helburu nagusitik aldenduko baigintuzke, baina garrantzizkoa iruditu zaigu 

bertsolarien sentimenduei, euren perzeptzioei, oinarri bat ematea, erreferentzi puntuak 

eskaintzea eta nolabait argibide bat aurreratzea, gaurko ikerketen arabera euskal Ameriketako 

migrazioak izango luken garrantzi eskas hori adierazi ahal izateko, guk inola ere partaidetzen ez 

duguna. Hain zuzen ere, bertsolariek utzitako lerroek mundu oso baten parametroak eskaintzen 

9 DOUGLASS, W.A. ETA BILBAO, J.: Op. cit. (1975) 402. orr. 

10 

ZENBAIT EGILE: "La Historiografía sobre la emigración vasca a 

Ultramar: breves conclusiones". Begiratu: Rev. Mundaiz, Deustoko 

Unibertsitatea, Donostian, 1993, 45. zb., 81. orr.

aitizkigute, nahiko itxiak izan arren, kultura oso eta ia zirkular baten adierazgarri 

nabarmenenak bertan dirautelarik, lan honetan guztiz garbi islatzen den bezala. 

Beraz, ezin dugu ziurtasun osoz amerikar kontinentearen bi aldetara zenbat euskaldun 

joan ziren adierazi, eta are gutxiago zenbat joan ziren Iparraldetik eta zenbat Hegoaldetik. 

Halere, Douglassek, zenbaki absolutuak ematen dizkigu Argentina eta Amerikar Mendebaldeko 

populaketa ezberdintasunak aztertzerakoan. Berak dioenez ezberdintasun hau oso da nabarmena 

50.000tik 100.000 bitartean jartzen baititu Amerikar Mendebaldera joandako euskal migralariak, 

Argentinara joan ziren ia milioiaren aurrean. 

Egia esan datu hauek nahiko zehaztasun gutxikoak iruditzen zaizkigu eta puztu 

xamarrak, batez ere Argentinari dagokionez. Hain zuzen ere, estadu osotik Nicolas Sanchez 

Albornozek "masa migrazioa" 11 deitzen duen 1880-1930 bitarteko garaian joan ziren 3.685.932 

migralarien artetik bakar bakarrik %2 zela euskalduna kontutan hartzen badugu. Estimazioa 

Sanchez Albornozena da eta datu zehatza Consuelo Naranjorena, berari IGEk (Instituto 

Geográfico y Estadístico) emandako datuak egiazkoak izatekotan 12 . 

Honen arabera 75.000 inguru izango lirateke garai zehatz horretan Euskal Herritik joan 

zirenak. Zenbait autorek fenomeno honi "biztanlegoaren hazkundearen mekanismo 

autoerregulatzaile" deitzen diote 13 nolabait hazkundeak errekurtsoen gain ezartzen duen presioa 

bigunduko lukeena. 

Edo bestela "iheserako balbula demografiko eta soziala" bailitzan definitzen dute 14 . 

Honek esan nahi du malthusiar estiloko egoera baten aurrean gaudela, demografiak lurerrekurtso 

murritzei egiten dien presioaren ondorio. XIX. mendeko lur-errekurtsoen mugazia 

hau guztiz orokorra da mende amaiako lur-krisialdi estrukturala jasango duen Penintsulan. 

Mendean zehar eman ziren klima aldaketek eragin txarra izan zuten ale ekoizpen 

dagoeneko urrian. Ekoizpena klimaren eta lurraren eraginpean zegoenez, errendimendu oso 

eskasak eman zituen, iraupen mailatik nahiko hurbil. 

Errendimendu eskas hau izan zen, Lur-Erreforma liberalak laborantzari eta kontsumoproduktuei 

ezarri zizkien zergekin batera, XIX. mendearen amaian elikagaiak garestitu 

zituztenak. 

Halako egoera baten aurrean, eta Ameriketatik masiboki etorritako ale merkeagoek 

sorturiko krisialdi eta atzerapenaren ondorioz Europako ekonomiak hondoa jo zuen eta 

Espainiako ekonomiak ere aldatu behar izan zuen: librekanbista izatetik babestaile bilakatu zen. 

11 

12 

13 

14 

SANCHEZ ALBORNOZ, N.: Españoles hacia América: La emigración en 

masa, 1880-1930. Alianza ed., Madrilen, 1988. 

NARANJO, C.: "Análisis Cuantitativo". Begiratu: Historia General de 

la emigración española a Iberoamérica. Historia 16, Madrilen, 1992, 

180-181. orr. 

RODRIGUEZ OSUNA, J.: Población y territorio en España. Siglo XIX y 

XX. Ed. Espasa Calpe, Madrilen, 1985, 23. orr. 

SANCHEZ ALBORNOZ, N.: Op. cit. (1988), 28. orr.

Orain barne merkatua bultzatzen saiatuko da eta ekonomi arlo garrantzitsuena babesten, 

laborantza hain zuzen ere. 

Hala eta guztiz ere, politika babesle honek etzuen inola ere konpondu iraupen krisialdiek 

ezarririko arazoa. Saiatu bai, saiatu ziren arazoari irtenbidea ematen, laborantzarako lurren 

kopurua haundituz, errendimendu gutxikoak izan arren. Ondorioz, denborarekin 

errendimenduak murrizten joan ziren. Horrez gainera, laborantzarako teknika egoki baten ezak 

eta eskasia garaian inportapenei jartzen zitzaizkien eragozpenek gaiztotu egin zuten egoera. 

Dena dela, badirudi "izurriteen amaia, artoa eta patataren etorrera eta lugintzaren 

hedadura" 15 , beraien intentsifikapenarekin batera, nahiko izan zirela krisialdi garai hontan 

populazioaren hazkundeari eusteko. J. Rodriguez Osunak dioenez garai hori bat dator 1800tik 

1860ra zabaltzen den demografi-hazkundearekin. Sasoi hortan "urteko populazioaren igoera % 

0,63-koa izango da, ia bost milioiko biztanle gehikuntza ekarriko duena" 16 . 

Hortik aurrera eta mendearen hasiera arte, aurreko seudo iraultza demografiko txiki hau 

eten egingo da eta ezin izango du mantendu benetazko laborantza iraultza baten ezagatik hain 

zuzen. 1887 eta 1898 inguruan ematen diren elikagai krisialdiak direla ta, gordindu egingo da 

gizon eta errekurtsoen arteko desoreka. Urteko hazkuntza tasa % 0,45 ra jeitsiko da. Haatik ere, 

ezin dugu ahantzi Penintsulako lurralde guztiek ez dutela modu berdinean jasaten, orduan 

ematen baitira lehen indrustrializatze saioak, Barcelona eta Euskal Herrian kokatuko direnak. 

Toki hauetako malthusiar erlazioa nahiko urrun geldituko da beste zenbait lurraldeekiko. 

Neurri haundi batetan, hau barne-migrazio mugimenduen ondorioa izango da, 

murriztuak izan arren, lehen industrializatzea gertatzen ari den lurraldeetara zuzentzen baitira. 

Garai hontan hasi eta XX. mendearen lehen zatian garatu zen fenomenoak batez ere 1950tik 

aurrera jo zuen gailurra. 

Periferiako lurralde hauetara joko du Penintsula barruko jendetza erruralak, 

bizimoduaren hobekuntza baten bila. Pentsamolde honen arauera, Perpiña Grauk zera dio, 

"populazioak aberastasunaren jarioari darraiola" 17 . 

Populazio aldakuntza hauek izugarrizko eragina izango dute hartzaile-gunetan, hain zuzen ere 

lurralde erruraletako gazteen ernaltze eta jaiotze eredu ugalkorragoak ekarri zituztelako. 

Adibidez, Euskal Herriak, 1860tik aurrera bere hazkunde begetatiboa baino askoz 

hazkunde positibo haundiagoa ezagutuko du. Euskal Herriak, jaiokuntza aldetik betidanik 

lurralde ugalkorra ba zen ere, orain, Madrid, Barcelona eta Las Palmasekin batera, izugarrizko 

gehikuntza ezagutuko du, Lehenengo Gerra Karlista eta 1855ko kolera izurritea jasan behar izan 

arren. 

15 

16 

17 

RODRIGUEZ OSUNA, J.: Op. cit. (1985). Orr. 25. 

Ibidem, 22. orr. 

PERPIÑA Y GRAU, R.: Corología: Teoría estructural y estructurante 

de la población de España (1900-1950). Ed. Instituto de Economía 

"Sancho de Moncada", Madrilen, 1954., 69. orr.

Egia da Euskal Herria bere egituraketa ekonomiko tradizionalaren eskutik sartu zela Aro 

Modernoan, kostaldeko lurraldeei, Bizkaia eta Gipuzkoari, zegokiena, Garcia de Cortazarrek 

"elikagai defizit kroniko" gisa definitzen duena. 18 

Laborantzaren ikuspegi batetik, barnekaldeko probintziak ziren aberatsenak nahiz eta 

beren lurgintza errekurtsoak urriak izan. Araba eta Nafarroari buruz ari gara, noski. Beraz, 

aitzinan Gaztelatik egiten zen bezala, orain ere Bizkaiak eta Gipuzkoak alea inportatu beharko 

dute bertako laborantza guztiz defizitarioa baitzen bi probintzietako populazio gehikuntzari aurre 

egiteko, "probintzi bietan bertako lurrak manten zezakeen jende baino gehiago baitzegoen" 19 . 

Bestalde, ukaezina da eskasia hau bultzagarri gertatu zela eskulan eta merkatal arloak 

garatu ahal izateko, hauek zilegiten zutelarik "aleak ekarri eta gordetzeko exzedentea 

sortaraztea" 20 . S. Albornozek bikoitza gisa definitzen duen laborantza eta industrial ekonomi 

honi esker eta berak bultzatuko duen inmigranteen etorreragatik emango da Euskal Herriko 

demografi erritmoaren aldaketa. 

Honaino iritsi baldin bagara, arrazoi arras sotil batengatik izan da hain zuzen ere: 

Ameriketara nahiz beste zenbait probintzitara ala probintzi bereko beste zenbait tokitara ematen 

den euskal migrazioa ulergaitza izango litzateke Euskal Herrian gertatzen den populazioaren 

gehikuntza hori gabe, batez ere Bizkaia eta Gipuzkoakoa. 

Ideia honetarako datuak ekarriz, J.M. Azcona Pastorrek dioenez, 1857tik 1900era populazio 

gehikuntza haundia eman zen garai hartan Euskal Herrian, batez ere Bizkaiari eragin ziona, 

160.000 biztanle izatetik 290.000 izatera pasa baitzen. Aldiz, Arabako populazio egonkor 

gelditu zen eta Nafarroakoa %2,5 gehitu. Euskal populazioa 1860ko 429.186tik 1930ko 811.710 

gehitu zen 21 . Zer esanik ez, historigileak datu hauetan ez ditu Ipar Euskal Herriko probintziak 

sartzen. 

Dena dela, hazkunde izugarri hori ia esklusiboki Bizkaian eman zela esan beharrean 

gaude, 1900 inguruan Gipuzkoara zabaldu arren. Hazkunde horrek progresiboki joko du 

gorantz, industrializatze prozesuaren martxaren arabera. Aldiz, beren geraldi tradizionala izan 

zen prozesuari Nafarroak eta Arabak eginiko erakarpena, hots, despoblaketa makurra. Miguel 

Artolak eta Jordi Nadalek oso garbi utzi dute zernolako erakarpen indarra daukaten probintzi 

hiriburuek gune erruraleen gain halako iraupen ekonomian.Hori gertatu zen bai Iruina bai 

Gasteizekin, nahiz eta ez izan Bilbok izan zuena bezain garrantzizkoa. Badirudi "Somorrostroko 

meatzetara emandako probintzi barneko migrazioa" 22 inportantea izan zela. 

18 

19 

20 

21 

22 

GARCIA CORTAZAR, F. ETA MONTERO, M.: Historia Contemporánea. De las 

Cortes de Cádiz al Estatuto. Txertoa, Donostian, 1984, 56. orr. 

FERNANDEZ DE PINEDO, E.: Crecimiento económico y transformaciones 

sociales del País Vasco, 1100/1850. Ed. Siglo XXI, Madrilen, 1974, 

177. orr. 


AZCONA PASTOR, J.M. eta besteak: "Aumento de población en el País 

Vasco (1900-1936)". Begiratu: Historia de la emigración vasca a 

Argentina en el siglo XX. Amerika eta Euskaldunak. Eusko 

Jaurlaritza, Gasteiz, 1992, 40. orr. 

FERNANDEZ DE PINEDO, E.: "Los movimientos vascos en especial hacia

Bestalde, estadistikek garai honetako hilkuntza tasak, bai haurrenak nahiz helduenak, 

beste probintzietako bajuenetakoak direla adierazten digute, euskal jaiokuntza Espainiako batez 

bestekoa baino murritzagoa izan arren. Antza denez, nahiko lasai ezar dezakegu garapen 

ekonomikoa eta herio tasa bajuen arteko lotura. Beraz, lehen adierazitakoak argitzen du Euskal 

Herriaren populazioaren gehikuntza, "ezkontza momentua berantiarra" 23 izan arren, berarekin 

dakarren ugalkortasun murriztea eta guzti. 

Beraz, industrigune hauetan, batez ere Bizkaian, lan-eskaerak menperaturiko lan merkatu 

zabala ematen da. Berehala asetzea ezinezko zenez, bizi eta ekonomi baldintza hobeak ekarri 

zizkien beraien lan eskaera baino populazio aktibo gehiago zuten probintzi laborari horiei. Hori 

dela ta, gizarte errurala deuseztatzen joan zen, "euskal laborariaren proletarizatze prozesua 

azkartzen zelarik" 24 . 

Hala ere, euskal iraultza industrial izutiak lanpostu gutxi sortarazi zuen eta hazkunde 

demografikoa eta beste probintzietan murrizten zihoazen lan aukerak bide, Ameriketarako 

migrazioarentzako oinarriak jarri ziren. Europarako migrazioa aldiz, eskasa izan zen eta ia 

esklusiboki Frantziara zuzendua. 

Beraz, migrazio prozesu inbertitu baten aurrean gaude. Ifarretik Espainiako erdi eta 

hegora ematen zen migrazioa bere azkenetan dago. Migrazio berrien norantza alderantzizkoa 

izango da: Hegoaldetik ifarrera nahiz Amerikaranzkoa. 

Migrazio transozeanikoak XIX. mendean eman ziren. Europako beste nazioetan baino 

beranduago, halere, seguraski aurreko mendeko populazio politikaren ondorioz, zeinek gehiago 

azpimarratzen zuen jaiokuntza eta osakidetza migrazioa baino. 

Egia esan, aleen krisialdiek Estaduaren ezintasuna erakutsi zuten populazioaren bizitza 

birmatzeko, eta horregatik ireki zen migrazioa 1853an, 1903an, berriz, legealdetiko eragozpen 

guztiak baztertuta gelditzen zirelarik. Honela, Jordi Nadalek dioenez, 1868tik aurrera esan 

dezakegu populaketa politika amaituta dagoela eta "birpoblaketa legeen zikloaren amaia eta 

migraziorakoen sorkuntzan gaudela" 25 . 

Beraz, guzti hau aurrean dugularik, galdera honetara iritsi gara: nola gerta liteke, gutxi 

gora behera, gu aztertzen ari garen garai hontan, hots, 1876tik 1936ra, Euskal Herria migralari 

hartzaile haina migralari esportatzaile izatea?. Ameriketara ematen den emigrazioaren 

historiografian aurki ditzakegu zenbait erantzun. Dena dela, zenbait kasutan galderak sortarazi 

23 

24 

25 

América". Begiratu: Españoles hacia América: La emigración en masa, 

1880-1930. Alianza América, Madrilen, 1988, 112. orr. 

HERNANDEZ MARCO, J.L. ETA PIQUERO ZARAUZ, J.: "Demografía e 

industrialización en el País Vasco". Begiratu.: La 

industrialización del Norte de España. Euskal Herriko 

Unibertsitatea, 1988, Bartzelonan, 209. orr. 

FERNANDEZ DE PINEDO, E.: Op. cit. (1988), 113. orr. 

NADAL, J.: Op. cit. (1971), 128. orr.

duen benetazko zalantza hondora iritsi gabe eman dira erantzunak. Adibidez, Lhandek alde 

batetik bulkada atabikoa ematen du arrazoitzat edo euskalduna "atseginez izatea baserritarra" 26 

bestetik, industrializatze prozesua bezalako berrikerien aurkakoa. 

Bestalde, W.A. Douglassek eta Jon Bilbaok planteiamendu iradokikorragoak egiten 

dituzte, nolabait E. Fdez Pinedo, Azcona Pasor eta beste zenbaiti abiapuntu gertatu zaizkienak, 

besteak beste. "Etxejaun izatea" zen seguraski gizon batentzat itzelik haundieneko rola. Aldiz, 

hiritarrei "kalekuak" esango zaie, sarri etsipena, zintzotasun eza eta miseriazko bizitza 

ezkutatzen zituen terminoa peioratiboa. Herri kantek ere goratu egiten zuten baserriko bizitza, 

norberaren duintasuna eta independentzi pertsonala birmatzen zituena. Hiriko bizitzak, bestalde, 

besteen pean lan egitea suposatzen zuen 27 . 

Hori dela eta, hirian mehatzari ala langile gisa, beste norbaiten irabazpidean menpeko 

gisa, aritu baino lehen euskaldun askok eta askok nahiago izan zuten Ameriketara fortuna 

egitera abiatzea, peoi gisa amaitzeko arriskua jasan arren. Horrekin batera, Douglassek eta 

Bilbaok diotenez, era horretan Mundu berriak honako agintzari hau betetzen zuen: urte batzutan 

lanean aritu ondoren, itzuli eta garatzen zegoen "mugako ekonomia bateko entrepresarien" 

taldekide izatea 28 . 

Gure ustez, hau guztiz eztabaidagarria da. Industriaren hariak, ia denak, entrepresari 

klase murritz baten eskuetan zeudela hartu behar dugu kontutan, liberalak euren arteko 

gehienak, gerra karlistatan herri xehe karlistaren aurka jardun zirenak, horrela herriaren 

gaizkikusia jasoz. Nahiko zaila gertatzen zaigu joatean proletarizatzeari halako beldurra ziona 

itzuleran entrepresarien artean kokatzea. Gainera, erabili ditugun lehen eskuko iturriek, 

bertsolarienak hain zuzen ere, ideia guztiz ezberdina eskaintzen digute, Douglass eta 

Bilbaorenetik nahiko urrun. Badirudi hara abiaturiko gizonen helburua guztiz indibidualista 

dela, beraien bizimodua hobeagotzeko fortuna egitera bultzatuko dituena. Ez dute gero bizitza 

konplikatzeko inolako asmorik: urrezko hortzak, bibotea, kotxea... herrikoen oneritzia, ezkontza 

ona eta batez ere zahartzaro oparo eta lasaia dira euren xeheak beteko dituzten lilurak. 

Bestalde, Fdez de Pinedoren eritziz, orohar profesionalki kualifikaturik zeuden pertsona 

hauen emigrazioak "inolako dudarik gabe izugarrizko abantaila suposatu zuen herrialde 

harleentzat eta galera euren sorterriarentzat" 29 , orduantxe ari baitzen garatzen hemengo 

industrializatze prozesua. Badirudi Euskal Herriak Europako beste zenbait lurralden joera 

berdina izan zuela, bat etorri bait ziren migrazio mugimenduak eta iraultza industrialaren 

garapena. Ingalaterra dugu adibide. 

Dakigunez, Euskal Herria ez zen kasu berezia izan Mundu Berrira abiaturiko jario 

migralarien artean; aldiz, XIX. mendetik XX.mendearen lehenengo urte bitartean, intentsifikatu 

zen fenomeno zabal baten barruan sartu beharko genuke. Kronologikoki multzoko euskal 

26 

27 

28 

29 

LHANDE, P.: La emigración vasca. Auñamendi, II ale, Donostian 1971, 

12. orr. 

DOUGLASS, W.A. ETA BILBAO, J.: Op. cit. (1975), 169. orr. 


FERNANDEZ DE PINEDO, E.: Op. cit. (1988), 112. orr.

migrazioa atzeratuta gelditzen da Bretainia Haundia, Irlanda edo Alemania bezalako nazioekin 

konparatuz gero, baina orohar halako amankomuneko ezaugarriak dauzka Europako hegoekialde 

eta hegoko naziotako "migrazio berriarekin" 30 konparatuz gero. Nazio hauetako 

migrazioa 80-ko hamarkadan gauzatu zen, Euskal Herrikoa bezalaxe, multzoka 

ematen dena kontutan hartuta hain zuzen. 

Bestalde, Kuznetsek dioenez, migrazio jarioaren hastapenetan ematen den aldaketak, 

nolabait zera erakusten du: "industrializazioaren eraginez, eta laborantzan eman diren 

aldaketen ondorioz Europan gertatu den dislokaketaren inpakto progresiboa" 31 . Honen arabera, 

emigrazioaren hastapen geografiloak aldatu izanaren arrazoia lurralde horien eboluzioan bilatu 

behar da, Europako industrializazioaren geografian haina. 

Garai hontan, eta zehazkiago 1876-1896 bitartean, Euskal Herria Manuel Gonzalez 

Portillak "ziklo historiko berri" gisa definitu duen hortan sartzen da. Horren arabera, gizarte 

tradizionala krisialdian erortzen da batez ere Aintzinako Erregimenaren ekonomi-ereduaren 

hauskuraren ondorio bezala. 

Motiboa, produkzio modu gisa emanten den oinarri industrial indartsuko kapitalismoaren 

birmaketa izango da 32 , zein 1960ko ekonomi arloko mirari arte ez den bere lozorrotik irtengo 33 . 

Hain zuzen, Espainak Europarekiko jasaten duen nolabaiteko ekonomi atzerapena gehitu 

egingo da XIX. mendean zehar, batez ere, Mundu Berriko espainiar migrazioaren hondoraketa 

dela ta, merkatu galeraren ondorioz. 

Halere, lurraren arloko egitura arazoak izan ziren ekonomiaren garapenerako eragozpen 

nabarmenenak. 

Laborantzaren erreforma eraginkor baten porrotak, batipat lurraren jabegoari zegokionak, 

zera suposatu zuen, industri arloa -oraindik guztiz hasiberria eta tokiz tokikoa izan arrenlaborantza 

atzeratuaren zoriarekin lotuta aurkitu zela. Berriztapen teknikorik gabeko laborantza, 

kostoak gutxituz eta industriarako eskulana liberatuz produktibitatea gehitzeko gauza izan ez 

zena, eguraldiari begira beti iraupen mailako errendimendua baino ematen ez zuten lur idorrak. 

Populazioaren hazkunde tasei eutsi ezin ziren produkzio sistema honi beste zenbait 

faktoreen eragina atxekitzen badiogu, iraultza liberala, 1853tik aurrera emigrazioa erraztuko 

duten legeak eta lurralde harleen ekonomian sortarazten diren aldaketak besteak beste, orduan 

30 

31 

32 

33 

NARANJO OROVIO, Consuelo: Estados Unidos: de la Independencia a la 

I Guerra Mundial. Ed. Akal, Madrilen, 1992, 24.orr. 

KUZNETS (1955:89.orr). Begiratu: SANCHEZ ALONSO, Blanca: La 

emigración española a la Argentina, 1880-1930. Alianza Ed., 

Madrilen, 1988, 207.orr. 

GONZALEZ PORTILLA, Manuel: La formación de la sociedad capitalista 

en el Pais Vasco, (1876-1913). II ale, Ed. Haranburu, Donostian, 

1981, 120.orr. 

HARRISON, Joseph:"La industria pesada, el estado y el desarrollo 

económico en el Pais Vasco, 1876-1936". Revista de Economía. 

Ministerio de Economía y Hacienda, 598 zb., Ekaina, 1983, 21.orr.

adirudi halako zerikusirik sortzen dela emigrazio tasa, demografi dentsitate eta krisialdi 

ekonomikoaren artean. Dena dela, baieztapen hau onartzen badugu ere, baditugu gure zalantzak, 

ez baitirudi zilegi kasu guztitara zabaltzea. 

XIX. mendearen lehen erdialdeko demografi hazkunde izugarria eta errekurtsoen gain 

eragin zuen presio izugarria izan dira, irteera masiboa bultzatuz sortarazi zuen emigrazioaren 

motibo gisa behin eta berriro aipatu direnak. 

Europa zeharkatzen duen malthusiar fantasma hau bat egin zen Penintsulan dentsitate 

garaiko probintzietatik eman zen emigrazio jario bortitzarekin, zeinek garbi utziko zukeen 

"gehiegizko demografia, izan zela fenomenoaren motiborik garrantzitsuena" 34 . 

Planteamendu honen arabera, beraz, migrazioa populazioak errekurtsoen gain ezartzen 

duen presioa biguntzeko mekanismo erregulatzailea izango litzateke. Hain zuzen, errekurtsoak 

nahiko ez zirenean edo populazioak ez beste eboluzionatzean, nolabaiteko desoreketa 

estrukturala somatzen da Aintzineko Erregimeneko krisialdi orokorrarekin erlazionatzen 

badugu. 

Argudio hori dela eta, hementxe adierazten dizkiogu gure zalantzak. Nola liteke 

Ameriketarako euskal migrazioaren indizerik altuenak 1876tik 1913 bitartekoak izatea, hain 

zuzen industriaren "take off"-a eta Euskal Herriko gizarte kapitalistaren finkatze prozesua 

ematen diren une berean? Hau adieraztean ez gara emigrazio tasa, demografiaren dentsitatea eta 

krisialdi ekonomikoaren arteko erlazioaz ari, ekonomiaren garapenari buruz baizik. 

Dena dela, kanporako emigrazioan pentsatu aurretik, hirigune hurbilenekoera jotzea eta 

industri arloan nahiz zerbitzuenean saiatzea izango litzateke irtenbiderik logikoena. Euskaldun 

gehienek, aldiz, Euskal Herrian ekonomiaren garapen nabarmena gertatzen zen arren, nahiago 

izan zuten kanpora jotzea. Bi izan litezke horren arrazoiak: bat, I. Munduko Gerrate aurreko 

urteetan euskaldunek proletarizatzeari erakusten dioten erresistentzia; eta bi, euskaldunaren 

independentziarako joera, W.A. Douglass eta J. Bilbao-ren hitzetan "hirian lan egiteak besteen 

kontrolpean lan egitea suposatzen baitzuen". 

Horrez ganera, Euskal Herria euskal nazionalismoaren birmatze prozesuan aurkituko da 

nolabait, neurri batean behintzat, Euskal Herriko, eta batez ere Bizkaiko industralizatze 

prozesuak sortarazitako gatezkei aurre egiteko jaioko dena. Penintsulatik datozen migralari edo 

"maketoen" etorrerak "oinarrietaraino ustelduko du Euskal Herria" 35 . Erakunde sozialistak, 

klaseen arteko borroka, kapitalismoaren jokaera eta industrializazioa bera, "urrikaleza, 

inmoralitate, birao, krimen, pentsakera libre, sinesgabekeria eta anarkismoaren" 36 sinonimo 

izango dira. Bizkaia errurala, aldiz, balore positiboen, aintzineko ohituren, lurrarekiko 

atxekimenduaren eta berdintasunaren haragiketa izango da. Antonio Elorzaren eritziz honako 

34 

35 

36 

NADAL, Jordi: Op. cit., (1971), 183. orr. 

ELORZA, Antonio: El tema agrario en la evolución del nacionalismo 

vasco. Ed. Edicusa, Madrilen, 1968, 469. orr. 

ARANA GOIRI, Sabino de: Obras completas. Buenos Airesen, 1965. 442. 

orr.

hontan datza Aranaren eraikuntzaren giltzarria: "Bizkaitik kanpoko langileen migrazio masiboak 

sortarazitako zitalkeria eta euskal herriaren araztasunaren arteko kontrastean" 37 . 

Honek, dudarik gabe, gizarte erruralaren goralpena dakar berarekin. Ipar errural honek 

zuzenduko du Arana Goirik fundatutako nazionalismoaren norabidea, industrializazioaren 

aurkako jarreraren ondorio logikoa. "Hemen erruralkeria aberri izan zen eta hirikoitasuna 

aberriaren ukapena" 38 . 

Beraz, arazoa etzen batez ere kapitalista industriala, hasiera hasieratik, ikuspegi 

nazionalista batetik euskal herriaren partaide ez zena, baizik euskal proletalgo industriala 

"proletalgo gorria" zeritzona. Hau horrela dela ta, eta Euskal Herrian lurrak kapitalismoaren 

bereganatzea jasango duenez, lurra uztea ala proletalgo gorri horren zati izate artean, lehenengo 

aukera egingo dute. 

Baina ezin dugu esan lehenengo aukera egin zuten migralariek beren etxea "utzi" zutenik. 

Ez dugu uste hori denik hitzik aproposena, bertsolarien testuen arabera oso gutxitan planteatu 

bait zuten migralariek itzulerarik gabeko irteera. 

“Ni urrutira joan arren, 

illtzen ez bagera, 

bilduko gera oraindik 

gure bazterrera; 

ametsak narabillde 

atzera eta aurrera, 

San Antongo menditik 

Zarautzko ondarrera" 39 

Beti izango da familikoren bat etxearen kargu geldituko dena, migralaria bidalitako 

diruaren bitartez, hobekuntzaz arduratzen zelarik. Beraz, alboratu egin beharko genuke "utzi" 

kontzeptua. G. de Ustariz-en eritziz, indianoen diru laguntza hauek rol guztiz erabakiorra jokatu 

zuten famili askoren hobekuntza sozial eta ekonomikoan, "posible egiten baitzuten ahaide asko 

eta askok, doterik gabeko gizonezko ala emakumezko laguntza horiek gabe ezinezko izango 

zitzaiekeen maila har zezaten" 40 . 

Emigrazioa zoriontsu bakan batzurentzat, botere estrategia bilakatzen zen, lurralde 

hartzaileek emandako aukera ekonomiko-politikotaz baliatu eta ameriketako egin ahal izateko. 

Gehienentzat, ordea, etzen inolako botere estrategia, garrantzizkoa ez behintzat, garbi dago 

37 

38 

39 

40 

ELORZA, A.: Op. cit. (1968), 469.orr. 

ARANZADI "KIZKITZA", E. de: La casa solar vasca. Donostian, 1932. 

273.orr. 

ZAVALA, A.: Ameriketako bertsoak. Auspoa, 176 zb., Tolosan, 1984. 

25.orr. 

USTARIZ, G.de: begiratu VAZQUEZ DE PRADA, V. eta AMORES, J.B.: "La 

emigración de navarros y vascongados al Nuevo Mundo y su 

repercusión en las comunidades de origen". La emigración española 

a Ultramar, 1492-1914, Ed. Tabapress, Madrilen, 1989, 142. orr.

denek ez zirela aberastu. Baina egia da ere euren filosofia erruralari irtenbidea ematen ziola, 

kapitalismoak itotze zorian jartzen zion bizimodu jasangaitzatik ihes eginez. Hala eta guztiz ere, 

XX. mendean sartzen garen heinean, eta batipat 1914-tik 1918-ko Lehen Gerratearen garaian, 

abagaduneak horretara bultzatuta "euskal laborariaren proletarizatze prozesuaren azkartzea" 41 

ikusiko dugu, seguraski gerrateak bultzatu egin zuelako euskal kapitalismoa. 

Egia da, Rio de la Platan, Cuban eta Puerto Ricon, besteak beste, artzai, artisau, laborari, 

peoi, merkatari, marinel... lanak "euskaldunen esku gelditu zirela, batez ere laborarien esku" 42 . 

Baina 1880-tik aurrera eta zehazkiago XX. mendeko lehen herenean gertatuko da migralari 

laborarien porzentaia industrialena eta merkatariena baino urriagoa izatea. E. Fernandez de 

Pinedok horri buruzko zenbait datu ekartzen digu eta berak dioenez, I. Munduko Gerratearen 

aurreko nahiz ondorengo urteetan "Bizkaitik irtendako laborarien kopurua, Espainiako bataz 

bestekoa baino txikiagoa izango da. 1902-tik 1914-ra %10, %53-en aurka; 1920-tik 1928-ra 

%19, %56-en aurka. Aldiz, industrigizon, artisau, merkatari eta irabazpide liberaletako 

perzentaia askoz altuagoa izango da: %23 Bizkaian, espainiar estatuko %5-aren kontra, Gerra 

Haundiaren aurreko hamarkadan eta %18, %10-aren aurka hogeien hamarkadan" 43 . 

Fernandez de Pinedoren ustez, bi izango lirateke azkenengo hauen migratzearen 

arrazoiak; alde batetik Bizkaian pairatu behar zuten baldintza txarreko proletaritzearen aurkako 

postura; bestetik, hemengo soldata eskasak. 

Horrez gainera, lurralde hartzaileen partetik, eskulan kualifikatuaren eskaerak Euskal 

Herrian baino aberaste aukera garbiagoa eskainiko die XIX.ren amaiatik I.Gerrate bitartean eta 

"Euskal Herriaren industria eta merkataritzarako trebetasunari irtenbideak emateko" bitarteko 

ezin hobea bezala ikusiko da. 44 

Mendearen amaian eta XX.aren hasieran, 1848-tik aurrea aurkezten zen askatasun, 

aurrerapen eta zorionaren munduak, "agindutako lur haundiaren" itxura hartuko zuenak, hain 

zuzen, izugarri erakarri zituen milaka pertsona, beren bizimodua aldatu ahal izateko. 

Gure lan honetan ikusi dan bezala, batek baino gehiagok zerbait utopikoaren aurrean gaudela 

esango du. Eta ez dago hau ukatzerik, baina gure ustez, bertsolariek adierazten diguten utopia 

kontzeptua guztiz urruti gelditzen da R.Tamamesek bere obran "Jauja lurraldea" 45 deitzen duen 

41 

42 

43 

44 

45 

FERNANDEZ DE PINEDO, E.: "Los movimientos migratorios vascos en 

especial hacia América". Españoles hacia América. La emigración en 

masa, 1880-1930. Alianza ed., Madrilen, 1988, 113.orr. 

FERNANDEZ DE PINEDO, E.: La emigración vasca a América, siglos XIX- 

XX. Ed. Júcar, Gijonen, 1993, 150.orr. 

ibidem, 146.orr. 

DUPLA, Antonio: Presencia vasca en América, 1492-1992. Una mirada 

crítica. Ed. Gakoa, Donostian, 1992, 110.orr. 

TAMAMES, Ramón: La reconquista del PARAISO. Más allá de la utopía. 

Ed. Temas de Hoy, Madrilen, 1993., 60.orr.

lur idiliko, akatsik gabe eta magikotik. Aldiz, askoz hurbilago leudeteke Thomas Mororen "zaila 

izan arren lor daitekeenetik" 46 . 

Bestalde, Tamamesek perfekzio ideal gisa aurkezten du, borroka eta iraupenaren bitartez lor 

daitekeena, desegokitzat jotzen duena aldatua ahal izateko hain zuzen. Horrela hartuta, benetan 

zerbait har bagenezake euskaldunen ezaugarri gisa, horixe izango litzateke: lan fisikorako joera. 

Filosofia honek ideia baten barruan hartzen ditu lan, zoriontasun eta diru kontzeptuak. 

Berarentzat "bizimodua ez da berriketa, ezta zorioneko kontua ere, baizik eta, lan da lan" 47 . 

Beraz, har dezagun berriro nazio hartzaileen aldetik esku lan eskaerak euskal migrazioan 

duen garrantzia. Batez ere Argentinara zuzenduta ikusiko dugu lehen etapan eta Estatu Batuetara 

gero. 

Hasiera hasieratik kanpoko merkatura begira jarri zen ekonomia argentiniarra, 

esportazioei esker batipat. Europatik zetorren artile eskaerak alde batetik eta Argentinako 

ardientzako larreen kalitateak bestetik, bertako komertzioaren eusgarri garrantzizkoenen artean 

jarri zuten artile esportazioa 1840tik aurrera. 

Irabazpenak lortzeko aukera ezin hobeek kanpoko inbertsioak erakarri zituzten, 

britainiarrak eta belgiarrak lehenengoz; "soldata onek eta giza mugikortasunaren perspektibek, 

berriz, migralariak erakarri zituzten" 48 . 

Hala eta guztiz ere, 1869-n, Independentziaren ondorengo lehenengo erroldak, oraindik 

"lurralde oso gutxi populatua erakusten zuen, estantzia haunditan bizi ziren abeltzain bakan 

batzu eta merkatalgune sakabanatu batzurekin, hauen artean Buenos Aires nabarmentzen 

zelarik" 49 . 

1853-ko konstituzioan nabaritzen den gobernuaren politika populaziotzaile eta 

libretruketzaileak, batez ere Rosasen garaian desertua konkistatu eta mugak zabaldu zituztenetik, 

bultzatu egin zuen etapa berria, hain zuzen larogeiko hamarkadan indarra hartuko duena. 

Lur emankorrak lanean jartzearen aldeko erabakiak zera lortuko du, Pampa munduko 

abelazkuntza eta laborantza gunerik emankorrenetakoa bilakatzea, gariari, artoari eta, zer esanik 

ez, burnibidea sortzea ahalegindu zuten inbertsio atzerritarrei esker. 

1880-tik aurrera aleak izango dira esportazio argentiniarren protagonista nagusiak, eta 

behiki konjelatuarena 1900-tik aurrera. 

46 

47 

48 

49 

Ibidem, 61.orr. 

FERNANDEZ DE LARRINOA, Kepa: Estatu Batuetako mendebalde urrutiko 

euskal jaiak. Amerika eta Euskaldunak, Gasteizen, 1992. 33.orr. 

ROCK, David: Argentina, 1516-1987, desde la colonización española 

hasta Raul Alfonsin. Ed. Alianza, Madrilen, 1988. 182.orr. 

SANCHEZ ALONSO,Blanca: La inmigración española en Argentina, siglos 

XIX y XX. Ed. Júcar, Asturiasen, 1992. 40.orr.

Ekinen hauen gehikuntzak, zalantzarik gabe, langile multzo itzela eskatu zuen, eta ez 

laborariena bakarrik, "kanpora saltzen ziren produktu agropekuarioek eta behin landuta 

ekartzen ziren produktuen inportazioak merkatal sare garrantzizkoa suposatzen baitzuten, 

biltzeko, partitzeko, konpontzeko eta mantendu ahal izateko, horrela eskulan kualifikatua 

sortaraziz" 50 . Horrela intentsifikatu ziren tasa demografikoak eta Argentina "jatorrizkoekiko 

proportzioan kanpotar gehien zituen nazioa bilakatu zen" 51 . 

Migralarien eskulanaz gain, kanpoko merkatalgoa eta kanpoko inbertsioak izan ziren 

Argentinako ekonomiaren hazkundearen eragile nagusiak. Halere, nazioari aurrerakada eman 

zion kanpoko kapitalarekiko lotura honek, era berean, gehitu egin zuen ekonomiaren ahulezia 

kanpokoekiko, 1889-ko Baring krisialdiarekin gertatu zen bezala. 

Larria izan arren, denborarekin depresioa baretu egin zen, zeren Argentinak oraindik 

izugarrizko lur-erretserbak zeuzkan Pampan. Baina mendearen amaian, laborantzaren 

aldakuntzak eta demografiaren gehikuntzak lurraren prezioaren igokadari eragin zioten. 

"Lur-eremu batzuren prezioa hamar aldiz biderkatu zen urte baten buruan" 52 ; Halere, 

fenomeno honek etzion modu berean eragin Euskal elkarteari. Artilearen negozio barruko 

osagarri gisa lurrak erosten arriskatu zirenei oso ongi etorri zitzaien, izugarrizko fortunak 

pilatzea ahalegindu baitzien. Aldiz, Euskal Herrira aberastuta itzuli ahal izateko artaldeetan 

soilik dirua inbertitu zutenek arazoak izan zituzten, ez baitzeuden lur-erosketan interesaturik, 

gobernuak estantzia gisa alokatzen zizkienetan bakarrik baizik. Hauek, lurraren prezioaren 

inflazioa zela ta, gero eta zailtasun haundiagoak aurkitu zituzten larreak prezio onean alokatu 

ahal izateko. Prezioen igoera hau, ardien prezioaren beherakadarekin batera etorri zen, ardien 

kopuruaren gutxitzea erakarriz. 1900-ren ondoren ardiak eta laborantza behiarekin loturiko 

ekonomiarenpean geltituko dira. 

Egoera honek eraginda euskaldun askok ardien negozioa laga behar izan zuen ala 

irabazpidea beste norabait eraman, Ipar Ameriketara eta Patagoniara besteak beste. 

Hala eta guztiz ere XX. mendeko lehen hamarkadan Argentinak gorantz eutsi zion 

inmigrazio tasari, batez ere "enara" gisa ezagutzen ziren aroz-aroko migralariei esker. Garai 

hartan euskal migralari ezkualifikatuen kopurua zertxobait jeitsi egin zen; ez, ordea, 

industrigizon eta merkatariena. Ezkualifikatuen emigrazioak Amerikar Mendebalerako bidea 

hartu zuen. 

Ipar Ameriketara heltzen ziren "euskal argentiniarrak", horrela deitzen baitituzte W.A. 

Douglass-ek eta J. Bilbaok, ardi hazkuntzaren bitartez beren ekonomia hobeagotzeko nahiaz 

gain, Argentinako Pampan ikasitako lur zabaleko artzantzan erakusten zuten maixutasuna 

zekarten eurekin. Esperientzia honek, itxura gabe lagundu zion ardi industriaren gorakadari; 

batzuek euskaldunak industria horren fundatzaile gisa hartzeraino hain zuzen. 

50 

51 

52 

FERNANDEZ DE PINEDO, E.: Op. cit. (1993), 59.orr. 

GERMANI (1970). Begiratu, SANCHEZ ALONSO, B.: Op. cit. (1992), 

59.orr. 

ROCK, D.: Op. cit. (1988), 227.orr.

Amerikar Mendebalean burutzen zen artzantzak ez zeukan zerikusirik Euskal Herrian 

egiten zenarekin, orain gutxi baitziren "mila arditik beherako artaldeak, eta klimak urruneko 

aroz-aroko trashumantziara bultzatzen baitzituen" 53 . Oso gutxi izan ziren euskaldunen artean lur 

eremu zabalak erosi zituzten ardi-jabeak. Gehienak bidailari ziren eta, Argentinan egiten zuten 

bezala, alokairuan hartzen zituzten lurrak, erosi beharrean. Ezin dugu ahantzi, lurra erosteak 

etorkizunerako lurrarekiko -Amerikarekiko- konpromezua suposatzen zuela, lotura, gehienek 

inola ere nahi ez zutena. Euskaldun gehienentzat, eta bertsolariak dira horren lekuko, 

Ameriketako esperientzia iragankorra zen; inoiz ez ama lurrarekin zituzten loturen hauskura. 

Egoera hau XIX. mendearen amaiako Argentinako euskaldunen artean somatzen zenaren 

islada besterik ez da, haiek ere "etengabe baitzeuden Mundu Zaharreko euren lurrari begira" 54 . 

1891-tik aurrera hartzen den basoen garapenen politikaren ondorioz, non "jabego 

publikoko edozein baso izaera publikoko ondare gisa hartuko den" 55 abereei debekatu egin zaie 

baso horietan larretzea. 1897-rako sortuko da batez ere ardien aurka eratuko den lehenengo 

legedi ofiziala; bitartean, euskal artzaiek jarraituko egingo dute euren artaldeak basoetan sartzen. 

Ezkutuan, noski. 

Gauzak horrela, Basoen Zerbitzuek zergak ezarri zizkion ardi bakoitzaren larratzeari; 

horretaz gain artzaiaren ameriketar nazionalizatzea esijitzen zuen. Zenbait euskaldunek eskatu 

egin zuten, nolabait atzerritarren eta bidailarien aurkako politikaren ertzak biguntzearren. 

Politika horrek I. Munduko Gerratearen garaian jo zuen bere gailurra. 

Garai horretan Iparraldeko euskaldunen Mendebalerako migrazioa eten egin zen. 

Badirudi "euskal-frantses" asko eta asko Europara itzuli zirela frantziar armadan sartzeko. 

Gertakizun honek artzantzan ari zen eskulanaren beherakada izugarria sortu zuen. 

1917-an, Amerikarekiko itsas-trafikoa etenarazi zuen gerrak bere zurrumbilora 

eramango du errestan kontinente berria. Orduz geroztik bere ekonomiak esku lanaren eskaeraren 

beherakada jasango du eta emigrazioari mugak ixtea erabakiko du. 

Defentsarako industriak izugarrizko gorakada ezagutuko du eta armadara deituko dituzte 

gizonak. Euskaldun asko eta askok ezetza emango diote amerikar armadan sartzeari, lurralde 

neutraleko biztanleak zirela esanez. Jarrera honek kritika ugari sortarazi zuen. Hitz hauekin 

deskribatzen dute Douglassek eta Bilbaok 1919-ko argitalpenean National Wool Grower-ek 

kaleratzen zuena: 

"...Estatu Batuetako hiritar ez den edonori 

ez litzaioke utzi behar jabego publikoko 

larrak erabiltzen eta lar hauek erabili eta, 

Estatubatuarra ez dela esanez, armadan sartu 

53 

54 

55 

DOUGLASS, W.A. eta BILBAO, J.: Op. cit. (1975), 281.orr. 


ROBBINS (1962).Begiratu, DOUGLASS, W.A. eta BILBAO, J.: Op. cit. 

(1975), 350.orr.

ez duena egotzi egin beharko litzateke" 56 . 

Estatu Batuek nazio guztia errestan zeraman gerra jokatzen ari zen. Etsai armatu baten 

aurka lehian ez zeudenen eritziz "euren eginbeharra zen espioi nahiz traidoretzat jo zezaketen 

edonoren aurka borrokatzea" 57 . 

Keinu xenofoboak zirela ta, euskaldun askok Europara itzultzea erabaki zuten, gerrak 

zirauen bitartean. Halere, gerra bukatu ostean, eragozpenik gabeko emigrazioren egunak 

amaitzear zeudela pentsatuz, uholdeka abaitu ziren mendebaleko Europako migralariak 

Amerikara. 

Geroxeago, 1924-ko legearekin batera, hain zaila bilakatu zen europear migralarientzat 

Amerikan sartzea ezen ia ezinezko bait zen bertan ahaiderik ez zuten euskaldunentzat amerikarmendebalera 

jotzea. 

1940 inguruan, ordea, krisialdi gorriak joko du ardien industria eta "Sheepherder Laws" 

(Artzai legeak) martxan jarri ondoren, Bigarren Munduko Gerratea amaitzeko momentuan 

kontratoen bitartez hartuko dituzte migralari berriak. Hauxe zen, hain zuzen, nazioaren 

beharkizunen arabera, emigrazio kualifikatu eta aukeratua ziurtatzeko modua. 

W. Paul Adamsek zenbait datu eskaintzen digu: 1911-tik 1920-ra 5.736.000 inguru 

migralari sartu ziren Estatu Batuetan. Horietatik gehienak (4.107.000), hogeiko hamarkadan. 

Aldiz, emigrazio mugatzen zuten legeen aplikapenarekin batera (zeinek jatorrizko lurraldeei 

kuotak ezartzen zizkieten), zenbakiak behera jo zuen, 528.000-ra jaisteraino. 58 

Hego Ameriketarako euskal migrazio masiboa, batez ere Argentinara zuzendurikoa, 

Lehenengo Munduko Gerratearekin batera amaitu zen. 

XX. mendearen bigarren hamarkadan dagoeneko bukatuta zegoen laborantzaren 

hedapena panpatan. Mendearen hasieran eman zen lurraren prezioaren gorakada izugarria izan 

zen. Honek zaildu egin zien migralariei igoera sozial eta ekonomiko azkarra lortzea. Gainera, 

panpatan batipat, laborantzaren mekanizazioak jaitsiarazi egin zuen langile ezkualifikatuen 

eskaera; XX. mendearen hasieran jada sentitzen hasia zen. 

Gerra garaiko nazio neutral gisa, Argentinak etzuen gaitz fisikorik jasan, baina ezin izan 

zuen ondorioetatik ihes egin. 

Merkataritza transatlantikoaren aurrerapen ezak -gerraren haina 1913-14-ko uzta 

txarraren ondorio- beheraka bidali zituen aleen prezioak. 

56 

57 

58 

The National Wool Grower, July, 1919, 39.orr. Begiratu, DOUGLASS, 

W.A. eta BILBAO, J.: op. cit. (1975), 370.orr. 

ASIMOV, Isaac: EE.UU.: De la Guerra Civil a la Primera Guerra 

Mundial. Ed. Alianza, Madrilen, 1984, 268.orr. 

ADAMS, W.P.: Los EE.UU. de América. Ed. s.XXI. Argentina, 1985, 

171.orr. "U.S. Bureau of de Census Historical Statistic of de 

United States"-etik hartutako datuak. Washingtonen, 1972.

Argentinak, ordurarteko Europarako aleen esportatzaile nagusiena dudarik gabe, hankaz 

gora ikusi zuen bere egoera, bere esportapen %90-a laborantzaren ekoizpenena baitzen 59 . 

1913-tik aurrera Argentinak atzerritar inbertsio gutxiago hartu zituen, gerra aurrekoen 

bosten bat besterik izaterarino. Ekoizpen argentiniarren nazioarteko eskaeraren beherakadak 

defizita sortarazi zuen ordeinketa balantzan. Soldatak jaitisi egin ziren, lan ordutegia luzatu eta 

baldintzak guztiz penagarriak izan ziren langileentzat. 

Aukera ekonomikoen gutxitzearekin batera eta barne produktuaren promozioa zela-ta, 

nazionalismo xenofoboa sortu zen -Estatu Batuetan 1929ko krisialdiaren ondoren sortu 

zenekoaren antzekoa; horrekin batera emigranteen sarreraren aurkako legedia eman zuten. 

Espainiako Gerrate Zibilaren ondorengo urte arte jarraitu zuen egoera honek. Orduan erbesteko 

milaka euskaldunek utzi egin zuten Euskal Herria. 

Egoera horrela, gure erbesteko migralariek ez zuten aukera haundirik, egoera jasateaz 

aparte; amerikar mendebala bezalako lurretara jotzea ala Europara itzultzea. 

B.Sanchez Alonsok, aldiz, datu garrantzizko bat eskaintzen digu azken ohar honi buruz. 

Berak dioenez, Europarako migralari espainiarren kopurua, bertara iristen zirenena baino 

haundiagoa zen. Adibidez, 1914 bitartean 52.286 migralari heldu ziren Argentinara Iberiar 

Penintsulatik; aldiz, 77.646 izan ziren irtendakoak. 

Orohar hartu eta migralari espainiarrei buruzko datuak izan arren, uste dugu erreferentzi 

datu kualitatiboki garrantzizkoa dela 60 . Guzti hauetatik ez dakigu zeintzu izango ziren 

euskaldunak baina ziur gaude faktore guzti hauei industrializazioa atxekitzen badiogu, berarekin 

ekarri zuen urbanizazioa eta beste ondoriak eta guzti, Euskal Herrian ematen den migralarien 

joan-etorriak baduela argibide logikorik. 

Gogora dezagun, Euskal Herriko industri metalurgikoa Aintzineko Erregimenaz geroztik 

ezin izan zuen barne merkatua ornitu; hain zen izugarria orduko burnigintza aurreratuenaren, 

britainiarra, eta gurearen arteko desfase teknikoa. 

Halere, 1856 inguruko Bessemer prozesuaren ondoren eta britainiarrek egin zuten 

mineral eskaerarekin batera, 1870-ko hamarkadan Euskal Herria batez ere lurralde esportatzaile 

bilakatuko da. 

Kalitate goreneko mineralen ugaritasunari esker eta ikatz egokien eskariagatik, burniaren 

industria "lehenengo fusioko lingotea esportatzera kondenaturik zirudien eta, horren truke, 

kanpotik zetozen materiale elaboratuagoen etorrerarenpean egotera" 61 . 

59 

60 

61 

ROCK, D.: op. cit. (1988), 222.orr. 

SANCHEZ ALONSO, B.: Op. cit. (1992), 215.orr. 

FONTANA, J. eta NADAL, J.: "España 1914-1970". Begiratu, CIPOLLA, 

C.M.: Historia económica de Europa. Ed. Ariel, vol. 6 (II), 

Bartzelonan, 1980, 102.orr.

Bizkaiko burni-minerala garraiatzen zuten ontziak "Galeseko hegoaldeko" 62 ikatzez 

beteta etortzen ziren eta honek merketu egiten zuen errekinaren prezioa. Honek eta kanpora 

eginiko salmenten irabazpenek itxuragabe lagundu zuten euskal kapitala gehitzen. 

1870-ko hamarkadaren amaian Euskal Herriko gizarte kapitalistak burnigintzaren "take 

off" horretan jarriko ditu bere oinarriak. Egoera hau, ordea, aurrez aurre Espainiko laborantza 

azpigaratuaren eredu kapitalistaren aurka egongo da, Espainiako haziendaren egoera 

tamalgarriak okerragotu zuena. 

Oroi gaitezen mendearen amaiak espazioaren birrorganizatzea ekarri zuela munduan, eta 

nazio boteretsuenek euren artean banatu zituztela nazio pobreagoen koloniak. Horixe izan zen 

Espainiaren kasua eta, kolonietako gerren ondorio bezala, batez ere Estatu Batuen aurkako gerra 

zela eta, Haziendak defizit ikaragarria izan zuen. 1898-ko desastrearen ondoren, non galdu ziren 

itsasoz haruntzako inperioaren azken aztarnak, Espainiak izugarrizko esfortzua egin behar izan 

zuen bere presupuestoa orekatu eta zorrak ordaindu ahal izateko. 

Rezesio ekonomikoa izan zen krisiaren ahorapena eta Euskal Herriarentzat 90-ko 

hamarkadan kanpoko merkatua galtzea guzti horren ondoria. Orduan, merkatuen aldaketa 

gertatu zen eta asko indartu zen barne merkatua. Berarekin batera ekonomi-politikaren aldaketa 

gertatu zen, libretrukatzailetik babestailera pasatuz. 1891-ko Aranzela izan zen emaitza. 

Neurri honek birmatu egin zuen jatorrizko kapital industriala atzerrikoaren gainetik eta 

birmatu ere arlo babestaileen interesak (euskal burnigintzaren industria eta oihalgintza 

katalandarra), orain barne merkatuarekin zeharo lotuta zeudenak. 

Honela, Espainiako ekonomiak etapa berri bat hasi zuen eta hauexek ziren bere 

berezitasunak: "gero eta autarkia haundiagoa, ekonomiaren nazionalizatze eta monopolizatzea, 

patronal euskal-espainiarra izanik agintaritza-klasekoen artean prozesua lideratuko duena" 63 . 

Manuel Gonzalez Portillak azpimarratu egiten du Lehenengo Munduko Gerratearen 

aurreko hamarkadan Euskal Herrian finantziar kapitalismoak jokatzen duen rola "kapitalismo 

monopolistarako joera nabarmentzen zaiolarik" 64 . 

Bestalde, burjesia kapitalista honen eskuetan industria indartzen ari zen bitartean, 

laborantzek ahaleginak egiten zituen bere hortan mantentzeko XIX. mendean zehar jasandako 

okertzearen ondoren. 

XX. mendearen hasieran hobekuntza txiki bat somatu zitzaion, batez ere Aldundiak 

autonomoak zirela eta, Kontzertu Ekonomikoei esker. Gipuzkoa eta Bizkaiko errepide sareak 

hautsi egin zuen mundu errulararen isolamendua eta merkatu hiritarrek gero eta lur-ekoizpen 

gehiago eskatu zuten. 

62 

63 

64 

TORTELLA, G.: "La economía española, 1830-1900". Begiratu: 

Revolución burguesa, oligarquía y constitucionalismo 1834-1923. 

VIII, Historia de España. Bartzelonan, 1981, 76.orr. 

GONZALEZ PORTILLA, M.: Op. cit. (1981), 118.orr. 

Ibidem, 123.orr.

Egia esan, lurraren hobekuntzaren ondoren, industriako kapitalistek interesgarritzat jo 

zuten lurrean inbertitzea, gero industrian pilatu zitzaketen lurraren errenten pilaketa posible gisa, 

irabaspenak gehituz. Horrela eskuratu zituzten Euskal Herriko elkarte-lur gehienak, bertan 

maizterra jarri eta errenta jaso ahal izateko. 

Fernández de Pinedok eskaintzen digu XIX. mendearen bigarren erdirako datu hau: 

badirudi Bizkaiko maizterren kopurua %64,3-koa zela, eta %72,45-koa Gipuzkoakoa 65 . Beraz, 

garai hartan maizterren kopurua jabeena baino haundiagoa bada, hauxe da gure ondorioa: 

Lehenengo Munduko Gerratearen bezperan ere berdin xamar jarraituko duela maizter eta jabeen 

arteko proporzioak, batez ere garai hartan laborantzak izan zuen eboluzio tamalgarria eta 

burjesia industrialak burutu zuen lurrarekiko espekulazioa kontutan hartzen badugu. 

Jabegoa kapitalista hauen eskuetan pilatzeak lurraren balioa eta errentena nabarmenki 

gehituaraziko du; ez, ordea, produkzioa. Ondorioz, laborariaren egoera zitalago bilakatuko da. 

Egoera hau laborariaren egonkortasunaren aurkako atentatua zen. Hain zen haundia 

laborariak jabearekiko zuen menpekotasuna ezen "bere hautagaien alde botoa emanarazten 

baitzion hauteskundetan, asmo euskaldun eta katolikoen aurka". Laboraria azken hauekin 

identifikaturik egon arren, indartsuagoa zen egozketaren mehatxua. 66 

Horrelaxe zioen garaikide batek orduko testu batean:"laborari guztiek, batez ere 

maizterrak direnak, sentitzen eta pairatzen dute egoera tamalgarri hori; halabeharrezko zital 

gisa onartzen dute ordea" 67 . 

Beharbada fenomeno naturalak behatzen dituzten fatalismo berarekin behatzen zituzten 

giza fenomenoak eta hortik zetorkiekeen eramanpen sentimendu hau. Denok dakigu baserrian 

ekidiezinak direla zenbait eta zenbait gauza, eguzkia, euria eta kazkabarraren eraginpean dauden 

heinean. Ramón de Belausteguigoitiaren eritziz, "laborariaren mentalitateak erraz onartzen du 

dena halabeharrezko bezala" 68 . Agian horrexegatik gailentzen da eramanpen sentimendua 

protestarenaren gainetik. 

Manuel Chalbaud Errazquinek, Egonkortasunari buruz hitzegiterakoan, zera zioen 

"gizona birmatzea, familia birmatzea zela denboran nahiz espazioan". Denboran, berau zelako, 

belaunaldietan zehar, jarraipen historiko sozialaren oinarri; espazioan, bere egoitzari lotuz, hots, 

"etxeari josiz, lurrari, aberriari". Nolabait euskal familia baserritarrarekin identifikatzen den 

Egonkortasun kontzeptu hau guztiz kontrajartzen zaio hiriaren izakera mugikorrari. 

65 

66 

67 

68 

FERNANDEZ DE PINEDO,E.: Op. cit. (1974), 267. orr. 

ELORZA, A.: Op. cit. (1968), 498.orr. 

BELAUSTEGUIGOITIA, Ramón de: La cuestión de la tierra en el Pais 

Vasco. Ed. Viuda e Hijos de Gujelmo, Bilbon, 1918, 12.orr. 

Ibidem, 12.orr.

Bere ustez familiaren iraupen motzean somatzen da "mutilak lantegietan irabazten 

hasten diren momentuan, familia desagertu egiten baita unitate ekonomiko gisa" 69 . 

Bestalde, Etcheverryk dioenez, lurraldean edo beharbada herrian, familiak izan dezakeen 

giza-itzela denbora eta espaziorarekiko iraunkortasunarekin lotuta dago. Hain zuzen ere, 

Oinetxekotasuna da Euskal Herriako lurrari buruzko legedi zibilaren oinarrietako bat. 

Erakunde honek, Oinetxekotasunarenak, honako hau du helburu gisa: odolaren lotura, 

hau da, familia, baserriarekin bat egitea. 

Le Play-k Oinetxekotasun-familiaren eredu bezala hartu zuen euskal familia. Honek 

mendeetan zehar ziurtatu egiten du oinarrizko ondarearen garraioa, oinetxekotasunetik kanpo 

zatituezin eta transferiezina jotzen baita. 

Baserria da familiaren jabego oinetxekoa eta "behin behineko jabeak" familiaren 

ondasunen administratzaile lana betetzen du. Hori soilik. "Aurreko belaunaldiak pasa ziren 

bezala eta datozenak pasako diren bezala pasatzen da bera baserritik" 70 . 

Euskal gizartea bereizten duen jabego sistema honek badu gainera halako izakera 

traszendentala. Baserriak bete behar dituen eginbeharren artean bertan dagoen eta lan egiten 

duen familia babestea aipatzen du Barandiaranek, eta hildakoak bere "hilobian" hartzearena. 

Adibidez, Bizkaiko Foruko atal batek hauxe agintzen zion ondorengoari: "ez debekatzea anaiak 

familiko hilobian hobiratzea, ez etxearen jabegoa ez hilobiarena ez baitzituen alboratze zentzuz 

jasotzen" 71 . Beraz, bai etxea bai hilobia familiarenak ziren. 

Honen arabera, familiko ondarea zatitugabe pasatzearen praktikak oinarri erlijioso batean 

du sorburua. Agian hastapen erlijioso hau izango da etxea toki sagaratu gisa, urraezin gisa, eliz 

gisa hartzera bultzatzen duena. 

Baserria, gainera, "laborantza-ekoizpenerako unitatea" da 72 , ekonomikoki zatiezina den 

familia izakerarekin. Halaber nahiko izango da laborantza eta abelazkuntza bat eginten dituen 

hazkuntza intentsiboaren bitartez familiaren beharkizunak asetzeko. 

Langintza mota honek dakarzkin abantailak oso dira eskasak kontutan hartzen badugu 

normalean jabea zela, bere errentei aurre egiteko, "lurrak ematen zuen guztia iresten zuena, 

69 

70 

71 

72 

CHALBAUD ERRAZQUIN, Manuel: Estabilización de las clases sociales 

vascas. Ed. La Editorial Vizcaína, Bilbon, 1919, 6.orr. 

URIARTE BERASATEGI, J.: Proyecto de Real Decreto-Ley de la Comisión 

de Agricultura, de la Excm. Diputación, ante el problema del 

caserío vasco. Bartzelonan, 1929, 60.orr. 

Ibidem, 27.orr. 

NAVAJAS LAPORTE, Alvaro: La ordenación consuetudinaria del caserío 

en Guipúzcoa. Sociedad guipuzcoana de ediciones y publicaciones, 

zb.3, Donostian, 1975, 171.orr.

lantzen zutenak nekez elikatzeko gordetzen zena ezik" 73 . Honi laborantza-unitate kaxkar hau 

banatzeko aukera batuko bagenio famili-ondare gisa, desagertu egingo litzateke. 

Horregatik, famili-ondarearen erabileak askatasun osoa izango du semeen artean 

ondorengoa aukeratzeko orduan; ondorengo bakarra ordea, baserriak ekoizpen-unitate gisa duen 

izakera zatituezinagatik. 

Baserri osoaren transmititze hau, aintzinean, Foruen babesean egiten zen Euskal Herri 

guztian. Foru horietatik Nafarroakoak, Bizkaiakoak eta Arabako Aialakoak dira bakarrik XX. 

mendearen hasieran oraindik eraginean dirautenak. 

Garai hartan Euskal Herrian, Bizkaiko foruko Oinetxekotasunak defendatu zuen 

baserriaren iraupena, Bizkaian; hilburukoa egiteko askatasunak, berriz, Nafarroan eta Araban; 

eta ohiko legeak Gipuzkoan eta Iparraldean. 

Gogora dezagun zuzenbide arruntapean egon zela Gipuzkoa 1200-n Gaztelako 

Koroarekin bat egin zenetik eta, horregatik, Herri-legedian ezarritako zuzenbidezko 

erregimenarenpean gelditzen zela. Iparraldeko probintziek, berriz, Frantziako legediaren arabera 

jokatu zuten, legedi hori Gaztelakoaren antzekoa izanik. 

Bi legediak ondarearen banakako erregimenaren aldekoak ziren, hots, ondorengoen 

arteko banaketa igualekoaren aldekoak. Hau aurrez aurre Euskal Herriko baserri osoaren 

aldatzearen aurka zegoen. 

Halere, mugaren bi aldetan ondarearen famili izakera izango da ezarriko dena "ohiturak 

legediak baino askoz eragin haundiagoa zuelako" 74 . Horrela, semeen arteko baten hobekuntza 

nagusituko da eta seme honek baserria uztea erabakitzen duten anaiei legezko diru kopurua 

ordaindu behar izatea edo dotea arrebei, ezkontzen direnean. 

Badirudi, eta hala diote Euskal migrazioaz idazten duten egile gehientsuenek, legezko 

kopuru hauek ahalegindu zietela migralari askori Ameriketarako bidaia ordaintzea. Ezin dugu 

ahantzi XIX. mendearen amaian eta XX.aren hasieran askok eta askok proletarizatzeari zioten 

gorrotoaren aurrean, bizimodua hobeagotzeko zeukaten bitarteko bakarra fortuna bila abiatzea 

zela. Momentu hau, behin eta berriro aipatu dugun bezala, bat dator 1880 eta 1930 bitartean 

Ameriketara ematen den emigrazio masiboarekin. 

Bestalde, uste dugu hauek sorterrira bidaltzen zuten diruak asko lagundu ziela etxekoei 

maizterren egoera hori hobeagotzen. 1914-ko Gerra Europearraren ondoren batek baino 

gehiagok baserriaren jabe izatea lortzerik izan zuen, laguntza horiei esker. 

Aitak, jabeak edo baserriaren maizterrak semeak ezkontzea erabakitzen duen 

momentuan eskuratzen dio seme horri baserria. Orduan halako bizitza-elkartea sortzen da nagusi 

zaharren, nagusi gazteen eta ondorengoen artean. Baserria eskuratu den momentutik aurrera 

bertako guztiak senar-emazte gazteen ardurapean geldituko dira. 

73 

74 

BELAUSTEGUIGOITIA, R. de: Op. cit. (1918), 35.orr. 

URIARTE BERASATEGI, J.: Op. cit, (1929), 36.orr.

Orduan deuseztatze-ituna burutzen dute. Honen arabera "eskuraketa bertan behera 

geldituko da ezkonterriek nagusi zaharrekin hartutako akordioa hautsi eta baserria uzten 

badute; baserriari laborantzarako esplotazioa izateaz aparteko beste norabiderik ematen 

badiote ere deuseztaturik geldituko litzateke" 75 . 

Ondare eta familia zabal sistema honen bitartez emaleak familiaren jarraipena ziurtatzen 

du alde batetik eta ondasunen zatitze-ezintasuna bestetik. 

Jabegoan eta baserriak adierazten zuen familiaren unitate ekonomiarekiko loturan 

gauzatzen da balore tradizionalek definitzen duten Euskal Herriko "gizarte tradizionala" 76 . 

Industrializazioarekin batera sarturiko bizimodu berriek mehatxatuko dutena. 

Munduko Lehen Gerratearen ondoren, lurraren egoerak zenbait aldaketa jasan zuen 

Euskal Herrian, Espainiaren neutraltasunak industrigunetan eragin zuen ekonomiaren 

hobekuntzari esker. 

Gerra honek bultzatu egin zuen aurreko hamarkadan protagonismorik izan zuen euskal 

kapitalismoa. Euskal enpresariek irabazpen haundiak egin zituzten esportazioen gehitzeari esker. 

Horrez gainera, gerra materialen salmenta eta barne merkatuko inportazioen ordezketa ere 

garrantzizkoak izan ziren. Guzti honek 1915-tik aurrera Espainiarentzat goranzko abagadunea 

erakarri zuen eta "euskal kapitalismoak toki pribilegiatua" 77 izango du prozesuan. 

Zenbait politikok, ordea, Zergen Erreforma erabaki zuten enpresari klase honen etekinak 

gutxitzeko, oihalgintza katalandarra ere tartean zegoelarik. 

Zera pentsatu behar dugu, laborariek jasaten zutela zergen zamarik haundiena eta 

"industria eta merkataritza aurrera jotzen ikustea beraiek lurjotzen ari ziren bitartean, tratuera 

ezberdinaren ondorioa iruditzen zitzaien" 78 . Beraz, 1916-ko Santiago Albaren zergen-erreforma 

zera honen atzetik zebilen, hots, gerra garaian egindako irabazpenei zergak jartzearen atzetik. 

Baina enpresariek asmoari erakutsi zioten arbuiapenaren aurrean erretiratu egin zuten Plan Alba 

delakoa. Ondorioa, zazpi urte luzeko egonkortasun eza politikoa izango da. 

Bestalde, ezin dugu ahantzi euskal nazionalismoa erruralgunetan hartzen ari zen indarrak 

ere izan zuela zerikusirik. Gogoratu besterik ez dugu Aranaren garaian, hasieran behintzat, 

zernolako itxura hartu zuen baserritarra eta euskal proletalgo industrialaren arteko ezinikusiak. 

75 

76 

77 

78 

NAVAJAS LAPORTE, A.: Op. cit. (1975), 148.orr. 

ARPAL, Jesus: La sociedad tradicional en el Pais Vasco. Ed. 

Haranburu. Zarautzen, 1979. 

ROLDAN, S., GARCIA DELGADO, J.L. eta MUÑOZ, J.: La formación de la 

sociedad capitalista en España, 1914-20. II ale. Madrilen, 1973. 

75.orr. 

FONTANA, Josep: Cambio económico y actitudes políticas en la España 

del siglo XIX. Ed. Ariel, Bartzelonan, 1975, 197.orr.

Guzti horren ondorio gisa, Munduko Lehen Gerratearen aurreko urteetan gehitu egin zen 

Ameriketaranzko migrazioa. Gerrate garaian ordea, gutxitu egin zen, lehen aipatzen genituen 

arrazoiengatik batipat: merkataritza interatlantikoaren beherakada, nazio hartzaileen xenofobia 

eta gerra sasoiko euren egoera ekonomikoa. Euskal Herriaren ekonomiarentzat, bestalde, 

lagungarri izan zen "muga inguruko herrialdeei kontrabandoak emandako ekonomia 

hobeagotzeko abagadunea" 79 . 

Neutraltasunaren ondorio gisa emango den pilatze kapitalistak aldatu egingo du euskal 

nazionalismoaren eboluzioa. Nazionalismoak agerian jarriko ditu ordurarte burjesia kapitalistak 

euskal laborantzan egindako espekulazioa eta nomopolioa. 

Familiaren sostengorako esplotazio unitatea izateaz gain, baserria "euskal 

nazionalitatearen santutegia izango da, non gordeko eta betierekotuko diren gure hizkuntza, 

gure ohiturak, eletzarrak eta aholkuak, gure folklorea... eta non gordeko diren araztasun 

haundienez gure herriaren bertuteak" 80 . 

Planteamendu horretan oinarriturik eta balore tradizionalak jasaten ari ziren krisialdia 

zela eta, maizterrek baserria erosi izatearen bitartez saiatuko dira zulotik irteten. 

Aldiz, zilegi zaigu pentsatzea, dagoeneko gerra aurretik ematen hari zen 

industrigunetako gorakada ekonomikoak, eragin haundia izan zuela mundu erruralean. 

Irabaziak burgesiaren eskuetan pilatzeak eta industriko soldaten egoerak, batez ere 

Bizkaian, lurreko produktuen eskaeraren gorakada erakarri zuten eta eskulan errulararen 

erabilpena. Douglassek eta Bilbaok diotenez, "laborari askok baserriak utzi eta hirietara jo 

zuten, merkatari bezala ala industri lanetan hasi ahal izateko. Baserrian jarraitzen zutenak 

joandakoek bezala jokatzen saiatzen ziren, produktu bukatuekiko menpekotasunean behintzat" 81 . 

Antonio Elorzaren eritziz badirudi hiriranzko bidaia hau nabarmena dela, "egoitza 

errurala eta hirigunetako lanaren arteko lotura erakarriz" 82 . Ondorioa, maizterren ekonomiaren 

hobekuntza izango da, baserriak erostea ahaleginduko diena. Halere zenbait jabek, diruak 

eraginda, onartu egin zuten baserriak saltzea. Salneurria ordea oso zen garestia eta honek zaildu 

egin zituen gauzak. 

Gerra ostean krisialdiaren lehen ezaugarriak azalduko dira Europan. Lehen esan 

dugunez, kapitalaren pilatzea espekulatiboa izan zen, langileen bizkarretik eta laborariei 

ezarritako errenta eta zergen bitartez egina izateaz gain. Euskal burjesia industrialak "industria 

oinarritik egituratu beharrean, beren kontu korronteak loditzera destinatu zituen irabaziak, lur 

erruralak eta hiritarrak erosiz" 83 . 

79 

80 

81 

82 

83 

DOUGLASS, W.A. eta BILBAO, J.: Op. cit., (1975), 216.orr. 

II. Congreso de solidaridad de Obreros Vascos, S.O.V., Maiatza, 

1933. Begiratu: ELORZA, A.: Op. cit. (1968), 485.orr. 

DOUGLASS, W.A., eta BILBAO, J.: Op. cit., (1975), 216.orr. 

ELORZA, A.: Op. cit, (1968), 486.orr. 

FONTANA, J. eta NADAL, J.: Op. cit., (1980), 105.orr.

Baina 1920-ko hasiera arte luzatu zen euskal industriaren garapena itzaltzen joan zen, 

Primo de Riveraren diktadura garaiko babeste politikagatik ere. 

Gerran parte hartu zuten nazioen ekonomiek poliki poliki deuseztatu egin zituzten euskal 

industriaren aukerak. Kanpoko eskaerak murriztu egin ziren eta berriro agertu zen barruko lehia. 

Ekonomiaren Egonkortasun ezari dagokion egoera honen aurrean industri-burgesiak 

berriro lurraren jabegoan inbertituko du bere kapitala. Ondorio bezala, lurraren prezioak 

oraindik gorago jo zuen eta prezio haundiagoa jasan behar izan zuen maizterrak, errenten igoera 

periodikoa zela eta. 

Hain zuzen, 1920-n hasitako krisialdia erruralgunetan ere garbi sentitu zen eta zaila 

gertatu zitzaien errenten igoerari aurre egitea. Baserritarren ziurtasun eza izan zen erreakzioa eta 

baserritik egotziak izateko arriskuan zeudenen Ameriketarako migrazioaren bizkortzeari eragin 

zion, batez ere Ameriketako Mendebalerakoari. 

Errepublika garaian erabakitako 1932-ko Lurraren Erreformak, nahiz eta ez zituen 

konpondu laborarien arazoak, badirudi, nazionalisten presioei esker, arrendamenduei buruz 

hartutako erabakiak bigundu egin zuela egoera. 

1923-an Laffite jaunak lurraren jabe izateko baserritarren gogoa adierazi zion 

Gipuzkoako Aldundiari. Hain zuzen lurra, Errepublikarekin, lantzen duenaren eskuetan 

geldituko da; honek jabeari eginiko indemnizazioaren ordainketa eskatuko du. 

Jabeak, desjabetzearen aurrean eta inbertsioaren fruitua galtzeko arriskua ikusi ondoren, 

saldu egingo du. Maizter erosleei, berriz, Aldundiek eta Aurrezki Kutxak luzatu zizkieten 

erosketarako behar izan zituzten kreditoak. 

Hala eta guztiz ere, Gerrate Zibilaren leherketarekin zitaldu egin zen egoera, berriro ere 

Ameriketarako euskal migrazioari eraginez. Gogora dezagun karlistadatan jasandako porrotaren 

ondoren bi aukera izan zituztela euskaldun askok eta askok, politika zentralizatzailearen aurrean 

amore ematea ala emigratzea. Bigarren aukera nahiago izan zuenik etzen falta izan. 

Historigile gehienek diotenez, horrekin batera, euskaldunei inposatu zitzaien 

halabeharrezko soldaduskaren aurrean, 1876-tik aurrera gazte askok Ameriketako bidea hartu 

zuten. Hegoaldean nahiz Iparraldean, "biak bait zeuden politikoki Pariseko eta Madrileko 

gobernu zentraletatik urruti" 84 . Gerrate Zibilaren ondoren, berriz, beste motako migralaria 

azalduko da, erbesteko bidea halabeharrez hartu behar izango duena: exiliatua. Baina hau beste 

historia da eta oraintxe bertan ez dagokigu horretaz mintzatzea. 

84 

DOUGLASS, W.A. eta BILBAO, J.: Op. cit., (1975), 171.orr.

UTOPIARANZKO 

BIDEAN

A. UTOPIA ETA EUSKAL MIGRALARIAK 

"Pozez Ameriketara 

joan nintzen gazterik, 

etzelako iñun lur 

oberik besterik..." 85 

Utopiaren atzetik eta utopia gauzatu nahian abiatu ziren gure euskal migralariak 

Ameriketarantz eta mila era ezberdinetan amestu eta adierazi ziguten utopia eraiki nahia. 

Lurrekoak izaki, lur hobeago baten ametsa gizonaren bihotzean ernaltzeko gauza den bitartean 

lurretik espero baitugu Utopiaren Isla gauzatzea eta lurrean aurkituko utopia horren 

egituraketarako beharrezko dugun hats eta adorea. 

Gure migralariei buruz mintzatzerakoan esparru ugari har dezakegu kontutan eta arlo 

guztiz ezberdinetan taiutu dezakegu beraien ihardueraren saioa. Alabaina, traizio egingo genioke 

migratzearen esperantza printzipioari bere oinarrian, hastapen eratzaile, fondatzaile gisa, egoera 

dinamiko orotan datzan utopia ezarriko ez bagenu bulkadaren hats adore-emale bezala. 

Utopiaz mintzatzen garenean, zientifikoki mintzatzen garenean esan nahi genuke, gaia bi 

era ezberdinetan har dezakegula. Guk behintzat gure lanerako horrela ulertu nahi izan dugu: alde 

batetik kategoria ideologiko gisa eta bestetik espirituaren bizitzarekin loturiko sinbolo gisa. Ezin 

baititugu bereiztu alde batetik kategoria filosofikoa eta bestetik espirituaren bizitzaren eragile 

litzatekeen idealismo etikoa. Eta hori, hain zuzen, Ameriketara jo zuten gure migralarien irritsak 

eta ametsak ulertu ahal izateko eta beren esperantzaren partaide izateko bi arlo horiek 

ezinbestekoak zaizkigulako. Gero ikusiko dugun bezala, aipatuko ditugun testuek emango 

digute, gure intuizioek eta iradokizunek baino hobeto, norantza ildoa. 

Utopia kategoria ideologiko gisa ulertu ahal izateko, dudarik gabe, Thomas Moreren 

pentsamenduari lotu beharko gatzaizkio. 1516an, Lovainian, bere "De Optimo reipublicae statu 

deque nova Insula Utopia libellus vere aureus nec minus salutaris quam festivus clarissimi 

disertissimi viri Thomae Mori" obra izugarria argitaratu zuenean, orduantxe egin zuen bere 

aurkezpena pentsakera utopikoak historian. 

Gure ustez guztiz interesgarria gerta dakiguke momentuko xehetasunak aipatzea. 

Thomas More, Henry VIII.ren mandatariak, Pedro Gilles bere lagunarekin topo egiten du 

Anberesen, Americo Vespucioren bidailagun den Rafael Itlodeorekin harremanetan jarriko duen 

lagunarekin. Euren arteko elkarrizketa hasiera batetan bidaien inguruan mantendu bazen ere, 

berehala jo zuten beraiei, eta guri, benetan interesatzen zitzaien gaira, utopiaren oinarrian dagoen 

idealismo etikorako lehen aztarna: ea zilegi ote zaion gizon libre eta jakintsu bati erregeren 

kontseiluren bazkide izatea. Itlodeo kontrakoa da, erregek bere aholkuari ez diola jaramonik 

egingo pentsatzen bait du, erregek bere altxorra, erresuma eta boterea haunditu besterik nahi ez 

duelako... Thomas More ados dago Itlodeorekin, puntu honetan behintzat baina, beste zerbaiten 

faltan, hobe litzatekeela ahalik eta gehien parte hartzea uste du, erregek egin dezaken kaltea 

murriztu ahal izateko. Horrela formulatzen da orduko gizarte kristauari buruzko erizpide 

radikalki kritikoa, bertsolariek ere beren erara behin eta berriro egingo dutena; idealismo etiko 

85 

ARTOLA, R.: "Sagardoaren graziya". Urrutiko Intxaurrak. Auspoa, 1 

zb, 1961, Donostia, 102. orr.

atetan oinarriturik hain zuzen ere: eurek ezagutu duten gizartea ez da arrazoizkoa eta are 

gutxiago kristaua. 

Horrekin batera deslilurapen sakon baten aztarna somatzen da Itlodeoren pentsakeraren 

harian eta barru barruraino, erroetaraino eramaten du bere oinarrizko baieztapena: Hain ustelduta 

dago politika ezen ezin izango bait da bizirik dirauten erakundeen egiazko erreforma burutzea. 

Galdurik dago erreformismoaren gudua. Erakundeen erroko aldaketaren bidea besterik ez da 

gelditzen eta horretarako, beharbada Apostoluen Eginetan azaltzen den eredu mesianikoa 

eredutzat hartuz, eduki nahiaren arrazoia deuseztatu beharko dela aldarrikatzen dute: jabego 

pribatua baztertu beharra dago, deuseztatu beharra. 

Hori baieztatu ondoren, Libellus Aureus-en lehen aleak moralki beharrezko bezala 

aurkezten du aldaketa hau. Dudarik gabe, ebanjelioko urratsetan oinarrituriko gizonek ezin zuten 

zilegitasun moralaren arazoa alboratu, bizitza hastapen oinarriztatzailerik gabe ager ez zekien. 

Ondoren, bigarren aleak konkretuki posible dela baieztatuko du, badela elkarte jabegoa eta 

Mendebaldean aurkituriko lurralde horietan errealitate zehatza dela. Beraz, eta hau oso garbi utzi 

nahi genukeen puntua da, Utopiaren Isla, gero gure migralarien Ameriketak bezala, ez da 

irrealitate historikoaren keinupean jaiotzen, posibilitate historikoarenpean baizik. 

"Zorion bila joanik 

ainbeste bidean..." 86 

esango digu Ramon Artolak lehen aipaturiko Urrutiko Intxaurrak bertso saioan. Kontzientziak 

moralki beharrezko jotzen duen zorion bila joate hori, historikoki desiragarri eta posible egin 

nahi izango du bidaiak. Potentzialitate historikoaren figura berria sortzen da, gizarteak bere 

"telos", bere helburu gisa hartuko duena lortu ahal izateko. 

Orduan Thomas Morerekin gertatutako fenomeno bera gertatuko da gure bertsolariekin. 

Gure bertsolariek jenero berri bati emango diote hasiera, herriak hain maite izan dituen 

Ameriketako bertsoei; eta geroa modu ezberdin batetan ikusteko aukerari bestetik, ilusio berri 

bati, "Amerikak egitearen" esperantza ia kolektiboari. Thomas Morek literatur jenero berri batez 

gain, pentsakera forma berri bat sortuko du. Nola ukatu bulkada berdinak eraginda abiatuko 

direla Mayflowereko erromesak eta gure migralariak mundu berri posiblerantz!. Erlijio aldetiko 

ezberdintasunak, eta momentuko politikak hain diferenteak izan arren, bada halako susmo 

sekretu bat, martxan jartzen diren herrialdeak kidetu egiten dituena. Ez dugu Ellis Island-etik 

Amerikak egitera sartu ziren migralari italiarren dokumenturik aztertzeko aukerarik izan, baina 

ez dugu uste adierazpenak bestelakoak izango zirenik. 

Utopia Inglaterrako errege-islara orientaturik dagoen geroa da; kristau munduak 

erraietan daraman esperantza. Amauroto, Utopia Islako hiririk haundiena, Londoneko eredu 

hiritarretik kopiatuta dago, eta erakunde utopikoak Inglaterrako arazo zehatzei eman nahi 

zaizkien soluziobideak dira. Utopia ez da, beraz, fantasia bat, errealitate zehatzaren ahalbide 

historikoaren sondeoa baizik, egiazko arazoen konponketarako proposatzen dena eta arrazoiaren 

gidaritzapean, esperientzia ziurtagarriarenpean heldu dena. 

86 

ARTOLA, R.: Ibidem, (1961), 102. orr.

Baina Utopia Islara joan ahal izateko, bidaian murgildu beharrean gaude, bidaia eta lur 

berria, bidaia eta zoriona, bidaia eta altxorra, nahiz urre gorriaren nahiz beste nolabaiteko 

izenpean, euren artean uztarturiko errealitateak direlako. 

Hain zuzen ere, euskal kasua aztertzen badugu berehala konturatzen gara zerbait berria 

aurkitu ahal izatearen, zerbait berria eraiki nahi izatearen irritsak formulazio arras ezberdinak 

dituela. Diruaren deia izan daiteke horietako bat, Dabid Aranburuk adierazten digun bezala: 

"Amerikara etorri ninyun 

dolarra edo diruaz..." 87 

Gauza bera dio Salvador Etxartek, liburu beran bildutako bere bertso batetan: 

"Nevadara nerama 

urriaren famak, 

ots aundiyakiñ dira 

orai ango esanak..." 88 

Beste batzutan hemengo egoera larria izan daiteke Utopiaren Islarako bidaiaren motibo, 

Salbador Etxarte berak dioen bezala. 

"...ikusiak dirade 

emengo izanak, 

ezer gutxi dakarra 

egiten den lanak..." 89 

Nolabait hurbildu egiten gaitu Itlodeo eta Thomas Moreren arteko eztabaidara, egoeraren 

motiboari buruz ezer esaten ez badigu ere. Baina apika gehiegi izango litzateke gure bertsolari 

herritar bati analisiaren klabe guztiak azal ditzan eskatzea. Mendaro Txirristakak ere ildo beretik 

jotzen du bere ezagumen enpirikoaren berri ematen digunean, baina honek askoz gehiago 

hurbiltzen gaitu Itlodeoren argudiora, erregen izan nahiak, euren irabaziek eta agintzeko irritsak 

sistema bera gaitz bihurtzen duenarekiko adostasuna seinalatzerakoan. 

87 

88 

89 

90 

"Burni-bidean goizian goiz ekiñ 

ta illundu arte lanian, 

aukera onik ez genduala 

izaten jan-eranian; 

nagusi zanak jornalikan ez 

miñ artzen genduanian..." 90 

ZAVALA, A.: Paulo Yantzi ta bere lagunen bertsoak, Auspoa, 77-78. Zb., 

1968 Don. 279. orr. 



ZAVALA, A.: Mendaro txirristaka. Auspoa, 120-121-122 Zb., Tolosan, 

1974, 30. orr.

Eta hori ez da trenbide lanetan bakarrik gertatzen. Garbi dago egoera bizitzaren arlo 

gehienetara zabal daitekeela, bertsolari beraren bertsoen mezuaren arauera. 

"Mendiyan ikatzgiñan 

ibilli izandu naiz, 

talua eta baba 

janaz bi aldiz; 

birigarruak txirt-txirt 

deitzian jeiki goiz, 

Aitaren eginda ekin, 

txabolara illargiz; 

ta kamaiña berriz, 

txillar, garo t'almitz, 

betiak txingurriz 

ta arkakusu gorriz, 

mantan ordez oiekin 

gorputza estaliz" 91 

Ez da harritzekoa lanaren aldetik halako lanbide batekiko iraunkortasun edo fijazioa falta 

denean agian errazago egiten dela martxan jartzea, zerbait berriaren bila... azkenean hemengo 

iharduera berean iharduteko han ere, baina bizimodu emankorrago eta duinago baten 

esperantzaz. Honela kantatzen zuen Mañex Etchamendyk: 

"...hortakotz utzi izan dut 

behingoz neure herria, 

Ameriketan bazela gauza 

noizbait jakinik berria... 92 

Beste batzutan era guztiz prosaikoan poesiaren eta filosofiaren oinarrian dagoen 

harridurarekin topo egiteko aukera izan dela aurrera jotzeko beste motibo bat esango digute. 

91 

92 

"Zer ikusi lezaken 

mundun korrituak, 

oso ta bizi gaude 

gañera arrituak, 

Dakar-en irten zaizkigu 

larru gorrituak, 

trapu bana aurrian 

beste gabekuak, 

gu gera mundu onetan 

zorionekuak". 93 


LAFITTE, P.: Mañex Etchamendy bertsularia. Auspoa, 109-110. Zb. 

1972 Don., 43. orr.

Edo, bitxia iruditzen zaigun arren, eguneroko bizimoduarekin asper-asper dagoenak senti 

dezakeen lehorrarekiko erretxazoa izan daiteke bidaiarako proposatzen zaigun motibua. Juan 

Zabaletak hala dio behintzat. 

"...legorrez aspertuta 

itxasoetara, 

irureun lagun guaz 

Montevideo'ra..." 94 

Thomas Morek ez du begi irekiez amets egiten, eta gure migralariek ere ez. Moreren 

garaian arras ezaguna zen The Travels of Sir John Mandevilleko Bragman isla edo 

Cockaygneko lur zoragarria, espainiar literatur tradizioan "jauja" izenez etorri zaiguna, non dena 

denena izango den. Ezin dugu ahantzi ertaroko literatura herrikoiak eta juglarrenak betidanik 

mantendu zuela aberatsen eta ahaltsuen aldaketa sozialaren aurkako jarrera oso kritikoa 

kristautasun feudalaren magalean. Thomas Morek egoera hobeagotzeko, eraldatzeko esan 

beharko genuke, elkargo-jabegoa proposatzen du zientziak eta arrazoiak ordenamendu 

politikoari eman diezaioketen soluziobide gisa. Beraz, eta hau oso garbi utzi nahi dugu gure 

lanean, utopiko hitza guztiz oker legoke irrealaren sinonimo gisa ulertuko balitz, eta halako 

interpretapena ematen zaionean garbi soma daiteke agintean daudenek utopiak eman diezaguken 

ezagupen posibilitateari egin dioten zentsura. Beharbada ingeles jenialaren egiturapen 

ideologikorik gabe, gure migralarien jarrerak ere hortik jotzen du, gero demostratuko dugun 

bezala. Eta adierazi ere ongi adierazten digute beraiek hor mugitzen zirela, ziurtasunaren eta 

ezjakinaren landatan, hesia non bota jakin ezinean, fantasia positibo bat aurrean, baina 

momentuko erabakiaren gogortasun eta laztasuna baztertu gabe. Ikusi bestela Utopia Islara, 

Ameriketara, irten orduan nola iradokitzen diguten beren ezjakina eta beldurra, bai beharrezko 

hizkuntz berria ez jakitetik sortutakoa ala bestelakoa. 

"Nik garai artan ez nekien "Cordillera" (itsasontziarena hain zuzen) 

izenak zer esan nahi zuen, baño urteak igaro ondoren nik ikasi nuen, izenak esan nai zuena: 

Montañas en cadena..." 95 

Bertsolari anonimoak era askoz barnerakoi eta zastadakorragoan esango digu bere 

momentuko larrialdi izugarria, arima iluntasun itxaropentsuan jarriko diona. 

93 

94 

95 

"Gaztetako oroipenak, 

agur!, banua ni 

berriyak eskatzera 

etorkizunari; 

zer billatzera nuan 

ZAVALA, A., ELIZEGI, M..: Pello Errotaren bizitza. 1963, Donostian, 

126. orr. 

ZAVALA, A.: Ameriketako bertsoak, Auspoa, 176. Zb. 1984 Don., 57. 

orr. 

ZUBILLAGA, J.R.: Lardaxketa (parrez ta negarrez, Bedaio'tar batek 

Argentina'n idatzia), Auspoa 40/41 zb., Donostian, 1964, 85. orr.

iñortxok ez daki, 

baña zer galtzen dedan, 

ai, galdetu neri...! 96 

Hain zuzen ere oroimen berriak jaso ahal izatean datza utopiaranzko bidaia ororen 

zentzurik sakonena. Oroimenez bizi gara eta gure oroimenen taiuketak eta kalitateak eratzen 

dute gure bizitzako perzepzioen mundua eta beraiek definitzen dute gure egitasmo 

existentzialarekiko talantea. Benetan da zaila hitz gutxiagotan hain maixuki planteiatzea 

aztertzen ari garenaren zentzu ezkutua. Horregatik, esan ere boteretsuki esango digute aitzinako 

oroimenak, gerokoen egituraketarako guztiz definigarriak gertatzen zaizkigunak, utzi beharrak... 

edo agian zertxobait lausotu beharrak sortutako min gorria. Salvador Etxarteren hitzetan halako 

oihartzuna hartzen dute. 

"...penakiñ uzten ditut 

familiko denak 

barkatuko al didate 

aitak eta amak" 97 

Leon Bereauk, bestalde, sinbolo baten bitartez ematen digu bere egoeraren berri, 

munduko literaturak ezagutu duen sinbolorik boteretsuenaren bitartez. Eta Hesseren Sidhartaren 

oihartzunak dakartza gure bertsolariaren hitzak. 

"Europa'tikan Amerika'ra 

askok egin degu bisita, 

gure famili ta amistadiyak 

denak or berian utzita; 

pasatu degun ibai ori 

ezta, ez, oso polita... 

negar-malkuak eskapatzen dira 

ori pentsatzen asita!" 98 

Ibaiaren sinboloa, uren lasterketarena, ahalbide unibertsalaren eta formen inostearen 

adierazpen indartsua, emankortasuna, heriotza eta berriztapena. Korrontea, bizitzarena eta 

heriotzarena, menditik itsasorantz edo ertz batetik bestera. Itsasoranzkoa, uren batasunera 

eginiko bidaia, bereiztasun-ezara, Nirvanara. Edo ibaian gora, mendira, iturburu jainkotiarrera, 

hastapenetara buruturikoa. Judutarren goiko ibaia, dohainena, eragin zerutarrarena, bertikalki 

munduaren ardatzaren norantzan jeitsi eta horizontalki gero ipar, hego, ekialde eta mendebaldera 

hedatuz paradisuko lau ibaien sinbolo adierazkorra. 

Misteriotsua, irents gaitzakeena, ureztatu, uholdetu, txalupa eraman ala hondoratu. Ez 

dugu inoiz ahantzi Hesiodoren hitza: "Etzazue inoiz zeharkatu emari hilezkorreko ibaien ura, 

etzazue gurutzatu, begiak emari izugarrian kokaturik, esan gabe otoitza...". Infernuko ibaien 

96 

97 

98 

ZAVALA, A.: Op. cit., (1984), 26. orr. 

ZAVALA, A.: Paulo Yantzi ta bere lagunen bertsoak, 1968 Don., 261. 

orr. 

Ibidem, 291. orr.

izenek adierazten dizkigute hondamendira joan direnen tormentuak: Aqueronte -minena-, 

Flegeton -erredurarena-, Kozito -aieriena-, Styx -izuena-, eta Leteo -ahanzturarena-. Baina guzti 

hauetatik zerbait hartu izan arren, bestelakoa dela uste dugu bertsolariek aipatzen digun ibaia, 

beste nabardurak dauzkala... giza existentzia eta bere iragatea, desioen, sentimenduen, 

intentzioen eta amaigabeko jirabiren aniztasunarekin... 

Kaskazurik ere bere erara adieraziko du irteera orduko tristezia ia infinitoa. 

"Uste gabe askori tokatu 

zaio Cuba-ra juatia, 

Españiyako jende guziya 

dago tristuraz betia..." 99 

Egia da Kaskazuri Cubako gerrara joan behar izan zutenetaz ari dela eta motiboaren 

ezberdintasunak ere marka dezakeela tonua baina azkenean adierazten duten sentimendua 

besteen nahiko antzekoa da. Antzekoa bakarrik, ordea, beren borondatez Amerikak egitera 

joandakoengan tristeziarekin batera esperantza izpia somatzen bait da, bertsolari anonimo honen 

hitzetan somatzen den bezala. 

"Triste daukat anima, 

biyotza miñduba, 

borondate argal au 

agitz nagituba; 

esperantza ez det izan 

beñere urrituba, 

fedia iñoz baño 

gaur aundiyagua!" 100 

Thomas Moreren utopia kristautasunaren izenean kristaudiko erakunde politikoei 

eginiko kritika da, eta hemengoei eginikoa da bertsolariena. Thomas Morek ekiditu egin nahi 

ditu kristautasuna historikoki ezinezko egiten duten erakundeak, botere nahia bultzatuz, gizonak 

gizonaren gain burutzen duen agintera irrikitzen dutenak. Thomas Moreren eritziz jabego 

pribatua da erakunde horien oinarria eta saiatu egingo da elkarte-jabegoaren aurka historikoki 

eman diren arrazoiei aurre egiten bere irudimen sortzailaren bitartez, ez gizon berria baizik gizaerakunde 

ezberdinak eskatuz. Fantasiaren errealismoak gizarte alternatibo baten figura marraztu 

du. 

Utopian elkarte-jabekoa botere politikoaren jite demokratikoarekin lotuta egongo da; 

herriak hautatua izatea da agintaritza ororen oinarria, baita bizitzarako agintaritzarena ere. Gure 

XX. menderarte europear politika menperatu eta tajutu duten ideia guztiak Utopian aurkezturik 

daude, bertan azaltzen bait da ez berehalatasun politikoa baizik bere "absconditum"-a, 

oinarritzen duen ahalbidea. Zentzu honetan Utopia Maquiaveloren Printzearen antitesia da. 

99 

100 

ZAVALA, A.: Kaskazuri bertsolaria, 1973 Don., 88. orr. 

ZAVALA, A.: Op. cit. (1984), 23. orr.

Thomas Moreren intuizioak oraindik indar gehiago hartzen du berriztapena tradizio 

teologikoan oinarrituta burutzen dela pentsatzen badugu. More kultura klasiko-kristauan 

murgildurik dago humanista gisa eta fedegizon gisa. Eta halako ikuspegiaren iturburutik edan 

ondoren adierazten dizkigute bertsolariek, Thomas Moreren antza, utopia islaranzko bidaia 

garaiko arazoak, itsaso hori gurutzatzeak suposatzen duena. 

Zorionezko isla horretarako bidaia itsasoz egin beharreko zerbait gisa aurkezten zaigu. 

Jakinean behin baino gehiagotan bidailaria noraezean aurkituko dela, Platonen 

erreferentziak erakusten duten bezala, Moreren eta migralarien gizarte komunitario utopiko hori 

arrazoian eta egiazko filosofian oinarritzen dela, eta horrexegatik jakin ere badakiela sarri 

egokituko zaiola ahalbide horien alde ezkutuak jasatea, giza-egoera metafisikoaren egonezin, 

norantza eza eta larrimina, Indarrez adierazten zuen bertsolari anonimoak. 

"Munduban badabiltza 

ni bezela milla, 

laukiya dan progatzen 

edo biribilla, 

zarrian aspertuta 

berriyaren billa, 

batian jo Erroma 

bestian Antilla". 101 

Horrekin batera zera gogoratu beharrean gaude, aipatzen ditugun arrazoi horiek, 

benetazko arrazoiak, ebanjelioa posible egingo duten erakunde mota ezberdinen desiotik sortuak 

direla. Gure migralariak historikoki egin nahi du posible ebanjelioaren araua, bere eredu bilakatu 

nahi du, eta horregatik erreklamatzen du itsasoratzean argiaren laguntza, egoera larritan 

norberak zuhurki erabaki ahal izateko fede horren, erlijioaren eusgarria, eusgarri horri edozein 

izen ematen diogularik ere. 

"...abereak bezela 

onenbeste jende 

bigaldu gaituala 

kapellaurik gabe..." 102 

Arimaren arriskuei gorputzarenak batzen zaizkienean, bidaia latza bihur daiteke eta 

garestiegia ordaindu beharreko prezioa, bertsolari anonimoak dioen bezala. 

101 

102 

"Armoni gaiztua 

asi du jendiak, 

nola gizonak eta 

igual andriak: 

"Ainbeste pagatu eta 

onela juan biar!". 

Iñork ezin mudatu 


Ibidem, 37. orr.

aren kostunbriak". 103 

Bidaiaren esperientzia elkartean egin beharreko zerbait da, utopiako islako elkarte 

berriaren eraikuntzari dagokion lez, denon arteko lana, giza sozialaren agerpen eta fruitu. 

"Guztiyok badakigu, 

nai badegu esan, 

uraz gusto aundirik 

ez degula izan; 

gizon ori barkuban 

ezpagendu izan, 

gauza onik gurekin 

ikusiko etzan". 104 

Dena dela arimaren bakardade hori bezain samina gerta dakieke migralariei jasan 

beharreko ezerosotasun fisikoa, gorputzarentzako baldintzapen penagarriena. Alderdi honek 

forma ezberdin asko har ditzake migralarien errelatoetan, bustidura eta iluntasunarena... 

"...kubiertan legorrik ez, 

bodegan txit illun, 

guretzako gauza onik 

etzeguan iñun..." 105 

haize faltarena, eguzkiaren berotasun kiskalgarriarena... 

"Horizonte onetan 

sartu giñanean, 

aizerik ez genduben 

zortzi egunean; 

jendia aspertu zan 

geldi egonean, 

eguzkiyak erretzen 

kubierta gañean". 106 

Juan Zabaleta da horretaz gehien mintzatu zaigun bertsolaria eta bereak dira aurreko bi 

bertsoak. Aipatutakoa egia izanik, janaria eta edariarekin loturiko kexak dira sarrien azaltzen 

dizkigutenak. Ezin dugu ahantzi utopia guztietan lurralde berriaren kantua egiterakoan jan eta 

edanaren ugaritasuna dela lehenik agintzen den segurantzaren promesa. Gogoratu bestela, 

zernolako indarrez adierazten digun hori John Steinbeckek The Grapes of Wrath liburuan, 

Oklahomatik Californiarako erromesaldi izugarri hura burutu behar zuten hautsaren haurren 

ezpainetan. Gogoratu ere aipuaren iturburuan dagoen agintzari biblikoa. Alde batetik janari ezak, 

103 

104 

105 

106 


Ibidem, 34 orr. 


Ibidem, 58. orr.

edo Deuteronomioko XXXII. atalburuan lehenik eta Apokalipsiaren XIV.an Jeremiasen XXXI. 

atalburuko hitzekin bat eginik adierazten dituen "haserrearen mahatsak", zapalkuntzaren 

edontziaren sinbolo bortitz gisa. Baina bere beste aldea ahantzi gabe, hots, Zenbakien liburuko 

XIII. atalburuan mahatsek ugaritasunaren sinboloa hartzen dutela, migralariek irrikitzen duten 

ogi eta ardoarena. Moisesek Kanaango lurra miatzera bidaltzen ditu gizonak... lurraren fruituak 

ekar ditzaten, eta bi gizonen artean garraiatu beharreko izugarrizko mahats xortarekin itzultzen 

dira. Kanaango lurrari esnea eta eztia dario. 

Halako zerbait espero dute gertatuko zaiela Kalifornian, Agindutako Lurrean. XVII., 

XVIII. eta XIX. mendeetan Afrikatik Ameriketara eramaten zituzten jopuei ere hala agintzen 

zieten, zuhaitzetatik zintzilik zeudela zigarro puruak, norberak nahi haina har zezan. Guztiz 

interesgarria iruditu zaigu horretaz Bruce Chatwin bidailari eta idazle britainarrak argitaraturiko 

"The Viceroy of Ouidah". Ez da harritzekoa, beraz, halakorik ez gertatzerakoan, gure euskal 

migralarien lehenengo zinkurina, eta miketza gainera, horri dagokiona izatea. Itxura gabe aniztu 

genitzake gaiari buruzko testuak. Bakan batzu besterik ez ditugu jasoko, adierazkorrenak hain 

zuzen ere. Bertsolari anonimo batenak lehenak, gero sarritan azalduko diren razionamenduak 

lehenengo aldiz aipatzen dituenak. 

"Don Nikolas jaun orrek, 

barkuban sartzian, 

ordenako paperak 

zabaldu bai ziran, 

gure errazioak 

nola biar ziran, 

pasajero guztiyak 

orren eske ziran". 107 

Beste bat geroko eskasiaz kejatuko da. 

Edo jakien monotoniaz. 

107 

108 

109 

"Asi ziran biberez 

kargatzen fragata, 

beriala aspertu 

naikua zala-ta; 

aitu zan aragia, 

igual patata, 

jendia larri giñan 

zer jana falta-ta", 108 

"...goizian da arratsian 

baratzuri-salda, 

eguardirako zerbait 

luzituko al da." 109 



Ibidem, 36. orr.

Ondorioak benetan izango dira latzak eta penagarriak. Mikaela Zarramarenak dira bertso 

honetan azaltzen direnak. 

"Gizakumeak ere 

nai ainbat lanekiñ 

galtzak eziñ eduki 

gerriñ ubalakiñ; 

jikara bana bana 

galleta urdiñakiñ, 

nor egon bizirikan 

orien janakiñ?" 110 

Eta ez migralariek erosketarako dirurik edo gogorik ez zutelako, jana eta edana ezagatik 

baizik, Juan Zabaletaren bertso hauek adierazten duten bezala. 

"Gizon konsejerua 

genduben Juanes, 

beñere kontenturik 

ez digu eman janez... 

...diruba bazan baña 

bentarik iñun ez". 111 

Beste zenbaitetan arduradunen trebezia eza izango da nekaldien zioa. 

"Lenengo jana eman ziguten 

patata zuitu gabiak, 

ogiya berriz ikazturikan, 

erre gaberik erdian..." 112 

Joxe Iriarteren haserreari Zezilio Basurkok emango dio erantzuna. Guztiz bitxia benetan, 

gero maiz azalduko zaigun konformidadearen ideia aipatzen bait du, estoikoen filosofiaz 

kargaturikoa, guzti hori nonbait merezi izandako zerbaiten zigorra bailitzan. 

110 

111 

112 

113 

"Prantzes barkuak ekarri nindun 

irugarrengo klasian; 

gutxi jan eta padezituaz 

egarri eta gosiak, 

nunbait merezi izango nitun 

kastigu oiek guztiak..." 113 




Ibidem, 104. orr.

Gure ustez, patuaren inguruko ideia hau kristautasunaren eta heriotzaren degradazio 

moralistaren adibide izango litzateke. Badirudi Donibane Gurutzekoarengan eta gure 

migralarien garaiko Maurice Blondelengan (ikusi L'Action, Paris 1893, orr 383-384), oraindik 

aurkitu egiten dugula Kreakuntzaren poztasunaren eta Kreatzailearen arteko oreka zoragarria, 

bizi honen baieztapenaren eta hilezkortasuna itxarotearen artekoa, Jainkoaren loriaren 

zentzuaren eta giza baldintzaren artekoa. Baina noizbait hasi ere hasiko da ordurarteko 

teozentrismo eta antropozentrismoaren artean zegoen sintesi sakonaren degradazioa; mundua 

Jainkoaren obra eta gizonaren eginbehar gisa ulertzearen aldeko pasioa, Absolutuak liluratzen 

gaituen bitartean. Gure herri honen tradizioan hain garrantzizkoak izan diren kietismoak, 

jansenismoak, teismoak, razionalismoak eta pietismoak desegin egingo dute oreka hori eta 

desitxurapen miketz eta bortxakor bihurtu. Gero sortutako zenbait gizon-emakumeen garrantzia 

-besteak beste Lisieuxeko Teresa, Trinitateko sor Isabel eta Charles de Foucauld- zera hontan 

datza hain zuzen ere: berreskuratu egin dutela Jainko Aitaren irudi kristaua, kreatzaile eta epaile 

eskatologiko huts gisa ikusten zuten teista eta jansenisten aurka. 

Baina, gure migralariengan hainbeste somatzen ez bada ere, Jainkoa mundutik 

urrundurik gelditzen zen eta gizona Jainkorik gabe; arrazoiaren eta bere eskuen indar guztiarekin 

ari zen, baina bere bakardade absolutuaren minarekin era berean. Jainkotasunarekin identifikatu 

ziren argitasuna eta hauskura, nolabait Jainkoak ez zituela gizonak maitasunez sortu eta ez 

zituela pozez itxarongo susmatuz. Erromantizismoak urruntze honen ondorioak atera zituen. 

Gogoratu besterik ez dugu egin behar Alfred de Vignyren poema hau: 

"Hélas; je suis, Seigneur, puissant et solitaire, 

laissez-moi m'endormir du sommeil de la terre. 

Dieu ne fait point de pacte avec la race humaine!. 

Qui crea sans amour fera perir sans haine". 

"Ai, Jauna, indartsu naiz eta bakarti, 

utz iezadazue lurraren ametsarekin lo egiten... 

Jainkoak ez du giza arrazarekin hitzarmenik egin! 

Maitasunik gabe sortu gintuenak, gorrotorik gabe utziko gaitu hiltzen!" 114 

Esan beharrik ez dago zernolako kaltea egin dion halako pentsakerak gure migralarien 

kontzientziaren munduari, kristautasuna heriotzaren, munduaren mespretxuaren, alaitasun 

gabearen, kontzientziaren erruduntzearen erlijio bezala aurkeztuz. Gure ustez, platonismoa, 

jansenismoa eta kantismoa izan dira salbamenaren albiste zoragarri izan behar zukeen erlijioaren 

osagarri desnaturalizatzaileenak. Beharbada kantismoa batez ere, erlijioaren unibertso 

espezifikoa aurkitu ahal izateko, zentzua galdu ondoren, arrazoi esklusiboki moral baten 

mugetan integratu, legeztatu eta geroko belaunaldiei pasa nahi izan bait du. Legearen Jainkoak, 

aginte eta eskakizun, baztertu egin zuen bere burua dohain bezala eman digun Jainkoa. 

Prozesu honen ondoren Jainko morala besterik ez da gelditu giza kontzientziaren aurrean 

(agintearena, legearena, eskakizunarena, gizonaren aurkako erreklamazioarena). Azkenik -eta 

hau batzutan nabarmenki somatzen da gure bertsolarien testuetan- jasan egin beharko da Jainko 

114 

SABARTIER-ek, R. aipatua: Histoire de la poésie francaise. Les 

romantismes. Paris 1977, 171-172. orr.

hori, askatasunaren, zorionaren eta gizonaren bizitzaren aurkako zerbait bezala. Hori da 

Feuerbachek eta Marxek egin zuten Jainkoaren eta kontzientzia erlijiosoaren diagnostikoa. Ez da 

harritzekoa bere deuseztapena edo heriotza askatasuna eta giza zorion eta duintasuna 

berreskuratu ahal izateko baldintza gisa jarri izatea. Nietzscheri ez zaio arrazoirik falta Jainko 

moralaz aparte besterik ez ote dagoen galdetzen duenean; ongiatik eta gaitzatik haruntza ez ote 

den posible batez ere edertasunarekin, egiarekin eta zorionarekin loturiko Jainkorik izatea. 

Horregatik, Jainkoaren aurkako hainbeste erasoketa, madarikapen eta hobiratze desio 

ondoren, Nietzschek oraindik dei egiten dio Jainkoari. Jasangaitza egiten zaio bakardadea. Eta 

borrero deitu eta bere aurrean zakur gisa arrastaka ibilieraziaren salaketa egin ondoren jotzen du 

ostera Jainkoarengana. Jainkorik gabe, bakardadea zama infinito bihurtzen zaiola giza ahuleriari 

konturatu da. Gogoan ditugu, Rosalia de Castro edo Antonio Machadoren estiloan, nola 

bukatzen duen Nietzschek bere "Honela Mintzatu zen Zaratustra? 

"Oi, itzul hadi 

bakarti guztien arteko azkenarengana!. 

Nire malkoen erreka guztiak 

hiregana lasterkatzen dituk!. 

Eta hiretzat altxatzen duk, kiskalgarri, 

nire bihotzaren azken garra! 

Oi, itzul hadi, 

ene Jainko ezezagun hori!, nire min!, 

nire azken zorion!" 115 

Nietzschek bizitzaren espontaneitatea erreklamatu zuen Platon eta Kanten aurka, 

errealitatean oinarritze injenuoa, aberearen inuzentziaren, boterearen, indarraren dastatzea, 

heriotzaren desagerpena. Baina dagoeneko ez dira posible ez haurtzaroranzko itzulera, ez 

aberearen inozentzia, ezta gaitzik, sofrimendurik eta heriotzarik gabeko munduko bizitza. Hor 

daude eta beraiek dira gizadiaren, askatasunaren eta egiaren arragoa. Dudarik gabe, gure 

migralariek hainbat aldiz aipatzen duten patuaren aurkako irtenbide bakarra heriotzarekin 

eginiko hitzarmena da, bera errealitatearen hastapen, erizpide edo helburu egin gabe. 

Eta, nolahala, usaindu egiten dugu gure aurreko belaunaldiek konszienteki onartzen 

zutela heriotza, bizitzaren Jainkoa hastapen zutelako eta Kristo berpiztua historiaren helmuga. 

Esperientzia oinarriztatzaile hau galtzerakoan bilakatu zen heriotza, eta mina eta erlijioa 

berarekin batera, izu-iturri eta historiaren mespretxu. 

Dena dela, ez dago ziurtzat jakiterik bi ikuspegi horietako zeinetan oinarritzen den 

beraien patuarekiko konformidadea. Baina arazoa guztiz garrantzizkoa eta larria iruditzen zaigu 

jaso dugun ondarea interpretatu eta gerorako indar berroinarriztatzaile eta eraginkor bilakatzeko. 

Mikaela Zarramaren eskutik sartzen gara urrengo arrisku mota guztiz berezian. 

Kuriosoki garai hartan hain zabaldurik egon arren, bertso hau besterik ezin izan dugu aurkitu 

arazoari erreferentzia egiten diona. Izurritearen presentziaz ari gara. Ez da gure lanaren helburua 

hori ikertzea eta aipua egitearekin bakarrik konformatuko gara. Dena dela, lehen, Basurkorengan 

bezala, orain ere berriro datorkigu herri honetan hain sarturik egon den patuarekiko 

115 

NIETZSCHE, F.: Así habló Zaratustra, Madrilen, 1985, 342. orr.

konformidadea, batzutan gainean jazkera erlijiosoa, Jainkoaren borondatearen forma hartuko 

duena; orohar, gehienetan. 

"Nafar-eria ere 

sartu zan barkura, 

orduan artu zuen 

jendeak tristura; 

iru il ziran eta 

artu ta putzura, 

eriotza zor degu 

jaioak mundura". 116 

Kohelet liburuaren hirugarren atalaren parafrasi zoragarria dugu Mikaela Zarramaren 

bertsoa. 

"Gauza orotako garai berezia bada; 

eta eguzkipean dena bere aldian egiten da. 

Jaiotzeko aldi; eta hiltzeko garaia; 

landatzeko aroa eta landareak biltzeko eguna, 

erailtzeko aldia eta sendatzeko aldia, 

iraultzeko aldia eta eraikitzeko aukera, 

negar eguna eta barre eguna, 

erosta aldia eta dantza aldia". 117 

Gure belaunaldiaren ezaugarri gisa jo dezakegu negarrerako, dolu eta lutorako 

ezintasuna. Berez gisa historiaren konstantea da estoizismoak, sokratismoak, ilustrazioak eta 

jarrera iraultzaileak loretzen direnean. Guztiek erizpide batzuren arauera maneia eta alda 

daitekeen materia gisa hartzen dute errealitatea eta giza historia; eta gizartea, jakite teoriko eta 

saiatze praktikoen ondorio gisa. Negarra nagikeria kolektibo baten seinale izango litzateke, 

errealitatearen aldaketarako errenuntzia pertsonalarena, arrazoiaren boterearekiko 

mesfidantzarena. Edozein kasutan, bai gizonaren umilapena zein destinoaren aurkako kobardia. 

Migralarien jarrera, aldiz, guztiz aurkakoa da, heriotza esan egin behar dela dakienarena. Eta 

hori gure hitzak bizitza eta ez heriotza esateko eginak direla jakin arren; presentzia eta ez 

ausentzia; denbora eta ez eternitatea; gizona, ez Jainkoa. Bertsolariak esan egiten du ordea, eta 

nolako dotorezia eta sinpleziaz! 

Beharbada, egoera txarrenean eta pertsonak duintasuna izanik, duintasunez jokatu behar 

duela sinesten zutelako. Guztiz adierazgarriak dira Joxe Iriarteren bertsoak. 

116 

117 

"Bapore dana sublebatu zan 

uniturikan jendiak, 

kapitanari esan zioten 

aiek etzirala txerriak; 

ondramentian pagau zutela 

eta egiteko jan obiak, 

ZAVALA, A.: Op. cit. (1984), 43. orr. 

Kohelet, 3, 1-4

estela urera juango zirala 

ango katxarro guziak". 118 

Harritu ere harritu egin gaituzte azkeneko bi bertso hauek, orohar, lehen adierazi dugun 

bezala, sofrimenduarekiko jarrera estoikoa bait da lege eta ez mehatxua. Eta hori, seguraski, 

utopia islarako bidaian doanak Jainkoa duelako arriskuetan laguntzaile. Horixe adierazteko ere 

maiz erabiltzen dituzte bertsolariek erreferentzia eta iruditeria biblikoak. Irakurri besterik ez 

dugu Juan Mari Lujanbioren bertso hau. 

"...gu oinperatu nayian nunbait 

asarre zebillen Judas, 

Jaun Zerukuak oju egin ziyon: 

"Oien ondotikan zuaz!". 

Berak lagundu izan ezpalu 

galduko giñan benturaz". 119 

Bertsolari berari dagokio urrengo irudia, uhinen gaineko San Pedroren irudimena 

aldarrikatzen duena. 

"Itxasuaren erdiyan geunden, 

urruti ziran bazterrak, 

an iñon etzan bide zuzenik, 

danak ziraden okerrak..." 120 

Ez da harritzekoa halako gaitzen sortzaileentzat migralariek inpernuko zigorra eskatzea, 

Sein Irigoienen bertso adierazkorrean ikus dezakegun lez. 

"...gu saldu gaituena 

onela tranpian 

ez dago sarturikan 

zeruko glorian". 121 

Halere, utopia islarantz doanak badirudi garbi duela helmuga eta ez diola amore emango 

tarteko une bateko liluraren deiari. Jose R. Zubillagarenak dira hitzak. 

"Baita ere, erri artan, euskaldun bi agertu zitzaizkigun, geroni galdera egiñik ea guk nai 

al gendun Brasilen gelditu, berak guri emango zigutela lana, San Pabloko errian. Bañan 

euskaldun aien eskeintza, nere lagunak eta nik ez genduan onartu". 122 

118 

119 

120 

121 

122 


LUJANBIO, J.M.: Iru anai bertsolari, 1968 Don., 76. orr. 



ZUBILLAGA, J.R.: Op. cit. (1964), 111. orr.

Guzti honek berriro gure disertazioaren ildora ekartzen agitu, aipu guzti hauetan, barru 

barrutik Doneagustinen "De Civitate Dei"-ri eginiko erreferentzia kulturalak bait daude. Utopiak 

egiaztatu egiten du Hiponako filosofoak zuen herriari buruzko ideia: "coetus multitudinis 

rationalis rerum quas diligit concordi communione sociatus". Eta, gure migralarien deiadar 

hauek Itlodeok erregeren kontseiluei buruz zeukan ideia azpimarratzen dute, Doneagustinen 

perpaus honetan laburbilduta dagerkiguna: "remota itaque justitia, quid sunt regna nisi magna 

latrocinia?" Hitz apalagotan adierazi dute bertsolariek baina mezuak berdin dirau. 

Morek berak sortzen den problematika berrian oinarriturik interpretatzen du kultura 

tradizionala eta bertsoek ongi jasoko duten ondare dotrinala erabiltzen du egoeraren kritika 

egiteko, kristaudiaren erakundeena bere kasuan. Ondorioz, orduantxe burutzen du kristautasunak 

lehenengo aldiz pentsakera bereiziki politikoa. Eta hauexek dira bere bi bereizgarririk 

garrantzitsuenak: arrazoia rebelazioaren izenean mugatzen duelako da kristaua eta pertsonaren 

onginahi espiritualaren izenean asmatzen dituelako erakundeak. 

Utopia, zerbait bada, beraiek sortu ziren baino lehenago kapitalismora eta gizarte 

burjesera eramango duten erakundeen munduaren kritika da; eta hori ez iraganaren eta erakunde 

tradizionalen izenean, baizik historiak agerterazi beharko duen giza-naturaren indarraren 

izenean. Thomas Moreren bizitza eta heriotza izango dira, eta berarenaren antzeko migralari 

askorena pentsakera berri horren ziurtagirik fidagarrienak. Jose R. Zubillagak zioen bezala: 

"...garai artako emengo oituretan, arrotzari laguntzen zitzaion, jana ta lotokia ukatu 

gabe" 123 

Utopiarekin, beraz, dimentsio berria ireki zitzaion pentsakera politikoari; pentsakera 

politiko errealistaren aurkako zerbait gisa geldituko da alternatiba utopikoa. Jakin ere badakigu 

Aristotelesen politeiaren positibismoak boterearen neopaganismoa ekarri duela. Hemendik 

aurrera bi betak, pentsakera utopikoarena eta pentsakera errealistarena paraleloki ihardungo dira 

historian zehar. Lehen Utopia eta Printzea kontrajarri ditugu. Berehala, XVI. mendearen 

amaieraldean, berriro kontrajarriko dira Boteroren Estadu Arrazoia eta Ludovico Agostiniren 

Irudimenezko Errepublika; halako zerbait gertatuko da Hobbesen Leviathan eta Harringtonen 

Oceanaren artean, Lockeren Treatise on Government eta Vairasse eta Fenelonen utopien artean. 

Horrela jarraituko dute, sintesis marxistak pentsakera utopikoa eta errealismoaren elkarketa egin 

duela uste izango duen arte, bata eta bestearen ondorioa bailitzan. 

Thomas Moreren De Utopiaren ondoko utopiek eutsi egingo diote ingeles jenialaren 

obrari bai literatur jenero gisa bai beren egituraketa figuratiboan. Esplorazioen oraindik iritsi 

gabeko islei buruz mintzatzen dira eta analitikoki deskribatzen dituzte erakundeak eta 

bizimoduak. Utopikoek, gure migralariek Ameriketan bezala, zera uste dute, ordenamendu 

jakintsuen bitartez alda daitezkeela giza ohiturak, erakunde egoki batzuek bazterreraz 

ditzatekeela norberekeria, indibidualkeria eta aginte nahia, eta guztiz espontaneoa gerta 

dakiokeela gizonari ongi egitea. Jabego pribatuaren deuseztapenak eta ongien elkarjarketa dira 

utopia hauen bereizgarririk nabarmenenak. Eta harrigarri gertatzen zaigu gaiari zernolako 

garrantzia eman zaion historian zehar gogoratzea. Besteak beste, Ludovico Agostiniren "Lo 

infinito" (1585-1590), Johann Valentin Andreae teologo luteranoren Reipublicae Christianopolis 

123 

Ibidem, 139. orr.

Descriptio (1619), Tomas Campanellaren Eguzkiaren Hiria (1623), Denis Vairasse d'Allaisen 

Historie des Severambes (1667), Claude Gilberten Historia de L'Ile de Calajava ou L'Ile des 

hommes raisonnables (1700), Simon Berringtonen The Memoirs of Signor gaudenzio da Lucca 

(1738), Morellyren Basiliade du célebre Pilpai (1753), Nicolas Restif de la Bretonneren La 

Decouverte Australe par un homme volant (1798), Thomas Spenceren The Constitution of 

Spensonia (1801), Charles Fourieren Traité de l¨Association Agricole (1822); Etienne Cabeten 

Voyage en Icaire (1834) eta 1896n argitaratutako News from Nowhere. Jakinik, bidailariek 

zekiten bezala, bidaiaren amaia ez dela beti berdina. Behin Islara iritsi eta gero gizonok sarri 

gorde nahi izaten bait dugu abiapuntuarekiko lotura erreferentziala. 

"Gu geramazkien ontziaren bosgarren egonaldia Montevideo izan zen. Eta gu geunden 

ontzira bi euskaldun (laburditarrak) igo ziran. Euskaldun aiek esan ziguten, Buenos Aires-etik 

zetoztela eramatera al zituzten euskaldunak aien nagusiaren ostatura" 124 

Puntu erreferentzial hori badaezpadaereko aingura gertatzen baita. Hori adierazten digute 

Zubillagaren urrengo hitzek ere. 

"Joan Kruz, San Andres de Giles-eko errira zijoan, berak antxe aide ordezko bat 

zeukalako, ta ni, Carlos Casares-a nijoan, nere anai Lontxo erri artako kanpoan zegoalako 

beitalde aundi baten beiak jexten" 125 

Dena den ukaezina da migralarientzat zirraraz betetako momentua izan behar zuela 

bidaiaren amaierako argiak ikusten zituztenekoa, iluntzean normalki, hainbeste denborako 

iluntasuna urratuko duen esperantzaren argia. 

"Atsalde artan, illuntzera zijoalarik, begiztatu giñuzen Buenos Aires uriko argiak eta erri 

artako naidira edo puertora iritxi giñan gaueko bederatziak igaro ondoren" 126 

Sarri helmugaratzean nahastu egin ohi dira iritsi izatearen zirrara, lehen esperantza 

betetzearen lasaitasuna eta lehenengo ustegabeek sortaraz dezaketen deslilurapen miketza. 

Etxeratze guztien ondoren gertatzen den zerbait, dudarik gabe, urrengo bidaia planteiatzera 

bultzatzen gaituena, etengabe bidaian egotea bailitzan giza izakeraren osagarri nagusiena. 

Honela adierazten zuen Josetxo Yanzik 

124 

125 

126 

127 

"Nik egiyak esango ditut 

nola fiñez bainagon, 

nola fiñez bainagon: 

leku au etor berriyin 

iñôntzat ez dela on, 

bañan sosik ezta izaten eta 

bertan bear egon, 

bertan bear egon". 127 

Ibidem, 111-112. orr. 




Beste batzutan lanaren gogortasuna izango da etorri berria kexu jarriko duena Mikaela 

Zarramaren bertsoetan ikusten den bezala. 

"Kantatu naiagatik 

gogoa non dago?. 

Atzo indar gitxi ta 

egun gitxiago; 

zutik eziñ egonik 

jende asko dago, 

ezurrak jasotzeko 

nai ainbat lan dago" 128 

Gutxitan aurkitu izan dugu helmuga iritsi orduko hain egoera mingarriaren lekuko den 

bertsorik, baina bertsolari beraren honako bertso hauek egoera berri orori dagokion hasierako 

mina baino zerbait gehiago ere iradokitzen dute, porrota agian, bidaia egina izatearen 

alperrikakotasuna. Halako zerbait sentitu behar zuten behar bada Savonarolak, Thomas 

Munzerek, Giorgy Doszak, Pugatchevek eta utopiaren atzetik abiatu ziren beste askok eta askok 

helmugan zer egon zitekeen ikustean, utopia islarik nahi duenak behar haina egin izan ohi baitu 

utopia hori deuseztatzeko historian. 

"...indarrak juan eta 

memoria flako, 

kartzelakoen gisa 

sufritu bearko..." 129 

Sarri, ordea, bertsolariek helmuga ederra lortu izatearen alaitasunaren berri ematen 

digute. Kuriosoki Josetxo Yanzirena da bertso hau ere, berak zertxobait lehentxoago 

idatzitakoaren hain ezberdina, beharbada egoerak nahastu egiten direla adieraziz. 

"...gure etxetik ateri giñan 

emen obeki biarrez, 

bañan etorri errukituak 

ez gaudezi gu negarrez..." 130 

Eta halakotan gertatzen den bezala, kontrajarketa izaten da medio egoera ezberdin horien 

berri emateko. Hauxe dio bertsolari anonimoak: 

128 

129 

130 

"Bidaje luze obek, 

dutenez esaten, 

irakasten digube 

munduban bizitzen; 

bizimoduba zer dan 


ZAVALA, A.: Ameriketako Bertsoak. Mikaela Zarrama, 42. orr. 


aisa dakigu len, 

Habanan sobran dana 

ez balitz falta emen". 131 

Horregatik, sarri eman ziren utopia eguneroko bizitzan ezartzeko saioak. Historikoki eta 

kulturalki adierazkorrena, beharbada, Lugonek "Guaranien errepublika kristau komunista" gisa 

deituriko jesuiten "reducciones" izango litzateke, jabe espainiarrek bertako indioen aurka 

buruturiko esplotazio kolonizatzaile eta joputzaileari aurre egiteko. Ehun urtetik gora iraun zuen 

esperimentoak, 1612tik 1768ra. Espainiako koroak Konpainia debekatu zuenean joan ziren 

pikutara redukzioak. Baina hazia ez zen fruiturik gabe gelditu eta Ann Leeren gidaritzapean 

Ingalaterratik Estatu Batuetara joandako The United Society of Believers kuakero taldea saiatu 

zen Mount Lebanon inguruan halako esperientzia burutzen, 1950 arte. Cabet 1847an saiatu zen 

Icaria Nauwoon, Illinois, burutzen eta John Humphrey Noyesek halako zerbait egin nahi izan 

zuen Oneida elkartearekin, Utican, New York estaduan. Kibbutz israeldarrek ere badute 

utopiaren eragina eta gaur egun ere badira zenbait talde txiki beren modura ideal bera bizitu nahi 

dutenak, don Zeno Saltiniren Nomadelfia, esate baterako edo 1960an USAn sorturiko Twin 

Oaks elkartea. Hinduismoak berak jaso du Thomas Moreren utopiaren eragina eta Shiri 

Aurobindoren erakutsiak jarraituz 1968an sortutako Auroville bere utopiaren presentziaren 

lekuko da. 

Egia da Agiri Komunistan Marx eta Engelsek "komunismo utopikoari" meritu bikoitza 

ematen diotela, hots, ordurarteko gizartearen oinarri guztiak iraultzearena eta langileen 

argitzerako balio haundiko elementoak ezartzearena: geroko gizarteari buruzko baieztapen 

positiboak besteak beste. Hauek izango lirateke: hiria eta herriaren arteko kontrastearen 

deuseztapena, familiarena, etekin pribatuarena, soldataren trukeko lanarena, giza-armoniaren 

igarpena eta Estadua produkzioaren administratzaile soila bihurtzearena. Baina guzti hori 

adierazi eta gero, utopiak geroko deskribapen fantastikoak besterik ez direla diote. Eta hain 

haundia izango da Agiriaren itzela ezen hortik aurrera utopia, fantastikoa eta irrealaren sinonimo 

izango den. Baina Marx eta Engelsek aipatzen duten komunismo kontzeptuak pentsakera 

utopikoaren erreferentziak ditu, goitik behera; marxismoak komunismoari buruz egiten duen 

kontzeptu "positiboa" utopiek emandakoa baino ez da. Historikoki ez zegoen besterik. 

Beharbada Marxen dialektikan egongo litzateke utopikoekiko aldaketarik haundiena, erakunde 

komunistak eta komunismoaren arteko harremanei dagokiena hain zuzen ere. Perspektiba 

utopikoan erakunde komunistak dira gizonen portaera berria erakartzen dutenak; Marxen 

ikuspuntuan, aldiz, kapitalismo helduak gizartea jarri duen jite jasangaitza izango da erakunde 

komunistak sortaraziko dituena. Baina pentsakera utopikoaren elementu berezkoa, hau da, 

erakunde komunistak, beti daude present Marxengan, baita bere azken idaztietan ere. 

Paradoxikoki komunismoa Marxen dialektikaren izenean sartu da historian eta hori, 

sozialismo zientifiko gisa, sozialismo "utopikoaren" aurka. Baina Moreren estiloan, hau da, 

erakunde berriak eratzearen bitartez, non jabego pribatuaren deuseztapena eta komunismoaren 

ezarketa ekintza iraultzailearen bitartez emango diren. 

Sobiet Batasunean eta inguruko estadu sozialistatan gertatukoek interes berria sortarazi 

zuten utopiaren inguruan bai zentzu kritikoan nahiz positiboan. Zentzu kritikoan antiutopiak 

sortu dira, hau da, Estaduaren egituraketa liberal-demokratikoa eta jabego pribatuaren 

131 


deuseztapenari esker jaiotako gizarte negatiboen deskribapenak, manipulazioan eta gizonaren 

kontrol osoan oinarritutakoak. Eta hasieran utopiekin gertatu zen bestela, antiutopiak ere ez 

espazio ezezaguneko puntu batetan ezkutaturik baizik geroaldiko punturen batetan gauzatu nahi 

izan dira. Antiutopiak geroa mehatxu baten eramale gisa ikusten du, utopiak miatu gabeko 

espazioa esperantza gisa ikusten zuen bestela. Antiutopien artean gogora ditzagun E. Zamjatinen 

"We", 1922an idatzia izan arren 1952an argitaratu zena edo A. Huxleyren "Bai mundu berria" 

(1931) edo George Orwellen "1984", 1948an kaleratuta. Stanley Kubricken "Laranja 

Mekanikoa" filmea bera ez dabil hortik oso urruti. 

Utopiaren kritikoek mitoarekin konparatzen dute. Benedetto Crocerentzat "utopia 

mitoaren osagarria da, gure irritsen egarriaren orobateko asetzea eta zanpatzen gaituzten 

arazo guztien soluziobidea irudietan gauzatuz". Eta mitoarekin gertatu den bezala, utopiak ere 

ezin izan dio ihes egin sikoanalisiari. Jean Servierentzat hiri utopikoen funtsezko eskemak 

amaren umontzia aurkezten du; zibilizazio teknologikoak galdu egiten du bere esanahia eta 

utopia atzeranzko mito gisa sortzen da. Baina Karl Popperek ez esanahi fantastikoa baizik 

ezkorra eman dio eta bat egin ditu utopia eta bortxakeria. Popperentzat jarrera utopikoa 

"jolistikoa" da; osotasun gisa erreformatu nahi du gizartea; utopiak horregatik gauzatzen dira 

Estaduaren boterea mugarik gabe hedatuz. Bere ustez utopia da totalitarismoaren oinarri 

teorikoa. 

Dahrendorfek zera idatziko du: "Utopian ez dira gailen ez askatasuna ez gero 

ezezaguneranzko proiekzioa, izuaren eta nazka absolutuaren susmoa baizik". Tesi guzti hauek 

behin planteiamendu politikoaren arlora eramanak, milenarismoarekin identifikatu dute utopia 

(Vögelin) edo "herexia etengabearekin", behin teologiaren esparrura eramanak izan ezkero 

(Molnar). 

Guzti horretatik urrun, eta gizarte zientzien arloan, positibismoa eta soziologia 

baloratiboa gainditu ahal izateko saio gisa onartu izan da utopia. Karl Mannheimek bere 

Ideologie and Utopie obran kontrajarri egin zituen ideologiaren izakera estatikoa eta utopiaren 

izakera dinamiko eta sortzailea. Halere, bere ustez, industrialismoaren azken etapan desagertu 

egingo litzateke elementu utopikoa langileriaren erosotasun eta ongi izanaren ondorio gisa. 

Baina ez da halakorik gertatu, alderantzizkoa baizik; utopia indartu egin da gizarte teknologiko 

bezala ulerturiko gizarte burjesari egin zaion kritika moduan. Utopiaren rol kritikoa urrundu egin 

da alderdi iraultzaileak boterea hartzearen eredutik eta gizon izatearen modu berri baten figura 

bihurtu da. Orain inbertituta gelditzen da Thomas Moreren gizona eta erakundeen arteko 

eskema. Orain utopia gerorantz zuzenduriko mito gisa ulertzen da, eta horrexegatik orainan 

termino sortzaileetan adierazi ahal izateko gauza. Honela ikusi zuten gure migralariek eta ildo 

horretatik abiatzen dira adierazpen guztiak Utopia Isla horren osagarriak aurkezterakoan. 

B. AMETSAREN OSAGARRIAK 

Utopia islara joatea LUR HOBERENAREN BILA JOATEA da, lurrik hoberena 

edukitzea baita utopia islaren osagarririk garrantzizkoenetakoa. Hala dio Juan Mari Lujanbiok: 

"Ameriketan iñork dionez 

bada amaika leku on,

eta ara buelta bat egin gabe 

iñola ezin naiz egon". 132 

Beste bertsolari batentzat "ETORKIZUNARI BERRIYAK ESKATZEA" 133 izango da, 

definizio zoragarri batetan, utopia, nolabait gizona etorkizunerako asmo gisa ulertzen duen 

filosofiaren arauera; gero komentatuko dugun Ernst Blochen "esperantza printzipioa". Edo 

Bautista Galarregik zioen bezala, mila grazien lurra. 

"...or pentsatzen da Amerika onek 

badituela milla grazi, 

etorri ezkero dirua erraz 

egiten dala irabazi..." 134 

LANAREKIN ESKER ONEKO lurra da utopia, sofrimenduari bere saria ematen diona, 

J.R. Zubillagaren definizioan, harantz abiatzen dena aberri berria maitatzeko eta bere 

eraikuntzan iharduteko prest egonik noski. 

"Lontxok aberri ontan samin gogorrak eta ikaragarrizko nekeak ainbeste urtetan egin 

arren, aberri au beste edozeñek bañon maiteago du. Anai gizajo onek gaur badauka ongi 

bizitzeko modua. Eta bere zortzi seme-alabari 80 milla pexo eman dizkie, etorkia edo herentzia, 

azkenengo orduraño itxoin baño len" 135 

Badirudi utopia-aberriarekin IDENTIFIKAPEN PROZESUA guztiz beharrezkotzat 

jotzen dutela migralariek arrakastatsu eta zoriontsu izateko. Hori dio Zubillagak berak: 

"Argentinan, euskaldunik nik ez det ezagutu aberri onengatik iñoiz gaizki mintza denik, emen 

beste arrotz askok egin oi duten bezala" 136 . 

Abiapuntuko egoeraren aurkako zerbait bezala aurkeztu izan digute lur berria, 

KONTRAJARKETA hau utopia islaren osagarrien arteko garrantzitsuenetako bihurtu arte. 

"Amaika urterekin asi zan lanean bere aitarekin, Ponpollegi'ko minetan. Mina ok dira 

Eskolmendi deitzen zaion Lesaka-ko terrenuan, Irun-go mugan. Igantzi'tik lana egin bear zuten 

tokira, bazen lau orduko bidea. Ta egunero yoan da etorri egiten zuten. Yatekoa izaten zan 

sardin zarra, opilla, gazta pixka bat, ta pitarra; ta larunbatetan bakarrik ardua". 137 

Azkenik esan dezagun DIRUA EGITEKO toki ezin hobea bezala joko dutela aberri 

berria. Hala zioen Jose Mari Mendiburuk. 

132 

133 

134 

135 

136 

137 

LUJANBIO, J.M.: Op. cit. (1968), 73. orr. 



ZUBILLAGA, J.R.: Op. cit. (1964), 237. orr. 



"...Nola iruditu zaik 

Californi aldia?. 

Auxen duk guretako 

xarmanta tokia, 

dirua egiteko 

nun dago obia?. 138 

Lur xarmanta, beraz, lurrik hoberena. Ez da batere harritzekoa lurra izatea utopia horren 

lehenengo osagaia. Ez dugu ahantzi behar betidanik lurra eta zeruaren harremana hastapen 

pasiboa eta aktiboaren artekoa izan dela; agerpenaren arlo emea eta arra; iluntasuna eta argia. 

Lurra sustantzia unibertsala da, kaos nagusia, uretatik bereiztutako lehengaia, Genesiaren 

arauera behintzat, basurde vishnutarrak ur-azalera eramana; shintoko heroi mitikoek gogortua; 

sortzaileak sorkuntzarako erabiliko duen lehengaia. Aitzurrak eta goldeak urratutako birjina, 

zeruan hazi diren euriak eta odolak ernaldua. Unibertsalki, iturburuak, mineralak eta metalak 

erdituko dituen umontzia. 

Beraz, badirudi beste zenbait gauzen artean eginbehar amatiarra sinbolizatzen duela 

lurrak: Tellus Mater. Berak hartzen du bizitza eta berak ematen. Lurrean etzanda zegoen Jobek 

zioen bezala "Biluzik sortu ninduen amak, biluzik itzuliren naiz hara" 139 ,bat eginez ama lurra eta 

amaren magala. Amarekin lotuta, gure migralarien idaztietan, lurra emankortasun eta 

birjeneratze sinbolo da. Horregatik asimilatu izan dira hain sarritan goldea eta emakumea 

aintzineko tradizioari dagokion literaturan: ildo ereinduak, lur goldeatua eta sartze sexuala, 

erditzea eta uzta, laborarien lana eta ernaltze ekintza, fruituen uzta eta idostea, golde muturra eta 

gizonaren zakila. 

Guzti horrekin batera, gure migralarientzat Amerikako lurrak LUR SANTUAren itxura 

hartzen du. Ez bakarrik emankortasun zentzuarekin baizik Hilezkortasunaren Lur gisa ere, 

nolabait lehen paradisuaren gauzatzea balitz bezala. Agindutako lurra, Danteren espirituaren 

poloetako bat, hebertarren Kanaan, Ulisesen Itaca, kristauen Jerusalem zerutiarra, zenbait 

bertsolariengan hain present dagoena, Joan Migel Berarengan besteak beste. 

Ondoren, esan dezagun utopia horrek ZORION BILA joatearen forma ere hartzen duela. 

Ramon Artolak adibidez honela dio bere Urrutiko Intxaurrak saioan: 

"Zorion bila joanik 

ainbeste bidean..." 140 

Baina beharbada JANARIARI ETA EDARIARI ematen zaion garrantzia izango 

litzateke isla utopiko horren bereizgarririk nabarmenetakoa. Ugaritasuna eskatzen zaio lur horri 

eta, ahal baldin bada, ia lan ezaren truke. Euskal migralariak lanari ez diola beldurrik ia 

eztabaidatu ezin den puntua da. Orohar badirudi langile amorratua dela eta horrexegatik izan 

dela hain estimatua. Baina ez dakigu noraino har daitekeen lana norberaren eta ingurugunearen 

138 

139 

140 


Job 1,21 

ARTOLA, R.: Op. cit. (1961). 102. orr.

osotasunareko baliabide guztiz ongarri gisa, horrela benetazko lan duingarriaren mistikan sartuz 

eta noraino Genesis liburuko zigor gisa. Agian bigarren ildotik abiatuz gero ziurrago ibiliko 

ginatekeela uste dut gure migralariekin, behin eta berriro deiadarkatzen baitute janari eta 

edariaren ugaritasuna nahi dutela, eta ahalik eta lan gutxien eginez. Juan Mari Lujanbiok esate 

baterako honela dio: 

"Buenos Aires-en an dare 

jan eta edan pasiatu 'ta 

iya kasikan lan gabe, 

ezta posible ni egotia 

aien ondora joan gabe". 141 

Zubillagak ere antzeko zerbait esaten digu: 

"Orain Bahia Blanca-n, garai batean bezela ogia eta patata bakarrik janda ez nintzan 

bizi. Orain ikasi nuen aragi ona ezagututa, bera erosita, janari bikaña, adelatzen, neronek 

jateko". 142 Josetxo Yanzik California aldean kokatzen du ugaritasun hori, eta artzaien 

testuinguruan. 

"Orra, osaba, artzaiak nola 

bizi geran Amerika-n, 

lekua ontan jan eta edana 

naikua bada oraindikan; 

guk emen geiegiakin beti, 

ez degu eziñ izanikan, 

mendiya otan ibilli biarra 

zerbait izanagatikan, 

jateko gogua duenentzat 

ez dago ezeren faltikan" 143 

Josetxo Yanzik berak beste bertso saio batetan oraindik gehiago zehazten du lurralde 

utopiko horretan lor daitekeenaren definizioa: 

141 

142 

143 

144 

"Ez pentsatu ez dela 

gizonaren planta, 

lo naikua egiñez 

nai adin bat janta, 

egunaren orduak 

igaro etzanta, 

biziko zerade guri 

konsejuk emanta". 144 




Ibidem, 140. orr.

Guztiz bitxia da, bestalde, zenbat eta zenbat aldiz, edaria aipatzerakoan ARDOA eta 

sagardoa jotzen dituzten utopia lortuaren sinbolo bezala eta ezin hobeto erabilita daudela esan 

beharrean gaude. Ardoarena batez ere, nahiz eta atzean utzitako lurra sagardo lurra izan. San 

Bernardok ardoan beldurra eta indarra besterik ikusten ez bazuen ere, ardoa betidanik egon da 

odolarekin lotuta, eta ez koloreagatik bakarrik; baita landarearen esentzia izateagatik ere. 

Horrexegatik adierazi nahi du bizitzaren eta hilezkortasunaren elixirra. Horrez gainera, batez ere 

gureak bezala, tradizio semitikoan edan duenarentzat jakituriaren eta hastapenaren sinbolo da, 

sortarazten duen mozkorraldiagatik. Ezin dugu ahantzi Grezia zaharrean Dionisosen odolaren 

tokia hartzen zuela eta hilezkortasunaren likorea sinbolizatzen zuela. Baina batez ere tradizio 

biblikoarekin lotu beharko dugu gure migralariek eman nahi dioten esanahia. Eta Biblian 

alaitasunaren zeinua da lehengoz 145 eta orohar Jainkoak gizonei egin dizkien dohain guztiena 

146 . Hurbileko erlijio guztietan ardoa jainkoen edaria denez, ez da harritzekoa alde batetik 

israeldarrek balio sakratua ematea, horrela toki guztiz berezia hartuz kultoko sakrifiziotan; eta 

bestetik, kulto paganoekin hain estu loturiko edari hau zenbait kasutan debekatuta egotea; 

Jeremiasek 35. atalean aipatzen dituen erretxabitarren artean adibidez. 

Horregatik, beste zenbaitetan, Jainkoaren haserrearen sinbolo bezala gelditu da. Ikusi 

bestela Isaias 51,17... edo geroko literatura unibertsalean John Steinbeckek erabiliko duen The 

Grapes of Wrath, "Haserrearen Mahatsak" espresioa. 

Baina Itun Berrian zentzu sinboliko boteretsuz kargaturik dago, batez ere San Joanen 

idaztietan. Gogoratu bestela Kanako Eztaiak... eta Eukaristian daukan sinbologia guztiz 

erabakiorra. Eta islamiar tradizioko Jalal-od-Din Rumi poeta sufi mistiko izugarriak hauxe 

kantatzen zuen: 

"Mundu hontako lorategiko mahastia eta mahatsa baino lehen gure arima ardo 

hilezkorrez horditurik zegoen". 

Dena dela, aurrean adierazi dugun guztia egia izan arren, agian "FORTUNA 

EGITEAREN" ideia izango litzateke utopia horren seinalerik bereziena eta aipatuena. Agian 

inork ez du Paulo Yanzik baino hobeto zertzelatu zertan datzan fortuna egite hori, zeintzu diren 

bere osagarririk inportanteenak. Berez, bitxia da nola migralariek Erroman esate baterako 

esanahi hain ezberdina zuen Fortunari geroko interpretapena emango dioten. Hain zuzen ere, 

hasieran, destinoaren jainkosa izanik, gure bizitza arautzen duten kapritxo eta arbitraritatearen 

sinbolo zen. Urrikalgaitza zen, baina ez gaiztoa izateagatik ala gorroto hutsagatik, adurraren 

ondorioengatiko indiferentziagatik baizik. Gobernaile baten bitartez adierazten zuten Fortuna, 

sarri jainkosa itxu gisa ere ikusi ohi dugu. 

Baina Paulo Yanzik ondorengo bertsua idazten duenean: 

145 

146 

"Josetxo, adiñ ona 

daukak oraindikan, 

fortuna bat egi- 

Salmo 104, 15 

Gen 27,28

teko Amerikan; 

diro askokiñ etortzen 

bayaiz ortikan 

iñoiz billatzen badek 

bueltan biderikan, 

urriak patrikan, 

neskak ondotikan, 

denak i naizikan, 

Lesaka'n karrikan 

señorita guziyak 

ire atzetikan" 147 

beste zentzu guztiz ezberdinez ari da. Badakigu hasierako zentzu hura galdu eta geroago 

Isis eta Tycherekin bat egin zenetik zoriaren jainkosa bihurtuko dela eta ugaritasunaren adarra 

izango dela bere sinboloa. Emankortasunaren lagun, garaipenaren eragile, gero eta ugariagoak 

izango dira eraikiko zaizkion tenpluak. Ez dago dudarik, migralariak fortunaz mintzatzen 

direnean, azkeneko zentzu honetan ari direla, emankortasunarenean, ugaritasunarenean, urrutira 

joan behar izanak suposatu duen borroka izugarri horretatik garaile irtete zentzuan. 

Amets guztiz erakargarria, antza denez, 

"Amets ori egin da 

mirabe gaztiak 

eunka juaten dira 

utzirik guztiak..." 148 

Juan Jose Arrietak esaten digunaren arauera. Hala beharko du izan, ezen porrota, fortuna 

eza ere termino beraietan adierazten baita. 

"...joan baño pobreago 

bainator urean, 

iru dukat eztira 

nere poderean". 149 

Lehia hortan, fortuna egin nahi eta batzutan ezin horretan jartzen ditu Juan Mari 

Lujanbiok saioaren bi poloak. 

147 

148 

149 

150 

"...danak aberats nai ta ezin izan, 

abek dira komeriyak..." 150 



ARTOLA, R.: Op. cit. (1961), 102. orr. 

LUJANBIO, J.M.: Op. cit. (1968), 77. orr.

Fortuna egiteak DIRU ASKOREKIN ETORTZEA suposatzen du batez ere. Hala diote 

Paulo Yanzik: "...iñoiz etorko balitz, diro asko patrikan..." 151 , hala Mañex Etchamendyk: 

"...moltsa luzea beteko duzu, laster ene iduriko..." 152 eta ildo beretik ariko zaigu Txirrita. 

"Amerikatik baldin baletor 

gizon bat ona ta fiña, 

bere lanaren sakrifiziyoz 

diru-puska bat egiña, 

parientiak bisitatzera 

ark dakarren atsegiña; 

allegatzian eztu faltako 

ondo zeñek itzegiña". 153 

Patrikan datorren diruak, sarri "URRIAren" forma hartuko du, askotan aberastasunaren 

keinu gisa soilik hartzen dugun sinbolo honek seguraski hori baino esanahi askoz sakonagoa 

baldin badu ere migralarientzat. Hainbat aldiz aipatzen dute migralari arrakastatsuaren sinbolo 

utopiko gisa... Migralariek elizetako aldaretan ikusi zuten urrea, argiaren diztira duena, suarena, 

gure suarena, eguzkiarena, Jainkoarena, Prometeok lapurtu nahi izan zuena. Hala diote 

antzinekoek, jainkoen haragia urrez eginda zegoela eta urrez ere Ejiptoko faraonena. Urrekarak 

ziren erretaulak, urrekarak dira Budaren ikonoak, akatsik gabeko argiketa eta perfekzioaren 

seinale, eta urrekarak Bizanzioko ikonoen hondoak, argi zerutiarraren islada. 

Greziar tradizioan eguzkiaren ebokazioa zen, bere sinbologiarena: emankortasuna, 

aberastasuna, agintea, berotasun-amodio-emaitzaren erdigunea, argi-jakituria-erradiazioaren 

etxe. Eta nola ahantzi urrezko labainak erabiltzen zirela jainko uranikoei sakrifizioa egiterakoan 

eta urrezko ihitaia eramaten zutela druidek eskuan mihura moztu behar zutenean. Apaizek 

ezkutaturik gordetzen zuten urrea, argiaren sinbolo, profanoen begiradek zikindu ez zezaten. 

Horrela ulertuta indar berezia hartzen dute migralarien testuek eta ez dugu uste esanahi 

iradokikor horiek baztertzeko eskubiderik dugunik. Josetxo Yanziren bertsoa guztiz da 

adierazkorra. 

151 

152 

153 

"Jan ta edanen faltik ez dago 

gu bizi geran etxian, 

ogi zuriya, zato ardua, 

okela beti eltzian, 

errekiya alderdi batian 

ta egosia bertzian, 

otaz gañera urre gorriyak 

lanan saria artzian... 

Europa aldera juango gerade 

boltxetik ondo jartzian". 154 


LAFITTE, P.: Op. cit. (1972), 226. orr. 

ZAVALA, A.: Txirritaren bertsoak II, Auspoa 103-104. Zb. 1971 Don., 

41. orr.

Guztiz adierazgarri gertatzen zaigu beste puntu honen egiaztapena egitea, lotura estua 

dagoela fortuna egin eta EMAKUMEEKIN ARRAKASTA izatearen artean. Ulergarria da. 

Erorketarekin hasi zen gizonaren egiazko historia; paradisutik irten behar izan zuenean kokatu 

zen denboran eta espazioan, orduan oinkatu zuen munduko eszenarioa. Orduan hasi zen 

benetazko drama haundia: liluraketa eta pekatuarena, ongiaren eta gaitzaren ezagupenarena, erru 

eta barkamenarena. 

Giza izatearen batasuna sexuen bikoiztasunean bakarrik garatzen da. Eta betidanik 

antitesia izan da sexuen arteko harremana markatu duena. Eta ez dago ezer esan beharrik 

objetiboki tesiari (gizona) antitesia (emakumea) kontrajartzen zaionean. Baina oker daude 

noizbait sintesi baten bila abiatzen direnak, irtenbiderik gabe aurkitu bait dira hortan saiatu diren 

Asia Txikiko nahiz Arabiako jopu-merkatuetako amazonak. 

Arra eta emearen existentzia ez da gizon eta emakumean oinarritzen, kreakuntzan bertan 

baizik. Erlatiboki existitzen den oro ezin baita erlatibotasunean oinarritu, izaki absolutuan 

baizik. Bi sexuak fisikoki existitu baino lehen hastapen traszendente gisa sortuta hartu beharko 

ditugu. Jainkoak lehen bikotea sortu baino lehen beragan zeraman bikotearen irudia. Horregatik 

mintza gaitezke Julius Evolak egin duen bezala, sexuaren metafisikaz. 

Zera esango genuke, bikoiztasun hori etengabe ikusten den zerbait dela migralarien 

pentsamenduan eta EZKONTZA bi ezberdintasunen arteko emate sakon gisa ulertzen dutela, 

Novalisen hitzetan "kanpokoa egoera misteriotsura eramandako barnekaldea baita" edo 

Friedrich Hebbelek idazten zuen bezala, 

"...halabeharrez bi mundu uztartzen dira, 

eta zigilua bailitzan irekitzen da naturaren sakontasuna, 

eta nian irekitako kreakuntzaren putzutik 

astroek gidatzen duten uhina jalgitzen da". 155 

Egia da, puntu hau ukitzerakoan batzutan bertsolariek umorez egiten dutela, Paulo 

Yanzik bezala: 

"...orrela luzitzen det 

gazte batek aña, 

iru ogei ta zortzi 

urte dauzkat baña 

oraindik ere neskatxetan, 

alajaña!" 156 

Baina normalagoa da andrearen falta era nostalgikoan nabarmentzea, ia utopiaren kaian 

dagoenak osotasunerako behar duen zerbait gisa. Horrela ikusten du Salbador Etxartek, 

adibidez. 

"Ez nuen pentsatzen emen ibiltzea 

154 

155 

156 


HEBBEL, Friedrich: Das Heiligste 


oneñen modu edertan: 

jana eta erana sobrante daukat 

ta gasturik ez ezertan 

gorputza lanin nekatu gabe 

sari ederra urretan... 

andregaia pasatuko banu 

zer bizipidea bertan". 157 

Andrea "NORTEKO IZARRA" izan baitaiteke, luminaria, argi iturri. Nikolas Lujanbiok 

andrearen edertasunaren parametroak jartzen dituenean, horixe da azkenekoa, aurreko guztien 

laburpen gisa jo dezakeguna. 

"Orain bederatzi urte 

etzeguan txarra, 

aixa egiten zuan 

algara ta farra; 

arpegi mazizua, 

zabala bizkarra, 

kasikan ziruriyen 

Norteko Izarra" 158 

Izarrak, zerutarrak direnez, espirituaren sinbolo gisa agertzen zaizkigu, argiaren 

espirituen eta iluntasunarenen arteko borrokaren sinbolo. Baina Lujanbio ez zaigu edozein 

izarrei buruz ari. Ipar izarra da bere sinbologiaren oinarria, sinbolika unibertsalean rol guztiz 

garrantzizkoa jokatzen duena, bera baita inguruan etengabe biraka daukan firmamentoaren 

erdigune absolutua. Puntu mugigaitz honek Lehenengo motor mugigaitza gogoratzen digu eta 

unibertsoaren Erdigunea. Ipar Izarraren arauera markatzen da beste izarren kokaketa, 

itsasgizonena, nomadena, karabanlariena, lurreko, itsasoko eta zeruko bidailari guztiena. 

Shakespearek "irmo jarraitzen duen gizonarekin" konparatzen du bere Julius Caesar obran. 159 

Irmotasun hori, norantza ziurra, zintzoen amaigabeko bizitzaren ziurtagiri. Ez da harritzekoa 

ezkontza bedikoetan bere zeregina erritoaren erdigunean kokatzea. Senarrak bere emazteari 

hauxe dio: "Izan hadi tinko, har ezan nigandik hire janaria". Emakumeak honela erantzuten dio: 

"Ipar Izarra ikusten dut, aurki dezadan ondorengoa!" 

Izan ere, ezkontza, BODA da migralarien utopiarako bidaiaren azken urrats 

garrantzizkoenetakoa. Txirritak berak ezin hobeto adierazten zuen: 

157 

158 

159 

"Mandaburu-ko indianua 

etorri omen den, neska, 

atzo nigatik ibilliya da 

soltera nagon galdezka. 

Laister emen den pretenditzera, 

ai au demontrezko festa! 



Shakespeare, W.: Julius Caesar. III, 1. Ed. Austral, 1948.

Ai ze trajia egingo nuken 

aren dirubak baneuzka!" 160 

Manex Etchamendyk ere bere modura hori bera kantatzen du: 

"...Moltsa luzea beteko duzu 

laster ene iduriko. 

Orduan hunat Euskal Herrirat 

etzireia itzuliko?. 

Norbaitez hemen agradaturik 

lagun bat duzu hartuko. 

Nik kontseilu bat zuri emanik 

etzaizu ez gaitzituko". 161 

Beraz, migralarientzat, atzerrian hainbeste urte eman eta gero, ezkontzak halako zentzu 

boteretsu eta ia sagaratua dauka, goian esaten genuen bezalako bizitzaren burutze gisako zerbait, 

aintzineko jainko eta jainkosen arteko hierosgamos haiek bezala, hain garrantzizkoak 

munduaren iraupenerako, munduaren indar polarrak armonia erritmikoan egon zitezen eta 

erritmikoki eragin ziezaioten munduari, geroari. Horrekin lotuko du migralariak Bibliatik jaso 

ahal izan duen ezkontz-mistikoaren zentzua. Nolabait erosen mundutik jasotako metaforak 

baliagarri gertatuko zaizkio, zentzu zabal batetan gure bizitzako arlo zentzumenezkoa eta 

espirituala lotu ahal izateko, infinitoari egiten zaion erreferentziari esker. Emakumeaz agertzen 

diguten ikuspegiak badu halako zentzu espirituala, berarenganako estimazioan bertuteari 

izugarrizko garrantzia ematen baitzaio, nahiz emakumea nahiz gizonarengan. Bestela entzun 

Txirritari: 

"Izeba, neri ez dit inportik 

naiz izan erdi zartua 

gazte txorua baño obe det 

juiziyuan sartua; 

diru-piska bat baldin badauka 

egingo degu tratua!" 162 

Eztaien puntua, halabeharrez ez bada ere, gehienetan ITZULERArekin lotuta dago, 

horrela utopiaranzko gure migralarien bidaia joan etorrikoa zela adieraziz. El Dorado behineko 

estadioa besterik ez zen bizitzan, gero abiapuntura itzuli ahal izateko. Itzuli, baina arrakastaren 

seinaleak edonon agertzen direla. Ez ziren oso gehiegizkoak, ez. Kate gorria, bibotea, patrikan 

txekea... eta itzulera batez ere, itzuli ahal izatea, abenturak bere errai gosetietan ez zituela jan 

erakusteko. Honela zioen Paulo Yanzik: 

160 

161 

162 

"Ezagutzen det nolakua den 

Amerikako Nortia, 




orko oiturak artu bitarte 

naiko paraje torpia; 

bañan gaztiak or lana egiñez 

irabazten du dotia, 

gero kate gorri bat zintzillik, 

ezpañetan bigotia, 

patrikan txeke aundi batekiñ 

Europa aldera trotia". 163 

Egia da utopia islako animaliak normalki etsai gisa aurkezten dizkigutela migralariek, 

hain zuzen ere, aurrerago ikusiko dugun bezala, utopiaren eraikuntzarako oztopo direlako, batez 

ere eraikuntza hori ardizaintzaren inguruan jaso nahi denean. Halere, behin arazoa konponduta, 

bertako ugaritasun egoera adierazi ahal izateko, sarri ekartzen digute ZAKUR ASEAren figura. 

Josetxo Yanziren bertsoa aukeratu dugu. 

"...zakurrak ere gizen dauzkagu 

gere sobriak emanta, 

ez degu oinbeste jan biarko 

geren errira juanta". 164 

Irudi bizi bizia da, ebangelioko Epulon eta Lazaroren alegoria gogora ekartzen diguna. 

Eta ez da harritzekoa, ez baitago mitologiarik zakurra onartu ez duenik: Annubis, T'ien-K'uan, 

Cerbero, Xolotl, Garm... eta unibertsalki onartutako zakurraren lehen zeregin mitikoa 

psikoponpoarena da, heriotzaren gauean gizonari laguntzearena, bizialdian gizonaren laguna 

izan ondoren. Baina horretaz gain, ikustezinarekin hain familiarizatuta dagoen txakurra 

bitartelari egiten da mundu honen eta bestearen artean, bizidunen trujuman bilakatzen da 

hildakoei eta beren lurraldeko jainkotasun gorenei galde egiteko. 

Horrek eta zakurraren sinbolikaren beste zenbait alderdik -heroi zibilizatzaile, arbaso 

mitiko, botere sexualaren eta horrexegatik hilezkortasunaren sinbolo, liluratzaile, linburkoi, 

udaberriko natura bezala bizitasunez gainezka, debekatutako elkartze baten fruitu...- sinbolo 

baten eguneko aurpegia agerterazten digute. Baina ezin dugu ahantzi gauaren aurpegia ere 

nabari dezakegula zakurrarengan eta hortik dator, adibidez, gizarte islamiarrean jasaten duen 

debeku izugarria, islamek zakurrarengan ikusten baitu kreakuntzaren aurpegirik nazkagarriena. 

Dena dela, garbi dago gure arteko migralariek goian aipaturiko balioen sinbolo bezala ikusten 

zutela, eta zakur gizen gisa gainera. 

Nor harritu daiteke, guzti horrekin migralariek utopiaren lur berria europearrentzat 

EREDU gisa jartzen badute?. Hori uste du Josetxo Yanzik. 

163 

164 

"...gu baño obeki denikan bada 

ori ebendako obe, 

leku askotan ez dira egongo 

ausarkiya onen jabe, 


Ibidem, 135. orr.

obe lukete Europa'n denak 

modu onetan baleude". 165 

Ameriketarako bidaia aurreranzko utopia denez, ZERBAIT BERRIAREN BILA 

JOATEA bezala ere aurkeztuko digute behin baino gehiagotan. "Banua ni/berriyak eskatzera/ 

etorkizunari..." kantatzen zuen bertsolari anonimoak 166 eta halako zerbait dio Mañex 

Etchamendyk ere: 

"Hortakotz utzi izan dut 

behingoz neure herria, 

Ameriketan bazela gauza 

noizbait jakinik berria..." 167 

Eta zerbait berriaren bila joate hori begi irekiarekin konpara daitekeela esango digu J.R. 

Zubillagak, ordurarte itxita eduki izan bailituan. 

"Nere lenengo jayotzarengatik ez det ezer esanik, begiak itxita jayoa naizelako. Baña, 

bigarren ta irugarren piztu aldian, ez nebillen bada begiak iregi gabe. Bañan garai artan ez 

neuzkan, noski, bear aña irikiak. Bedayo'ko Gurdill-aundi baserritik Tolosara betiko baserrilanak 

utzita lan berrietan sartzean uraxe izan zan nere bigarren jayotza. Nere aurrenengo erri 

aldaketa gogoratuaz, bigarren piztu aldia iruditzen zait" 168 . 

Begi irekiz egin zuten jaiotza berri hura. "Arimak bi begi ditu, batak denbora begiratzen 

du, eternitatea besteak", idatzi zuen Silesiusek. Eta "bihotzaren begia"-ri buruz mintzatuko 

zaizkigu Plotino, Agustin donea, Paulo donea eta beste asko. Bihotzaren begia Jainkoa ikusten 

duen gizona izanik eta gizona ikusten duen Jainkoa. Arima eta Jainkoaren batasunaren 

bitartekoa, abiapuntu eta helmuga, esperientzia eta bertatik sorturiko esperantzaren 

traszenditzea, migralarien kasuan. Baina ez da hori bakarrik, adimenaren pertzepzioaren sinbolo 

ere baita eta era horretan barneko ikusmenaren organo, bihotzeko begiaren kanporatze. Begi 

irekiak jaiotze berrirako suposatzen duen jakituria zama izango da migralariaren fardela 

bidaiaren esperientziatik onez ateratzeko. 

Mañex Etchamendyk AMETS gisa, urre amets gisa eskeiniko digu utopiaren urrengo 

osagarria. 

"Herria uztearekin 

deuseren ez nintzen lotsa, 

urrearentzat bainuen 

orduko neure ametsa..." 169 

165 

166 

167 

168 

169 



Lafitte, P.: Op. cit. (1972). 

ZUBILLAGA, J.R.: Op. cit. (1964), 175-176. orr. 

LAFITTE, P.: Op. cit. (1972), 47. orr.

Fréderic Gaussenek adierazi zuen bezala ametsa, eta migralariena batipat, "norberaren 

abenturaren sinbolo baita; hain sakonki ezarria norberaren kontzientzian ezen ihes egiten baitio 

bere sortzaileari; gure izakerarik egiatiarraren adierazpenik sekretuen eta linburkoiena bezala 

azaltzen zaiguna". 

Migralariek askotan aipatzen dute "ametsa" eta ez beti zentzu kategoriko berdinarekin. 

Batzutan badirudi amets profetiko gisa ikusten dutela, iraganeko, oraineko nahiz geroko 

gertakizun kritiko bati buruzko ohar. Beste batzutan, zera ematen du, hastapen-zeremoniekin 

loturik legokeen zerbait dela, txamanena, eraginkortasun magikoz gainezka eta bidaia imajinario 

baten bidez beste mundu batetan sartu nahiko gintuzkeena. Hemen, Euskal Herrian, sorturiko 

ametsa, mundu berriaren abenturan sartu baino lehenagokoa. Amets telepatikoa, urrutiko 

pertsona eta taldeen pentsamenduarekin komunikazioan jar gaitzakeena, artzaiak Kaliforniako 

bakardade gauetan duena bezalakoa, gakoa, aingura, soka luze kutuna. Edo, behin bidaian 

jarrita, amets bisionarioa, H. Corbinek "irudien mundua" deitzen zuen hartara garraia 

gaitzakeena eta beharbada XXI. mendeko gure gizarteak jadanik galdu dituen kontzientziaren 

zenbait botere suposatzen dituena. Edo susmoen ametsa, mila balizkoen arteko bat susmaraz 

diezagukeena, beste askok porrot egin arren, agiango gure arrakastara bultzatzen gaituena. 

Amets mitologikoa azkenik, arketipo erraldoiren bat berrezarri eta oinarrizko larrimin 

unibertsala isladatzen duena. Hau ere sarri agertzen baita gure migralarien testuetan. 

Horrez gain, Maria Zambranok maixuki adierazi digu gaueko mundu guzti hori, 

migralariek bezala, egunargiz ausnartu eta kontzientzia eta arima sinbiosian sartzen diren 

horretara iragatean, orduan sorkuntza forma bilakatzen dela, nahiz bizimodu pertsonalaren 

prozesuan nahin eginbeharrarenean. Beraz, arlo horien loturan jarri beharko genuke migralarien 

mundu hobeagorekiko ametsa. 

Gizonaren ahalbide guztien bitartez sorturiko isla utopiko hori MUNDU HONTAKO 

ZERU izango zaie migralariei. Hala dio Jose Mari Mendiburuk: 

"...emeretzi urtetan 

California'i buru, 

intentzio aundiakin 

egiteko diru, 

ura izaten delakotz 

mundu onetan zeru". 170 

Mundu hontako zeru egin nahi dute migralariek lurralde berria. Traszendentziaren, 

boterearen, hilezkortasunaren eta sakratuaren manifestapen. Berriztapenari dagokion 

itxuraldatzea, traszenditze jainkotiarra bailitzan, zeruaren atzemangaiztasunean adierazten baita, 

bere infinitasunean, eternitatean eta indar sortzailean. Horrela amaigabeko hierofania dela esan 

genezake zerutan izatearen berezitasunik nabarmenena. 

Ezin izango dugu ahantzi, egituratze kosmikoaren regulatzaile gisa, zerua erregeen eta 

lurreko jaunen aitatzat jotzen dela, utopiako izakera berriaren haurren aita, bera izanik gizonaren 

gainetik dauden indarren sinbolo unibertsala. Inmentsitate susmagaitza, erritmo unibertsalen 

170 


esfera, argitasun izugarriena, argiaren iturburu eta migralariek hain maiz deiadarkatzen duten 

patuaren indar sekretuen gordailu. 

Eta zerua jainkotasunaren egoitza da eta zoriontsuena. Eta beharbada, goian bainoago 

hemen kokatu beharko da migralarien zeru-kontzeptua. Apokalipsiko Jainkoaren egoitza gisa, 

nolabait sinbolikoki Sortzailearen eta bere kreakuntzaren arteko bereiztapena egin ahal izateko. 

Beraz, zerua Jainkoa eta gizonen arteko harreman-sisteman sartzen da eta Jainkoaren haragitzeredimitzaileari 

esker, gizona eta Jainkoaren arteko harremanak aldaturik gelditzen direnean, zeru 

berri batetaz mintzatuko zaigu Apokalipsiko idazlea. 

"Zeru berri bat ikusi nuen, eta lur berri bat, joanak baitira jada lehen zerua eta lehen 

lurra eta ez dago itsasorik. Eta Hiri Santua ikusi nuen, Jerusalem berria, zerutik jeisten zen 

Jainkoaren etxea... Eta zera esan zuen jauraulkian eserita zegoenak: Begira, berri egiten dut 

dena" 171 

Horrekin lotzen dugu eta giza irritsen absolututasunarekin batera, bilaketaren 

betetasunarekin, izpirituaren perfekzioaren kokagune lez, zerua munduaren izpiritua bailitzan. 

Mundu hontako zeru horretan dagoen migralariak ONGI IZATEAREN kontzientzia 

dauka, Ramon Artolak esaten digun bezala. 

"...bañan ez dira gaizki 

ez, an ere denak, 

baitira ta ez gutxi 

ongi dirarenak..." 172 

J.R. Zubillagak modu askoz sinpleago batetan adierazten digu: "aldi artaraño, 

Argentinan nik ez nuen iduki illezko koltxoirik eta maindirerik..." 173 

Zubillagak berak, gaurkotasunez beteriko PRIMERAKO TRENAren bitartez emango 

digu aditzera utopiaren beste osagarri bat. "Bahia Blancatik Buenos Aires'a 600 kilometrotik 

gora dira, ta arren bidea luzea zalako, nik aurrenengo aldiz artu nuen treneko igarobide 

lenengoa edo primerakoa" 174 

Esan beharrik ez dago trenak bai haurren marrazki eta ametsetan bai helduen bizitza eta 

ametsetan zibilizazio berri baten ezaugarri marka jaso duela, zibilizazio iraganetan zaldiak eta 

zalgurdiak hartu zutenaren hainakoa. Irudimenaren munduan sartu da eta toki guztiz 

garrantzizkoa hartu du sinboloen munduan. Agian hastapen kosmiko inpertsonalaren irudi gisa 

hartu beharko genuke, norberaren erritmo zatikatuei bere erritmo anker, kupigabeak ezartzen 

dizkiena. Beraz, bizitza kolektiboaren irudi gisa hartu beharko dugu gure migralarien testuetan, 

bizitza sozialarena, garamatzan destinoarena... baina era berean beraien arrakastaren adierazle 

171 

172 

173 

174 

Apok. 21, 1-2 



Ibidem, 193. orr.

menperakor gisa. Hain zaila zaigun eboluzioaren garraiobidea iradokitzen digu, bizimodu berri 

batetara errestan garamatzan kontzientziapen berria. 

Berandu iristea, trena galtzea... edo azken segunduan trenera igotzea: hainbat eta hainbat 

dira aukera pasatzen utzi dugula adierazten diguten ametsak. Geltokia da gure entrepresa 

material, fisiko eta espiritual berrietarako abiapuntua. Milaka norantza balizko ditugu baina 

egokia duguna hartu beharrean gaude. Baina migralariek behin baino gehiagotan adierazten 

digute helmuga ere, gure destinora heldu izanaren seinale. Eta gehienetan bidaiaren hasieraren 

sinbolo gisa soilik ikusi izanagatik, ez dugu ahantzi behar zenbait kasutan biziki present dagoela 

lortu izanaren esanahia. 

Baina utopiaren osagarrien arteko sinbologiarik gaurkotiena aukeratzekotan, 

AUTOArena aipatu beharko genuke, bera baita sarrien agertzen dena. JR Zubillagak bere anai 

Lontxoren arrakastaren berri eman nahi digunean hauxe esaten digu: 

"Bi bider bakarrik joan izan gera, Lontxo ta bereak bizi diran tokira. Autoa ere 

badaukate elizara joateko". 175 

Autoa, dudarik gabe, egokitze baten sinbolo bezala hartu behar dugu aztertzen ari garen 

testuetan. Migralariak autoaren barruan ikusten du beti bere lurralde berrian burutu duen 

arrakastaren bidaia... eta, batez ere, itzulerakoa. Eta kotxearen berezitasunek, lujoak, apaltasunak 

adieraziko digu gaztetandik eginiko bidaiaren emaitza hobea ala okerragoa, jasan behar izan 

duen eboluzioarekiko egokiketa. Ia ez dago migralaririk auto baten barruan itzultzeko ametsa 

benetan adierazten eta maite ez duenik. Txirritaren bertso hauek indar haundiz isladatzen dute 

esaten ari garena. 

"...lana egiñaz aberastuak 

dabiltza ondo jantzita, 

gaur ez lituke ezagutuko 

beren amak ikusita... 

.......................... 

Nik ezagutzen nituen zenbait 

Amerikara juan zian, 

gu emen asko gauden bezela 

poltsatik ariñ antzian; 

ta orañ berriz pasiatuaz 

lujo aundiko kotxian; 

gaur gizon batek eztu jakiten 

bestia nola bizi'an". 176 

Edo Jose Mari Mendiburuk zioen bezala: 

175 

176 



"...aberasten bagaituk 

ongi egundaño, 

sor-leku maitea; 

an izan duk oño, 

artu kotxe bat eta 

joain gaituk araño". 177 

Batzutan ordea, beste ogibidentzako gutiziaren ikurra ere hartzen du utopiak eta 

ikustekoa da nola LANBIDE LIBERALEN LILURAK ere erakarri egiten duen migralaria, 

sozial mailan aurrerapausoa bailitzan. 

"Ez gaitu mantendutzen 

pruma eta tintak, 

esango det zer diran 

gure erremintzak: 

paziya ta padera 

eta kanibitak". 178 

Eta maiz ONGI IKUSIA IZATEA izango da beste ikur bat. Dabid Aranbururenak dira 

ondorengo lerroak. 

"Sinistu gero euskaldunak gu 

ez guazila gainberan, 

nai det esan nik Ameriketan 

nola ikusiak geran: 

sekulan naiz ez ezagutu zuk, 

lendabiziko izkeran 

begi argiyaz galdeko dizu 

ia zu eskalduna zeran". 179 

Jose Mari Mendibururenak urrengoak: 

177 

178 

179 

180 

"...ez degu bertzeik pentsatzen 

irabaztea baizik, 

gu emen ederki 

laketuak gautzik, 

suertea izanez geroz 

aberats gaituk goizik". 180 





Eta guzti horren ondorio gisa hartu beharko dugu ametsa lortu izanaren adierazle bezala 

Paulo Yanzik ematen digun ikurra, URREZKO HORTZena, gogoratuz hortzak galtzea indar 

erasokorrik gabe, defentsarik gabe gelditzea dela, frustrazioaren, hondamenaren sinbolo. 

Ezin dugu ahaztu hortza dela jebetzearen, asimilatzearen sinboloa, txehetzen duen 

hagina, desioari elikadura eman ahal izateko. Herensugearen hortzen hazitik sortu dira 

mitologian burnizko gizonak, boterearen irritsaren atzetik, beren handinahikeriak asetu arte 

geldituko ez direnak. Eta itzuleran urrezko hortzez horniturik datorren migralaria gizon 

boteretsua izango da, arrakastatsua, bidaiaren abenturan gailen irten dena, bereganaturik 

porrotak eta beraien gainetik eraikita garailearen diztira. 

"Nere urrezko ortzaz 

egon zera pensatzen, 

ok mendiya oietan 

dira irabazten, 

ni ere gaztetan naiz 

egona ardi zaitzen; 

orai zartu ta ari 

baizaizkit bakantzen 

utsaren betetzeko 

ok ditut paratzen". 181 

C. UTOPIA ETA IZPIRITUAREN BIZITZA: 

AMETSA BETE AHAL IZATEKO BALDINTZAK 

Frankfurteko eskolan, Horkheimerek, Adornok eta Marcusek eskeini dituzte perspektiba 

utopikoaren birragerketarako bitarteko kontzeptualak. Adornok dioenez, "Etsipenaren aurka 

filosofiak oraindik ardurakizunik baldin badu, den dena erredentzioaren ikuspegitik ikustearena 

da". Horrela, nolabaiteko argi mesianikoak tindatzen du utopia. Marcuserentzat utopia 

posibilitate zehatza da; bere ustez benetan heldu dira baldintzak gure gizartea benetazko gizarte 

libre bihurtu ahal izateko eta horregatik uste du, utopikoki, noski, "utopiaren amaiaz" mintza 

daitekeela. 

Gai utopikoa eta eskatologiko-biblikoaren uztartze gisa, oso interesgarria da Blochen 

pentsakera. Blochen ustez komunismoa ez da historiaren halabeharrezko irtenbidea, bere 

181 


potentzialitateetako bat baizik. Blochentzat utopia materian dautzan potentzialitateen garapena 

da. Bere ustez hiru dira pentsakera dialektikoaren kategoria-ardatzak eta hirurak oinarritzen dira 

esperantzan: frontea, denboran aurreratuenik dagoen ekintza, non erabakiko den datorren 

denbora; berria, hau da, ondiño ezagutzen ez denaren posibilitate erreala, nolabait Novum 

Bonum hori azpimarratuz haruntza garamatzan joera aktibatzen badugu; materia, ez harkaitz latz 

gisa, baizik oraindik bere burutzapenera heldu ez den zerbaiten modura ulertuta. 

Agian Blochen pentsakeraren koherentzia teorikoa eta bere planteiamendu metafisiko eta 

antropologikoa ez dira guztiz bidezkoak izango, baina Moltmanek egin duen aplikapen 

teologikoak ekarpen interesgarria eskaini digu. Blochen potentzialitate historiko kontzeptuak eta 

utopia kontzeptuarekin egin duen uztartzeak marxista disidente honek duen materialismoaren 

erreformatik haruntza doan perspektiba osatzen dute. Pentsakera utopikoak errebisioa jasan du 

bere muga eta bere kritikatan baina oraindik arazo gisa jarraitzen du bai arlo teologikoan nahiz 

filosofiko eta politikoan. 

Aurrekoa ikusita edonork pentsa lezake utopiak garrantzi gehiago duela filosofia, 

politika eta sozoiologia arloan erlijioan baino. Pentsakera utopikoak eta antiutopikoak, utopia 

positiboak eta negatiboak alternatu egiten dira honako galdera honen inguruan: zernolako 

gerorantz dago zuzenduta gure gizartea?. Halako arazoetan "regimen condemdum" 

unibertsalarena da nagusiena. Ikusi ditugun utopiaren inplikapenak, edonola ere, ez dute ahitzen 

bere osotasuna. Egitan, Thomas Morerekin sortu eta bere epigonoetara (iluministak, 

erromantikoak, positibistak eta abar) heldu arte sortu diren eredu utopikoen parabola aztertzen 

badugu, zera honetaz konturatuko gara, gero eta murrizte nabarmenagoa duela utopiaren balio 

semantikoak eta bere traszendentzia objetiboak. 

Paraleloki utopia aldendu egiten da problematika erlijiosotik. XVI. mendeko egitasmo 

utopikoak oraindik estilo teistako erlijio naturalean oinarritzen baziren ere, poliki poliki 

razionalismoa nagusitzen joan zen eta utopia erlijioaren mundutik urruntzen. Hain zuzen ere, 

esanahi teknikoago, murritzago honen aurka altxatu da utopiaren kontzepzio zabalago bat. 

Hau da ahantzi ezin duguna: utopiak, dagokion literatura baino historia askoz luzeagoa 

duela. Espezifikoki utopia hiri lurtarra zerutiarrean proiektatu nahi duen giza izpirituaren jarrera 

setati baten arloa baino ez da, arlo bat, azpian Jainkoaren hiri aldagaitza duena. Mendebaldeko 

tradizioa da, batez ere, geroan etor dakizkigukeen toki eta garai espiritualki akasgabeen gaiaz 

gainezka agertzen zaiguna. Gogoratu bestela honetaz W. Nigg-ek "Das Ewige Reich" (Munich, 

1930) lanean esaten diguna edo N. Cohn-ek ⋅En pos del milenio" (Barral-Barna, 1972) saioan 

nahiz R. Mucchielok "Le Mythe de la cité idéale"-n (Paris, 1960). 

Baina horrekin batera, paradojikoki zera esan daiteke, utopian bere hastapenetako 

baliagarririk garrantzizkoenetakoak galtzen hasi eta gero hasi dela izaten itzela eta berezko 

tradizio literarioa. Utopiaren inplikapen erlijiosoak aurkitu ahal izateko bere erraietara jo behar 

dugu, sinboloak, mitoak, erlijioa, poesia eta pentsakera sortzaile bezala. "Fictio utopica" hori 

sinboloen bitartez iharduten duen irudimen sortzailetik dator. Eta utopiaren razionalizatze 

progresiboa, Mendebaldeko pentsakeran "fantasiak" jasan duen debaluazio izugarriaren 

ondorioa da. G. Durand-ek bere "La imaginación Simbólica" (Amorrortu, Buenos Airen-1971) 

liburuan erakusten duen bezala, ezagupen sinbolikoa aurrez aurre jarrita dago azken hamar 

mendeotan Mendebaldean instituzionalizatu den pedagogiaren aurka. Horrela ezagupen 

sinbolikoaren aurkako izugarrizko ikonoklastia gertatu da. Hala eta guztiz ere, gure garaia 

berriro irudi sinbolikoek gure adimenaren bizitzan duten garrantziaz jabetzen hasia da. Bi izan

daitezke horren zioak: bat, patologia sikologikoak erakarri duen sinboloaren birbalorapena, bi, 

etnologiak erakarri duena, gizarte primitiboetako ugaripen mitologiko, poetiko eta sinboloen 

balorapen baiezkorra egiterakoan. 

Gaur egun garbi ikusten dugu zientzia ez dela mundua salbatzeko bitarteko bakarra; 

poesia zientzia bezain beharrezko eta eraginkorra dela. "Utopia ala heriotza" da René Dumonten 

liburu baten izenburua. Deslilurapen zientifikoren ondoren esperantza gero eta haundiagoz 

begiratzen diogu irudimenari planetarizatzen ari den zibilizazio faustikotik defenda gaitzakeen 

"arimaren osagarria" eman diezagun. Irudiak ez daude kontzeptuekin haserre; biek batera 

osatzen dute gizadiak denboratasunaren bulkada deuseztatzaileen aurka jasotako bizitzaren 

hesia. 

Irudimen sinbolikoaren balioa eta zeregina behin berreskuratuta, jarrita daukagu 

utopiaren kontsiderapen zabalago batetarako presupuestoa, eztabaida filosofikoan deskuidaturik 

gelditu ziren arloak jasoko dituena. Honela ezarriko dugu erlijioa eta utopiaren arteko 

ahaidetasuna. Kontzeptu askorengatik erlazionatzen dira bata bestearekin. Hasteko, biak 

horizonte ultrahistoriko bati buruz ari dira. Irudimen utopikoaren produktuei dagokien status 

akasgabearen armoniak, pakeak, orekak, pentsakera erlijiosoak historiaren hasiera edo azken 

mugazia absolutua markatzeko erabiltzen dituen sinbolo mitikoetan aurkitzen dute dagokien 

elementua. 

Afinitatea oraindik nabarmenagoa da oraingo mundu enpirikoaren enfoke utopiko eta 

erlijiosoan datzan hondoko jarrera kontutan hartzen badugu. Bietan "renversement d'optique" 

bati buruz hitzegin dezakegu, R. Ruyeren adierazpena erabiliz. Inbertsio hau errealitatearen 

ikuspegi berria da, pentsakera biblikoak "metanoia" hitzaren bitartzen adierazten duenaren 

azntzekoa. Bai gizon erlijiosoak bai utopiaren haurrak arbuiatu egiten dute erreaalitate azkeneko 

eta aldagaitz gisa azaltzen zaigun oraingo mundua. Erlijioa eta utopia egiazkoak direnean, 

mundu honen izakera absolutua ukatzen duen ikuspegia garatzen dute. Egiaztasun klausula 

guztiz garrantzizkoa da, bai erlijioa bai utopia askotan erabili izan baitituzte boterean daudenek 

beren zanpaketaren forma sozial eta politikoak justifikatzeko. Esperantza elikatu dute baina 

benetazko askatzaile izan gabe, horrela alienapen beldurgarria sortaraziz. 

Horregatik, alienapen hori ekiditu ahal izateko migralariek, beren modura eta beren 

hizkera herrikoiaren bitartez adierazi egin dizkigute utopia hori betetzeko baldintzak. 

Orain arte aipatu ditugun ametsaren osagarriak, garrantziari begiratu gabeko orden ezean 

idatzi baldin baditugu ere, bertsolarien idaztietan azaltzen diren moduan, nahasturik den denak, 

utopia bete ahal izateko baldintzen munduan sartzerakoan maiztasuna hartuko dugu erreferentzi 

puntu bezala, horrela nolabait migralarien erizpidea sailkatzerik izango dugulakoan. 

Eta kuriosoki, nostalgia eta errealitatearen arteko lehia bizia somatuko dugu testuak 

aztertzen hasi eta berehala. Alde batetik, migralariek jada ezagutzen dutena berrezarri nahi dute 

beso zabalez onartu dituen herrialde berrian. Euskal Herrian ezagutu eta, teorian, atzean utzi 

duten bizitza estiloa. Hemen jasan behar izan dituzten estuasunetatik urrun, noski, baina 

hemendik joan direnekiko elkarte berri eta estua osatuz. Badirudi migrazio fenomeno guztien 

ezaugarri dela, norberak bereari eutsi ahal izateko aingura, txalupak hondoa jo ez dezan. Behin 

arbasoen etxetik urrun, bilatu egiten dira ordurarteko bizitzaren egituraketa eihotu duten sareak, 

beraiekin lotu ahal izateko hori gabe gogorregia gertatuko litzaikeen behin behineko egokiketa. 

Hau sarritan azpimarratu beharko genukeen puntua izanik, hots, utopia islara abiatzen den

gehiengoak duela halako probisionaltasun zentzua. Badirudi migralarien utopia islaranzko bidaia 

gehienetan edo ia beti banakakoa dela eta banakakoa ere lortu nahi den utopia, norberak bere 

ametsak bete bezain pronto irrikitzen baita itzulera bidaia. Beraz, etengabe utopiaz mintzatzen 

ari bagara ere, ez dakigu noraino jo dezakegun utopiatzat migralarien bidaia eta iharduera, 

elkarte, talde, komunitate zentzu hori falta denean. Agian hau azpimarratu beharko genuke: 

migralaria bere ustez beste nonbait dagoeneko eraikita dagoen utopiaren bila abiatzen dela, 

utopia horretaz baliatu eta gero abiapuntura itzuli eta sorterrian ezarri ahal izateko nolabait, 

noski, eta, sarri, modu guztiz banakako eta pertsonalean, urrutiko utopia haren urratsak. Puntu 

guztiz eztabaidagarria iruditzen zaigu, bestela ulertezina baita osagarriak ezartzerakoan utopia 

islan EUSKAL ELKARTEA OSATZEKO AHALBIDEA izatea lehenengoa. 

Txundigarria da zernolako maitasunez aurkitu dugun puntu hau baldintzen artean, bai 

Hego Ameriketako Argentinan, Uruguayen... bai Ipar Ameriketako Estatu Batuetan. J.R. 

Zubligallak adibidez honela dio: 

"Nik banekien emengo euskaldunak nun eta nola elkartzen ziran pillotan jokatzeko 

tokira, ta musean jokatuta aldi alaiak bazekitela igarotzen, baña nik alako bildegitik iges egiten 

nuen, diru apur bat gorde egin nezan". 182 

Baina ulertzeko gauza da, guzti hori nolabaiteko "arnas hartzea" gisa hartzen baitute 

migralariek, Dabid Aranburuk dioen bezala. 

"...esan laitake danok batera 

artzen degula arnasa; 

iduritzen zait emen degula 

euskera denen baratza, 

pobre onela bizi ezkero 

ez degu nai aberatsa!". 183 

Arnasa da denontzako bizitzaren hastapena, uraren gainean bizikor ibili zen Jainkoaren 

hatsa. Hamsa, Vedaren arraultz kosmikoa errultzen duen zisnea. Bizi-energia kontrolatu nahi 

bait dugu gizonok, transustantziatu. Horregatik da Yahvehren "ruah" bere ahotik sortzen den 

hatsa, bizitza sortu eta mantentzen duena. Migralariek ongi ezagutzen zuten 104. salmoaren 

mezua: 

182 

183 

184 

"Aurpegia gordetzen baduzu, ikara dira, 

arnasa kentzen badiezu, hiltzen, 

beren hautsera bihurtzen. 

Izanik daude Zure arnasa bialtzen baduzu 

lur-azala berrierazten duzu" 184 



104. salmoa, 29-30

Hori da migralari langile amorratuak arnas hartu nahi izatearen motibua, bizi ahal 

izateko, energiaren bitartez bizitzaren sortzaile izateko... eta nekeetatik atseden hartzeko. 

Eta arnasa denek batera hartu nahi dute eta arnas bera. "Esne banatzaile geunden tokian 

iru euskaldun besterik ez ginen bizi. Beste gañerakoak gallego ta riojanoak ziran". 

Zubillagarena da aipua eta desio sakon gisa adierazteko gauzak beste modu batean egon nahi 

izatea. 185 

Migralariari ez dio axolarik horrela eratutako gizarte mugatu harek ghetto itxura hartzea, 

bertan sentituko baita benetan gustora. Hala dio Juan Mari Lujanbiok. 

"Apirillaren bosta, 

ura zan eguna, 

Mar de Platan gustora 

pasatu deguna; 

arrotza gutxi giñan, 

jende ezaguna, 

Baigorriko semia 

zan nere laguna, 

Napar eskiñakoa, 

frantzes euskalduna". 186 

Badirudi gainera migralariak normaltzat jotzen duela halako joera, bertako amerikarren 

artean beraiekiko jarrera baikorra ikusten baitu, Ipar Ameriketan batipat. Dabid Aranbururenak 

dira hitzak. 

"...bai eta amerikanuk 

pozez geurekin nastuta, 

mundu guzian geure izkuntzak 

entzute garbiya du ta". 187 

Bertsolari berak adierazten digu zenbait kasutan behintzat noraino iristen zen elkarte 

horren itxidura, ia amerikarrik ez sartzeraino alegia; baina ondoren elkarren arteko konponketa 

bi taldekideen ahalegina dela baieztatzen du. Bihotz onetik sorturiko zerbait. 

185 

186 

187 

"Batenbat emen gerta liteke 

euskera ezin egiñik, 

danok euskaldun izan litake, 

ori dakigu geronik; 

baiñan elkar guk nola agurtu?. 

esku zabala emanik, 

biotz oneko jendia da ta 




ez dago ezer esanik". 188 

Dena dela beste askotan bezala Mañex Etchamendy izango da bene benetako arrazoiaren 

erroetara joko duena. Bere ustez "eskualdunen banderari" zor zaion zintzotasuna da bihotz 

berotasunerako, adostasunerako motiborik garrantzizkoena. Denok susma dezakegu zer dagoen 

Esterenzubiko bertsolari haundiaren espresiopean. Mendeetan zehar herri honek jaso izan duen 

bizitza-estilo baten egituraketari dagokion izate tradizional fidagarria, lanean, fedean eta 

hizkuntzan oinarritutako eredu antropologikoa. Gizarte eraketa horren sinbolotzat jotzen du 

Etchamendik "euskaldunen bandera". 

"Zer berri onak izan ditugun 

erran behar dut orori. 

Hango anaiak fidel daudela 

eskualdunen banderari. 

Ikas-etxeak edo eskolak 

omen dituzte zer nahi, 

Gure eskuara erakasteko 

nahi duten guzieri". 189 

Mastan jartzen direnak baitira totemak, pendoiak, banderak, estandarteak... Gerrarako 

zeinu, agintearena, batzarrarena, agintariarena. Hori da hain zuzen ikonografia hinduan ematen 

zaiona eta, ondorioz, gaitzaren indarren aurkako sinbolo zaigu. 

Baina ez hori bakarrik. Horretaz gain, bandera, euskaldunok ere, babesaren sinbolo 

dugu. Bandera daramanak buru gainetik altxatzen du, zeruari deiadar eginez, zerua eta lurraren 

arteko lotura ezarriko balu bezala. Horrela dio Bibliak Exodo liburuan: "Yahveh da nire 

bandera" 190 , bera nire geriza. Eta ez dezagun ahantzi gure migralariek edan duten kristau 

tradizioan Kristo berpiztuaren garaipena sinbolizatzen duela. 

Lurraren gainean dagoen bandera sekretu jainkotiarren partaide da eta migralariak 

badaki euskaldunen banderak hori guztia jakinerazi beharko duela bere borroka latzean 

eraginkor gerta dakion. 

Banderak erabakior izateko, ordea, jasoko duten besoak behar ditu, bere zentzuren 

arauera biziko diran bihotzak, iraupena ziurtatuko dioten "landareak". Haritzak ondoren 

ezkurrekin konparatuko ditu Etchamenduk oraingoan, bizitza-heriotza joko horren erritmoan. 

Hil eta anizten den landaretzaren gorabeheren sinboloa da eta askotan aipatzen da landarea 

zentzu horretan gorazarre homerikoetan. Hala ere bere esanahia, oraintxe aipatu dugun bezala, 

landaretzaren erritmoen gainetik jartzen da bizitza eta heriotzaren alternantzia markatzeko, 

lurpeko bizitzarena eta egunargiko bizitzarena; azaldutakoarena eta azaldu gabearena. Zenbait 

hastapen erritoek, batez ere Eleusiseko misteriotan, alternantzia horretatik askatu eta arima 

argian tinkotzea dute helburu. Hori da hain zuzen Etchamendyk ematen dion zentzua. 

188 

189 

190 



Ex. 17, 15

"Haritz ondoen ezkurretarik 

beti sortzen da landare. 

Eskualdunaren arraza, nasai, 

hedatzen zauku han ere. 

Hola segituz ez nindaiteke 

ez ni estona batere, 

Ameriketan Euskal-herriak 

laster izaiten balire". 191 

Eta bertsolari beraren eskutik etorriko zaigu Ameriketako euskal elkartea egiteko 

beharko duten azken elementuaren aipua, "argiarena" hain zuzen. Gutxi inporta du bertsolariak 

hori adierazi ahal izateko hemendik hara joango zaien aldizkariaren izena erabiltzea. Argia 

aldizkariaren izena da eta, hedapenez, hitz magiko horrek xuxurlatzen digun beste guztia. 

Horregatik egiten du bertsoaren bigarren zatian esanahi semantiko zehatzaren eta konnotazio 

guztien arteko jokua. 

"Hango berrien guri heltzeko 

igorri dute Argia. 

Gainetik eta behereraino 

dena eskuara garbia... 

Amerikatik Argia eta 

Eskual-herritik Herria! 

Batasunaren atxikitzeko 

guretzat zer lotkarria!". 192 

Beraz, argiaren sinboloak hain ugariak eta sakonak izan arren, guk aldizkariaren 

esanahiarekin loturikoa aipatu nahi genuke. Zeruko argia edo izpirituaren argia bezalako 

adierazpenek Ekialde Urrutiko sinbolismo oso aberatsa iradokitzen digute. Argia jakituria da, 

funtsean. Genesiseko "fiat lux" hura ere argipen gisa uler daiteke, bibrazioz, dardarizoz 

buruturiko kaosaren ordenua. Donibaneren eritziz, Hitzarekin identifikatzen da lehen argia, 

nolabait "munduaren egiazko bihotza den eguzki izpirituzkoaren diztiraketa" adierazten duena 

(Guenon). Eta Saint Martinek erakutsi zuenez, artekaririk gabe hartu behar da egiazko 

Eguzkiaren argi hori, errefrakziorik gabe, intuizio zuzenez. 

Eta argia beti iluntasunaren ondoren etortzen da bai manifestapen kosmikoan nahiz gure 

intimitatearen argitzean. Eta gure migralarientzat Genesisen, Indian eta Txinan bezala, 

ebakuntza kosmikoa hasieran nahasturik zeuden iluntasuna eta argiaren arteko bereizketa da. Eta 

gogora dezagun hilezkortasunak azkenik argitsu bihurtzen duela gorputza. 

Ametsa bete ahal izateko bigarren baldintza bezala BERTAKO HIZKUNTZA ETA 

KULTUR ERREFERENTZIETARA JARTZEA aipatuko genuke. Egia da ez dela lehenengoa 

bezain sarritan azaltzen, ezta indar berdinez ere, baina eraginkortzat jo dezakegu bere presentzia 

migralarien idaztietan. Modu ezberdinak hartuko ditu. Batzutan arrakastatsu izateko 

eragozpenak bazter ditzakeen bertako hizkuntza ikastea bezala formulatzen dute, J.R. Zubillaga 

191 

192 


Ibidem, 237. orr.

kasu "Ta zer egin bat baserritarra dela ez ezagutzeko...? Erdaraz ikasi behar erdaldunak bañon 

hobeto" 193 . Haatik badirudi Hego Ameriketan irain gisa ikusten den baserritar itxura estali nahi 

izate hori ez dela beharrezkoa Ipar Ameriketan, beharbada estimazio soziala beste maila batekoa 

delako. 

Apika egin nahi den lanaren arauerako izango litzateke behar horren eztena indar 

gehiagoz ala gutxiagoz sentitzea, guztiz ezberdina baitzen, adibidez, Buenos Aires edo Bahia 

Blancako kaleetan esne-partitzaile bezala ihardutea ala Kaliforniako mendietako bakardade 

izugarrian artzaingoari ekitea. Beraz, lanak markatuko luke beharraren gorritasuna. Horregatik 

esaten digu Zubillagak zernolako garrantzia zeukan bera bezalako egoeran zeudenentzat bertako 

hizkuntzan iaioa izateak. "Egunero bost edo sei ordutan irakurtzen nuen, ta ordu aiek geienak 

gabaz. Erderaz ari nintzan zerbait laguntzen, ta erderaz ulertzen ez nituan itz norbaitek esanak, 

ongi gogoan artuta, etxera irixten nintzalarik, iztegitik laister bai ikasi ere". 194 Eta 

aurreraxeago: "Ikasi bezate erderaz eta prantzesez, al dan egokiena. Mintzo oiek al dan egokien 

ikasten badituzte, euskera ere, obeto ikasita maiteago izango dezute". 195 

Bitxia da, arlo guztiz puntualean ingelerak bertsolarien euskeran izan duen eragina 

aztertzea. Lan hau ez da horretarako lekurik egokiena, baina nolahalako integratze nahi baten 

desioa adierazten duenez, gogora ekarriko ditugu zenbait adibide, bestelako tesirik demostratu 

nahi gabe, noski. Paulo Yanziren bertsoetan aurkitu dugu lehena: 

"...lana au goizetik, 

aurre egiteagatik, 

lenbaizeko itzetik 

ziken map atzetik 

al banu zaituko dituzkek 

etxetik". 196 

Ziken map hori ingelerazko "seek them up" espresioaren transkripzio berezia da dudarik 

gabe, "bila itzak". Halako zerbait gertatzen da honako Josetxo Yanziren bertsoarekin: 

"Sarritan gaude kanpo barruan" 197 

"kanpo" hori "camp", oihaldenda izanik. 

Eraginak nahiko markatua eta zabala izan behar zuen, halako hitz klabeetan beste zenbait 

bertsolariengan ere somatzen baita. Salbador Etxartek berak hauxe dio: 

193 

194 

195 

196 

197 





Ibidem, 253. orr.

"...gañera berriz sierran ere 

Jesukristoaren mazela, 

oriyek aski eztirela berriz 

Josetxori ere trela..." 198 

"Trela" hitza, bertako "trail", ildoa, bidezidorra, urratsa da. 

Baina ez dira erreferentzi bakarrak, Paulo Yanzik esaten digunaren arauera. Herriak badu 

mendian bizi denarentzat beste estiloko eraginik. 

"...erriko bizitzatik mendira 

izango dira mudantzak... 

or guziyori anzten zaizkiyo 

musik-sonyo eta dantzak". 199 

Hirugarrengo tokian, aurreko bi puntuen arauera bizitza parametro fidagarrietan kokatu 

eta aukera egiterakoan, oinarriak ezartzeari dagokiona izango litzateke. Eta oinarriak -hontan ez 

dago inolako dudarik-, EUSKAL HERRIKO PARAMETRO ETIKOETAN bizitzen saiatzean 

dautza, eta oinarri etiko hori predikatzean. Zubillagarena da lehen aipua: 

"Ni gogoratzen naiz, nik goiz artan ez nuela bete, gure aitak beti esan zigun agindua. Ta, 

zer zan ba aitaren agindua?. Inoiz gezurrik ez esatekoa!". 200 

Horixe, hemengo parametroen arauera bizi ez zirenekiko mesfidantza nahiko nabaria da 

sentimendu bezala. 

"... ta berealaxe ni zerbait konturatu nintzan etzala banaketa edo "erreparto" ona ta 

ustegatu edo "deskonpiatu" nintzan banaketaren jabe ez-euskaldunak ziria sartu nai zirala". 201 

Eta parametro horietatik atera eta era ez hain zintzoan bizi izanaren ondorioa lotsa da, 

hain zuzen. 

"Euskal Erriko oiturak garai artaraño bete nituan, baña, andik aurrera, San Carlosen 

bezela utsak egin gabe, ez nintzan bada bizi". 202 

198 

199 

200 

201 

202 





Ibidem, 139. orr.

Ikusgarria da nola egokitzen zaizkion parametro horiek ebanjelioaren ereduari, batez ere 

San Mateoren bosgarren atalburuko zorioenekoenari eta ebanjelio bereko 28. atalean eskaintzen 

zaigun azken epaiketako errelato eskatologikoari. Zubillagarekin jarraitzen dugu. 

"Garai artako emengo oituretan, arrotzari laguntzen zitzaion, jana ta lotokia ukatu gabe". 203 

Gauza garbia dirudi giza egoera sinbolizatzen duela "arrotza" terminoak. Adan eta Ebak 

Paradisua utzi behar izan zutenetik migralari, atzerritar estatutua baitugu. Alejandriako Filonek 

hauxe adierazten digu, Adanen haur oro bidean doan maizterra dela, edozein lurraldetan 

dagoelarik, nahiz eta lurralde hori berea izan, atzerritar. Horrela hartuta Jainkoa bakarrik da herri 

edo hiritar. 

Baina agian nahiago genuke Baudelaireren ikuspegitik ikustea. Iradokikorragoa da, 

ederragoa... eta beharbada errealagoa migralarien kasuan. Poeta haundiarentzat edozein 

gizartean bere amodioa beste nonbait daukana da atzerritarra. Ez ditu besteen interesgune berak. 

Horrela dio bere "Le spleen de Paris" poemategian: 

"Nor maite duzu gehiago, oi gizon enigmatiko?. 

Aita, ama, arreba, anaia 

eta lagunak, aberria, edertasuna, urrea?. 

E!, zer atsegin duzu, oi atzerritar izugarri hori?. 

.- Hodeiak maite ditut, han urrutian pasatzen diren hodeiak, 

hodei zoragarriak..." 204 

Gauzak horrela, migralarien egoera egokiena, beraiek irrikitzen zutena behintzat, 

elkarrekiko hurbiltasuna izango da, Zubillagaren hitz hauek adierazten dutenaren arauera: "Joan 

Kruz neregana etorri zalarik, orain lau euskaldun giñan gela koxkor batean bizitzeko". 205 

Nolabait euskaldunen hurbiltasunak ziurta dezakeen parametro etiko oinarriztatzaileen 

presentzia bermagarri gertatzen zaie, satisfakzio pertsonalerako, destino baten sortzaile arduratsu 

izateko eta mundutik haruntza ere espero duten zorion eskatologikoaren itxaropenari eutsi ahal 

izateko. Txirritarena da urrengo bertsoa: 

"Mutill zintzuak Ameriketan 

sobra lezake dirua, 

ura daukanak seguratzen du 

mundu ontako zerua..." 206 

Edo Mañex Etchamendyk zioenaren arauera: 

203 

204 

205 

206 

"Anitz atsegin egingarri da 


BAUDELAIRE, Charles: Le spleen de Paris. 



orai jakiten duguna: 

aiten ohiturak fermu atxikiz 

bizi dela eskualduna..." 207 

Bitxia badirudi ere, hain irmoki sinesten du euskal migralariak bere jarrera etikoaren 

balioan, ezen beraien arauera bizitzen saiatzeaz gain, jarreraren egokitasuna predikatzeari 

emango zaion: 

"Uste gabian etortzen zaizkit 

pentsamentuak burura, 

predikatutzen astera nua 

misio baten modura..." 208 

Horrek buru belarri sartzen gaitu ametsa bete ahal izateko hurrengo baldintzan, 

txingurriak bezala LANA DELA ABERASTASUNERAKO BIDEA sinestu eta deiadarkatzean. 

Txingurriaren eredua jarriko digute lehengoz. Berriro ere Juan Mari Lujanbiorena da 

bertsoa. 

"Txingurriyaren gisan 

badabil jendia, 

Errenteri aldera 

batzuak juan dia; 

lenago ezin mantendu 

zutenak andria, 

orain oso aberats 

bizi omen dia, 

aientzat Amerikak 

onak izan dia". 209 

Gure migralariek seguraski Iturriagaren eta Zaldubiren alegietatik jasotako sinbolo 

honek, txingurriarenak alegia, esanahi boteretsua dauka, lan gogorrarena, gizartean eraturiko 

bizitzarena, aurrikustearena... La Fontainek norberekeria eta xuhurkeriaraino eraman bazuen ere. 

Proberbioen liburuaren aipua eginez, honela zioen Alejandriako Klemente deunak: "Hau ere 

esana dago: hoa txingurria ikustera, hi, nagi, eta saia hadi bera baino zuhurrago izaten. 

Txingurriak, uzta garaian, neguari aurre egiteko janari ugari eta aniztua biltzen baitik". 210 

Budismo tibetarrak, ordea, beste osagarri bat atxekitzen dio, mundu hontako 

ondasunekiko gehiegizko lotura, hain zuzen ere. Maliko pentsakera kosmogonikoan sexuaren 

rola jokatzen du txingurritegiak eta ernaltze ritoak horrekin lotuta daude: emakume antzuak 

txingurritegietan esertzen dira, Amma, jainko gorenak ernalkor egin ditzan. Haatik, badirudi 

207 

208 

209 

210 




Stromata, 1

migralariak mendebaldeko tradizioarekin loturiko interpretapenari lotzen zaizkiola. Hori da 

Txirritaren bertso honen mezua. 

"...lana egiñaz aberastuak 

dabiltza ondo jantzita, 

gaur ez lituzke ezagutuko 

beren amak ikusita" 211 

Eta berea da ere hori zenbat kostatzen denari buruzko gogartea. 

"...Ameriketan aberasteko 

eztira basta bi ordu, 

an ere zerbait izango bada 

berak saiatu biar du" 212 

Eta aberastasun horren seinale adieazkorrenak aipatzerakoan, ardiak eta behiak 

nabarmentzen ditu, halako aberastasunen izakera kontingente eta iheskorraz ere erreparatuz. 

"Ameriketan euskaldun askok 

dauzka begiyak argiyak, 

an daude beren aziendakin 

mendi-ixkiñan jarriyak, 

izanagatik eunka beiak 

eta millaka ardiyak, 

urte batetik bestera igual 

galdukok zaizka erdiyak". 213 

Behiak betidanik izan du, aberastasuna adierazteko eiteaz gain, esanahi anitz bere 

sinbologian. Hasteko, behi esnekaria lur elikariaren sinbolo da. Behia emankortasuna da, 

aberastasuna, berriztapena, Ama, eguzkiaren ama zerutiarra Egipton. Grekoek Afroditaren hiriak 

ikusi zituzten toki guztietan dago; neskatxa alai eta irribarretsua, alaitasunaren jainkosa, 

dantzarena eta musikarena. Eta udaberri bakoitzeko esperantzak haruntzago hartan proiektatzen 

dituenez, Niloren ezkerraldean, bai Menfisen nahiz Tebasen hildakoen mendiaren zaindari egin 

da. Sumerioen artean, aldiz, ilargiarekin loturik dago, adarrarekin, ugaritasunarekin. Bi behiadarrez 

errepresentatzen da ilargia eta ilgora gisa behia. Zezenak menperaturik dauka gau 

izartsua eta ilbetea da bere Behi ernaldua; esnebidea behitaldea. Zenbait poematan Behi 

ilargitsuaren esne-txorrotadarekin konparatu dute ilargiaren argizpi islada. Behitaldea 

migralarientzat ugaritasun eta emankortasun parametro horietan sartzen da. Baina horrek, oinarri 

bezala beti eramango du Paulo Yanzik indarrez azpimarratzen zuen lan gogorraren beharra. 

"Ezagutzen det nolakua den 

Amerika'ko Nortia, 

orko oiturak artu bitarte 

211 

212 

213 



Ibidem, 40. orr.

naiko paraje torpia; 

bañan gaztiak or lana egiñez 

irabazten du dotia..." 214 

Horrekin estu loturik baitago urrengo baldintza: SAKRIFIZIORAKO GAITASUNA. 

Sofritzeko gauza izatea, jasapenaren mistika, inola ere masokeriarekin nahasi ezin 

daitekeena, migralariek iragan beharreko zubi gisa hartzen baitute eta ez berez gustagarri 

daitekeen helburutzat. Paulo Yanzik ongi ezagutzen zuen belaunaldi orotako gazteen jaiarako 

joera eta deiadarkatzen bere egokitasuna eta balioa. 

"Gaztiaren gogua 

da beti jostetan 

beste gauzarik eztu 

bere kasketan; 

dibertsiyorik bada 

inguru oietan, 

ik juateko miñarik 

ez yuke anketan; 

lana izanik bertan, 

gogua bestetan; 

egongo yaiz izketan 

gero modu obetan; 

zartziaz oroi adi 

orai gaztetan" 215 

Hain zuzen, deigarri gertatzen zaigu zenbat bider ekarrerazten diguten burura 

zahartzaroa, gaztaroaren zentzatze bitarteko bezala, gaztea berez aurkezten zaion tentaldimunduari 

aurre egiteko gauza ez bailitzan. Behinik behin, ezin ukatu hontan ere nabariak direla 

liburu sakratuen oihartzunak. Nahiko genuke Tobiasen liburuarekin gogoratzea. Beraz, ildo 

beretik abiatzen da Joxe Mari Mendibururen bertsoa. 

214 

215 

216 

"Etzakela pentsatu 

segiduan joaitia, 

zigorrendako duzu 

aundie kaltia; 

adin untan deus ezta 

emen egoitia, 

gizona gazte delaik 

diru egitia, 

zartzean goxo izain da 

alfer egoitia". 216 




Zubillaga bedaiotarra urrutiago joaten da, ezen migralariei hain beharrezko zitzaien 

euren artean elkartzeari uko egiteko prest azaltzen baitzaigu bere xedeari eusteagatik; 

euskaldunak pilotan eta musea egiteko biltzen ziren euskal etxeei, lehen ekarri dugun testu berak 

dioenez: 

"Nik banekin emengo euskaldunak nun eta nola elkartzen ziran pillotan jokatzeko tokira, 

ta musean jokatuta aldi alaiak bazekitela igarotzen, baña nik alako bildegitik iges egiten nuen, 

diru apur bat gorde egin nezan". 217 

Apika jarrera horren etekina zitzaiekeen zintzo jarrai ahal izateko bultzagarririk 

indartsuena; bestela ez diote zentzurik aurkitzen hainbeste sakrifiziori. 

"Ala ibili izan ez banintz, ez nituen gordeko 600 pexo, gorde nituen bezela, lan-sari gutxi 

nik irabazi arren". 218 

Dabid Aranbururen bertso batek sartzen gaitu urrengo baldintzan, AMERIKANO ETA 

EUSKALDUNEN ARTEKO ARMONIAN hain zuzen. Oso gutxitan aurkitu dugun ideia da, eta 

ia beti Ipar Ameriketako eremuarekin lotuta. Gainera Paulo Yanziren inguruko bertsolarien 

ahotik datorkigu. Edonola ere, sentimenduaren hedapenari buruz ditugun zalantzak erabat 

baztertu gabe, lerroetan zehar susmatzen den zerbait dela uste dugu eta hemen aipatzea merezi 

duela. 

"Amerikano eta euskaldun 

danok alkarrez nasturik, 

nolako poza bat bestiakin 

alkar besotik arturik; 

ez dakit iñork esan lezaken 

beste oinbeste egirik, 

edertasun au ikusi eta 

nor egongo da isillik?" 219 

Halako egoeratan badirudi hizkuntzaren muga ez dela hain bereizgarria eta badirela beste 

zenbait bitarteko elkarren arteko bizimodua jasankor baino pozgarri bihur dezaketenak. Aipu 

hau ere lehen ekarritakoa da. 

217 

218 

219 

"Batenbat emen gerta liteke 

euskera ezin egiñik, 

danok euskaldun izan litake, 

ori dakigu geronik; 

baiñan alkar guk nola agurtu? 

esku zabala emanik, 




iotz oneko jendia da ta 

ez dago ezer esanik". 220 

Hunkigarria da egoera gorrienean lan egitea egokitu zaion artzaiak ere nola dakien bere 

gizatasunari eusten ikustea. Bederen parametro horietan ulertu beharko genituzke urrengo 

bertsoak, DUINTASUNA ametsa bete ahal izateko baldintza gisa jartzen digutenak. 

"... gero beretzat jana egiñ eta 

arropa're biar garbitu... 

Nevada'ko artzai gizajuak 

lana ok denak baditu". 221 

Sarriago azaltzen dira OSASUNA ETA SUERTIA amets horretarako osagarri lez. 

Milaka ekar genitzake aipuak baina bat besterik ez dugu azalduko, Salbador Etxarterena hain 

zuzen. 

"... martxa onetan laister nerekin 

dauzkat aberastasunak, 

orai arte bezala laguntzen badit 

suertiak eta osasunak". 222 

Aipatzekoa da ere bizitza alai dezaketen BROMA ETA MUSIKARI ematen zaion 

garrantzia. Ezin uka, aintzineko kulturetan gertatzen zen bezala, migralarien artean ere musika, 

bere tinbre, tonuera, erritmo eta tresna ezberdinak medio, bizitza kosmikoaren betetasunean 

parte hartzeko bitarteko ezin hobea dela. Bizitza sozial eta pertsonaleko ekintzarik 

garrantzizkoenak musikak gidaturiko manifestapenez gainezka daude, rol artekaria beteko balu 

bezala, komunikazioa jainkozkoaren mugetaraino eraman arte. Ez da harritzekoa gure artean ere 

halako inportantzia izatea. 

Eta Amerikan dauden hauek badakite munduaren musika, astroen armoniari dagokiona, 

kosmosaren perfekzioari dagokion kontzertu zoragarria eta gizonaren musikaren arteko 

ezberdintasuna ulertzen, gorputz eta arimaren arteko akordioaren atzetik hau ere, armoniaren 

orekan bizi ahal gaitezen. Honela adierazten zuen Salbador Etxartek: 

220 

221 

222 

223 

"... etxi onetan momentu batin 

ez da faltatutzen bromik; 

Beñardok ere egunik eztu 

eiten jo gabe kordeonik, 

etzait iduitzen iñor badela 

gu baño obekio dagonik..." 223 




Ibidem, 266. orr.

Arlo honi amaia emateko utzi dugu aipatzen ari garen baldintzen artean guri bitxiena 

iruditu zaiguna. Hain zuzen, Zubillagaren ahotik etorriko zaigu gizonak gizon denetik izan duen 

amets baten oihartzuna, HIZKUNTZ BAKAR ETA UNIBERTSALARENA. Ulertzekoa da, 

euskera hutsarekin utopia irlara abiatutako artzai eta laborari haien lehenengo estuasunetan 

erreparatzen badugu. 

Bestalde, denok dakigu hizkuntza, ahozkatua nahiz idatzia, balio sinbolikoz beteta 

dagoela: irudiak, ideiak, zirrarak, ozentasunez, grafismoz... bai adierazten duen horretan nahiz 

adierazten ez duenetan ere. Gizonen arteko komunikaziorako bide izanik, horretaz gain, 

otoitzaren bitartez, xarmariaren bitartez, jainkotasunarekin komunikatzeko dugun bitarteko 

ederrena baita. Hitzaren sinbolo dugu, Logosarena. "Hasieran Hitza zen..." dio Donibanek (1,1) 

eta "Hasieran Brahma zen..." diote textu bedikoek. 

Jakituria tradizionalarekin lotuta sinbolismo bikoitza ezarri zen: hizkuntzen 

nahasketarena eta hizkuntz-dohainarena. Babeleko saioaren ondorengo nahasketak hizkuntzaren 

aniztasuna markatzen du, dibertsifikazioa eta, beraz, oinarrizko tradizioaren urratzea. 

Adimenaren iluntasun prozesuaren ondorioa da, batasunetik aniztasunerako urratsa bizkortuko 

duena: eboluzio normala alde batetik eta Jainkoaren zigorra soilik. Mallarmék zioen bezala: 

"Asko zirelako, hizkuntz akasdunak, gorenena falta baita..." 

Hizkuntz-dohaina aldiz, hasierako erdiguneko batasunera eginiko itzulia litzateke eta 

Izpiritu sainduak apostoluen gain ixurtzen duen dohaina kristau unibertsalismoren giltzarria 

izango da. 

Baditugu gure zalantzak, baina agian azkeneko interpretapen hau ez legoke hain urruti 

gure migralarien utopiaren formulaziotik: 

"Nere ustez, ludi ontan bizi geranok, bear genuke ulertu izkuntza bat bakarra, 

bakoitzak berea gorderik. Ta ez mintzoa bakarrik, diru bat bakarra ere bai, salerosketako goraberak 

berdin-berdin erabiltzeko. Au etorriko zaigu bost eun urte baño lenagotik. Ta, ainbeste 

urteri itxoiñ baño len, aberri guziak erabaki lezakete adimen au" 224 

Besterik ez bada ere, interpretapen posiblea da. Zentzu honetan interpretatzen du 

hizkuntza Ernst Crassiserek eta zentzu horretan ere "izatearen etxea" deitzen zion Martin 

Heideggerek. Mundua egiterakoan Jainkoak ez zuen akordiorik gabeko ezer egin eta horregatik 

Plotino zaharrak bere Eneadatan (III 2, 17) mundua egiazko poema (poema = poesia) deitzen 

duenean ideia berri bat formulatzen du, Jainkoa lehen poeta gisa hartzen duena. Edozein izakiren 

pean hor datza kreatzailearen hitz boteretsua, armonian, zentzurik hoberenean magikoa. 

Joseph von Eichendorffek zioen bezala: 

224 

"Amets eta ametsetan dauden gauza orotan 

lotan dago abesti bat, 

eta mundua abestian lehertuko da 

aurkitzen baduzu hitz 


magikoa". 225 

Beraz, mundu batetik besterako klabea da hitza, hizkuntza, Jainkoaren arnasak balitutako 

mundua ez baitago isilik, bizirik baizik, eta harriek eta astroek adieraz diezagukete ezkutukoa. 

Gogoratu Baudelaireren bertsoa: 

"Tenploa da natura, lerden 

zutabe biziak, 

eta beraiengandik noizean behin oihartzunetan 

datozkigu hitz uztartuak, 

ibiltzen dugun 

zeinu gorenen basoa, 

eta bertatik, guri beha, ezkutuko begirada ezagunak..." 

Alienapena ukatu ezinezko arriskua da,baina erlijioaren eta utopiaren forma patologikoei 

dagokiena, ez beren funtsari. Beraz, egiaztasun baldintzetan, bai utopia bai fede erlijiosoa 

errealitatera eginiko hurbilketa dira, egoera enpirikoaren gainditze ideialean oinarrituta. 

Ikustezina ikuskor eta operatzaile egiteko ahalmena fede erlijiosoaren bereizgarri esentziala 

bada, hori bera gertatzen zaigu utopiarekin. Badirudi irudimen sinbolikoaren alabak diren 

erlijioa eta utopia gaztetasun berri baten atarian daudela. 

Hain zuzen ere hauexek dira mezu kristauaren gai utopikoak, mundu biblikoan 

identifikatu daitezkeenak. Biblia alde batetik bestera zeharkatzen duen Jainkoaren erresuma eta 

Jerusalen zerutarraren ideia zerumuga utopikoaren adibide ezin hobea da. Bibliak proposatzen 

duen gizarte eredua ez da gizonak berezko jotzen dituen ezagumen eta borondatearen ondorio, 

baizik errealitatean esistitzen denekiko errealitate "ezberdina", kritiko eta traszendentea. Ez 

Jainkoaren erreinua ez beraren sinbolo den salbamena ez dira eraikitzen; gizonaren berezko 

ahalmena gainditzen dituen dohain gisa hartzen dira. 

Gogoratu Babiloniako erbestean, Deutero-Isaiasen garaian Jerusalem Jainkoaren 

erresuma eskatologikoaren sinonimo bihurtua zela eta gogoratu Pentekosteren ondoren 

Jesukristori eta bere Elizari ezarri zizkiotela kristauek Jerusalemen aberastasun teologikoak. 

Salbamen espazio bezala, O. Cullmann-en hitzetan, jadanik burututa dago eta oraindik 

burutzeke; "dagoeneko" eta "oraindik ez" horren dialektikan. Dagoeneko present dagoen geroko 

hiri akasgabearen gai utopiakoak kristau kerigmaren funtsezko mezua traskribitzen du; Jainkoak 

Jesusengan sinesdunen herriak erreferentzitzat jotzen duen iragana sortu du eta baita itxaron 

dezakeen geroa ere. Kristoren pertsona eta bere ekintza dira kristau mezuan salbamenaren toki 

utopikoa. 

Beraz, Jainkoak Kristorengan bizierazi du "betetasun" osoa eta betetasun horretan parte 

hartzera deituta daude bai sinesdunak eta bai kosmosa. Gogoratu besterik ez dugu mezu honek 

Teilhard de Chardinengan aurkitu zuen oihartzun ozena. 

Sinesdunak Kristorekin lotzen dituen fede-maitasun-esperantza harremanak sinesdunek 

hiri zerutiarrarekin hartzen duten jarreran islaturik daude. Ebanjelioko moralaren 

erradikaltasunak ez du zentzurik utopiaren zerumugatik kanpo. Baina utopia ez da ahitzen 

kerigmaren mintzaera formalean nahiz etika erradikalezkoaren mintzaera esistentzialean. 

225 

Eichendorff, J. Von: Episodios de una vida tunante

Kultoak berak ere, sinboloen iturri amaiezina izanik, igarri egiten du "eschaton"-en errealitate 

akasgabea, eta bere aurregite figuratiboa da. 

Guzti horrekin lotuta aztertu beharko genuke utopiak izpirituaren bizitzan duen eragina. 

Lehenik zera esango genuke, pertsonari ikuspegi dinamikoa eskaintzen diola eta heldutasun 

beteranzko garapen prozesua posible egiten duela. Utopia erlijiosoaren rola ez da hitzez hitzezko 

imitaziorako eredu ideialak proposatzea. Utopiak -irudiak, inperatibo moralak eta bizikizun 

kulturalak bitarteko direlarik- sinboloak zehazten duen zerumuga ziurtatzen du, balizkoen 

dimentsioak hedatzen dituena. 

Gure portaera oraingo errealitateak eskainiriko datuen estrapolazioaren eta gizadiaren 

esperantza eta beldurren eraginenpean iristen da izpirituaren heldutasunera. Utopia heldu-aroko 

jakituriaren alaba da. Komunitarioki ere orantza dinamiko gisa iharduten du utopiak. Iraun nahi 

duen edozein erlijioak berriztapen karismatikoari toki utzi behar dio, esklerosiserako joera 

konpentsatu ahal izateko. Gauzak diren bezala, halako utopia komunitario batek zeharkatzen du 

kristautasunaren historia. Batzutan, milenarista bilakatu eta orainean hiri teokratikoa eta 

akasgabeen elkartea ezarri nahi izaten dute. Beste batzutan dejenerazioak ere eman dira, baina 

gehienetan oihartzun mistikoak hartu ditu. 

Gure bertsolariengan usnatu duguna laburbilduz, beharbada, hau esango genuke, begien 

aurrean zerumuga utopikoa zabalik edukitzeak, beste zenbait gauzen artean, sintesi sotilegiak ez 

egiten laguntzen duela. Eternitatea, denbora deuseztatu gabe, denborarekin artikulatzen den 

bezala, horrela artikulatzen dira ideial utopikoak soluziobide zatikatuekin. Utopiaranzko 

polarizazioak ez du ezintzen pluralismoa. 

Hats erlijiosoaren magalean sorturiko utopiak ezin du baztertu askatasuna, Kristoren 

jarraitzaileei etorkizun hain aberatsa eskaini zaienez gero ezin baita orainaren irudi zehatz bakar 

batetan ahitu. Horregatixe arbuia dezakete integralismoa. 

Agian Jesusek irribarre misteriotsuaz Natanaeli zuzenduriko hitz haietan laburbil daiteke 

Kristauaren bizitzan utopiak duen zentzua eta zeregina: "Pikondopean ikusi zaitudala esan 

dizudalako sinesten duzu?. Gauza haundiagoak ere ikusiko dituzu... Bene benetan diotsuet, 

zerua irekita ikusiko duzuela" 226 . Gauza hobe eta haundiagotan, behin betikoaren sinbolotan 

jarritako begirada da utopiaren sekretua. 

Beraz, ikusi dugun guztiaren arauera, ezinezkoa zaigu euskal migralarien utopiari bere 

konotazioak kentzea, sozialak batez ere eta eremu erlijiosori dagozkionak. Horregatixe baiezta 

dezakegu utopia isla hortaranzko bidaia, El Doradora buruturikoa, funtsean esperantzara 

eginikoa dela. 

Ortegarekin batera migralariek zera erakusten digute, ez dela posible itxaropenetik kanpo 

giza bizitzarik. Askok eta askok uste izan dute esistentziaren analitikari ez zaiola posible 

galderaz aparteko abiapunturik. Aitzitik, honela kantatzen digu Emeterio Arresek: 

226 

Jn. 1, 50 

"Etorkizun on bat neukalarik 

iritxi nayaz obea

euskal-erritik urrundu nintzan 

amets-irudiz betea..." 227 

Eta galderaren izate modutik abiatu beharrean sinistearen izate modutik abiatuko bagina, 

zer?. Ziur gaude, gure arbasoak bezala, itxarotea giza esistentziari buruzko galderaren aurreorientapen 

gisa hartuko bagenu, beste modu ezberdin batetan ikusiko genukeela gure bizitza, 

nolabait gainditu egingo genukeela bere mugazia hori eta erakutsi gure mugaziaren kontzientzia 

ez dela esistentziaren halabeharrezko baldintza fondatzailea, baizik bizitzaren izateko balizko 

modu bat. 

Beharbada hori egongo litzateke gure migralarien lehen pausoa emateko momentuan 

beren kontzientzian eta beren bihotzetan, adierazpenerako arazoak bazituzten ere. Eta hori, 

futurizioa, etorkizun izateko posibilitatea giza esistentziaren momentu esentziala delako, 

Diltheyk, Ortegak, Heideggerek eta Lain Entralgok erakutsi diguten bezala. Zubirik ere hala dio, 

"norantza" dimentsioa errealaren forma guztien elementu konstitutiboa dela, nahiz eta 

bidaiarako erabakia gogorra izan: 

"...Arrezkero beltziluna 

nere bidea. 

Zerk bururazi, zer aizek Euskalerritik 

aldegitea?... 

Leze bat emen, utzirik ango 

babes ain goxo maitea!" 228 

Eta hortaz mintzatzen garenean ez dugu Troxleren "turgor vitalis" (bizi-tonuera, Braun 

eta Ewalden "biotonoa) hori bakarrik kontutan hartzen, ingurunearen estimuloei gizabanakoak 

eman diezaiokeen erantzunean oinarritutakoa. 

"Zergatik onuntz etorri naizen...? 

Mundu auxe borobilla 

ote dan jakin t'arindu nayaz 

nere buruko naspilla. 

Ta i... bazekiat joan eitzala 

-azterle bizkor, abilla- 

Iparragirre'k or utzitako 

saku-diruaren billa". 229 

Hori, abereei ere aplika dakieke eta, migralariengan oso nabarmen ikusten badugu ere, 

gu aipatzen ari garena hori baino gehiago da. Espezifikoki giza itxaropenaz ari gara. Apika San 

Paulok Erromatarrei eginiko epistolan adierazten zuenari buruz: 

227 

228 

229 

ARRESE, E.: Olerki berrizte, 8. orr. 


Ibidem, 46. orr.

"Izadia bera zai dago, Jainkoaren seme-alaben agerkunde beteari 

itxadoten. Hutsapen menpeko egina baitago; ez, ordea, bere nahiz, menperatu zuen harengatik 

baizik. Baina beti ere, izadiak berak badu itxaropen, ustelkeriaren morrontzatik aterata, 

Jaungoikoaren seme-alaben aintzazko askatasunera iritxiko dela. Badakigu, jakin ere, izadi 

osoa, orain arte, erdi minez eta intzirika dagoela 230 . Edo Arreseren hitzetan: 

"Mitxirrika bat ega ta ega 

argi baten inguruan 

ari dan antzez ni ere noiznai 

griña zoro setatsuan 

ametsen egoz ega-iraulka 

larri nenbillek munduan. 

ikusten danez pinpilinpauxa 

geyegi nere buruan" 231 

Giza itxaropena, suprainstintiboa da, transestimulikoa, supraegoerazlea eta irekia. 

Horregatik deitu zuen Max Schelerek "bizitzaren aszeta" gizona, medioen estimuloei ezetza 

emateko gauza delako. Eta auskalo zenbat aldiz azaltzen den ideia hau gure bertsolarien 

hitzetan!!. Nietzschek berak gizona agindu dezakeen animalia dela esan zigun, promesa egiteko 

gai dena. 

"Euskal-erritik urruti nago, 

bañan gogoz ni beti an... 

an nabil pozik egunez eta 

gaberoko lotaldian. 

Argitasuna zetorren garaiz 

egun txintatik batian 

!o, zeñen amets zoragarriya 

egin detan gaur goizian!. 

Itzez nork esan, nork amets ori 

piztu lerro soil tartian?. 

Ez... ez; oparo, sortu dan eraz, 

bego nere biotzian! 

Amets maitea, amets urdiña, 

ostera gaurko zorian 

!atoz... atozkit betiko loaz 

nere begiyak ixtian!" 232 

Beraz, gizonari buruzko nolabaiteko ziurtasunik baldin badugu, honako hau da, aldioro 

orain dena baino gehiago izan daitekeenaren esperantzaz bizi dela gizona. Eta honek zera 

erakusten digu, giza itxaropenaren izakera mugagabea eta etengabe irekia. 

Horregatik esan dezakegu giza itxaropena, funtsean, asmo baten elaboraketa esplizito 

edo inplizitoa dela. Hori, alde batetik, eta egitasmo horrek sortarazten dizkigun galderekiko 

230 

231 

232 

Errom. 8, 19-22 

Ibidem, 46 

ARRESE, E.: Txindor, 43. orr.

erantzun operatiboa bestetik. Proiektatutakoaren burutzapen egokia azkenik. Horrela uler 

genezake gure migralarien iharduera. 

"Urruti dago gaztea nitzan 

sasoi artako denbora; 

oroimen zarrak, zertan zatozte 

gau t'egun nere gogora?, 

argi-zale dan altxora?. 

Len irudimen-txingar zoliaz 

pizten zitzaidan burua; 

orain... txingarrik ez baña bertan 

irudi auts biyurtua, 

errekai baten geldua. 

Oraindio ni zergatik nagon 

ain bakar mutil-zarturik?: 

elur gañean txoriyak iñoiz 

ez du egiten kabirik, 

orlegi batean baizik. 

Erle txuri ta leyari batek 

ikutu zidan barrena; 

!ez nekin zer zan ikutze leun 

ark ondoren zekarrena: 

listor beltzaren eztena!" 233 

Beraz, ikus dezagun hori pausoz pauso. 

Edozein giza ekintzak oinarrian gure esistentziaren ezaugarririk funtsezkoena dauka: 

errealitatean konszienteki egotea. Zerbait proiektatzen duena errealitatean dago eta era batean 

nahiz bestean errealitateaz jabeturik bizi da. Honela adierazten du Arresek. 

"Etorkizun bat ona eukala 

irichi nayaz obea 

Euskal-erritik urrundu nitzan... 

urrundu... doakabea! 

utzirik ango baserricho ta 

nere kuttun xar maitea" 234 

Bere osotasunean ikusita, galdetzeak giza esistentziaren erroetako anbiguitatea darama 

bere erraietan, aurrera begiratzeko estilo eta adore bat erantzun egoki eta asekorraren 

konfidantza daramana alde batetik, eta hori ez lortzearen beldurra bestetik, galdera egiten 

duenaren arauera bi arlo horietako bati besteari baino enfasis gehiago ematen zaiolarik. Alde 

batetik ez izateari diogun larrimina eta espero genuena haina edo gehiago izatean dugun 

esperantza. 

233 

234 


ARRESE, E.: Nere bidean, 1913, Tolosan, 2. orr.

"Beraz bazoaz orain emendik 

nere lagun zar maitia 

sorterriya utzi t'ezagutzera 

itsas-arunzko lurdia. 

Bañan... zergatik uzten dituzu, 

euskaldun omengarria, 

zu gabe onik ez duten mendi 

zelai eta baserria; 

noiz lezakete, nun oiek entzun 

emengo koblakaria?. 

Ez al dakizu len ere zer dan 

daramakizun bidia, 

t'arantza billa nola zoazen 

utzirik lore-tokia?... 

Etzaitezela maisu goitiya, 

etzaitezela ordia 

gugandik orren urruti egon 

luzaro beintzat gordia!. 

Ondo dakizu zenbateraño 

jayo zeraden erria 

maite dezuan ta zuretzako 

berau dala pozgarria; 

ongi dakizu nola choriyak 

zapuztu zaion kabia 

utzi lezaken antzera gaur zuk 

uzten dezula zeria". 235 

Hori definitu ondoren, gure migralariengan nabarmenki somatzen den zerbait adierazi 

nahi genuke: noraino dauden lotuta sinismena eta esperantza. Gure ustez, gizon batek nabaritzen 

duen errealitatearen izakeraren genesian gaurkotu egiten dira bere errealarekiko harremanaren 

loturak: sentsazioa, jakitea, sinismena, esperantza eta maitasuna. Gertatzen dena da, emandako 

une batetan gizonarengan eragin gehiago izan dezakeela batek edo bestek momentuko egoeraren 

faktore baldintzaileengatik, edota bere nortasunagatik edo bere iraganaren biografiagatik edo... 

Baina ez da hori bakarrik. Sinismenarekin bezain lotuta baitago sorkuntzarekin uztartuta 

esperantza. Galdera bati erantzuna emateak galderak oinarrian zuen egitasmoa baieztatzea 

bultzatzen nau edo beste berri bat asmatzera: “ni neu izateko, nire arimaren "argitalpen berri bat 

egitera. Arreseren hitzetan: 

235 

"Argatik, Pello, lertuko zaizu 

zorigaitzez barrunbia 

t'argatik oso miñtsu, larriro, 

begitatik iturria 

dariyozula joango zera 

asperen aundiz betia. 

Ibidem, 88-89. orr.

Orla... zuk gero arkitutzean 

sapaya zeru t'ur bia 

noizbait ikusten baldin badezu 

beronen apar churia 

ots ariñ leun batez amilka 

maitatzen itsas-ontzia... 

nere agur bat an dijoala, 

Pello, gogora zaitia". 236 

Ondorio bezala zera esango genuke, etorkizuneranzko joera benetan gizakia eta 

pertsonala denean, joera hori hiru ekintza sikikoen burutzapenean egiaztatzen dela: egitasmo 

baten elaborapen edo baiztapenean, zenbait galdera zehatz edo adierazgabeen formulazio 

intimoan eta gure geroko jarrera etikoan eragin izango duen nolabaiteko ekintza sortzailean. Hau 

egunargia baino aratzago soma daiteke gure migralariengan. 

Horren arauera zenbait gauza argitu nahi genituzke analisirako abiapuntu gisa: 

Bat, futurizazioa joeratzat hartuta, itxarotea giza errealitatearen osagarri funtsezkoa dela. 

Bi, geroranzko joera horrek bera dena izaten jarraitzeko pretentsioa duela, nolabaiteko fidantza 

batetan oinarritutako eusgarria, alde batetik errealitatean oinarritua (errealitatea nitaz fidatzen 

da), bestetik itxaroten duenagan oinarritua (errealitateaz fidatzen naiz). Arreserekin jarraituz: 

"Amabost egun luzena dala 

ur-zelai arro batian 

arkituko aiz gora ta bera 

apardi sallen gañian; 

goyen... utsuna bakar-bakarrik, 

itxas ondokaya bian, 

euskal mendirik iñondik ez ta 

beti muga bat aurrian. 

I berriz anche beste geyokin 

urdinkera zabalian 

buru, biotza, gogo t'ardura, 

jarririk emen... lurrian..." 237 

Hiru, egoera zehatz batetan jokatzen den joeraren eta pretentsioaren burutzapenak zera 

honetara bultzatzen du gizon itxaropentsua: errealitatearekiko konfidantza haundiagoa ala 

txikiagoa izatera, ziurtasun edo ziurtasun-eza absolutuak ezinezkoak baitira. Lau, ziurtasuna 

gailentzen denean, fidantza konfidantza bilakatzen da; ziurtasun eza gailentzen denean, berriz, 

mesfidantza. Horrek adierazten du konfidantza edo mesfidantza absolutuak ezinezkoak direla. 

Bost, konfidantza edo mesfidantza noizbehinkakoak izan daitezke edo ohitura bihurtu, egitasmo 

zehatz eta okasionalarekin lotuta daudenean ala bizitzaren eguneroko talante bilakatzen 

direnean. 

236 

237 


Ibidem, 98. orr.

Esperantza izena bigarren giza izakeraren ohiturari, habitoari deituko genioke, munduak 

eta norberaren bizi-itxaroteak eskeintzen dizkigun geroan-izatearen modu ezberdinekiko 

konfidantza adierazten denean. 

Honek ez du esan nahi esperantza eta baikortasuna, optimismoa, gauza bat eta bera 

direnik. Inola ere, batzutan egiazko esperantza bat etor daiteke porrotarekin. Emeterio Arreseren 

hitzetan: 

"Lur ontan iñoiz izan nezaken 

aldirik egokinian, 

orain, biotz ta begirakuna 

jasorik dauzkatanian, 

oroitz ugari piztutzen dira 

izar churi bakoitzian... 

... 

O, zenbat oroitz ernetzen diran 

nere biotz barrenian 

iñoren ots ta karraxi latzik 

entzuten ez dan gaubian". 238 

Gabriel Marcelek zioenaren arauera, egiturapen bizidun bat bere osotasunean 

birrezartzea da egiazko esperantza. Baina ez dugu ahantzi behar egitasmorik gabe ez dagoela 

esperantzarik ezta esperantzarik ere egitasmorik gabe. Beraz, egiazko esperantza hori hiru 

helburu hauen atzetik abiatuko litzateke: bizirik jarraitzea, nor bera izatera, gehiago izatea. 

Beren buruaz beste egiten dutenentzat ezik, bizirik jarraitzea ona da; bizitza berez da ona 

nahiz eta sarri zorigaitzak ia ontasun hori ahanzteraino erasotu. Baina bizitzen jarraitze hori ez 

da proiekta dezakegun zerbait; gugandik at dagoen botere batek ematen digun zerbait da, botere 

horri nahiz natura, adur ala Jainko deitu. Baina edonola ere bizirik jarraitzeko esperantza hori 

guztiz inkonszientea izango litzateke gorputza behar bezala zaintzean eta abar oinarrituta egongo 

ez balitz. Beraz, egiturapen biziduna bere osotasunean lortzeko bizirik jarraitzea beharrezkoa 

izango da, baina ez nahikoa. 

"Emen ikusten diran gauz asko 

alayak izan litezke, 

alayak emen goi-urdiña ta 

ugare pollit au ere; 

bañan oparo zeru ta lurra 

naiz parrez arkitu, nere 

biotz gaxua oien tartian... 

illun dago, doakabe..." 239 

Antzeko zerbait esan dezakegu nor bera izateari buruz. Nor bera izatearen lorpena ezin 

da proiektatu; itxaron egin dezakegu soilik. Baina esperantza horren lorpena... balizko izango ote 

238 

239 

ARRESE, E.: Nere bidean, 115. orr. 

Ibidem, 117. orr.

litzateke zenbait egitasmoen burutzapenik gabe?. Esate baterako, sustantzia 

despertsonalizatzailerik hartu gabe?. 

Garrantzi gehiago ematen diogu gehiago izateari. Beharbada hiru modu ezberdinetan lor 

daitekeen zerbait da: norberago izatearen bidez, gizonago izatearen bidez, mugarik gabekoa 

izatearen bidez. Gure ustez, hirurak elkarrekin lotuta daude. Eta Unamunoren "Hacedor de mi 

límite, Dios mío" hura bezain egiazkoa da guk Kant parodiatuz esan dezakeguna: "Gizona naiz 

eta nire muga gainditzearren egiten dudan saioa ezin dut arrotzatzat jo". Horrek sortzen duen 

nostalgiarekin. 

"Ta zaill izanik aruntz joatia 

berriz maite arengana 

ez dakit zer dan eziñ orregaz 

pechura sartu zaidana; 

alaz guztiyaz zerbaiten poza 

irichi leike nigana 

baldin zuk egin albazenduke 

nik orain ezin detana..." 240 

Lehen esandakoarekin batera zera ere gogoratu nahi dugu, Unamunok berak idatzitakoa: 

"Ikusten dudan unibertso hau estu datorkit... Gehiago, gehiago, gero eta gehiago; ni neu izan 

nahi dut eta ni izateari uko egin gabe, besteak izan, ikus daitezkeen eta ikus ez daitezkeen 

osotasunean sartu, espazioaren mugaezeraino luzatu eta denboratasunaren amaieraezineraino 

garatu... Dena ala ezer!. Izatearen egarri, gehiago izatearen egarri!". Arreseren hitzetan doinu 

hau hartuko duten sentimenduak. 

"... Bere begien 

urdintasunak itzali dira; 

emen itzali bañan... an piztu, 

ara zer alai!, gorontz begira!... 

zerua lendik zegoan baño 

urdiñago gaur ageri da!" 241 . 

Eta Unamunorentzat bezala, Ernst Bloch ateo marxistarentzat ere esperantza sentimendu 

pertsonala baino gehiago da, errealitate kosmikoaren hastapena da. Gizona natura gizatiar denez, 

beragan batean itxaron dute naturak eta gizadiak. Beraz, gizon bezala espero dudanean natura 

osoa dago itxaroten; nigan espero du, ni unibertsoaren eboluzioan zehar itxarotze gauza den 

materia kosmiko bilakatu naizelako; nirekin espero du, nirekin batera jotzen duelako lanak eta 

gizonen adimenak emango dioten gizatasunerantz; eta nigandik espero du, nire itxaropenaren 

burutzeari esker bakarrik burutuko delako berea, gizonaren naturak bere betetasuna iritsiko duen 

gizadiaren estadio horretan. 

240 

241 

"Urruti dauden gauz aiek beti 

inchaur alien modura 

bakan izanik artzen oi dute 


ARRESE, E.: Ibidem, 120. orr.

pilla galantan ichura; 

Ameriketan zorion guzik, 

Ameriketan au t'ura, 

gero... ezer ez bertaratzian 

ainbeste gauz dan lekura". 242 

Beraz, asko esatea baldin bada ere, gizonaren esperantza ez da giza kontzientziaren 

ezaugarri funtsezkoa bakarrik; konszienteki sentituta eta horren arauera justifikatuta, esperantza 

osotasunean hartutako errealitate objetiboaren oinarrizko bereizgarria da. 

Horren arauera, eta ideia hau migralariengan irmoki sustraituta dagoenez, zera 

pentsatzen dugu, egiten duguna egiten dugularik ere badakigula milaka eta milaka urte pasa eta 

gero ez dela munduan inor geldituko gure lana ezagutuko duenik, nahiz lan hori Beethovenen 

Bederatzigarren sinfonia ala Shakespeareren The Tempest izango den. Baina, halere, zerbait 

baliagarri egin duenaren kontzientzia duen edonork, zerbait horrek aipatu ditugun maixulan 

horien garrantzia ez izan arren, beti darama bere barruan, konszienteki nahiz inkonszienteki bere 

ekintza horrentzako betikotasun desioa. Badirudi giza bizitzak bere erraietatik eskatzen duela 

betikotasuna, betikotasunaren inguruan dagoela eta iharduten dela. Ingurugune hori marxisten 

arauerako intrahistorikoa edo intrakosmikoa izatea ala kristauek sinisten duten bezala, 

transhistorikoa eta transkosmikoa izatea, esperantzaren berezko antropologiatik haruntz geratzen 

da. 

Laburbilduz, egiazko esperantzak, egitasmo guztietatik haruntza egonik isilean 

aldamenetik laguntzen dituenak, bizirik jarraitzea, nor bera izaten jarraitzea eta mugarik gabe 

gehiago izatea ditu helburutzat. Errealitate pertsonalaren egoera non, osoro eta definitiboki, - 

itxaroten duenaren heriotzetik haruntza ere, noski- asetasun osoa aurkituko duten giza naturaren 

irrits guztiak. 

242 

243 

"Zer da sortitza, zer gure soña, 

zer gogo t'irudimena; 

nola ta nundik dator gizona, 

nora dijoa, zer gera?. 

Ozgarbi eder zoragarriya!: 

zure bitartez lurrera 

betor... betorkit biotz gaxoen 

pozgarri dan aditzera, 

entzun gau ixil ontan egiten 

ari naizen galdeera!. 

.......... 

.......... 

O, mutu dago; baña zer aundi 

an goiko eskutamena!" 243 


Ibidem, 136. orr.

Dudarik gabe zerikusi haundia du honetan norberaren aiurriak. Badira pertsonak 

etorkizunarekiko konfidantzarako joerarik ez dutenak. Seguraski eragin haundiagoa du 

norberaren destino pertsonalak, bizitzan suerte ona ala txarra izateak. Baina, aurreko hori egia 

izan arren, horrek bezainbateko garrantzia dauka norberak bere buruarentzat bizitzan zehar osatu 

duen izakerak, askatasuna medio. Horregatik, uste dugu badirela hiru habito edo ohitura 

esperantzaren habito sikologikoa eraikitzeko guztiz baliagarriak direnak eta gure migralariengan 

izugarri garbi azaltzen direnak: emana izatearen nahia, sorkuntzarako nahia eta sakrifiziorako 

jarrera, hain zuzen utopia isla eraiki ahal izateko osagarrietan behin eta berriro adierazita gelditu 

direnak. Antonio Machadok zioen bezala: 

"En el ambiente de la tarde flota 

ese aroma de ausencia 

que dice al alma luminosa: !nunca! 

y al corazón: !espera!" 244 

eta Unamunok: 

"... la vida, nuestra vida verdadera; 

la vida, esa esperanza que se inmola 

y vive así, inmolándose, en espera". 

Azken esparru hau eraikitzeko hainbeste bider aipatu dugun Emeterio Arresek bere 

modura ideia bera adierazten zuen: 

244 

245 

"Eche-inguruko pagoen orri 

bakanak orain udazkenean 

aizeak jo ta michirrik illen 

antzera zurbil datozenean 

chanchangorri bat ni beziñ eri 

adar billuztu baten gañean 

kantari dakust maitaro bere 

kabi sollaren aldamenean. 

Chori gaxua, etzaite ixildu; 

biyok eretsu jardun gaitean; 

doakabe naiz, ta zu bezela 

nere barrengo negu beltzean 

zorigaitzaren chanchangorriya 

negarrez dabill arantz tartean!" 245 

MACHADO, A.: "Soledades VII". Soledades, galerías y otros poemas. 

Colec. Universal, 27. Zb., Madrilen, 1919, 17. orr. 

ARRESE, E.: Op. cit. (1913) 141. orr.

DESLILURAPENAREN 

MUNDUA

Uka ezina da Ameriketara iritsi eta bertan bizi behar izan dutenak sarritan 

deslilurapenaren munduan murgilerazten dituela migralariak. Utopia islara zihoazen 

Mayfloweroko erromesei gertatu zitzaienaren antza, den denak ez dute jo helmuga desiatua. 

Euskal migralarien kasuan itxuragabe nabarmentzen dira porrotaren haurrak. Asko dira ametsen 

zakua ustutzen sentitu dutenak. Esan ere ausartu egiten gara baieztatzera, deslilurapen aitortzat 

direla bertsolariengan gehien azaltzen direnak baieztatzera. Askotan eta askotan inolako 

erreparorik gabe eskeintzen digute amets-gaztelu harribiratuaren irudia. Latza. Tristea. Gordina. 

uste dugu: 

Beraz, nolabait mundu hori tajutzerakoan zazi arloen inguruan burutu daitekeela 

a) Amets hautsien mundua. 

b) Hauskura horren zergatiak. 

c) Zenbait faktore eragile. 

d) Ondorioak. 

e) Ikuspegi baikorra. 

f) Ameriketako errealitatearen ikuspegi orekatua. 

g) Animalien rola. 

A. AMETS HAUTSIEN MUNDUA 

Beste arlo guztietan egin dugunaren arauera, orain ere adibide esanguratsuenak 

bakarrik aipatuko ditugu. Esan dezagun, migralariek egiten duten lehenengo gauza ikusten duten 

errealitatea deiadarkatzea dela. Hain zuzen ere porrotak berak definitzen duela hauskura hori 

esaten digu Mañex Etchamendy Esterenzubikoak. 

246 

247 

"Laster nahi naiz ni ere 

neure herrirat itzuli, 

hemengo bizi moldea 

nihaurrek baitut ikusi: 

Fortuna egin ustean, 

herratua naiz ibili, 

Banua beraz hemendik 

neure herrirat ihesi" 246 

Porrota hori, ametsen porrota baita eskuarki. Bertsolari berarenak dira hitzak. 

"Negozioko jaunekin 

ez naiz batere hantatzen, 

Nihauren moltsa luzea 

ez baitut urrez haupatzen..." 247 


Ibidem, 48. orr.

Sarri, amets hautsien mundu horrek zera esan nahiko du: Euskal Herritik urrutira 

abiatzean agintzariak ugari zirela... gero bete gabe gelditu zirelarik. Mikaela Zarramak dioen 

bezala: 

"Barkurako jendea 

biltzen duenean, 

agintzeak aundiak 

beren mingañean; 

indarrik eziñ egiñ 

uraren gañean, 

jendea martxatu da 

miseri aundian" 248 . 

Eta Mikaela Zarramaren bertsoak bidaia hasi orduko egoerari lotzen bazaizkio ere, 

garbi dago atzerrian urte mordoa eman ondorengo deslilurapena bortitzagoa dela oraindik eta 

gorriagoa ahoratzen den kexua. Bautista Galarregik bi modu ezberdinetan adieraziko digu 

arazoa. Alde batetik lehen El Dorado izandakoa dagoeneko ez dela esistitzen esango digu. 

"... Europa aldean badira zenbait 

aberastuta joanak, 

orain ez dago orrelakorik, 

alderantziz daude danak" 249 . 

Bestetik, amaitu dela utopia esango digu. Azken batez, bizimodu baten porrota 

onartzea da, utopia hori izan baitzen, hain zuzen, hemendik hara bultzatu zituena. Aipua 

dramatikoa da, bere sinplezian. 

"... Ez gendun gauza iritxitzeko 

betiko desio fiña, 

lan egin eta dirua gordez 

egitia alegiña, 

utsegin degu bolara ori, 

orain daukagu eziña". 250 

Zaila da hitz gutxiagotan porrotaren arima indar haundiagoz onartu behar izatea. Eta 

esperientzia batere atsegingarria izan ez denez gero, bertsolariak eredugarri gerta dakiola nahi du 

Ameriketan etortzeko asmotan legokeenari. Asko dira ideia horren inguruan aritu diren 

bertsolari nahiz idazleak. Ramon Artolak adibidez, honela dio: 

248 

249 

250 



Ibidem, 113. orr.

"... bañan au desengañuz 

ta penaz beterik 

eztakart etxerako 

urteak besterik" 251 

Delilurapenaren ondoren Euskal Herrian utzi nahi dituela hezurrak, esango digu 

bertsolari berak, hezurrak uzteari, duen sinbolismo izugarria emanez. Dudarik gabe, hori 

adierazterakoan bi ildo ezberdinetik jotzen du. Alde batetik, hezurra bere gorputzaren 

egituraketa osatzen duen elementu iraunkorra da; bestetik muina dauka bere barruan, 

almendrarekin gertatzen den bezala. 

Sendotasunaren, indarraren, bertutearen sinboloa, gogoratu besterik ez dugu 

Genesis liburuak hezurren hezurrari buruz zioena. Hilezkortasunaren hezurra noski, txamanek 

ere, gorputzaren elementu iragankorrak behin erauzi eta gero, halaxe bilatzen baitzuten egoera 

esentzialerako bidaia. Bizitza eta heriotza nozioaren gainditze nahia, hilezkortasunaren atzetik. 

Ezin dugu ahantzi "argia" (sarri almendraren sinboloz azaltzen dena) hezur gisa 

aurkezten baldin bada, horrexegatik dela hain zuzen ere, hots, hezurduraren berbizipenak alde 

batetik aintzazko berbizkundea ebokatzen duelako baina, bestetik, -hezurrak muina bezala-, 

berbizkunde horren muina berak gordetzen duelako. 

Zenbait lurraldetako jendek hezurretan ikusten dute gorputzaren esentzia, sorkuntza 

osorena. Nia, lehen Hatsa, da hezur-muinaren eraikitzailea eta munduaren lau norantzen 

erdiguneak, zainetik sortzen den hitz sortzailearen espirala, "Munduko erdigunearen hezurra" 

izena hartzen du. 

"Miratu ditut milla 

fama duten lurrak, 

bañan an ere daude 

alderdi laburrak; 

sinisturik dirala 

erdiyak gezurrak, 

emen nai ditut utzi 

nik nere ezurrak" 252 

Hezurrenganako begiruneak beraz, hezurren naturaranzko itzulerak, espezien 

jarraipena ziurtatzen du. Ez da harritzekoa nola tunpuek oholtza batetan berrosatzen duten 

basoan ehiztaturiko basauntzaren hezurdura eta mendebalderanzko, hildakoen loerriaren 

norantzan jartzen, gizon-emakumekin egiten zen bezalaxe. 

Germaniar mitologian ere, behin baserritar batek gonbidatu zuenean, Thor-ek 

baserritarraren akerrak akatu, larrutu eta egosi egin zituen. Baina, otordua baino lehen, 

baserritarraren semeei sutondoan zabaldutako larruen gainean jarrerazi zizkien hildako akerren 

251 

252 


Ibidem, 107. orr.

hezurrak. Hurrengo goizean, bere mailua hartu eta bedeinkatu egin zituen larruak: akerrak 

berbiztu egin ziren. Baina euren arteko bat errenka zebilen ordea, baserritarraren seme batek 

Thoren agindua bete beharrean, muina xurgatu ahal izateko, aker hari zango-hezurra hautsi 

ziolako. Su eta gar, Thor-ek berarekin eraman zituen baserritarraren semeak. Badakigu, 

Prometeo eta Luziferrekin gertatu zen bezala, betidanik izan direla Jainkoak jeloskorrak, 

hilezkortasunaz jabetu nahi zutenekin. Hain da boteretsua Artolaren bertsoaren iradokizuna. 

Beste bertso batetan ere antzeko zerbait adierazten du, baina aurrekoan baino 

bortitzago azpimarratuz bere esperientzia ezkorraren balio eredugarria. 

"Aruntz joan nintzalarik 

toki oben billa, 

eztet bat-txo arkitu 

miraturik milla; 

ala nator etxera 

penaz erdi illa, 

nitaz eskarmentu bat 

gertatu dedilla" 253 

Hildo beretik joko du Hego Ameriketara abiatu zen Zubillaga bedaiotarrak. "Laister 

bururatu nintzan orain ez negoala Tolosan baño obeto" 254 . 

Eta berehala emango ditu baieztapenaren arrazoiak. 

"Arkitu nuen gela koxkorra etxe aren atzeko baztarrean ol zarrakin eta latakin 

egiña zan, ta bera egiteko lana ta berak zeuzkan gaiak, guziak batean, etziran jaso-izan edo 

kostatu 40 pexo garai artan. Baña neri ederki dirua jasotzen ziraten, zakur txoko arrengatik" 255 

Amets hautsiak beste forma ugari ere har ditzake eta Zubillagak berak ematen digu 

hurrengoa, hiriak erakutsi dion bakardade izugarriaren bitartez. 

Irakurri ditugun testu guztietan garbi azaltzen da migralariak jota gelditzen 

zirela hiri haundiarekin -Buenos Aires , Montevideo, Rio de Janeiro, Los Angeles nahiz San 

Franciscorekin- lehenengo aldiz topo egiten zutenean. Batzuentzat, laborarien bizimodutik 

artzaintzara zetozenentzat, iraganbide besterik ez ziren; baina besteentzat, bertan, esnesaltzaile 

edo beste edozein ogibidetan, gelditzeko asmoz zetozenentzat, nabarmenagoa zen oraindik 

efektoa. 

253 

254 

255 



Ibidem, 135. orr.

Hiria, herrialde nomaden sedentarizatze keinu izanik, kristalizapen ziklikoa zen eta, 

egonkortasun sinbolo zelako, karratua; kanpamendu nomadak, aldiz, zirkularrak, mugimenduari 

dagokion bezala. Agian horrexegatik da paradisua zirkularra, zirkularra den bezala bere 

landaretza-sinbolismoa; eta horrexegatik da karratua eta minerala zikloa ixten duen Jerusalen 

hiri zerutiarra. 

Ez dakigu noraino somatzen zuten gure migralariek hirietan egitura zerutiarraren 

islada eta eragiña. Nolabait bai, hain haundia baitzen migralariei tiraka ari zitzaien erakartasuna. 

Erakarpen horri dagokio Heliopolis eguzkiaren hiria; berari, Salem, bakearen hiria eta berari 

Luz, Jakobek Betel -Jainkoaren etxea- deitu zuen almendrondoa. 

"Len esan det aspertu nintzala iñozo bat bezela bizitzen Buenos Aireseko 

uri zabalean. Ni ardin atzetik bakarrik ibiltzen nintzan garaian, ez nintzan uri ontan 

bezin bakarrik arkitzen" 256 . 

Dena dela, ezin izango dugu ukatu, behin behineko lilura horren ondoren, sarritan 

nongotasunaren dei bortitzak iratzarrita, hasierara itzuli nahi izango duela artzaiak. Jakin ere 

badaki bi hirien arteko erromesaldian ari dela etengabe, ertaroko pentsakerak aintzinatik erakutsi 

zion bezala, eta erreinuko hiria dela erromesaldiaren azken helmuga. 

Baina, beharbada, interesgarria litzateke, bestalde, nabarmentzea gure oraingo 

hiriaren sinbologiaren interpretapenean sekulako indarrez markatu direla migralariek susmatzen 

zituzten bi alderdiak: babesa izatearena eta muga izatearena une berean.Hastapen emearekin 

lotuko genuke. Hiriak bere biztanleak dituen bezalaxe ditu emakumeak bere haurrak. Horregatik 

margotzen dira jainkosak buruan harresizko koroa daramatelarik. Itun Zaharrean pertsona gisa 

aurkezten ziren hiriak eta horixe bera dio San Paulok galaziarrei eginiko gutunean: "Goiko 

Jerusalen askea da: bera da gure Ama, idatzirik baitago: poztu zaitez, erditu ez duzun antzu 

hori; has zaitez pozez oihuka, erditze-minik izan ez duzun hori" 257 . Goiko hiriak izpirituaren 

bitartez ernaltzen du eta haragiaren bitartez behekoak; bata eta bestea emakume eta ama dira, 

inon baino hobeto Apokalipsian azaltzen zaigunaren arauera. 

Horrekin batera, toki arriskugarri gisa ikusten du, zitalkeriaren sabel, mesfidantza 

besterik merezi ez duena, berriro ere amets-hauste zentzua areagotuz. 

"Nik ala egin nuen egun artan, zalditegiko nere laguna ere nerekin zegoan, eta 

arek ere aurrenengo aldiz ikusi zuen nere 25 pezetako urrea. Egun artatik 

illabete barru, ni oartu nintzan, urrezko dirua norbaitek ostu zirala. Nik ez nion 

inortsori ezer esan. Orra, Oyarzabal jaunak egin ziran opariak zer zori txarra 

iduki zuan Buenos Aireseko uri zabalean" 258 . 

Deslilurapen horrek jota, ezagunen berotasunaren bila ihardungo du migralariak, 

nahiz eta horrek askotan komentatzen ari garen porrot-zentzua areagotu, kasu honetan bezala. 

256 

257 

258 


Gal. 4,26 


"Joan Kruz neregana etorri zalarik, orain lau euskaldun giñan gelu koxkor 

batean bizitzeko" 259 . 

Eta bere egoera tamalgarriaz ohar gaitezen, Euskal Herrian hain izen txarra duten 

ijitoenarekin konparatuko du bere bizimodua. 

"Euskal-errian, gure bizitza askok ikusi izan balute, ijitoak ginela esango 

zuten" 260 

Egoera horretaz guztiz nazkaturik, txikitatik ezagutu duen sinbolo antitetikora joko 

du migralariak: txoriarengana. 

Lardaxketan txoria aipatzen zuen Zubillagak ongi aski zekien hegaldia dela batez 

ere, eta kantua, txoria zerua eta lurraren arteko harremanetarako izakirik egokiena bilakatzen 

duena. Grekeraz, izena bera, igarpenaren eta zeruko mezuaren sinonimoa da. Taoismoan ere 

Hilezkorrek txori itxura hartzen zuten arintasuna adierazteko, lurreko zamapetik lorturiko 

askapena. Brahmanek "zerura hegaz doazen txori" deitzen zituzten izena ematen zieten 

sakrifikatzaileei eta dantzari erritualeei. Gorputzetik ihesean dihoan arima zeregin intelektualen 

sinbolo izango da eta horrexegatik kontra-jarriko zaio mundu lurtarraren sinbolo den sugeari. 

Horrekin batera, izakiaren estadio gorenenak sinbolizatuko dituzte, aingeruak, eta, 

Haren erresumako literaturan agertzen diren txori urdinak, adibidez, zeruaren mezulari 

hilezkorrak izango dira. 

Munduaren Zuhaitzaren fruitutik jaten duen bakarnako arima aktiboaren sinboloa, 

eta "atma" bestea, jakituria hutsa den izpiritu unibertsalarena. Baina berez ezberdinak ez direnez, 

bi buruko txori bakar gisa aurkeztuko dira. 

"Gaurko egiazko artean, basoko zugaitz gañean kantatzen duten egaztiak 

bakarrak dira noski". 261 

Bestalde, Fariduddin Attaren "Mantig al Tayo" eta Avicenaren "Xoriaren errelato"ko 

xori bidailariak aurkikuntza iniziatikoan konprometuriko arimak dira. Erromako augureen 

kasuan bezala Saint-John Perse olerkariak ere garbi ikusi zuen erroetako garbitasun horren 

zentzua "txoriek kreakuntzaren kantuaren zerbait gordetzen dute gure artean" zioenean. 

nahiz, dudarik gabe. 

259 

260 

261 

Ildo ezberdinetik joko dute Koramen hitzek. 

"Gizon bakoitzari lepoan lotu diogu bere txoria", gure patua adierazi 



Ibidem, 140. orr.

Ezberdinetik ere afrikar tradizioko mozorroetan, xoriak boterea eta bizitzaren 

sinboloa hartuko baitu, ernalkortasunarena. Hortik dabil ejipziarren "ave fenix"-a, bizitzaren 

indarra zeraman purpura kolorezko xoriarena. Hortik dihoa, noski, Zubillagaren testuaren 

zentzua eta hain desliluraturik dagoen gizonarentzat, guztiz adierazkorra da desioen sinboloa. 

Azken batez, bat etorriko dira txoriak, koloreak eta giza-bulkada sikikoak. Horrela, belearen 

kolore beltza, adimenaren sinbolo izango da; indioilarraren berde eta urdina, amodio nahiarena; 

zisnearen zuria, logosaren bitartez izpirituaren bizitza eta libidoren bitartez gorputzarena sortzen 

dituenarena; eta fenix gorria, hilezkortasunaren eta jainkotasun gorenenarena. 

Txoriak antitesi gisa azpimarraturiko ametsen hauskura hori bizitzaren arlorik 

garrantzizkoenetara ere hedatzen zen, ezkontzara adibidez. Bestalde, badirudi "hainbeste" ikusi 

behar izateak, giza izakeraren aldirik ilunenak egunero askotan begiztatu behar izateak, oraindik 

eroriago, kezkatiago, desliluratuago uzten duela migralaria. 

"Ezkontzeko izu ni egotea etzan bada gauza arritzeko. Esne-banaketan ainbeste 

ibilaldi sukaldetik-sukaldera, sendi eta familiak ezagutzen ikasi nuen ongi ta batez ere emengo 

andereñoak. Etzan ezkontzearen beldurra bakarrik nik neukana; emen ni ezkontzen banintzan, 

Euskalerrira itzuliko ez nintzan beldurrak menperatzen ninduan, ala egiten banu" 262 . 

Txirritak berak ere orain arte adierazten saiatu garen amets hautsien mundua 

aipatzen digu behin baino gegiagotan. Adibide bakarra ekarriko dugu. 

262 

263 

"Bai, amatxo, bai aguantatu dit 

osasuna ta biziyak, 

nerekiñ ara juan ziradenak 

ez daude onla guziyak; 

baditut aski lagun maitiak 

ill da lurpian utziyak, 

nerau txit ondo ibilliya naiz 

Jaungoikoari graziyak" 263 . 

Horrekin, bigarren puntura joko dugu. 



B. HAUSKURA HORREN ZERGATIAK 

Geroxeago landuko dugun ondorioen munduarekin batera, hau da gure migralariek 

zehaztasun haundienaz geroan analizatu ahal izateko utzi diguten puntua. Hain ugariak dira 

zergatiak ezen bost esparru ezberdinetan banatu behar izan ditugun: 

B.1- Lanarekin zerikusirik dutenak. 

B.2- Gorputzarekin erlazionatuak. 

B.3- Sentimenduen munduarekin lotuta daudenak. 

B.4- Bakardadearen eztena oinarrian dutenak. 

B.5- Alderdi etikotik sorturikoak. 

B. 1. Lanarekin zerikusirik dutenak. 

Harrigarria badirudi ere, zenbait testuek LANGABEZIA aipatzen dute. Ez da herria 

utzi eta, lanaren ziurtasunez, lan bila abiatu den gizonarentzat kezkarik minimoena. Badirudi 

benetako arazoa zela eta batek baino gehiagok jasan behar izan zuela, zenbait unetan behintzat. 

Artolarena da lehenengo aipua. 

"... eta emen txit pozik 

detanean lana; 

soldatik eztet bañan 

badaukat zer jana" 264 . 

Zubillagak behatza jarriko du zaurian, halako egoeraren motiboaren bila hastean. 

Hego Ameriketari buruz ari da noski eta, analista zuhur gisa, konturatu egiten da zernolako 

eragina duten munduko gertaera politikoek eta gerrak merkatuko ekonomian. 

"Europako gudaketak aberri au garai artan erdi-gelditurik utzi zuan, ta, 

lan gutxi zegoalako, ozte edo jendea nunai arkitzen zan zori txarrean" 265 . 

264 

265 



Batez ere berari egokitu zaiolako egoera jasatea. Hitz erdiragarriz aurreratzen digu 

bere egoera tamalgarria. 

"Sei illabete neramazkin nik pexo bat irabazi gabe; 

bi egun luzeak neramazkien nere itxaropenetako Bahia Blancan..." 266 

Baina bada hirugarren bertsolari bat ildo beretik jotzen duena. Gainera bere aitortza 

egitean harridurak ematen duen ukitu berezi hori erakusten digu, espero ez dugunak jotzen 

gaituenean bezalakoa. 

"...nai arren ezin dute topatu 

iñola ere lanikan, 

askori esan ta ez sinistatzen 

danik orrelakorikan 

neronek ere ez nuben uste 

oinbesterañokorikan" 267 

Bautista Galarregirena da bertsoa. 

Egia esan, ez dira asko langabeziaz hitzegiten diguten bertsoak. Arruntagoa da 

Hego Ameriketan; batez ere Ipar Ameriketara joan zirenen artean ez baita halakorik gertatzen, 

idatzitako aitormenik utzi dizkiguten gehienak artzantzan ibili bait ziren, Virginia City-ko 

kanposantuan aurkitu dugun harlosa batek seguraski beste bizimodu batetan (mehatzari gisa!) 

aritutako euskaldun baten eta bere emaztearen izenak eman arren. 

Zubillagaren aitormen guztiak, eta asko dira, alboratu eta Artolaren bati kontu 

egingo diogu lan askotan ibili beharra erakusteko. 

"Ezta iya sayatu 

ez naizen lanikan, 

eta eztet sobratu 

ezer lanetikan" 268 

Horrekin oso estu lotuta, lan askotan ibili izan beharraren ondorio gisa, 

mugikortasuna. Zubillagak emanda hartuko ditugu adibide guztiak, Ipar Ameriketako 

bertsolariek zehazten baitituzte toki batetik bestera eginiko bidaiak, beharbada larreen arauera 

burutzen zituztelako eta ia beti erruta berak jarraituz. Honek ez du inola ere mugikortasunik ez 

zegoenik esan nahi. Beharbada, ez zela hain nabarmena. 

266 

267 

268 



ARTOLA, R.: Op. cit. (1961), 104. orr.

"...erri Bragado... Buenos Aires-tik Bragado-ira 230 Km. dira, Carlos 

Casares-era 300, ta Pehuajo-ra 360..." 269 

Beste testu batetan hala dio: 

"Rosario-ko tren geltokira iritxi nintzan goiz artan bide-kutxa trengeltokiko 

zaindegi edo depositoan utzita, oñez joan nintzan uri artako 

kayalde edo puertora" 270 . 

Eta hurrengo orrian: 

"Alaxen, Rosariotik atera nintzan San Nicolas-a, erri au aundi xamarra 

zalako ustean" 271 

Baina bere kasua ez da bakarra. Bere anaia ere egoera berdinean aurkitzen baitzen. 

"Lontxo bizi zan kanpoa ta abereak Belgatar edo Belgikatar batenak ziran 

ta aipatutako erritik 20 kilometro bide zeuden" 272 

"Berriro asi nintzan ibiltzale. Oraingoan General Villegas-ko errira jo 

nuen" 273 

Geroxeago, "Lincoln errira iritsi nintzalarik" 274 . Eta azkenik, "... atsaldean erri artatik 

irtentzeko General Pico-ra "(Pampa Central)" 275 . 

Baina inolako dudarik gabe, lanaren arloan gehien nabarmentzen dena, lanerako 

baldintza negargarriak da. Susmatu ere susma dezakegu migraziorako erabakia hartu zuten 

gizonek aurretik jakingo zutela zer espero zezaketen lurralde berrietan, baina hala ere, gure 

ustez, aurkitutakoak uste guztiak txiki uzten zituelakoan gaude. Aipuak amaigabeak dira. 

Baldintza oinarrizkoenetatik hasi eta espezifikoenetara, alde guztietatik zinkurina 

besterik ez da irakurtzen. Zubillagak honela dio: 

269 

270 

271 

272 

273 

274 

275 







Ibidem, 161. orr.

"Nere oyerako, maindire ordez, bi estalki zatar zaldi-bizkarrean emen 

ipintzen zitzaizkienak. Alaxe, ez neukan bada, maindire-garbiketa 

ordaindu bearrik" 276 

Edo, horren ondoren, lanera joan zenekoa. 

"Baña nagusi arrek eskatu zidan nere lanerako tresnak eramateko; ta 

ezpalin baneuzkan, aiek erosita lanera joateko. Emen dijoaz erderaz beren 

izenak: una garlope, un serrucho, un cepillo, una chuela, un taladro, 

varias mechas (3 o 4), un formón, una escofina, un martillo, una tenaza, 

un destornillador, una escuadra, un metro y un lápiz" 277 

Baina lan hori ez zitzaion batere ondo joan eta Zubillagak berak dioenez: 

"Nere nagusiei zerbait adieraztea nik lotsa gogorra neukan, arren aldi edo 

denbora gutxi aien menpean negoelako. Ta alaxe, nere azkenenengo bi 

asteko lan-saria jaso nuen larunbatean, nere nagusiei ezertxo ere iragarri 

gabe ta berak idazkolan zeuden bitartean, nere errimintan kaiola 

bizkarrean artuta, iñor oartu gabe atera nintzan karro-kotxe lantegi 

artatik" 278 

Beste lan batetan hastera noski, gogorragoa izan arren, irabazpen posibilitate gehiago 

emango ziona: esne banaketa. Aipua guztiz adierazkorra da. 

"Esne-banaketa erosi nuelarik, jai ta aste 18 ordu gutxienez zutik ta 

lasterka egin bearra zan" 279 

Azpimarraketa, gurea da. Behin lan horretan, ez dira falta horri buruzko zehaztasunak. 

"Ni Bahia Blancan bezela, banaketa ontan etzan 150 etxeetan sar-atera 

bearrik. Banaketa ontan etziran 40 zaipeko edo kliente iristen. Baña, 

goizean lo egiteko banaketa txarra zen. Bahia Blancan oituta negon 

goizeko zazpiretan jeikitzen, ta orain, goizeko lauetan, nai ta ala ez, jeki 

bearra zan" 280 

Ondorioak eta motiboak ere idazle berak aurreratzen dizkigu. 

276 

277 

278 

279 

280 





Ibidem, 196. orr.

"Ni lo-goseak menperatuta bizi nintzan garai artan, baña ala jarraitu 

bearra neukan zerbait ongi aurreratzeko, gazte negoan bitartean" 281 

Gainera esne banaketa hura nahi bezain ongi ez zihoakiolako lana aldatu eta ostatuan 

sartu beharrak ez zion fortuna asko aldatu, egunean zehar ordu libre gehiago uzten bazizkion ere. 

"Goizeko seiretatik zortzirak arte, 100 kafesne baño geiago erazo edo 

despetxatzen giñuzen. Eta eguerdian 312 arrautz eta beste janari ariñak, 

neronek adelatu edo preparatzen nituen laster" 282 

Zubillagak berak laburbildu egiten du bere ordurarteko ihardueraren istoria. 

"Europako bigarren gerra asi zalarik, emen zerbait piztuta ari giñan 

altxatzen burua. Azkenengo lau urteetan, aurrengo amarretan baño 

geiago irabazi genuen. Bañan ala emaztea nola ni, geiegi nekatuak 

geunden, geren irabazpidea jarraitzeko. Buenos Aires-ko irabazpidean iaia 

eraman nituen 9 urte eta Ciudadelan 13-tik gora neramazkin 18 orduko 

lanetan, urtean egunik utsegin gabe. Eta zutik nebillela logaleak botatzen 

ninduen. Ez neukan gaitz au bakarra; lotara nijoan garaian, karranpek 

edo kalanbreak etzidaten lo egiten uzten" 283 

Argentinako lurraldearekin lotuta, Juan Mari Lujanbiok oso garbi uzten du zein 

ezberdina izan zitekeen lanbide liberaletan eta esku lanetan ari zirenen arteko egoera. 

"Argentinan ez dira 

lan danak politak, 

aldegiten digute 

noizian bein gaitak; 

ez gaitu mantendutzen 

pruma eta tintak, 

esango det zer diran 

gure erremintak: 

paziya ta padera 

eta kanibitak" 284 . 

Bestalde, badira XX. mendearen lehenengo urteetara eramaten gaituzten bertsolari 

anonimo baten bertsoak, zehatzak eta ia ebakorrak gertatzen zaizkigunak. Izugarrizko 

xehetasunez adierazten dizkigute zeintzu ziren garai hartan batez ere kezkagarri zitzaizkien 

arazoak. Lehenengoz, zergaz josita zaila dela lan egitea esango digu. 

281 

282 

283 

284 

"Milla ta beratzireun da 




LUJANBIO, J.M.: Op. cit. (1968), 80. orr.

lenbiziko urtian, 

sisa berri bat bada 

gu geran partian. 

Nik dakit oikatik zer 

esango nukian, 

lanian eztigue 

utzi nai pakian, 

artu naian dabiltza 

danak ankapian" 285 

Aurrekoa bezain kezkagarria gertatzen zaie urrengo pausoa, patenteak atera beharra. 

"Lenago pagatubak 

ditut bi patente: 

bat karruarentzako, 

bestia anbulante. 

Irugarrena sisa 

dala mediante, 

oiri guziyai batek 

egitian frente, 

norber'ezta gelditzen 

diruz baliente" 286 

Bertsolariak ez du onartzen halako egoera eta eiatu dutenei buruzko erizpide etikoa 

aurreratzen du, sujeto zuzenak ez direnez, infernua merezi dutela adieraziz. Bertan jartzen du, 

beraz, esplotatzen duen ugazaba. Behin baino gehiagotan erabilitako sinbologia, infernuek gaua 

adierazi nahi du zenbait herrialdetan. Horrela azteken kosmologian, infernuak ifarrean kokaturik 

daude, gauaren lurraldean, hain zuzen horrexegatik "bederatzi lautaden lurra deituko dutena". 

Bitxia badirudi ere, gizaki guztiak, zenbait kategoria ezik (heroi sagaratuak, gudan eroritako 

gudariak, haurgintzan hildako emakumeak, haur jaio berriak) infernuetatik datoz eta bertara 

itzuliko dira zakur sikoponpoak eramanda. 

Lehenengo zortzi infernuak zeharkatu ondoren, bederatzigarrenera iristen dira, non 

ezerezean desagertuko diren. 

Gaueko Bederatzi Jaunen arteko bosgarrena da infernuetako jainkoa. Gaueko eguzki 

beltza darama bizkar gainean eta armiarma eta hontza dauzka sinbolotzat. 

Turkiako Altaiko herrientzat, mendebaldetik ekialdera abiatuz hurbiltzen da pertsona 

infernuetako izpiritura, eguzkiaren bideak ezbezala bizitzaren mugimendu progresiboari uko 

eginez. Argiaren aurkako martxa honek iluntasunerako itzulera markatzen du. 

285 

286 


Ibidem, 68. orr.

Kristau tradizioarekin lotuz, argia bizitzarekin eta Jainkoarekin identifikatzen bada, 

infernuak Jainko eta bizitza eza adieraziko du. Giza esistentziaren porrot osoa, azkena, behin 

betikoa. Migralariak horrelakoekin konparatzen ditu, Doradon aurkitu dituen legegile eta patroi 

zitalak eta halako desira die beraiei. 

"Pobriak irabazten 

du asko penaturik, 

oik ez dute ateratzen 

orlako konturik, 

kontzientzia txarreko 

gizonak di orik. 

... 

sisa guk pagatzeko 

ipiñi zuenak, 

badakit etzirala 

sujeto zuzenak 

... 

ipernun izango dira 

oriek baino obiak" 287 

Azken batez, bizitzaren zubigintzaren aurkako zerbait izango litzateke. Nazareteko 

Jesusen hitz apokrifo batzuren arauera mundu osoa baita zubia, sorturiko ororentzat 

sortzailearenganako iraganbidea -Gottfried Been olerkariak bere malenkoniaz beteriko poesian 

idatzi zuen bezala: 

"Uhinak, garrak, galderak... 

eta gero errautsari begiraka: 

bizitza zubiak eraikitzea da 

iragaten diren korrente gainean" 288 

Zubi guztien deuseztapena, beraz, horientzat, bertsolari anonimoaren hitzetan, halako 

jokabide etikoa aukeratu duenak, hain zuzen ere, Jainkoaren epaiketatik pasatzea merezi 

duelako. Justizia eske ari da oihuka migralari bertsolaria. 

Infernuko sinbologiarekin estu estu lotuta, epaiketara deitzen du esplotatzailea. 

Epaiketa igorriko duen aingeruaren aurrean, hitz erabakiorrez alea eta lastoa bereiziko 

dituenaren aurrean, biluzik aurkeztuko dira gizonak, gorputz gisa zuten hilobitik irtetean. 

Utziak izango dituzte, arimaren kolorea adierazten duen ile urdina ezik, munduaren 

atributu guztiak. 

Bertsolariak badaki Jainkoaren ahotsaren toki den urrezko turutaren deia beharrezkoa 

izango dela egiazko bizitzara jaio ahal izateko. Bertsolari anonimoak, dudarik ez, legegilea ez du 

ikusten ahots gozo horren destinatzaile gisa. 

287 

288 


BEEN, Gottfried: Epilog, 1949

"... ezpada oientzako 

juez justurikan, 

emen ezta faltako 

gauza gaiztorikan..." 289 

Eta hori, aberatsak lapurrak izanik, lapur gisa jotzen dituztelako euskal migralari 

pobreak. 

"... egun guzitan bada 

esne-errebisa, 

atajatzen gaituzte 

lapurraren gisa..." 290 

Lehen langabeziari buruz mintzatu zaigun Bautista Galarregik dakarkigu lanerako 

baldintzen arteko beste bi indar eraginkorren berri. Harrigarria da zernolako zuhurtasunez jotzen 

duen arazoaren barrenera ikustera. Konturatu egiten da izugarri haundia dela inflazioak bere 

egoeran duen eragina. Miketzak dira bertsoak, erabat. 

"Kanpoan lana zertako egin 

ezer ez baitu baliyo? 

Errian ere berdin gabiltza 

gauz ori dela mediyo; 

estranjeritik datozen gauzak 

doblatura dira iyo, 

era onetan gijoazela 

askok ere esango'yo 

ezin bizi ta alde egitian: 

Amerika'ri adiyo" 291 

Horrez gainera konturatu da nolabaiteko Crack beldurgarria gertatu dela eta depresioan 

sartuta daudela. 

289 

290 

"Lengo modurik ez dago emen, 

dana dago diferente, 

aberats ziran asko ari dira 

pobretutzen derrepente; 

kontu atera nola biziko 

diran orain zenbait jende, 

famili-sailla daukan etxiak 

lanik asko badaukate, 

gosez oraindik ez dira iltzen 

bañan gutxi falta dute" 292 



291 Ibidem, 113. orr.

Bautista Galarregiren lurraldetako mundua utzi eta goraka joanda, Ifar Ameriketako 

Californian ere Juan Cruz Arrosagarai luzaidetarrak aipatzen digu beste zenbait arazo, nolabait 

Argentinako migralari anonimoarekin loturik haria, orain lege aldetiko arazoak daudelarik 

tartean. 

Honela dio luzaidetarrak, abokatuak buruan dituelarik. 

"Nere partitze ezin bestea sekulan ezin ahantzi, 

neure aferen zuzentasuna ez nuen ere erdietsi; 

ardi-bildotsak bi partidetan bidean nituen utzi, 

nere abokat traidorea bestek zautaten erosi. 

Hura ikusi beharrez nintzen joan azken egunian, 

bainan ez nuen xantzarik izan segur zagon gordegian; 

saldua zela ez bainekien nehondik ordu artian, 

urran goizian partitu behar harek utzi tristezian" 293 

Horretaz gain, sarri inmigrazio ajenteekin ere izandako arazoak aipatzen dizkigu. 

"Batian galde, edo izkiria ehun mila kestione, 

abaildurikan ninduten beti kriminale baten pare; 

beharrik nuen poliz-rekorra nihun tatxarikan gabe, 

jende onestak sofritu behar tzarrengatik hala ere" 294 

Beraz, gizon salduaren traza hartzen dio bere buruari, duintasun ezaren zurubiko azken 

puntua bailitzan. 

"Ez nakien zer egin orduan, bidez-galdua bainintzan, 

neure artzainen despeditzeko ez nuen astirik izan; 

bihotz jukutre infame heiek ni utzi ninduen gisan, 

izan ez dakit nola hoinbertze urtez geroztikan bizi izan" 295 

Ondorioak ateratzen ditu, beharbada, bere eritziz bera bezala migrazioko bideetan abiatu 

direnei aplika dakizkiekinak. Migrazioa askotan, norabiderik gabeko bidaia dela baieztatuko 

digu. 

"Luzaiden sortua eta gazte denboran han hazi, 

hogei urte betetzian sorterri maitea utzi, 

geroztikan Californian nabil harat-honat beti, 

292 

293 

294 

295 


ARROSAGARAY, J.C.: California-tik kantuz, 1983 Don., 26. orr. 


Ibidem, 39. orr.

nekaturik ardurenian eta plazer arras guti" 296 . 

Halere, eta gure Euskal Herri erruralean mendeetan jaso izan den konformidadearen 

bandera eskuetan hartuz, okerrago daudenekin konparatuta kontsolapen aurkitu nahi izango du. 

"Nahigabe ainitzetan iragan bizi modua, 

halarik ere oraino badut konsolamendua; 

gaizkiago zonbait ikusiz, naiago neure gradua, 

gainera zeruan sartzeko dut esperantza osua" 297 . 

Bestela ere, arazo eta eragozpen horiek alboan utzita, ez dira falta lanaren beraren 

gogortasunari buruzko aipuak. Agian horiexek litzaizkiguke aipurik adierazgarrienetakoak, hutshutsean 

ekiten baitiote lanari berari, aparteko ajente eragileak pakean lagata, ahal den neurrian, 

noski. Paulo Yanzik utzitakoak dira lehenengo hiru aipuak. 

"...erriko biziya bat da eta 

menditakua bertzia; 

egunaz ardiyak zaitu biar ta 

baita egosi eltzia; 

gabaz ardiyan marraka eta 

koiotian irrintzia..." 298 . 

Horrez gainera, nekezia fisikoa gogoratzen digu eta eguralditik sorturiko eragozpenen 

mundua. 

296 

297 

"... artzaiko lanpidea orretan 

zuek ziñatenak jarri, 

negu txarretan igarotuaz 

amaika estillo gorri, 

zenbatekua den neke ori 

arraz ez laiteke neurri" 299 . 

Elurra, hotza eta ahuleria direlarik etsairik okerrenakoak. 

"... askotan elurra azpiyan eta 

gañetik berriz uriya, 

barrena auleriyak artua, 

bizkarra berriz bustiya, 

ara nolakua den artzai gizajo 

oriyen biziya" 300 



298 ZAVALA, A.: Op. cit. (1968), 126. orr. 

299 Ibidem, 128. orr. 

300 Ibidem, 129.orr.

Mendaro Txirristakak beste ildo batetik ekiten dio gaiari eta, umorea guztiz alderatu 

gabe, Ameriketan emandako eta egindakoen ondorioak dizkigu deskribatzen. 

"Onelako gauzarik 

ez nuan pentsatzen: 

paraje guzietan 

nitzan ibiltzen, 

beste ezer egin gabe, 

neskak kortejatzen; 

batek arpegira ôin 

ez dit begiratzen; 

illia eroitzen, 

bizarra zuritzen, 

gerriyak okertzen, 

indarrak urritzen, 

belarriak gortu ta 

bista laburtzen" 301 . 

Mañex Etchamendyk, bertsolari askoz lirikoagoa delako, beste adigarri batzutan 

ematen digu lanaren gogortasunaren berri, ukitu nostalgikoak bertan toki duelarik. 

"Hortakotz diot egia, 

zeren den gauza argia, 

guretzat dela legia: 

aste guzia lanian artzia 

irabazteko ogia, 

begiratuz zuhurtzia, 

iragaiteko bizia, 

Aita-amez orroitzia" 302 . 

Dena den, beharbada Sein Irigoienenak lirateke egoeraren gogortasunari buruz aurkitu 

ditugun bertsorik latzenetakoak. Historian zehar munduan izan diren jopuen zoriarekin bat 

egiten du berea, horrela urrikalkorra ikusiz bere zoria eta askapen oihu bilakatuz bere bertsoa. 

"Nere aitak munduan 

zerbait ekusten du, 

zartzean Amerikan 

fortuna egin du; 

esklaboak bezala 

betiko soldadu... 

......... 

nor bere etxean bego 

asi gabe onera, 


302 

LAFITTE, P.: Op. cit. (1972), 31. orr.

esklabo serbitzeko 

gerok aski gera" 303 

B.2. Gorputzarekin erlazionatuak 

Gorputzarekin erlazionaturiko faktoreak aipatzerakoan, lehenengoz eta orohar hartuta 

fortuna eza aipatzen digute. Artolarena da bertsoa. 

"Pobre, an beste asko 

oi diraden gisan 

ez naiz portunosoa 

Amerikan izan" 304 

Baina gauzak oraindik gehiago zehaztuz, jan eza, jarriko digu motiboetako bat bezala. 

Etxean dagoelarik iragandako urteak gogoratuz egiten du komentaketa. 

"... soldatik eztet bañan 

badaukat zer jana, 

Amerikan prankotan 

paltatu zaidana" 305 

Juan Jose Arrietak aurreratuko digu hirugarren motibua, aurrekoak bezain 

garrantzizkoa, gaitzak joa izana. 

"... eundik bat etortzen 

bada zerbaitekin, 

beste geienak bertan 

ill dira gaitzakin" 306 

Dudarik gabe, osasun eza izango da kontura ekartzen direnen arteko arrazoi guztiz 

garrantzizkoa. Artolarena da berriro ere bertsoa. 

303 

304 

305 

306 

ZAVALA, A.: Op. cit. (1984), 17-18. orr. 




"Bueltan nator urean 

diruz ez txit sendo, 

eta ez ere nere 

osasunaz ondo, 

molde onekoa naiz 

ontzitik irtengo 

ai zer kolpea detan 

etxean emango" 307 . 

Bertako bizimodu gogorra jartzen digute gehien errepikatzen den motibo gisa. Arlo 

honetan amai ezinak izango lirateke aipuak. Bakan batzuk hartuko ditugu, nabarmenenak, 

kontutan. Josetxo Yanzik dioenez, 

"... oietik aski ez ta 

txamizo-zoztorrak; 

gorrituk sudurrak 

baita're muturrak, 

iltzeko beldurrak... 

guk baño bizi obia 

orko zakurrak!" 308 

Zakurrenekin konparatu badu lehengoz bere bizitza, bigarren aipua ez da batere 

gozoagoa eta metafora guztiz adierazkorrez erakusten digu bere pentsakera. 

307 

308 

309 

"... ezin ukatuta 

au dago aitortuta, 

ai au bizi puta! 

gorputza oztuta, 

ardiri segi eskuk 

bolsan sartuta... 

................ 

begiratuta buelta 

guziyan mendiyak, 

elur artin ageri 

dire arri gorriyak; 

gu eskintan jarriyak. 

ok dira egiyak, 

urrikigarriyak 

geu ta animaliyak... 

parerikan ez dauka 

emengo biziyak!" 309 


ZAVALA, A.: Op. cit. (1968), 251. orr 

Ibidem, 252. orr.

Azken batez salbajeen moduko bizimodutzat definitzera etorriko da Josetxo Yanzi 

berea eta berearen antzekoena. 

"... sarritan gaude kanpo barruan 

oien (basapiztien) orruak aditzen, 

salbaje-modura bizi gera, 

ezerk ez gaitu izitzen... 

esan laiteke geuren biziya 

ez degula estimatzen" 310 

Txirritak ere izango du zeresanik arlo honetan eta ardo gabeziaren sinboloa erabiliko du 

gogortasuna adierazteko, eta herrietako jendeekiko harreman eza. 

"Naiagatikan oiek bezela 

ez dago errez irauten, 

denbora askuan bajatu gabe 

mendiyan dira egoten; 

ango langille jendiak eztu 

ardo askorik eraten" 311 

Mendaro Txirristakak, goseak eta zorriak medio, oso itxura txarreko ikusten du 

itzuleran bere burua. 

"... gosiak eta zorriya ugari, 

errukariya ibillera, 

ez nintzan mutill bikaiña etorri 

Kilimon errekaldera" 312 

Mendaro Txirristakak soldaduska eta gerra garaia jartzen ditu bere gorputzaren aldetiko 

ezbeharren motibo gisa. Egoera hain larria ez balitz, farregura sortzeko modukoa litzateke. 

310 

311 

312 

"Urte milla zortzi eun 

noventa y cincuan 

oñetiar baten ordez 

soldau nintzan juan; 

isla de Puerto Rico 

ango ospitaltxuan 

euki ninduten iltzat 

ni deposituan 

obserbaziuan; 

il bear ez nuan 



ZAVALA, A.: Op. cit. (1974) 31. orr.

eta gero Cuba'n 

gerrillero gerran 

iru urte ta erdi 

egin nituan" 313 

Eguneroko eginbehar guziak bete beharrean eta gauez lurrean lo egin beharrean jartzen 

du Mañex Etchamendyk gogortasunaren parametro bat, eguraldia ona naiz txarra, huts egiterik 

ez duelako hain zuzen. 

"Denbora ona eta elurra 

ere gertatzen denean, 

Zure kozina egiten duzu 

gusturik hoberenean. 

Egunaz kurri ibili eta 

gero gaua jin denean, 

Zure ohia prest-presta duzu 

berdin lurraren gainean" 314 

Bertsolari anonimo batek NATURA ere aurka izateak markatu egiten duela gorputza 

adieraziko digu. 

“ Edurra eta euria 

afrontu guztiak 

pasatu biar ditu 

gure espaldiak..." 315 

Guzti horren ondorio gisa, oso plastikoki, Ameriketan ere zakurrak hankutsik ibili 

behar izaten dutela dio J.R.Zubillagak. 

"Ameriketara etorri nai badek, etorri ari, ik nai dekenean, baña emen, or 

bezela, zakurrak ankutsik zebiltzek. Neri or esan ziraten, emen otzik etzala, 

baña aurtengo neguan, izotzak nere belarriak oztutzen zizkiak, Bedayon 

bezala" 316 

Bestela, garbi dago Zezilio Basurkok zerriari ere ez diola opa berea bezalako 

bizimodurik, zerria ia unibertsalki harrapatzen duen oro jatearen sinbolo izanik ere, batez ere 

joera ilunen (ezjakina, jangura, lizunkeria, norberekeria) iruditzat jotzen baitugu. Heraklitok ez 

zuen alferrik idatzi: "Zerriak lokatz eta gorotzetan gozatzen du". 

313 

314 

315 

316 


LAFITTE, P.: Op. cit. (1972) 225. orr. 



Tibetekoan esistentzian ere esanahi berarekin azaltzen da, bereziki ezjakina 

adieraziz. Nola ahantzi Itun Berriko parabolan esanahi bera duela zerriei perlak botatze horrek: 

izpirituaren egiak jasotzeko duin ez denaren sinboloa. 

Eletzar grekoetan ere, Zirze aztiak zerri bilakatzen zituen nahigabeko amodioekin 

etortzen zitzaizkion gizonak. 

Khirgui jendeentzako batez ere gaizkiaren sinbolo dira. Halako aberea hartzen du 

bertsolariak bere bizimodua adierazteko. 

"Ondo kostia da emen orain 

irabazten den dirua, 

egun luzia lanerako ta 

beti eguzki berua; 

lendik ez nintzan listua baiño 

ia galdu zait burua, 

txerriai ere ez diot opa 

olako bizi-modua" 317 

B.3. Sentimenduen munduarekin lotuta daudenak. 

Gizon haien sentimendu hautsien munduarekin sartu baino lehen, zera esan beharko 

genuke, artzaina -gizon haiek, zeinen izkribuak aztertzen ari garen, batez ere artzainak bait 

ziren- herrialde nomaden tradizioan sinbolismo erlijiosoz kargaturiko figura dela. Jainkoa da 

Israelgo artzaina 318 319 320 , bere artaldea eraman eta zaintzen duena. 

Jainkoak ordea, bere agintearen zati bat buruzagi politiko edo erlijiosoan 

ordezkatzen duenez, bera ere herriaren artzain deituko dute, Jainkoaren ordezkari izatearen 

zentzu hori inoiz ahantzi gabe. 

Horregatik gogoratu egin behar dugu nola lantzen duen beranduko judaismoak 

sinbolika hau: 

dira 321 

- Giza buruzagiak, herrien aingeru zintzo eta gaiztoen ejekutatzaile soilak izango 

- Artzain-artaldea sinbolismoa ez da dagoeneko Israel eta bere jainkoaren 

harremanetan geldituko; Jainkoa gizadiaren artzaina da 322 

317 

318 

319 

320 

321 

322 


Dabid 23-1 

Isaias 40,11 

Jeremias 31,10 

1. Enok 89 

Eclo. 18,13

- Jainkoaren bihotzaren arauerako artzain baten itxaropenak salmoen mesianismoan 

sartuko gaitu. 

Guzti honek artzainaren sinbolismo kristauan sartuko gaitu: "Ni naiz artzain ona...". 

Apokalipsiak beste ikuspuntu bat atxekitzen dio, "burnizko makilaz" nazioak 

zuzentzen dituenarena 323 . 

Artzaina, euskal artzain migralaria (Domingo Agirreren "Garoa" aztertuz gero) 

guzti hori da; intuiziozko eta esperimentuzko jakituria duen gizona. Zelatari, erne, dena ikusten 

du. Horregatik konpara dezakegu dena ikusten duen eguzkiarekin eta erregerekin. 

Horrekin batera, nomadaren sinbolo da, errorik gabe mundu honetan atzerritar 

dabilena. Artzainak zerua eta lurra ezagutzen duenez, babestu egiten du artaldea etsai guztietatik. 

Artzain jakintsua, bere jakituria kontenplaziotik eta barneko ikuskizunetik atera duena. 

Beraz, bada, esan dezagun migralari dabilen gizon horrek salduta ikusten duela bere 

burua, Mikaela Zarramak dion bezala. 

323 

"...bere itzen erdirik 

kunplitu ez due, 

barku ontako jendea 

Apok. 2,27; 12,5; 19,15

joan da saldue" 324 

Horren ondorio lez, eta Zarramaren beraren hitzetan, anparorik gabe aurkitzen da. 

"... aruntz allegatu ta 

anparorikan ez, 

beren amets guzia 

irtenik alrebes..." 325 

Baina Juan J. Arrietak jartzen gaitu, sentimenduen arloan, punturik larrienean, 

migralaria "inoren mendian" aurkitzen dela esaten digunean. 

Metafora patetiko bihurtzen du, berarekin daraman sinbologia zama izugarria 

kontutan hartzen badugu: garaierarena alde batatik, erdigunearena bestetik. Garaia denez, 

bertikala eta zerutik hurbila, traszendentziaren sinbolismotik partaidetzen duelarik; hierofania 

atmosferikoen eta teofania askoren erdigune bezala, agerpenaren sinbolismoa hartzen du. 

Horrelakoa zeruen eta lurraren arteko topaketa da, Jainkoen egoitza, giza igoeraren helmuga. 

Goitik ikusita, bertikal baten puntu gisa agertzen da: munduaren erdigune; behetik ikusita, 

bertikal baten marra bezala, munduaren ardatza eta igo behar den mazela une berean. 

Baina mendiak, egonkortasun eta garbitasun zentzua ere hartzen du. Hastapenetako 

mendi kosmikoaren sinbolismo mitologikoak oihartzun nahiko isilak ditu Itun Zaharrean. 

Gotorlekuen antzeko mendi garaiak ziurtasunaren sinbolo dira. 326 

Garizin mendiari "munduaren zilbor" 327 deituko zaio eta mendi zaharrak 328 

"Jainkoaren mendiak" 329 paradisuko mendiarekin loturiko Jainkoaren mendiari buruzko 

espekulazioak dira. Eta azken ideia hau Genesisen errelatoan aurkitzen ez bada ere, maiz 

azaltzen da beranduko judaismoaren idaztietan. 

Baina sinboloak, egokitzearen prezioa ordaindu ondoren, judutarren erlijioaren 

bihotzean aurkitzen du bere tokia. Hastapeneko mendi jainkotiarraren ondorengo, mendiak 

Jainkoaren presentzia eta hurbiltasuna sinbolizatzen du; Sinain ematen den errebelazioa edo 

mendi gaineko Isaaken sakrifizioa. Eliasek karmel mendian otoitz egin ondoren lortzen du 

euriaren miraria 330 eta Horeb mendian agertzen zaio Jainkoa 331 . Dudarik gabe, judutarren 

324 

325 

326 

327 

328 

329 

330 

331 

ZAVALA, A.: Op. cit. (1984) 44. orr. 


Salmo 30, 8 

Epail 9,37 

Gen 49,26 

Salmo 36 eta 38; Isaias 14,22; Ezek. 28, 11-19 

1 Erreg. 18,42 

1. Erreg. 18,42

apokalipsiek ugaritu egiten dituzte mendi gaineko teofaniak eta ikuskariak. Ildo horretatik jotzen 

du ere Itun Berriko Jesusen iharduerak. 

Baina mendiak badu beste zentzu bat, alboratu ezin duguna: Jainkoaren 

omnipresentziatik ihes egin ezin duten gizonen haundinahikeriaren sinbolo bait dira. Kulto 

paganoak mendi gainetan egiten zirenez, judaismoak eta lehen kristautasunak mendien 

berdintzea espero izango dute. Munduaren amaiak mendien berdintzea eskatuko du lehenik. 

Hauxe da, beraz, sinboloaren alde bikoitza, Jainkoa gailurretan komunikatzen da 

baina gizonak bere burua eta idoloak gurtzeko igotzen dituen mendiak erorketaren zantzu 

gertatuko dira. 

Eta, esanahi boteretsu hauen erdian, artzain migralaria, non dagoen ez dakielarik! 

"... aruntz allegatu ta 

iñoren mendian 

gelditutzen dirade 

despreziyo bian" 332 

Horrela sorturiko egoera tamalgarriak, zoritxarra izango du izen, Bautista 

Galarregik aurkezten duen moduan. 

"... sei urte dira lendabiziko 

patata nuela senbratu, 

arrezkeroztik galduan nabil, 

irabazik ez det artu, 

dudarik ez da, zoritxar orrek 

neretzat neurririk eztu" 333 . 

Utziak, abandonatuak izatearen sentimendu hori agertuko da edonon, ezerezaren 

ondorengo izatearena. Sentimendu hau ia bertsolari migralari guztiengan somatzen da. Nola 

Zubillagarengan: 

332 

333 

334 

335 

"...aipatutako gelan bizi giñan bada, errementari bat eta iru zurgin, ta 

geroxeago, Ansorenak egun batzuk igarotzeko gure gelan ekarri zigun mutil 

Austriar bat. Oni etzizaion ezer kobratu" 334 

"Basarrian udazkenean gaztañak pertzean egosten diran bezala, guk 

alaxen egosten giñuzen patatak eta, aiek eta ogia janez, aski genuen beste ezertxo 

ere jan gabe" 335 




Ibidem, 132. orr.

"Bizi giñan gelan ez genun mairik ta alkirik geron otordua egiteko. 

Oatzeko ertzea geiegi zan geron bazkari-apariak jateko" 336 

Hala Mañex Etchamendyrengan: 

"Zuen ganik urruntzea 

zonbat etzeraut gostatzen, 

Gutiak dire hemengo 

bizi moldeaz gustatzen! 

Nik ere hunat jiteaz 

ez zaituztet ez sustatzen" 337 

edo Juan J. Arrietarengan: 

"Postura orretan bizi 

dira Ameriketan, 

mantenduko badira 

guztizko penetan; 

gaitzik bada anparua 

dute hospitaletan; 

ogeitatik amasei 

iltzen dira bertan" 338 

Zezilio Basurkoren testigantza bera ez da askoz xamurragoa. Bere ustez 

Ameriketako esperientzia ezagutu arte ia ezinezkoa da benetazko bizimodu latz eta gogorra zer 

den jakitea. 

"Geroko penak ekartzen ditu 

aita ta ama uztiak, 

bizi-modua zer dan guk emen 

ikasten degu gaztiak..." 339 

Kuriosoki, ordea, errua ez dio beste inori egozten, bere buruari baizik; hau da, etorri 

izatean bertan datza kalamitatearen erroa eta errua. 

336 

337 

338 

339 

340 

"... neronen faltaz badaukat orain 

emen bizitza tristia" 340 





Ibidem, 105. orr.

Bautista Galarregik tonuera ia milenarista ematen dio bere sentimenduen egoerari, 

munduaren, beharbada mundu pertsonalaren amaian bailitzan. 

"Beste asko ere arkitzen dira 

emen nere inguruan, 

beti lanian ta beti pobre 

errukitzeko moduan; 

lenago ere ikusten ziran 

pobriak beti munduan, 

baña sekula ez da gertatu 

pasatzen dana orainguan, 

zarrenak ere esaten dute 

ez daukatela goguan". 341 

Halako bizitzak ezer gutxi balio duela esango digu Jose Mari Mendiburuk, ez duela 

merezi horrela bizitzeak. Konparazio baterako, otsoa eta hartzaren irudia ekartzen du, 

basakeriaren, ankerkeriaren eta bakardade izugarriaren sinbolo bezala, hoiek baitira, bere ustez, 

artzaiaren bizimoduarekin konpara daitezkeen sentimenduak. Baina otsoak, ankerkeriaren itxura 

deabruzko horrekin batera, zenbait kulturatan, argiaren sinboloa ere hartu du. Ez dugu ahaztu 

behar. Orduan eguzkiaren sinboloa hartzen du. Horregatik ezarri zuten mongoliarrek Gengis 

Khanen arbasoen artean. Txinako mitologian ere otso zerutiarra, Sirius izarra, izango da jauregi 

zerutiarraren, Hartza Haundiaren, zaindari. Beharbada, zaindari izate horrek eman dio itxura 

ikaragarri hori, gaizki neurtutako indarrarena. 

Borrokarako duen indarrak herri askorentzako alegoria bilakatu du eta "ni naiz otso 

bakartia, lurralde askotan nabil", dio Ipar Ameriketako lautadetako kantu batek. Herri 

horientzat, poesia turkiar eta mongoliarrean ezartzen zaizkion metaforekin azaltzen da: otso 

urdina argi uranikoaren, tximistaren kratofonia da. 

Horrekin batera, badu -zakurrak bezala- zeregin sikoponpoa. Gogoratu besterik ez 

dugu R. Cailloisek eta J.C. Lambertek 342 erakusten diguten kantu errumaniarra. 

341 

342 

"Zure aurrean azalduko da 

oraindik otsoa... 

............. 

Hartzazu anaia bezala 

berak ezagutzen baitu 

basoetako ordena; 

Berak eramango zaitu 

bide errazetik 

Erregeren seme batengana, 

Paradisura" 343 


CAILLOISE, R. eta LAMBERT, J.C.: Trésor de la poésie miverselle, 

Paris 1958

Baina Txanogorritxoren interpretapen posible baten arauera, ezin dugu ukatu lehen 

aitatu dugun otsoaren herio kosmikoaren sinboloa: astroak iresten baitituzte, eguzkia jaten duen 

ertamerikako jaguarrak bezala. Hala dio Mendiburuk: 

"Beatzak legun eta 

tristura biotzak, 

arras guti balio'ik 

olako bizitzak; 

batian sobra bero 

ta bertzian otzak, 

gau ta egun bakarrik, 

oiek gauza latzak, 

ola bizitzen dire 

otso eta artzak" 344 

Beharbada, berriro Basurkoren aitormenengana itzuli beharko genuke arlo hontako 

ikuspegi mindu, ilunena ikusi ahal izateko. Bizitzaren errekorridoa egin eta bere bizkarrean 

hartzen baititu gertatutakoaren sustraiak, ongi irabazitako gisa hartzera iritsi arte. Halere basatiki 

gogorra iruditzen zaigu bere burua piztigaiztoen parean jartzea. Agian bere egoera pertsonalaren 

islada bezala, esperientzia zuzenetik jasotako sinboloa. 

Abereak, basapiztiak, printzipioen, indar kosmikoen, material nahiz espiritualen, 

sinboloak dira. Horregatik ukitzen dituzte unibertsoaren hiru mailak: infernua, lurra, zerua. 

Adibidez, mayen sinbologiak betagin izugarrizko krokodilo bat erakusten digu, ilunabarreko 

eguzkia iresten duela. 

Victor Hugok, bestalde, ezin hobeto asimilatu du animaliaren sinbolismoa "La 

légende des Siècles" liburuan, basaberea bilakatuz gauza ororen lehen seme, Kaosaren 

emankortasunaren gehiegikeria, hitza baino lehen orroaka egon den infinitoaren senar. 

"Poztu zaitez, Jainko, egizu amets aberea ikustean! 

Ez baita eguna, ezta ere gaitza. 

Lurraren indar ilun eta definigaitza 

basaberean dago, ernari izugarri eta bakartia". 345 

Ametsetan eta artelanetan maiz agertzen diren abereek gizonaren identifikapen 

partzialak osatzen dituzte, bere izakera konplejoaren irudiak, bere pultsio sakonenen ispiluak, 

beren instinto hezitu edo basatienak. Migralariak inork baino hobeto daki zein arriskutsua izan 

daitekeen aberea pertsonarekin guztiz identifikatzen ez denean. 

343 

344 

345 

CAILLOISE, R. eta LANBERT, J.C.: Trésor de la poésie miverselle", 

Paris 1958. 


HUGO, Victor: La Légende des siècles. Nelson, Ed. Paris, 1900.

"... ez etortzeko esanagaitik 

ez dirate galerazi 

entzun txarreko pizti gaiztuak 

ez du besterik merezi" 346 

Gainera, gurasoekiko harremanen ildoari eutsiz, migralaria bere egoeraren jakinean 

dago, halako sentimenduen dikotomia gertatzen dela, gurasoen aldetik uste izanarena eta 

atzerrian daudenen aldetik errealitatearena. Arrietak emango dio ahots sentimendu bikoitz horri. 

"Utzirik aita ta amen 

kariño gozuak, 

dijuaz pasatzera 

tratu penosuak; 

esperantzetan bizi 

dira gurasuak; 

alibiyo ederra 

ez dute gaxuak" 347 

Agian, migralariak izateagatik, hizkuntza ongi ez menperatzeegatik ridikulizatu 

egiten baitituzte euskaldunak, parregarri bihurtu, Zubillagaren bi testu hauek ongi erakusten 

duten bezala. 

"Garai batean Tolosar batzuk baserritarrai irri egiten zieten bezelaxen, 

Argentinan ere gauza ber-bera gertatzen zitzaigun baserritar euskaldunoi, erderaz 

ain oker mintzatzen giñalako. Onela zioten: "Sí, sí: Mecanicó, dijo el vasco". Emen 

dijoa bestea: "El vasco le dijo al burro: Sí, sí, de sabiduría me ganarás, pero no en 

fuerza". Ta beste bat, ludi guziak dakiena: "Vasco, cabeza dura, sí, si" 348 . 

Gure artean astoaren irudiak duen sinbologiari buruz ari da dudarik gabe Zubillaga, 

hain zuzen ere ezjakinaren sinbolo gisa azaldu zaigulako astoa mendeetan zehar. Eta 

iluntasunarena, joera satanikoena. Horrela ikusita, badu zerbait amankomenean Judeako eta 

beste zenbait lurraldetako pentsakizunarekin, bertan jainko gaiztoen garrailari gisa aritzen baita, 

batez ere Nairrita, hildakoen erresumako zaintzailearena. Ejipton bertan ere, asto gorria da 

arimak post-mortem burutu behar duen bidairako etsairik okerrena. 

Bestalde, eta ildo beretik jarraituz, ismaeldarren esoterismoan, Dajjalen astoa 

ezjakinaren eta engainuaren hedakundea da, barneko ikuspegiari garapena uzten ez dion 

literalismoarena. 

Horrela ikusten dutenak, ildo beretik jotzen dute astoek Nazareteko Jesusen bizitzan 

jokatzen duten rola. Belengo estalpeko astoaren eta idiaren presentziak alde batetik ongiaren 

346 

347 



348 ZUBILLAGA, J.R.: Op. cit. (1964), 178. orr.

(idia) eta gaitzaren (astoa) arteko borroka argitu nahiko luke eta gauza bera pasio bezperan Jesus 

Jerusalenen sartu zeneko historiak. 

Sarritan, beste zenbait kulturatan ere (gogoratu besterik ez dugu Apuleyoren 

"Urrezko Astoa" edo "Metamorfosiak") gizonaren arlo instintiboaren ordezkari gisa agertzen 

zaigu, arlo erabat lurreko eta sentsualean burutzen den bizitzarena. Horren arauera, 

errenazimenduko arteak astoaren gorputz atalekin aurkeztu nahi izan ditu arimaren egoerak: 

monjearen adore-eza izpirituala, depresio morala, nagikeria, inozokeria, burugogorkeria, 

zentzurik gabeko esanekotasuna... 

Beste muturrean, halere, zenbait tradiziotan abere sagaratu gisa azaltzen zaigu. 

Adibidez, rol guztiz garrantzizkoa jokatzen du Apoloren kultuetan: Delfosen sakrifizio gisa 

eskaintzen zituzten. Dionisosen sehaska bera asto batek garraiatzen zuen. 

Eta, sinbolismoari bira osoa emanez, klabe kristauetan, apaltasunaren eta 

humilapenaren sinbolo azalduko zaigu. Richard de Saint -Victor-ek zera dio, gizonak eredutzat 

hartu behar duela astoari ematen zaion zentzua, apaltasuneranzko bidaia egitearren. Zentzu 

horretan hartzen da Jesusen bizitzarekin duen zerikusia: pakea, pobrezia, apaltasuna, pazientzia, 

kuraia... guzti hori astoarekin lotuta gelditzen da eta, horregatik, ez da harritzekoa Itun 

Zaharrean Samuel galdutako astoen bila abiatzea eta asto batek Balaani Yahvehren aingeruaren 

berri ematea. Itun Berrian, berriz, Joxek asto baten gainean eramango ditu Jesus eta Maria 

Ejiptorantz eta Jesusek astoaren gainean burutuko du Jerusalenen eginiko aintzazko sarrera. 

Beraz, astoaren pare jarritako migralari euskalduna. Zubillagak berak dioenaren 

arauera, gainera, nahiko normaltzat jo daiteke halako jarrera. 

"Bai, alako galdera eginda, nahiko parra egin izan baziraten ere, ez 

nintzan bada izango aurrenengo euskalduna, irri egin zitzaiona" 349 . 

Baina amets hautsien munduko zergatien artean, dudarik gabe, hurrengo hau jo 

genezake erabakiorren gisa. 

B.4. Bakardadearen eztena oinarrian dutenak. 

Bakardadea, bakardade gorria. Ez dago migralaririk horretaz kexu ez denik. 

Bertsoak ere orduantxe jotzen du bere punturik gorenena normalean, gehien kezkatzen gaituen 

gaiarekin gertatzen zaigunean bezala. 

349 

Josetxo Yanzik horrela ikusten zuen: 

"Mendiyan jartzen garelik 

bakar-bakarrikan, 

bakar-bakarrikan, 

tristura beti biotzin, 

Ibidem, 181. orr.

pozik ez iñundikan, 

esanaz: "Ola ez laike bizi, 

guazen emendikan, 

guazen emendikan!" 350 

Etsai gisa joko du David Aranburuk. 

"Artzaiak duen gauzik txarrena: 

mendi mortuan gaudela 

egunak iñor ikusi gabe 

animaliyak bezela..." 351 

Edo Leon Bereauek: 

"Uda aldian mendi aldera 

eldu gera berririk, 

sei bat illaute urbilduxia 

egon bearra bakarrik, 

txakurra eta zaldiya arekin 

ezta beste lagunarik... 

garaia orretan aski luziak 

dira eguna orik" 352 

Azken batez, desertuaren esperientzia. Berriro ere Esterenzubiko bertsolari haundia 

izango da artzaien esperientziarik ia garrantzitsuenari hainako definizioa emango diona. 

Etchamendy gauaren minean gelditu da desertu batean, hastapenetako bereiztapen 

eza eta errealitatea ezkutatzen den azaleko hedadura izugarria adierazten dituen desertuan. 

Desertura abiatu den artzainak, bertan bizi denak, arazo ugari gainditu beharko ditu 

bertan datzan esentzia aurkitu ahal izateko. Esoterismo ismaeldarrean esaten zaigun bezala, alde 

batetik kanpoko izakera ezkutua nabaritu gabe zeharkatzen dena, "martxoko gauaren minean". 

Baina, bestetik, Richard de Saint Victorek erakusten duen bezala, desertua barne bizitzaren 

bihotza da. 

Etchamendyk aipatzen digun desertu hau, Nevadako desertu erreal eta egiazkoa, 

beharbada Bibliako eta literaturako sinbolorik garrantzizkoenen artean har dezakegu. Eta, agian, 

Etchamendyk berak, azkenean, terminoari aurkitu dio irtenbide iradokikorrena, hots, 

350 

ZAVALA, A.: Op. cit. (1968), 

351 Ibidem, 284 

352 

Ibidem, 295. orr.

zirkunstantziak ez direla inoiz Jainkoa baino indartsuagoak izan eta desertuko esperientzia bera 

horrela har daitekeela, herriak, gizonak Jainkoagan bakarrik uste on izan dezakeen une gisa. 

Esterenzubiko bertsolariak mila bidez adierazi diguna: bakardade izugarri honen 

sinboloa bikoitza dela: alde batetik Jainkorik gabeko antzutasuna; bestetik, Jainkoarekin dugun 

emankortasuna, berari bakarrik zor zaiona. 

"Norte Ameriketako 

eskualde batean 

mendiz-mendi nabila 

artalde artean. 

Martxo ilabeteko 

gauaren miñean 

apur bat gelditzen naiz 

desertu batean" 353 

Beste bertsolari batek, anonimoa kasu honetan, ematen digu bakardadearen bigarren 

sinboloa, bakardadea pertsonaren itzal eza gisa definitzen baitu. Pertsonaren itzalaren irritsetan 

dago bertsolari anonimoa, hain da latza mendi mortuetako bakardadea. 

Itzala, ez produzitu ez orientatzen dena, berez ez esistentziarik ez legerik ez duena 

baita Lietserentzat ekitaldi ororen sinbolo, espontaneitatean aurkitzen duelako bere egiazko 

iturburua. 

Asko dira itzala izakien eta pertsonen bigarren natura gisa jotzen dutenak, 

heriotzarekin lotu ahal izateko sarritan. 

Hego Ameriketako yakutoentzat itzala pertsonaren hiru arimetako bat da; guztiz 

errespetatua; haurrek ezin dute ez jokatu itzalarekin, ez beste baten itzal gainean ibili. 

Bere arima deabruari saldu dion gizonak galdu egiten du bere itzala eta nolabait 

dagoeneko ez dela esistitzen esan nahi du, arima bezala bederen; ez du itzalik ere, ez baitu 

izakerarik. 

Horrela ikusten du, irudi dramatiko horretan, migralariak bere burua, izakerarik 

gabeko zerbait gisa, lagunaren presentzia jan dion bakardadearen bihotzean. 

"Bakarta andiagaz 

neguko otzetan 

egon biarko degu 

mendi mortuetan; 

personian sonbria 

illian birritan 

ikusiko bagendu 

gagoz gu pentsetan" 354 

353 LAFITTE, P.: Op. cit. (1972), 81. orr. 

354 ZAVALA, A.: Op. cit. (1984), 80. orr.

Jose Mari Mendiburuk berriro ere guztiz grafikoki isladatzen digun bezala, abereena 

baino latzagoa baita euskal artzai migralariaren bakardadea. 

"Ardi oiengatik 

ni mendian nago, 

aziendak baño 

aunitz makurrago; 

oiek launek baituzte, 

ni bakarrik nago, 

au erran izan dat 

nik iri lenago: 

zer poza ar nezaken 

sor-lekuan banago" 355 

Horrela joko dugu amets hautsien munduko bosgarren zergatien multzora. 

B. 5. Jarrera etikotik sorturikoak. 

Pello Errotak bere ihardueraren hasieratik deiadarkatzen digu nolabaiteko 

ezadostesuna dagoela, batez ere arlo etiko eta moralean, Euskal Herritik emandako ereduen eta 

Ameriketan aurkitutakoen artean. Sarri gertatu ohi denez, ohituren mundua hartzen da 

ezadostasun horren erakustoki lez. Pello Errotak ere hala egiten du. 

"Jaya zelebratutzen 

dute arratsaldian, 

lana egiten dute 

eguerdi artian; 

gero pikardiyara 

mezaren ordian, 

orra Amerikako 

kontuak zer dian" 356 

Ezadostasun horren parametroak jartzean Elizarekiko jarrera izango da lehena. 

Agian XII. mendeko Hildegard Bringeneko alemandarraren ikuskarietara jo beharko genuke 

Pello Errotak elizari buruz dioena ahalik eta hobekien adierazteko, Pello Errotak ez baitu 

eraikuntza soilik ikusten, harrien barnean dagoen sinbologia guztia baizik. 

"Hiriaren antza duen emakume izugarri baten irudia, ikusi dut. Koroe zoragarria 

zeraman buru gainean. Bere besoetatik zerutik lurrera jotzen zuten aintza-izpiak jaisten ziren; 

mila mailatako sarea zirudien bere sabelak eta bertatik milaka pertsona irteten eta sartzen 

ziren. 



Argitasunez jantzita zirudien baina bere jantziak bereiztea guztiz ezinezkoa zen. 

Bere bular ondoan egunsenti diztiratsu batek su gorriak sortarazten zituen eta kantu batzuk 

egunsentiaren kanta ospatzen zuten. Bere aintza soineko gisa zabaldu zuenean "ama izan behar 

dut" esan zuen. Berehala agertu ziren aingeruak eta gizonentzako tokiak prestatzen hasi ziren; 

haur beltz batzuk lurretik zihoazen, beste batzuk airean igerika, arrainak bailiran. Emakumeak 

berarengana errestatzen zituen eta bere ahotik irteten ziren. Bapatean sugarra bezain aurpegi 

diztirakordun gizona azaldu zen, haurren soineko beltza erauzi eta txuriz jantzi zituen". 

Dudarik gabe, Pello Errotarentzat Elizak Jerusalem berria sinbolizatzen du, 

hautatuen erreinua, paradisuko Eliza, mikrokosmosa eta giza arima Durand Mendekoak 357 zioen 

bezala. Edo Jainkoaren Herria, Achred de Rievaulx-en hitzetan. 

Pello Errotak ongi ikusi zuen bezala, "kristauen Ama" izanik, amaren sinbologia 

osoa aplika geniezaioke. 

"Ikusitzen banaute 

sartutzen elizan, 

atzetikan burlaka 

txoratu al naizan, 

nik berdin korritzen det 

lenagoko gisan, 

baita segituko 're 

ez bildurrik izan" 358 

Aitortza ikusiko du jarrera etikoen arloko bigarren gatazka iturri gisa. Badirudi Pello 

Errotak aintzineko "meza gehi konfesiyoa" hartzen duela aintzakotzat. "oi t'amairu urte ontan 

konfesatu gabiak..." Pello Errotak ez du batere garbi ikusten Ameriketara joandako asko eta 

askoren portaera erlijiosoa, ezta bertakoena ere. Pello Errotaren aitortzari buruzko ikuspegiak 

aitortzaren zentzu kristaua dauka erraietan, garbitasun, purifikapen behar sakona. 

Aitortza, ordea, ez da beti zentzu berean ikusia izan. Ejipziarren artean, adibidez, 

Hildakoen Liburuak eta beste zenbait testuk aitortza-eredu ugari aurkezten digute. Ia beti forma 

negatiboa hartzen dute, hildakoak egin ez dituen pekatu guztiak adieraziz. Beraz, psikostasian 

ematen den galdaketak ez du erruduntasun eta damu deklaraziorik lortu nahi. 

Aldiz, hildakoak zera adierazten du, ez duela moralaren kontrako lege erritualen 

aurkako krimenik burutu; ondoren, bete dituen lege moralaren zerrenda luzeari ekiten diote. 

Beraz, zera ematen du, hildakoak galdera hau egiten diela epaileei: "Konponduko al zinatekete 

egin dudan gaizkia zuon Jainko horri ez helerazten?" 

Azken batez, pentsakera sakon baten aurrean gaude: hildakoak, bere kontzientziak 

ziurtatzen diona besterik ez du gorde nahi berekiko? Beraz, arbuiatzen duena ez du berea bezela 

jotzen; ez du berarekin eternitatera eraman nahi. 

357 Grom, 80 


Aitortza, berak testamentu gisa gizonei eta jainkoei utzi nahi dien bere irudia da. 

Beharbada, Pello Errota ez dabil hortik oso urruti. Berak ere migralari orok bezala, 

bere irudia utzi nahi dio geroari. Bitartekoak, aldiz, guztiz ezberdinak dira. Kristau tradizioan 

oinarrituta, norberaren erruen adierazpena izango da pekataria askatuko duena, Esaeren liburuak 

zioen bezala. 

"Bere erruak ezkutatzen dituenak ez du ezer lortuko. Behin ezagutu eta 

gero uko egiten dienak barkamena lortuko du" 359 

Hala ere, ejipziarren artean bezala, jainkoaren legeari izan zaion zintzotasuna ez 

dago erabat baztertuta. 

"Benetan, Yahveh, ez al dizut ahalik eta hobekien zerbitzatu etsaiaren 

larrialdian bera alde zuri otoitz eginaz?" 360 

Baina, orohar, publikoki hotsegin beharra dago errua, eta sakrifizio baten bitartez 

ordaindua, Lebitiko 5.5n ikusten den bezala. 

Aztekek, aldiz, beren pekatuak bizitzan behin aitortzeko eskubidea zeukaten eta 

aitortza honek garbitu egiten zizkien beren erruak bai bizitza hontan gizonen aurrean bai post 

mortem jainkoen aurrean. Bitxia bada ere, Tlazolteotl, lujuriaren jainkosari egiten zitzaion 

aitortza eta horregatik deitzen zitzaion izen horrekin: "zaborrak jaten dituena". Jainkosa bera 

zen, beraz, irrits makurrenak inspiratzen zituena eta berau barkatzen dituena. 

Hau dio Pello Errotak, kristau tradizioan oinarrituta. 

"Aitatutzen badet nik 

konfesiyorikan 

danak ibiltzen naute 

ito bearrikan, 

apaizak ez daukate 

ortantxe lanikan, 

gutxi ikusten ditut 

joaten diranikan" 

361 

Guzti hori, hain zuzen, "Jainkoa berdin jabe" ekuazioa aurkeztu ondoren 

Jainkotasunari buruzko ideia zehatza aurreratzen digulako, beharbada talka etiko horren 

oinarrian egongo dena. 

359 Esaer. 28,13 

360 Jerem. 15, 11 


Egia da gure lan honen laugarren atal osoa eman diogula arlo honi baina guztiz 

garrantzizkoa deritzaigu Pello Errotak eta beste migralariek, Ameriketan dauden bitartean, 

Jainkoa nola ikusten duten adieraztea, momentu puntualetan bada ere. 

Lurreko enigma guztiak argitu eta kosmoseko belo guztiak eroriko balira ere, 

Jainkoak ez luke galduko bere haunditasunik. Bere izakera ezin da deskribatu espazioan eta 

denboran: guretzat haundia da eta ezezaguna. Eta, halere, migralariek bene benetan sinesten dute 

posible dela aurpegi eta izen ezkutuko hori bere lagunei agertzea. 

Dudarik ez, guk ezin dugu gure zentzukiez neurtu bere haunditasuna eta gure 

adimenaz ez dugu inoiz ulertuko "ezezaguna"; baina susma dezakegu Jainkozkoa dena eta, 

zentzu sinboliko batetan, somatu ere, zera gogoratuz: adierazpen aberrantean izan arren, 

baieztapen erlijioso ororen atzetik "nia absolutuan ainguratu nahia" dagoela, Dietrich 

Bonhoeffer-ek zioen bezala. 

Hontan zertxobait sakontzeko Buda eta Kristoren arteko konparaketa egin nahi 

genuke, bertsolariek barruraino nola jo zuten erakusteko. Sarri, Budaren argitasun izugarri honek 

liluratu egiten gaitu. Hala ere, bere irudiak badu itzal ertza, Kristorekin konparatu ondoren 

garbiago geldituko dena. Buda munduaren gainetik dago; Kristo, munduan. Budak, min eta 

ezbehar guztiak ikusten ditu; baina bere aurpegiak minatik ihes egin nahi du, ez du miseria ikusi 

nahi, Kristok, alderantziz, ez du sofrimendutik ihes egiten; munduko min guztiak jasan ondoren, 

humilapenik sakonena onartzen du, gizadia askatu ahal izateko. 

Inor ez litzateke ausartuko Buda arantzezko koroe batekin margotzen, bere oin eta 

eskuak gurutzeari josita. Budak bere burua askatu egiten du lurreko eta materiala den orotik; 

bere bizitzako pausorik garrantzizkoenak, bere jarraitzaileentzat eredu denak, nirvanara 

eramaten du. Kristo, aldiz, sorkarien mundura jaisten da bere haragitzearen bitartez, gurutzea 

sorbaldan hartu eta horrela adierazten du jainkozko hastapenera birgaramatzakeen bidea. 

Kristogan fenomeno guztiek Jainkoa ikustea ahalegintzen digute; beragan den dena argitzen da 

eta horregatik esan dezake: Ni naiz munduaren argia, bizitzaren ogia, egiazko mahatsondoa, atea 

eta bidea, sustraia eta goizeko izarra. Honela adierazten zuen Fiedrich Rückert poetak: 

"Eguzkitik izpi aunitz lurrerantz abiatzen diren 

bezala, 

horrela jotzen du Jainkoagandik izpi batek 

gauza ororen bihotzera. 

Izpi horretan Jainkoarekin bat egiten da gauza 

bakoitza 

eta bakoitza sentitzen da Jainkoagandik 

sortua..." 362 

Bere modura, honela dio, aldiz, Pello Errotak: 

"Oi t'amairu urte ontan 

konfesatu gabiak 

362 RÜCKERT, F.: Weisheit der Brahmanen

Pellok ikusi ditu 

atso ta aguriak, 

zer ikasiko dute 

ayen landariak? 

Erremedi ditzala 

guztiyon Jabiak" 363 

Beste arlo guztiak, enbor honetatik sorturiko adarrak direla esango genuke, ohiturei 

buruz ari direnak ere bizitzari buruzko ikuspegi erlijiosotik sortuak baitira. J.R. Zubillagak 

adibidez, honela dio: 

"On Blas Jaunak Amerikatik eraman zuen berria auxe zan: "Ameriketan ez 

da aipatzen mundu ontako eta diru izkuntza besterikan. An ezta kristautasunik maite 

izaten Euskalerrian bezela" 364 

Nikolas Lujanbiok gazteen munduan murgildu eta beraien eguneroko jarreren berri 

ematen digu, arlo erlijiosoan ezertarako erreparatu gabe. Dena dela, hau ezin da hain borobilki 

esan, azken batez gure migralarientzat zintzotasuna eta umiltasuna kristau hezkuntza eredu 

ezpezifiko baten fruituak izango baitira. 

"Asko ikusten dira 

oraingo mutillak 

atorrante aundiyak 

eta kajetillak, 

izaten duten piska 

gastatzen abillak; 

oso banakak dira 

zintzo ta umillak" 365 

Badirudi lana, lanerako zaletasuna, nolabaiteko arlo mistikora eraman dela urteetan 

zehar gure Herri honetan. Ez zigor gisa hartutako lana, paradisuko mitoarekin lot genezakeena, 

baizik gizonaren giza iharduerarekin lotuko genukeena, munduaren eta historiaren bilakaketa 

positibo batetara bultza gintzakeena; bizitza egitasmo gisa hartu eta egitasmo horren burutzera 

gonbidatzen gaituena. Eta eginkizun honek bere eguneroko arlo apalenean hartuta ere, 

prestakizun bat eskatzen digu, talante bat. 

Paulo Yanzik ez du tenore hori ikusten gazte asko eta askorengan. 

"Esan dezute nola zaudeten 

oraindik beintzat erriyan 

jan ta edan naikua egiñez? 

ta aspertu arte oyian; 


364 ZUBILLAGA, J.R.: Op. cit. (1964), 251. orr. 

365 LUJANBIO, J.M.: Op. cit. (1968) 88. orr.

galderikan azaltzen ezpada 

bertan igual eguerdiyan, 

gero bazter guziyak iretxi 

janikan bada mayian, 

ez dakit orla izango zaten 

artzai juatian mendiyan" 366 

Hurrengo bertsoan ere alperkeriaren aurkako deikuna egiten du bertsolari berak, 

nolabait alperkeriaren ondorioak zeintzu izan daitezkeen adieraziz: 

"... zuekiñ zer pasatu biar duen 

osaba zarrak badaki: 

illundu orduko oiera juanta 

loz ase arte ez jaiki... 

koiote oiek izango dute 

zuengatik naiko jai" 367 

Halere, Nikolas Lujanbiok onartzen du behin Ameriketara etorriz gero zenbait 

erizpide eta jarrera etiko alda daitezkeela, egokitu daitezkeela, eta horrela gertatzen dela, 

egoeraren-moralitate baten barruan sartzen direlarik. 

"gure etxian kostunbre txarrak 

beñere ez dira izan; 

gaur Argentinan aurkitutzen naiz, 

nonbait ala komeni zan" 368 

C. ZENBAIT FAKTORE ERAGILE 

Beharbada zergatien munduan zuten euren tokia orain aztertzera goazen puntu 

hauek, baina apika, neurri batetan behintzat, besteak baino eraginkorragoak izan direlakoan edo, 

aparte aztertu nahi izan ditugu. Alde batetik, oso gutxitan aztertu izan direlako eta, bestetik, 

beraiei buruz jaso ahal izan dugun dokumentazioa, laburra izan arren, esanguratsua dela uste 

dugulako. Hain zuzen ere, hiru dira landuko ditugun arloak: sexuarekiko ikuspegia; bizitzaren 

iragankortasunari buruzkoa eta hizkuntzaren aldetik sortutako eragozpenena. 

C.1. Sexuarekiko ikuspegia 



368 LUJANBIO, J.M.: Op. cit. (1968), 76. orr.

Sinbolo batekin eman nahiko genioke hasiera. Loreen sinboloarekin. Juan Mari 

Lujanbiok primeran daki zein boteretsua den nesken "petxuaren gaineko lore-pilla". Lorea, 

orohar, hastapen pasiboaren sinboloa baita, zeruko ekitaldien harle, bere petalo irekien artean 

euri tanta eta ihintza... guzti horrek daraman zama erotikoarekin. 

Horrekin batera, oinarrizko hastapenetako naturari dagokion amodio eta armoniaren 

sinbolo, haurtzaroarekin eta egoera edenkorrarekin lotuko genuke. Bestalde, eta Lujanbioren 

kezka izugarria gehiago areagotzeko, hor daukagu taoisten "urrezko lorea", egoera espiritual 

baten esperoan dagoenaren lekuko: loraketa barne-alkimia baten ondorio izango da: esentzia eta 

hatsaren, ura eta suaren bat egitearena. Lorea eta bizitzaren elixirra bat egiten dira: loraketa 

erdigunera itzultzea da, batasunera, hastapenetako egoerara. 

Ez dakigu zentzu horretan ikusiko zuen Lujanbiok irudi zorabiakorra ala zelten 

munduak ematen dion egonkortasun ezaren aldetik, ez emakumeari bakarrik baizik izeki orori 

dagokiguna, etengabeko eboluziora kondenaturik baikaude, lorearen edertasun iheskorra bezala. 

Beharbada, lorearen zentzu erotikoari lotuko zitzaion batez ere, maya zibilizazioan 

bezala; sexu-harremanen sinbolo baita, eguzkiaren rola hartuz oinarrizko eguzki-ilargi 

hierogamian. 

Hortik zertxobait urrutiago geldituko litzateke zibilizazio aztekaren ikuspegia, 

loreetan unibertsoaren aniztasuna jarriz: Jainkoen dohaien edertasuna, aro kosmogonikoen joan 

etorri erregularra eta jainkoen eta gizonen arteko harremanak sinbolizatuko lituzkeena, lorea 

harreman horien nolabaiteko neurria baita. Agian Lujanbiok, eta berarekin batera sexuaren 

erakartasun izugarria adierazteko, loreak, emakumearen bularrean kokaturiko loreak, zeukan 

indarrari beldur zioten migralariek soberan zekiten naturatik, edonondik begiratzen dugula ere, 

infinitoa sortzen dela. Apalkiago esanda, gauza txikitan ikusten dela haunditasuna, miresteko 

ahalmena galdu ez duenarentzat behintzat. 

Ernaldu, loratu eta hazten den orotan somatzen dugu bizitzaren miraria eta lorean, 

zeinu iheskorra izanagatik ere, gorputz hartzen du, ezkutuko idazkera ideografikoa bailitzan, 

aldagaitzak. Ejipziarren aintzineko kosmogoniak adierazten duenaren arauera, lotoa, hasierako 

lorea; alde batetik lurretik sortu baitzen eta eguzkitik bestetik. 

Baina garbi dago sexualitatearen garapen ongarri eta orekatua guztiz zaila gertatzen 

zitzaiela gure migralarien arteko asko eta askori, beraien ikuspegiagatik haina bizitzea egokitu 

zitzaien bakardade egoeragatik. 

"Argentinan badabiltza 

neskatxa-kuadrillak, 

tontuak engañatzen 

bastante abillak. 

Soñeko motzak eta 

bistan pantorrillak, 

petxuaren gañian 

oien lore-pillak!... 

eroturik dabiltza

oiekin mutillak". 369 

Dudarik gabe sexuaren izakiaren bikoiztasuna ikusten zuten; eta, agian gehiago 

oraindik, izakiaren bipolaritatea, bere barne tentsioa. 

Ez dakigu, ez baitigute adierazi, nola ikusten zuten bat-egite sexuala, batasunaren 

bilakuntza sinbolizatzen duena, tentsioaren baretzea, izatearen burutze betea. Migralarien artean 

nekez aurki daiteke batasun adierazgaitza kanta dezakeen poema erotikorik. 

Dena dela, Juan Mari Lujanbiok berak utzi digu idatzita batzuren jarrera 

emakumeekiko. 

"Neronek ikusi det 

lengo igandian 

neskatxa oiek nola 

ibillitzen dian; 

bi zentabo etziran 

ariyen mendian, 

mutillen bolsillotik 

bueltako tranbian... 

Jaungoikuak badaki 

noraino juan dian" 370 

Gizon eta emakumea. Izaki guztien batasunaren ezagumenak, zeinen azken oinarria 

izaki absolutuaren batasunean dagoen, ezin gaitu ezberdintasun sustantzial batzuren ukapenera 

eraman. Izpirituak eta gorputzak beren legeztapen esistentziala dute; eguna eta gaua 

konplementatu egiten dira, gizona eta emakumea bezala. 

Bertsolarientzat, mundu guztia Jainkoaren ekintza da, bere borondatearena. Eta 

Jainkoaren sorkari denez, gizona kreakuntzaren tentsio barruan dago. Zerua eta lurraren artean 

bizi da, eguna eta gauaren artean; behin baino gehiagotan, lurrean narraztaka dabilen sugearen 

antza du eta zeru gainean hegaka dabilen arranoarena. Izakiaren polo batetik bestera, gizona 

Mikel Deuna eta Luzifer zelatari mistikoek ordeztatzen dituzten poloetan dago. Baina biek 

Jainkoagan dute erroa, espazio eta denborarik gabeko erdigunean. 

Pekatuan eroriz, gizonak berak irabazi zuen Jainkoarekiko amodiozko 

laguntasunaren desagerketa, paradisuaren galera. Geroztik sortzen da berarentzat polaritatea eta 

ezagutzen du ongia eta gaitza. Geroztik ezagutzen dira Adan eta Eba, gizon eta andre, bere 

berezitasun sexualean. 

Beharbada, lehenengo bikoteak eginiko bekatua ez zegoen sexualitatearen 

esnatzearekin bakarrik lotuta, baina badira Jainkoaren aginduaren haustea erabakiorra izan zena 

uste dutenak. Ezin da ukatu azpigune sexuala. 

369 



Amodioaren, ernaltzearen eta erditzearen sinbolo den fruitua jatea kultur tradizio 

askotan agertzen den gauza da. Esanahi hau are eta gehiago indartzen da sugearen itxura 

falikoarekin, zeina Ebari mintzatuko zaion lehenik. Harrigarria, bantuen mito batetan sugeak 

gizona liluratzen du lehenik, Jainkoak debekaturiko fruitua jan dezan; eta guztiz esanahikorra da 

fruta eta emakumearen sexu organoak adierazteko hitz bera erabili izatea. 

Pekatuan erortzearen ondorio bezala bihurtu ziren tabu sexu-organoak, santu eta 

zikinak une berean. Jaso berri den jakituriaren ondoren begiak irekiko zaizkie, piku hostoak 

hartu eta biluztasuna estaliko dute. Beraz, sexuaren sustrai metafisikoari buruzko susmoek, 

sentimenduek eta ezagumenak jaso egingo dute gizona animaliaren gainetik. 

Erorketarekin hasten da gizonaren egiazko historia; paradisutik egotzia izan ondoren 

kokatzen da denbora eta espazioan. Orduan hasten da Lujanbioren bertsoek isladatzen duten 

drama haundia, Calderón de la Barcak munduaren antzerki nagusia deituko duena. Eta ezin dugu 

ahantzi izakiaren batasuna sexuen bikoiztasunean burutzen dela. Betidanik antitesiak markatu du 

harra eta emearen arteko harremana. 

Bestalde, gauza garbia dirudi historia aurretik datorkigun emakumea eta landarearen arteko 

identifikapenari harra eta aberearen arteko lotura dagokiola. Gizona ehizean aritzen da edo maila 

goragoko abelazkuntzan; andreak, aldiz, basa landareak jasoko ditu eta lurra landuko du gero. 

Erlijio politeistatan deidadeak polaritateen eskemaren arauera banatzen dira eta, 

ondorioz, sexuari dagozkion atributo espezifikoak dituzte. Oihalgintzarako gailuak jainkosen 

ondoan azaltzen dira eta, aldiz, tximista -harraren sinbolorik bereziena- Jainkoen esku gelditzen 

da soilik. Pentsatu ere, tximistak osatzen zituela perlak pentsatzen zuten maxkorra urratu eta 

gero. Eta Alejandriako Klementek berak "Birjiñak tximista Jainkotiarraren bitartez erdituriko" 

perla zoragarri gisa jotzen du Kristo. Mihien modura igotzen zen suan har-elementoak ikusten 

zituzten; lurra eta ura, aldiz, emeak ziren. 

Unibertsoaren fenomeno, forma eta aldaketa guztiak polaritatearen ikuspuntutik 

aztertzen dira, harrarekin nahiz emearekin erlazionatuz. Baina ezin dugu ahantzi fenomeno 

bakoitza bi aldeetatik azter daitekeela, sinbolo bakoitza anbibalentea den bezalaxe. Garra, esate 

baterako, berotzen duen heinean, har gisa jo dezakegu eta eme bezala elikatzen duen heinean. 

Oso ezkutuan bada ere, gure bertsolarien bertsoetan somatu egiten da tentsio hori 

eta ez da garbi ikusten zernolako irtenbidea ematen zioten Nevadako mendietako bakardadean. 

Euren ametsak ere alde horretatik bideratu daitezkeela uste dugu, David 

Aranbururen bertso hauek adierazten duten bezala. 

"Enteratu nauk ondo 

bizi zeratela 

jan-eran ederrakin 

nekerik eztela, 

neskatxakin gozatuaz 

nai zuten bezala, 

urte askuan, motellak 

segitu orrela, 

gazte izatik eztik

aliyo bestela" 371 

Edo, zertxobait geroxeago: 

"Gu emen gabiltza geure 

onetik aterik, 

illabetiak neska bat 

ikusi bagerik... 

nik eztiat agontzen al 

denbora luzerik, 

gañera au osasunak 

gonbeni ote dik? 

gutxiago irabaziaz 

neskakin obe dik" 372 

Erotismoa, gai bezala, finezia haundienaz batzutan eta amorruz bestetan, azkeneko 

bertso honetan, adibidez, bertsolariek ukitzen duten gaia da. "Kantu Ederrenaren" bitartez zaigu 

ezaguna amodioaren sinbolismoa eta bertatik edan dute bertsolariek, neurri batetan, eta bertatik 

atera dute beste zenbaitzuek -Donibane Gurutzekoak batez ere- Kristautasunari atxekitu zaion 

estiloa. 

Tradizio luzea da eta Seudo Dionisio Areopagitak San Hieroteoren Goratzarre 

Erotikoak aipatzen ditu, adibide bezala, non batasun eta lotura gisa interpretatzen den amodio 

irritsa. Sinbolismo bera aurki daiteke Upanishadetan. 

Unibertsalki, bat egite sexuala da lehen hierogamiaren errepikapena, izaki guztiak 

sortarazi dituen zeru eta lurraren artekoarena. Armoniaren zeinua da, aurkakoen loturarena, 

emankortasunarena. Uste dugu horrela irakurri behar direla goiko bertsoak. 

Aintzineko Ejipton ere, interpretapen sinbolikoak aparte, ez dira falta 

errepresentazio erotikoak: gizonak eta emakumeak beren sexu-organoen izena hartzen dute eta 

beren bat-egitea bi hieroglifikoen gurutzapenaren bitartez adierazten da. Ikusi besterik ez dago 

Isis eta Osirisen besarkadak, ikusi idolo falikoak, larrujotzen dauden jainkoak. 

Sarri, erotismoak sexu irritsa edo obsesioa besterik ez du adierazten; halere bizitzabulkaden 

izakera inperatiboa erakusten digu bai lizunkeria pornografikoan bai bat-egite barnekoi 

eta izpiritualenetan. 

Horrela ere neska gehiegi kortejatzearen arazoak: 

"...Antonek esan ditu 

Nikolasen tatxak, 



erak ere baditu 

aspaldiko mantxak, 

ez dizkanak kenduko 

urak eta plantxak; 

kortejatu zituan 

geiegi neskatxak, 

gero pasa zitzaizkan 

ziñetara txantxak" 373 

Bitxia badirudi ere, bertsolari anonimo batek argi pixkat emango digu behin eta 

berriro iradokitzen ari garenari buruz. Antza denez, baziren pertsona komisionatuak neskak 

bilatzeko. Bertsolariak ez du begi onez ikusten horien betebeharra, beharbada zintzo jokatzen ez 

zutelako. 

"Zenbait komisionatu 

dirade ibiltzen, 

aruntz eramateko 

neskatxak billatzen; 

itz leun batzuekin 

dituzte engañatzen, 

orra zer moduetan 

diran abek galtzen" 374 

C.2. Bizitzari buruzko ikuspegia. 

Guk uste dugu migralarien bizitzak eta pentsakerak batasun organiko bat osatzen 

dutela. Nolabait hain zen baterazlea eta boteretsua euren bizitzako errelato nagusien mundua non 

ez den halako hauskurarik, artesiarik ikusten. 

Beharbada, Jainkoagan oinarrituriko bizitza gezi zentzuemale gisa ulertzen zuten, 

hastapen ezagun batetik itxaropenezko helmuga "ezagun" batetara; historia zentzuduna, 

Nietzscheren amaigabeko itzuleratik urruti. Orduan, denboraren iheskortasuna, bizitzaren 

higadura, onartutako zerbait da, halabeharrez agian eta beste erremediorik ez dagoelako, baina 

errebeldia zeinurik gabe, beren idaztiek diotenaren arauera bederen. 

Beraz, aintzinako "tout passe!" malenkoniatsua jarriko genuke bereizgarririk 

nagusienetako gisa. Mañex Etchamendyrena da aipatuko dugun bertso saila osoa. Hilerria 

izango da "tout passe!" horren azalpen adierazkorra. 

"Urte zaharrak egina du 

bere turra: 

Ongaitzekin jautsia da 

hil-herrira. 

Haren esperantza guziak 

373 LUJANBIO, J.M.: Op. cit. (1968), 129. orr. 


galdu dira" 375 

Baina horrekin batera, eraginkor gerta dakiguken definizioa eskeintzen digu: argiiluneko 

ikuspegi honetan, gizona egitasmo da, geroaren egile. 

"Urte berriak on eta gaitz 

hartzekoak; 

Ederrak asma detzazkegu 

gerokoak... 

Horrat lerrakor bai bihotzak 

bai gogoak" 376 

Esperantza, beraz, oinarri, eta edontzia, esperantza horren sinbolo guztiz 

adierazgarri. Sinbolismo izugarria, ugaritasunarena eta hilezkortasunarena; eta ugaritasunarena 

sarri emea ematen duen amaren bularrarekin konparatu bada ere (Antuneko idazkun galoerromatarrak 

halaxe dio: "grazia darion edontzia da hirientzako esne elikagarria darion 

bularra"), Ertaroko GRAAL-en sinbolismoa dagokio hobekien, lehenengo esanahi horri 

hilezkortasunaren elisirra ere atxekitzen baitio. 

Edontziak (Graalek Kristoren odola bezala) odola gordetzen du, bizi-hastapena; 

bihotzaren homologoa beraz, erdigunearena. GRAAL-a etimologikoki edontzia da (grasale) eta 

liburua (gradale), bere zentzu bikoitza azpimarratzeko: errebelazioarena eta bizitzarena. 

Etchamendyk hain sarritan ikusi duen eukaristia. Kopak ere horixe adierazi nahi du: atxekitze 

erritoa (odol batasunarena) eta hilezkortasuna. 

"Arno onetik baso bana 

dugun edan 

Elgarren osagarriari 

lorietan, 

Esperantza lora dakigun 

bihotzetan" 377 

Etchamendyk, eta berarekin batera artzai migralariek altxatzen duen kopa salbamen 

edontzia da, errealitate kultuala eta esker oneko sinboloa, Biblian giza destinoaren arloan jartzen 

baita bereziki: edontziaren sinboloa: gizonak edontzi gisa hartzen du Jainkoagandik bere 

destinoa. Onespenez betea izan daiteke 378 edo zigorraren suaz gainezka 379 , orduan Jainkoaren 

haserrearen edontzi bilakatzen delarik 380 . 




378 Salmoa 16,5 

379 Salmoa 11, 6 

380 Apok. 16,19

Etchamendyk, dudarik gabe, bietatik lehenengoari ekin nahi dio. Eta hori, Jainkoak 

bakarrik eman diezagukeela zoriona dakienaren jarreran. 

"Funtserat-eta agur diot 

urteari, 

Gomendatzen diotalarik 

Jainkoari; 

Harek du bakarrik eginen 

xoragarri" 381 

C.3. Hizkuntz aldetiko arazoak. 

Lehen ere nolahala ukitu degun puntu honi amaia emateko, berriro ere J.R. 

Zubillagaren esperientziara joko dugu, Hego Ameriketan izandako esperientziara. Dudarik gabe 

Ipar Ameriketako mortuetara etorri ziren artzaiek ere halako arazoari aurpegi eman behar izan 

zioten, baina, gure ustez, elkarte itxiagoan, hurbilagoan, lehenengo kapituluan honela deituriko 

"gizarte ahalik eta euskaldunenetan" bizitzen saiatu zirenez, gutxiago somatu zutelakoan gaude. 

Horrez gainera, bizimodu askoz bakartiagoan ari ziren, Buenos Aires eta Bahia Blancako esne 

banaketan ari zirenekin konparatzen baditugu. 

"Nik erderaz mintzatzen jakin izan banu, atsalde artan ez nuen bada 

idukiko alako estuasunik" 382 

Estuasun hoiek, dena dela, badirudi hasieratan somatzen zituztela larritasun 

haundienez, ta eguneroko bizitzarekin lotuta. 

"Sartu nintzalarik burdian, toki ugari bazegoan garai artan, eta exeri 

nintzalarik, burdi-zaia inguratu zitzaidan bide-dirua jasotzeko. Baiña nik, diru 

ordez, nere igarobidea luzatu nion, arrekin ordaindua neukalakoan. Burdi-zaiak 

edo diru-biltzaileak irakurri zuen nere igarobidea, ta par egiñez esan zidan 

igarobide arrek etzuela balio burdi artan joateko. Erritaldu edo inmigrazioan, goiz 

artan eman zizkidaten txindi aietako batekin, nik ordaindu nuen amar zentabo balio 

zuen bidea" 383 . 

Hurrengo gertakizunak gaur egungo edozein migralari kanpotarrari gerta dakiokeen 

arazoarekin jartzen gaitu, umore klabean gainera. 

"Mutil arrek esaten zidan bide-kutxak edo baulak nun zeuden baña nik ongi ez nion 

entzuten, aien tokia nun zegoan. Alaxe, mutillari bere besotik artuta, altxatu-arazi nion alkitik, 

eta mutil arek eraman ninduan nere bidezorroa zegoan tokira". 384 



383 



D. ONDORIOAK 

Aztertzen ari garen puntuak ahalik eta gehien zehazteagatik, orain ere arlo 

ezberdinetan zatituko ditugu ondorioak nahiz eta batak bestearekin lotura guztiz estua izan. 

D.1. Pobreziaren mila aurpegiak. 

Esan dezagun lehenik migralariak IJITOEN PAREKO sentitzen direla. Ijitoen 

erreferentzi puntua guztiz hurbila zitzaien gure migralariei Euskal Herrian nahiz herrialde 

berrietan etengabeko presentzia zutelako, beraiek bilakatu behar ez zuteneko ikur. Horrela dio 

bertsolari anonimoak: 

"...gure bizi-modua 

bere modukua, 

ezin konparau leike 

motxailla pillua, 

Koltxilla zar pare bat 

olana orrututa, 

auxe izaten degu 

gure lo-lekua". 385 

Ildo beretik jotzen du Zezilio Basurkok: 

"Au ere esan egin bear det 

daukadan arte buruan: 

zapai batian biok lo eiten degu 

ijituaren moduan" 386 

Hori hain zuzen ere, sarri, goiko adibideetan ikus daitekeen bezala, pobrezia gertatu 

zaielako sari. 


386 

Ibidem, 106. orr.

Etchamendyk behin baino gehiagotan ukitzen duen puntua da, benetan 

identifikaturik aurkituko bailitzan. 

"Bos'pa sei urte egon naiz 

Amerikako kanpuan, 

Fortuna on egitea 

neraukalarik gogoan. 

Baina ez dut, ez, diru 

ezartzekorik kanpoan: 

ez dute kesa beharrik 

ene sosentzat bankuan" 387 

Gainera, honi buruzko gogartea egitean bertsolari berak garbi dauka gatazka edo 

krisialdi garaian pobreak direla, migralariak, lehenengo makilkadak jasatzen dituztenak. Egia 

esan, urrengo bertso honek irakurketa ugari har ditzake, denak zein baino zein ezkorragoak. 

"Jornal gabiak aurrera bota 

eta dutenak atzian, 

guk ere ongiyan probatuko 'gu 

gayian allegatzian..." 388 

Guzti hori horrela delarik, haatik ere, ez dago inolako zalantzarik pobreziaren 

aurpegirik zatarrena garaiz aurreko zahartzaroarekin erlazionatzen dutela migralariek. Ugari 

baino ugariagoak dira gaztetasun tristearekin, gazte zaharrekin lotzen diren testuak. 

Ikusi besterik ez dago zernolako tristezia ia infinitoz mintzatzen zaigun Bautista 

Galarregi dibertsiorik ezagutu gabe, oraindik gazte, zahartu direnei buruz, berari eta beraren 

antzekoei buruz. 

Jokua, Bautista Galarregik garbi adierazten duen bezala, heriotzaren aurkako 

sinbolo izan daiteke, elementoen aurkakoa, indar etsaien aurkakoa, norberaren beldurren, 

zalantzen, ahulezien aurkakoa. Eta helburu gisa gozamena besterik ez dutenean ere, beti dute 

garaipen zentzurik, gutxienez irabazlearen partetik. 

Jokua, unibertsoan toki bat aurkitzera bultzatzen gaituen ekintza da, abentura eta 

arriskuaz. Bizitza errealean bezala, aurrez erabakitako markoan, osotasun, arau eta askatasun 

nozioak lotzen ditu eta jokuaren konbinazioak egiazko bizitzaren, pertsonala nahiz sozialaren, 

eredu dira. 

Alde batetik nolabaiteko ordenak harremanen anarkiaren tokia hartzen du eta 

naturaren egoeratik kulturarenera pasarazten digu. Bestetik, ordea, ereduak direla eta, 

espontaneitaterik erakustean zilegi egiten digu kanpotik inposaturiko mugazien aurkako 

erreakziorik pertsonalenak erakustea. 

387 

388 


ZAVALA, A.: Kaskazuri Bertsolaria, 1973, Donostia, 89. orr.

Bestalde, ezin dugu ahantzi jokuak betidanik duela errito sozial zentzua, sinbolo 

gisa taldearen batasuna indartzen duena, taldearen barneko oposizioek irtenbiderik izan dezaten. 

Migralariek inork baino gehiago behar zuten jokoan ematen den energeia sikikoaren 

transferentzia, jokoak irudimena bizkortzen baitu eta sentiberatasuna estimulatzen. Jokoan 

dagoenak jokoaren objetuan kokatzen du bere libidoa eta horrela zubi bat botatzen du fantasia 

eta errealitatearen artean. Jokua sarrera erritoa baita beti eta objeto errealerako bidea prestatzen 

digun zerbait magikoa. 

Komunikaziorako bideak irekitzen dizkigunean izugarrizko kreatibitatea askatzen 

du, etengabe ajustatzen den energeia, geroa prestatzen duen sinbolo bizia. 

"Emen ez dago alaitasunik, 

bakarrik dago tristura, 

ogei urteko gaztiak ere 

daukate zarren itxura; 

beti lanian, lanian beti 

animalien modura, 

dibersiyorik ez da ikusten 

atsegin dena galdu da, 

len pasatako egun ederrak 

etortzen zaizkit burura" 389 

Beraz, harrigarria gertatzen zaigu zenbat aldiz mintzatzen diren gure migralariak 

jaiari, dibertsioari buruz, nahiz migratu aurretik ezagututako jaiegun zoriontsuak aipatzeko nahiz 

behin itsasoa tartean jarri eta gero "garaiz aurreko zahartzeari" buruz mintzatzeko ala dibertsio 

ezaz kexatzeko. Badirudi aintzineko Anarcanisek zioenaren arauera batzutan, eta aurka bestetan 

aurkezten dela arazoa. Anarcanisek "jolastea eta dibertitzea gero lan egin ahal izateko guztiz 

arrazoizkoa da, jolasak atsedena ematen bait digu eta zeharo ezinezkoa baita, atsedenik gabe, 

etengabe lan egitea", esaten zigun. 

Beharbada, itzuli egin beharko genituzke terminoak euskal migralariek esaten 

dutena kontutan hartuz, lana geroko atsedenaren ezinbesteko baldintza gisa planteiatzen baitute. 

Ez dakigu guztiz legezkoa litzatekeen baina interesgarria deritzait zera gogoratzea; 

filosofia aristoteliko-tomistan atsedena, "anapausisa", ez dela bizitzaren helburua. Aldiz, 

SKHOLE edo OTIUM-a bai, baina oroi gaitezen skhole hori ez zela jokua, THEORIA baizik, 

hau da, kontenplazioa. 

Ortega y Gassetek eta Heideggerek bizitza zeregin gisa jotzen dute, betebehar gisa. 

Baina, beraiekin batera, ezin dugu ahantzi, gure bertsolariek nolabait somatzen zuten bezala, 

"lanarekiko zereginarekin" batera eta berari estu-estu lotuta, biek errealitate globalizatzailea 

borobilduz, "zorionarekiko zeregina" dagoela. Nolabait, giza iharduera bikoitza dela esango 

genuke, bertsolarien testuetan azaltzen zaigunaren lez: ESISTITU eta ESISTITZETIK 

ATSEDEN HARTU. Bigarren dimentsio hau, DIBERTSIOA, beraz, giza bizitzaren erroko 

osagaia izango litzateke. Horregatik, beharbada formulazio teorikoetatik urruti xamar ibili arren, 


dira bertsolariak hain setatsuak, geroan, itzuleran espero duten atsedena oihukatzerakoan, 

kultura orok kultura baliagarri izateko ihesaren eta dibertimenduaren kultura ere izan behar 

duela somatzen zutelako. 

Orduan, dibertsiorik gabeko gaztearoa, benetan gaztetasun tristea dela uste izango 

dute, Joxe Mari Mendiburuk honako bertsoan digun bezala. 

"Aberastu aitzinean 

badago besterik, 

gu beti egon biar 

asko tristerik; 

ez degu ezagutzen 

sekulan bestarik, 

arras penatua 

bizi naiz ni seurik, 

gaztetan ez degula 

pastiko gustorik" 390 

Horren arauera, orohar, zahartzea bera pobrezia mota gisa hartzen badute 

"Orain Argentinan nengoan, eta alaxe aaztu bearra izan nuen, ni gaztea 

nintzala. Jolasteko oiturak, zaarrak bezela, utzi nituen erabat" 391 

zer esanik ez hogei urte izan eta dagoeneko zaharra izatea, horrela onartu behar izan 

baitu bertsolari anomimoak, migrazio garaitik heldu zaizkigun bertso tragikoenetako batetan 

"Ogei urte oin dira 

ni jaio nintzala, 

gaztia izan arren 

eginda neu zarra; 

gorputzian badaukat 

ulia ta bizarra, 

berbetan aztutzia 

izango da txarra" 392 

Dena dela, guzti hori benetan gogorra izan arren migralariek badakite heriotza dela 

pobreziarik larriena eta beldur diote. Ugari dira horretaz ari diren aipuak. Kaskazurirena 

adibidez. 


391 

"Jakintsu batek emanak ditut 

pasatako notiziyak: 

semia franko galdu dirala 



amak dolorez aziyak" 393 

"Semiak franko galdu direla...". Heriotza baitago sarrien present bertsolariek 

kantatzen duten Amerikako egoerari buruzko bertsotan, gizonaren esperientziarik miketzena 

bezala, aberats eta boteretsuenak menperatzen dituen burnizko makila horren azpian. Dudarik 

ez, gure perspektibatik erantzunik izan ez eta gure destinoarekin eta heriotzarekin lotuta 

daudenak lagundu dute, batez ere, mitoa, erlijioa eta filosofia sortzen. Baina kalkulaezinak dira, 

ekidiezinarekiko beldurragatik ere, heriotzean azken amaia ikusi nahi ez dutenak. 

Hasierarekin lotuta dago amaia eta "nora goaz" galderak "nondik gatoz" galderara 

garamatza. Materiaranzko jaisketa zentrifugoari izakiaren erdigune absoluturanzko igoerak 

jarraitzen dio. Izaki orok sortzailearengana jotzen du. Fede horretan oinarriturik idatzi zuen 

Theodor Köinerel: "Heriotzaren gauetik amaigabeko egunalba sortzen da."Baina garaiko beste 

poeta batek, gazte hildakoa bera ere, Wilhelm Hanff-ek galdera honi ekiten zion: "Egunalba, 

herio goiztiarrerako argitzen al nauzu?" 

Batzuentzat amaia dena beste batzuentzat hasiera besterik ez da, baina denontzat 

gerta dakizkiguke baliagarri Luderig Uhland-ek haur baten heriotzean idatzitako lerroak: 

"Iritsi orduko zoaz urrats isilaz, 

maiztar iheskorra baizinan lurtar mundu honetan, 

Nondik? Nora? Guk Jainkoaren eskutik 

Jainkoaren eskura zoazela bakarrik dakigu" 

Gizonak heriotzarekin burutzen duen topaketa heriotzari, kezkatzen gaituenari 

diogun beldurrarekin hasten da, heriotzarekin ezaguna zaigun esparru lurtarretik irteten baikara 

ezezaguna izanik izenik ez duenarenean sartzeko; askoren ustetan ezerezean sartzeko. Baina 

nola kezka gaitzake ezerezak? Beharbada ezezagunari diogun beldurra izango da, aurkitu 

gabeko lurrari dioguna "bere lurretik ez baita bidailaririk itzultzen" (Shakespeare, "Hamlet"). 

Gizonok beldur diogu heriotzari, haurrek iluntasunean ibiltzeari dioten bezala. 

Horrela, ate gisa senti daiteke heriotza, beste mundu batetarako iraganbide bezala, 

edo, nahi bada, hemendik haruntzako inoren lurra bezala. Mito, saga eta fabulatan erdiko 

erresuma hori, inoren lur hori baso bezala ager daiteke, oihan, ibai edo itsaso gisa. Ibaiak dira, 

batez ere, muga eta inoren lurra. Greziar mitologian Caronte ontzizainak garraiatzen zituen 

hildakoak Aqueronteren zehar. Eta Jonasen historia ezagutzen duen edonork gogora dezake 

irentsia izatea haruntzako ataria iragatearen sinboloa dela, barneko mundura jeistearena. 

Hontan ere poetak izan dira bizitza eta heriotzaren misterioaz zerbait susmatu 

dutenak. Heinrich Heinek "heriotzaren gau hotzean zuhaitz bat jartzen da ohe gainean zioen" 

eta zuhaitzean urretxindor gozoak abesten du kantu garbia". Hurbilagoa zaigu Novalis 

berantiarraren oharra. 


"Eztaietara deitzen gaitu heriotzak" 

Eta estilo paregabeaz adierazten du Gottfried August Bürger-ek balada batetan nola 

ebasten duen maitaleak bere Leonore gau beldurgarri batetan; 

"Begira hara begira hara, diztiraka dager ilargia; 

gu eta hildakoak ziztu bizian goaz zamalka; 

eta gaur bertan eramango zaitut ezkontohera 

apustu batetan bailitzan". 

Eta gizon emakumeoi ordu larri horretan laguntzea denez erlijio guztien rola, 

sinbologiak hartzen du hortan ere zereginik latzena. 

Herio ondorengo bizitza denez artzaiek hain sendo sinesten zuten kristau erlijioaren 

rola, ugariak dira hasieratik erabili izan dituzten SOTERIA-rako sinboloak: ARRAIA, Jesusen 

jarraitzaileen kontrazeinu sekretua, Kristoren monograma, AINGURA, fedearen zeinua, 

XORIA, arimaren sinbolo bezala. BELUNTZIA haruntzako bidairako, EDONTZIA 

"refrigerium"-erako, PALMONDO adarra berpizkundearen eta Kristoren alde odola ixuri 

dutenen ikur; GURUTZEA, bizitzaren zuhaitzarena... 

Paul Tillich-ek zioen bezala, "bere sinboloak literalki ulertzen dituen fedea 

superstizio bilakatzen baita; baina sinboloak sinbolokoki ulertzen dituenak ematen baitio 

Jainkoari, dagokion loria" 

Hala zioen Kazkazurik. 



"Orain ere mutilla franko 

badô kinko eroriya, 

bestiak beste aurtengo au da 

joana bildurgarriya" 394 

edo 

"Gurasoak zer pena artzen duan 

bere ume bat galtzian; 

zenbait zabarrek esan lezake: 

"Arrisko artan juan zian". 

Semeak bizi dirala uste 

izanagatik etxian, 

faltia franko somatuko da 

gerra ori akabatzian" 395

Kaskazuri kubako gerrari buruz ari zaigu noski, baina hedagarria da egoera. Hain da 

kezkagarria eta tristea migralarien egunerokoa ezen momentu batetan bertsolari anonimo batek 

bizitzako plazerrik sinpleenaren ametsetan zebiltzala esaten digun. 

"Gosia tripan eta 

bai anka-jokua, 

ezin konparatu leike 

geugaz kamellua; 

tentera juateko 

geure kontentua, 

zetan ete daguan 

indar lapikua" 396 

Benetan bitxia egin zaigu gameluaren sinboloa. Gameluarekin konparatzen du 

bertsolari migralariak bere burua, hain da zuhurra, sofritua eta gutxikin konformatzen dena. Ez 

zaio arrazoirik falta Asiako jasaneko herrialdeen sinbolo gisa hartzen duenari. 

Baina, horrekin batera, desertua gurutzatzen laguntzen duen aberea da, nolabait 

erdigune ezkutua, esentzia jainkotiarra iritsi ahal izateko. 

Desertuko lagun, oasi batetik bestera eramaten du gizona. Artzaina, gamelu. 

Mortuetan eta lapikoaren ametsean bizi denari bakarrik burura dakioke halako sinbolorik. 

D.2. Deslilurapena 

Amets hauek sortarazitako munduarekiko deslilurapenak hiru arlo hartzen ditu batez 

ere. Lehengoz, baieztapen baten deiadarra, Ameriketak sarri soinu asko duela eta intxaur gutxi, 

Juan Zabaletak esaten zigunaren arauera: 

"...beti abundoso da 

urrutiko sona, 

jan geiegik ez digu 

galdu osasuna" 397 

Bigarrena, eta diferentziz gehien azaltzen dena joan izatearen damua izango 

litzateke. Mendaro Txirristakaren lekukotasunarekin hasiko gara, bertara joandakoen iharduera 

"adar gabeko zezena"-rekin konparatuko baitu, aintzinaldetik datorkigun sinboloa erabiliz. 

Indarra eta sugarra, har gartsuaren irudi gertatuko zaigu eta labirintoaren zaindari den 

Minotaurorena. Rij-Vedako Rudra izugarria izango da, bere haziaz lurra ernalduko duena. 



Greziar tradizioan zezen menperagaitzan bortxakeriaren leherketa sinbolizatuko du. 

Poseidoni sagaratutako animaliak dira, itsas eta ekaitzetako Jainkoari eta Dionisosi, hartasun 

ernalkoiaren Jainkoari. Zeusek berak zuritasun distirakorraren forma hartuko du Europa 

liluratzeko. 

Gar kosmikoarekin lotuta, bizirik dagoen oro animatzen duen berotasuna izango da. 

Indra zezena, indar bero eta ernalkorra izanik ernalkortasunaren konplezio sinbolikoarekin lotuta 

egongo da: adarra, zerua, ura, tximista, euria... Beraz, Mendaro Txirristaka bertsolariak badaki 

zer esaten duen adar-gabeko zezenei buruz ari denean, akadieraz "adarra haustea indarra 

haustea" baita. Dena dela, hautsi gabe ere, indar hori sublima daiteke. Eta horrela, Indraren 

sinboloa izateaz gain, zezena Shivaren ikurra da. Mendi elurtua sinbolizatzen duenez, zuria da, 

noblea. Energia sexuala errepresentatzen du baina, Shivak bezala, zezena zamalkatzea energeia 

hori menperatu eta transmititzea erabilpen gogoko eta izpirituzkoaren arauera. 

Horretaz gain, ekaitzaren, euriaren eta ilargiaren sinbolismoarekin lotuta dago. Hau 

aspaldiko gauza da betidanik jo baitira zezena eta tximisten jainkotasun atmosferikoen lekuko 

bezala. Kultura arkaikoetan ekaitzarekin lotu zuten zezenaren marrua eta trumoiarekin, biak 

baitira indar ernalkorraren epifaniak. 

Boskimanoen eta Perukoen artean tximista-ekaitza-euria taldea ilargiaren hierofania 

bezala ikusita dago. 

Ahantzi ere, ezin dugu ahantzi nola Asia Txikiko kultuetan, taurobolioa noraino 

zegoen Cibelesen kultoarekin lotuta. Odol bataioaren bitartez burututako hasiera-zeremonian 

horretarako bereziki eginiko zulo batetan sartzen zuten neofitoa eta, zuloz jositako sapaitik 

behera zipriztintzen zuten orduan bertan erailtzen zuten zezenaren odolaren bitartez. Horrela 

zipriztindurikoa "renatus in aeternum" gelditzen zen, aberearen bizi-energiak berbiztu egiten 

baitzituen neofitoaren gorputza nahiz arima. Bikoitza, beraz, sinboloa, zezenaren indar 

biologikoa alde batetik eta izpirituzko bizitza hilezkorra bestetik. 

Bestalde, gogoratuko dugu nola zezenak baduen bere herio aurpegia ere. Adarren 

artean eguzki-diskoa daraman zezena ernalkortasunaren sinboloa da baina baita Osirisekin 

loturiko jainkotasun funerarioa. Zezenaren barnean anbiguitate guztiek baitute euren tokia. Ura 

eta sua; ilargikorra da ernalketaren erritoekin lotzen den heinean; eguzkikorra bere odolaren 

suagatik eta bere haziaren argitasunagatik. Uranikoa eta etonikoa, ur-eko errege-ilobiaren 

gainean zezena dago urrezkoa (eguzki eta su) bere burua eta lapislazuli (ilargi eta ur) bere 

kokotxa. 

"Zazpi nazio Ameriketan 

dira ibilli naizenak, 

an ere asko, emen bezela, 

adar gabeko zezenak; 

konseju onak izanagatik 

Redentore Jesusenak, 

oker ibilli nai degunontzat 

alperrik dira zuzenak" 398 


Asko etorkizunak zer ekar ziezaiekeen ez ezagutzeagatik kexu dira eta horixe 

jartzen dute damuaren motibo egina, Hala Sein Irigoienek: 

"...etorkizunen berri 

jakin izan banu, 

nere aita ekusteko 

Patriaren soldadu, 

penaz akabatzeko 

batek aski al du?" 399 

nola Juan Zabaletak. 

"... abisatzen diotet 

bati eta biri, 

abitua damutu 

zaiola amaikari" 400 

Juan Zarakundegik, bestalde, bertako "eguraldiarekin" lotzen du, sinbolikoki noski, 

joatearen damu hori. 

"...Amerika kaskoan 

sarri aize fiña, 

ez gendun ezer galtzen 

etorri ezpagiña" 401 

Idazten dutenen arteko iruditeria aztertzerakoan argi guztiz bereziz diztiratzen du 

normalean Mañex Etchamendy esterenzubitarrak. Ikusten ari garen puntuan ere bera da urtaroen 

sinbolismoa eskuan jarriko diguna, damu hori adierazteko. 

Gizonaren bizitza sinbolizatzen duten urtaroek irudi ezberdin ugari hartu izan 

dituzte arte lanetan, guztiz iradokikorrak denak: udaberriak arkumea izan du, antxumea, 

arteetan, guztiz iradikokorrak denak: udaberriak arkumea izan du, antxumea, zuhamuxka edo 

lore koroa; udak garra darion herensugea, galburua nahiz ihitaia; udazkenak, erbia ala igaliz 

gainezka dagerren mahastia; neguak arrulia, basa ahatea, sutondoko garra... Eta urtaro bakoitzak 

izango du bere Jainkoa: Hermes, jainkoen mezularia, udaberriak; Apolo, Jainko eguzkia, udak; 

Dionisos, mahats bilketaren jainkoa, udazkenak; Hefaistos, suaren eta metalen arteen Jainkoa, 

neguak. 




Urtaroen joan etorriak, ilargiaren faseek bezalaxe, bizitzaren erritmoa ezkutatzen du, 

garapen ziklo baten etapak: jaiotze, hazkunde, helduaro eta beherakada, bai gizabanakooi bai 

zibilizazioei egokitzen zaigun zikloa. Eta amaigabeko itzulera horrekin batera, berriro hasi 

beharraren alternantzia ziklikoa. Bestalde, ezin dugu ahantzi noraino dauden lotuta Mañex 

Etchamendyk gogorarazi dizkigun urtaroekin batera puntu kardinalak: ifarra eta urrea, zilarra eta 

ekia, lapislazuli urdina eta hegoa, errubi gorria eta mendebaldea. Horregatik budisten testuetan 

ere hauexek dira Meru, mendi unibertsalaren osagarriak: urrea ifarrean, zilarra ekialdean, zafiroa 

hegoaldean eta koralak mendebaldean. 

Txinan bakoitzari kolorezko animaliak egokituko zaizkio: dragoi urdin batek 

ordezkatuko du ekialdia; txori gorri batek hegoa; tigre zuriak mendebaldea eta dortoken beltzak 

ifarra, beharbada iluna, arriskutsua eta hatzemanezin eta beltzaren artean dagoen harremana 

markatzeko. 

Hauek dira Etchamendyren hitzak: 

"Oi gaztetasun zoroa! 

nun derabilan gogoa! 

Orduko pentsamenduak 

iduri bait Hegoa: 

Iñorantzian utzi dut 

damurik nik sor lekua, 

Udan herritik jin eta 

hemen kausitu Negua". 402 

Paulo Yanzik eskarmentu eta kalamidadeari buruz hitzegingo digu 

"...Obeki biarrez gere etxiak 

aisa ditugu utzitzen, 

gero lauetik iru gerade 

errukituak arkitzen... 

kalamidadiak pasatuaz 

or ikasten da bizitzen" 403 

Badirudi halako egoeran aurkitzearen motibuak markatzerakoan aurretik egon 

direnen aholkuak ez entzutearen barnean gelditzen direla, dudarik gabe gehienoi halaxe 

gertatzen zaigulako: norberak geure esperientziaren bitartez ikasten dugula bizitzen. 

Esperimentatu beharra, bizitza esistentzia gisa, hau da, egitasmo gisa ulertzearen osagarririk 

nagusienetakoa delako. Berak zilegiten digu aurrera pausoa eta berak hobekuntza posibleen 

abiapuntua, sarri txarrerako bada ere. Mañex Etchamendyk dioenez bera gaztetasunak ematen 

duen arintasunaren biktima izan zen. 

"Amerikarat jin nintzan 



izpiritua arinik. 

Geroztik nago, ondikotz, 

bortz pentsaketa eginik. 

Gaztean ez dut aditu 

gizon zuhurren erranik, 

gero dut ongi frogatu 

kasuak hala emanik" 404 

Batzuk, Zezilio Basurko adibidez, hain desliluraturik daude non Amerika urrutitik 

ezagutzea hobe dela esaten duten. Bi bertso guztiz miketzetan adierazten du hori. 

"Amairu bertso atera ditut 

nai dizkienak ikasi, 

etorri gabe obe dezute 

emengo berri ikusi..." 405 

Geroxeago, bertso saila berean honela azpimarratuko du ideia. 

"...tristura aundi bat nabaitutzen det 

orain nere barrenian; 

zazpi urte dira pasatutxoak, 

nua zortzigarrenian..." 406 

Guzti horren ondorio bezala hartu beharko dugu, deslilurapen honen azken 

adierazpidea, migraziora ez joateko gonbidapena, Mañex Etchamendyk luzatzen diguna. 

"Zaudete, beraz, trankilki 

zuen herrian bakean, 

zuhurki lana maitatuz 

zuen ait-amen aldean..." 407 

D.3. Itzuleraren irritsa. 

Itzultzeko irritsak, ilusioak dozenaka lerro bete ditu migralarien literaturan. Esan 

dezagun orain arte aipatutako guztia dagoela irrits horren azpian, mundu hautsi bat, bete gabeko 

ametsak... eta agian sarriago, erreferentzi puntuen galerak sortarazi dien nongotasun eza. 

Migralariak, migrazio lurraldetan denbora asko eman arren, nolabait "no man's land" batetan 

aurkitzen dira, espiritualki behintzat. Horrekin batera, zera gogoratu beharrean gaude, Euskal 




407 LAFITTE, P.: Op. cit. (1972), 45. orr.

Herriko egoeraren hobekuntzaren berri dutela eta ez dutela bi egoereen arteko ezberdintasun 

haundirik nabaritzen. Hori dio behintzat Bautista Galarregik. 

"Zorionez iñoiz gaur edo biyar 

joaten banaiz Españi'ra, 

dudan jartzen det artuko dedan 

berriz onerako jira; 

gogo aundi bat sentitutzen det 

juateko nere alderdira, 

emen bezela eta obeki 

an ere bizitzen dira, 

aspaldi ontan burutaziyoz 

orrera nago begira" 408 

Hain indartsua zaie itzulerako irritsa, batzuk heriotza besterik ez duten ikusten 

horretarako oztopo gisa. Ikusi bestela zer dion bertsolari anonimoak: 

"Ni urrutira juan arren, 

illtzen ez bagera, 

bilduko gera oraindik 

gure bazterrera; 

ametsak narabillde 

atzera eta aurrera, 

San Antongo menditik 

Zarautzko ondarrera" 409 

Lehen esan dugun bezala nongotasun arazoa izango litzateke batez ere migralari 

batzuk, Joxe Iriartek besteak beste, onartzen baitute beren egoera materiala beti ez dela txarra. 

Alderantziz. 

"... iruki arren ondo egoteko 

makiña bat komenentzi, 

emen geatzia bueltatu gabe 

guaindik ez diot ereitzi" 410 

Bestetan ordea, gehiago ezin jasan izanak bultzatuko ditu sorterrira, Ramon Artolak 

dioen bezala. 

"Noiz bait naigabeturik 

neraman bizitzan, 


409 ZAVALA A.: Ameriketako bertsoak, 1984 Don. 25. orr. 


lur ura utzitzera 

erabaki nintzan; 

eta eztet damurik, 

irten ezpainintzan 

denbora gutxi barru 

an ilko bainintzan" 411 

Ordea, itzultzen den gizona, gizon "higatia" da, jana bai kuraian eta bai osasunean 

jasandakoaren salneurria ordaindu beharra. Arras esanahikorrak dira J.C. Arrosagarayen hitzak. 

Artolak: 

"Orduan sortzekuak, orai ezkondiak, 

zonbat itzuli duen geroztik mundiak; 

gisa bera gaituzu gu abantzatiak, 

osasun ta kuraiaz arras higatiak, 

gazte itzul baginte zer dantza jauziak" 412 

Askotan, lehenago itzuli ez badira, diru ezagatik izango da. Horrela diote bai Ramon 

"Kontentuz joanak nere 

moduban aruntza, 

zenbait pozik jirako 

lirake onuntza; 

bañan nola baitiran 

bear iru ontza, 

nere gisan arkitzen 

zaie poltsa utsa" 413 

eta baita bertsolari anonimoak ere. 

"... juan diranak etorri 

nai lukete baña, 

ezin sobratu dute 

biajientzat aña" 414 

Orduan ulertzen da hala egindako itzulera, frakasatuen itzulera izatea. 

"Al zan bezela billatu eta 

ekarriya dute andik, 

an partiera nola izan zan 

411 ARTOLA, R.: Op. cit. (1961), 105. orr. 

412 ARROSAGARAY, J.C.: Op. cit. (1983), 58. orr. 



goguan degu oraindik: 

Golfo guziyak ujuka noski 

eziñ arturikan txandik: 

"Beti gu joka ari da eta 

erama'zute emendik" 415 

Eta Frantzizko Ugaldek zioenaren arauera, batzutan jendearen burla jasan behar ez 

izatea gertatzen zen ez itzultzearen motibo, nahiz eta itzultzeko irritsetan egon. 

"Noiz egingo da 

egun oi etorri? 

tarte ortan pastu bear 

guk zenbait tirri; 

jendek ez banindute 

egingo irri, 

laster egin nindeike 

abionian jarri, 

gusto ederrian 

martxatzeko sarri" 416 

D.4. Herriminaren aurpegia 

Hauxe izango litzateke laugarren ondorioa, hirugarren kapituluan bereziki aztertuko 

duguna. Alabaina hemen ere bere eragina duenez, aitatu besterik ez aitatu nahi genuke. 

emalea. 

Orain bertan gogora ekarri dugun Ugalde izango da lehenengo aitormenaren berri 

"Nik ez dut pentsatzen 

alfer egoitiaz, 

baizikan emendik 

laister joaitiaz; 

enaiz ilusiatzen 

emengo biziaz, 

asko oroitzen naiz 

sor-leku maitiaz, 

urriki asko badut 

ure an utziaz" 417 




Malkoa da migralarien egoera guztiz larriaren adierazpenik esanahikorrenetakoa, 

testigantza utzi ondoren, lurrun gisa, hiltzen den tanta: minaren eta otoitzaren seinale. 

Sarri perlekin konparatu dute eta anbar tantekin, Eguzkiaren alabak diren 

Meleagrides eta Helialidesen malkoak anbar-tanta bilakatzen baitira. 

Eta azteken artean, euria erakartzeko sakrifiziora eramaten zituzten haurren 

malkoak euri-tanten sinbolo ziren. 

Paulo Yanzik "begiyatik malkuak zintzillik, penaz beterik urtuak..." ikusten duen 

artzai migralaria gizon errukigarria zaigu benetan, sofrimendu itzel baten keinu. 

"...mendiyan arkitutzen zatenak 

lanpide ori artuak, 

begiyatik malkuak zintzillik, 

penaz beterik urtuak..." 418 

Baina arlo honetan ere, gure ustez, Mañex Etchamendy izango da Ameriketako 

artzaien malenkonia eta herrimiña hobekien isladatuko dituena. 

"Ait'amez gare orroitzen 

eta begiak bustitzen 

urrun baigira kausitzen..." 419 dio bertso batetan. Urrengoan sarri aipatu 

eta sakondu digun minaren sinbolismoaz gainezka azaltzen zaigu. 

"Gure sor leku maiteez 

zonbat ez garen orroitzen! 

Arrangurarikan baizen 

ez dut nik hemen aditzen. 

Egundainotik bakotxa 

bere minak du eritzen: 

ni ere nire kasuaz 

orai hasten naiz mintzatzen" 420 

Mañex Etchamendyrentzat, uxo migralaria da bere bizitzaren sinbolorik 

maitagarrienetakoa, aintzinetik olibondo adarraren garrailaria, eta, beraz, pake eta armoniarena. 

Berak sinbolizatzen du, abere hegadun orok bezala, instintoen sublimazioa eta 

izpirituaren lehentasuna. Beraz, ez da harritzekoa Grezian maitaleen opari izatea edo Erromako 

baxe-erreliebeetan ikusten den bezala, oroitzapenaren iturburuaren sinbolo. 




Historian sarri kantatu dute bere edertasuna eta "Kantarik Ederrenean" emaztearen 

goralketa egiten denean uso-begiak dituela esango du idazleak, bere izpirituzko begirada 

Jainkorantz jarririk dagoelako. 

Benetan, gizon argituaren begiek ere uxoaren begien itxura hartuko dute. Uxo 

horrekin bat eginik ikusten du Etchamendyk bere migrazioranzko bidai luze eta malenkoniatsua. 

D.5. Beste zenbait ondorio. 

"Udazkenean urtzoak 

pasaian dire partitu, 

Hala hala naiz ni ere 

neure herritik airatu. 

Hedoi artetikan mendi 

gora batean pausatu. 

Hemen denbora behar dut 

beti penetan pasatu" 421 

Euren arteko lotura oso nabarmenik ez dutenak jarri ditugu hemen. Bertsolari 

batengan nahiz besteengan tarteka azaltzen direnak. 

Adibidez, ironia behin baino gehiagotan erabiltzen dute amets hautsiei buruz 

mintzatzeko. Honako bertso hau Juan Mari Lujanbiorena da. 

"...arkitzen bazerate 

diruaren faltan, 

abundantzi aundiya 

da Ameriketan, 

baforia beteta 

sarri or naiz bueltan" 422 

Bestalde, alde batetik bestera ibilitako Zezilio Basurkok zera esango digu, 

Australiara joandako urtea txarrena izan zela. 


"...Australia'ra sartu ezkero 

au kontatzen dut aurrena, 

mundu onetan nik ezagutu 

dedanik urte txarrena" 423 



Lortu ezinagatiko gutizia ere azaltzen da noizean behin, Juan Mari Lujanbioren 

bertsoan bezala. 

"Askorentzako zori gaiztuan 

Amerikako Indiyak, 

bire abetan pasatzen dira 

franko desgrazi aundiyak; 

inbiri gaiztoz betiak gaude 

gutxiyenian erdiyak, 

estiak piskat beteagatik 

beti gosiak begiyak" 424 

Mañex Etchamendyk barrutik egin du migralariaren egoerari buruzko gogartea eta 

bereak dira jarraian aipatuko ditugun ondoriak. 

Egunerokoaren monotonia da lehengo adierazten diguna. 

"Urte zaharra itzali da 

elur-pean, 

berria sortu eta jauntzi 

soin berean: 

nun da bada diferentzia 

hen artean?" 425 

Eta artzaiaren bizitzaren iluntasunaren hiru dimentsio aztertzen dituenean, ez da 

soilik teknikak edo natura izugarriak ekar diezagukeen argiaren faltaz ari; esanahikorragoa da 

etxeko epeltasunaren sinbolo den supazterraren falta Mañex Etchamendyk aipatzen duen 

"supazter xokoñoa", malenkoniaz eta nostalgiaz beteriko zerbait da artzai migralarientzat, 

amankomunean eginiko bizitzaren sinbolo, gizona eta emakumearen batasunarena, 

amodioarena, suarena. Su eta argiaren bitartez izakiak hurbiltzen dituen eguzki denez eta janaria 

egosten den tokia, bizigunea da, eman, mantendu eta hedatzen den bizitzarena. Horregatik da 

gizarte guztietan santutegi, Jainkoaren babesa eskatu eta bere gurtza ospatzeko tokirik 

aproposena. 

Maya zibilizazioak uste zuenez, supazterreko argiak izpiritu jainkotiarraren 

gauzatzea adierazten du, kandelaren argia hildakoen arimaren ordezko den bezala. 

Munduaren zilborra denez, sakrifiziorako aldare bilakatzen da eta sua 

jainkotasunera heldu ahal izateko ate. 

"Zure ganbara ez du argitzen 

ez elektrika-argiak. 



Supaster xokoño hura ez du 

ikusten zure begiak. 

Zeru gainetik mundu zabala 

argitzen du ilargiak: 

Haren medioz egiten tutzu 

gauaz zure itzuliak" 426 

Agian horregatik, beti penetan ikusten du artzai migralaria. 

"...toki hortako penak zer diren 

oro ditutzu aitortu. 

Beste eskualdun anitzek ere 

hori daukute salatu. 

Penan direnak nahi nituzke 

ein-ahala kontsolatu" 427 

Bertsolari anonimoak xuxurlatzen digun bezala, haundia baita artzaiaren tristezia... 

"Bertso berri batzuak 

nai nitukez jarri, 

pastore tristiaren 

eskermentugarri; 

mendi altu onetan 

guztiz nago larri, 

geure pasadizua 

esan gabe garbi" 428 

E. IKUSPEGI BAIKORRA 

Orain arte aurreko orrietan mundua txartzat jotzen duen erizpide horrek, dudarik 

gabe, oinarri erlijioso-teologikoa duela esan dezakegu eta erizpide hori protestantismoaren 

argitan egindako Done Agustinen irakurketatik datorrela. Jansenismoa izango da bere emaitza. 

Baina munduaren gaizto gisako BALORAPEN MORALA, beharbada, bi iturburu 




ezberdinetatik etorriko zen Euskal Herriko intelektualgora, hau da, eliz gizonetara, beraiek gero 

herri xehearen artean ereingo dutena: espainiarra bat, GRACIAN, eta frantziarra bestea, LA 

ROCHEFOUCAULD, zein baino garrantzitsuagoak biak eraginen aldetik, bere kargu hartzen 

bait dute bertuteak desmozorrotzea, azpian ezkutaturik daukaten bizioa azalean agertzeko. 

Beraz, bi jokabide pesimista hauek nabarmendu beharko genituzke gure 

bertsolariengan: La Rochefoucaulden bitartez etorri zitzaigun jausenismoaren norantza erlijosoteologikoa 

eta Gracianengandik datorkigun morala. Agian guzti horrek zerbait argi dezake orain 

arte arnastu behar izan dugun ezkortasun mingarria. 

Aldiz, bi edo hiru erizpide ezberdin bereizten dituzte zorionari buruzko teorikoek: 

batzuek gustoaren antzean jartzen dute, baina gustoa txarra izateaz gain ase-ezina gertatzen da; 

beste batzuentzat asma ditzakegun ontasun guztien pilaketan aurkituko litzateke, harrapaezina 

hau ere; eta badira, malenkoniaren paradoxak bultzatuta, zoriona ezer ez edukitzean, ezer ez 

desiratzean, den dena mespretxatzean datzala diotenak. Baina eztabaidalarien batzarrean, jakitun 

guzti hauek oker zeuden bitartean, ero batek esan zuen egia: zoriona ez da lurrekoa; zeruan 

dago. Halako zerbait darie gure migralarien idaztiei. 

sinplean. 

Dena dela, beraiei zegozkien zorion izpiak zenbatu egingo dituzte, modu arras 

Txirritak zera esango digu, zahar dirudunari urteak ere barkatu egiten zaizkiola. 

"Gure izeba Frantxika Antonik 

onla esan du lenguan, 

Mendaburuko indianua 

nola topo egin duan: 

Par-irri batek itzuli diyo, 

zerbait bazeukan goguan; 

buru zuritzen asi da baño 

ai zer mutilla daguan! 

-Izeba, neri ez dit inportik 

naiz izan erdi zartua, 

gazte txorua baño obe det 

juiziyuan sartua; 

diru-pixka bat baldin badauka 

egingo degu tratua! 429 

Bestetan zinearen dibertsioa aipatuko digute gozamenerako bide gisa. 

"Ni oartzen naiz zinerako sarrera garai artan emen etzala ordaintzen, 

baña bertan edaten zana, bi aldiz geiago ordaintzen zala" 430 



Lanean elkartu beharrak ere halako ziurtasuna ematen zien taldearen babespean. 

"Baña ez geunden elkartuta. 1918garren urtean irasi genduen geron 

bazkuntza, ta alako bazkuntzak asko balio izan zigun, geron esne-banaketaren 

salneurri edo prezioak denok berdin jasotzeko esne-erosleari" 431 

Irakurri dugunaren arauera, etxea da migralarien ametsetako bat, etxe bat, etxe 

karratu bat izatea, artzai nomaden oihaldenda borobilarekin zerikusirik izango ez duen etxe bat 

izatea, fijazioa, egonkortasuna markatuko duena. 

Etxeak gure barneko izakera sinbolizatzen baitu eta zenbait sikoanalisten eritziz 

etxearen solairuek arimaren egoera ezberdina adierazten baitute: inkonszientea sotoak, 

izpirituaren gorapena ganbarak. 

Baina, gure ustez, migralariak sinbologia emekoia ematen dio etxeari, babesarena, 

aterpearena, amaren sabelarena. Ez da harritzekoa mendiko bakardade babesik gabean hainbat 

hilabete eman dituen gizonaren kasuan. 

"Diru mordo bat bildu genuelarik, arrekin gure etxea aunditzeko asmoa 

sortu zitzaidan, biar edo etzi gerok bizitzeko, irabazpidea saldu ondoren" 432 

Eta horrekin lotuta, erretiroa. 

"Bai, jaunak: Argentina'n 35 urte betetzera nijoalarik, eta 20 geiago nere 

bizkarrean, utzi nuen erabat diru irabazteko lana" 433 

Baina hori ezer gutxi izango litzateke hurbilekoen, familiartekoen arrakastarekin 

batera joango ez balitz. Bidaiaren amaieran ostatu bero eta ongi ornitua aurkitzeko aukera 

duenaren zoriona. Hala gertatu zen Zubillagaren kasuan. 

"1950'garren urtean, Gobiernuak zozkeratu edo suertatu zuen kanpo on 

aundi bat tokatu zitzaion (anaiari) 30 urteetan ordaintzeko, eta gero zori onak 

altxatu zun ni baño gorago" 434 

Josetxo Yanzik bere partetik Ameriketako jan ona aipatuko digu. 





"...ok ta geiago izango ditu 

artzaiak igaro biarrak 

bañan guztiyak anztutzen ditu 

emengo okelan indarrak" 435

Dabid Aranburu ere eritzi berdinekoa da 

"...baiñan gure jan-edanak ez du 

alimentua motela, 

janari eta jornala onekin 

egon laitake onela!" 436 

Horrek esan nahi du, nolabait beren burua, batzutan behintzat, atzean gelditu 

zirenena baino egoera hobean ikusten zutela. Hala adierazten du Salbador Etxarteren bertsoak: 

"...jan-eranakin ez nabill emen 

Españia'n bezin larri; 

ta lanian ê ez det ateratzen 

or ainbeste izardi..." 437 

Baina guzti hori, ahal den neurrian, euskal etikaren arauera bizi izatean oinarrituta. 

"...beti izango zaiztet 

biotzetik maite, 

ume onan legiak 

nai nituzke bete..." 438 

Eta, beharbada, erreakzio horien oinarrian beste zerbait jarri beharko genuke, lanari 

beldurrik ez izatea. Hala dio Mañex Etchamendyk: 

"Amerikako desertu beltzek 

etzaituzte zu lotsatzen. 

Ardien zaintzen, pertsu moldatzen, 

duzu denbora pasatzen. 

Zure sor-leku maiteaz zira 

naski ordura orroitzen. 

Orduan aise hasperen zonbait 

bihotzean zaitzu sortzen" 439 

Bestela ere, bizimodu errezagoren ikuspegiak gutizi gisa haina bulkada gisa ere joka 

dezake migralariarengan Etchamendy beraren hitzetan: 






"Guri irri bat zin-arazteko 

hau ere duzu aipatzen; 

Koziner finak beribiletan 

ikusten tzula pasatzen. 

Artzain gaizoen modura heiek 

ez dira aise bihurtzen. 

Baratzetako lanari ere 

sudurra dute zimurtzen" 440 

F. AMERIKETAKO ERREALITATEAREN IKUSPEGI 

OREKATUA 

Nahiko lan makurra da ispiluaren bi alderdiak isladatzen dituen ikuspegia aurkitzea 

gure migralarien idaztietan. Batzutan alde baikorra ere margotzen dutela ikusi badugu ere, garbi 

dago gehienetan askoz espazio gehiago hartzen dutela espazio beltz eta ilunek. Paulo 

Yanzirengan aurkitu dugu, alde onak eta txarrak 

nahiko orekaz ematen dituen bertsoa. 

"Josetxo, gauza txarrak 

badauzka mendiyak, 

ondo zaitutzekotan 

aurreko ardiyak; 

artzaiari tristatzen 

zaizkiyok begiyak 

ikusten dituelakoz 

kontrariyo aundiyak; 

elur ta uriyak, 

askotan bustiyak 

gañ eta azpiyak 

ok dira egiyak; 

bañan saria artzian 

urre gorriyak" 441 

Paulo Yanziren bertsoa irakurri ondoren zera ematen du, euria jotzen duela, onerako 

eta txarrerako, oreka horren sinbolo gisa, bera izanik larrentzako janari eta bera, sarri, 

artzaiarentzat etsai. 

Badirudi Euskal Herri euritsutik etorritako gizonak normaltzat hartzen duela garaiz 

etorri behar duen euriaren presentzia eta agian ez dio behar hainako garrantzia ematen lurrak 

zerutik jaso dituen eraginen sinbolo pozgarri honi. 



Nola ukatu euria dela lurra emankor bihurtzen duen ajente ernalkorra! Seguraski 

ondino buruan izango ditu aberri urrutian euri eske egiten ziren errogatibak. 

Guk badakigu euriaren indar ernalkor hori beste zenbait arlotara ere zabal 

daitekeela. Indrak, tximistaren Jainkoak, euria ematen die soroei, baina bera da abereak eta 

emakumeak ernaltzen dituena. Ezin dugu Danaeren eletzar grekoa ahantzi. Haurdun gera ez 

dadin bere aitak altzeiruzko sotoan giltzapetuta dagoelarik, Zeusen bisita izango du, sapaitik 

sartzen den urrezko euri gisa. Euri honek ernalduko du. 

Beraz, esperantza gisa hartutako euriaren sinbolismo sexuala eta loratzeko euria 

guztiz beharrezko duen landaretzaren sinbolismo agrarioa, biak estu lotuta daude. 

Tradizio amerindien arabera, ekaitzaren jainkoaren hazia da euria, beraxe hazi 

ernalkorra zeru-lurraren hierogamian. Horregatik deiadarkaten du Itzanamek, mayen teogoniako 

jainko laborariak: "Ni naiz zeruaren sustantzia, hodeien ihintza". 

Guzti honek zera, haruntzako bizitzaren eta paradisuaren esperantza duten herriak 

bizitzaren uraren izakera jainkotiarraz mintzatzen direla eta badakitela osasuna eta 

hilezkortasuna ematen diguten edariak jainkoen mundutik datozela adierazten du: hinduen soma, 

grekoen nektarra, Eddako zuhaitzari darion ur-eztia, Nazareteko Jesusen azken afariko ardoa... 

Ur zerutiarra argien erreinuko garaieratik dator, iluntasunen hondoenaraino jaitsi eta ostera 

izarren gainean dagoen erresuma argitsura itzultzen da. Ez da harritzekoa tradizio batzuk 

"uraren argia"-z hitzegitea. 

Baina ura arra nahiz emea izan daitekeenez, goitik jaitsi ala hondoenetik sortu, 

bizitza ekar dezake eta baita heriotza ere. 

Horregatik daude uholdeei buruzko tradizioak uraren alde txarrarekin lotuta. 

Beharbada, gure gaurko ikuspegitik gizadiak deuseztatzeari dion oinarrizko beldur baten 

adierazpena izango litzateke eta bizitzaren azken berriztapenaren esperantzarena. 

Eta, bien artean, mendiko bakardadean bizi den artzainari egiten dion eragozpen 

puntualarena. 

G. ANIMALIEN ROLA 

Ulergarria da zernolako garrantzia ematen dioten artzaiek beren eguneroko 

bizimodu bakartian animalien presentziari, onerako nahiz txarrerako, alboan nahiz urrutian, 

agirian nahiz ezkutuan, rol guztiz erabakiorra jokatzen baitute euren bizitzan. 

Gure artzai migralariek bi talde ezberdinetan banatzen dituzte animaliak: lagunak 

batzuk, etsaiak besteak. 

Lagunen artean zakurrak du lehentasuna. Ugariak dira zakurraren aipamena egiten 

duten testuak. Paulo Yanzik, adibidez, honela dio:

"...zakurrak zaituko dizkik 

alde batetik, 

ik berriz ojua ta 

ziztua bestetik; 

lana au goizetik 

aurre egotiagatik, 

lenbaiziko itzetik 

"ziken map" atzetik, 

al bayu zaituko dituzkek 

etxetik" 442 

Josetxo Yanzik ere, Itun Berriko Epulon aberatsa eta Lazaro txiroarekiko 

erreferentzi garbi batetan, zakurrak ongi mantentzearen garrantzia azpimarratuko du: 

zakurra. 

"Zakurrak ere gizen dauzkagu 

gere sobriak emanta, 

ez degu oinbeste jan biarko 

geren errira juanta" 443 

Geroxeago ordea, artzaien bizimodu zitalarentzat konparazio gisa erabiliko du 

"... guk baño bizi obia 

orko zakurrak" 444 

Horregatik, gehienetan zakurra-artaldea binomioaren inguruan kokatzen dute 

zakurra, bere zeregina kontutan hartuz, Xalbador Etxarteren bertsoak dioen bezala. 

"Milla bat ardi dauzkat aurrian 

eta bi zakur lagunak, 

aien inguruan pasatzen ditut 

aste eta jai-egunak..." 445 

Zakurrarekin batera zaldiak beteko du laguntza lana. Hola dio Leon Bereau-ek 






"Txakurra eta zaldiya arekin 

ezta beste lagunarik... 

garaia orretan aski luziak 

dira eguna orik..." 446

Baina gure migralariek batzutan badakite konpainiak ematen duen laguntasun fisiko 

eta afektibotik zertxobait haruntzago joan eta beste zenbait kidetasun bilatzen. Haren bizitza 

presentzia eta ausentziaz osatuta dagoenez, ausentzia horretarako kidetasun parametroak 

animaliengan aurkitzen ikasi dutela esan nahi dugu eta ez konpainiako animaliengan hain zuzen 

ere. Ez da harritzekoa ausentzian gehien sakondu duen Mañex Etchamendyren ahotik jasotzea. 

"Hartz-lehoinek bakarrik 

bainaute entzuten, 

beren orro saminez 

dautet ihardesten..." 447 

Migralariek, bestela, etsai gisa hartzen dituzte ia gaineranzko animali guztiak. 

Koioteak dira Paulo Yanzik lehenik aipatzen dizkigunak. 

eta geroxeago, bertso saio berean: 

"...zuekiñ zer pasatu biar duen 

osaba zarrak badaki: 

illundu orduko oiera juanta 

loz ase arte ez jaiki: 

koiote oiek izango dute 

zuengatik naiko jaki" 448 

"...gabaz ardiyan marraka eta 

koiotian irrintzia..." 449 

Paulo Yanzik estutik eusten dio artzai alferrak jasan beharko dituen ondorioak 

adierazten, Kalifornia inguruko eletzar kosmogonikoetan indioek koioteari buruz diotenari, hots, 

abere kaltegarri eta beldurgarri hauek kreakuntzako heroien ekintza oztopatu egiten dutela eta 

beraiek direla kreakuntzan dagoen gaizkiaren arduradun. 

Badirudi batez ere neguaren eta heriotzaren asmatzaileak direla. Animalia 

udaberrian Nevadako mendietan ezagutu dugunak agian artzain bezala ia egunero ikusi eta 

ezagutu zutenen aurrean isilik egon beharko genuke. Juan Zarakondegik ere bazekien zerbait: 

"...Koioteak gabero 

beti dabe arrantza, 

Euskalerritik ona 

badago mudantza" 450 





Interesgarria deritzagu Zarakondegik berak, koiotearen desioen munduan sartu eta 

burutzen duen estrapolazioa, bere irritsik gordekoenera hubilduz, aberastasun antsira. 

"...koiote antsi onek 

balitzaz dolarrak, 

aberatsak giñake 

amerikatarrak" 451 

Beste batzutan orohar hartzen dituzte basabere guztiak beraien eta artzaien arteko 

bizimoduen konparaketa egiteko. Josetxok Yanzik, besteak beste. 

"...ok dira egiyak 

urrikagarriyak 

geu eta animaliyak... 

parerikan ez dauka 

emengo biziyak" 452 

Baina koiotearen ondoren lehoiak izango du konparazio punturako lehentasuna. 

Josetxo Yanzik dakarkigun sinbolo honek Nevadako mendietako indioen "Mountain lion" gisa 

ezagutzen dutena adierazten du dudarik gabe. 

Egia da lehoiak, zenbait kulturguneetan, eguzkiaren itzulera, energeia kosmiko eta 

biologikoen birgaztetzea eta birjaiotzea bera errepresentatzen dituela. 

Egia da ere, boterearen sinbolo gisa, justiziarena ere badela, Salomonen jauraulkiko 

lehoiek, Frantziko erregeenek eto ertaroko gotzaienek adierazten diguten bezala. Egia ere Kristo 

epailearen eta Kristo maisuaren sinbolo izan dela, berarekin liburua daramanean. 

Ildo horretan ulertu beharko dugu Krishna "animalien arteko lehoia izatea" 453 ; 

Budda Shakyaren lehoia izatea edo Kristo Judakoa. 

Baina horrek ezin digu ahanzterazi lehoiaren indarrak baduela bere alde ezkorra, 

indar instintibo eta kontrolgabearena. 

Hortik San Hipolitorentzat Antikristoren sinbolo ere izatea, pultsio sozial gaiztoen 

sinbolo: despota gisa agintzearena, agintea basatiki ezartzearena. 

Dudarik gabe, bigarren arloari eusten dio bertsolariak artaldearen etsai amorratu 

gisa hartu duenean. 

"Bakardadeko basamortuan 

nola baigeran bizitzen, 



453 Gita 10

koiote, katu, legoi ta suge 

bertzerik ez da arkitzen" 454 

Ildo beretik joko du Leon Bereauek. 

"Basa-piztiaz inguratuak 

emen ditugu onduan 

basa-zaldi ta leoi, koiote, 

domadorien moduan" 455 

Erasolari ikusiko ditu Mañex Etchamendyk, hartzekin gertaturiko pasadizua 

gogoratzean. 

"Hartzak malur eginik 

zure ardi tropan, 

ederki enganatu 

duzu zure "tranpan", 

han zagolarik kexu 

jarri zaizko miran 

eta zonbait pirola 

sartu haren tripan. 

Hiru hartz sartu dira 

beste artaldera, 

han eginen zutela 

gustuko afera..." 456 

Baina, beharbada, inork ez du adierazi bertsolari anonimoak bezain ongi artzaiaren 

bizimodu tragikoa. Bertso boteretsu hau guztiz adierazkorra da. 

"Otsua eta gukarra 

alkate basauntza, 

eta alboko arbolan 

santzoka gabontza; 

pastore gizajuak 

lurrian lo otza, 

esan lei nai duela 

emen eriotza" 457 



456 



Bertsolari anonimoarentzat, heriotzaren deia, infernuetako, gaueko jainkoaren ikur, 

lurreko etxe ilunaren zaindari: hontza. Indar etonikoekin lotuta, gauaren ziurtagiria, euriarena, 

ekaitzarena -Heriotzarena- Ez da harritzekoa zibilizazio aurre-inkaikan sakrifiziorako labainaren 

muturrak hontzaren itxura hartzea, heriotzaren odolarekin estu lotuta bailitzan. 

Beste animaliak ez beste, hontzak ez dio artzaiari arrisku fisikorik erakarriko, baina 

boteretsuegia izango da heriotzarekiko lotura alboratuta uzteko. 

Bitxia eman arren, artzaia ez da itxu itxuan ardien alde jartzen den gizona. 

Beharbada ardia = lana ekuazioan ohituta dagoenez, badaki ardia bera batzutan etsai gerta 

dakiokeela, iruzurlari zaiolako hain zuzen. Hala dio Leon Bereauek 

"...azindak ere deabruak dira, 

kolera emangarriyak, 

Judasek ainbat tranpa badute 

Amerikako ardiyak" 458 

Halere, basapiztien eta euren zaratetara ohituta egon arren: 

Hala dio behintzat Zarakondegik, 

"Basauntzak or saltoka 

erreka ezkiñetan , 

zer bailiak doguzen 

pesta egunetan. 

Azkonarrak purrustaz 

zulo guztietan, 

beste zaratarik ezta 

emen auzuetan" 459 

Ez da ezer sugearen kaskabel soinuak haina kezkatzen duenik. Zarakondegik 

dakarkigu sugearen sinboloa ere. 

"Kaskabelen soñua 

sarri emen ezkiñan, 

ez gera kabalduko 

len zoro bagiñan" 460 

Sugea, bizitzaren iturburuetan anima eta libido gisa aurkitzen duguna. Pigmeoek 

lurrean eginiko marra baten bitartez aurkezten dute, horrela bere lehen adierazpenera eramanez; 

marra bat, baina marra biziduna ordea; haragi eginiko abstrakzioa. Lurrean egiten duen 




manifestapen orduan hierofania bat izango da, natura sagaratuaren hierofania materiala, ez 

izpirituala. 

Tximista bezain azkarra, beti zulo edo artesia baten itzaletik irteten da, berriro 

ikustezinera itzuli baino lehen heriotza edo bizitza listukatzeko. 

Ikusten den sugea Suge Haundi ikustezinaren haragitzea da, bizi printzipioaren eta 

naturaren indarren jabea. Antziñeko jainko zaharra da, izpirituaren erlijioek baztertu baino lehen, 

kosmogenesis guztietan aurki daitekeena. 

Eta giza arloan arimaren eta libidoren sinboloa da, giza arimaren arketiporik 

garrantzitsuenetakoa, esnatzen denean listukatu eta zutitu egiten bait da, libidoren igoera, 

bizitzaren agerpen berriztatua. 

Horrekin batera suge kosmikoa, beldurgarria bere haserrean, Leviatan 

hebertarrentzat, Midgardorm eskandinabiarrentzat, itsasoen mugimenduen eta ekaitzen eragile. 

Jainko zaharra, arbaso mitikoa, heroi zibilizatzaile, bere forma arruntenean, 

Quetzalcoatl gisa. Haragitu eta gizadiarengatik sakrifikatuko dena. 

Bizi-emaile, inspiratzaile: suge sendagile eta asmatzailea, izpiritu eta indar naturalak 

orekatu nahi dituena, kontrolaezina gaindi ez dakion kontrola daitekeenari. 

Baina, batez ere, gaitzespenaren sugea, artzainentzat behintzat kristautasunak, 

orohar, sugearen alde ezkorra eta madarikatua gorde baitu. Halere, zilegi zaigu esatea ongarri 

bezala ere agertu izan dela Zenbakien liburuak 461 erakusten duenaren arauera. Gogoratu 

kristautasunaren haseran ere Kristo gurutze gaineko altzeiruzko suge salbatzaile gisa aurkezten 

dela. 

Gutxienetan ordea, eta artzainek jasotako irudiaren arauera, Ebaren sugea izango da, 

lerratzera gaitzetsia eta Apokalipsian gainditua izango dena, bizioa eta heriotza baitakarzkigu. 

Sugearen alde ona bere zeregin etonikoan azaltzen da, Jainkoaren justiziaren eragile 

gisa, Laoconteren mitoa berbizituz. Danteren infernuan ere horrela azaltzen da eta horrela dio: 

"Da indi in qua mi fuor le serpi amiche", "orduz geroztik lagun izan zitzaizkikan sugeak". 

Migralariek, ordea, mortuetan, beldurrez eta nazkaz ikusten zuten soinua jotzen 

zuen sugea, beraien eta artaldeen etsai amorratua. 

461 21, 6-9

EUSKAL ARKADIA 

ETA 

HERRIMINA

Arkadia eta herrimina denbora guztian elkarrekin doaz Ameriketara joan ziren gure 

migralariengan. Beharbada esango genuke lehenengoak suposatzen duen aberriaren, aberri 

txikiaren idealizapenak sorturiko herrimina normalean urruntasunaren Erosarekin loturiko 

zerbait dela. Hain zuzen ere, herriminari buruz hitzegiten dugunean bere indar zentrifugoa soilik 

hartzen dugulako kontutan, Lurretik urrundu den bihotza ostera lurrera erakartzen duena. 

Ahantzi egiten dugu herriminak berarekin daraman mugimendu diastolikoa: lurretik ateratzeko 

joera. Guk iradoki besterik egin ez baditugu ere, ekonomistek eta soziologoek esan egiten digute 

zeintzu diren migrazioaren arrazoiak. Baina hori ez da nahikoa edo, beharbada beste modu 

batetan esateko, horrek arazoaren alde niminoena besterik ez du argitzen, zenbakien eta 

porzentaien taula hotzetan gauzatzen dena. Horregatik, guk fenomenoaren azpian azaltzen dena 

azpimarratu nahi genuke, luzaroan pertsonaren bizikizunean askoz eragin handiagoa duena: 

migrazioaren emozionalpena, migrazioa emozionalki egokia den lurralde batetan ematen baita 

eta paradoxa baten pean: zernolako indarrez jalgitzen den migralariengan hain beharrezkotzat 

jotzen duten lurretik aldentzeko irritsa, nahiz eta gero urruntasunak inposatuko duen bere 

herrimin izugarria. 

Askotan esan ohi izan da familietako seme-alaben gehiegizko ugaritasuna izan dela 

migraziorako motiborik garrantzitsuenetakoa. Hori ukaezina da baina, beharbada, bada beste 

argibide posibleren bat. Psikologiara jo beharko genuke horretarako, psikologia sakonera. Famili 

batetan, anai-arrebak beti konkurrenteak dira amaren maitasunean, beraiek markatzen dute lagun 

urkoaren lehen agerpena gizonaren bizitzan. Beharbada ez dugu erreparatu gizonaren bizitzan 

lagun urkoak egiten duen lehenengo agerpen honek etsai gisa, lehiakide gisa aurkezten digula 

bestea, nahiz eta anaiaren mozorropean izan. Gizonaren lehen zirrara amak babestua izatea 

bazen, bigarrena babes hori galtzearen beldurretik sortzen da, lehiakide dela eta. 

Beraz, migrazioa, emozionalki, amaren maitasunaren galera sinbolikoaren aurreko 

erreakzioa balitz?. Galdera moduan uzten dugu, baina arlo hontan bertan hori frogatzeko 

aukerarik izango dugulakoan gaude, barru barrutik, hondoenetik jo behar badugu ere gure 

analisian. Hau esaterakoan ezin dugu ahantzi "ama" gisa ulertzen duguna egiazko ama eta ama 

lurra... eta ama euskera bat egiten dituen arketipoa dela. 

Baina motibapen sikologikoa aparte, urruntasuna eta herrimina funtsean daudela 

elkartuta esateko motiborik dagoela uste dugu. Bizitza hasieran haurrak munduarekin batasuna 

osatzen du eta batasun horretan ez dago ez barne mundurik ez kanpo mundurik. Dena bat eta 

bera da, nolabaiteko natura eta niaren intimitatea. Poliki poliki, burmuinaren formalizazioak, 

tajuketak, ireki egiten dio haurrari objetoen mundua eta jolastu egiten du gero lanabes izango 

diren objeto horiekin. Eta gauzen munduarekin batera pentsamendua aurkitzen du eta, 

pentsamenduarekin, lehen esan dugun bezala, herio potentziala. Baina objetoen mundua erdian 

jarri zaio, bere nitasunaren ispiluaren eta aurreko horizonte urdin haren artean. Ondorioz, gero 

eta lausotuago geldituko zaio amaren mundua. 

Beharbada, aipatu dugun "errealitateen mundu objetiboak" izugarrizko urradura 

burutzen du haurraren mundu aurrelogikoan, ametsa eta errealitatea, nia eta inguruko mundua 

bat egiten ziren hartan. Eta mundu objetibo hori sartu egiten da,gorputz arrotz erraldoia 

bailitzan, bere egituraketa samurrean. Ondorioz beti dago halako sare bat, errealitatearen 

mundua inguratzen duena, mozorroa balitz bezala: sare hori, arkadiaren arlo guztiei aplika 

dakiekeena, nahiz lurra, nahiz euskera, nahiz arima, nahiz mitoak, nahiz natura, urruntasuna da, 

horizonte urdina. Horregatik dio Kunzek amarekiko lotura dela urruntasuna somatu ahal izateko

aldintza ontogenikoa. Amarekiko, ama orokor horrekiko loturak elikatzen du, beraz, 

urruntasunaren Erosa. 

Oraintxe bertan, hurbiltasunik izugarriena urruntasunik izugarriena bilakatuko da: 

horizontearen gailur urdinaren, oroimen zaharraren urruntasun kontsolagarria. 

Urruntasunaren "urdintasun" hau da poeta asko eta asko, Emeterio Arrese adibidez, eta 

bertsolari gehienak, Amerikak egitera joan ziren guztiak esango genuke, beren intimitatetik 

besteengana bultzatu dituena. Bai Rilkerentzat, bai Novalisentzat, ezagunenak aipatzeagatik, 

lurraren sabelean bilatu behar den lore urdin zoragarria da maite izan dituzten emakumeen 

sinboloa. 

Eta oker geundeke urruntasun urdin hori irudi poetikoa soilik dela uste izango bagenu. 

Heideggerek zerbaitegatik definitu du gizona "urruntasunaren izakia" gisa. 

Guk atzerantz jotzen dugu. Haurtzaroko mundua urratu duen mundu errealaren irudia eta 

haurtzaroko munduaren magia bi arlotan zehazturik uzten duela konturatzen gara: bata, bere 

intimitaterik hurbilenean, zirraren munduan, eta bestea, halako sare sotil gisa, bizitzaren 

horizonte urdin eta urrutian. Bietan dago amaren irudia eta bi arloek desira dute nostalgikoki bat 

egitea. 

Dudarik gabe, zenbait herrialdetan bi zati hauek bat egin nahi izan hori bestetan baino 

bortitzagoa da... eta Euskal Herrian izugarrizko indarrez somatzen da, aipatzen ari garen 

bertsolari migralariek adierazten duten bezala. 

Horregatik, beste zenbait gizonengan poliki poliki atrofiatzen doan irritsak iraun egiten 

du gure migralariengan herriminaren indar izugarriaren bitartez. Mañex Etchamendy genuke 

adibiderik esanguratsuena. Beraz, ez da nostalgia etsipendu soilik baizik baita ere indar biltzaile, 

sortzaile, zentrifugatzaile, izakiaren kualitate gorenenaren, samurtasunaren, iturrian egongo 

dena. 

Lanaren egiturari amore emateagatik, sailkapen bat egin beharrean aurkitu gara baina 

honek ez du esan nahi garrantziaren arabera egin dugunik, maiztasuna garrantziaren esponente 

adierazkor bada ere. Beraz, bost arlo ezberdinetan, beraien artean guztiz lotuta egon arren, 

tajutuko dugu arkadiaren herrimin hau: 

A. Euskera eta arkadia. 

B. Andrea arkadian. 

C. Arkadia horretako natura. 

D. Arkadia eta Euskal Lurra. 

E. Herrimina.

Zubillagak. 

A. EUSKERA ETA ARKADIA 

a) Euskera arkadiaren seinale izango da: 

"Emen ez det arkitu euskeraz mintzatzen den Arabarrik", 462 esango digu 

b) Migralariarentzat euskera nabarmendu egiten da hizkuntz guztien gainetik, 

denentzako "eredugarri" bihurtu arte. 

" Orain ludi ontako gora-berak, garai artan baño milla aldiz obetoago ezagutzen 

ditut, ta edozeñi esango nioke, euskaldunon mintzoa, ain antziñakoa izan arren, ederra bezain 

polita dala" 463 . 

c) Euskera, Euskal Herriarekin batera bizitzeko modurik egokienetakoa egin zaigu. 

Dabid Aranbururena da bertsoa. 

" ... bañan oraindik nai nuke egon 

Euskalerriyaz batera, 

merezi du ta al dan moduan 

gora dezagun euskera" 464 

d) Euskera eta fedea dira euskal arkadiaren osagarririk garrantzizkoenetakoak, eta biek 

elkarrekin joan behar dute. Hala dio Mañex Etchamendyk bere zenbait bertsotan. Guk bi 

bakarrik aitatuko ditugu: 

"Frantzesik ez dakitener 

frantzesez mintzatzea, 

hori da guziz elizan 

Jainkoaz trufatzea; 

ezagun da aise zer den 

lege horren xedea: 

eskuara galduz dezagun 

oro bat gal fedea" 465 

Esterenzubiko bertsolaria ez da beti hain gogor mintzatzen gure herriak erdararen 

partetik jasan behar izan duen kolonizazio izugarri horretaz, baina aipatzen duenean indarrez 

462 ZUBILLAGA, J.R.: Op. Cit. (1964), 143. orr 




egiten du eta ikuspegi garbiz. Eta ez dugu uste Sabinoren eragin soilagatik izan zenik, hurrengo 

bertsoan euskera eta fedearen arteko formulazio nazionalista nabarian gelditzen bada ere. 

"Elgarren estimua 

atxiki dezagun. 

Bake-amodioan 

dautzuet nik egun. 

Bai, izan gaiten beti 

euskaldun-fededun, 

zeruan ere elgar 

ikusi dezagun". 466 

e) Euskera ez da soilik arkadiaren seinale, baizik bere lehen ezaugarria, denen artetik 

markatuena, nagusiena. Itxuragabe aniztu genitzake aipuak. Lau besterik ez ditugu ekarriko 

gogora.Bertsolari anonimoarena lehena. 

"Zure txit antziñako 

euskera gozoa 

da nik amatxogandik 

ikasitakoa, 

izkuntza guzietan 

paregabekoa, 

noizbait leku askotan 

itz egindakoa" 467 

Artzai batena bigarrena. 

"... gure izkuntza degularik 

biotzen barruan 

ta esanaz: "Orlakorik 

etzegok munduan" 468 

Luzaideko Juan Kruz Arrosagaraienak urrengo biak. 

"Euskeraintzat izan dut beti anbizione, 

holako mintza bideik ez baita nehon-e; 

bainan pratikatzen du bakoitxak ber'alde, 

zuzenki nork dakiten nik egin dut galde" 469 




469 ARROSAGARAY, J.C.: Op. cit. (1983), 66. orr.

Hizkuntzarekiko kezka azaltzen du garbi asko luzaidetarrak eta beharbada garbizaletasun 

izpi bat ere bai.Baina ez da bere kezka bakarra izango. Urrengo aipuan orain arte esan 

dugunarekin batera beste puntu guztiz garrantzizkoa ekarriko baitigu kontura. 

f) Euskeraren batasunaren beharra. Bortizki deiadarkatzen du. 

"Konpreni daite nonbait badela Euskeran falta handia, 

herri batetik eta bertzera badugu diferentzia; 

ainitz alditan gertatzen baita elgar ez konprenitzia, 

abantil luke gure mintzaira orok berdin mintzatzia" 470 

Geroxeago hauxe digu: 

"Lan hori utzi behar ginuke gizon inpartzialetan, 

denborarikan galdu gabe hor ar diten lan horietan; 

irakaspenak zabal ditzaten Euskaldunen herrietan, 

ontsa finkatu arte betikotz gure buruko muinetan". 471 

g) Euskeraren jatorri ezezaguna aipatzen du Luzaideko bertsolariak euskal 

arkadiarekin identifikatu ahal izateko motiboetako bat bezala. 

"... irakurtu dut mundu guzian ez daukela ez parerik, 

jende abilek ezin dirote aurkitu honen errorik". 472 

h) Arrasogaraiek dioenez, euskera da hizkuntzik ederrena. 

"Zabal dezagun gure mintzaira gabiltzan leku guzitan 

ederragorik ez dugu uste jalgi dadin nihundikan". 473 

i) Euskeraren osagarri afektiboak aipatuko dizkigu urrengoz. 

"Aita-amen ahotikan ikasi karesa beroz, 

hain eztiki aditzean borondate amodioz; 

zuk bakarrik kontsolatzen gu, hau eleka hasiz geroz, 

ordutikan gurea zire eta izanen betikotz..." 474 






j) Jasaten duen erasoa izango da azken aurreko motiboa. 

"... Badakigu atakatzen zaituztela aspaldian, 

zu desegin nahiz ari dire jelosi handian..." 475 

k) Guzti horrek, euskera izatea euskal herrien lokarri estu eta egokiena egiten du. 

"Biltzarretan, kasetetan, baita ere bertsolari, 

zure alde errepikan aste guziz dire ari; 

jarraikitzen badute hola, hasia duten lan hori, 

euskera, zu izanen zire Euskal herrien lokarri" 476 

Bestalde, gauza zeharo bitxia da euskera, bertsolaritza eta arkadiaren artean egiten 

duten loturaz konturatzea, hirurak elkarrekin estu estu loturik egongo balira bezala, inola ere 

hautsi ezin daitekeen gorpuzdura berean.Juan Mari Lujanbiok, adibidez, gogo haundienez 

irrikitzen du behin atzerrira joan eta gero bertsotan aritu ahal izatea. 

"Atzo goizian etorri zaizkit 

etxera bertso berriyak, 

Gipuzkoatik Argentinara 

Txirritak berak jarriyak, 

Mar del Plata-ko euskaldunentzat 

dira txit gustagarriyak; 

naiago nuke alkarren onduan 

bizi bagiñake biyak, 

nere buruan aldatutzeko 

zure euskeraren giyak". 477 

Bertsolari berak jartzen digu bertsolaritza arkadiaren seinale garrantzizko gisa. 



"Txirritarenak Otañorekin 

lenago Xenpelarrenak, 

Ameriketan juzgatu diran 

bertsolairik ederrenak; 

ariyen markak iya jo ditu 

gure anaia zarrenak, 

Bakallero ta Udarregi´re 

ez omen dira txarrenak, 

iñor mendratzen ez det ari nai, 

ederrak zerate denak" 478 



Azkenik, esan dezagun bertso-kanta denborapasa nostalgikotzat jotzen duela, 

aberria gai dutelarik. 

“Frantzes onek eman dit 

Españako berri, 

ezagututzen ditu 

orko zenbait erri; 

fonda batian sartu, 

eserita jarri, 

pasara eman dio 

zenbait bertso zarri, 

aspaldin kantatuak 

Pellok Xenpelarri.” 479 

B. ANDREA ARKADIAN 

Ez dugu enfasi gehiegirik jarri nahi arlo honetan, agian bertan agertzen den 

andrearekiko ikuspegia ainitz aztertua dagoelako jadanik eta sarritan aipatu izan delako. Besterik 

gabe, hots, bertsolaritzan jaso izan ditugun aipuek azpimarratu egiten dutela gaiaz iritsi zaigun 

literatura esan dugu. Beharbada, zerbait nabarmentzekotan, hauxe nabarmendu nahiko genuke: 

ezkontzeko momentua heldu eta, aukera egin beharreko unean ere zernolako garrantzia duen 

herriminak, jada ezaguna den bizimodu nostalgiko baten deiak. Bestela ez da ulertzen zergatik 

halako insistentzia andreak euskalduna eta kristaua izan behar duen horretan. Apika, kontutan 

hartu beharko genituzke komunikazio arazoak ere: hizkuntza, bizitzari buruzko ikuspegi 

partaidetua, kultur erreferentziak, oinarriak... azken batez, filosofia postmodernoan "errelato 

haundiak" terminoarekin ezagutzen dugun guztia. 

a) Amerikan eginiko ezkontza, arkadiara itzultzeko eragozpen besterik ez da. Hala 

dio Zubillagak bere Lardaxketan. 

" Ezkontzeko izu ni egotea, etzan bada gauz arritzekoa. Esne-banaketan, ainbeste 

ibillaldi sukaldetik-sukaldera, sendi eta familiak ezagutzen ikasi nuen ongi, ta batez ere emengo 

andereñoak. Etzan ezkontzaren beldurra bakarrik nik neukana; emen ni ezkontzen banintzan, 

Euskalerrira itzuliko ez nintzan beldurrak menperatzen ninduan, ala egiten banu". 480 



) Beraz, ezkontzeko aukeran, nahiago dute emakume baserritarra. Zubillagarena 

berarena da aipua: 

" neskatxak laister erantzun zidan, bere baiezkoa esanda. Ona emen bere izen eta 

abizena: Mariana Saldubehere. Baña bera ez kaletarra; euskal baserritar antzekoa baizik, 

Buenos Aires inguruko kanpoan jaio ta azia bere aita-amaren ondoan, 33 urte bete arteraño." 

481 

Gauza bera dio Mañex Etchamendyk. 

"Izana gatik horgo andreak 

eder eta pinpirina, 

nik aditzea badaukat beti, 

hobe dela euskalduna. 

Nahi baduzu izan dezazun 

lur huntako zoriona, 

hauta zazu bai neska prestu bat 

eta girixtino ona". 482 

c) Behin neska aukeratu eta gero ere, ezkontza egiteko momentuan migralariak 

arkadiako erara jotzen du, ezkontza euskaldunen modura egin dadin. 

Hala dio Zubillagak: 

"Geron ezkontza, Merlo-ko elizan ospatu zan, Euskalerriko oiturak 

betetzen diran bezelaxe" 483 

Juan Mari Lujanbiok, berriz, halako elkarte itxi moduko zerbait aurkezten digu, 

ghetoren antzekoa. 

"Bi koñata badauzkak 

etxian ezkongai, 

Argentina'ra beira 

nobiyuaren zai; 

emen bazeudek zenbait 

tambero ta artzai, 

oraindik solteruak 

aprendizak aur zai, 

esan abek joan arte 

egoteko lasai". 484 

Nikolas Lujanbioren bertsoa ere ez dabil aurrekoarenetik hain urrun. 

481 Ibidem, 208-209. orr. 




"Auzotik nobiyorik 

ezpada azaldu, 

nik Amerika´tik bat 

nai dizut bialdu; 

erostun onarentzat 

bagaude zein saldu, 

Maria, etzazula 

esperantzik galdu". 485 

d) Ez halako ideia askotan azaldu delako baina... ez da ezkontz berantiarraren alde 

azalduko den aipurik falta. Dudarik gabe, orduko giza eraketak bultzatu zuen ohitura izango 

litzateke, etxea eta dotea eduki behar izatea etabar. Bestalde, garbi asko ikusten da Amerikak 

egitera joan eta dirurik gabe itzuli behar izatea porrota besterik ez zela eta bertara joandakoak 

etzuela itzultzeko presarik, dirua egin arte behintzat. Horrek esplikatuko liguke ezkontzeko presa 

eza hori. 

Juan Mari Lujanbiorena da bertsoa. 

andrea. 

"...ark esango dizute 

nola dan mundua, 

damutu zitzaioken 

gazteik ezkondua, 

berrogei urterarte 

ez da berandua". 486 

e) Juan Kruz Arrosagaraiek espezifikatu egiten digu nolakoa den euskal arkadiako 



"Nere andrea leihal bere eginetan, 

garbitasuna oso bazter guzietan; 

ez du nagitasunik dakien gauzetan, 

beti prest dago zuzen bere orduetan, 

paregabia duzu dabilen lekutan. 

Janaria egiten ere ontsa daki, 

gostu ona du eta beti bada aski; 

arrangurarik ez du finitziareki, 

eskerrak emateko gu prest gira beti, 

kozinerra satisfos guk erranareki". 487 


f)Luzaideko bertsolari beraren ahotik datorkigu ezkondu eta gero, familia osatzeko 

momentuan, zer moetako hezkuntza eman behar denaren berri. 

"Zure ottok nahi du zu ontsa edukatzia, 

jostaketak negurrian et´aunitz ikastia, 

handitu ta errespetuz igaiteko bizia, 

laite pare gabia. 

Ottok eman kontseiluak hartu ontsa burian, 

gau-egunak pasatzen tut orai zure guardian, 

nahiz ontsa zu gidatu jendetasun moldian, 

zerurako bidian". 488 

C. ARKADIAKO NATURA 

Edo paradisua esan beharko genuke agian?. Baina modu zabal batetan ulertutako 

paradisua, noski, migralariek posibilitateen paradisu gisa egiten baitute euskal arkadiako 

bizitzaren goralpena bere arlo guztietan, natura barne. Bizitzaren hasiera, mugarik gabeko 

abentura gisa azaltzen zaiola gizonari esan nahi dugu, posibilitateen horizonte amaigabe gisa. 

Baina une berean , aukera hauen arteko hautatu beharra azaltzen zaio, errealitate bihurtu ahal 

izateko. Giza fantasian bakarrik diran posibilitateak, bere aberastasun guztiarekin, bere 

ahalguztitze izugarriarekin. 

Ez da batere harritzekoa, behin baino gehiagotan gizonok posibilitate betegabe 

horien paradisutik, jainkotzear dagoen natura horretatik atera nahi ez izatea, dena posible izanik, 

erabakitzea beharrezkoa ez zaion haurtzaroko munduari eustea. Dena da posible,baina ez 

hautatzea da ezinezkoa dena, denboratasuna geraraztea, haurtzaroko paradisuan jarraitzea. 

Hautaketa-askatasun infinitoa dugu aurrean, Kierkegaardek larrimin bihurtuko zuena, larrimina 

"askatasunaren posibilitate" edo " askatasunaren zorabio" gisa definitzeraino. Askatasunak, 

natura horrekiko komunio harremanak, gure migralariengan hain nabarmenki somatzen denak, 

zorabioa sortarazten digu, posibilitateen paradisutik irtetzera bortxatzen gaituelako hain zuzen 

ere. 

Eta Kierkegaardek bezala, migralarien arteko bertsolari askok izengoitiaren pean 

idatziko du ala anonimatoan. Beti mozorroaren pean egotea azken batez garena baizik izatearen 

posibilitateari ezin uko egitea besterik ez da. 

Posibilitateen paradisu bihurturiko natura horretan, Zubillagarentzat, xoriak izango 

dira arkadiako artearen eredu. 

" Gaurko egiazko artea, basoko zugaitz gañean kantatzen duten egaztiak bakarrak dira 

noski" 489 



Bestalde, euskal arkadiako paradisuaren deskribapena ematerakoan, zenbait zeinu 

aurreratuko dizkigu Juan Mari Lujanbiok: sagarrak, intxaurrak, urrak... beraz, ugaritasunarekin 

zerikusirik duen oro. Horrela dio. 

"Produkto onak omen ditu aurten 

Gipuzkoa ortan lurrak, 

danak betiak omen dirade 

sagar, intxaur eta urrak; 

aieri beira pozez zoratzen 

aitona bizkar makurrak, 

sagardoz berriz freskatu eta 

lasaiturikan ezurrak; 

gizon formalak abisatzen dit, 

apenas dira gezurrak" 490 

Ez dugu uste kasualitatez aukeratu duenik bertsolariak sagarra, lehenengo fruitu 

bezala. Betidanik izan da berezia. Parisen haserrearen sagarra, Hesperidesen baratzeko urrezko 

sagarrak, hilezkortasunaren sinbolo, Adanek eta Ebak jan zuten sagarra eta Kanturik Ederrenean 

agertzen dena, Originesek zioenez Hitzaren emankortasuna adierazten duena. 

Jakituriaren iturri, baina bizitzaren zuhaitzaren irudi haina gaitzaren zuhaitzarena, 

hilezkortasuna ematen diguna edo erorketa. Zelten artean bezala, gure herrian sagarra beti izan 

da, fruitu gisa ala sagardo bilakatuta, zientzia herritarraren, magiaren eta errebelazioaren fruitua. 

jaki zoragarria, edari nazionalaren oinarri eta sinbolo. 

Sagarrondoa bera beste munduko zuhaitza izango da. Gaztetasuna mantentzen duen 

fruitua, berriztapen eta freskotasun amaigabearen ikur. Gervasiusek zera dio, nola Alejandro 

Haundiak, Indiara bizitzaren uraren bila abiatzean, apaizen bizitza 400 urtetaraino luzatzen zuten 

sagarrak aurkitu zituen. Eskandinabiarren artean ere, jainkoek sagarrak jan eta "ragna rök" arte, 

ziklo kosmikoaren amaia arte, gazte mantentzen ziren. 

Bestalde esan dezagun, batzutan kontrajarketa prozesuen bitartez adierazten dutela 

arkadiako naturaren oparoa. Hau da, Ameriketek, batzuei, sortarazitako deslilurapena 

adierazteko " Ameriketan ere zakurrak oinutsik" esango badigute, orain guztiz alderantzizkoa 

deiadarkatuko digu Josetxo Yanzik alde batetik beren egoera tamalgarria salatzeko, bestetik 

hemengoen, euskal arkadiakoen, zoriona azpimarratzeko. 

"... guk baño bizi obia 

orko zakurrak". 491 

Baina arkadiako naturaren rola iradokitzeko, naturako osagarrien sinbolismo 

bortitzenaz baliatuko da Manex Etchamendy bertsolaria. Honela dio: 

"... haizia musikan ari zait 



eharrien goxoko; 

badut ere gai begiko. 

Enetzat mendiak berde 

eta zelaiak kolore. 

Enetzat iturriak argi 

bai eta fresko ere, 

ibaia dena kantore. 

Enetzat urdin zerua 

eta urre iguzkia. 

Hori-gorri gau ederretan 

erdi-lo ilargia, 

enetzat argi guzia". 492 

Bost sinbolo erabili ditu, zein baino zein boteretsuagoak. Haizea, lehenik. Haizea, 

alde batetik Titanei dagokien indar elementala da, bere bortxakeria eta amore ez ematea medio 

dituelarik. Baina bestetik, hatsaren sinbolo da, Izpirituarena berez, zerutik sortu den eragin 

espiritualarena. Horregatik azaltzen dira haizeak mezulari jainkotiar gisa bai salmoetan bai 

Koranen. 

Manu jainkoaren araberako kosmogonia indiarren tradizioek diotenez, haizea 

izpiritutik sortua da eta argia sortzen du. Pertsia zaharreko tradizio abestikoen arabera haizea da 

munduari eusten diona eta oreka kosmiko eta morala erregulatzen duena. Grekoen artean 

haizeak jainko urduri eta zurrunbiltsuak ziren, Eolia isletako harperik sakonenetan gorderik 

zeudenak eta Eolo, denen jainkoaz aparte, beste hauek ere bereizten zituzten: Ifar haizea 

(Akilon, Boreas), hego haizea ( Austro), eki haizea (Euro), arratseko eta mendebaldeko haizea 

(Zefiro); eta bakoitzak zuen bere ikonografia. 

Druiden haizea beraiek elementoen gain duten boterearen arlo bat da eta, bitarteko 

magiko gisa, guztiz loturik dago hatsarekin. 

Guk, berehala gure bertsolariekin bat eginez, Shelley olerkari ingelesak idatzitako 

bertsoak aipatuko genituzke, adierazi nahi den guztia adierazi ahal izateko. 

"Oi Mendebaldeko haize basati, 

espektroen xarmalari. 

Edonon ari zaren izpiritu basati, 

suntsitzaile eta salbatzaile: entzun, oi entzun! 

Oi, kontrolaezin hori! 

mendekaitz, azkar, harro!. 

Izan zaitez, izpiritu bortitz hori, 

nire izpiritu!. Izan zaitez ni, odol-beroko. 

Eraman itzazu nire pentsamendu hilak 

unibertsoaren gainetik 

hosto lehorrak bailiran 


sorkuntza berri bat azkartzearren. 

Eta bertso honen xarmariari esker 

zabal itzazu, sute itzalgaitzetik bezala, 

errauts eta garrak, nire hitzak gizadian. 

Izan zaitez nire ezpainen bitartez igorpen 

baten turuta ondiño iratzarri ez dagoen 

lurrarentzat. 

Oi, haize, negua baletor, akaso hain urruti 

ote dago udaberria?". 493 

Haizearen ondoren, iturriak aipatzen ditu. Mitologiak erakusten digunez, ur bizia 

darion iturriaren sinbolismoa lorategian sortzen den iturburuaren bitartez adierazten da 

hobekien. Iturburu hori Bizitzaren Zuhaitzaren oinetan sortzen da, paradisuaren erdian, gero 

espazioaren lau puntuetara abiatuko diren ibaiei bizitza ematen dielarik. Terminologien arabera, 

bizitzaren iturria da, hilezkortasunarena, gaztetasunarena eta jakituriarena. 

Betidaniko tradizioak zuhaitz baten oinetan jarri izan du gaztetasunaren iturria. 

Etengabe aldatzen ari diren uren bitartez iturburuak ez hilezkortasuna, baizik amaigabeko 

birgaztetzea sinbolizatzen du. Edari jainkotiarrak, anbrosia, soma, hidroeztia gaztetasun iturri 

dira. Bertatik edaten duena denboratasunaren mugetatik libre gelditzen da eta etengabe 

berriztatzen ari den gaztetasunaren bitartez lortzen du zahartzaroa. 

Mitologia irlandarrean, Mag Tured izeneko guda garaian osasun iturrian sartzen dira 

Tuatha De Danann, Dana jainkosaren leinuetako gizon zaurituak, hurrengo egunean berriro 

borrokarako prest egon daitezen. Gainera Diancecht, jainko sendakariak, Irlandan sortu diren 

belar sendakari guztietatik bat jarri du iturburu horretan. Eta sendatze - zentzu horrekin batera 

badu beste bat ere, garbiketarena hain zuzen. 

Germaniarren artean Mimir iturriak jakituriaren ura zeukan. "Bere ura hain da 

ederra, bertara hurbildu ahal izateko Odinek begi baten eskaintza eskatzen baitu. Begia da 

jakituriaren, igarpenaren eta poesiaren uraren prezioa. 

Beraz, ez da batere harrigarria, gure bertsolarien artean gertatzen den bezala, 

iturburuen sakralizazio bat egitea, ur birjinariarena. 

Iturriekin estu estu lotuta, ibaiaren sinbolismoa ematen digu Mañex Etchamendyk. 

Ibaiak formen lasterketa, emankortasuna, heriotza eta berriztapena sinbolizatzen du. Emaria 

heriotzarena da eta bizitzarena. Askotan itsasorantz egiten duen jeisketa hartzen da kontutan, 

iturburuetaranzko bidaia bestetan, ertzetarainoko zeharketa sarritan. Jeisketa, uren batasun 

prozesua da beti, bereiztasun ezaranzko itzulera, Nirvanara jotzea. Igoketa, aldiz, 

Hastapeneranzko itzulera da, Iturburu jainkotiarrera. Zeharketa bi egoera bereizten dituen 

oztopoaren marka da, fenomenoen mundua eta baldintzapen ezaren munduarena. Huei- neng, 

493 SHELLEY, P.B.: "Ode to the West Wind". The poetical works. London, 1800, 

453. orr.

zen-eko maisuak, erakusten duenez, beste ertza "paramita" da, izatetik eta ez izatetik haruntza 

dagoen egoera. 

Bestalde ezin dugu ahantzi judutarren artean goiko ibaia zeruko mesede eta 

eraginena dela, munduaren ardatzaren arabera bertikalki jeisten dena. Erdigunetik horizontalki 

lau norantzetara zabaltzea ondorengo gauza izango da: paradisuko lau ibaiak dira. 

Indiak ere badu bere goiko ibaia: Ganga (Ganges), Shivaren iletik behera etorriz, 

den dena purifikatzen duen ura. Askatasunaren eragile, beraz. Purifikapena askatasunerako 

izaten baita. 

Aintzinako Txinan ibaia zeharkatzeak sinbolismo haundia zeukan: udaberriko 

ekainean burutzen zuten bikote gazteek, eta emankortasunerako purifikapenaren sinbolo 

beharrezkoa zen. 

Esan beharrik ez dago greziarrentzat kulto-gai zirela ibaiak, jainkoak, Ozeanoren 

haurrak eta Ninfen gurasoak zirelako. Horregatik eskaintzen zitzaizkien sakrifizioak, bertan 

zezenak eta zaldiak ito edo erahilez. Baina, indar emankor ororekin gertatzen den bezala, ibaiak 

guztiz misteriotsuak ziren: urezta zezaketen, baina baita irentsi ere, txalupa eraman ala irauli. 

Horregatik zioen Hesiodok: "Ez itzazue emari eternaleko ibaien urak otoitz egin aurretik 

zeharkatu". Gogoratu ere nola infernuetako ibaien izenek bertako torturekin zerikusirik zuten: 

Akeronte (minak), Flegeton (erredurak), Kozito (lanturua), Styx (izua), Leteo (ahanztura). 

Eguzkia izango da laugarrena. Polibalentea bezain kontraesanez betea agertzen 

zaigu eguzkiaren sinbologia. Eguzkia bera jainkoa ez bada ere, herri askorentzat jainkotasunaren 

agertaldia da: epifania uranikoa. Jainko gorenaren seme bezala hartu izan dute edo ostadarraren 

anaia gisa. Ernalkorra da baina erre egin dezake eta hil. 

Eguzki hilezkorra egunero irteten da eta gauero jeisten hildakoen erreinura; 

berarekin eraman ditzake gizonak ilunabarrera eta akabatu, baina inpernuetan zehar gida ditzake 

ere eta urrengo egunsentiarekin bizitzara ekarri. Bikoitza beraz bere zeregina: sikoponpo 

erahilea; hierofante hastapenlaria. Upanishadek dioenez, eguzkiak sortu eta irentsi egiten ditu 

bere haurrak. Platonek bere Errepublikan ikusten diren gauzen arteko esferan ongiaren irudia 

dela dio. Orfikoentzat munduaren adimena izango da. 

Argiaren, beroaren eta biziaren iturri eta, berarekin batera, agortearen eragile eta, 

horrexegatik, heriotzarena. Txinan soberako eguzkiak, geziz, behera bota zituzten. Hala dio 

beraien mitologiak. 

Bestalde, eguzkia zeruaren erdian dago, bihotza izakiaren erdian dagoen bezala. 

Iguzki izpirituala da, munduaren bihotz edo munduaren begi deitzen zaiona, Purusha nahiz 

Brahmaren etxea. 

Analogikoki errege ororen sinbolo izango da, inperioaren bihotza. Eta Han 

dinastiako Wu enperadorearen amak eguzkia bere erraietan sartua zela amestu ondoren erditu 

bazuen ere, eguzkia ez da ernaltzearen sinbolo bakarrik izango; batez ere sinbolo inperiala 

izango da. Loreek eta abereek sinbolizatuko dute eguzkia: krisantemok, lotoak, eguzkiloreak, 

arranoak, oreinak, lehoiak.

Aintzineko mexikarrek pentsatzen zutenaren arabera, guk bosgarren eguzkia bizi 

dugu, lehenengo lauak honako hauek izanik: tigrearena, haizearena, euria nahiz suarena eta 

urarena: Tezcatlipoca, Quetzalcoalt, Tlaloc eta Calchiuitlicue. Gurea, tximeleta baten bitartez 

errepresentatzen dena Xiuhtecutli izango da. 

Eta azkenik, ilargia. Bere sinbolismoa beti eguzkiarekiko erlazioan markatzen da. 

Hauexek dira bere berezitasunik nabarmenenak: alde batetik, berezko argirik ez duenez, 

eguzkiaren islada dela; bestetik, fase erberdinak dituela eta itxura aldatu egiten duela. Horregatik 

sinbolizatzen du menpetasuna eta hastapen emea; horrekin batera, periodizitatea eta 

berriztapena. Arlo bikoitz honen arabera, itxuraldatze eta hazkuntza printzipio da. 

Erritmo biologikoen sinbolo, bere bizitza sortze eta heriotzaren lege unibertsalaren 

pean dago; historia patetikoa du, gizonarena bezalakoa, baina bere heriotza ez da inoiz betikoa. 

Hastapen formetara egiten duen amaigabeko itzulera honek, amaigabeko periodizitate honek, 

ilargia bizitzaren erritmoen astroa izatea egiten du. Etorrera ziklikoarenpeko arlo kosmiko 

guztiak kontrolatzen ditu: urak, euria, landaretza, emankortasuna... 

Horretaz gain, ilargia lehenengo hildakoa da. Ilabetero, hiru gauez, hilik bezala 

dager, desagertu egiten da... gero birsortu eta dirdira haundiagoa hartzeko. Horrelaxe sinesten da 

hildakoek bizimodu berria hartzen dutela. Gizonarentzat ilargia heriotzetik bizitzara iragatearen 

sinboloa da. Horregatik jainko ilargikor asko eta asko hilen jainkoak dira: Men, Persefone eta, 

seguraski, Hermes bera ere. 

Zeharkako jakituriaren sinbolo da, jakituria diskurtsibo, progresibo, hotzarena. 

Metaforikoki edertasuna iradokitzen digu eta inmentsitate ilunean dagoen argia. Badu 

zerikusirik hontzarekin. 

Ez dugu ahantzi behar judutarren tradizioan ilargia hebertar herriaren sinbolo dela, 

ezpairik gabe beren bizimodu nomadarekin lotuta. Gogoratu besterik ez dugu Hasiera liburuan 

esaten zaiguna: 

" Baina hark eskua atzeratu eta anaia irten zen lehenago. Emaginak esan zuen: 

"Hik bai duala urratu irtenbidea". Horregatik, Peretz, "Urradura", eman zioten izen. Ondoren 

anaia irten zen, hari gorria eskuan zuela. Eta Zerah eman zioten izen".(38,28-30) 

Gogoratu beharrean gaude, Tamar zela amaren izena, eta heberteraz Tamar izenak 

"palmondoa" esan nahi duela, non batera aurkitzen diren harra eta emea. Horregatik 

konparatuko dituzte eguzkia eta ilargiarekin Tamaren haurrak, ilargia atera egiten baita eta sartu 

berriro, Peretz haurra bezala, eguzkiari toki egiteko. 

Beraz, ez da batere harritzekoa gure bertsolari izenge batek bere arkadiako natura 

babeslea dela kantatu izatea. 

"Zure mendi biribill 

politen artean, 

artu nuen arnasa 

mundura agertzean;

zure gaztaña, sagar 

ta intxaur-ostopean 

jolas egiñ oi nuen 

aurtxo nintzanean". 494 

Babesle, hain zuzen ere, aldakorra delako eta gure bizitzaren egoera guztiak bere 

magalean gordetzeko gauza delako. Hala dio beste bertsolari izenge batek. 

"Euskal-Erriko zelai, 

baso ta mendiak, 

aditu oi zituzten 

kantu pozgarriak; 

orain penaz beterik 

gure alderdiak, 

lutoz jantzita daude 

kanpo ta erriak". 495 

Hain da babeslea, hurbila eta xamurra euskal arkadiako natura ezen bertan ez baita 

pizti arriskugarririk. Ez da batere harritzekoa Ipar Ameriketako mendietan artzaintzan zebilen 

gizonak hori nabarmentzea. Lehoiak, koioteak eta abar luze bat aipatu eta gero, zera esango digu 

artzain izengeak. 

"... Orlako piztirik ez da 

Urbia aldian, 

iturri ederrak bai 

mendi gaillurrian..." 496 

D. ARKADIA ETA EUSKAL LURRA 

Lau arlo ezberdinetan banatuko dugu lanaren zati hau, beharbada denen artean 

garrantzitsuena delako eta gure migralariek gehien landu dutena dudarik gabe. Berari eman 

dizkiote bersorik oparoenak eta, sarri, inspiratuenak, hizkuntzarekin eta fedearekin haina edo 

gehiago identifikatzen baita gizona lurrarekin. Oinarrizkoago fenomenoa da, hurbilagoa, 

ihesezinekoa. 

D.1. Arkadia eta mitoak 




Agian Northrop Frye-ri jarraituz hiru azepzio ezberdinetan har genezake mito hitza. 

Lehenik, hitzaren zentzu degradatuan, a posteriori eginiko emozionalizazioa nolabait, behin 

zirrararen arloan eta ez razionalki predikatua izan ondoren jendetza martxan jartzeko gai dena. 

Halakoetan ideia edo ideologia dator lehenik, gero mitifikazio prozesuan jarriko dena. 

Horrexegatik, hasieratik mito ez izateagatik, deitu dugu mito degradatua. 

Halakoen artean jarriko genituzke Ilustraziotik sorturiko progresoarena, sistema 

marxistatik sorturiko proletalgoarena... gaur egun modan dagoen gizadiaren askatzaile gisa 

jotako gaztediarena. 

Gure ustez, hau norberaren gogapenen ondoren pertsonalki erabaki behar den 

zerbait baldin bada ere, bada halakorik gure bertsolarien artean, azken batez beraiek bizi dutena 

gizarteak une espezifiko hartan bizi duenaren islada besterik ez izaki. Agian, nazionalismoaren 

sorreraren inguruan ausnartutako mitogintzari aplika diezaiokegula esan genezake edo foruen 

defentsaren inguruan sortutakoari. Horrekin ez dugu inola ere esan nahi txarra denik, edo 

beharrezkoa ez denik. Askotan herri batek bere nortasuna defenditu ahal izateko ezinbesteko 

izaten dugu mitogintza prozesua eta ez da herririk halako prozesuan sartu ez denik. Orohar, 

prozesu hori aspaldian egina duten estatu ahalguztidunek begi txarrez ikusten dutela ondiño 

estatu izateko bidean diren nazioek burutzen duten ahalegina gertatzen da, estremismoen artean 

sailkatuz. Boteretsuenen zinismo erraldoia. Baina lan hontan beste maila batetan mugitzen gara 

eta salaketatik urrun samar. 

Beraz, benetazko mitoan bereiztapen bat egin beharra dugu, mito zaharra eta mito 

berriaren artekoa. Biek gauza bera dute amankomunean, hots, biak hastapenetik pentsamendu 

mitikoa izatearena eta ez mitifikatua. Zera honetan datza euren arteko diferentzia: mito zaharra 

historia baino lehenagokoa dela eta, jainkoen eta gizonen arteko oposizioan bezala, historiaren 

fondatzaile dela. Eta, dudarik gabe, berbizitua izan daiteke, berraktualizatua eta hori da, azken 

batez, klasiko ororen zentzua eta ez mito klasikoarena bakarrik. Gaurkotutako mito klasikoari 

"arketipo" deitzen diogu. 

Mito modernoa historiaren barnean sortzen da, baina historia traszendituz ala 

historia traszenditzen saiatuz. Traszenditze hori modu ezberdinetan eman daiteke. Sinbolikoki 

burutu daiteke, era poetiko batetan ezarritako ordena ala desordena urratuz, hautsiz, trasgredituz. 

Absolutoki traszenditu nahiko du eta hauxe litzateke Faustoren kasua, zeinek Mefistotelesekiko 

hitzarmenaren bitartez berbizi egiten duen baina ez soilki errepikatu Prometeo, Luzifer, Luzbel. 

Bere profanazioa, eta profanazio positiboa gainera, zera honetan datza, bere infinitasun 

egarriaren bitartez, Jainkoarekiko berdinketaren hazainan aritu direla. Mito moderno hau 

"prototipo" deituko genuke. Prototipo, ez etimologikoki baizik zenbait eredu teknologiko berri 

eta entsaioekiko analogian (hegazkinak, adibidez); piloto-ereduak; orain arte emandakoaren 

desbideratze eta transgresioak, ez lehena berreskuratu baizik geroa igarri eta aurreratu nahi duten 

mitoak. 

Bereiztapenak egin ondoren, berehala konturatuko gara tipologia honetako hiru 

esparruetatik edango duela gure arkadiaren mitogintza prozesuak, gehien bat lehenengo arloan 

ibiliko garen arren. 

Aurkitu dugun lehenengoa Chahoren "Azti begia" liburuan jasotakoa dela esango 

genuke. Behintzat han aurkitu diogu erreferentzia ezagunena. Manex Etchamendyren eskutik

datorkigu. Euskal Herriaren aintzinekotasunarena eta, ondorioz, herri guztien ama gisa joa 

izatearena. Honela dio Esterenzubiko olerkari-bertsolariak. 

"Bai, Euskal-herri maitea 

Herri guzien ama da". 497 

Bigarren aipua, aspaldiko kontuari dagokio, ez euskaldunen artean bakarrik baizik, 

adibidez, castellano zaharren arteko "odol garbitasunarena". Odolaren erreferentzia, 

eguzkiarekin zerikusirik duten suaren, beroaren eta bizitzaren balore solidario guztiak 

sinbolizatzen dituen odolarena. Ederra, noblea, bihotz zabala eta gorena den oro hartzen duen 

odolarena. 

Unibertsalki, bizitzaren garraio gisa hartzen da. Odola bizitza da, dio Bibliak. 

Kaldearren tradizioaren arabera lurrarekin nahasiriko odolak bizitza ematen die izakiei. 

Beste zenbait herrialdeentzat arimaren garraiobide da. Horregatik jartzen zuten 

halako arreta biktimen odol tanta bakar bat ere lurrera eror ez zedin, Salomon uharteetako 

jendeen artean esate baterako. Zelanda Berrian, berriz, buruzagi baten odol tanta besterik ez 

bazen ere hartzen zuena, automatikoki sagaraturik gelditzen zen. 

Honela dio Ameriketako bertsolari izengeak: 

"Adiyo, euskal erri 

odol garbikoak, 

agur, basarri alai ta 

saroi gereitsubak, 

mendi tantaiak eta 

zelai loretsubak, 

biyotz nereko lagun 

beti-betikoak". 498 

Beste bertsolari izenge batek Garibaien garaiko euskal mito zaharrak aipatzen 

dizkigu: Kantabrismoarena, Jaun Zuriarena, Gipuzkoako Bardulia fidelissima etabar. Garbi 

somatzen zaio foruen galera garaiko pentsakera ildoa. 

"Gure mendi eta aitzak 

etzuten ikusi 

arrotzik egundaño 

berentzat nagusi; 

Euskal-Erria beti 

libre oi zan bizi, 

ai, gure zorigaitzak 

dira orain asi". 499 



Garbi uzten digute zernolako rol garrantzitsua jokatzen duten arbasoek arkadia 

mitiko horretan, zaharra denak, aintzinakoak, halako izakera sagaratua baitauka, objetoa nahiz 

pertsona izan. Eta zahartzarora iritxi izateak berak iraupenerako indar supratenporalekin ukan 

daitekeen lotura adieraziko luke. Izaki batek denboraren ajeari aurre egiteak horixe adierazi nahi 

du: egiaztasuna, iraunkortasuna. Horrela, existentziaren iturrietan dagoena lortzen du sakontasun 

misteriotsuan. 

Zenbait analistentzako, paradoxikoa ematen badu ere, zaharrak haurtzaroa 

iradokitzen du, gizadiaren lehen aroa, pertsonaren lehen adina, bizitzaren ibaiaren iturria, 

nolabait paradisu galduaren itzela ematen zaiolarik. Sinbolikarentzat, beraz, zaharra ez da eroria, 

iraunkorra baizik, eternitatearen partadide izanik. Hau dio Mañex Etchamendyk: 

"Bai, orroit gaitezen beti 

gur'arbasoen erranez, 

orroit aita onek 

egin dituzten indarrez. 

Herria azkar bai eta 

gora atxiki beharrez, 

lagunt ditzagun guk ere 

guziek gure ahalez". 500 

Etchamendyk berak arkadia mitiko horri buruzko beste bi gauza emango dizkigu. 

Bat, migralaria dela arkadia horretako haur pobrea: 

"Ez naiz Aitoren semia, 

erran behar dut egia. 

Arrandaz ene hazteko 

etzuten egin legia..." 501 

Bi, askok eta askok Iparragirre zaharrak ikusitako moduan hartzen zutela, nostalgiaz 

beterik, arkadia zoragarriaren ikuspegi magikoa, izokina bere putzura bezala, gizon emakumea 

bere lehen txokora deitzen zuen lurraren ahotsa. 


"Sor lekuan izaitea 

zuentzat zer zoriona! 

Bai handizki egia da 

eskualdunak diona: 

"Herrialde guzietan 

toki ederrak badira, 

baina bihotzak diola: 

zoaz Eskual-herrira". 502 




D.2. Euskal lurraren bereizgarriak 

Deskribapen geografikoarekin hasiko dugu arlo hau, Ramon Artolaren eskuetatik 

datorkigun deskribapenarekin. 

"Ara non dan Frantziya, 

ara Españiya, 

ara non dan Jaizkibel 

deritzon mendiya; 

ara Ernio, ara 

Ayako arriya, 

ara non dan ni jaio 

nintzan baserriya". 503 

Bertsolari berak esango digu aberri guztien artean sorterriak duela lehentasuna, bere 

Urrutiko Intxaurrak bertso paperan. 

"Aruntz joan nintzalarik 

toki obe billa, 

eztet bat-txo arkitu 

miraturik milla..." 504 

Honek ez du esan nahi ordea, migralaria euskal lurrean utzitako bizimodu gogor eta 

pobreaz konturatzen ez denik. Gero sublimatuko du hori, lehen aipatzen genuen urrutasunaren 

Erosari esker, baina Juan Mari Lujanbioren bertso hauek dudarako aukera gutxi uzten digute. 

Asko eta askorentzat hemengo bizimodua gogorra zen, miseria gorria ezagutzen zuena. 

"...kontatutzen du zenbait 

igande ta jaitan, 

eta astian ere 

bai zenbait alditan: 

lenago txikitan, 

euskal mendi aitan, 

askotan ebitan 

ezin pasaz loitan 

ibillitzen nitzaden 

lautatik bitan. 

Bost bider akordatzen 



naizen Europa, 

an asko lanarekin 

beti borroka, 

goizian jaiki eta 

zelaira saltoka 

bizkarrian atxurra 

sega eta soka, 

udarako epoka 

beti apuroka, 

naiz ari gogoka 

buztiñari joka, 

zail da dirua sartzen 

bolsan duroka. 505 

Gizon pobrearen egoera deskribatzen digu, guztiz erreala eta apala, nolabait pobre 

izatea, arlote izatea haurtzarora itzultzea bailitzan, sinpleziara, apaltasunera, ezagutzen dugun 

munduaren konplikazioetatik ihesean iturrietara itzultzea, hori bera baita pobreentzat haurtzaroa. 

Eta pobrezia hori azpimarratzeko zenbait lanabes ekartzen dizkigu gogora, beren 

sinbolismo eta guzti, besteak beste sega eta soka. Denok dakigu segak errealitate asko 

sinbolizatzen dituela. Beharbada, batez ere bizidun orok berdintzen dituen heriotzaren sinbolo 

bezala hartu izan dugula esan behar da. Baina XV. mendea etorri zen arte sega ia ez da agertu 

ere egiten eskeletoaren hatzaparretan, berdintzaile urrikalgaitza adierazteko. 

Hasieran ihitaiak betetzen zuen zeregin hori, belar txarrak mozteko erabiltzen zenez 

eta, horren arabera, gaiztoak zigortzen zituen gailu bereiztatzaile bezala hartzen zen eta ez 

heriotzaren zeregin berdintzailearekin. Halere, Lujanbioren bertsoetan monotonia gorriaren 

eguneroko heriotzera dihoan gizonaren antza hartzen diogu. 

Sokak ere esanahi ugari hartu izan du. Baina, batez ere, birekin lotu beharrean gaude: 

igoerarekin lehenik, zuhaitza, zurubia eta armiarma haria bezala; loturarekin gero, bertute 

sekretu eta magikoak izango dituelarik. Bataren nahiz bestearen arauera, tradizio bedikoan, 

tankatik sortzen den indarra sinbolizatuko du: 

"Ikustazue nola datorren belarri ondora, 

bere maitea laztanduz, mintzatzera balihoa bezala 

soka da; uztaian zurrunduta, dardarka ari da, 

gazte bat bezala, salbatzaile, borrokan". 506 

Egipziarren artean, pertsona bakan egiten duen izena errepresentatzen du, pertsona 

egiten gaituen bizi-korrontearen sinbolo. 


506 Rig Veda 6, 75

Shintoisten artean, guk erramua jartzen dugun bezala, eragin txarraren aurkako 

defentsa modura erabiltzen dute eta horregatik azaltzen da bai tenpluen gainean bai eraikuntza 

berrietan bai sumo borroka egiten duten tokietan eta, Urte Berriarekin batera, etxe guztietan. 

Koranen, igoerarako sinbolo izango da eta zerura igotzeko xamanek erabiliko duena 

gogorarazten digu: 

"Ez bizitza hontan ez urrengoan Jainkoak 

ez diola lagunduko uste duenak 

bota beza zeruraino soka, 

eta gero moz beza!; 

ikusiko du ea bere trukoak 

suntsitzen duen eragozpen egiten diona". 507 

Honako bertso honekin bukatzen du Lujanbiok euskaldun pobrearen dotearen 

deskribapena. 

"Gipuzkoa aldeko 

mendi ta basuak 

ez dirade ez, oso 

bentajosuak: 

gutxik ibiltzen ditu 

an traje osuak, 

oñetakuak ere 

ez kuriosuak; 

goguan jasuak 

ango erasuak, 

gogorrak besuak, 

bizi penosuak; 

askori gertatutzen 

zaizkan kasuak". 508 

Halere, nahiz eta bitxia iruditu, behin baino gehiagotan adieraziko digute, 

konparaketa prozesu baten barruan, seguraski migralari bezala zenbait urte eman ondoren, 

atzerriko beste aberriekiko ikuspegi guztiz peioratiboa eta batere orekatua. Kasu honetan Mañex 

Etchamendyrena da bertsua, baina ez da aurkitu dugun bakarra, esanahikorrena izan arren. 

507 22, 15 

Indio, Xino, Moro, 

badire bakarrak!. 

Salbaiez beterikan 

hemengo bazterrak... 

Haukien aire eta 

behatze samurrak 

Laster eztitzen ditu 


makilen beldurrak. 509 

Bertsolari izenge batek foruak direla arkadiaren sinbolo esango digu. 

"Aintziñako euskaldun 

leial ta nobleak, 

zeñetatik ginduzen 

fuero ta legeak, 

Euskal-Erriarentzat 

ezin-da obeak, 

orain kentzen dizkigu 

gaztelar jendeak". 510 

Foruen eta legeen munduarekin loturikoa da euskal lurraren bereizgarri gisa ematen 

diguten urrena: sagardo usaia. Juan Mari Lujanbiorena da lehenengo aipua. 

"... zer gozo dauden gure Ernani, 

Errenteri ta Pasaia!. 

Mar del Platatik aditutzen det 

orko sagardo-usaia!" 511 

Txirritak ere bazuen zerbait esateko horri buruz. 

"Ameriketan asko dabiltza, 

nik kalkulatzen dedanez, 

naiko okelak janagatikan 

erari gutxi eranez, 

"gure sagardo maitagarriyak 

aparte daude", esanez, 

"naiago nuke an banegoke 

naiz diru asko izan ez..." 512 

Sagardoarekin batera, ardoa jarriko du Julian Martitegik arkadiaren seinale gisa. 

"...lendabizitik sufrimendu utsen 

dabiltza gizarajoak, 

burutik kendu ezinda berriz 

emengo ardo-tragoak". 513 






Beraz, ez da harritzekoa, guzti horren ondorio bezala, lurrarekiko atxekimendu 

izugarria adieraztea, Arrosagaraien bertso honetan nabarmentzen dena. 

"... Californian egiazki mintzatzera libro bainiz, 

Euskaldun sortu, eta hazi, eta Euskaldun hilen 

niz". 514 

Dabid Aranbururengan ere oso nabaria da euskaldun jaio izateagatik harrotasuna. 

"Gure erritik aparte gaude, 

ematen degu aitortza, 

bañan alere Euskalerrira 

begira beti biotza, 

sinistu gero jaio-lekua 

ez daukagula arrotza, 

pozez gaude gu Euskalerriyan 

izan gendulkoz jaiotza". 515 

Guzti horren azkeneko ondorioak Mañex Etchamendyk aterako ditu, ez baitugu 

ahaztu behar Euskal Herri erruraleaz ari garela une oro. Lehenengoz eta behin, baserritarra 

versus hiritarra kontrajarketa egingo digu, dudarik gabe berari ere behin baino gehiagotan 

egingo ziotena, baldintza ezberdinekin eta ondorio ezberdinekin ere gainera. Beraz, auto 

defentsa moduan, Etchamendyk izakera baserritarraren alde egingo du apustu. Horrela dio: 

"Hiritar alfer aseak 

eta karrikes goseak 

biek trufaz deitzen gaituzte 

ardo mindi jaleak, 

xixari pikatzaileak. 

Gizagaizoek zer dute 

xoilik zerbait izan uste ?. 

Buruz, besoz, zangoz, behakoz 

direla gure bete, 

frogatu behar lukete". 516 

Ezin uka alegatoa guziz boteretsua dela eta gogorra. Arrazoiez beteta, seguraski. Ez 

da xamurragoa izango artzaiaren egiten duen defentsa, azken batez, bere buruarena. 

"Eskualdun anitz Ameriketan 

artzaingoan dira jartzen. 

Hor kausitzen den bizi dorpeaz 

anitzak dira lotsatzen. 




Mendia utzi eta hirian 

zer ote zaie gertatzen?. 

Ez dire heiek zuek bezala 

bake on hortaz gozatzen". 517 

Ondorioa, garbia da: laboraria da euskal arkadia horretako errege. 

"Lur-bazterretan errege 

laborariak girade: 

Nun sortu eta han dohatsu, 

lanean betiere, 

bihotza beti alegre". 518 

D.3. Euskal arkadia eta arima 

Herder-engandik hasi ziren alemanak "herriaren espirituari" buruz erreflexionatzen 

eta jatorrizkoa zena, berezkoa, herri bakoitzeko tipikoa, folklorean, usadio eta ohitura 

tradizionaletan ikusten dena eta historikoki sustraiturik dagoena esan nahi zuten horrekin. 

Benetan eta egiaz bizituriko herriaren bizimoduak eta jakituriak adierazten du herriaren 

espiritua, bere muina, esentzia. 

Baina sakonki jatorrizko eta berezko hartutako herrikoitasunetik erraz pasatzen da 

tipismo gisa ulerturiko tipikora, axaleko pintoreskeriara. Hala ere badirudi bertsolarien 

idaztietan, inplizitoki behintzat, beraiek ideologikoki guztiz positibotzat jotzen dutena aurki 

daitekeela, atzerriko erregimen politikoak ezarritako uniformismoaren aurka eta baita hiriak 

baserriaren txarrerako hartu nahi duen eta duen lehentasunaren aurka. 

Ez dakigu noraino jo ditzakegun kanpotik etorriko den moda horren adierazle gisa 

gure orduko zenbait idazle garaikide (Emeterio Arrese... Arresebeitia...) baina duda gutxi 

gelditzen zaigu Schlegel anaien ondoren etorri ziren Fernan Caballero, Alarcón, Galdós, 

Mesonero Romanos eta Peredak ezarritako estiloak jarraitzaile asko izan zuela gure artean eta 

Txomin Agirrek bazuela nondik jan eta edan Auñamendiko Lorea, Krexala eta Garoarekin sartu 

aurretik. 

Agian horregatik beste zenbait ikuspegiekiko antitesian bizi garela esango nuke. 

Badirudi batzuek, hain bortizki ainguraturiko bizimodutik ihes egitearren, aldaketara joko 

dutela. Gogoratu Larrak berak zioena: “Bizitzeak bakarrik ez nau kezkatzen, bizituz bakarrik 

alda bait naiteke". Orduan, balio subjetibo gorenena ez da bizitza bera izango, baizik norberaren 

traszendentzia. Horregatik, bizitza aldaketarako baliagarri gertatuko ez zaionean bere buruaz 

beste egingo du. 



Gure migralarien eta bertsolarien kasua guztiz alderantzizkoa da. Aldaketa, 

badirudi, une luze edo labur batez jasan behar den zerbait izango dela, behin amesturiko aldaketa 

ezara itzultzeko. Baina, hemen badira beste zenbait kontzeptu ere jokoan, arkadiarena batipat, 

ikusten ari garena. 

Esan dezakegu, migralariek zorionekotzat jotzen dutela euren burua, erreferentzi 

puntuak dituztelako, kode etiko morala dutelako, beren ustez mendeetan baliagarri gertatu dena. 

Kontrajartze prozesuan bizi direnez, etengabe joko dute behin eta berriro erreferentzi puntura. 

Adibidez, Pello Errotak hauxe dio: 

"Dakar-en irten zaizkigu 

larru gorrituak, 

trapu bana aurrian 

beste gabekuak, 

gu gera mundu onetan 

zorionekuak". 519 

Dudarik gabe, kristautasuna jartzen dute gure arkadiako euskal arimaren osagarri 

nagusien gisa, Zubillagaren testuak esaten digunaren arabera. 

" Ameriketan ez da aipatzen, mundu ontako eta diru-izkuntza besterikan. An ezta 

kristautasunik maite izaten Euskalerrian bezela". 520 

Bestalde, esan beharra dago gure migralariek orohar euskaldunari zaion estimazioa 

jartzen dutela euren prestutasunaren seinale. Zubillagarena berarena da aipua: 

" Ameriketan bizi geran, eta bizi izan ziren euskaldunak, emengoak Europatarrak 

bañon obeki ezagutu izan gaituzte, eta orkoak baño ospe edo fama obea eman digute. Ender 

besteetakoak bañon okerragoak eta aulak izan bagiña, ez giñuen ba ala ospatuko". 521 

Halako zerbait dio Nikolas Lujanbiok ere, euskaldunen zintzotasunari buruz 

kantatzen duenean. 

"Amargarren urtia 

det emen naizela, 

maite naute etxeko 

seme bat bezela; 

beñere ez naiz izan 

jenioz ustela, 

uste det nere berri 

badakizutela". 522 

519 ZAVALA, A.: Op. cit. (1963) 




Eta Julian Martitegik, berriz: 

"... eta zuek alegindu gogor 

itxasoz beste aldetik, 

euskaldun jator bezela agertuz 

zabiltzaten tokian betik". 523 

Esan dezagun, beharbada arimari dagokion esparruan gehien agertzen den ideia 

babesarena, kaiarena, magalarena dela. Arkadiak zera esan nahi du, etxeko bizimodu babestua, 

Juan Mari Lujanbiok adierazten digun bezala. 

"... gazte denbora pasatua det 

geiena baso tartian, 

aita-amaren aldamenetik 

soldadu juan artian". 524 

Basoa erabiltzen du babes zentzu hori azpimarratzeko. Zenbait herrialdetan berezko 

egoeran datzan egiazko santutegia da basoa. Zelten Brozelianda eta grekoen arteko Dodona. 

Aszeta budistek ere honela zioten: "Basoak urrikalkorrak dira, mundua bertan sartzen ez 

denean; bertan aurkitzen du sainduak atseden" (Dhammapada). 

Baina Bibliako Sansonen historian agertzen den sinbolismoari lotzen bagatzaizkio, 

berehala konturatzen gara mendiaren ile-adats gisa hartzen denez, mendiaren indarra adierazten 

duela, euria sortaraziko duena eta ontasun guztiak euriarekin batera. 

Horretaz gain, basoa eta santutegiaren arteko loturaren ondorio bezala, basoko 

zuhaitza, erroak babesten dizkion lurra eta urratzen duen zeruaren arteko loturaren sinbolo 

izango da. Hala ere, basoak betidanik izan du jale, irensle zentzua, Hego Ameriketako literaturan 

sarri ikusten dena, "madre-selva; ama-oihana". Zentzu horretan agertzen da José Eustacio 

Riveraren Voragine liburuan eta berdin Victor Hugoren "Mendeen Eletzarra"- obran. Olerkari 

frantziarrarena da aipua: 

" Elementoak marruskatzen dituzten 

masailak dira zuhaitzak, egurats 

biguin eta bizian sakabanaturik... 

... 

den dena deritzaie ona, gaua, heriotza... 

... 

eta lur alaiak jaten ikusten du oihana". 525 



525 Satiroa

Basoak, beraz, misteriotsua denez, orohar sentimendu ezberdin eta aurkakoak 

sortarazten ditu: larrimina eta lasaitasuna, zanpaketa eta sinpatia... bizitzaren agertaldi dialektiko 

guztiak. 

Beharbada Senekaren sentimendua izango litzateke gure migralariek adierazi 

digutenarekin estuen lotu genezakeena. 

" Garaiera izugarrizko zuhaitzez beteriko baso sagaratu hauek, non 

infinitoraino lotzen diren adarrek zeruaren ikuspegia lapurtzen diguten; oihanaren indarra eta 

bere misterioa, urrutian galtzen den iluntasunak gugan sortzen duen harridura... guzti horrek ez 

ote digu emango bertan bizi den jainko baten sentimendua?". 526 

Azken batez, bizigunea, freskotasun iturria, non, amaren umontzia bailitzan, ura eta 

berotasuna elkartzen diren, Birsortzearen iturria. Eta horregatik emango digu batez ere ziurtasun 

eta berriztapen zentzua. 

Ildo beretik doaz beste zenbait zehaztapen. Arkadia migralariaren arimaren kaia da. 

Hala dio J.J Arrietak. 

hitzetan: 

"Orra ara juan eta 

zer gertatzen dan: 

emen alegriya ta 

tristeza franko an; 

obe da egiya ezpada 

arto puska bat jan, 

ez an biziya uztera 

Euskalerritik juan". 527 

Beste batzutan, segurantzaren ikur gisa aurkeztuko digute. Mañex Etchamendyren 

"Adio herria eta 

adio egun ederrak; 

adio Aitek hautatu 

etxea eta bazterrak. 

Burrasoak, haurrideak, 

gazteak eta zaharrak: 

hedoi beltz batek ni baitan 

itzali ditu plazerrak". 528 

Joateko momentuko sentimenduak adierazteko hodei beltzaren alegoria erabiltzen 

du Etchamendyk. Hodeiak bere izakera nahasia adierazten baitu batez ere. Apoteosis eta 

526 Luciliusentzako Gutunak, 41-2 



epifaniaren bitarteko izatea. Euria sortarazten duen hodeiaren rola zeruaren agerpen gisa ulertzen 

da eta emankortasun iturri guztiei dagokie bere sinbolismoa, euria, errebelazio igarpen 

profetikoak, teofaniak. Baina orain zentzu guztiz alderantzizkoa eman nahi dio bertsolariak, 

eguzkia ezkutatzen dionarena, alegia. 

Esterenzubiko bertsolariak berak esango digu noraino den arkadia migralariaren 

bihotz-arimaren pausaleku. 

"Ikusten ditut bazterrak 

egunaz mendi gainetik. 

Itsaso gaitza aldean 

uhainak zabal-zabalik. 

Bertze aldean ageri 

zelai luzeak ederrik... 

Baina oi ene bihotzak 

ez du heietan plazerrik". 529 

Itsasoa bizitzaren dinamikaren sinbolo da. Dena itsasotik dator eta dena itsasora 

doa, bera izanik sorkuntzen, itxuraldatzeen eta birsortzeen tokia. Mugimenduan dauden urak, 

balizko informalen eta errealitate formalen arteko behineko egoera markatzen du, zalantza, 

erabaki ezinean dagoenaren egoera. Haatik izan daiteke bai bizitzaren bai heriotzaren sinbolo. 

Biblian sarri, Jainkoaren haserrearen sinbolo da: Ezekielek Tiroren aurka egiten 

du bere igarpena eta leizearen igoera aldarrikatzen dio, ur sakonena. Apokalipsiko ikuslariak 

mundu berria begiztatzen du non ez den itsasorik izango. Horrek bultzatuko ditu aintzineko 

idazle judutarrak itsasoa Jainkoaren sorkaria dela deiadarkatzera. Jainkoaren esku dago 

enbatak sortaraztea nahiz baretzea. 

Gure herri honek betidanik eman izan dio musikari rol garrantzitsua elkarte 

bezela agerpenak egin nahi izan dituen uneetan. Migralariek ere aitatu egiten dute euren 

arteko askorengan zernolako eragina izan zuen eta beharrezkoa jotzen dutela euskal 

arkadiako arimaren osagarri gisa. Bertsoak ere kantatzeko eginak izan ziren. Haatik Paulo 

Yanzik toki berezia ematen dio bere oroitzapenen artean. 

"Ta beti agitz ongi bizitu gera. Gure etxian izaten zen beti umore ona. 

Aitak yotzen zuen kordiona eta kantatzen zitun bertsuak, nere amak oso ongi kantatzen zun, 

naiz euskeraz, naiz erderaz ta naiz prantzesez, ta oraindik ere ala kantatzen du; nik yotzen 

nitun pianoa eta klarinetia; ta nere arrebak pianua. Musika faltik etzen gure etxian 

izaten." 530 

Musikarekin eta umore onarekin lotuta ikusten dute migralariek bere gaztetasuna 

arkadian, hiru elementu hauen inguruan: edana, jana, neskak. Dabid Aranbururena da bertsoa. 



"Enteratu nauk ondo 

bizi zeratela, 

jan-eran ederrakin, 

nekerik eztela; 

neskatxakin gozatuaz 

nai zuten bezela, 

urte askotan, motellak, 

segitu orrela, 

gazte izatik eztik 

baliyo bestela". 531 

Bertsolari berak bizimodu alaia erreibindikatzen du behin eta berriz. 

"Gure erriyan naiz sosarik ez 

beste bizimodu bat zan: 

jai-egunetan erromeriyan 

neska ederrakin dantzan, 

gabian beraz konpañatuta 

muso bat faltatzen etzan... 

au jakin banu Ameriketa 

neregatikan libre zan". 532 

Eta Txirritak Donostia jarriko du dibertsiorako tokirik aproposena bezala. 

Nolabait, orduko Donostia nahiko errurala zela adierazten du, edo euskal kutsuz gainezka 

zegoela behintzat. Bestela Txirrita etzen hain gustora sentituko. 

"... andik aurrera nun-nai badago 

dibertitzeko modua, 

toki on asko badira baño 

Donostiya da burua". 533 

Leon Bereauek kulturarekin, tradizioarekin, folklorearekin lotuko du bere 

arkadiaren ideia. 


"Euskalerriko kanta ta dantzak 

beti dauzkagu buruan, 

euskaldunaren pare danikan 

ezta izango munduan; 

basamortuan emen gaudezi 

salbajiaren moduan, 

olako gauza zoragarririk 

ezta gu gauden lekuan!". 534 

532 ZABALA, A.: Ibidem, 282. orr. 



Guzti honek, pobreen zoriona egiazko arkadiaren seinale ona dela baieztatzera, 

bultzatuko du Mañex Etchamendy. 

"Eskalapoinak soinean 

banabil bide hoietan. 

Lepoko-korbatarik gabe, 

pedazuak galtzetan, 

eta urtutsik askotan". 535 

Horretarako guztiz beharrezkotzat jotzen dute beste euskaldunekiko elkartasuna, 

bai Etchamendyk 

eta bai J.J. Arrietak. 

"Eskual Herritik kanpo 

eskualduna frango 

bagirare zuekin 

hor bat egiteko!. 

Dezagun beti elgar 

susta eta bero, 

Jainko onak adituz 

orai eta gero". 536 

"Euskalerriyan danak 

gara ezagunak, 

anai-arrebak eta 

gañera lagunak; 

utzi alde batera 

ango ondasunak, 

geiago balio du 

emengo osasunak". 537 

Lurrari lotuak egoteak badu bere garrantzia eta batez ere Etchamendyk lanari 

buruz adierazten digun filosofiak. Harrigarria deitzaigu benetan, orduko Bibliaren 

interpretapen itxi eta frustratzaile batetik ihes eginez, askoz era baiezkorragoan azaltzen baitu 

bere lanarekiko ikuspegia. Berarentzat lana ez da paradisuko pekatuaren ondorengo zigorra, 

kopetako izerdiarekin ogia irabazi beharra; aldiz, ohoretzat jotzen du lana eta pertsonaren 

osatzeko baliabiderik hoberenetako bezala. 

"Laborari maiteak, 




ez barka lurrari!. 

Lana ohore dela 

erakuts haurreri. 

Utz Amerika, 

herria maita, 

holako urtetan 

bizitzia neke da 

guziz hirietan". 538 

Hala bizitutako arkadia toki segurua izango dela aldarrikatu ondoren: 

Amets oiek ez artu 

sekulan buruan, 

batek obe du bizi 

toki seguruan; 

osasun ona eta 

lagunak onduan, 

lur au baño oberik 

eztago munduan" 539 

haurtzaro eta geroko bizitza luze eta zoriontsuaren ziurtagiri izango dela adierazten digu 

bertsolari izenge batek. 

"Antxume jolasgure 

dan baten antzera, 

saltoka ta lasterka 

batetik bestera, 

zure bidetxigorrak 

gora eta bera 

igotzen nituen nik 

goizetik gauera". 540 

Guzti horrek migralariari ematen dion bizitzarekiko konfidantzak, dudarik gabe, 

oihartzun biblikoak sortarazten dizkigu bai bertsolari izengearen gaiaren formulazioan bai 

erabiltzen dituen iruditeria eta sentimenduetan. Guri bertsoak 

"Leku maitatu oek 

utzirik gaurdandik, 

igesi banoa ni 

itxasoz emendik; 

ala ere biotza 

zugan det oraindik, 




nai arren ez nezake 

aldendu zugandik" 541 

139. salmoa ekartzen digu gogora, nolabait euskal arkadia eta arimaren artean sortarazten 

saiatu garen lotura izugarri horri ahots eta oihartzuna eman nahirik. 

"Jauna, zuk ikertzen nauzu eta ezagutzen: 

badakizu noiz esertzen naizen eta noiz jaikitzen. 

Urrutitik sumatzen dituzu nire burutapenak. 

Ohartzen zara noiz nabilen eta noiz nagoen geldi. 

Zehatz dakizu nire pausu guztien berri. 

Oraindik ez dut hitza mihian 

eta, zuk, Jauna, badakizu esango dudana. 

Atze eta aurre, estu bildua naukazu, 

zeure eskua nire gain ezarrita. 

Miragarria zure ezagutza, nitaz gaindikoa, 

nik atzemateko garaiegia. 

Nora joan zure izpiritutik urruti?. 

Nora ihes egin zure aurretik?. 

Zerura igota ere, zu hantxe! 

Hilen Egoitzara jaitsita ere, zu bertan!. 

Nahiz argiaren sorlekurantz hegaldatu, 

nahiz mendebaldeko itsas mugetan kokatu, 

han ere zure ezkerra gainean izango dut..." 542 

D.4. Arkadia politikoa? 

Mañex Etchamendyk "euskaldun makila"ren inguruan egiten duen burutapenak 

bultzatu gaitu arlo hau galdera ikurretan jartzera. Ez da bertsolariek sarri planteiatzen duten 

gaia, baina gure ustez Etchamendyren bertsoak badu halako konnotaziorik eta interesgarri 

litzateke, gutxienez, iradokituta uztea. 

Makila argitasunaren, indarraren sinbolo da, atributu hauek nahiz 

Jainkoarengandik etorri nahiz magikoak izan, izpiritu zerutiarrei lapurtu nahiz 

deabruarengandik sortuak izan. 

Apoloren seme den Asclepios jainko sendakariak makila izango du sinbolo. 

Apolok berak makila emango dio Hermesi, honek asmatu duen liraren truke. Makil honek 

zenbait bertute du: gizonak lotarazi eta esnaraztekoa besteak beste. 


542 139. salmoa 1-10

Zelten artean ere magiarako bitarteko nagusia da. Ulsterreko Sentxa druidak 

berak astindu egiten du bere makila, isiltasuna lortu ahal izateko. Druida edo "file" batek 

makilaz ukitzen du gizon nahiz emakumea abere bihurtzearren, zisne edo basurde, 

normalean. "Filid"en zazpi mailetako iherarkian "ollamh" edo sendagileak urrezko makila 

erabiltzen zuen, bigarren mailako "file"ak zilarrezkoa, eta brontzezkoa beste bostek. 

Gogoratu Biblian Jainkoaren behatzari nahiko zitzaiola edozein gauza ukitzea, 

dena itxuraldatzeko; gauza bera gertatuko da bere ordezkariekin: makilarekin harkaitza ukitu 

eta ura sortuko da, Moisesen kasuan bezala. Beraz, makila duena, Jainkoaren ordezkaria da, 

Jainkoak hautatua, Bera eta herriaren arteko artekari izan dadin. 

Hauek dira Etchamendyk "euskal makila"-ri ematen dizkion zereginak: 

a) Defentsarako da ona. 

"Deusik hurbiltzen bazaut 

gaizki egiteko, 

lagun ona badut 

eskuan hartzeko: 

"Euskaldun makilla" 

neure zerbitzuko. 

Ni xutik nabilano 

hau ez dut utziko". 543 

b) Hezitzaile izango da. Lehen ere gogora ekarri dugun aipua da. 

"Indio, Xino, Moro, 

badire bakarrak!. 

Salbaiez beterikan 

hemengo bazterrak... 

Haukien aire eta 

behatze samurrak; 

laster eztitzen ditu 

makilen beldurrak" 544 

c) Herri arrotzen inbidia da. 

"Makila eder hori 

mendian ibiliz 

arrotz batzuek dautet 

behatu bortz aldiz: 

elgarri ziotela 

jelosia haundiz: 



testuan. 

"Ebats nirok bi sosen, 

itzalean balitz". 545 

d) Lanerako beharrezkoa zaio. 

"Segi hadi enekin, 

makila maitea!. 

Estimagarri zautak 

hire ohorea; 

Ai, hitaz gabetzeko 

banu nik zortea, 

nola segi nezake 

ene artaldea?" 546 

e) Ematen duen ziurtasun zentzu itzela. Ostera salmoen eragina somatzen da 

"Oihan beltzetan barna 

ibilia gatik, 

ez duket zeren izan 

otsoen beldurrik; 

Makilattoa gora 

altxatzen badut nik, 

oro urruntzen dire, 

zangoak arinik". 547 

f) Herri erasotuen sinbolo gisa jartzen du. 

"Xori batek daut erran: 

Eskual-herrietan 

makilak dagotzila 

presondegietan, 

arrotzek, eskualduner 

kendu eskutikan 

ber-hetaz zafratzeko 

nahikarietan". 548 

Gure ustez, oso garbi ikus daiteke bertso honetan orain arte Etchamendyk 

makilari eman dion sinbolismoak puntu honetara gakartzala, bere esanahi politiko bortitzera. 





Ez da Esterenzubiko bertsolariak horri buruzko bere pentsakera agerian jartzen duen 

lehenengo aldia. Hurrengo bertsoak azpimarratu egiten du esaten ari garena. 

g) Ez dugu etsiko. 

"Behin kendua-gatik 

berriz egiteko, 

ez dukete kreditik 

lan horri lotzeko; 

milaka baditugu 

berriak hartzeko, 

gure osasun eta 

elizen zaintzeko". 549 

Bere beste bertso batetan oraindik argiago adierazten digu Etchamendyk aipatzen 

ari garena. Inolako beldurrik gabe aldarrikatzen du arkadiaren zentzu politikoa, 

independentziarako deia. Euskeraren eta fedearen eskutik, alegia. Sabino Aranaren eragina 

etzen alferrikakoa izan. 

"Eskualdunak eskuarari 

hain gare atxikiak 

nun harekin baiterauku 

bat egiten biziak: 

guri eskuara maite hau 

kentzekotzat Frantziak, 

hobe laite Frantziatik 

baginte bereziak". 550 

Horrek ez du esan nahi bertsolari orok oso garbi zeukatenik ideia hau edota 

zertan datzan gure herri honen berezitasuna. Ikusi besterik ez dago nolako ideia politikoa 

islatzen duen Paulo Yanziren bertso honek: 

"Itz neurtu berri batzuek Amerikara 

España aldetik, 

Naparruko erri bat Lesaka 

izena duen batetik, 

euskaldun asko or bazerate 

urrun juanak etxetik, 

zuetaz oroitzen naizela ni 

okiñ adiraztiagatik..." 551 

Juan Kruz Arrosagaraiek indarrez eskatzen du herriaren batasun beharra. 




"Euskal herriak ttipi ta hurbil elgarri, 

halere batek bertzia ez dio konpreni; 

gure izaite guzia bat egin baladi, 

egin ahal diteke erresuma handi". 552 

Bertsolariek badakite, beren arkadiako lurra suntsituta ikusten dutenean, beren 

frustrazioa kantatzen. Desliluratuen lanturua da, Zubillagaren testu honetan ikus daitekeena. 

" Joan Kruz ta emaztea onera iritxi ziranean Euskalerritik, ez giñien utzi 

beren etxera joaten zortzi egunean, eta, alaxen, aien mingañetik jakin giñuzen Bedayo-ko, 

Tolosa-ko eta Gipuzkoa-ko berriak. Bañon Joan Kruz Mayo izotza baño otzago etorri zan 

oraingo Bedayo ikusita. Nere bizi guztiko adiskideak au esan zidan: "I Bedayora joango 

baintz,an egun bat ere ez uke iraungo". 553 

Hori bera adierazten du J.J. Arrietak. 

"... beren buruak galdu 

bizi-modu txarrez, 

bueltatu naiagatik 

andik ez da errez". 554 

E. HERRIMINA 

Euskaldunak, euskaldun migralariak batez ere, ez gara herrimina gure arrazaren 

osagarri funtsezkoenetakoa lez jo dugun herrialde bakarrak. Galegoek gauza bera egin dute, 

suizarrek eta portugaldarrek. Kantek zioenez, esperientzi haundiko jeneral baten ahotik 

entzuna zeukan bere Westfalia eta Pomeraniako soldaduek ere herriminaren hatzaparretan 

erortzen zirela behin baino gehiagotan. Eta guztiz interesgarria da Kantek berak herriminari 

buruz ematen digun definizioa "Gazte aroko elkartasun bihozkor eta axolagabekeria alaien 

irudien oroitzapenen ondorengo nostalgiaren efektoa, bizitzako alaitasun errugabeak gozatu 

ziren tokiekin lotuta dagoena. Baina urrengo bisitatan oroitzapen haiek sorturiko 

esperantzak bertan behera gelditzen dira eta horrekin batera sendatu egiten da nostalgia, 

guzti hura itxuraldatuta dagoela pentsatzen baitugu. Baina honako hau da benetan gertatzen 

dena: ezin dugula haruntza eraman berriro gure gaztetasuna". 555 




555 KANT: Lan Orokorrak, IV. alea, orr 82.

Objetu zehatz batetara zuzentzen ez den irritsa, desiotik bereiztu beharrean 

gaude, desioa beti zerbait zehatz eta konkretuena izaten baita. Baina irritsa da desioaren 

oinarrri antropologikoa, bere erro lausotu eta diferentziaezina. Maiteminduak bere maitearen 

laztanen desioa du, berarengana bultzatzen duen irritsaren edukin zehatz gisa. Edo, 

mendietara garamatzan irritsa eskuak erreka freskagarrian sartzeko desioan zehatz daiteke. 

Irritsa, beraz, gizonaren barne mugimendu orokorra da, funtsean mundua hartzen 

duen zerbaitera zuzendua. Horregatik, irritsak ezin du, desioen moduan, egozentrikoa izan. 

Guztiz erreza gertatzen zaigu zeintzuk izan daitezkeen besteen desioak imajinatzea baina 

guztiz absurdoa litzateke beraien barne barneko irritsekin identifikatzea. Lagunentzat zoriona, 

dirua eta osasuna desio dezaket, baina lagun horiek asko maite izan arren, ezin izango dut 

ukan beren irritsa edo beren nostalgia. 

Desio batek nahiz egoera batek sor dezakete irritsa baina berez definitzen duen 

munduak, lausakorki urrunean dagoena, ezin izango du inoiz inguratzen gaituen munduarekin 

bat etorri. Giza irritsaren funtsa esentzialki zerbait aseezina da eta horrexek ematen dio 

malenkonia sendagaitzaren kutsua eta izakera. Herriminaren analisian Kunz-ek funtsezko bi 

berezitasun nabarmentzen ditu: bat, lotura bizikor, afektibo, inpulsibotik sortzen dela; bi, 

izatearen bizikizun primigenio batetara zuzendurik dagoela, era sinbolikoan bakarrik uler 

daitekeena eta, bere zentzurik zabalenean, amaren arketipoarekin. Baina kontzeptu hau bere 

kutsadura sikoanalistikoetatik garbitu beharrean aurkitzen gara. 

Lurra, paisaia amatiarra, sorterria, benetan amaren magalaren irudikapen 

sinbolikoak dira eta era horretan aurki dezakete zentzuzko argibide bat subkonszienteren 

dinamikan. Baina orain, gure migralarien arteko bertsolaritza aztertzerakoan, antropologiaren 

alorrean mugitzen ari gara. Hori hobeto argitzeko, agian interesgarria gertatuko litzaiguke 

neurologiaren zenbait datu azaltzea. 

Jaio berria den haurrak sinbiosia egiten du oraindik oso geruza sotilez osaturiko 

bere burmuina eta amarenaren artean, garatua dagoeneko eta gauzen mundura egokituta. 

Horrela, bere lehenengo urteetan, jaio aurreko bere amarekiko sinbiosi biologiko 

zorrotzenean jarraitzen du. Baina poliki poliki bere burmuinaren azalaren zatirik gazteena, 

neipalliuma, lanean hasten da. Eta hori egiterakoan, aurrena sinbiosia utzi beharko du, gero 

haurtzaroko mundu magikoa (non ez dagoen nia eta inguruko munduaren arteko 

ezberdintasunik, gauza bera izanik nire subjetibitatea eta inguratzen nauen mundua), eta era 

berean funtsean babesik gabe gelditzen da. Horrela, gizon izatearen definiziorantz abiatzen 

da: haurtzaroko mundu magikoaren babesetik bere pentsamenduak, adimenak emango 

dionarenera pasatzea. Baina pentsatzeak berak instantearen, unearen iheskortasun 

esentzialaren ezagutza dakar, edozein ekintza diskurtsiboarekin loturik dagoen "herio 

potentziala"-rena. Mundua menperatzeko ditugun posibilitateak, ikasbide izugarri baten 

bitartez egiten dira, hau da, denboraren iraganaren eta heriotzaren errealitatearen aurreko 

balio ezaz. Horrela ikasten du gizonak (konszienteki ez egin arren) berez "heimatlos" dela 

munduan, eta erroko bakardadea dagokiola bere izakerari. 

Horrela egituratzen da pertsonaren geruza bizikorrean filosofia modernoaren 

kontzeptu giltzarria dena eta Pascalek nolabait aurrikusi zuena: ezerezaren 

traszendentziarena, giza espirituaren osagarri nagusi gisa. Gizona ez da "Le Néant", ezereza 

ikusteko gauza baina bere menpean dago. "Il est ennemi eta non pas sensible; nous ne le

sentons plus, nous le souffrons". Kunz-entzat sentimendu hutsean agertzen da herio posiblea, 

gizonaren edozein ekitaldian datzan herio potentziala. Horrela, kontzientziaren ekintza 

bakoitzean agertzerakoan,giza bizitzaren mugazia ez da agertzen amaian gerta daitekeen 

zerbait gisa, ezta sentimendu eta zirrara erlijioso gisa ere, baizik bizitzan zehar etengabe 

sortzen den zerbait bezala. Zentzu honetan ulertu behar da Heideggeren baieztapen hau: 

"espiritua berez mugazia da". 

Horrela, giza bizitza ororen urruntasunean, hau da, haurtzaroan, gelditzen da 

paradisu baten oroimena. Paradisu horretan ez zegoen ez sujetorik, ez objetorik eta gu geu 

gauza bat eta bera ginen, batasun bat; ez zegoen gizon egiten gaituen espiriturik, ezta 

espirituan inplizitoki dagoen herio potentziala. Arrazoiaren bitartez jasotako ziurtasun berria 

ere ez zen beharrezkoa, amarekiko sinbiosiaren ziurtasun bilogikoari uko eginez. Herrimina, 

morriña, herio txikia, heriotzarik gabeko paradisu horren nostalgia da, bere irritsa. Irrits 

betegaitza, baina bere bitartez askatzen da gizona bere izakeraren egituraren azken hondoan, 

herio potentzialaren halabeharrezko presentziatik. 

Paradisu galdu honen nostalgia ez da ez konszientea ez inkoszientea, ez da 

bizikizun zirrarakorra bakarrik; hau transzendituz, giza existentziaren erdigunean datza, giza 

izakerari konstitutiboki atxekituta. 

Horren gainera, eta hau litzateke bere bigarren berezitasuna, ez da nostalgia soila, 

sinbiosi amatiarraren barneko izakeraren egoera primarioa; aldiz, funtsean, ziurtasun 

primigenio baten irritsa da, bizikizuna. Gizona, migralaria, herrimiñez hiltzen da, gizona dela 

dakielako, ziurtasun horretatik desherriratua. Beraz, herrimina munduan bota izatearen 

adierazpen logiko-afektiboa da, azken batez babesten gaituen babeseza esentziala. 

Horregatik, bakardadea bera, geurekiko bakardadea, urrutiko ama horren ekibalentea da, gure 

bizitzaren horizonte urrunean, nostalgian, herriminean babesten gaituena. Herrimina, beraz, 

errealitate existentziala da. 

Bere esentziari dagokio herri bakoitzak berea ezberdina dadin nahi izatea. 

Bereizten saiatzen gara "saudade", "heimoch","añor" eta "herrimiña". Eta hori, guztiz 

bidezkoa da, ezberdina baita arima kolektibo bakoitzak, bizikizun ahantzezinean, izatearen 

batasuna esperimentatzea eman zaion bizitzaren amaren atarira hurbiltzeko modua. 

Eta horixe izango litzateke herriminaren hirugarren bereizgarria. Bere 

espirituaren ekintza bakoitzean gizonak ez du herio potentzialaren agerpen ezabatzailea 

bakarrik bizitzen, baizik baita bere osotasun ezaren sentimendua ere. Behin izan zuen osoa 

izateko une bat, non batasun argitsua osatzen zuen, non bere beratasunean, bere izatearen 

erdigunean ez zeukan egolatrikoa, absorbentea, narzisista izan beharrik. Bizitza guztian 

arituko da amets horren atzetik. Bere beretasunetik irten eta besteen bitartez, lagun urkoaren 

bitartez, Jung-ek gizonaren posibilitate guztien integrapen armoniko deitzen duen batasun 

berri batetara iritsi nahi izatea. 

Herriminean hiru osagarri hauek, amarenganako joera, ziurtasun primigenioaren 

irritsa eta gure azken batasunaren nostalgia koherentzia sakonenean emanak daude. 

Horregatik nostalgia, amaigabeko aseezintasunez betea, hedatu egiten da bere erdigunetik 

halako deribaziotan: zorionaren irritsa, heriotzarena ala urruntasunarena.

Aberriaren ausentziak sortarazten du herrimina. Ausentzia honek oihartzuten du 

gizonaren sakonenean amarekiko bereizketa eta distantzia, gizonak jasaten duen babesezaren 

lehenengo zehaztapen gisa, munduan aberririk gabea izatetik datorkiona. 

Honela gaindituta gelditzen da herrimina, Ama-haurra arteko loturaren proiekzio 

hutsa gisa ulertu nahi zutenen adierazpen sikologikoa. Herrimina, giza existentzia osoaren 

mugimendua da, babeseza kosmikoaren bizikizunari irekitzen zaiona. 

Ezerezaren rebelazio zirrarakorraren gainetik, munduaren kreakuntza zirrarakorra 

dago, existitzen denaren osotasunean ulerturiko izate-asmo gisa. Beraz, ez da harritzekoa 

askorentzat irritsa larriminaren, angustiaren kontrapartida izatea. Horrela kontura gaitezke 

zenbateraino zuen arrazoia Schellingek nostalgia "giza izakeraren alde ilunena eta, 

horrexegatik, sakonena" gisa jotzen zuenean. 

Gure migralariengan forma asko hartzen ditu. 

a) Itzuleraren zirrara gisa har daiteke, Ramon Artolak dioenaren arabera: 

"Ez nabill ametsetan, 

ez, dira egiyak, 

o! zein ederrak dauden 

gure alderdiyak; 

gaur ikustez pozturik, 

malkotan begiyak 

jartzen zaizkit errio 

bi egiñik biyak". 556 

Juan Mari Lujanbiok, berriz, hala zioen: 

"... pazientzia zaute 

ni ara juan arte". 557 

b) Nostalgia izugarria. 

"Beti bizitu naiz lur 

nerearen miñez, 

onera nai ta onuntz 

jiratu eziñez; 

urik egon ezpalitz, 

esaten det ziñez, 

lenaztandik nintzala 

etorriko oñez" 558 



558 ARTOLA, R.: Op. cit. (1961), 106. orr.

Jose Ramón Zubillagak berak hunkipenez deskribatzen du arkadia zaharraren 

deia, lotura primigenioa. 

" Agur egiteko aldian, Joan Kruzi nik agindu nion, Bedayoko Abatxe 

zarreko baratzetik ekarri zeizkatela bi edo iru arri kozkor nik emen gordetzeko. Nere 

lagunari beste gauz-ekarketarik ez nion agindu". 559 

Josetxo Yanzik bere modura sentimendu bera adierazten zuen: 

"... sari ona ematen digute 

gure lan egiñan ordez, 

egiya da orko oroipena 

ez dala anztutzen errez". 560 

c) Elkartzeko desioa, herriminaren seinale izango da. Oraingoan Dabid 

Aranbururena da bertsoa. 

"... eta ik diok alkartutzeko 

yagoela deseiuaz... 

izan litekek ni egotia 

i bañan aundiaguaz..." 561 

d) Beste batzutan etxeratzearen zorionaren forma hartzen du. Mañex 

Etchamendyren hitzetan: 

"Bainan zer zori-ona den 

berriz herrirat heltzia!. 

Harek aberastu deraut 

handizki bihotz guzia: 

Hemen nahi dut iragan 

prestuki ene bizia". 562 

e) Baina beharbada J.J Arrietarena jo genezake arkadiak sortzen duen 

herriminaren azken definiziotzat. 

"Zertara juan iñora 

Euskalerritikan?. 

Abek dira Amerikak, 

non da oberikan?". 563 



561 ZABALA, A.: Op. cit. (1968), 279. orr. 


Halere, herrimina arkadian haina familia inguruan definitzen denez, arreta berezia 

eman nahi izan diogu prozesuan familiak hartzen duen rolari. Hiru arlotan banatu dugu: 

E.1. Familiaren rola, Ameriketara joateko momentuan. 

E.2. Urrunera eta arkadiako familia. 

E.3. Ameriketan osaturiko familia eta migralaria. 

E.1. Familiaren rola Ameriketara joateko momentuan 

Eletzar eta haur historio gehienen giltzarria den "altxorraren bila" abiatzea , 

Doradoren bila joatea!. Eta gure hondorik hondoenean dauden indar sortzaileen 

aurkikuntzaren sinboloa besterik ez bada?. Burrukarik gabe ulergaitza den indar kreatzailea, 

hastapeneko fasean "amaren aurkako borroka" lez uler daitekeena, norberaren 

subkonszienteak gugan duen lilurapenetik lortu beharreko askatasuna. Bigarren fasean 

heroiak garaiko konbentzionalkeria intelektualak garaitu behar ditu, adimenaren errutina eta 

esklerosiaren aurka. Katiguaren askapena da azken saria, norberaren arimaren aurkikuntza, 

norberaren ezkutuko altxorrarena. 

Eta gure bertsolariei bezala, antzeko zerbait gertatu zitzaien Hölderlingi, Kleisti, 

Nietzscheri, Kierkegaardi eta beste askori. Subkonszienteko dragoitik libratzea ez da batere 

erraza, beste gizon-emakumeen laguntzagatik ere. Ez da batere harritzekoa, guziongan 

borrokak horbainak uztea. 

Hasiera hasieratik garbi dago joatea erabaki pertsonala dela eta ,sarri, familia 

joatearen aurka azaltzen dela. Hala dio behintzat Ramon Artolak: 

"Nairikan eragotzi 

arako pausoak, 

zenbait lan egiñ zuten 

nere gurasoak, 

bañan nik entzun gabez 

beren itz gozoak, 

nere penaz ziran ill 

izandu gaizoak". 564 

Beste batzutan, Paulo Yanzik dioen bezala, aita-amarengandik ihes egin nahia 

azalduko da joatearen motibo. 

"Aita eta amaren ondotikan 

gazterik gera mugitzen, 


564 ARTOLA, R.: Op. cit. (1961), 105. orr.

aien onduan ez egon naizik 

laster gerade asitzen..." 565 

Horrek ordea ez ditu joate orduko sentimenduak baztertzen ezta ere mina 

gozatzen. Ordu larria dela garbi baino garbiago gelditzen da testu anitzetan. Pello Errotak 

maixuki deskribatzen du momentua. 

"Atera nintzanian 

goiko atetikan 

Mikela ori asi zan 

negar gogotikan, 

ama suspiriyoka 

leyo zulotikan, 

Maria ta Dolores 

koraje orratikan, 

eskumuñak danairi 

nere partetikan". 566 

Lardaxketan Zubillagak batez ere bere aitaren negarrak gogorarazten dizkigu. 

" Alaxe ostatu artan, Azaroaren bigarrenean, nere aitarekin bazkaldu 

nuen azkenengo aldiz, ta bazkaldu ta berealaxe nere aitak artu zuen Gurdill-aundira 

itzultzeko bidea. Bide artan nik lagundu nion pixka bat baña bera negarrez gogor asi zalarik, 

nik ezin nion jarraitu. Urrutiratu zalarik, nik sentitzen nuen, amaika seme-alaba azitako 

aitaren negar-oiuak" 567 

Ildo beretik jotzen du geroxeago idazle berak. 

" Aita-amak maite izan arren aien ondoan lanak eginda bizi ezin zuten 

aiek, utzi bearra izan zuten beren biotza arri-biurtzen. Alako naigabeak, amaika seme 

euskaldunek jaso eta iraun-bearra euki zuten, batez ere Gipuzkoatarrak, nundikan irten ziran 

ugari arrotzen abenderrira" 568 . 

Kaskazurik ere halako zerbait dio: 

"Aiek an ala eta guraso 

onak negarrez etxian, 

Abe Maria erreza dezagun 

oietaz akordatzian" 569 


566 ZAVALA, A.: Op. cit. (1963). 


568 Ibidem 


Mendaro Txirristakak: 

"Ama negarrez, aita errietan, 

erotua nitzan galdera, 

ta nik erantzun arrokeriyan: 

"Nua Kubako gerrara". 570 

Halere bertsolariengan ez dugu diminutibo asko ikusi. Aita, ama, anaia... baina ez 

amatxo, aitatxo... diminutiboak gehiegi erabiltzen dituen hizkerak, beraz itxuragabeko joera 

amatiarra duen hizkerak, babesgarriak, ahantzita zeukan errealitate batetara irekitzen du 

gizona: bere bizitzaren erdigunean dirauen haurtzarora, nostalgia eta ezkutuko errealitate gisa 

ulertuta. Gizon helduak, forma latente batetan, haurtzaroko mundura irekita jarraitzen du eta, 

neurri batetan behintzat, bere nostalgia eta xamurtasuna iraupen horren seinale dira, bere 

bizitzari oinarrizko egiturak emanez babeseza eta heriotza ahantzita zeudenean. 

Xamurtasunak bi alderdi ditu; alde batetik gure mugazien baieztapen irritsa da, 

gure gutasunarena; bestetik -besteengandik nahiz besteengana- mugaziak gainditzeko irritsa. 

Beraz, ezin ukatu rol guztiz garrantzitsua duela zirrarakor dinamiko gisa izatearen mugetan. 

Baina ezin dugu ahantzi, bestalde, xamurtasunak ere sentiberakeriaranzko 

dejenerazioa jasan dezakeela, gizona haurtzaro egoera bati, alferrikako fantasiatze bati, lotuz. 

Hauexek lirateke bere arriskurik nabarmenenak: masokismo inkonsziente baten arriskua, 

sofrimenduarekiko adostasuna eta gogaldia, pasibotasun arriskua, borrokarako beldurra edo, 

behin burrukarako erabakia hartu eta gero, arrakasta bete eta absolutuaren beldurra. Azkenik, 

esan dezagun, xamurtasunak berak bultza dezakeela, kantu korala eta bilerak medio, bere 

energeiak herrimin alferrikako eta malenkoniatsuan ahitzera. 

Xamurtasuna, beraz, giza existentziaren mugetan dautzan fenomeno izugarri eta 

miserableen iturri izan daiteke. Rilkek zioen bezala: 

"Zertarako balioko zukeen xamurtasunak, 

xamur eta adierazgaitz, 

gugan beldurra sortarazteko 

gauza ez balitz?". 

Zubillagak erabiltzen du hizkera xamur hori amari agur egiterakoan. 

" Soro-barren artantxe, amatxo ta ni aizkatu giñan azkenengo aldiz ludi 

ontan, geron begiakin bata bestea ez ikusteko geiago. Nere buruan, atsalde artan ez nuen 

uste agur-aldi ura azkenengoa izango zala. Ni ez nintzan bada alako ustean irten 

Ameriketara, geiago ez itzultzeko" 571 



E.2. Urrunera eta arkadiako familia 

Isileko penek markatzen dute behin urrutira joan eta gero atzean utzitako 

familiarekiko oroitzapena. Hauek dira Zubillagaren hitzak: 

"Aldi guzietan neronek eramandako saminak, iñortxok ere iñoiz ez ditu jakin izan 

nere senideen artean. Neri bezelaxe, amaika euskalduni, gertatu zitzaizkien, beren sendi edo 

familiak sekulan ezer jakin gabe" 572 . 

Gero, aipu mordoa aurkitu dugu migralari joandako ahaide eta lagunekiko jarrera 

zehazten dutenak: hurbiltasuna, diru maileguak... Adibide bat besterik ez dugu jarriko 

Lardaxketatik bertatik hartua: 

" Aipatutako errian bi urte neramazkilarik anai Lontxok eskatu ziran bidali 

nezaiola neronek neukan diru guzia, beretzat beiak erosteko, bere gain asi zala ta; berealaxe 

2.200 pexo bidali nizkion" 573 Antzeko aipuak aurki ditzakegu honako orrialde hauetan: 

171,194,235,237, 238... 

Baina garbi dago hara joan zirenekiko loturak irmo jarraitzen zuela gelditu 

zirenen artean ere. Jakinminaren traza har dezake batzutan, batez ere ezbeharren bat tartean 

dagoenean. Txirritarenak dira hitzak. 

"Kaliforniyan zer pasatu dan 

nai al dezute aditu?. 

Oraindik nere memoriyak ez du 

orrenbeste talentu; 

su ta autsa nasiko elementuak 

gizona pranko il ditu, 

zazpi leguan kuadruan ez da 

inor bizirik gelditu". 574 

Askotan etxekoen deia somatzen da indarrez. Aita, ama... Fantasiak babeserako 

eta heldutasunerako bitarteko gisa funtzionatzen du, hirugarren umontzi gisa. Gure garapen 

prozesuan serie babestzaile batetik pasatzen baikara. Lehenengo umontzi babestailetik, 

umontzi biologikotik, umontzi sozialera jotzen dugu, amaren perimunduak osatzen duena. 

Horri, bigarren umontzi horri eskerrak, jaio berria den abortiboak, babespen afektiboan 

burutu dezake bere eboluzioa, baina orain gauzekiko, inguruko munduaren errealitate 

etsikorrekiko piskanakako konkaktuan. Handik aurrera, hirugarren babestaileak luzaroan 

laguntzen digu bizitzan zehar bigarren ama gisa: fantasiaren mundu gisa, sarri oroitzapenen 

mundutik bereiztezina. 



574 ZAVALA, A.: Txirritaren bertsoak I. Donostian, 1971, 125. orr.

Kunz-ek min nostalgikoaren izakera amatiarra azpimarratu du, urruntasun orok 

gizonarentzat duen zigilu amatiarraren fenomeno berezi bezala. Baina beharbada, 

errealitatearekiko kontaktoan, esperientzia progresibo eta geldoen bitartez giza izpirituak, 

amaren babesaren ordez, sendotu ahal izateko erabili behar dituen bitartekoen adierazpen 

besterik ez litzateke izango. 

Ikertzeko da noraino izan daitekeen bertsolarien amarenganako oroitzapen eta 

deiadarra, diminutiboetan, gehienetan, "amatxo" gisa, paradisu amatiar horretaranzko 

itzulera. 

Juan Mari Lujanbiok horrela adierazten du etxekoen dei hori. 

"... aita-amaren aldamenetik 

atera nintzan mundura, 

nola ez baitiran aiek etortzen 

ni nabillen ingurura, 

ostera bueltan juateko nago 

utzi nituen lekura" 575 . 

Baina berriro amaren figuraren inguruan somatzen den emetasun ideiara itzuli 

nahi genuke. Neumannek dioenez, emetasun sinbolo guztien lehen zeregina (kaliza, seaska, 

magala, iturria) zibilizazio guztitan eustearena da, babestearena. Oinarrizko funtzio hau bi 

ardatzen inguruan bereizten eta itxuraldatzen da gizonarengan: ardatz amatiarra dei 

dezakegun horretan zentzu baikorrean eboluzionatzen da euste eta babeste hori, 

emankortasunaren sinbolo guztiek berarekin daramatzalarik: erdikuntza, hazkuntza, fruitu 

ematea... Baina euste eta babeste horrek badu zentzu ezkorrik ere, behin patologikoki garatuz 

gero balaztatze, erakartze eta atxilotze eran uler daitekeena. 

Behin baino gehiagotan ikusi izan dugu, maitasunaren indarrez, beren semeak 

betirako beren magalean nahi lituzketen ama horiengan. Ez diete semeei gizon bilakatzen 

uzten ezta independiente izaten ere, nahiz eta helduaroan sartuta egon. Haur "amatu" horiek 

dira amatasunaren alderdirik ezkorrenetakoa. Barrurago jotzen duenean, atxilotze hori 

deseginkor gerta daiteke, erahile. Badira amak, beren neurosisaren ondorioz, semea beren 

instintorik sakonen antzeko bitarteko hartzen dutenak. Halakoek, ez atxilotu bakarrik, 

luzaroan desegin egiten dute semea, neurotiko bilakatuz. 

Mitologia zaharrek indar haundiz markatu zuten errealitate hau eta gauza jakina 

da lurraren emankortasuna sinbolizatzen duten jainkosekin batera (Isis eta Demeter) sorturiko 

guztia desegiten duten jainkosak daudela, abernon eta toki ilunetan bizi direnak (Persefone, 

Gorgo, Hekaté, Kalí ... etabar luze bat). 

Baina Magna Mater horren ardatz amatiarraz aparte, Neumannek beste bigarren 

bat seinalatzen digu, gizonaren subkonszientearen osagarri emea izanik, hats iturri dena, 

"animaren funtzioa". Beraz, ardatz horren polo baikorrean emakume irudi inspiratzaileak 


izango genituzke: Musak, Beatriz, Sofia... Aldiz, aurkako poloan daude, gizona liluratuz, 

xarmari, sortilegio bati lotzen dutenak. Zirze, Lilith, Loreley ... denok buruan ditugun izenak 

dira. 

Eta Homero zaharraren Odisea aintzakotzat hartuko bagenu, Ulisesekin batera, 

emetasunaren lau pertsonifikazioak aurkituko genituzke, gizonak aurki ditzakeenak eta, 

beharbada, aurkitu behar dituenak gizontasunaren betetasunera iritsi ahal izateko. 

Nausica, neskatxa birjinariaren irudia, gaztearoko ametsa; Zirze eta Kalipso, 

sortilegioen bitartez, une batez behintzat, lotzen eta atxilotzen duten aztiak; Persefone, 

hondoetako eta heriotzako jainkosa, bizitzako momentutik latzenetan bere erreinu beltzeraino 

jeitsieraziko diguna. Eta Penelope, azkenik, irunlaria, ama emankorra, emaztea. 

Eta oso gutxitan egiten dute bat emetasunaren lau irudikapen polarizatzaile hauek 

emakume bakar batengan. Beharbada Bibliako Bethsabe izan daiteke horietako bat, maitale 

aurrena, emazte gero, ondoren ama eta jakituriarik gorenena azkenik, Salomonek Bibliak 

eman digun amodio kantarik ederrenean ospatzen duena. 

Agian, antzeko arloan jar genezake Merlinen Brozelandiako oihanean azaltzen 

zaigun Bibiana. Baina adibide honetan bortitzegia izango da emakumearen boterea, Merlin 

aztiaren xarmalari bihurtzen ahaleginduko diona. 

Dudarik gabe amaren figura da gehien nabarmentzen dena migralariengan. Dabid 

Aranburuk, esate baterako, hau adierazten digu: 

"... nik ama beti maitatutzen dut 

beste gauza danen gaintik, 

urtiak badijuazi baño 

maitasuna ez oraindik". 576 

Eta hori, bertsolari izenge batek esaten duen bezala, ama atzean utziriko 

xamurtasun munduaren ikurrik esanahikorrena delako. 

"Bihotzaren erdiko 

amatxo maitea, 

mingarri da neretzat 

zu emen uztea..." 577 

Gainera, beraiek diotenez, etxekoen oroitzapena, bertuterako bulkada gertatzen 

zaie. Entzun,bestela, Etchamendyri: 

"Bai ekentzen dautate 

oinetarik hotza, 

Hala hala kar batez 



sustatzen bihotza. 

Gogorat heldu zaizkit 

- hau dut hau laguntzaaitaren 

urrats zuzen 

eta boz beratza. 

Oroitzapen horiek 

mezuka ni baitan, 

nola neure burua 

zaindu behar dutan. 

Etxeko guziekin 

bide xuxenetan, 

ohorezki ibiliz 

urrats guzietan". 578 

Azken batez, hau ari zaizkigu esaten, hots, etxekoak direla askotan migralarien 

afektibitatearen destinatzaile. Etchamendyrena da berriro hitza. 

"Asko aldiz, ai, ama maiteak 

mantenatu bularretan, 

atxikirik besoetan, 

aitak ere belaunetan, 

gero fite haztekotan". 579 

Belaunak, bularrak eta besoak babeste horren seinale eta sinbolo. Belaunak, 

aintzineko tradizio askok belaunetan ikusten baitute gorputzaren indarraren toki nagusia, 

gizonaren agintearen, bere botere sozialaren sinboloa. Beharbada hortan oinarrituta 

deiadarkatzen zuen Plinio Zaharrak belaunen izakera sagaratua. Hortik, dudarik gabe, gelditu 

zaizkigun espresio ugariak: "Belaunak makurtu", "belaunak makurrarazi", "belauniko", 

"jainkoen belaunetan"... 

Eta bularrak, babes eta neurri sinbolo. Werner Wolfek dioenez, hebertarren artean 

"bath" hitzak bi esanahi ditu: neskatxa eta edarientzako neurria. 

Bularra hastapen emearekin lotuta dago, hau da, neurriarekin, mugazia 

zentzuarekin; mugazia horrengatik da neurri. Eta mugazia, hastapen harrak markatzen duen 

mugaezari egiten zaion oposizioagatik. Eskuineko bularrak eguzkia sinbolizatzen du; 

ezkerrekoak ilargia. 

Bularra, batez ere, amatasun sinboloa da, xamurtasunarena, ziurtasunarena, 

babesarena. Emankortasunarekin eta esnearekin lotuta, intimitate, eskaintza, emaitza eta 

aterpe zentzuz beterik dago. Inbertituriko kopa, zeruari bezala, berari ere bizitza dario. Baina 

horretaz gain, magala da, eta birjeneratzearen agintzari. 



Bestalde, ez dezagun ahantzi, bularrak eranztea, probokazio sexual gisa ulertu 

izan dela, emakumearen sentsualtasun edo fabore fisikoaren sinbolo. 

Eta besoak, azkenik. Indarraren, boterearen, hitzarmendutako laguntzaren eta 

babesaren sinbolo. Horrekin batera, justizigailu. Iheroglifiko egipziarretan, besoa ekimenaren 

sinbolo orokorra zen. Hinduen Brahmak berak lau aurpegi eta lau beso izango ditu bere 

ekimen oropresent eta ahalguztiduna markatzeko. 

Badu banatze zentzua ere eta, kristau liturgiaren historian altxatutako besoak Jainkoari 

eskatzen zaion graziaren sinbolo izango dira eta Jainko beragandik datozkigun dohaiei diegun 

bihotz zabalarena. 

Hori guztia kontutan hartuta, ez da batere harritzekoa nonahi agertzea herrimin 

hori, gainezka agertzea, eta etxekoen amoriyoa itzulerako motibo gisa hartzea. 

Hau dio Dabid Aranburuk: 

"Zuengandik aparte 

gertatzen naiz aurten, 

bañan oitura zarrak 

nik ez ditut uzten; 

nai nuke egotia 

nonbaitik ikusten 

nere biyotzak nola 

maitatzen zituzten". 580 

Edo Pedro Mari Imazek: 

"Zer diozu aspaldian 

Joxe Gregorio? 

Bixentek zuen berri 

aitari eman dio. 

Ezin bialdu dizuet 

nai aña amorio 

alkar maite izatea 

ezta misterio. 

Agintzeak bakarrik 

eztu emen balio. 

Pedro Marik len bezela 

jarraitzeko dio. 

Agur, nere alaba, 

eztakit noiz arte... 


Etzaitut nik aztuko 

bizi naizen arte. 

Nire emaztea ta aurrak 

beti ditut maite. 

Etzait biotza pozten 

zu ikusi arte. 581 

Bibliako sinboloa erabiliz adierazten du Salbador Etxartek aipatu duguna. 

"... zuen amoriyuak 

itzulazko naute, 

ezpada ala gertatzen 

Josefata arte!". 582 

E.3. Ameriketan osaturiko familia eta migralaria 

Ez dakigu noraino izan daitekeen esanahikorra Paulo Yanziren bizitzatik jaso 

dugun testu hau, baina, nolabait, famili berria osatzeko momentuan gertatzen zenaren adibide 

izan daitekeelakoan gaude. Honela dio. 

"... Berendua akautu zutenian, yoan zen eta neskatxa orren amari erran zion: 

- Nik neska au nai nuke nere andretako 

Ta andre arek kontesta: 

- Etorri nai duzunian ta solas egiñen dugu. 

... Etorri zen etxera ta erran zion neskatxa aren amari: 

- Ez naiz etorri ainbertze egunez, gizon batek erran ditalakoz zure alaba dela señorita 

Frantzian Kolejiuan kostunbratua, eta lanian eiteko balio eztuna. Ta nik biar dut andria 

lanian dakiena, bazkariak eta gauzak ongi egiten dakiena. 

Orduan erran zion andre arek: 

- Eldu den igandian atoz goizian gure etxera eta egonen gera gu biok solasian, eta bitartian 

nire alabak eginen du bazkaria eta afaria, zuk ikusteko nola dakien lanian. 

581 ZAVALA, A.: Op. cit. (1984), 77-78. orr. 


Igandian dama arek egin zun bazkaria ta elkarrekin bazkaldu zuten andre arek gonbidatuta, 

eta nire aitak ikusi zun bazkaria nolakua zen. Ordun, bazkaldu onduan, erran zion andre ari: 

- Niri zure alaba gustatzen zait eta berarekin espostu biar dut. 

Ta andre arek erran zion: 

- Nere alabarekin esposteko, ekarri biar duzu bortz milla duroren dotia. 

- Nik ekarriko dut dote ori. 

- Ta zerekin bizi biar duzute?. 

- Beinpik ez naiz minetara berriz yoanen!. Saiatuko naiz bertze zerbaitera!. 

Ekarri zun dotia, yarri zun bankuan, ta espostu ziren". 583 

Familiak, migralarien ustetan, beste edozeren gainetik, eredu emale izan behar 

du. Hala dio Pello Errotak 

"Oi t'amairu urte ontan 

konfesatu gabiak 

Pellok ikusi ditu 

atso ta aguriak, 

zer ikasiko dute 

ayen landariak?. 

erremedi ditzala 

guztiyon jabiak". 584 

Hori bera dio Paulo Yanzik: 

"... neska eroskuak, 

odol berokuak, 

orai orlakuak 

gero nolakuak?. 

Zer ikasi bear dute oien 

ondokuak?". 585 

Gurasoen rol ezitaile hau izugarrizko indarrez agertzen da. Itxuragabe aniz 

genitzake aipuak. J.M. Beraren eskutik etorri zaizkigu bertso gehienak: 

583 Ibidem, 24-25. orr. 

"Gaztetasuna enkargatzen dut 

nere partetik geiena, 

aman ondotik artu dezala 

zeruko bide zuzena: 



maiz konfesatu damuarekiñ 

egiñ komuniyo ona" 586 

Nabaria da San Paulok bere epistoletan esaten digunaren oihartzuna: “Nire 

haragia behar ezbezela jaten duenak eta nire odola edaten... bere gaitzespena jaten ari da 

eta edaten...” 

Eta arrazoia Berak ematen digu segidan: 

"Gaztetasuna ez bada zaintzen 

arbol txiki bat bezela, 

pekatuara eroriko da 

jakiñ gabetandik nola..." 587 

Hontan ere ez zaigu Etchamendyren oharrik falta. 

"Gur'haurrean hek bazakiten 

bai guri ongi altxatzen, 

etsenplu onen emaiten; 

gutaz ziren urrikaltzen. 

Eskerrak ditut bihurtzen". 588 

Orduko pentsakeraren adibide gisa J.J Arrietak emakumearen tokia etxea dela 

esango digu eta bere esku gelditzen dela heziketa lan garrantzitsua. 

"Gurasoak gauza bat 

aritu biar du: 

ez dezala kanpora 

alabik bialdu; 

asko juan dira baño 

txit gutxi azaldu, 

lana egin dezala 

etxian al badu". 589 

586 ZAVALA, A.: Bidasoa aldeko bost bertsolari. Auspoa, 97. Zb., Donostian, 


1970, 84. orr 



ERLIJIOAREN 

ROLA

Agian ausartegia izango litzateke erlijioaren rola izan dela gure gizateria 

tradizionalaren bizitzako arlorik nagusiena baieztatzea. Halere, sailkatzerik balego, ez dugu 

inolako zalantzarik postu gorenekoetan aurkituko genukeela. Baina, gure ustez guztiz 

ezinezkoa da halako gizarte eredu baten barruan bizitza atal bereizkor eta ezberdinetan 

zatikatzea. Hain zuzen ere, gero komentatuko ditugun azken aurreko hitz sagaratuak, Ama eta 

Heriotza, nahiz azkeneko hitz sagaratuak, Jainkoa eta Bizitza elkarrekin lotuta daudelako; 

batasun haustezin eta zentzuemalean ardaztuta. Eta ama eta bizitza aipatzen ditugunean herria 

eta kultura herritarra aipatzen ditugulako. Kultura bateratzaile eredu horretan bizitzak ez baitu 

zentzurik amarik gabe, herririk gabe eta kultura herritarrik gabe. Badirudi hastapenetako hiru 

umontzi hoiek behin batera galduta errorik gabe gelditzen dela aztertzen ari garen gizona, 

errorik gabe eta, ondorioz, hegorik gabe. 

Deserrotze hori hain basatiki bizi eta jasan izan dugunok ongi aski dakigu, 

normalean lurraren, kulturaren, eta familiaren deserrotzeak, errestan fedearen deserrotzea 

ekarri duela berarekin batera, gure gerizpe eta magal izan ziren jatorrizko errealitateak, 

bizitzeko ezinbesteko dugun oinarrizko konfidantzaren emale. 

Hauxe genuke hortik datorkigun galdera: zein ote hurrengo etorkizun espirituala 

iragan oinarriztatzaile hori behin desagertuta? 

Dudarik gabe arazo hau gure migralariek behin eta berriro buruan eta bihotzean 

zerabilkiten eta, beharbada, zalantzaren eta galera-zoriaren kinka larrian Jainkoa eta erlijioa 

hartzen zituzten nostalgiaz berratzeman nahi zuten mundu haren lokarritzat. Eta apropos 

bereiztu ditugula Jainkoa alde batetik eta erlijioa bestetik esan behar, arras ezberdinak baitira 

bata nahiz bestea ulertu eta formulatzeko moduak, biak FEDEAREN esparruan sartzen 

baditugu ere. 

Horregatik Jainkoari buruzko ikuspegiak eta erlijioaren formulapen etikokak 

nahiz dogmatikoak aztertzen hasi baino lehen, beharbada SINESTEARI, FEDEARI buruzko 

zenbait konzeptu eman beharko genituzke geroko iharduera hobeto ulertu ahal izateko. 

Formulazio teorikoetan sartzeko momentuan, ez dago dudarik denboratasunean 

atzera egin eta ekialdeko erlijio haundietara jo genezakeela baina beharbada gehiegi 

zabalduko genuke gure migralarien mundu erreferentziala, beraiek bizi izan duten 

oinarriztapen teorikoa, mendebaldeko kulturetatik hurbilago dagoelako. Beraz, Greziara joko 

dugu lehengoz. 

Kristo aurreko V. eta VI. mendeetan bai sofistek nahiz Platonek bereiztapen 

garbia egiten zuten sinestearekiko hurbilketa prozesua burutzeko momentuan. Alde batetik 

dialektikak (nôesis) helburutzat jotzen duen ulermen konbentzigarria izango genuke, zientzia 

arloan bereziki eta orohar giza-harremanen munduan rol guztiz eraginkorra jokatzen duen 

sistema gisa; eta bestetik "pistis"-a, erretorika onak baina batez ere MITOAK sortarazten 

duen sinistarazpen biribiltzalea. Eta bien arteko gorabeherak aztertzerakoan Platonek 

MITOARI ematen dio sinismenerako urratsen artean lehentasuna. Berak dioenez, 

jainkoenganako sinismena sinistarazpen astitsu baten arauera sortzen baita haurren arimetan, 

amen eta inudeen errelato xarmangarriak medio. Eta dialektikari dagokion eztabaida 

(dialegeus) errorea aitortu eta egia onartzeko egokia den bezala, MITO baten errelatoak 

bultzarazten du haurra sinestu daitekeen eta sinestu behar denerantz.

Aristotelek berak ere, hainbat eta bakartiago sentitu, orduan eta mitozalego 

bihurtu zela aitortu zuen, philomythoteros. 

Beharbada aita eta ama, existentziaren printzipio fisikoak izanik, horrekin batera 

eraketa pertsonalaren hastapen bihurtzen direlako eta zentzurik-duen-izaki gisa hartutako 

gizonaren munduarekiko identifikapenaren hastapen sinboliko. 

Dena den, Platon amei buruz ari zen batez ere eta, Bibliara jota ere hori guztiz 

ulergarria da. Genesiaren lenenengo orrietatik ama bizitza da, bizidunen sorburua, heriotzaren 

aurreko iraupenaren ziurtagiria. Eba eta bizitza sinonimoak dira "gizonak Eba deitu zuen bere 

emaztea, bizidun guztien ama zelako" (Gen. 3,20) 

Ertaroko gizon-emakumeek, bestalde, estrukturalki bereiziko dituzte zientziek 

ematen duten jakite nabaria eta fedeak ematen duen jakite sinestua. Aquinoko Tomas 

Donearen Summa Theologica aztertu besterik ez dago. (S. Theol II-II, g. 2 a. 1). Gure 

migralariek, beraien arteko bertsolariak euren bozemale gisa hartzen baditugu behintzat, garbi 

zeukaten zerbait da. Nahikoa litzaiguke, besteak beste, J. M. Bera, Yanci anaiak eta batez ere 

Mañex Etchamendy gogoratzea. 

Baina filosofiaren ildoan ari garenez, berari lotuko gatzaizkio. Ertarotik 

modernitaterako jauzketa izugarria eman eta W. James-ek bere "Sikologiaren aztarnak" 

liburuan indarrez azpimarratu zuen sinestea eta errealitatearen erizte edo juizioren arteko 

harreman esentziala. Berak dioenez sinisteko momentuan gure sinismenaren objetoa ez dugu 

bakarrik susmatu egiten; objeto hori sinestedunaren errealitate izatera iristen da. Ondorioz, 

sineste ekintzan desagertu egiten da sinestedunaren giza kontzientziatik bai zalantza nahiz 

miaketa, eta ikerketa prozesu orori dagokion irabio, ezinegon teoretikoa eta sinestedunaren 

existentzia, baretasun osoa, sinestutakoaren errealitatean datza. Horregatik esan dezake 

erlijioaren sikologo haundiak sinestea dela errealitatearen zentzua. 

Hitz arras sinpletan adierazten zuen Leon Bereau bertsolariak 

Edo J.M. Berak 

"...Guzien gañiñ Jaun Zerukoak 

ondo giñuan anpara" 590 

"...Zeñek ez du artuko 

Jaun ori kontentuz? 

Zer amoriyo digun 

590 ZAVALA, A.: Op. cit. (1968) 294. orr.

pentsatu soseguz" 591 

Modu askoz herrikoiagoan adierazten zuen beste bertsolari anonimo harek. 

"...Jaunak gordeko nau ta 

konsola zaitea..." 592 

W. Jamesen eritziz, kasu batetan bakarrik baztertzen dugu sinesten dugun zerbait, 

hots, bere kontraesanean dagoen aurkako zerbaitetan sinesten dugunean. Gizonok ahal haina 

sinesten dugu, gure mugaziak hautsi nahian, ahalik eta errealitate gehien geureganatu nahi 

baitugu, ahalik eta errealitate zabalena izan. Beraz, ahal izango bagenu, den dena sinestuko 

genuke. Horregatik dio W. Jamesek, Donepauloren pentsakeraren bertsio pragmatiko baina 

sikologoaren pentsakerarekiko guztiz kontsekuente emanez, gure hilezkortasunaren frogarik 

ziurrena, gure erraietako hilezkortasun irrits izugarrian daukagula. 

Bere erara, zer beste adierazi nahi izan zuen Antonio Machadok, askatasunean eta 

esperantzan sinesteaz aparte, sinesmenean ere sinesten zuela baieztatu zuenean? 

"...Jaiotzen den fede batetan 

bere bila ibili arren Jainkoa harrapa ez dezakedanean, 

eta daramagun eta egiten den Jainkoagan" 593 

Berrogeitamar urte geroago Jose Ortega y Gasset-ek kontrajarri egiten zituen ideiak 

eta sinismenak eta demostratu ere zernolako garrantzi erabakiorra duten sinismenek gure 

existentziaren oinarrietara jotzerakoan. Ortegaren eritziz sinismenak dira "gure bizitzaren 

kontinentea" eta "garen ideiak" gisa ulertu behar dira eta ez "ditugun ideiak" bezala. 

Errealitatea egituratzen duten sinboloak oparitzen baitizkigute, logikatik urrun, 

mekanikatik haruntza, esanahiaren, zentzuaren, esperantzaren ofertorioa. Azken batez, gure 

oihalaren egitura, paisajea eta hitza. 

Juan Ramón Jimenez-ek kantzatzen zuen bezala 

"Zein ondo datorkion bihotzari 

bere lehen kabia! 

Zernolako ilusio alaiez 

itzultzen den, hegaka, bertara; zernolako arduraezaz 



593 MACHADO, A.: Op. cit. (1919), 76. orr. 

"...En una fe que nace 

cuando se busca a Dios y no se alcanza, 

y en el Dios que se lleva y que se hace".

etzaten den adardura itzaltsuan, 

fedez, bakez, ahanzturaz inguratuta!..." 594 

Beraz, beraietatik bizi gara eta ez gaude beraiekin, baizik beraiengan. Zerbait 

pentsatzen iharduten garenean, sinismena gure hondoan ari da; horregatik ez dakigu nola 

formulatu, hori bera gertatzen baitzaigu guretzat errealitate oinarriztatzaile den ororekin. Hain 

zuzen ere beraiei esker jakin dezakegu diruaren, gosearen, pobreziaren, asearen, maletaren 

eta diplomaren gainetik itsasokoa izan naitekeela, lautadakoa ala mendikoa eta kultura ez 

dela inoiz helduko mendiko tximista, itsasoko ekaitza eta lautadako infinitoa dautzan hartara, 

sinismenek, soinuek eta isiltasunek, amodioek eta amodio ezak, babesak eta biluziak 

lehenengo aldiz zitzelatu ninduen hartara. 

Beraz, Ortegaren eritziz, gure izakeraren estratorik sakonena sinismenez osaturik 

dago. Ondorioz, fedea Jainkoari emana bizitzea gisa ulertu behar da, pertsonen arteko 

dohaneko harreman gisa, horixe denez azken oinarria, errealitatearen baldintzari eta bultzaria. 

Bautista Galarregi bertsolariak honela adierazten zuen: 

"Gezurrik bada ez det esan nai 

baizikan beti egia, 

au da txikitan ikasi nuen 

Jaungoikoaren legia. 

Oraindik ere oroitutzen naiz, 

ez det galdutzen fedia, 

beragatikan ez nuke iñola 

engañatu nahi jendia" 595 

Hedapen prozesu batetan sartuz gero, zera honi deitzen diogu sinismen -benetako 

sinismen sakon eta egiatiar-; bere alde sofritzeko eta, behar bada, hiltzeko prest egiten 

gaituen horri, berarekin dugun lotura guztiz edo batez ere afektiboa izanik. 

Sinismenarekin loturiko sofrimendua sarritan azaltzen da migralariengan. Juan Mari 

Lujanbiok horrela zioen: 

"Gipuzkoa ortan bada 

zenbait lar da ote 

neri emandakua 

594 JIMENEZ, J.R.: Segunda Antologia poética, 273. orr. 

"¡Qué bien le viene al corazón 

su primer nido! 

¡Con qué alegre ilusión 

torna siempre volando a él; con qué descuido 

se echa en una fresca ramazón, 

rodeado de fe, de paz, de olvido!" 


zenbait azote; 

odola neriyola 

noiznai derrepente, 

beste geiagok ere 

alaxen diyote; 

sartzen ziran fuerte 

ezurra jo arte". 596 

Horregatik batek baino gehiagok gudatik hartuko ditu fedearen borrokan tajuz aritu 

eta garaile irten ahal izateko bitartekoen sinboloak. J.M. Berak, esate baterako, izugarrizko 

indarrez eskeintzen digu bere ikuspegia: 

"...Bataioakiñ sartu soldadu, 

konfirmatzian armatu, 

muniziyotzat utziyak daude 

beste zenbait sakramentu..." 597 

Loiolako Inazioren iruditeria bete betean, ikus dezakegunez. Eta guzti honek, zera 

suposatzen du, gure bizitza ikuspegi metafisiko batetik begiratzea. Gure bizitzaren ulermen 

metafisiko honetan agertzen da gizonaren bere errealitatearekiko irekitasun definigarria; 

berari esker aurki dezake gizonak bere mugaziatik haruntza badela zerbait -mundua, 

munduaren errealitatearen eta berearen oinarria- zeinik gabe ez litzatekeen posible izango 

bere existentzia. 

Badirudi gure bertsolariengan ere somatzen dela halako planteiamendurik: sinesten 

dut, beraz, gizaki bezala, erreala naiz; nire errealitaterik hondoenean -beste zenbait gauzen 

artean- nire sinismenak eta nire zalantzak naiz. 

jasoz. 

Honela erakusten zigun Mendaro Txirristaka bertsolariak, alegoria natura hurbiletik 

"...birigarruak txirt-txirt 

deitzian jeki goiz, 

Aitaren eginda ekin 

txabolara illargiz..." 598 




Honek esan nahi du gizakia konstitutiboki dagoela munduari irekia; berarentzat ez 

dago NIA alde batetik eta mundua bestetik; hain daude elkarri lotuta eta hain daude bata 

besteari baldintzatuta ezen mundurik ez balego ez litzatekeela Niarik ere izango. 

Nolabait mugaziaren traszendentzia deituko genioke, denok barru barrutik daukagun 

mugazia izugarri horren traszendentzia. Gizona mugatua da bai espazioan (multilokazioa 

ezinezkoa da), bai denboran (jaio denez, hil beharrean dago) eta posibilitatean (ezin du izan 

nahiko lukeen oro). hiru mugazia horietatik beharbada denborari dagokiona da bertsolari 

migralariengan gehien agertzen dena. Forma asko hartuko ditu, diruaren iragankortasuna izan 

daiteke bere oihartzun, J.M. Beraren bertso honetan bezala: 

"...Gure pentsamentuak 

dabiltza diruban, 

sekulako bagiña 

bezela munduban" 599 

Edo haize haundi bat, bertsolari beraren hitzetan 

"...Mundu ontako gure biziya 

aize aundi baten itxura, 

segurantzarik eziñ kontatu 

ordu batetik bestera; 

Gaur azkarrean egonagatik 

biar goaz lurren azpira..." 600 

Hain zuzen ere, bere posibilitateetatik haruntzagoko errealitateak, beraz bere berezko 

errealitatetik haruntzagokoak daudela sinistean, eta bere azken oinarriak traszenditu egiten 

duela bere berezko errealitate hori, gizona konturatu egiten da bere mugaziak plus-ultra bat, 

harunztasun bat eskatzen duela. Heideggerek egiten zuen galdera: "Ba al du zentzurik gizona, 

bere mugaziarik barnenekoaren oinarrian sortzaile bezala eta, beraz, infinito gisa 

ulertzeak?". 

Guzti hau laburbilduz Hegelek hau zeukan idatzita: "Mugazia absolutuak egiazko 

Absolutuarekin duen zerikusia da sinismena". 

Beharbada, guk zera esango genuke, gure mugaziatik haruntza badela zerbait 

traszendituarazi egiten didana eta sinesteak, sineste modu batek bermatzen didala "zerbait" 

hori. 

Gure ustez, gure bertsolariengan ia nabarmenki somatzen den gauza da. Zubirik tesis 

antropologiko bihurtu zuena, eta Lain Entralgok bere saiakeratan behin eta berriro gogoratu 



diguna: gizona bizitzan zehar "idem sed aliter" dela. Eta sinestea gure bizitzako une 

existentziala denez, hori, "aliter" edo aldatze hori ez litzateke posible izango, denborarekin 

ajea eta aldaketa jasaten duten sinismenekin batera, betirako dirautenen multzotxo hori, 

sinismenaren, singularrean, "idem" hori existituko ez balitz; "nik badakit nor naizen" eta "nik 

badakit zer naizen" esatea eta sinestea ahalegintzen diguna. Berari, sinismenari, zor diogu 

"idem-titatea", benetan eta etenik gabe naizen idem hori izatea. 

Bestalde, guk ez dakigu honek nolako zerikusia izan dezakeen Ameriketan aurkitzen 

dugun euskaldunari sarri egin zaion erlijio aldetiko fanatismo salaketarekin. Gaur egun, 

zoritxarrez, nahasi egiten dira eta, behin baino gehiagotan bat bilakatzen fanatismo eta 

fundamentalismo ideiak. Behar bada modernitatearen hilzoriko momentuan gertatu diren 

errelato haundien heriotzaren ondoren oinarririk gabeko gizon postmodernoa onartu dugu 

(ikusi, Wattimo, Braudillard...) eta bera goraipatu aliter horren hegoetan, aldaketaren 

sustantibitate litzatekeen oinarri ezean oinarritua, Wattimoren egunsentiaren filosofia ahoan 

eta hatz puntatan. 

Eta agian mendebaldean gertatutako fenomeno honen aurka oraindik ekialdeko 

zenbait zibilizaziotan (batez ere Koramen oinarritutako hainbat herrialdetan) oraindik errelato 

fondatzaileak erabakior eta eusgarri gertatu direlako eta herrialde horietako zenbait estadu 

erasokor agertu direlako, Iran eta Iraq-eko kasuak, besteak beste, gertatu da lehen aipatu 

dugun fanatismo = fundamentalismo nahasketa. Gure ustez, uka ezina da euskal migralaria 

errelato haundietan sinesten duen gizon fundamentuduna dela baina ez inola ere fanatikoa. 

Ikusi zernolako susplezia ederrez xuxurlatzen digun Mañex Etchamendyk bere 

oinarriarekiko atxekimendua. 

"Aita-amek pena asko 

Jasan dute guretako, 

Bai gure ongi hazteko. 

Urte on deiet desiratzen ta 

Jainko onak laguntzeko, 

Osasun on emaiteko, 

Luzaz bizi-arazteko, 

Gero zeruan biltzeko. 

Ama Birjiña maitia, 

Gutaz miserikordia! 

Atxik guri bertutia. 

Aita-amari eta umeri 

Nasai iguzu grazia: 

Uroski gure bizia 

Iragaiteko guzia, 

Gero zeruko loria" 601 


Fanatismoak ez du oinarritzat Etchamendyk (eta berarekin batera ezagutzen ditugun 

bertsolari migralari guztiek) erakutsi digun sinismen guztiz tinkorik; fanatismoa sinestearen 

forma anomala eta, nahi bada, morbosoa, fanatikoak sinesten duen haren haustearen eta 

erortzearen espresioa bait da, batez ere sinesten duenarekiko eraginkortasun sozialaren 

krisialdiarekikoa. Hau ere esan beharrean gaude, gure bertsolariek sarri deskribatzen 

dizkiguten Sta Genobeba eta beste zenbait martirien zalantzarik gabeko jarrera 

existentzialaren aurka, beharbada martiriengan ere ez dela gertatzen sinesten dutenarekiko 

atxekimendu guztiz osoa; hau posible ez delako da, gure ustez, hain izugarria beren 

sakrifizioa. 

Eta esaten genuenaren arauera, idem sed aliter horren arauera, azken aurreko eta 

azkeneko sinismenen arteko bereiztapena egin beharko genuke. 

Giza mugaziaren agerpenik nabariena galdera da; gizonak galdetu egiten du, hainbat 

eta hainbat ziurtasunen artean galdetzera bultzatu duena falta zaiolako; horri buruz osagaitza 

sentitzen delako; azken batez, mugatua delako. 

Latinera joko dugu hobeto adierazi ahal izateko. Badirudi etimologikoki 

PERCONTARI aditza dela giltzarria; aditz hau, berriz, "makila" esan nahi duen CONTUS 

izenetik dator. Lehen esan bezala, nahita eutsi diogu etimologia latiniarrari, beharbada, 

galderaren esanahi sakonena berarekin lotuta dagoelako. Beraz, "Percontari" (preguntargaldetu) 

"putzu baten hondoa makila batez arakatzea" izango litzateke, helburu bikoitzarekin 

noski: bat, putzuaren sakonera eta hondoaren tinkotasuna ezagutzea; eta bertan, hondoa 

biguna baldin bada, azpian ezer gogorragorik ba ote dagoen aztertzea. Beraz, azken aurreko 

eta azkeneko galderaren arteko jokua. 

Galderari egokituta ematen diogu hitzari bere esanahi metafisikoa: giza 

barnekaldearen miaketa, sondeoa. Eta gizonari egiten zaio galdera, beragan erantzunaren 

edukina osa dezakeen jakituriarik dagoen ala ez ezagutzeko. Eta saio honetan bi modu 

ezberdin bereiz daitezke: 

- Azken aurreko galdera, gugan azken aurrekoa izanik, beste edozer izan ez 

daitekeenari dagokiona. 

- Azken galdera, gugan azkena izanik beste edozer izan ez daitekeenari dagokiona. 

Bertsolariek askotan baieztapen edo desio gisa formulatzen dute azken galdera hau. 

Ikusi bestela zer dioen Kaskazurik. 

"Ez dakigula beñere falta 

Jaungoikoaren graziya, 

onarentzako seguru dago 

zeruetako gloriya..." 602 


Bestalde, aspaldiko gauza da mirespena dela jakituriaren iturria. Era zoragarri hortan 

eman zigun hori Mañex Etchamendy haundiak: 

"Desertuetan bakartasuna 

dela hain lotsagarria!" 

goiti zerurat behatu eta 

zer gauza xoragarria! 

Izar eder hek dirdiran daude, 

izarrak ta ilargia... 

Hantik guganat begira dago 

heien guzien Nausia." 603 

Baina mirespena kokiltze ala gurpen hutsa bilaka ez dadin, guztiz beharrezkoa da, 

harridura eginik, bere barnetik galderakizun hau sortzea: "Zergatik mirestu naiz ikusi ala bizi 

dudanaren aurrean?" -Etchamendy-ren azken lau bertsoen mezua litzateke. 

"...Izar eder hek dirdiran daude, 



heien guzien Nausia". 

Azken aurreko galderak, erantzun razionalki onargarria hartzeko gai direnak... baina 

beste batzuetara eramango nautela jakinez, zeinengan halako erantzunik ez den jadanik 

posible izango. Gehiago oraindik: gure intelijentziak guztiz razionalki erantzuterik izan ez 

dituenak eta inoiz erantzungo ez dituenak. Honako hauek esate baterako: 

- Zergatik daude nire aurrean gauza errealak eta ez ezereza? 

- Zergatik da gizona eta zergatik naiz ni? 

- Zertan datza bizitzaren hastapena -giza bizitza den heinean- eta zertan heriotza giza 

heriotza den heinean? 

- Hiltzerakoan, guztiz desegindurik gelditzen al da giza errealitatea? 

- Gizadiaren historiak ba al du inolako zentzurik?, Arnold Toynbeek planteiatzen zuen eran. 

Agian geurea egin beharko genuke Du Bois-Reymond zaharraren "ignoramus et 

ignorabimus" (Ez dakigu eta ez dugu jakingo) hura, ilustrazioko zientzi gizonak hainbat eta 

hainbat eskandalizatu zituena. Honela utzi digu Mañex Etchamendyk horri buruzko bere 

gogapena, apaltasunari eginiko dei bortitz gisa. 

"Eskual Herrian, mundu guzian 

orotan da Jainko bera. 

Ez dugu zeren izan dezagun 

nehork urgulu sobera. 

Uros ditake bizitzen dena 

haren legen arabera. 


Jeiki-erorka pasatzen dugu 

mundu huntako denbora". 604 

Eta, halere, edo agian "jeiki-erorka" bizitzea dagokigulako, krisialdiaren zurrunbiloan 

murgildurik gaude. Beharbada ez dira zientzia eta bere emankortasun izugarria izango pot 

egin dutenak, zientzia eskura dezakeen errealitatearen ezagumenari azken izakera 

oinarrikorra eman nahi izateak baizik. Zientziak ziurtasun irmoak ematen ditu baina ez ditu 

azkentasunak, amaierak azaltzen. 

Rosalia de Castroren bi lerro zoragarri hauetan bezala: 

"Quérom'ire quérom'ire! 

para donde no-no sei. 

Filosofia ere saiatu da gure buruarentzat azkena eta oinarrizkoa dena jakingarri egiten 

baina, azken batez, horri buruz esaten diguna erizpideen arloan gelditzen da. Hortan datza, 

beraz, giza pentsamenduaren drama eta, era berean, bere eztena. Eta galdera horiek argitsu 

eta sustraietatik formulatzean dautza gizonaren mugazia eta haunditasuna. Modu izugarri 

honetan deiadarkatzen digu Jose Mari Mendiburu bertsolariak. 

"Beatzak legun eta 

tristura biotzak, 

arras guti balio'ik 

olako bizitzak; 

batian sobra bero 

ta bertzian otzak, 

gau ta egun bakarrik, 

oiek gauza latzak; 

ola bizitzen dire 

otso eta artzak". 605 

Mugazia esan dugu, eta haunditasuna, bertso latz hauek erakusten dutena, haundia 

behar baita izan jakin daitekeenaren gailurrera eta mugetara iritsi garela apalki onartu eta 

aldarrikatzeko. Zerbaitegatik esan zuen Martik Heideggerek galdera zela jakituriaren izakera 

gorenena, erantzunak "otso eta artzen" parera eramaten bagaitu ere. Beraz, Heideggeren 

ustez, "galdera ez da erantzunera iristeko ezarri behar den zurubia; aldiz, jakitearen 

formarik gorenena bihurtu da". Orduan, mirespena eta galdera baldin badira ezagumenaren 

hastapenak, galdera eta harridura izango dira bere gailurra. 

Mañex Etchamendyren hitzetan: 


"Munduari 


eha bat emaiten diozu 

munduari; 

haren ondorioari; 

bainan ez diozu kausitzen 

auhen, miñ eta pena baizen 

munduari". 606 

Beraz, aurrerapauso bat eman nahi dugu. Azken aurreko eta azken galderak baldin 

badaude, gauza bera esan ote dezakegu sinismenei buruz? Ba ote daude azken aurreko eta 

azken sinesmenak? 

Inolako dudarik gabe gure eguneroko ia ekintza guztiak azken aurreko sinismenetan 

oinarriturik daude. Nahikoa dugu telefonoa hartu eta lagun bati deitzea: "Bihar lanetik 

ateratzerakoan X-en kontzertua entzutera joango al gaituk?"-galdera da, nire beharkizuna 

adierazten duena, beraz nire pobrezia eta mugazia; eta azken aurrekoa, ez baita nire bizitzan 

benetan oinarrizkoa denari buruz ari, baizik, nahiz eta niretzat gustokoa izan, naizena izateko 

ezinbestekoa ez den zerbaiti buruz. 

Baina hauetatik haruntzago, egon ote daitezke azken galderekin batera azken 

sinismenak, azken galderei erantzun sineskorra eman diezaieketenak? Baietz uste dugu orain 

arteko gizadiaren zatirik haundienak erakutsi digun bezala. Dozenaka har genitzazke gure 

bertsolari migralariengandik holako sinisbetearen adibideak. 

Sarri aipatzen dugun Mañex Etchamendyk honela zioen: 

Eta Nikolas Lujanbiok: 

Edo Josetxo Yanzik: 

"Gizonaren indarrek 

ezin egin deusik, 

Jainko eternalaren 

botereak baizik" 607 

"...Baliosuak izan ziran 

orduko Pater-nosterrak; 

oso estutik salbatu giñan 

Jaungoikoari eskerrak" 608 

"Euskalerritik etorri giñan 

geren etxetik urruna, 

ardi zaitzera gure Jainkua 




daukagularik laguna; 

ondo gerade Berak ematen 

digularik osasuna, 

bere laguntzarekin egiten 

badegu noizpait fortuna, 

iritxiko da zuek ikustera 

juango geraden eguna". 609 

Gizon batek egunerokotasunaren irreflexiotik irten eta bere "bera izatearen" mugazia 

horren aurrean jarriz, berarekiko gelditzen denean, ikara somatzen du, txundituta gelditzen 

da, zer naiz ni?, zer izan naiteke ni eta zer ez?, nondik joko dik bizitzak eta zer zetorkiak 

ondoren?... galderen aurreko ikara txunditua... geroko erantzuna baiezkorra bada ere, goiko 

kasuetan bezala. 

Egia esan, leikena da galdera horiek ez egitea ere -beharbada beldurra zaielako- eta 

egunerokotasunaren zurrunbiloan murgilduta bizitzea nahiago izatea. Baina garbi dago, gure 

migralariek egin egiten zituztela galdera hauek eta ondorio pertsonal batetara iritxi zirela, 

beharbada tradizio luze baten fruitutzat jo daitekeen ondorio kolektibo baten 

pertsonalizatzera... pertsonalera azken batez, horrekiko ardura guztiz norberarena baita. 

Dena dela, berez, -guk dakigunez, hau ez baldin bada ere gure migralarien kasua, ez 

normalean behintzat,- lau ondorio ezberdin nabarmen daitezkeela historian zehar adierazi 

beharrean gaude: desesperantza, azken sinismena, agnostizismoa eta metafora, nahiz eta guk, 

aztertu dugunarekiko zintzo, batez ere AZKEN SINISMENA landu. 

Gizon bat azken galderei erantzun asegarri eta egokirik ezin eman izatearen 

parametroetan lehiatzen denean etsipena izan daiteke bere lehen erreakzioa, Leopardi eta 

Xabier Leterengan ikusten dugun bezala, 

"Etzaidazu galdetu gauza ilun guztilu arrazoi gordea, 

nora ote dihoan denbora aldakorrak daraman bidea..." 

Edo atsekabea Miguel de Unamunorengan, lehenengo Heideggeren analitika 

existentzialeko larrimina edo Sartrek eman zion zentzu metafisikoan hartutako nazka. Eta 

ezintasun horren kontzientzia setati bilakatzen denean desesperantza egiten da. Baina 

bizitzaren eta kulturaren sekularpenak goia jo duen arte, azken sinismena izan da azken 

galderei eman zaien erantzunik orokor eta jarraikoena, formalki erlijiosoa zenbait kasutan edo 

seudoerlijiosoa beste zenbaitetan. 

Azken aurreko sinismena litzateke sinistea eta gero pentsatzea giza errealitatearen 

azken oinarria -gizon eta ente erreal gisa- guztiz inmanentea, mundubarnekoa, intramundukoa 

dela. Hau da Feuerbach-en ondorengo materialismo dialektikoaren teoria. 


A. AZKEN SINISMENA 

Guztiz ezberdina da gure bertsolari migralariena eta beraiekin batera kosmosaren 

errealitatearen oinarria -eta horren barne dagoenez, berearena- guztiz traszendentea dela, 

guztiz transmundukoa dela sinesten dutenena. Beraz, sinismena egiazko fede erlijioso 

denekoa- Baina hau ez da bakarrik teistengan, hau da, hiru erlijio haundi positiboetan 

(kristaua, hebertarra, islamiarra) sinesten dutenekin gertatzen; modu ez hain garbian izanik 

ere, hori bera gertatzen da deisten fedearekin; panteismoa inmanentziaren jarraitzaileen 

erlijiosotasun informala eta traszendantziaren jarraitzaileen erlijiosotasun formalaren arteko 

dotrina baita. 

Eta fede ekintzen bi joera ezberdinen arauera ulertu izan da historian zehar. Bat 

tradizionalena, fedearen ideia agustiniar eta tomistan oinarriturik dago: cum assensione 

cogitare izango litzateke, Elizak sinesteko jartzen duenarekiko atxekimendu intelektuala. 

Dudarik gabe, teologo tomistak ongi ezagutzen ditu fede ekintzaren inplikapen bolitibo eta 

afektiboak, baina ekintza intelektualean jartzen du fede ekintzaren hezurdura. Ondorioz, 

horregatik jartzen du halako enfasia, Jainkoaren existentzia "demostratu" ahal izateko, 

teologia eskolastikoaren bost bide kosmologikoetan. 

Gure ustez hemen ardaztu beharko genuke gure migralarien pentsakera erlijiosoaren 

iharduera eta formulazioa eta bertan ere, jarrera etikoen bitartez eskeintzen diguten 

Jainkoaren, gizonaren, eta munduaren ikuspegia. 

Orohar hartuta, hontan ezikasiek uste izango zuketena baino askoz espektro zabalagoa 

ematen digute gure bertsolari migralariek guzti honi buruz. 

Hain dira ugariak eta mamitsuak erreferentziak ezen zenbait arlo ezberdinetan 

banandu behar izan ditugula, gure erizpide guztiz pertsonala jarraituz noski. Horrela, lehenik 

zernolako Jainkoaren aurpegia erakusten diguten aztertuko dugu. Gero, horren gauzatze 

historikoaren prozesua aztertuz, Elizaren erakutsiekiko erreferentziak. Hirugarrengoz, horren 

araberako harrera etikoen ardatzak. Ondoren, Erlijioa Euskal Herriaren ardatz 

oinarriztatzailea eta azkenik Alegoriak eta Sinboloak, oihartzun biblikoen erakusleiho gisa.

A.1. Jainkoaren aurpegiak 

Hasteko, esan dezagun, goian aipatzen genuen bai Platon bai Aristoteles nahiz 

Aquinoko Tomas donearen iharduera filosofiko eta teologikoko Jainkoaren lehenengo 

atributoaren ondorio gisa har ditzakegula geroko zehaztasunak. Hain zuzen ere Jainko 

Ahalguztiduna da beraientzat -eta gure migralarientzat- lehenengo Jainkoa. Halere, gero 

ikusiko dugun bezala, ez ginateke batere zintzoak izango, Jainko Ahalguztidun horri 

Nazareteko Jesusek Itun Berrian eman dion Maitasunezko Jainkoaren osagarri definigarria 

atxekituko ez bagenio. Harritzen bagaitu ere, askoz sarriago aipatzen baitute gure bertsolariek 

maitasun ekintzetan ixuriko omnipotentzia, epaitze eta zigortzekoetan baino. Honek zera 

adierazi nahi digu. Askotan esan ohi izan digutenaren aurka, gure arbasoen erlijioa ez zela 

inola ere esklusiboki beldurrean oinarrituriko erlijioa, konfidantzazko harreman pertsonaletan 

baizik.

Beraz honela agertzen digute Jainkoa: 

* ARGI EMALE 

"...Baña, etzen ala gertatu. Goiko Izarrak eman zidan argi berria" 610 

* GRAZI EMALE ETA LAGUNTZAILE 

"Jaun Zerukoak emaiten digu 

osasun eta graziya, 

orañ artio ola dijua 

gure emengo biziya..." 611 

Batzutan, gainera, zehaztu egiten dizkigute Jainko atributo horren ekintzaren uneak, 

adibidez, otoitzaren bitartez, onez ateratzen gaituela estualditik: 

"...baliosuak izandu ziran 

orduko Pater Nosterrak; 

oso estutik salbatu giñan 

Jaungoikoari eskerrak" 612 

edo egindako lanari etekinik ateratzeko dela Jainkoa graziemale, Paulo Yantziren testu 

honetan ikus daitekeen bezala. 

* JAINKOA, LAGUN. 

"Deseatzen dizkitzutet denari 

Jaungoikuaren graziyak, 

bere laguntzaz ibillitzeko 

zelaiak eta mendiyak, 

ordu onian izan ditezen 

zuen lana eta nekiak, 

zabilztelakoz mendi oietan 

pesti orekin nasiyak... 

ondo zaitzia merezi luke 

orrela irabaziyak" 613 



612 LUJANBIO, N.: Op. cit. (1968), 77. orr. 

613 ZAVALA, A.: Op. cit. (1968) 130. orr.

Lehen ere aipatu baditugu, Josetxo Jantzirenak dira oraingo bertsoak. 

* JAINKOA, OSASUN EMALE 

"Euskalerritik etorri giñan 

geren etxetik urruna, 

ardi zaitzera gure Jainkua 

daukagularik laguna; 

ondo gerade Berak ematen 

digularik osasuna, 

bere laguntzarekiñ egiten 

badegu noizpait fortuna, 

iritxiko da zuek ikustera 

juango geraden eguna". 614 

Iñolako dudarik gabe, hau da gehien agertzen zaigun Jainkoaren aurpegia, osasun 

emalearena, beharbada gizonok gehien estimatzen dugun ongiarekin loturiko Jainkoa 

agertzen digulako: osasunaren ziurtatzailearena. Eta ulertzekoa da, gure ihardun arruntetan 

beharrenezkotzat jotzen baldin badugu, zer esanik ez dago noraino irits daitekeen bizimodua 

irabazteko atzerrira jo behar izan duen gizon-emakumearengan. Itxuragabe ugaritu genitzazke 

aipuak, baina hiru aukeratu ditugu arras esanahikorrak direlakoa. 

Dabid Aranbururena lehena: 

"...Osasun ona baldin badaukat 

Zeruko Aitaren partetik, 

beste bost urte eztituk juango 

alkar ikusi gabetik" 615 

Bautista Galarregirena bigarrena: 

"...Osasunaren emantzallea 

lagun degula Jainkoa, 

adiyo bada, beste bat arte, 

euskaldun biyotzekoa" 616 

Juan Cruz Arrosagaraiena hirugarrena: 




"Osasun izaitia zonbat den haundia, 

eritu arte nekez da estimatzia; 

horgatik galdetzen dut Jaunari grazia, 

otoitz batian sartuz jendeki guzia, 

luzaz izan dezaten sendo bizitzia" 617 

* JAINKOA ONTASUN EMALE, lehen aipatu ditugun Leon Bereau eta Josetxo Yantziren 

bertsoan agertzen den bezala. 

* JAINKOA, BABESLE 

Beharbada Leon Bereauren bertso labur batek eskeintzen digu ideia hau zoragarrien. 

Lehen ere aipaturik daukagu. 

"...Guzien gañiñ Jaun Zerukoak 

ondo giñuan anpara". 618 

Sein Irigoien-ek berriz honela aurkezten digu, gure pekatuek mereziko luketen 

zigorpetik edo Jainkoak babes gaitzan: 

"...Nonbait asko zor due 

gure pekatuak, 

anpara gaitzala 

Gurutze Santuak, 

gutaz egon ditezen 

besteak eskarmentatuak" 619 

Arras interesgarria da bertso hauek eta beste askok adierazten digutena bakarkako 

pertsonaren egoeraren indar ereduemaleri buruz. Itxuragabeko gizarte itxi eta hurbil bat 

azaltzen zaigu, halakoetan hurbiltasunak bai onerako, bai txarrerako duen indarra 

azpimarratuz. 

Hirugarrena anonimoa da eta, hau ere lehen aipatua izan arren, interesgarria iruditu 

zaigu testinguru berri honetan: 

"...Jaunak gordeko nau ta 

konsola zaitea, 

Berak naiko du nik zu 

berriz ikustea..." 620 




Beharbada, behin eta berriro agertzen zaigun Mañex Etchamendyk emaniko Jainko 

BOTERETSU horrek... 

"Itsasoak koleran 

trainak bortitzik 

suntsitu nahi ditu 

guziak untzitik. 

Gizonaren indarrek 

ezin egin deusik, 

Jinko eternalaren 

botereak baizik" 621 

Beste zenbait aurpegi ere har ditzake azkenean azpimarratzea interesatzen zaigunera 

heldu aurretik. Hain zuzen ere 

* GURE ZAURIAREN SENDAKARI, da, J.M. Berak bertso arras ebokatiboan kantatzen 

digun bezala: 

"Jesus Eleizatikan 

gu deiaz ari da, 

sendatu nahi digula 

daukagun erida..." 622 

Nolabait Miguel Hernández-en poema izugarriaren parafrasia izango litzateke, Berak 

seguraski poeta espainiarra ezagutu ez bazuen ere: 


"Llegó con tres heridas: 

la del amor, 

la de la muerte, 

la de la vida. 

Con tres heridas viene: 

la de la vida, 

la del amor, 

la de la muerte. 

Con tres heridas yo: 

la de la vida, 

la de la muerte, 

la del amor". 623 



623 HERNANDEZ, M.: "La savia sin otoño" 182. orr.

* Eta, zauriturik gaudelako, hain zuzen ere, ERRUKIZKO JAINKO da. Honela dio, berriro 

ere Mañex Etchamendyk 

"Enetzat herran biziz, 

zer huke saria? 

Eternitatearen 

pena latz-garria. 

Izaiten baduk hire 

hutsen urrikia, 

Jinkoak eginen dik 

miserikordia". 624 

* Eta IZADIAN AGERTZEN ZAIGUN JAINKO hori, 

"Desertuetan bakartasuna 

dela hain lotsagarria!" 

Goiti zerurat behatu eta 

zer gauza xoragarria! 

Izar eder hek dirdiran daude, 



heien guzien Nausia" 625 

* DENENTZAKO JAINKO BERA izan arren, 

"Eskual Herrian, mundu guzian, 

orotan da Jainko bera..." 626 

batez ere, Ebanjeliotako Jesusen mezua ezin hobeto jasoz, ARTZAI eta JENDE 

XUMEEN JAINKOA da. Mañex Etchamendy dugu berriro. 

"Betleemeko harpe batean 

Salbatzalea da sortu. 

Hango artzainak, aingeru batez, 

ditu bere ganat deitu. 

Heien agurra nahi izan du 

lehenik errezebitu. 

Artzainak zonbat maite dituen 




ez dia ongi frogatu? " 627 

Eta hori, epaile baino, MAITASUNAREN JAINKOA delako. Gogora dezagun 

lehengoz Beraren lehen ekarritako bertsoa. 

"...Zeñek ez du artuko 

Jaun ori kontentuz? 

Zer amoriyo digun 

pentsatu soseguz" 628 

Baina hori bezain adierazkorrak dira Mañex Etchamendy eta Sein Irigoienen bertsoak: 

Sein Irigoienek, berriz: 

"Jainko onaren baitan guziek 

behar dugu fidantzia. 

Harek segurki ezagutzen du 

ongi gure flakezia. 

Jesus otoiztuz, elgar maitatuz, 

galde dezagun grazia: 

zori-onean goza dezagun 

eternitate guzia" 629 

"...Traidore falsoak 

urrikaltzeko dira guk 

egindako pausoak, 

ez anparatzekotan 

Jaun amorosoak" 630 

Honekin batera bertsolariek erakusten dizkiguten Jainkoaren azken hiru aurpegietara 

gatoz. Apropos utzi ditugu amaierako, Biblian behin eta berriro agertzen zaigun Jainko 

epailearekin lotuta daudelako. Jainko EPAILEA, beraz, J.M. Berak hitz hauekin: 


"...Badakizue dela 

deabruen promesa, 

eta gañera zein den 

an dagoen jueza, 

ez badegu kunplitzen 




ataioko itza" 631 

Eta bertsolari berak, geroxeago, beste hauekin ekartzen diguna: 

"...Guk uste izanagatik 

dauden sekretuan 

asentaturik dauzki 

Jesusek libruan, 

agertuko diranak 

illtzeko orduan..." 632 

Garbi dago ebangeliotako hitzen oihartzuna dela bertsoa: "Egun hartan logelan 

esandakoa ere teilatutik adierazi izango da...". 

Baina kristau tradizioan hain irmoki oinarriturik dagoen Jainkoaren aurpegi honek, 

dudarik gabe, batzutan serioa izango du begirada, betilun azaltzeraino, batez ere, bertsolariek 

dioten bezala JAINKO "JUSTIZIERO" izatea dagokionean. Honela adierazten du bertsolari 

anonimo berak bi bertso ezberdinetan: 

"Jaungoikoak baditu 

kastigu fuertiak, 

ezpadio laguntzen 

bati subertiak. 

Espetor sisero 

pekatuz betiak, 

indarrik baldin badu 

etsaien katiak, 

an pagatuko'ituzute 

emengo partiak" 633 

Eta hori epaiketaren ondorioz hain zuzen ere: 

"Ni esaten ari naiz 

nere iritziya, 

Jainkoak artuko du 

apunte guziya, 

andik irakurriko 

digu sentenziya..." 634 





Halere, Jainko epaile bera, ZERU EMALE izango da, Leon Bereau-ren hitzetan 

behintzat: 

"...Zenbaitan maldan anbildu eta 

pusken erdiyak galduak... 

zerua ondo mereziya du 

emen gu bezalakuak..." 635 

Edo Kaskazurik zioenaren arauera: 

"...onarentzako seguru dago 

zeruetako gloriya" 636 

Hori izanik JAINKO SARI EMALEAK eman diezaguken saririk ederrena. Entzun 

bestela, J.C. Arrosagarairen bertsoa: 

"Otoitz kartsu bat bihotzez zuri, kusi Maria Terexa, 

bizian izan fede handiak eman dezauzun laguntza; 

Jainko maite, zutan bakarrik zuen harek esperantza, 

saritzat orai zeru gainean emozu horgo babesa". 637 

Zerua, purgatorioa, Infernua gure bertsolariengan behin eta berriro agertzen zaizkigun 

kontzeptu teologikoak dira, beharbada hainbeste entzuteaz eta beraien itzalean hain luzaro 

bizitzeaz, kontzeptu antropologiko ere bihurtu direnak, gizonaren bizitzari espazio irekien 

betetasun izugarria emanez. 

Azken batez gure bertsolariek hainbat eta hainbat kezkatzen gaituen galderari ematen 

dioten erantzuna da. Galdera hau izanik: "Zein da gizonaren existentziaren forma, heriotz 

indibidualaren ondoren zentzu batetan, eta berpizkunde unibertsalaren ondoren bestetan?" 

Gure ustez, garbi dago purgatorioaz, zeruaz eta infernuaz gu, eta gure bertsolariak 

mintzatzen garenean ez dugula inola ere topografia jainkotiarrez hitzegiten. Infernua, zerua 

eta purgatorioa ez dira ezagutzen ditugun bezalako denbora eta tokiak, hain zuzen ere 

heriotzatik pasa den gizonak dagoeneko ez duelako osatzen denbora edo tokizkoa den 

errealitaterik. Errealitate forma berri hau Jainkoaren bizitzaren partehartze-modu berri gisa 

ulertu behar da. Bertsolariak hitzegin dute horretaz, zer den esan gabe. Agian, intuizioz 

zekitena antropologikoki edo teologikoki adierazteko gauza ez direlako. 

Baina aspertugabe errepikatu digute oinarrizko konzeptua, eman ditugun aipuek garbi 

uzten duten bezala. Hauxe da oinarrizko konzeptu hori. "Heriotzako orduan, Jainkoaren 




egiarekiko eta eskakizunekiko topaketa behin betikoan, gizonari oraindik posible baldin 

bazaio bere destinoaren zentzuari buruzko erabakirik, ondorioa hirukoitza izan daiteke". 

Aldiz, halako erabakirik posible ez bada, epaiketaren ondorioa, norberaren lehengoko 

bizimoduari dagozkion erabaki explizito ala inplizitoen arauera dago; hau da norberaren 

askatasunak eskatzen duen birmatze objetiboa eta seriotasun aldaezina, bizitza esanahirik 

gabeko komeria izan ez dadin. Behin betikoa ez dena garrantzirik gabea da, eta den dena alda 

baldin badaiteke, ez dago egiazkorik. 

Bizitzak herio-ondorena deusestatua ez izatea erreklamatzen du, bere duintasun 

absolutuaren baldintza gisa. Dana posible da bizi garen bitartean; ezertxo ere ez da posible 

behin hil eta gero. Eta honetan datza existentziaren haunditasun dramatikoa. 

Zer beste adierazi nahi dute J.M. Beraren bertso hauek? 

"Urrundik asten digu 

etsaiak arrantza, 

engainatu artean 

guk degun biotza; 

gero konfesatzeko 

berak eman lotsa, 

iltzean ez zaigula 

faltako apaiza". 638 

Olegario Gonzalez de Cardedalek ere ildo beretik adierazten ditu aztertzen ari 

garenari buruz Nikolas Cusakoak eta H.V.von Balthasar-ek esandakoak. Hots, erabakitze 

unean, gizonak askatasunez, Jainkoarengana hurdilduko duen erabakia hartzean datzala 

bertsolariek PURGATORIO deitzen duten hori. 

Baina, erabaki hau objetiboki Jainkoagandik urrunduta egon den izaki pertsonalarena denean, 

ekintza bolitibo puntual horrek ezin dezakeela bapatean bizitza osoko estiloa guztiz aldatu. 

Jainkoarekiko egokitze horrek eskatzen duen purifikapen prozesuari deitu diote, teologoekin 

batera, purgatorio bertsolariek. Eta zer esanik ez dago, suaren figura tradizionala, egiazkoa 

eta gezurrezkoa bereizteko erabiltzen denarekiko sinbologia besterik ez dela. 

Aldiz, zera gerta daiteke: Jainkoa-hautatze-erabaki absolutu hori Jainkoari eta bere 

bizi egitasmoari-emandako bizitza oso baten zigilapena izatea. 

Jainko salbatzailea eta salbatutako gizonaren arteko topaketa honi deitzen diogu, 

bertsolariekin ZERUA. Eta guztiz normala iruditzen zaigu bertsolariek ere bat egitea zeru 

infinitoaren ikuskizuna eta Jainkoaren ezagutza eta kontenplazioa. W. Jaeger-en eritziz, 

Aristotelesekin jaio eta Frai Luis Leongoa eta Pascalekin batera historiaren zehar garatu den 

zeruaren kontzeptuari Kant-ek eman zion bere forma behin betikoa. Honela dio filosofo 

alemandarrak bere Arrazoi Praktikoaren Kritika liburuaren amaian: "Bi gauzek betetzen dute 

espiritua, beti berriak eta beti gehitzen doazen mirespen eta begirunez, beraietaz gogamena 


gero eta maizago arduratzen den heinean: zeru izartsua nire gainetik, eta lege morala 

nigan". Eta Ovidiok nahiz Ciceronek Jainkoa-Eguzkia eginiko identifikapenak mila 

jarraitzaile izan ditu poesiaren historian zehar. Goethek, adibidez, bere Fauston. Baina 

Bibliak, aldiz, perspektibak aldatuz, ez du esaten Eguzkian Jainkoa ikusten dugunik, baizik 

"zure Argitan ikusten dugu argia" (36. salmoa) 

Eta INFERNUA? Amaiara iristean, gizona, zutik, bere sufizientzia soilean ezar 

daiteke, Jainkoa eta bere eskeintza ukatuz. Mugazia hutsean gelditu den gizonaren egoerari 

deitzen diogu infernu. Gaitzespen hau bi era ezberdinetan uler daiteke, bertsolariek 

diotenaren arauera: bata, Jainkorik gabeko bizitzari inmanente zaion logikaren ondorioa; bia, 

Jainkoaren eta lagun urkoaren aurka aritu den gizonari Jainkoak egiten dion gaitzespena, 

berari emandako lana zintzoki bete ez duelako. Beharbada horrela ulertu beharko da lehen ere 

aipatu dugun bertsolari anonimoaren bertsoa: 

"Jaungoikoak baditu 

kastigu fuertiak, 

ezpadio laguntzen 

bati subertiak. 

Espetor sisero 

pekatuz betiak, 

indarrik baldin badu 

etsaien katiak, 

an pagatuko ituzute 

emengo partiak" 639 

Bestalde, eta arlo hau amaitzeko, ezin dugu ahantzi zernolako garrantzia ematen 

dioten bertsolariek nahiz Jainkoaren seme den Nazareteko Jesusi nahiz Maria, Jesusen Amari, 

Jainkoarekiko azken topaketarako prestatzeko orduan. Gerorako utziko dugu Ama Birjiñaren 

ikuspegia, baina, hurrengo arloan sartu baino lehen, laburrean bada ere, analizatu egingo 

dugu nola ikusten duten Jesusen betebeharra. Lehenik eta behin, esan dezagun Jesusen 

Heriotza dela, Kristau teologia tradizionala oihartzunduz, bertsolarientzako gure salbamen 

esperantza. 

Honela dio J.M. Berak. 

"...Guziyongatik ill zen 

Jesus gurutzian, 

ortarako esperantza 

artu biotzian..." 640 

Bertsolari bera, zertxobait geroago konfidantzaz arituko zaigu: 



"...Jesus, zu alabatzen 

nai nuke nik bizi, 

eman zaidazu, bada 

orrenbeste grazi, 

eta illtzian deitu, 

banuke merezi..." 641 

Azkenik, eta salbamen prozesua Elizaren barruan ulertzen dutelako, Mañek 

Etchamendyk Jesukristo jarriko digu Elizaren aintzindari: 

"Juduek uste zuten 

Jesukristo hilez, 

suntsituko zutela 

betiko ahalgez. 

Bainan pizteko sanja 

tonban atxemanez 

Jesus zoin ontsa etzen 

trufatu hekiez". 642 

Lehenengo puntu hau bukatutzat jo eta bigarrenarekin hasiko gara, beharbada 

lehengoa bezain adierazkorra, nolabait noraino zegoen gure migralari haien eguneroko bizitza 

mendeetan zehar, Ertarotik eta batez ere kontraerreforma garaitik hona, Elizaren erakutsien 

errimoekin lotuta, lehen aipatu dugu bezala, herri honen hatapen antropologiko bilakatu arte. 

A.2. Elizaren erakutsiekiko erreferentziak 

Arlo hau oso da luzea, erreferentzi asko eta asko azaltzen baitira aztertzen ari garen 

bertsolariengan. Horregatik, ordenagatik, eta ahal hainako prozesu logikoa jarraitzearren bi 

zatitan banandu dugu arloa: 

a) Dogmari dagozkion erreferentziak, eta 

b) Fede tradizionalari buruzkoak, Elizaren irakatsia izateagatik ere, formulazio 

dogmatikoetan sartzen ez direnak. 

A.2.a. Dogmari dagokiona 

Arlo honetan Hirutasun Doneari egiten zaion erreferentzia da lehenengoa eta, arlo 

erlijioso hauetan sarri gertatzen den lez, Bidasoa aldeko J.M. Bera da aipua egiten duena. 



"...Bedeinkatuba Trinidadeko 

Jesus bigarren pertsona, 

baldiñ ez balitz mundura etorri 

galduba zegoan dana" 643 

Eta harrigarria badirudi ere ez dugu beste erreferentzia zuzenik aurkitu, agian gure 

bertsolariek nahiago zutelako hurbiletik ukitzen ez zituen misterioa ekiditzea. Harrigarria, 

diogu, kontutan harturik zernolako garrantzia izan duen Xiberuko elizetako dorregintzan eta 

zenbat eta zenbat ermita dauden Trinitateari eskeinita gure mendi gailurretan. 

Bestalde, bertsotan ez dira falta kredoari buruzko erreferentziak, bertsolari berak 

Niceako Kredoko formulazioan esaten den "eta handik etorriko da hilak eta biziak epaitzera, 

eta haren erregetzek ez du azkenik izango" pertsonalizatuz honela esaten bait digu: 

"Pobre, aberats eta 

gizon jakintsuak, 

denak sententziatu 

bear Jesus maisuak; 

an ez du baliyoko 

emengo diruak 

obrakin irabazten 

ez badu pisuak..." 644 

Oihartzun haundiko bertsoak dira eliz-kristauaren tradizio milenaristarekin oso lotuak. 

Gogoratu besterik ez ditugu, Apostoluen Egiñak, Done Paulo Tarsokoaren erakutsiak, 

Donejakuerenak, eta geroko Dulcinorenak, Savonarolarenak, Thomas Müntzer, Gyorgi 

Dosza.. eta zertxobait geroago, XIX. mendeko Pugatchev erresiarrarenak. Beste modu 

batetan izanik ere Donibane Gurutzekoak hori bera xuxurlatzen zigun bertso zoragarri 

harekin: 

"Bizitzaren arrastirian maitasunaz aztertuko haute" 645 

Gero, sinbolismoez hitzegiterakoan paradisuaren aipua egingo badugu ere, orain 

jatorrizko pekatua ekarriko digu gauza hauetaz gehien mintzatu zaigun Berak eta Ama 

Birjiñari buruz idaztekoan gogorarazten digu hain zuzen ere: 

"Izar eder bat zuriz jantzirik 

izandu ziñan sortuba, 

ez gu bezela Adan eta Eban 

pekatubak mantxatuba. 



645 DONIBANE GURUTZEKOA: "En la tarde de la vida te examinarán del amor"

Mundu artetik Aita Betikuak 

zein duben destinatuba, 

seme Jesusen Ama izateko 

beretzat guardatuba" 646 

Beharbada jatorrizko pekatuaren dotriña tradizionalarekin lotu beharko genuke 

aspaldi xamar gure artean aipatu ere egiten ez den linboarena. Besterik ez bada ere, kontura 

ekarri nahi nuke zernolako garrantzia eman zaion puntu honi ez gure Herriko jenderik 

xumeen artean, baizik baita Europa osoko, guk dakigunez, literaturan. Gogoratu bestela 

Thomas Hardyren "Tess of the D'Urbervilles" eleberri izugarrian Tess ama-ezkongearen 

jarrera bortxakeriaren fruitu izandako haurra hiltzera dihoala konturatzen denean. Neskaren 

larriminak eleberriaren historian idatzitako orririk hunkigarrienetakoa osatzen du eta gauza 

bera, Tessek berak bataiatu ondoren, idazleak uzten digun lasaitasun zentzuak. 

Era honetan etorri zaigu herriaren pentsakera tradizionala: 

"Guziyok sortzen gera 

pekatuarekiñ, 

Adan eta Ebagandik 

datorren gaitzekiñ; 

ori kentzen ez bada 

bataioarekiñ, 

anima linboara 

dua illtzekiñ; 

kontuz ibilli bada 

aur txiki oiekiñ" 647 

Horrekin batera, eta gaiari halako garapena emanez bertsolariek saiatu ziren 

pekatuaren zentzua erakusten eta bertan Jainkoak duen rola adierazten. Egia esan, gure 

migralarien jarrera etikoak aztertzen ditugunean ekingo diogu bere osotasunean arazoari 

baina orain aitatu behintzat aitatu nahi genuke. 

Bertsolari anonimo baten eskutik datorkigu oraingo honetan: 

"Zer dan oartzen bada 

gure bidagoa, 

orobat da legorra 

nola itxasoa; 

iñon ere ez da falta 

erori-jasoa, 

guztiyaren gañetik 

dago Jaungoikoa". 648 




Eta pekatuaren formulazio teorikoarekin erabat lotuta aurkezten digute teologia 

moralista tradizionalean pekatua egiteko bete behar diren baldintzetako bat gogorarazten 

digutenean, hots, "uso arrazoizkoari" buruzko dotriña. Bidasoa arroko bertsolaria dugu berriz 

ere lan hoietan: 

"Uso arrazoizko 

deitzen den dotea, 

zazpi urtetan dela 

dago sinixtea; 

edade geio dezun 

kristaba maitea, 

zertan zabiltza bada 

eskusaz betea, 

esanaz zeradela 

txit ijnorantea?" 649 

Gai hau behin utzita, gure bertsolariengan gai erlijiosorik errekurrenteenera joko 

dugu. Gure saiakeran Herrimiñari eta Amaren esanahiari buruz aritu garenean sakonetik 

aztertu dugun puntua da. Inolako zalantzarik gabe han esaten genuenarekin erabat lotuta doa 

orain aztertzera goazena eta ez dugu uste XIX. mendean Mendebaleko Europa Katoliko 

zaharrean eman zen Maria Birjiñaren kultoaren garapen izugarriak -besteak beste gogoratu 

Pariseko La Médaille Miraculeuse, Lourdes, Mariaren Bihotzaren kultura... eta batez ere Pio 

IX.k Maria Sortzez Garbia dogma deklaratzearekin emandako bulkada erabakiorra izanarren, 

horrek bakarrik esplika dezakeenik migralariengan Ama Birjiñaren kultoak izandako toki 

gorenekoa. Aipaturiko hori guztiarekin batera ez dugu uste Robert Greaves-en "The White 

Goddess" eta halako iruditeria herriaren subkonszientetik hain urruti dagoenik. 

Hau esateak gehiegikeria badirudi ere Ama Birjiñaren figura Jesusena bera baino 

maizago agertzen da gure bertsolariengan bizikizun erlijiosoa tartean dagoenean; era 

guztietako bizikizun erlijiosoa, bai gorapenekoa, bai eskarikoa eta bai, batez ere, babes eta 

gerizperekin loturikoa. 

Lehenik eta behin Mariaren birjintasuna kantatzen dute gure bertsolariek. Eta, ziur 

gaude zentzu guztiz fisikoan ulerturiko birjintasunaz ari direla, Espiritu Santuaren indarra 

aipatuz Jesusen ernalkuntzaren eragile lez. Gaia edo, teologikoki arras konplikatua da baina 

aurrera jarraitu baino lehen esan nahi genuke zernolako zentzu figuratiboa duten Biblian 

antzeko kasuetako gertakizunek. Badirudi Herri aukeratuaren historian rol guztiz erabakiorra 

jokatu duten zenbait pertsonaia sorkuntza mirakulusoaz inguratuta azaldu direla munduan, 

Moises, Sanson eta Joan Bataiatzailea besteak beste, ama zahar horiek nolabait figura poetiko 

eta sinbolikoak direlarik. Esan ere, esan beharrean gaude beste zenbaitentzat Mariaren 

Birjintasuna zentzu guztiz existentzialean ulertu behar dela, Jainkoari guztiz eta eragozpenik 

gabe irekita dagoen pertsona bezala. 


Dena dela J.M.Bera da horretaz ere gehien mintzatzen zaiguna. San Mateoren 

ebanjelioan agertzen den agintzariaren mementua aurkezten digu, Itun Berriko lerroak zintzo 

jarraituz. 

"Oraziyoan ari ziñala 

Aingeru Gabriel agertu, 

Jaunen ordenaz zurekiñ itz bi 

nai zituela mintzatu; 

lendabiziko saludatuta 

gero denak esplikatu, 

misteriyo aundi bat zure erraietan 

nola bear zuen gertatu. 

Esan zeniyon zenaukiela 

birjinidadeko botua, 

"gañera berria ni gizonekiñ 

ez naiz parterik artuba". 

Erantzun zizun: "Trinidadiak 

ala du disponituba"; 

obra ori egiñ bear zubena 

zela Espiritu Santuba" 650 

Eta dioguna planteiatu ondoren bertsolariak misterioren apologia egiten du, hizkera 

guztiz ebokatibo eta herritarrean. 

"...munduban ez da filosofo 

ain gutxi Teologorik, 

nai ta ere proba dezakienik 

zuk zenubela mantxarik..." 651 

Berehala itzultzen da jatorrizko adierazpenera, prozesuan Jainkoaren eskua aipatuz, 

"...Kutx orren giltza Aita Betikoak 

berak bai zeukan eskuan, 

gizonak ezin parterik izan 

Jaunak behar zuben lekuan..." 652 

Pio XII-ak dogma deklaratutako Ama Birjiñaren Igokundea eta Zeruratzea dakarkigu 

bertsolariak ondoren eta era guztiz baikorrean gainera, nolabait gure kezkarik 

haundienetakoari bere erantzuna xuxurlatzen baitio, xuxurlatu esaten dugu, iradokizun gisa 

azaltzen duelako. Pertsonaren destinoarena noski. J.M.Bera gorputzaren salbazioaz ari zaigu, 

sublimazio baten bitartez. 




"Iltzean ere izandu ziñan 

pribilejiyoz betea, 

nola ziteken Seme Jesusek 

abandonuan uztea? 

Anima eta gorputz denakiñ 

nai izan zuben juatea... 

"Penarik ez den glori ontara 

atoz, nere Ama maitea!" 653 

Eta dogmaren prozesua ixteko Maria Erregiñ gisa aurkezten digu. Iruditeriak 

Patmoseko Arranoaren Apokalipsia gogorarazten digu. 

"...Koroi eder bat gañera jarri 

beren esku santubekiñ, 

andik aurrera izan ziñezen 

zeru-lurreko erregiñ..." 654 

Liburu Santuak, Zerua eta Lurra dira horren lekuko. 

"...Libru Santubak or daude eta 

ikus dezala oietan... 

...zeru ta lurra testigu daude... 

orra franko misteriyo..." 655 

Jaungoikoaren aurpegiak azaltzerakoan "babesa"-rena ikusten genuen sarrienetako. 

Fenomeno berdina gertatzen da Maria Jesusen Amarekin. Badirudi haunditasunaren 

bereizgarririk nabarmenena boterearena dela. Gogora dezagun fenomeno hau guztiz biblikoa 

dela. Esate baterako, nahiko genuke Judithen kantika gogoraztea. 

"Goretsazue nere Jauna atabalarekin, 

abestu Jaunari kitararekin; 

eresi eta gorespen egiozue, 

haren izena deitu eta gora ezazue. 

Jainko guda-ausle du Jauna, 

Jauna da haren izena. 

Kantu berri bat kantatuko diot nere Jainkoari: 

Haundia zera, Jauna, eta ospetsua, 

ahaltsu harrigarria ta ezin garaitua. 

Zure mirabe izan bitez sorkari guztiak, 

zuk esanik egiñak bait dira. 




Zuk arnasa bidali eta sortu zenituen, 

zure hitzari atzera eragingo dionik 

ez da inun ezer. 

Mendiak oiñarritik mugitzen dira urekin, 

harkaitzak ezkoa bezala urtzen dira zu ikustearekin; 

baiña beldur zaituztenentzat, 

aldeko zera haientzat". 656 

Beraz, horren estilora, migralarientzat Ama Birjiña batez ere GORDELEKU izango 

da, babes. Ezin hobeto jakinerazten digu Ipar Ameriketako bakardadean ari zen artzain 

anonimo batek: 

"Emen sarri askotan 

arrisku-bidean, 

pizti txarrak sartzen zaigu 

gure artaldean; 

zu or zaude gure zai 

Aloña egalean, 

gorde gaitzazu, Amatxo, 

zure magalean". 657 

Mañex Etchamendyk, berriz, itsasoa hurbilegotik ezagutzetik, gure KAI gisa 

eskeintzen digu Mariarekiko konfidantza xamurra. 

"Orduan mariñelek 

beren lanjeretan 

porturik segurena 

dute zure baitan. 

Jinkoak zu adituz 

zure otoitzetan, 

emaiten tu tirainak 

beren zedarritan" 658 

Ikusten dugunez, iparraldeko bertsolariak askoz hurbilago uzten gaitu, bertako 

tradizio luzetik, Iratzederren poesian adibidez, nabarmenki somatzen den tradiziotik: 

itsastiarra, inmentsitate urdiñarekin estu lotua. 

Boteretsua, izugarri boteretsua da, bestalde, berriro ere lehengo artzain anonimoak 

agertzen digun nostalgia. Ama Birjiña izango da herrimin, etxemin, amamin horren 

destinatzaile. Bertsoek, beren edertasunean, ez dute galerarik. 

656 Judith 16, 2-3; 15-19 


658 LAFITTE, P.: op. cit. (1972), 160. orr.

"Amerikan gabiltza 

biotzeko miñez, 

zurekin aaztu gabe 

gau eta egunez. 

"Ama, urruti zaude" 

sarritan esanez, 

ta noiz ikusiko zaitugun 

berriro jakin ez" 659 

Hain zuzen ere laguntzea baita migralariek Ama Mariari ezartzen dioten betebeharra. 

"Laguntza eskatzen diogu 

Arantzazu'ko Ama maiteari, 

amaikatxo mesede 

egiten digu guri; 

gure izate guztiak 

zor diogu berari, 

orregatik esaten diogu 

ainbat agurmari". 660 

Mañex Etchamendyk bere erara hori bera adierazten zuen baina otoitzaren arlo 

gurtzailea eta gorestailea ahantzi gabe. 

"Nahiz ni enizan gai 

zutaz mintzatzeko, 

ama, badut xedea 

zure aipatzeko, 

Birjiña garbiena, 

zu ohoratzeko 

eta egun goraki 

zure otoizteko" 661 

Gai dogmatikoak behin alboratuta fede tradizionalaren zenbait puntura joko dugu, 

hauek ere gure migralarien mundu erlijiosoaren urratsik garrantzitsuenetakoak utziko 

dizkigutenaren segurantzan. 

A.2.b. Fede tradizionalari buruzkoak 




Hasteko, fedearen rol orokorrari buruzko Mañex Etchamendyren erreflexioa ekarri 

nahi dugu, zoriona ematea baita bere ustez zintzotasunez bizituriko fedearen ordaina. 

"...Jainko legea segituz 

beti, behar den heinean, 

Harek dohatsu egiten 

gaitu lurraren gainean" 662 

Lehengo artzaina bera ere bihotz gaixoen sendatzeari buruz ariko zaigu: 

"Egun baten orruntz 

biurtzen bagera, 

ondo pozik zuregana 

etorriko gera, 

zure aurrean umil 

belaunikatzera, 

ta gure biotz gaxoak 

ondo sendatzera". 663 

Sarri aipatu izan dugun gauza izateagatik ere ezin aipatu gabe utzi orain ere azal 

azalean daramatela bertsolariek kristau tradizioan "Novissimoak" eran ezagutu den giza 

destinoaren misterioa. Hortxe ditugu ostera alde batetik infernuaren errealitatea (heriotza-epaiketa-infernua-zerua) 

Eta bere oroitzapena: 


"...zerori ere ez baziña izan 

mantxarik etzendubena, 

guretzat ez zan akabatuko 

eternidadeko pena" 664 

"Bataioakiñ egiñagatik 

Jesukristoren soldadu, 

oraiñ artean gure orduko itzak 

txit konplimentu txarra du; 

bizimoduak beste bueltarik 

baldin artutzen ez badu, 

infernuara eror gaitian 

gauza seguru daukagu, 

gero animak sekuletako 

antxen egon bearko du". 665 

663 ZAVALA, A.: Op. cit. (1984), 129, orr. 


Baina era askoz bitxiagoan eskeintzen digu bere ikuspuntua J.C. Arrosagaraiek, azken 

aurreko sinismenen mailara eramaten baitu gurasoek beren haurrei euskera erakutsi 

beharraren obligazioa. Eta lehen purgatorioaz hitzegiterakoan azpimarratu duguna kontura 

ekartzen badugu berehala konturatuko gara zernolako zintzotasun eta honestitate eza gisara 

jotzen duen Luzaideko bertsolariak halako gurasoen akatsa. Jainkoari eginiko huts 

traszendentalen parean jartzen du. Harrigarria badirudi ere, 

"Egin bide nola bete 

aunitzek ahantzi duk; 

euskal mintzaira haurrei 

irakasten ez badute la-lai, 

ait'ama horiek segur 

purgatorioak behar duzte" 666 

Eliza bera ez da oso errekurrentea bertsolarien gaien artean baina azaldu izan da 

batzutan. J.M.Berak, adibidez, hitzaren predikatzailea izatea ezartzen dio bere zereginik 

nagusienen artean. Kuriosoa, bainan bere bertsotan bakarrik aurkitu ditugu protestante, 

espiritixta eta masoiei eginiko erreferentziak. 

"Batzubek protestante 

ta espiritixta, 

masonak irugarren, 

orra oien lista; 

denak ukatzen dute 

Jesukriston itza, 

salbatzeko ez dela 

biarrik Eliza". 667 

Gogoratu ere gogorarazten digu mendeetan barna guganatu zaigun aforismo guztiz 

ezaguna "Elizatik kanpo ez dago salbaziorik". 

Mañex Etchamendyk askoz bihozkorrago hartzen du gaia, bertsolari haundiak hain 

ongi ematen dakien hurbiltasun esanahikor horren ukituz. Eliza, Jesusen erakunde, eta eliza 

eraiketa bat egiten ditu bertso hauetan, iparraldeko kanposantuen egunerokotasunaren xarma 

oroitarazle deigarria bere hitzetan. 


"Nahi dugu zurekin 

atxikiz eskua, 

zure argiarekin 

iragan mundua. 



Eta hil ondokotzat 

zure lur-saindua 

izan dadila gure 

ezurren lekua. 

Herri batek lurrean 

elizarik gabe 

iduri du ardiak 

artzainikan gabe. 

Ez balute berekin 

norbait begirale, 

gizonen ontasunak 

laster gal litazke" 668 

Elizaren gorespen otoitzarekin batera egindako otoitzaren oroimena ere sarri agertzen 

da Etchamendyrengan, bere betiko estilo guztiz poetikoan. 

"Argi deneko, laudetak 

hasten ditu bere kantak; 

nik ere pentze-alorretan 

jalgitzen tut nereak, 

lau denborako aireak..." 669 

Sakramentuei buruz mintzatzen direnean, hurbilenetik bizi dituztenei buruz aritzeaz 

gain, sakramentuak suposatzen duten Jainkoarekiko hurbiltze prozesua bera baino badirudi 

gehiago azpimarratzen dutela pekatuaren aurkako borrokarako suposatzen duten laguntza 

arloa. Eta hori ia sakramentu guztiekin gertatzen da. Adibidez, gure Mañex Etchamendy, 

Kaliforniako artzaina, izango da seguraski gai erlijiosoei buruz kantatzen dutenen artean 

gaiari buruzko sentiberatasunik barnekoiena erakusten duena, dotriñan baino askoz indar 

gehiago egiñez bizikidetasun erlijiosoan bertan, gizonaren betetasunerako bertsolariak hain 

garrantzizkoa jotzen duen esperientzia pertsonal gisa hartuta. 

Mezari buruz honela kantatzen digu: 

"Erran daukuzu: "Penagarri da 

hemen igande eguna. 

Meza-sainduaren entzutea 

guk ezin dezakeguna!". 

Bainan bihotzez balinbaduzu 

beti borondate ona, 

Jainko onaren grazia segur 

jautsiko da zure gaua". 670 




J.M. Berarentzat, bataioa Jainkoari emandako leialtasun hitza da, berarekin edo 

beharbada gehiago -bere aginduekin zintzo jokatzekoa- Hitz hori izango da azken epaiketan 

erabakia alde batera edo bestera botako duena. Horregatik dio: 

"...badakizute dela 

deabruen promesa, 

eta gañera zeiñ den 

an dagoan jueza, 

ez badegu kunplitzen 

bataioko itza". 671 

Kristau fedearen beste zenbait arlokin gertatzen den bezala, sakramentuetan ere Bera 

bidasoarra da ezarritako dotriñaren oihartzuna. Badirudi halako didaktismo moralizatzaileak 

bultzatuta idazten duela edo, haurrei erakusteko, enkarguz. Aitortza sakramentuan ere 

baldintzak gogorarazten dizkigu: 

"Pekatuben gañean 

asten naiz mintzatzen, 

zerurako bidean 

ote geran sartzen; 

lendabiziko ikasi 

ongi konfesatzen, 

gero biotz guzitik 

proposituba artzen; 

au gabe alferrik gabiltz 

jendea engañatzen" 672 

Hain zuzen ere zeruko atea ireki ahal izateko baita aitortza guztiz beharrezkoa. 

"...Ez da zeru-errira 

iñor allegatzen, 

sakramentu orrekiñ 

ez bada garbitzen" 673 

Eta kristau guztiontzat fede ihardueran beharrezkoak direnen birpasa egin ondoren 

aukeratutako sakramentuetara iristen denean ere 

"...Beste biyak or dauzki 

aukeran biyotzak, 

zertara deitzen duben 




oto edo ezkontzak, 

bere borondatiaz 

ar ditzan promesak..." 674 

Horietan, bestetan bezala, Luziferren aurkako borrokarako indar gisa jotzen ditu. 

Loiolako santuaren eta kontraerreforma garaiko mugimenduaren estilorik zuzenean. 

Sakramentuak sendakari, medizina izan baitaitezke borroka horretan zauritzen zarenerako: 

"...Sakramentubarekiñ 

artuaz indarrak; 

eskubetan dauzkagu 

medizina ederrak, 

oriyekiñ eziñ du 

deusik luziferrak". 675 

Edo, lehen aipatu dugun bezala, munizio. 

"Bataioakiñ sartu soldadu, 

konfirmatzian armatu, 

muniziyotzat utziyak daude 

beste zenbait sakramentu..." 676 

Apaizak, ezpairik gabe, rol guztiz erabakiorra jokatzen zuen gure migralarien garaiko 

gizartearen erakundean. Ez dagokigu guri hori analizatzea, baina, gizarte horren lekuko 

zintzo diren neurrian, bertsolariek utzi digute horri buruzko orduko ikuspegia. Garbi dago 

apaizgoa rol berezi baten barruan ikusten dutela Jainkoaren ministrari gisa beharbada, 

gizonon serbitzari baino. Jarrera eta bizitza estilo baten isladapen. Apaiza-medikuaren irudia 

Beraren ahotik datorkigu. 

"...Medeziñ oiek bestek ez dute 

sendatzen al zure gaitza, 

Jesukristoren soldadubentzat 

medikua da apaiza, 

sekuletako galdu baiño len 

umildu zazu biotza". 677 

Nahiko ezberdina da Mañex Etchamendyk eskeintzen digun ikuspegia. Etchamendyk 

barrurago jotzen du eta ordenaren sakramentuaren ohorea onartzearekin batera deiadarkatu 

egiten du apaiz izateak berarekin daraman errenuntzia aldea eta arduraren aldetiko zama. 





"Ordutikan 

munduan arbuiatzen duzu 

ordutikan; 

sentimendu bizietan; 

nahi duzu zure bihotzez 

jabetu zeruko dohainez 

ordutikan. 678 

Gure ustez, bertso hauetan, Etchamendyk, apaiz izatearen erdigunera jo du. Hain 

zuzen ere hau da nik egiten dudan irakurketa. Elkarrizketan eta zerbitzuan jaiotako 

askatasunarentzat iraupenik ez baldin badago, ez dago ezer betirako ederra denik, edozerrek 

barnean baitarama deuseztapenaren hazia. J.M. Valverde poetak ederki azpimarratu du 

amodioa eta eternitatearen arteko lotura; amodioa eta haragiaren berpizkundearen artekoa. 

Orduan, apaizgoan, bizitzak aitatasun fisikoan jarraitzen ez duenez, etenak ezereza 

posiblearen leizea aurrez aurre uzten du. Apaizgoak, beraz, oinarri bat suposatzen du: 

heriotza ez bere ekintzen ohorearen edo seme alaben bitartez, baizik Jaunagan ezarritako 

konfidantzaren bitartez gainditzeko baieztapen esplizitoa. Etchamendyk aipatzen duen 

apaizak, bere birjintasunaren bitartez, Abrahanek egindakoa berbizi du, Jaunagan itxarotea, 

bizitzaren keinua desagertuko bada ere (Isaak). Apaizari Jainkoa gelditzen zaio, Jainkoa 

bakarrik, zeinuen aurrekoa eta ondorengoa, gauean, desertuan eta heriotzean ere utziko ez 

duena. Hortik jo behar da gure bertsolariaren hitza ulertzerakoan, eta hortik ere hurrengo 

bertsoa irakurtzerakoan. 

"Oi ordena, 

karguetan den handiena 

oi! ordena; 

Jesus-Kristoren Ordaina; (azpimarraketa gurea da). 

Memento baten pairamena, 

gero betiko zoriona: 

Oi! ordena! 679 

Horrela ikusita ulertzen da J.C. Arrosagaraik Aita Salla Berremborderi egiten dion 

omenaldi bertsoa, besteei emanda bizi izan den langileari eskainia. 

"Ondar bertsoan gomendatzen dut Aita Salla Berremborde 

arima onen zuzen bidean gida gaitzan berriz ere; 

guretzat egin lan baliosen desira diot ohore, 

azken orduan zeru gainerat Jaunak hartu dezan bere". 680 




Hurrengo bertso hau ere ildo beretik doa, eta ezin uka izugarrizko indarrez 

azpimarratu duela bertsolari anonimoak migralarien bizimoduan apaizaren lanak zuen 

garrantzia. 

"...Abereak bezela 

onenbeste jende 

bigaldu gaituala 

kapellaurik gabe" 681 

Mixiolarien lana ere zerbitzuaren alorrean ikusten eta ulertzen du Mañex 

Etchamendyk, arimaren serbitzuan emandako sakrifizio itzel gisa. 

"Beste anaia batzu baitugu 

urrun arrotz-herrietan; 

Afrikan, Xinan, Ameriketan, 

erresuma guzietan. 

Sor lekuaren amodioa 

badaukate bihotzetan. 

Karitatea egiten dute 

heiek ere arimetan" 682 

Aurreko guztiarekin hain lotuta dagoen otoitzaren gaia, ordea, bere kabuz, otoiz-soila 

gisa, ez da oso gutxitan baizik azaltzen. Bi erreferentzia jaso ditugu. Mikaela Zarramarena 

lehena: 

"...Biotzetik eskatu 

Birjiña Amari, 

erremedio oberik 

ez da emen agiri" 683 

Nolabait, beste kasutan ikusten dena ezbestela, Mañex Etchamendy eskatze arloa, 

alboan utzita, otoitza Jainkoa eta gizonaren arteko kontenplaziozko topaketa gisa ikusteko 

gauza da. Luis Rosalesen bertso haren parafrasia dirudi. 

"Lo abierto hace al hombre como el sol hace el día" 684 

Edo Donibane Gurutzekoaren komentaketa honen arauera: 

"Es, pues, de saber que el alma, después que determinadamente se convierte a servir 

a Dios, ordinariamente la va Dios criando en espíritu y regalando, al modo que la 




684 ROSALES, L.: El contenido del Corazón. Madrilen, 1969, 81. orr.

amorosa madre hace al niño tierno, al cual el calor de sus pechos le calienta, y con 

leche sabrosa y manjar blando y dulce le cría, y en sus brazos le trae y le regala". 685 

Honela dio gure bertsolariak: 

"Elizan duzu guziz 

zuk maite otoitza, 

bainan desertu huntan 

da ene egoitza. 

Umilki nahi dautzut 

altxatu bihotza. 

Otoi, adiezazu 

Ama, ene botza". 686 

Bizitza, ez garenean etortzen zaigu, geure buruari ezer galdetzeko aukerarik izan 

gabe, heriotza ere guri galdetu gabe etortzen zaigun bezela. Horregatik gara gizon 

emakumeok kontrajarriak, dialektika baten haurrak. Hau da gizon-emakumeren autonomia: 

ihes egiten digun hasiera batean eta gure eskuetan ez dagoen amaiera baten arteko joku 

antzeztua, ongia eta gaitza, gaitza eta ongiaren, gorputz eta arima, arima eta gorputzaren 

artean jokatzen dena. 

Bertsolariek begi argituez ikusten dute berez, gizonari ezinezkoa zaiola bai izatean 

errotzea bai izatetik deserrotzea; nahiz eta, bortxakeriaz, gure bizimodu biologikoa 

deuseztatu, zeinek ziurta bait diezaguke deuseztatu dugula gure errealitate pertsonala? 

J.M. Berak honela planteiatzen digu gorputza eta arimaren arteko harremana, borroka 

dialetiko gisa. 

"Gorputzaren gustuak 

animen kaltetan, 

alare naio egon 

estadu orretan; 

denbora pasa eta 

ondotik damutan, 

oi zenbait ote daude 

infernuban sutan!" 687 

Eta, irtenbidea, bertsolari berak ematen digu ebanjeliotatik hartuta bi bideen 

alegoriaren bitartez: 

"Bi bideak or daude 

685 GURUTZEKOA, D.: Noche oscura I,1,2 



aukeran denentzat, 

onena zeñ ote den 

pentsa nork beretzat, 

gañekuan anima 

dan Luzifer'entzat; 

orra zer sententziya 

dagoen guretzat". 688 

Horregatik, bi dira gizatasun sustraizko-izate bakarrak: gurpena ala desakatoa, esker 

onezko onarpen xumea ala jabetze gogoa. Teologian izen guztiz arruntez ezagutzen ditugun 

bi bideak: fedea eta pekatua, ongia eta gaitza. Bien artean aukeratu behar izatea da gizon 

izatea. Eta, hemen, ez duela aukeratzen esaten duenak ere aukeratu egiten du, injenuo edo 

interesatuki bada ere. Eta apaltasun metafisikoa behar da buru argiz aukeratzeko aurrena, eta 

bizipozez gero. Honela ulertu zuten gure migralariek. Eta ez dugu uste, sarritan, 

erredukzionismo ikaragarria egin eta borroka dialektiko hori sexuaren bidetan murrizten 

dutenek, prozesu osoari burla egin arren edo prozesuaren koordenadak deuseztatzen 

dituztenik. Murriztu bai, deuseztatu ez. 

"...gure gorputzaren biziyo txarrak 

dira animen galtzeko, 

desonestozko gauza oriyek 

obeak daude uzteko, 

kontzientziyak arreglatu ta 

Jaunen graziyan sartzeko". 689 

Egia da arimak preziorik ez duela. 

"...Animen preziyoak 

iñork eziñ tasa, 

betikotzat galtzeko 

berriz orren aisa..." 690 

Baina egia da ere Jainkoak gure eskuetan uzten duela bizitza; argia ez dela inoiz 

gehiegizkoa, ezta iluntasuna ere, eta horrela zitzelatu behar dugula gure esperantza. 

Baina orduan bakarrik izango da benetan gurea, eta munduan egiten dugun bidea 

benetan izango da sortzailea. Bertsolariek mila tonuera ezberdinetan adierazten digute 

Jainkoak izaki libreak nahi dituela, berarekin lanera deitzen dituenak eta bidea egite horretan 

pizten direla ziurtasunak eta jaiotzen dela esperientzia. 




Deabrua, mundua eta haragia dira etsaien izenak, etsaiarenak esan beharko genuke 

agian, gure migralarientzat denak Luziferren haurrak baitira, nahiz eta izen ezberdinak hartu. 

Deabruak, beraz, liluraturik gauzka. 

"Luzifer gure arrantzan dabill, 

ez da burutik logale, 

naiz itxurian egiñagatik 

ez dela iñoren zale; 

engañatzeko badaki nola 

eman milla bat kolore, 

gau eta egunak igualak ditu, 

beñere ez dago debalde, 

bere bototik izan nai luke 

anima guziyen jabe". 691 

Halere, inork ezin dezake beste inoren tokia hartu, ez askatasunean ez bidean. Baina 

argi dago, eta horregatik kantatzen eta idazten dute holako bertsorik bertsolariek, elkarri 

laguntza eman diezaiokegula bidean, errukitzen dakien isiltasunaz batzutan, argitzen duen 

hitzaren bitartez besteetan. Horrela, nahiz eta deabrua eta bere bandera gu abere bihurtzen 

saiatu, 

"Etsaiaren bandera 

ez dubenak uzten, 

neke da Eliza ere 

maitatu dezaken; 

animaliyen gisa 

gustua kunplitzen, 

orra betiko ditxak 

nola diran galtzen" 692 

nahiz eta gu aitortzatik urruntzen saiatu, 




"Urrundik asten digu 

etsaiak arrantza, 

engañatu artean 

guk degun biotza; 

gero konfesatzeko 

berak eman lotsa, 

illtzean ez zaigula 

faltako apaiza..." 693

izitza, ongia eta gaitzaz arima eta gorputzez, egunez eta gauez egiña, ikusgarri 

bihurtzen zaigu eta zoragarri, miña eta heriotza falta ez badira ere. Eta Jorge Guillenek esaten 

digun bezala "misterioaren soseguz" bizi gaitezke, aingeru goarda baitugu. 

"Esperantza atxik dezagun bizi gireno mendian, 

harek gaitu kontsolatzen pena guzien erdian, 

baita ere oro argitzen nonahi behar ordian, 

aingeru bat badago beti zerutik gure guardian. 

Otoitz egin dezakogun aingeruño fidel horri, 

laguntza hark eman dezala gure behar ordueri, 

xantza onez gida gaitzala orai goatzin bidaiari, 

biziko guk oroitzapena izanen baitugu hori. 694 

Behar bada, azkeneko bi bertsolarien testuak irakurri ondoren uler dezakegu 

J.M.Berak hain xotilki egiten digun erreferentzia "... iltzean ez zaigula faltako apaiza..." eta 

horretarako behar dugun "aingeru goardarena". Denok jasan baitugu hil aurretik denbora 

berezi bat izango dugunaren engainurik gorenena; denbora berezia, bizitzan gaizki eginiko 

guztia zuzentzea ahaleginduko diguna, datorkigukenera prestatu ahal izateko azken une 

horrena. Eta hori da bizitzaren lilurarik izugarriena, den dena guk kalkulatu ezingo dugun 

denboratasun fiktizio batera bidaltzea. Azken mementuaren zai gaude lagun urkoaren azken 

barkamen hitza entzun ahal izateko, Jainkoari azken zorionaren ateko giltza eskatzeko. 

"Zenbat uros den etsairik gabe munduan bizi daitena, 

bainan ez dio harek estima beraren urostasuna; 

nik pairatu dut ene bizitzan plazer baino gehio pena, 

horgatik orai esperantza dut zerurako zoriona". 695 

Horra hor, Arrosagaraik Dulce Maria Loynaz-eren galdera zastadakorrari eta gu 

guztionari ematen dion erantzuna. Honela formulatzen zuen olerkari kubatarrak galdera: 

"...Señor, que lo quisiste: ¿para qué habré nacido? 

¿Quién me necesitaba, quién me había pedido? 

¿Qué misión me confiaste? Y ¿por qué me elegiste; 

yo, la inútil, la débil, la cansada...? La triste. 

En tu obra no hay nada ni de más ni de menos. 

Pero... No sé, Dios mío; me parece que a tí 

- ¡Un Dios!- te hubiera sido fácil pasar sin mi" 696 



696 LOYNAZ, D.M.: "Señor que lo quisiste". Dios en la poesía actual. Madrilen, 

1970. 187-188.orr.

Arrosagaraiekin batera beste bertsolariek ere hala esaten digute, Jainkoak gizonaren 

oroitzapen eternala eta ideala duela, baina batez ere gizonaren oroitzapen denborazko eta 

historikoa duela. Jesukristo bere semearen destinoa, Jainkoak bizitzan eta heriotzean 

gizonarekin duen oroitzapen zintzo horren zehaztapena da. Oroitzapen solidarioa, gure 

bizitzako eta gure heriotzeko leizezulotatik iragatera eraman duena, azkenean, Arrosagaraik 

dioen bezela, berpizkundearen bitartez Jainkoaren eskuetan atseden hartu ahal izateko. 

A.3. Erlijioa, iharduera etikoen ardatz 

Gure ustez garrantzizko arlo honi hasiera emateko esan dezagun hasiera hasieratik 

lotu egin dutela bertsolariek erlijioa iharduera etikoarekin, azken honen ardatz bihurtuz. Hau 

da Arrosagaraik dioena: 

"...Erlisionia zonbat behar den gure munduko bizian, 

haren erranak altxa ditzagun sendo gure bihotzian..." 697 

Bertsolarien gaiari buruzko testuak ongi aztertu eta gero badirudi gure aro 

modernoarentzat posible zitezkeen bi etika iturrietatik, bat aukeratu dutela. Zera esan nahi 

dugu. 

Mendebaldeko Europan eman den iharduera etikoa, gure ustez, Lutero eta 

Descartesengan sustraituta dago. Hain zuzen ere Jainkoarengan gizonarentzako soluziobidea 

aurkitu nahi zuten batipat. Luteroren pentsakeraren arauera, Jainkoa gizonaren erredentzioa 

eta errekontziliapena lortzeko beharrezko izakia zen; Descartesentzat, bestalde, Jainkoa 

honetarako zen beharrezkoa, ezagupenak ziurtapena izan eta ez engainupean ez espiritu 

iruzurkor edo gaiztoren baten lilurapean egon ez gaitezen. Kantek hirugarren ezaugarri bat 

atxekituko dio: moraltasunak oinarri bat eta sari bat izan dezan da beharrezkoa Jainkoa. 

Beraz, Jainko hori, hots, errekontziliapenerako, ezagupenerako eta moraltasunerako 

beharrezko den Jainko hori izango da hain zuzen ere Feuerbach-ek, Marxek eta Freudek 

alperrikako deklaratuko dutena. Jainkoa dagoeneko ez da beharrezko hipotesi izango 

astronomia adierazteko, Laplacek erakutsi zuen bezala, ezta izakia adierazteko ere (gogora 

dezagun Feuerbach), ezta historia argitzeko, Marxek zioen bezala, ezta, azkenik, kontzientzia 

nahiz moralitatea esplikatzeko, Nietzsche eta Freuderekin ikusi dugun bezala. Horrela, 

ezertarako beharrezko ez zen Jainko hori, funtzionalki ulertutako Jainko hori, existentziarik 

gabea deklaratu zuten. 

Pentsakera guztiz funtzional horren aurka, aldiz, Europa zaharrean bazen beste 

pentsakera ildo bat, ezberdina. Loiolako Inaziok eta Donibane Gurutzekoak, beste Jainko 

irudi bat aurkezten zuten: Gizona Jainkoaren eta bere borondatearen aurrean kokatu zuten. 

Beraien arauera, Jainkoa ez da gizona bere autoburutzera iritsi ahal izateko ezinbesteko 

baldintza edo ziurtapena; sortu duen Jainkoak deitu, bidali eta epaitu egiten du gizona. 


Biek purifikapenera deitzen zuten gizona. Loiolakoak "a preparar y disponer el 

ánimo para quitar de sí todas las afecciones desordenadas, y después de quitadas para 

buscar y hallar la voluntad divina en la disposición de su vida para salud del ánimo". 698 

Donibane Gurutzekoak, bere buruarekiko narzizismoan, legekerian eta autojainkotze-nahian 

itxitako gizona aurrez aurre jartzen zuen Egiazko Izakiarekin, alde batetik bere ezereztasunaz 

eta bestetik bere pekatuaz ohartarazten zuen Jainkoarekin. Eta hor hasten zen esanahi morala 

baino metafisiko eta soteriologikoa duen arimaren gau iluneko purifikapen prozesua. 

Hau da, orduan, purifikapen prozesuaren ondoriorik nagusiena: gizonari Jainkoaren 

dohantasun absolutua agertzen zaiola eta gizona horretaz jabetzen dela. Jainkoak ez du beharizanez 

sortarazten gizona eta gizonak ez du halabeharrez sinisten Jainkoagan. Kreakuntza 

nahiz fedea, askatasunaren fruitu dira. Fedea, beraz Jainkoak berak Jainkoaren Jainko bezala 

eta gizonaren gizon bezala ematen digun sustraietako margena da, erroetakoa. Eta gizona eta 

Jainkoaren arteko harremanean ez dago fedea baino beste bitartekorik. Fedetik sortzen dira 

esperantza eta karitatea, denboratasunean eta ekintzan bere forma esplizitatzaileak direnak. 

Jainkoari Jainko izaten utzi zaionean izango da Jainkoa giza bizitzarentzat emankorra 

eta gizonak gizon bezala soilik bizitzea onartzen duenean, bere posibilitateen arauera eta bere 

ardurak onartuz. Eta hori da gizonaren egiazko autonomia: izatean egotea onartzen duena, 

bere izakera munduan oinarritua eta bere eginbeharra munduan gomendatua. Zentzu honetan, 

Jainkoa ez da beharrezkoa ez gizonarentzat, ez munduarentzat. Jainkoak ongi egin ditu bai 

gizona bai mundua, bere kabuz funtziona dezaten. 

Jainkoa ulertzeko bi modu, beraz, Lutero, Descartes eta Kanten Jainko funtzional eta 

utilitarioa alde batetik, eta Jainkoaren konzeptu metafisiko, dohaneko eta pertsonala bestetik, 

Loiolako Inazio eta Donibane Gurutzekoarena. Zoritxarrez, lehengoaren arauera jokatu da 

Europako historia eta horren arauera taiutu da europearron iharduera etikoa eta, besteak beste, 

gure migralari eta bertsolariena. 

Beraz, esan dezakegu, lehengoz ARRAKASTA MATERIALAREKIN lotuta ikusten 

dutela euren jarrera etikoa. Eta, horren arauera, honela planteiatuko dute Ameriketara 

doazenentzako dekalogoa: 

"...Gizonak bajotikan 

biar du begitu, 

gonbeni den martxetan 

aurrera segitu, 

ez sobra mugitu, 

itzak obeditu, 

biar bada saritu, 

denakiñ kunplitu, 

al bada ez iñokiñ, 

gaizki gelditu" 699 

698 Ejercicios Espirituales Obras Completas de S. Ignacio BAC. Madrilen 1963, 

196. orr. 


Zuhurtasunarekin batera nabari dira testuan oihartzun ebanjelikoak, publikanoa eta 

fariasearraren alegia, esate baterako eta Bibliako liburu sapientzialetako pentsakizunak, 

Eklesiastesekoak batipat. 

Ildo beretik jarraituz ikusiko dira lagunak, eta ekonomi aldetik onik ez dakarkien oro 

gaiztotzat joko dute. Paulo Yantzi beraren hitzetan: 

"Mendiyatik errira jatxita 

or bada ainbeste okasiyo, 

mendi- jendia artutzen dute 

gaiztakeriko soziyo; 

or dauden lagun txarra oieri 

kaso egiten bazayo, 

denbora gutxiz patrikak ustu, 

berriz kanpora seriyo... 

orretarako lan egitiak 

ez du askorik baliyo". 700 

Etika eta etekin ekonomikoaren arteko lotura izugarri hori behin honela aurkeztuta, ez 

da harritzekoa harrokeriari eta alperkeriari egiten zaion gaitzespena. 

"Erri aldian arrokeriyan 

orla ibiltzen direnak, 

patrikaetan dolar gutxikiñ 

izango dira geienak; 

urtia juan ta urtia etorri 

beti igual daudenak, 

lasaikeriyan orrela pasa 

eben sasoyik obenak, 

gero denbora juan ta onduan 

izango dituzte penak". 701 

Ondorio guztiz logikoa izango da denboraren balioa deiadarkatzea: 




"...erri aldera azaldutzian 

berriz laster kanporatu, 

denborak urria baliyo du, 

ez alperrikan pasatu 

orai sasoia dezutelarik 

zartzerako akordatu". 702

Bide txarretik urrundurik bizi behar baita irabazitakoak gorde ahal izateko. 

"...Jostaketa oiek nola diraden 

ondo gaude ikasiyak, 

orrengatikan zaitzen ditugu 

mendiyan irabaziyak, 

bizi gerade bide txar oiek 

alde batera utziyak". 703 

Ez da erraza Josetxo Yantziren bertso horiek N.H. Kleinbaumek bere "Le cercle des 

poetes disparus" liburuaren komentatzen duen CARPE DIEM, "aprobetxu ezak eguna" 

horrekin nola lotu daitezkeen ulertzea. 

"Bil itzazue oraino bizitzaren arrosak, 

denborak ez baitu inoiz mozten bere hegada, 

eta gaur irekitzen den lorea 

ihartuta egonen baita bihar..." 704 

Edo Walt Whitmanen bertso hauekin: 

"...Zer dago zer guzti honetan oi, oi bizitza, ona? 

Behin eta berriro itzultzen den galdera iluna: 

Erantzuna. 

Zu hemen zaudela -bizitza badela, eta nortasuna, 

drama izugarriak aurrera darraiela, 

eta, zuk, agian, zure errimarekin parte hartzen 

duzula..." 705 

Baina, dudarik gabe badute bere lotura, ez agian Bergsonen bitalismoaren ildotik 

hartuta baina bai egunerokotasun latzak ematen duen indar bortitzaren aldetik. 

Etika utilitario hori ez da, ordea, arrakasta materialarekin bakarrik lotzen. Nolabait, 

antzeko bereizgarriak aplika dakizkiote animaren arrakasta espiritualari. Barkamena jartzen 

dute lehenengo baldintza gisa. 

"Nere zordunai barkatu nien" esango digu J.R. Zubillagak bere Lardaxketa liburuan, 

"Jabe guztionak agintzen digun bezala". 706 Gurasoetaz oroitzean, bestalde, beraien aldeko 

otoitza izango da beraiekiko eginbeharraren lekuko. 


704 KLEINSBANN, N.N.: Le cerele de poetes disparus. 32. orr. 

705 WHITMAN, W.: Leaves of grass. 396. orr. 


"Aiek an ala eta guraso 

onak negarrez etxian, 

abe Maria erreza dezagun 

oietzaz akordatzian" 707 dio Kaskazurik. 

Bestalde, esan dezagun, erlijioak blaitu egiten duela eguneroko bizitza eta aurreko 

aipuak horren seinale besterik ez dira. Esparru luze honen haseran ekarritako aipua da, merezi 

du berriro ere hona ekartzea. 

"...Birigarruak txirt-txirt 

deitzian jeiki goiz, 

Aitaren eginda ekin 

txabolara illargiz..." 708 

Dena den, beharbada, Jainkoak ematen duenarekiko konformismoa izango litzateke 

arrakasta espiritualerako ihardueraren seinalerik adierazgarriena. Hori egiterakoan gure 

bertsolari migralariek gogoratu egiten digute Jesus gizadiaren erraietan gizondu zenetik 

aldatu egin duela giza bihotza eta historiaren zentzua. Orduz geroztik kristauak, esperantzak 

sortarazten oroitzapenak dauzka, zintzotasunera gonbidatzen duten promesen eta itxaropenak 

mantentzeko susmoak. 

Donibane Gurutzekoak nahiz Heideggerek bezela idatzi gabe, bertsolariak badaki 

Abraham, Isaac, Jakob, Moises eta igarle guztien Jainkoak aurrerantz ireki zuela historia, 

pertsonekiko identifikapena eginez, eta ez tokiekiko edo dotrinekikoa. Itunaren Jainkoa da, 

agintzariarena, geroarena; ez zaharra gogoratu, ez dakiguna bakarrik kontatu baizik gizona 

eta sorkari guztiak berriztatuko dituena, bere burua emango baitigu itxarotako berriztapen 

harrigarri gisa. Bertsolariak badaki Jainko zintzoak ez duela gizona gidarik gabe, lagunik 

gabe, bidaiaren amaierako mahairik gabe utziko. Hala balitz bere laguna den Jainkorik gabe 

geldituko litzateke gizona eta Jainkoa bere laguna den gizonik gabe. 

Guzti horren jakinean idazten du bertsolari anonimoak: 

"...Eman ditzazutela 

beti gure Jaunak 

konbeni daneraño 

pake ta osasunak" 709 

"Konbeni daneraño" xume hori giltzarri litzateke gure migralarien tenple dotore eta 

zintzoaren giltzarri. Teologia formulazio konplikaturik gabe adierazten digu bizirik 

gogoratzen duela 22. salmoa eta honestitatez bizi duela bere mezua. 




"Jauna dut artzai ez naiz ezeren beharrean: 

larre gurietan etzan erazten nau. 

Atsedenezko iturrira narama, 

eta birbizten dit barrena. 

Banarama bidezior zuzenetatik, 

bere izenagatik. 

Ibar illunetan banabil ere, ez nago gaitz-beldur, 

zu nerekin bait zaude: 

zure zigorra ta makilla, 

hauek dira nere poza. 

Atontzen didazu mahaia, 

etsaiak dauzkadala begira; 

olioz gantzotu didazu burua, 

gaiñezka dago nere edontzia. 

Zoriona ta grazia ditut aldean, 

nere bizi guztiko egunetan; 

eta jaunaren etxean naiz biziko 

luzaroen luzaro" 710 

Seguraski, salmoa idatzi zuen artzainak bezala bere buruari ere galdera berdiña egin diote 

gure migralariek, artzainak gehienak. Nik zaindu egiten ditut nire ardiak, baina nork zaintzen 

nau ni? Beraiek baino okerrako ote nago? Jainkoaren ontasunaren sakonetik irten zaio bere 

ziurtasunaren bertsoa. Horrekin, gure bizitzan normalki ez direla ematen alde bakarreko 

egoera hutsak esan nahi dugu. Jainkoari buruzko kontzeptu etiko utilitarioa bai, baina sarritan 

kontenplazioak eta harreman pertsonalen esperientziak bakarrik eman dezakeen dohanezko 

ezaguera ere bai, kasu honetan bezala. 

Hori guztiarekin batera esan dezagun haragiaren pekatuaren inguruan eraikitako 

moraltasun ezaren salaketa, bortitza gertatzen dela gure bertsolari migralariengan. Horren 

motibuen bila abiatzerakoan, beharbada Platon, Plotino eta Porfirio grekoengana jo beharko 

genuke M.C. Bartolamei-k 711 erakutsi digun bezala. Filosofo greziar horiek antropologia 

guztiz dualista formulatu dute bizitza eta heriotza ulertu ahal izateko eta teologia, gure 

bertsolariek eta guk edan dugun teologia, bertatik bizi izan da, berarekin koherente zitekeen 

aszetika sortaraziz. Giza-izakerari buruzko ezkortasun izugarria, pesimismo beldurgarria da, 

gure ustez, bere ezagugarririk nabarmenena. Honela formula daiteke Platon eta Plotinoren 

tesia, Fedonen eta Eneadetan ikus daitekeen bezala 712 : "Ahal den neurrian behintzat, bereiztu 

egin behar dira arima eta gorputza". Momentu hartan bere baitan pentsatzea eta sinestea 

suposatzen zuen filosofiak, azken herio fisikoaren azkartze, aurreratze espirituala zuen bere 

710 22. salmoa 

711 BARTOLOMEI, M.C.: Ellenizzazione del cristianesimo. Erroman, 1984 

712 PLATON: Fadon, 156. orr. 

PLOTINO: Eneadak, III, 6,5

helburutzat. Heriotzarako entrenamendu horren bitartez, arima, gorputzetik behin askatuta, 

betiereko egiara irekitzen da, askatasuna lortzen du, atsegingarri zaio Jainkoari eta berarekin 

bat egiten du. 

Hain zuzen ere horiexek dira KATHARSISaren, AISTHESISaren eta 

PHILOSOPHIAren zereginak. Gure destinoak amaian burutzen duena, gorputza animatik 

bereiztuz, hasieran egin nahi du filosofiak, arima gorputzaren gobernatzaile gisa jarriz. 

Patristikak, nahiz Alejandriako Klementeren nahiz Nazianzoko Gregorioren ahotik, utzi 

dizkigun hastapen horien aplikazio praktikoari buruzko ondorioak ia beldurgarriak dira. 

Batek honela dio: "Gorputza eta bere pasiotatik arima behin betirako bereiztea Jainkoak 

atsegin duen sakrifizioa da. Hori da egiazko kulto jainkozkoa". 713 Eta besteak: "Guztiz 

beharrezkoa duk bizitza hau heriotzarako entrenamendu bihurtzea eta hire arima gorputz 

edo hilobi horretatik ateratzea". 714 

Egia da instintoak arrazoiaren pean eta oraingo plazerra geroko zorionaren pean 

jartzea proposatu duen etika honek izugarrizko lorpen moral eta aszetikoak erakarri dituela 

historian zehar. Bertsolariak beraiek dira horren lekuko, baina hori bezain egiazkoa da ere 

kristau bizitzarentzat eta arimaren orekarentzat itxuragabeko kalteak sortarazi dituela, batez 

ere deslilurapen forman. Behin eta berriro irteten dira gugandik galdera kezkagarriak. 

Hauexek, besteak beste: Zernolako gorputza da gurea, jasan eta ahitu arte txikitu behar 

badugu?; zernolako mundua da hau, salbean kantatzen dugun bezala, negar eta antsizko 

iraganbide besterik ez bada?; zernolako Jainkoa da hau, kreakuntza zoragarri eta aparta 

gizonari eskuratu eta gero berataz amoroski gozatzea debekatzen diona?; zernolako sustantzia 

erreala dauka gorputzik gabeko arimak?... eta, batez ere, helburua lehen aipatu duguna bada, 

zergatik ez iritsi lehen bait lehen "egiaren lautada" liluragarri horretara suizidioaren bitartez? 

Orain bertsolarien testuetan ikusiko dugun "contemptus mundi" eta "fuga saeculi" 

horiek gorputzaren mespretxua sortu dute, beraiekin sexuarekiko itxuragabeko errezeloa 

erakarriz. 

J.M. Berarentzat, adibidez, haragiaren pekatua izango da gaitzaren epitomea: 

"...Beste gauzarik ez du amatzen: 

geron tripa ta diruba, 

desonestuak diran jantziyak, 

gero dantza soñuba; 

inportarik ez egiñagatik 

lujurizko pekatuba, 

Luzifer ori adoratu ta 

despreziatu zeruba..." 715 

Bertsolari berak libertadia dela esango digu haragiaren pekatuaren iturri: 

713 ALEJANDRIAKOA, K.: Estromatas, V,11,67,1 

714 NAZIANZOKOA, G.: Carta a Filagrios 31,4 


"Aragiyaren biziyo txarrak 

datoz libertadiatik, 

partikularki desonestoko 

dibersiyo oietatik..." 716 

Halako pekatuaren seriotasuna sailkatzerakoan, berriz, honela gelditzen dira mailak. 

Lehenengoa "gehiegi erakustearena" litzateke, Paulo Yantziren bertso honetan ikusten denez. 

"Erriyan badauzkagu 

neskatxa jatorrak, 

ageriyan dabiltza 

belaun-kozkorrak; 

ez dizkiyo estaltzen 

soñeko atorrak, 

iya erakutsiyan 

sekretuko obrak; 

ageri pantorrak, 

eze'do idorrak, 

enpeño gogorrak, 

dantzako pizkorrak, 

plazan ariñak lanerako 

sendorrak" 717 

Bigarrena, sekretuan egiñiko lizunkeriak. 


"Pruebak ere badira, 

ez denak esanak, 

ikusten diradela 

mendira juanak; 

modu itxusiyetan 

lurrian etzanak, 

egiten gorputzarentzat 

gustoko lanak; 

orra oien famak, 

erne egon, jaunak, 

obe ez izanak 

orrelako damak; 

zer suertia oietatik 

libre danak" 718 



Hirugarrena, serioena, aurrekoen ondorio gisa, haurdun gelditu eta ezkutuan bizi 

behar izatea. 

"Modu ortan badirela 

erriyan ugari 

alako pertson batek 

esan dit neri; 

zer gertatutzen zaion 

orrelakuari? 

egiya eziñ esanaz 

aitari ta amari, 

jartzen dira eri, 

koloriak zuri, 

gorputzera lodi, 

mugimentua nagi; 

geiago plaza aldian 

ez dira ageri". 719 

Orain irakurri dugunak moralaren erredukzionismora eraman gaitzake. Beharbada, 

hori bera adieraz dezakete J.M. Beraren bertso hauek. 

"...Gure gorputzen biziyo txarrak 

dira animen galtzeko, 

desonestoko gauza oriyek 

obeak daude uzteko, 

kontzientziyak arreglatu ta 

Jaunen graziyan sartzeko" 720 

Halere, gure ustez, gauzak ez dira hain sinpleak eta Mañex Etchamendyk gaitzen 

kausa gisa amodio eza eta errespetu eskasia jartzen dituenean, susmapean dugun zerbait 

adierazi nahi digula uste dugu. 


"Jenden artean gertatzen diren 

makur eta desmasiak, 

egiten ditu amodio ta 

errespetu eskasiak. 

Gauden bihotzez gu Euskaldunak 

beti elgarri josiak, 

bake gozo bat eman dezaukun 

Zeruko gure Nausiak" 721 



Beraz, Etchamendyk esaten digunak beste edozerk baino garbiago adieraziko liguke 

halako jarrera aszetikoen indar eusgarria ez dela bakarrik ez eta batez ere sustraitze 

filosofikoa baizik Ebanjelioan maiz ageri zaizkigun balio hauekiko atxekimendua, hots, 

niaren errenuntzia, pekatuaren gainditzea, haragiaren menperatzea, Espirituaren dohaiekiko 

zintzotasuna. Jesukristoren jarraipenean aurkezturiko pobrezia, kastitateak eta 

menpekotasunak eta Done Pauloren testuetako espirituaren haragiaren aurkako gainditzeak 

osatzen dute gure kristau zaharren jarrera etikoaren muina. Eta hori, mendez mende etorri 

zaien dualismo zorigaiztoko hori ahantzi gabe, Descartes, Malebranche eta Kant erdi erditik 

jo zituena. 

Honek guztiak ahoratze logikoa dauka, gure gurasoen kultura bizitzarena haina 

heriotzarena kontutan hartzen badugu. Hauxe da ahoratze hori: heriotzaren itzala dagoela 

jarrera etiko horren gainean, labarretako zaindaria bailitzan. Utopiaren aurkezpena egin 

dugunean izugarri garbi gelditu zaigu diruaren rol nagusia utopiaren definitzean. Orain, 

jarrera etikoen arlora iristen garenean, lehenengoz gogoratuko diguten errealitatea diruaren 

iragankortasuna izango da: 

"...Gure pentsamentuak 

dabiltza diruban, 

sekulako bagiña 

bezela munduban..." 722 

Eta hori, heriotza jotzen dutela iharduera etikoaren erreferentzi. Bertso barnekoi, gozo 

eta esanguratsu hauen bitartez adieraziko digu Ezterenzubiko bertsolari haundiak: 

"Egidazu oraitik 

ene heriora 

Jaunaren otoitzetik 

ez nadien bara: 

En'azken orenean 

jin zaizkit aldera, 

zure bihotz amultsuz 

ene laguntzera" 723 

Gero, heriotzari berari buruzko hitza esatera ausartzen direnean, behin baino 

gehiagotan denoi ezagunak zaizkigun topikoetara joko dute. Baina hori guztiz normala 

deritzaigu, gure hitzak bizitza eta ez heriotza esateko baitaude eginak; gizona eta ez Jainkoa 

esateko. Horregatik heriotzaz mintzatzen hasten garenean beti eromenaren ertzean bertan 

aurkitzen gara, hizkera desegokia erabiltzen dugulako hain zuzen ere. Bizitzaren beste aldea 

bezala jotzen dugu, bizitutakoari darraiona bezala, ez beharrezkoa dela dakien gizonaren 

alteritate, bestetasun bezala, zeini ez-izatea izatea bezain posibilitate agerikoa baitzaio, 

emandako une zehatz esatean errealitate bihurtzen dena. 



Sendagileei gertatzen zaiena gertatzen zaigu. Bizitza dagoen bitartean hitz eta 

iharduera huts dirudite; behin heriotzak bere aurpegia erakusten duenean, desagertu egiten 

dira, ez dakite zer esan; heriotza ez omen da beraiei dagokien mundua. 

Eta bertsolariek egin zuten bezala, esan egin behar da heriotza, ulertzeko ez bada ere, 

gutxienez, kokatu ahal izateko. Fisikoki definitzea zaila izan arren, askoz zailagoa delako 

ikuspegi pertsonaletik definitzea. 

Akaso funtzionamenduarekin identifika al dezakegu izatea eta pertsonarekin bizitza? 

Akaso izaki pertsonalak iraun egin ote du forma berri batzuren pean?; gure zentzukiez 

identifikagarriak ez badira ere, akaso horregatik ez ote dira izango hain errealak? 

Bere modu guztiz zuzeneko eta pertsonalean iradokitzen zigun J.M. Berak. 

"...Prueba ikusten degu 

egun guziyetan 

deituko gaitubela 

nai duben ordutan; 

begira arrapatu 

trantze estubetan" 724 

Edo nola ulertu bertsolari berak zertxobait geroago, beste bertso paper batetan 

idatzitako bertso hau? Lehen ere aitatu dugu, baina motibo bereziz dakargu ostera. 

"Mundu ontako gure biziya 

aize aundi baten itxura, 

segurantzarik eziñ kontatu 

ordu batetik bestera; 

gaur azkarrean egonagatik 

bigar goaz lurrez azpira..." 725 

Gure ustez heriotza esatea batez ere problema filosofikoa da, ez gauzen 

funtzionamendura baizik gauzen izatera, egituraz, formaz, funtzioz eta helburuz osaturiko 

gauzen izatera bultzatzen gaituena. Gizakia bizitza, pertsona eta istoria baita. Hiru dimentsio 

hauetako bakoitza besteekiko loturan da erreala; nahiz eta hirurak diferenteak izan, guk 

daukagun existentziaren eran ez dira bereizgarriak. 

Hiru horietatik erdigune gisa jotzen duguna, pertsona, erdian dago, bere beretasunetik 

bizitza bat xurgatuz eta historia haragitu bat sortaraziz. Pertsonak ezin du beraiek gabe 

existitu; halere bizimodu ezberdin asko eta historia mota ia infinito har ditzake. Horregatik da 

beharrezkoa, gizonaren heriotzari buruz hitzegiterakoan, herio biologiko, herio pertsonal eta 



herio biografikoak arreta haundiz bereiztea. Denok ulertu dugu nolabait... baina askoz 

zailagoa gertatzen zaigu, niri behintzat ia ezinezkoa, herio pertsonalari buruz hitzegitea, 

gizona den izate espiritualaren xahutze positiboa suposatuko lukeelako. Eta hirugarren 

dimentsioa, berriz, beste ildotara abia daiteke behin orain garenarekin hautsi eta gero bere 

lehengo askatasunaren ardatza izandakoa mantenduz, bertatik jaiotakoa eternitatean finkatzen 

baita eta berari baitagokio. 

Beraz, Heriotzaren presentziak eta agiango beste bizimodu baterako sarrerak hiru 

erreakzio nabarmen sortaraz ditzake bertsolariengan, zein baino usuazkoa bestea: beldurra, 

lehen ikusi dugun bezala; estima lasaia, sofrimenduaren azken portu bezala hartzen denean, 

eta esperantza, hilezkortasunaren susmo den heinean. 

Horregatik Beraren bertso honekin batera: 

"...Ama maitea, zu gabetanik 

beldur diot trantze arri; 

dragoi gaixtuak tentatu nezan 

nere animen galgarri..." 726 

bertsolari anonimoaren jarrera orekatua daukagu, bizitza eta heriotza Jaunaren 

eskuetan jarri duenarena. 

"Onela da munduba, 

beti izan da onela, 

iñolaz ere aurrera 

onela izango da; 

Jaiuak, badakigu 

non jaio giñaden, 

non ill bearko degun 

ez orain eta ez len". 727 

Bertsolariek beren ondorioak ateratzen dituzte goian adierazitako guzti horretatik. 

Esate baterako, heriotza aurrean dugula eta, pekatariak bide zuzenean jartzea izango da 

bertsolariaren helburu eta betebehar etikoa. 


"Komeni diran bertso berriyak 

astera nua kantatzen, 

pekatariyak ote geraden 

bide zuzenian jartzen; 

projimoaren amoriyoak 

lan onetara nau deitzen, 

deskuidu aundi bat ikusten baidut 

gurekiñ dela arkitzen..." 728 



Bestetik, 72. salmoaren egilearekin batera, betiko zoriona izango dela manamenduak 

betetzearen saria esaten digu. 

"Nor dut Zu besterik zeruan? 

zurekin egonez, ez dut atseginik munduan. 

Haragi-bihotzek huts egiten didate, 

Jainko, bihotz honen harkaitz eta nere betiko ondare. 

Zugandik urrun doazenak bai galduak! 

Zantarkeriz uzten zaituztenak -bai hondatuak! 

Neretzat on, Jainkoaren gertu egotea, 

Jainko Jaunarengan nere patua ipintzea. 

Zabalduko ditut Zuk egiñak, 

Siongo alaben atarian". 729 

Hortik planteiatu behar da heriotzaren problema. Eta hortik planteiatzen du 

bertsolariak. Mendeak beharko dira oraindik, gizonak bere hilkortasunera eta bizitzara 

deitzen duen Jainko bizi eta hilezkorra lotu ahal izateko hitzak aurkitzen dituenerako. Hemen 

Platonek eta Plotinok ez dute zeresanik. Hebertarrak bezala, bertsolariak Jainkoaren 

zintzotasuna jartzen du aurretik, berarekin zintzo izan den gizonarentzat bizitza jarri 

duenarena. Jainkoaren lagunarentzako justizia eta zintzotasun ideian oinarritzen da 

gorputzaren berpizkundearen ziurtasun esperantzadun hori. 

Hauek dira Dabid Aranbururen bertsoak. 

"Eztegu iñor iltzen, 

ain gutxi ebatsi, 

ain gutxi ebatsi, 

ez gezurrik esan ta 

gorroto ain gutxi; 

mendiyatik mezera 

ezin gera jetxi, 

barkatzen omen duten 

trankil gera bizi... 

batek esan lezake: 

Zeruan gaudezi". 730 

Eta zorion horretarako ongi erabiliak izango dira hiletan bertan xahutzen diren diruak. 

Hortaraino iristen da migralarien zentzua. 

729 72. salmoa, 25-28 


"Iru eriotz aien lurperaketa edo entierroa eta elizako gauzetan diru asko xamar bota 

bearra izan genuen, baña ongi irabazi zuten ludi ontan, gero beren seme-alabak gogoz egin 

ziotena". 731 

Hain oihartzun bibliko ozena duten lerro hauekin uzten dugu arlo hau. Tobiasen 

beraren hitzak dirudite. Eta beraien eskutik sartzen gara gure hurrengo arloan. 

A.4. Oihartzun biblikoak: alegoriak eta sinbologia 

Arcadiaren arloan alegoriaren eta sinbologiaren oinarri teorikoak landu ditugunez, 

orain, nolabait, bertsolariek aipatzen edo iradokitzen dizkiguten eskuetan daramagun 

arlokoak ia zenbatu besterik ez ditugu egingo. Dena dela, Itun Zaharra eta Itun Berriaren 

arteko bereiztapena behintzat egin nahiko genuke, bertsolarien iturriei buruz zerbait esan 

diezagukelakoan. 

Bestalde, aldaketa aberasgarri gertatuko zaigunaren esperantzarekin, zertxobait aldatu 

egingo dugu aurkezpen sistema eta konparaketa sinoptiko moduan azalduko ditugu bai 

bertsolarien hitzetan bai bibliako erreferentzietan. 

A.4.a. Itun zaharrekoak 

Dudarik gabe, Paradisuarena da lehena. 

Arte lanak eta ametsak, nahiz egoera onirikoan nahiz erne gaudenean paradisuaren 

nostalgiak inspiraturiko iruditeriaz beterik daude. Eta paradisuaren nostalgia horri definizio 

bat ematerakoan, beharbada hau azpimarratu beharko genuke lehenik, errealitatearen 

munduaren eta sakralitatearen bihotzean egon nahi izatea dela bere ezaugarririk nagusiena, 

giza egoera gainditu eta jainko egoera aurkitu nahi izatea. Gure bertsolariek giltza kristauan 

pentsatu eta idazten zutenez, erorketaren aurreko egoeraz ari direla esango genuke. Genesis 

2,8-17 irakurri besterik ez dugu horretaz ari direla konturatzeko. Nahiz eta hitzaren sustrai 

sanskritoan "paradesha" "lurralde gorena" izan, nolabait gerorako hitzari usain geografiko 

hori eman diona, ez dago dudarik tokia baino egoera dela hemen punturik garrantzizkoena. 

Dena dela ez gaude ziur gure bertsolariek zentzu horretan ulertzen zuten ala geroko kristau, 

islamiar, hindu, ashari, sufi eta irlandar tradizioak hain bortizki eta koloretsuki garatu zuten 

lorategi eta baratz emankor, gozo eta zoragarriaren udaberri amaigabea ez ote zuten izango 

euren buru eta arimetan. 

"Adan ta Ebak aditu zuten 

lurreko Paradisuan 

zu etziñan kulpan sartuko 

731 ZUBILLAGA, J.R.: Op. cit. (1964), 222-223. orr.

egiñ zuten pekatuban, 

Aita Betikuen beren aotik 

desterratzeko orduban, 

aien seme ta alaba guziyok 

jakiñ genezan munduban" 

732 

"Ta Yainko Yaubek Edengo beratzatik 

Yaurti zuen, lurretik atera izana zala-ta, 

lurra landu zezan 

Ta gizona yaurtitzean, kerubat eta ezpata bat, 

garrez dardar yarri zituen, Edengo baratzaren 

sortalderuntz, bizi-zuhaitzerako bidea zaitzeko" 

733 

Kain eta Abelena da bigarrena eta guztiz garrantzizkoa gure ustez, nolabait mundua 

eta munduaren historia ulertzeko bi modu guztiz ezberdinetan banatzen dituelako. Alde 

batetik lurrari, laborarien egonkortasunari loturiko Kain daukagu, bizitza toki egonkarrekiko 

lotura eta zintzotasunean ulertzen dutenen aita. Bestetik Abel, artzaina, normadismoarekin 

lotua, mugimenduarekin, bizitza bide gisa, bidaia gisa ulertzen dutenena. Lee Marwinek 

"Paint your Wagon" filmean abesten zuenarekin lotua: 

"Home is made for coming from, 

for dreams of going to 

which, with any luck, 

will never come true". 

"Etxea ametsatik etortzeko egina dago 

eta, suerte pixkatekin, inoiz egiaztatuko ez diren 

ametsetara joateko". 734 

Bi bizimoduei buruzko interpretapenaz gain, uste dut bertsolariek eskeintzen diguten 

sinbolorik boteretsuenaren aurrean gaudela. Luc Estangek inork baino hobeto ediren dizkigu 

Genesiko errelato zaharraren iradokizunak, boteretsuak den denak. Kain da gizona eta 

emakumearengandik sorturiko lehen jaioa; bera da lehen laboraria, bera Jainkoari atsegin ez 

zaion lehen opariaren emalea, bera lehen erahilea eta heriotza erakusten diguna. Gizona 

ordurarte heriotzaren aurpegia ikusi gabe zegoen. Bera da lur emankorraren bila dabilen 

lehen erratari arlotea eta bera, Jainkoaren presentziatik urrun, egunsentirantz abiatu beharko 

dena. Berak gogoratuko digu heriotza esnatu ahal izaterik gabeko lo egin behar izatea dela. 

Geroztik denok irakurri ahal izango dugu bere kopetan: "Herio arriskua!". Baina zeinu 


733 Gen. 3, 23-24 

734 Wandering Star from Paint your Wagon

abeslea horrekin batera, ez estigma iruzurlari eta irainkorra, baizik Adanen haurroi 

dagokigun marka. Ez dugu inoiz ahantzi behar: sinbolo bikoitz honetan Kainena da 

dagokiguna, migralariek bezala, Prometeok bezala, guk ere erreibindikatu egiten baitugu 

kreakuntza laneko gure zatia. 

Eta Israel bezalako herri nomadari zegokionez, Jainkoak artzainaren oparia joko du 

ontzat eta ez laborariarena, nolabait Israelek bizitzaz eta bizitzaren helburuaz zer pentsatzen 

zuen uler dezagun. 

Oraingo honetan Esterenzubiko bertsolariaren hitzetan datorkigu: 

"... Beti bidian goatzi oro 

munduan sortuz geroztik. 

Zerura heldu nahi ginduke 

bakotxa gure lekutik..." 735 

"Gizona bere emazte Ebari batu zitzaiolarik, 

Ebak Kain erne zuen eta esan zuen: "Yaube lagun, 

gizon bat iritsi dut. Gero Abel, haren anaia ere 

argitaratu zuen. Abel artzai izan zen, eta Kain 

lugin" 736 

A.4.b. Itun berrikoak 

Itun Berrikoak ugariagoak dira, seguraski dotrina eta Biblia bai haurtzaroan bai 

gaztearoan elizan entzun eta ikasitako belaunaldiei dagokien lez. Hala eta guztiz ere 

bertsolariek egiten dituzten zenbait erreferentziek harrituta uzten gaituzte, normaltasunetik 

gorako kultura erlijiosoaren lekukotasuna adierazten baitute. 

Judasen figura alegorikoa da sarrienen agertzen zaiguna. 

"Esan behar det Judas "Orduan, Hamabietako batek, Judas 

traidoria nor zen: Iskariote zeritzanak, apaiz 

diru trukan Maisua nagusietara joan eta esan zien: 

zekiyena saltzen; -Zer emango didazue, Hori eskuratzen 

ikusi zubenian badizuet? 

delituba zer zen, Haiek hogeitamar zilar-diru agindu 

ustez salbaziyorik zizkioten-Judas, 


736 Gen. 4, 1-2

arentzako etzen, orduz gero, Jesusi haiei eskuetara 

soka bat artu eta emateko egokiera-bila zebilen" 737 

urkatu egiñ zen" 738 

Harrigarria badirudi ere, ANTIKRISTOREN alegoria oso maiz azaltzen da gure 

bertsolari migralarien bertsotan. Lehenengo aldiz bere dotriñari buruzko erreferentziarekin. 

"Mundu guziyan dauzki "(Antikristoa)... Jainkoaren gai 

jarririk artzaiak, den guztiaren aurka altxako da, 

Antikriston dotriña Jainkoaren jauretxean 

zabaltzeko anaiak" 739 

esertzeraino eta bere burua 

jainko bezala azaltzeraino" 740 

Guztiz boteretsua sinbolo hau ere. Askoren eritziz Kristo baita unibertsoaren 

oinarrizko sinboloen borobiltzea: zerua eta lurra, bere bi naturei esker; airea eta sua, zeruetara 

igo eta infernuetara jaitsi zelako; gurutzearena, mendiarena, bertikalitatearen, argiaren, 

erdigunearen, ardatzaren sinbolo guztiak bereganatuz... Antikristok egingo duen bezala, bera 

gaitzaren "bidea, egia eta bizia" izango delarik, horrela gaitzaren sinbologiari bere indar 

historikorik haundiena, bere errealitate ontologiko eta esnahikorra emanez. 

J.M. Berak Antikristoren zizañari buruzko erreferentzia ere egiten du 

"...Mundu guziyan dabiltz "Beste piztia bat ere ikusi 

ereiten zizaña, bi adar zituen bildotsarenak 

Antikristorena da bezala mintzo zen... eta 

daukaten dotriña..." 741 

liluraturik zeuzkan lurreko 

bizilagun guztiak, piztiaren 

aurrean mirariak egiteko eman 

zitzaion ahalmenaz..." 742 

Aurreko iruditeri guztiz boteretsuarekin estu lotuta aurkezten digu J.M. Berak, XIX. 

mendeko ingeles milenarista nagusienen estiloan (gogoratu Joanna Southcott, George Turner 

eta John Wroe besteak beste). 

"A light shall break forth out of this place where I stand, 

737 Mt. 26, 14-16 



740 II. Tes. 2,4 


742 Apok. 13, 11-15

which shall enlighten the whole town, with a light also 

to enlighten the Gentiles..." 743 

"Argi bat sortuko da ni nagoen toki hontatik, hiri osoa 

argituko duena, jentilak ere argitzeko argiz..." 

Halako jarreraz behin eta berriro arituko zaigu bertsolaria, estilo apokaliptikoan, kristau 

bizitzari ager dakizkiokeen arriskuak salatuz. Horregatik aipatu digu oraingoan Apokalipsiko 

Dragoiaren figura. 

Bertsolariek ezin hobeto ikusi zuten sinbolo honetan joera demoniako guztien esentzia. 

Bera altxor ezkutuen zaindaria, beraietara jo ahal izateko gainditu beharko duguna. Urrezko 

Soinekoaren, Hesperidesen Lorategiko zaindaria, mendebaldeko gure kulturan; Perlaren 

zaindaria ekialdekoetan... Sigfridoren eletzarrak erakutsi digun bezala, hilezkortasuna eta ez 

beste baita HERENSUGEAK gordetzen duen altxorra. Baina beharbada orain ere kristau 

iruditeriarekin lotuagoa egongo litzateke gure bertsolarien erreferentzia, Origenesek 

Leviatanekin lotzen zuena. Horrek nolabait hauxe adierazi nahiko liguke, bertsolariek hain 

ongi ikusi duten bezala, dragoia, herensugea, Apokalipsikoa, batez ere, gugan dagoela. Eta 

Rainer Maria Rilke poeta haundiak bere "Gutunak poeta gazte bati" liburuan esan zigun 

bezala, "gure bizitzako dragoi guztiak agian eder eta adoretsu ikusi nahi gaituzten printzesak 

dira. Agian izutzen gaituzten gauza orok zer dira ba gure laguntzaren zain dauden gauza 

lagungabeak baizik!" 

"Dragoi gaixtua ere an zegon 

sententzi aren aditzen, 

nai ta ere alfer asi zela 

zuri taloia oskatzen..." 744 

"Beste ikusgarri bat ere agertu zen zeruan: 

herensuge gorri haundi bat; 

zazpi buru eta hamar adarrekoa; 

eta buruetan zazpi koroa zituena". 745 

Ondoren, herensuageren zerbitzuan bizitza eman dutenen jarrera espezifikatzen du, 

gaitzespenaren egile izateaz gain, sakrilegioaren haur madarikatuak direla adieraziz. Berako 

bertsolaria ez zen hitz bortitzen beldurrez bere fedearen oinarrien berri eman nahi zuen 

orduan. Berriro ekarriko digu Judas orain Jaunaren Afariaren ospakizunarekin lotzeko bada 

ere. 

743 HARRISON, J.F.C.: The Second Coming: Popular Millenarianism 


745 Apok. 12

Garbi dago sakrilegioa janariarekin eta edariarekin loturik dagoela eta garbi dago ere 

janaria eta edaria arau sozialekin loturik daudela, kulturarekin. Baina bada hirugarren plano 

bat, erlijioso eta kultikoa. Gizonek jan eta edan egiten dute, baina izaki goren bati zor 

dionaren ziurtasunaz. Printzipioz jaten eta edaten den guztia otordu sakratu baten elementu 

bihur daiteke, indar numinosoa lortzeagatik noski, nahiz norberaren bizitzaren luzapen edo 

indartzearen bitartez nahiz jainkotasunarekiko batasunaren bitartez. 

Janari sakrifizialean jainkotasuna bera da jaten dena. Ezin dugu ahantzi Dionisioren 

kultoan bakanteak dantzan hasten zirela sakrifizioko animaliaren inguruan eta, behin extasira 

iritsi ondoren, txikitu egiten zutela eta gordinik jan, jainkoaren indar eta bizi-energia 

bereganatzearren. Badakigu ere azteken artean giza haragia eta odola sakrifizio erlijiosoaren 

zati zirela. Sakrifizioko ogiak haragiarekin eta odolarekin nahastu, partitu eta jan egiten ziren 

partehartzaileen artean, jainkoaren energiaren partaide izateko asmoz. Erritoa teoqualo 

deitzen zen, hain zuzen ere, "Jainko-jatea". 

Gure bertsolariek ikuspegi kristauetik aurkeztu digute sinboloa, hain zuzen, Itun 

Zaharreko pazko arkumea eta pazko berriko Kristoren arteko lotura sakona ezagutzen 

zutelako. Otordu sakratuan, eta kristau otorduan ere, tabu den jakia jaten da. Normalean 

beldurra, nazka eta izua sortarazten duenak bultzatzen du gizona ekintza sakratuan hartzera. 

Irrazionala eta jainkotiarra denak bi aurpegi ditu: tremendum, izugarria, eta fascinosum, 

liluragarria. 

Bertsolariek aipatzen duten arloan, Jainkoaren haragia eta odolaren sinbolo diren ogi eta 

ardoaz ari gara, baina zera ahantzi gabe, alde batetik naturaren dohainak izanik, bestetik 

beraien emale jainkotiar eta transmundutiarrera apuntatzen dutela. Nola harrituko gara, beraz, 

duintasunik gabe eginiko otordu horren ondorioa betiko gaitzespena dela irakurtzerakoan?. 

Tradizio zahar eta luze batekin ongi uztarturik zeuden gure bertsolariak eta euren diskurtsu 

sinbolikoa. 

"...Gaizki artzen dubenak "Beraz, ogi honetatik jaten, eta 

ostia santua, kaliza honetatik edaten duzuen 

bertan irentsiko du bakoitzean, Jaunaren heriotzea 

kondenaziyua; adierazten duzue, Bera etorri 

Judasekiñ or dago arte. Horregatik, zor zaion 

lenenengo ejenplua... begirunerik gabe ogi honetatik 

Jesus saltzen dubena jaten edo kaliza honetatik 

maia sagraduban, edaten duenak, Jaunaren 

Judasen anaia da gorputzaren eta odolaren 

bere traiziyuan..." 746 

erantzunkizuna izango du. 

Azter beza lehendabizi 

bakoitzak bere burua, eta jan 

beza gero ogia eta edan 

kalizatik; izan ere gorputza 

aintzat hartu gabe jaten eta 


edaten duenak, bere hondamendia 

jaten eta edaten bait du" 747 

Baina, lehengo zenbait alegoria eta iruditeriarekin gertatu den bezala orain ere bertsolari 

anonimoengana jo beharko dugu, Jainkoaren eskutik utzitako gizonari dagokion egoera 

latzaren isladapen metafisikoak aurkitzeko. Benetan da hau harrigarria, batzutan bertsolariek 

erabiltzen duten konparaketa munduak mailaz gora jo eta metaforaren arloan sartzea lortzen 

baitu. Gutxitan, ordea. Hondartariaren, naufragoaren, oraingo alegoria hau benetan da 

isladakorra eta indartsua. 

Hemen ere antzineko jakituriarekin uztartzen gaituzte bertsolariek. Betidanik jakin izan 

dute marinelek neurri haundi batetan gizona destinoaren eta zoriaren menpean dagoela. 

Orduz geroztik pasako da itsasoa, gizona mehatxatzen eta iresten duen itsasoa, munduaren 

irudi izatera. Eta ertaroko elizak hor kokatzen zuen Leviatan, itsas-munstroa, sinesdunaren 

ontzia hondoratu nahi duena. Homeroren Ulises eta Itun Zaharreko Jonas "navigatio vitae" 

horren paradigma bilakatuko dira. Eta ezin dugu ahantzi gure bertsolarien XIX eta XX. 

mendeetako poesian, batez ere Arthur Rimbaudengan, uraren sinbolismoak gero eta 

heriotzaren esanahi haundiagoa hartuko duela. Rimbauden eritziz bizitza itsasoz egin behar 

dugun irteerarik gabeko bidaia izango da. "Kortxoa bainintzan nago heriotzaren seaska 

hilezkorraren uhainetan dantzan", eta "bateau ivre", "ontzi mozkorra" deituko du garaman 

ontzia. 

Itsas horretan jartzen digute bertsolariek Kristoren sinboloa, kaiera garamatzan ontzi 

hondoragaitz gisa, eta horrela ulertu behar dira, gure ustez, bertso hauek. 

"Itxaso zabaleko 

bagaren artian, 

ikusiko naiz laster 

ol baten gañian, 

tximista ortik-emendik 

ekaitz illunian, 

luma ariña bezela 

noiz goian, noiz bian" 748 

"Egun hartan, ilunabarrean, Jesusek honela esan zien 

ikasleei: 

- Goazen uraz beste aldera. 

Eta jendea utzi, eta ontzian eraman zuten, zegoen 

bezala. Ontzi batzuek ere jarraitu zioten. 

Haize-ekaitz haundi bat sortu zen, eta ontzi 

barruraino sartzen ziren ur-palastak, ontzia ia 

betetzeraino. Bera, berriz, txopan, burko baten 

747 I. Korint. 11, 26-30 


gainean lo zegoen. Esnarazi eta esan zioten: 

-Maixu, galtzera goaz, eta ez al zaizu axolarik? 

Orduan jaikirik, agindu zion haizeari, eta 

itsasoari esan: 

-Ixo! Hago geldi! Gelditu zen haizea, eta barealdi 

haundia sortu zen. 749 

Itun Zaharreko iruditeriaz mintzatu gara alde batetik eta Berrikoaz bestetik baina nahiz 

Zaharrean nahiz Berrian, bietan oihartzun haundia duen mundu alegorikoa da aipatuena eta 

garrantzitsuena gure bertsolarien artean. Denetan nabaria da didaktismo eta moraltasun 

kutsua, azken batez bizitzarako maixu gisa ulertzen baitzuten gure arbasoek Bibliako 

mundua. Zentzu horretan izkiriatu dugu aurkitu ahal izan duguna. 

A.4.c. Itun zahar eta berrikoa 

Arlo honi hasera emateko ebanjelio sinoptiko guztietan aipatzen zaigun 

ZERGALARIAREN irudia aurkeztu nahi dugu. Esan beharrik ez dago, lanaren hirugarren 

zati honetan hirukoitzak izan beharko dutela aipuak, bertsolariengan aurkitu duguna 

oinarritzat hartuz beti. Oraingoan Paulo Yantzirena da bertsoa. 

"...Gizonak bajotikan 

biar du begitu, 

gonbeni den martxetan 

aurrera segitu..." 750 

"Ene seme! Dakizuna erabidez egizu! 

ta esku-zabala baño maiteago zaituteke. 

Haundia zeran giñoan apal izan zaitez, 

ta Yaunaren ederra irabaziko duzu. 

Yaunaren al-izatea haundia bait da 

ta Hark bere aintza apalengan du" 751 

"Bi gizon igo ziren jauretxera otoitz egitera: bata farisearra eta bestea zergalaria. 

Farisearrak, zutik, honela egiten zuen otoitz bere barruan: "Eskerrak ematen dizkizut, ene 

Jainko, besteak bezalakoa ez naizelako: lapur, oker, ezkontz nahasle; ezta honako zergalari 

hau bezalakoa ere... 

Zergalaria, berriz, urruti gelditu zen, eta ez zuen begirik ere jaso nahi zerura; eta bular-joka 

honela zioen: "Ene Jainko, erruki zakizkio bekatari honi". Hara nik esan: Hau zintzoturik 

749 Mark. 4, 35-40 


751 Eklesiasticus 3, 17-19

jaitsi zen bere etxera; bestea, berriz, ez. Izan ere, bere burua goratzen duena, beheratua 

izango da; eta bere burua beheratzen duena, goratua" 752 

Paulo Yantzik, aldiz, SEME GALDUAREN erreferentzia eskaintzen digu, migrazioan 

joandakoentzako hainbat eta hainbat oihartzun eta iradokizun sortaraz ziezaiekeena. 

"Erri aldian arrokeriyan 

orla ibiltzen direnak, 

patrikatan dolar gutxikiñ 

izango dira geienak; 

urtia juan ta urtia etorri 

beti igual daudenak, 

lasaikeriyan orrela pasa 

eben sasoyik obenak, 

gero denbora juan ta orduan 

izango dituzte penak". 753 

Isaiasek aurkako jarreraren ispilu ederra ematen digu, lehengoz. 

"Nere aginduetara eruari egotekotan 

zure pakea ibai bat bezala izango da, 

ta zure zuzentasuna, itsasoa bezala; 

zure ondorengoa ondarrak haina izango da, 

ta zure zuzentasuna, itsasoa bezala; 

ta zure hazia ondarretako pikorrak haina; 

haren izena ez du behinere itzaliko, 

ez nere begietandik ezabatuko" 754 

"Esan zien gainera: 

-Gizon batek bi seme zituen: gazteenak honela esan zion 

aitari: "Aita, emadazu dagokidan senipartea ondasunetatik". 

...Zituen guztiak eralki ondoren, gosete haundi bat 

sortu zen lurralde hartan, eta beharra sentitzen hasi zen 

mutila... Txerrik jaten zuten ezkurrez sabela bete 

nahi izeten zuen, baina inork ez zion ematen..." 755 

Beharbada Itun Zaharreko sinbologiarekin lotu beharko genuke, batez ere, bi bideena. 

Itun Zaharrean bidea eta Jainkoaren egitasmo unibertsala gauza bat eta bera dira. Halere ez 

dugu Txina zaharreko moduan ulertu behar, lege guztiz inpertsonala bailitzan; hebertar 

752 Lk. 18, 9-14 


754 Is. 48, 18-19 

755 Lk. 15, 11...

zaharrentzan bidea Jainkoaren erabaki ulertezina eta pertsonala zen. Horregatik esan dezake 

Jaunak: "Nire asmoak ez dira zuen asmoak, ezta nire bideak zuen bideak" (Isaias 55,8). 

Eta, hala eta guztiz ere, edo horrexegatik agian eutsi behar diote gizonek Jainkoaren bideari. 

Job zaharrak laister jakingo du Jainkoak bide guztiak ikusten dituela eta bere eskuetan 

daudela urrats guztiak (Job 21,8). 

Bertsolariek lotu egingo dute tradizio zahar hau Jesusen Mendiko Sermoian agertzen 

den bi bideen irudiarekin (Mt 7,13...). Horregatik, sinbolismo honen punturik gorenena 

Jesusen baieztapen hura izango da: "Ni naiz bidea, egia eta bizia". Jesusengan errealitate bat 

eta bera dira bidea, helmuga eta bizitzaren zentzua, eta gurutzea izango da bide horren 

norantza-harria. Islamiarren arteko sufiek ere honela ikusten zuten. Zentzu horretan irakurri 

behar dira Dshelaleddin Rumiren bertsoak: 

Erromesa eta sultana agara batera, 

atseden hartu eta hegaz jotzen dugu helmugarantz. 

Gogoratu ere nola Wolfram von Eschenbachen poesia epikoan Parsifalen figura 

kristautasunak markatutako gizonaren bizitzako bidearen sinbolo izango den. 

Liburu sapientzialetan aukera ugari genituen Paulo Yantziren erreferentzi mundua Itun 

Zaharrean aurkitu ahal izateko. Isaias aukeratu dugu, ordea, hain zuzen ere hurrengo 

alegoriarako ezin hobeto egokitzen zaigulako. Jarrera etiko ezberdinak markatzeko hain 

biblikoa den BI BIDEEN kontrajarketa proposatzen baitigu Berak. 

"Bi bideak or daude 

aukeran denentzat, 

onena zeiñ ote den 

pentsa nork beretzat, 

gañekuan anima 

da Luzifer-entzat, 

orra zer sententziya 

dagoen guretzat. 

Au da errematia, 

ogei eta laugarrena, 

memorian iduki 

nik esan duena; 

utzi bide zabalak 

eta artu medarrena 

pasa nai ez dubenak 

sekulako pena". 756 

"Begira: aukeran aurkeztu gaur, 

bizia ta ona; heriotza ta gaitza. 


Gaur agintzen dizudanez, zure Yainko Yaube 

maite izaten, Haren bideetan ibiltzen 

eta, Haren agindu, lege eta erabakiak betetzen, 

bizi eta ugalduko zera... 

Bañan zure bihotzak saiestuko bazindu; eta, 

entzun beharrean, Yainko arrotzei gur eta men 

egitera lerratuko baziña; gaurdanik iragartzen 

dizuet; erabat galduko zerate eta Jordan 

igarota Yabetzat sartzeko zeraten lurrean, 

ez zera luzaro biziko" 757 

"Sar zaitezte ate estutik; ate haundia bait da 

eta bide zabala heriotzera daramana, eta 

asko sartzen dira handik. Baina, bai estua 

dela atea, eta bai meharra bidea, bizitzara 

daramana! Eta gutxi dira hura aurkitzen 

dutenak". 758 

Badirudi bizitzako bide estu horrekin uztarrituta hartu beharko dugula ildo beretik 

datorkigun aberastunari zor diogun begi zorrotz eta arreta. Arlo honetan, ordea, kontu 

haundiz ibili behar da, migralariak diruaren atzetik amorratuta ibili direla jakin arren (hau da 

dudarik gabe, gehien errepikatzen den ideia), ez baitute inoiz horizontearen perspektiba galdu 

nahi. Eta bitxia da, nolako mena egiten dioten, etengabe, arimaren preziyo tasatu ezinari. 

"...Animen preziyoak 

iñork eziñ tasa, 

betikotzat galtzeko 

berriz orren aisa" 759 

"Zilar eta urrea metatu ditut, 

eta erregeen eta herrialdeen ondasunak; 

gizon eta emakume abeslariak bilduak neuzkan, 

eta gizonen atsegina diren emakumeak ugari. 

Haundi egin nintzan, 

Jerusalenen ni baino lehen izandakoak baino garaiagoa; 

eta, osterantzekoan, jakintza nigan zetzan. 

Nere begiei gura zutenik ezer ere ez nien ukatu; 

nere bihotzari, pozaldi bat ere ez diot eragotzi; 

nere neke guztietan, barnea pozkida zitzaidan: 

757 Deuber. 30, 16-19 

758 Mt. 7, 13-15 


eta hau izan zen nere dorpezien saria. 

Eta, nere eskuek egindako guzia, 

eta egiteko hartu nuen lana begiratu, 

hara! dana huskeri hutsa eta gogoaren zama, 

eta onurarik ez eguzkipean" 760 

"Sal itzazue dituzuen ondasunak, 

eta eman limosna. Egin itzazue zahartzen 

ez diren sakelak eta ahitzen ez den gordailua 

zeruetan; han ez bait dezake, ez lapurrek ostu, 

ez sitsek jan. Izan ere, ondasunak dituzuen 

lekuan, han duzue bihotza". 761 

Lehen ere aitatu dugun gai guztiz sinbolikora itzulita eta lehen erabilitako aipu bera 

eginez, azaldu gabe utzi dugun birjintasunaren beste esanahia adierazi nahi genuke. Izan ere, 

ustez Jainkoaren haunditasunaren sinbolo jokuen barruko beste atal bat besterik ez da, 

zahartzaroan, genetikaren lege guztien aurka, haurdun gelditu ziren emakumeen kasuaren 

antzekoa. Beraz, sinbolikoki hartu beharko genituzke, egia dela baieztatuz, bainan Bibliaren 

mezuaren egia poetiko salbagarria. 

"Esan zeniyon zenaukiela 

birjindadeko botua, 

"ganera berriz ni gizonekiñ 

ez naiz parterik artuba". 

Erantzun zizun: "Trinidadiak 

ala du disponituba, 

obra ori egiñ bear zubena 

zela Espiritu Santuba" 762 

Eta gaia, gure bertsolariengan, guztiz garrantzizkoa denez, Itun Zaharreko hiru gertakari 

edo pasarte ezberdinekin kotejatu nahi ditugu: Abrahanen emazte Saraiena, Moisesen 

amarena eta Sansonen amarena. 

"Yainkoak Abrahani esan zion gainera: "Ez ezazu zure emazte Sarai, Sarai izenez; Sara 

izango bait da haren izena. Berau onetsiko dut, baita harengandik seme bat damaizuket; 

onetsiko dut, bai; eta, herri baino gehiago, erregeak ere harengandik sortuko dira". 

Abrahanek orduan, lurrera auzpeztuta barre egin zuen, bere bihotzean esanez: "Ehun urteko 

gizon bati seme bat jaioko zaiola? Sarak, larogeitamar urtekoa dalarik, seme bat egingo 

duela? Ta Jainkoari, Abrahanek esan zion: Zure aurrean bederen Ismael biziko balitz! Ta 

760 Ekles. 2, 8-11 

761 Lk. 12, 33-34 


Jainkoak esan zion: "Bai ba. Zure emazte Sarak seme bat egingo dizu. Isaak izena ezarriozu; 

eta Ituna, betiko Ituna, harekin eta haren jatorriarekin egingo dut..." 763 

"Lebitar batek emaztetzat Kebiren jatorriko alaba bat hartu zuen. Emazte hark seme 

bat sortu eta erditu zuen; eta haurra ederra zela ikusirik, hiru hilabetez ostenduta eduki zuen. 

Bañan horrela ostenduta luzeago euki ezinik, zumezko saski bat atondu eta luiz ta lekedaz 

istindutakoan, haurtxoa bertan ipiñi eta ibai-ertzeko seaska tartean utzi zuen... 764 

Gogoratu ere gogoratu nahi genuke uretatik ateratako Moisesen historia honek beste 

zenbait pertsonaia famatuen haurtzaroko eletzarrekin zerikusi haundia duela, besteak beste, 

k.a. 3000 urte inguruan Mesopotamiako errege izan zen Agadeko Sargonenarekin. Hau ere 

ihizko saski batetan utzi zuen bere amak ibai ertzean. 

"Bazen Saraako gizon bat Danen leinukoa, Manue zeritzana; eta haren emaztea agorra 

eta haurgabea zen. Emazte horri Yauberen aingeruak aurkeztu eta esan zion: "Hara, orain 

agor eta semerik gabe zerau horrek, seme bat sortu eta egingo duzu. Begira ba; ez edan 

ardorik ez ordigarririk eta ez jan satsurik ezer; izorra izango bait zera ta seme egingo duzu. 

Ez bedi haren burura bizar-haiztorik heldu; umontzitik haurra jainkoarentzat nazio izan 

beharra da, eta ez bedi haren burura bizar-haizkorik heldu. Umontzitik haurra 

Jainkoarentzat nazio izan beharra da, eta hura hasiko da pilistearren eskutik Israel 

jareiten..." 765 

"Jesukristoren jaiotza honela gertatu zen: Jesusen Ama Maria, Joserekin ezkontzeko 

hitzemana zegoelarik, elgarrekin bizi izan baino lehen, haurdun aurkitu zen Espiritu 

Santuaren bitartez... 

... Jainkoaren aingerua ametsetan azaldu zitzaion (Joseri) eta esan zion: 

- Dabiden seme Jose: ez izan beldurrik, Maria, zure emaztea, etxean hartzeko, sabelan 

daraman haurra Espiritu Santuarengandik bait dator. Semea izango du eta zuk "Jesus" 

ezarriko diozu izen, Horrek salbatuko bait du bere herria bekatuetatik..." 766 

Gai hori atzera utzi eta euren artean zerikusi haundirik duten beste zenbait motibo 

alegorikoekin hasiko gara. Denak, gizadiaren historian zehar gizona gehien kezkatu duen 

gaitzarekin uztartuta daude. 

Gure ustez bertsolariengan gaitzaren problematika pekatuarekin batera azaltzen da ia 

beti, biak sinonimo bihurtu arte. Eta, ia beti ere, bataioa eta aitortza dakarzkigute gaitzarekin 

eta pekatuarekin lotuta. Guk ez dakiguna zera da, noraino ulertzen duten gure bertsolariek 

gaitza=pekatu=bataio eta aitortza prozesuaren ulermen soilki juridiko gisa (eliz elkarte 

barneko integrapen eta desintegrapen prozesu gisa); edo era guztiz pertsonalista bezala 

763 Gen. 17, 15-20 

764 Exodo 2, 1-10 

765 Epail 13, 2-5... 

766 Mt. 1, 18-21

(Kristorekiko fedearen explizitapen publikoa eta berarekiko pekatariaren atxekimenduarena); 

modu guztiz moralista batetan (aurreko pekatuen barkamen gisa); eta modu sinbolikoan 

(Kristoren bizitzaren errelatoan eta bere heriotzaren exenpluan signifikaturik dauden naturako 

bizitza eta heriotza zikloen bereganaketa gisa). Agian lauak batera ikusten dituztela esan 

beharko genuke, baina beharbada San Paulok bere epistolatan proposatzen digun ulermen 

misterikotik urrun; Kristogan agertu eta borobildutako Jainkoaren misterioa gaurkotzen 

diguna, gizonengan bizimodu berri bat eraginez (mistika) eta jarrera berri bat posible eta 

beharrezko eginez (morala). Dena dela, miresgarria da zernolako intuizioz ukitzen dituzten 

gizon haiek gairik ulergaitzenak ere eta zernolako sintonia agertzen duten sinbologiarekiko. 

Lehenengoa, hain zuzen, gaitzaren eta tentaldiaren unibertsaltasunarekin lotuta 

azalduko zaigu. Izugarrizko iruditeri bortitz et beldurgarria erabiliz sartuko gaitu Berak gaian. 

"Zorrotzak dira etsai gaixtuen 

eskuetako gaintxuak, 

enemigo bat aundia dauka 

gure anima gaixuak; 

arentzat gera guztiz berdiñak 

jakintsu eta tontuak, 

naiz apaiz edo monka oriyek, 

igual Aita Santuak, 

beregana nai tiratu denak, 

pekatari ta justuak". 767 

"Urrilka zakida, Jainko, duzun erruki haundiz, 

suntsi zazu nere makurra zure amaigabeko errukiz. 

Ikuz nazazu areago nere obenetik, 

garbi nazazu nere gaiztakeritik. 

Nere bihurrikeria ezagutzen baitut, 

nere obena beti begi-aurrean baitut..." 768 

"...Haragi argalezkoak zaretenez, 

hizkuntza errazean mintzatuko natzaizue. 

lehenago zuen gorputza morroi bezala eskaini 

zenuten lizunkeriarako eta gaiztakeriarako, 

gaitza egin zezan..." 769 

Baina, Berak, gehiago zehazten du oraindik eta zuzenean ohartarazten digu zernolakoa 

den tentaldia. 

"...Zeru eder bat naiago truka 


768 51. salmoa, 3-5 

769 Errom. 6,19

munduko lan gustoekiñ; 

mostruak ere ez dira sortzen 

kapritxo aundiyagoakiñ..." 770 

"Oroi zaitez, Haren aginduak betetzeko 

zure bihotzaren ituin ondo edo txarra 

neke ta narritaz ikerri nahirik, 

berrogei urteotan zure Yainko Yaubek 

basoan barna eginerazi digun bideaz" 771 

"Espiritu Santuaz beterik itzuli zen Jesus Jordandik; 

Espirituak erabili zuen basamortuan berrogei egunez, 

eta deabruak tentaldian jarri zuen. Ez zuen ezer jan 

egun haietan; eta azkenean gosetu egin zen. Deabruak 

esan zion: 

- Jainkoaren Seme baldin bazera, esaiozu harri 

honi, ogi bihur dadila..." 772 

Gaitzaren problematika barruan datorkigu urrengo figura alegorikoa ere: IGARLE 

FALTSUENA, sasi-igarleena. Badirudi gure bertsolariak ezagutzen hasi ziren ohituren 

aldaketa garaierako sinbolo guztiz aproposa zela. 

"Gazte zauten oriyek 

eta gurasuak, 

begira ozka egiñ 

zizaña gaixtuak; 

ardi-larruz jantzita 

or dabiltz otsuak, 

engañatzen dakiten 

profeta faltsuak". 773 

"Igarle edo ameslari bat zurean jaikirik, 

zantzu edo alatz bat eskeiniko balizu; 

eta halako zantzu edo alatza burututakoan 

"Goazen ezagun ez dituzun Jainko arrotzak 

jaurestera" balesaizu; halako igarle 

edo ameslarien hitzak ez entzun..." 774 


771 Denter. 8,2 

772 Lk. 4, 1-3 


774 Denter. 13, 2-4

"Zabiltzate erne sasi-profetekin; ardi-larruz 

jantzita datozkizue, eta barrutik otso-lapurrak 

dira. Beren fruituetatik ezagutuko dituzue. 

Elorritik mahetsik bil al daiteke, edo larretatik 

pikurik?..." 775 

Bestalde, sasi igarle horiek, Kristau iruditerian iradokikorra den itxura hartuko dute: 

arkume larruz jantzitako otsoena. Zertxobait gogartu besterik ez dugu gure herri tradizionala 

bezalako herri bati zein hurbila gerta zekiokeen halako iruditeria. 

"Ardiyak irurigatik 

itxuraz mantsuak, 

dira anima ebasten 

dabiltzan otsuak..." 776 

"Bai igarleek, baita apaizek ere 

huts egin dute; nere etxean bertan idoro 

dut txarkeria -dio Yaubek-. 

Horregatik bidea, larrabide ilun izango zaie; 

ta bultz hartuta hartan eroriko dira, 

dagokien akar-urtean ikertzera 

noakiekenean". 777 

Atal honetan bertan lehentxoago ikusi dugun sinbolo berera joko dute gure bertsolariek 

arkume larruz jantziriko otso horri izena ematerakoan: LUZIFER, nahiz gaizkiaren liburuaren 

egile gisa aurkeztu. 

Badirudi manikeoen dotriñen arabera ikusi beharko genukeela bertsolariek hain maiz 

aurkezten diguten figura sinboliko hau, beharbada manikeismoaren eraginetik inoiz hain 

urrun egon ez garelako, historikoki batez ere. Hain zuzen ere Balkanetako bogomiloen 

interpretazioaren arauera iritsi ziren Italia eta Ipar Euskal Herrira, kataroen eskutik. Beraiek 

diotenez eternitatean bi oinarrizko hastapen izan dira bata bestearen aurka: Argiaren Jainkoa, 

ikusten ez diren gauzen egile gisa eta ilunpetako jainkoa, ikusten den munduaren egile. 

Luzifer izan zen jainko gaiztoaren semea, argizko aingeruaren forma hartu eta espiritu on 

asko liluratu zituena. Hauek, hain zuzen, aingeru eroriak zirenez, forma lurtarra hartu eta 

ugaritu egin ziren. 

Hau gauza zaharra da, Itun Zaharrean bertan Satan (heberteraz "etsaia") aurki 

dezakegu, Jainkoaren antagonista gisa, eta zeruko batzarreko asanbladan salatzaile gisa, 

Jainkoaren salbamen egitasmoa aurrera atera ez zedin (Zakarias 3,1...). Eta apokaliptika 

judutarrean Jainkoak bi erreinu edo "eon" sortu zituela azaltzen zaigu, cf. 4 Esdras 7, 7,50. 

775 Mt. 7, 15-16 


777 Jerem. 23, 11-12

Lehen aipatu ditugun bi erreinuak dira, ongiarena eta gaitzarena , egiarena eta gezurrarena, 

eraikuntzarena eta hondamendiarena, argiarena eta iluntasunarena. Eta, gure bertsolarien 

pentsakizunarekin jarraituz, garbi azaltzen zaigun gauza da Luziferen munduko agertaldia ere 

ortodoxoki ikusten dutela. Luzifer hasieran aingeruen artetik ederrena zen, Jainkoaren 

jauraulkia inguratzen duten izaki argitsuetakoa: Luzifer zuen izena, argiaren eramale. 

Bekaizkeriak eta harrokeriak bilakatu zuten errebelde, Jainkoaren pareko egin nahi izan bait 

zuen. Baina Jainkoak zerutik behera jaurtiki zuen bere jarraitzaileekin, aingeru eroriekin 

batera. Ordutik bizi da iluntasunaren eta heriotzaren erreinuan. Horrela uste dugu ikusi behar 

dela gure bertsolariek aurkezten diguten sinbolo hau. 

"Luzifer'en librutik 

dute ikasiya, 

itzak ederrak bañan 

obra itsusiya..." 778 

"Nola erori zera ortzitik 

izar dirdiratsu goi-seme hori? 

Lur-joa zaitugu, herriak ahultzen zenituena" 779 

... Nahiz aingeru onak eta txarren arteko borrokako txarren gidari bezala. 

"Luzifer'eri eman 

Jaunak kastigua, 

zeruba kendu eta 

betiko infernua; 

oraiñ inbidiakiñ 

daukan enpleua, 

guri sartu bearraz 

bere benenua". 780 

"Mila urteak betetzean, Satanas bere katepetik askatuko dute. Handik aterako da Satanas, 

lurreko lau bazterretako herriak -Gog eta Magog- liluratzeko eta gudurako biltzeko, itsasoko 

hondarrak bezain ugari..." 781 

Baina bertsolariek ez dute nahikoa Luzifer figura mitikoa aurkeztearekin. Gogoan eta 

bizi bizirik dute bere presentzia eraginkorra lurrean eta EHIZTARI gisa kantatuko dute. 

"Luzifer beti dago 

lazoa eskuan, 


779 Isaias 14,12 


781 Apok. 20, 7-8

deskuidatzen denari 

jartzeko lepuan; 

gañera albientiak 

badauzka munduan..." 782 

"Zekor askok naute inguratzen, 

Basango zezenek hesitzen. 

Ahoa nere aurka zabaltzen dute, 

leoi harrapari ta marrulari antzo" 783 

"Izan zaitezte neurritsu eta zaudete erne; 

zuen etsaia-deabrua-orroaka ari den lehoia 

bezala, hor dabil inguruan, nor irentsiko..." 784 

Eta Luziferren antzera bizi izan direnak, epaiketaren orduan, ezkerrera jaurtikituak 

izango dira eta, so gaitzeslearen bitartez, betirako -inoiz suntsitu gabe- erreak. 

Epaiketaren ondorengo suarena da, beraz, gure ustez, bertsolariek Bibliatik ateratzen 

duten azken sinboloa. J.M. Beraren hitzetan: 

"Anima galdu baten biziya 

zer bizimoduko iratza! 

Beti erretzen han egon behar 

diruriyela ikatza; 

beñ ezkerrera erori ezkero 

San Migeleren balantza, 

andik geiago ateratzeko 

galduba du esperantza, 

au pentsatu ta nori ez zaio 

erdiratuko biyotza?" 785 

"Eta aulki zuri haundi bat ikusi nuen, eta han jarririk zegoena. Haren aurretik ihes joan 

ziren zerua eta lurra, azterrenik utzi gabe. Eta hilak ikusi nituen, haundi eta txiki, aulki 

aurrean zutik. Ireki ziren liburuak; beste liburu bat ere ireki zen, bizien liburua. Haietan 

idatzitakotik epaituak izan ziren hilak; nor bere egintzen arauera. Itsasoak bihurtu zituen 

bere barruan zeuzkan hilak. Heriotzeak eta hilen leizeak ere bai, bihurtu zituzten beren 

barruan zeuzkatenak; eta bakoitza bere egintzen arauera epaitua izan zen. Orduan, heriotzea 


783 Salmoak 22,14 

784 Pedro 5, 8-9 


eta hilen leizea suzko leizera amildu zituzten -suzko leizea bigarren heriotzea da-, eta bizien 

liburuan idatzirik aurkitu ez ziren guztiak, suzko leizera amilduak izan ziren". 786 

"...Orduan honela esango die ezkerrekoei: "Alde niregandik, madarikatuok, deabruarentzat 

eta haren aingeruentzat prestaturik dagoen betiko sutara. Gose bait nintzen..." 787 

B. AZKEN SINISMENAREN BESTE IRAKURKETA 

Sinistearen teoria orokorraren barruko AZKEN SINISMENA dutenen arloa ari gara 

aztertzen eta, horren barruan, teologia eskolastikoan oinarritutako gure bertsolari migralarien 

sinismen eredua. 

Adierazpen luze baina, gure ustez, guztik beharrezko eta adierazkor honen ondoren 

haserako hariari lotuko gatzaizkio. Badirudi, guzti horren ondorio gisa esan dezakeguna 

hobeto gera lekigukela ARKADIA aztertzerakoan eta hala da. Baina, halere egoki deritzaigu 

hau hemen adieraztea: Erlijioa Euskal Herriaren ardatz oinarriztatzaile gisa agertzen zaigula 

ezpairik gabe. Eta ugariak izango direla horren adierapenak. Besteak beste, elizan eginiko 

ezkontza: 

"Gure ezkontza, Merloko elizan ospatu zan. Euskalerriko ohiturak betetzen diran 

bezalaxe" 788 

Edo eliz ohiturak ongi gordetzea. 

"Nire emaztearen aita-amak kristau onak ziran, eta alaxen ere il ziran. Euskalerrian 

ikasi zituzten eliz oiturak, aieri etzitzazkien iñoiz aaztu, ta beren seme-alabak aien antzekoak 

dira". 789 

Zer esanik ez, halako fedea, txikitan ikasitako zerbait bezala aurkezten digute. 

786 Apok. 20, 11-15 

787 Mt. 25,41 

"Gezurrik bada ez det esan nai 

baizikan beti egia, 

au da txikitan ikasi nuen 

Jaungoikoaren legia. 

Oraindik ere oroitutzen naiz, 

ez det galdutzen fedia, 

beragatikan ez nuke iñola 

engañatu nai jendia" 790 



Bautista Galarregiren aurreko bertsoen arauera jokatuz gero, bertsolariek ez dute 

zalantzarik Jainkoa izango dela Euskal Herriaren babesle. Esterenzubiko bertsolariarenak dira 

ondorengo lerroak. 

"Esterenzubi herria, 

ene sor-leku maitea! 

Jainko Jauna, zuk, iguzu 

gure artean bakea. 

Zuhurki bizi dadien 

beti Eskualdun jendea, 

Eta begira fermuki 

betiko gure fedea" 791 

Dena den, sakonetik aztertu dugun Euskal eredu hau oso garrantzizkoa izanagatik ere, 

ez dugu uste fedearekiko hurbilketa bakarra denik eta, beharbada, beste modu horiek izango 

dutela zerikusirik, adibidez, Newmanenekin. Hauxe zioen ingeles ospetsuak bere 

GRAMMAR OF ASSENT obraren amaian: "...Lagun urkoaren birmoldaketan aritzerakoan, 

kategorikoki zera adierazten dut, ni ez naizela saiatuko bere intelijentzia baizik bere bihotza 

konbentzitzen. Ez dut arrazoizaleekin iharduten, bilatzaileekin baizik". 

Inon baino garbiago adierazi zuen konbertso ospetsuak beragan ere gertatu zela halako 

aldaketa, "Lead, Kindly Light" poeman. 

"Lead, Kindly Light, amid the encircling gloom, 

Lead thou me on; 

The night is dark, and I am far from home, 

Lead thou me on. 

Keep thou my feet; I do not ask to see 

the distant scene; one step enough for me. 

I was not ever thus, nor prayed that thou 

Shouldst lead me on; 

I loved to choose and see my path; but now 

Lead thou me on. 

I loved the garish day, and, spite of fears, 

Pride ruled my will: remember not past years. 

So long thy power hath blest me, sure it still 

Will lead me on 

O'er moor and fen, o'er crag and torrent, till 

The night is gone, 



And with the morn those Angel faces smile, 

Which I have loved long since, and lost awhile. 

792 

"Eraman nazazu, oi Argi maitekor, inguratzen nauen iluntasunean, 

eraman nazazu aurrera; 

beltza da gaua eta etxetik urrun nago, 

eraman nazazu aurrera. 

Zaindu itzazu nire oinak; ez dut eskatzen 

urrutiko lurra ikustea; aski zait urrats bakarra. 

Ez naiz beti horrela izan, eta ez dut eskatu 

eraman nintzazun; 

nire ildoa ikustea eta aukeratzea maite nuen; baina orain 

eraman nazazu aurrera. 

Egun dirdiratsua maite nuen eta, beldurrengatik ere, 

harrokeriak gobernatzen ninduen: ez itzazu oroitu joandako urteak. 

Oraingoz bedeinkatu nau zure botereak, ziur ondino 

aurrera eramango nauela 

txillardegi eta idoiaga, labar eta ur lasterretan zehar, 

gaua joana den arte, 

eta egunsentiarekin irribarre aingeruzko horiek 

aspalditik maite izanik galduak nituenak. 

Newmanekin batera izan dira beste zenbait teologo kristau ordurarteko fede ekintzaren 

kontzeptuaren berrikusketan saiatu direnak, poetak ahantzi gabe. Eta bi pentsalari laiko izan 

dira berriztapen honen aintzinlariak: Maurice Blondel Frantzian eta Max Scheler Alemanian. 

Zera hau azpimarratu zuten batez ere: sinestedunaren partehartze aktiboa bere intimitate 

erlijiosoaren genesian, garapenean eta gordetzean, gizonak hain jeloskorki aldarrikatzen duen 

antonomia intelektual, afektibo eta bolitiboaren eskakizunaren onarpen zehatz eta emankorra. 

Paul Claudelen hitzetan: 

"Je ne suis pas tout entier si je ne suis pas entier 

avec ce monde qui m'entoure. C'est tout entier 

moi que tu demandes! C'est le monde tout entier 

que tu me demandes!" 793 

"Ez naiz nire osotasunean, inguratzen nauen 

munduarekin ez banaiz osotasunean. 

Osotasuna da eskatzen didazuna! Mundu osoa 

da zuk eskatzen didazuna!" 

792 NEWMAN, J.H. 1801-90 

793 CLAUDEL, P.: La Muse qui est la Grace. Anthologie de la Poésie Francaise 

du XX siècle. Parisen, 1983.

Bi hitz aipatuko genituzke, erabakiorren gisa, prozesu honetan: EKITEA Blondelengan 

eta INTUIZIOA Schelerengan. 

Hau demostratzen saiatuko da Blondel, hots, zintzoa eta kontsekuentea den gizona, ez 

bakarrik arrazoi hutsari harrapaezina zaion zerbaiten posibilitatea baizik horren errealitatea 

ere onartu beharrean dagoela; eta gizonak, hutsunetik ihes egin ahal izateko, gizonaren 

osotasunak, ez bakarrik bere sikismoan ekintza intelektuala denak, traszenditzen duen 

errealitate horrekiko atxekimendua behar duela. Arimaren halako egoerara iristeko argitasuna 

behar da, apaltasuna... eta kontsekuentea izatea. Eta hori ekitearen bitartez lortzen da, 

Blondelek ulertzen duen eran ikusita: barne bizikizunaren ekite integralki gizatiarra, 

adimenaren eta borondatearen, biek bateko ituburutik sortzen dena; beraz, ekintza intelektual 

eta nahikari zehatzak erabili nahi izatea, beharkizun intimo hori sortarazi duenari erantzun 

egokia eman ahal izateko. 

Xabier Letek dioenez: 

"Zure irudiek birreraiki naute, 

aideratzen dira zure irudiak lanbrope hertsian, 

eta argia noizpait pizten baldin bada 

ezaguera berria nere sakonera zugandik zabalduz, 

dizdira batetan hedatzen da arin bere jauregian. 

Eta nere zentzuek, hain ahul gehienetan, 

aberririk gabe zugandik urruti, 

argi haundi horretan murgildu nahi dute". 794 

Lortzen bada, fede erlijiosoa izango da arimaren mugimendu orokorraren amaia; fede 

erlijiosoa, baina ez gure burmuinetik at gelditzen den dogma batekiko atxekimendu 

intelektuala baizik gure bihotzarentzat edo gure jokaerarako bizigarri gertatuko den egia 

baten atzematea. Beraz, izaki batetik beste batera doan konbikzioa da. 

Max Scheler, bestalde, Husserlen fenomenologiako intuizioari iraungipen etikoa, 

bolitiboa eta metafisikoa ematen saiatuko da. Husserlen intuizioak esentziak edireiten ditu; 

Schelerenak errealitateak eskatzen ditu, Schopenhaurek intuizioak gauza bera ematen digula 

baieztatu baitzuen. 

Premisa gnoseologiko honekiko zintzo, Schelerek ukatu egiten dio arrazoiari erlijioko 

Jainkoaren errealitatera iristeko ahalbiderik. Bere ustez, filosofoen Jainkoa Aristotelesen 

motore mugigaitza izango litzateke, unibertsoaren hastapenik gorenena, baina ez erlijio 

hebertar-kristauaren Jainko bizi eta pertsonala. Eta berak dioenez, bere modura ulerturiko 

intuizioaren bitartez bakarrik da posible otoitzeko eta gurpeneko Jainkoarekin harreman 

pertsonaletan jartzea; ez, noski, errealitate jainkotiarrekiko esperientzia zuzenaren bitartez - 

nemo vidit Deum-, sorkarien bitartez baizik, beraien kontenplazioak interes estetiko edo 

794 LETE, X.: Zentzu antzaldatuen poemategia. BBK, Bilbon, 1992, 19. orr.

intelektualetatik haruntzago jarri denari eskaintzen dizkion izakera sakratu eta baliorik 

gorenena aurkitzea ematen dionean. Orain "sakratuaren" kontzeptua izango da munduaren 

errealitate naturaletik errealitate jainkotiarraren ez-zuzeneko intuiziora igo ahal izateko bidea. 

Horrela adierazten zuen Gerard Manley Hopkins-ek: 

"The world is charged with the grandeur of God. 

It will flame out, like shining from shook foil; 

It gathers to a greatness, like the ooze of oil 

Crushed. Why do men then now not reck his rod? 

Generations have trod, have trod, have trod; 

And all is seared with trade; bleared, smeared with toil; 

And wears man's smudge and shares man's smell: the soil 

Is bare now, nor can foot feel, being shod. 

And for all this, nature is never spent; 

There lives the dearest freshness deep down things; 

and though the last light off the black West went 

Oh, morning, at the brown brink eastward, springs. 

Because the Holy ghost over the bent World broods with warm breast 

and with ah! bright wings. 795 

Jainkoaren haunditasunaz kargaturik dago mundua. 

Biztuko da, txapa astindutik dirdiraka bezala; 

Haunditasunean bilduta, olioaren izerdi lehertua 

bezala. Zergatik ez dute orduan gizonek kontutan hartzen 

bere makila? 

Belaunaldiak ibili dira, ibili, ibili; 

komertzioak kiskalita dago dena; lanak lausotuta, 

loituta; 

gizonen orbaina darama eta bere usaina dauka: lurra 

biluzik dago orain, eta oinak ezin du sentitu, perratuta. 

Eta halere, xahutu gabe dago natura; 

freskotasunik maitagarriena gauzen sakontasunean bizi da; 

eta ilunabar beltzaren azken argia joana izan arren, 

oi egunsenti, ekialdearen ertz nabarrean jauzi da. 

Espiritu Santua mundu makurtuaren gainean baitago 

bular epelez eta ah!, hego dirdirakorrez. 

Hori horrela delarik, badirudi Lain Entralgoren eritziz behintzat, askoz ederragoa dela 

Zubirik landu duen gizonak Jainkoa atzeman ahal izateko ikuspegi filosofikoa. 

795 MAULEY HOPKINS, G.: God's grandeur.

ERREALAREN BOTEREAREN ideia da bere abiapuntua. Nik nahi izan ala nahi ez 

izan, nik nigandik at ala nigan dagoen errealitatea atzematen dudanean, atzemate horrek 

errealitatea sentitzeko, ulertzeko eta bertan operatiboki ekiteko indarra ematen dit. 

Errealaren botereari eginiko erantzun gisa sortu ziren aintzineko Homo Habilisengan 

ekaitzari zion beldurra eta harrizko aizkorak egiteko asmoa, eta botere horretan oinarritzen 

dira Oteizaren artea eta espazioaren konkista. 

Beraz, errealaren botere subiranoari egunero erantzutea izango litzateke pertsona gisa 

bizitzea, errealak bere jabegopean bait gauzka, Zubirik dioen bezala. 

Errealaren boterea hiru modu nagusi hauetan gauzatzen da gizonongan: azkentasunean, 

ahalbidetzean eta inpelentzian. 

Errealaren boterea AZKENA da, gure esperientziak ez baitigu zilegiten razionalki 

errealitatetik haruntzago joaten. Eta nire bizitzan egiten duen agerkundea nolanahikoa delarik 

ere, errealaren boterearekiko harremanetan bizi du nire ekintzak bere hondoa eta bere muga. 

Baina, horrekin batera, AHALBIDETZELARIA da, posibilitantea, errealitateak bere 

hondotik eskaintzen bait dizkit premiak, errekurtsoak eta bideak beragan eta berarekin egin 

dezadan nire bizitza. 

Eta, azkenik, INPELENTEA da, bultzalaria, sekretuki bultzatu egiten bait gaitu, 

intelektibo, operatibo eta afektiboki ekin dezagun eta errealaren boterearen agerpenak diren 

premiak, errekurtsoak eta bideak nolahala erabil ditzagun. 

Beraz, gizona errealitatean, errealitatetik eta errealitatearen bitartez osatzen da. 

BIRLOTURA hitzez izendatu du Zubirik giza existentziaren jite hori. 

Honela adierazten zuen Paul Claudelek: 

"Je ne trouve ma nécessité qu'en toi 

que je ne vois point et toutes choses 

me sont nécessaires en toi 

que je ne vois point..." 796 

Zugan, inoiz ikusten ez zaitudan horrengan 

bakarrik sentitzen dut beharra, 

eta ikusten ez zaitudan horrengan zaizkit gauza guztiak 

beharrezkoak... 

Edo T.S. Eliot-en hitzetan: 

" What is the face, less clear and clearer 

796 CLAUDEL, P.: Op. cit. (1983), Strophe III

the pulse in the arm, less strong and stronger. 

Given or lent? more distant than stars and nearer 

than the eye 

Whispers and small laughter between leaves and 

hurrying feet 

under sleep, where all waters meet". 797 

"Zer da aurpegi hau, ez hain garbia eta garbiagoa 

besoetako taupada, ez hain indartsua eta indartsuagoa. 

Emana ala alokatua? Izarrak baino urrunagoa eta begia baino hurbilagoa 

xuxurlapen eta barre isil loaren peko osto eta 

oin lasterkarien artean, ur guztiak batzen dituen hura" 

Asko dira lanean, jaian edo egunerokotasunaren gurpilean murgildurik bere buruarekin 

bakarrik gelditzeari beldur diotenak edo, beren existentzia bizkarrean eramateaz nekaturik, 

beren intimitatearen hondoenarainoko miaketan ausartzen ez direnak. Baina egiten duena 

birlotua sentituko da, bere errealitatearen oinarri denari lotuta; azken batez, bere 

existentziaren azken zentzuari buruzko galdera egitera. 

Gizona pertsona denez, bera ez denari ere aurre egiteko izakia, bere oinarriaren azken 

errealitatea aurkitzera iristen da; errealaren botere bezala agertzen zaion "absolutuki 

absolutuaren" aurreko izaki "erlatiboki absolutua" delako. Absolutuki absolutu den "zerbait" 

horren aurkikuntza da birloturaren esentzia. 

Absolutuki absolutua bi modu ezberdin eta kontrajarritan uler eta izenda daiteke: 

ATEISMOA, eta TEISMOA. Sineskorki ateoak pentsatzen du absolutuki absolutua (Marx eta 

Engelsen materialismo dialektikoan, MATERIA) ikusten duen munduaren errealitateari 

guztiz inmanentea zaiola; gauza ez da ez duela sinesten Jainkoaren existentzian; ez dagoela 

Jainkorik sinisten du eta gizonek horrela deitzen dutena materiaren botere unibertsal eta 

ulergaitza dela. 

Sineskorki ere, TEISTAK (nahiz kristau, hebertar ala islamiar) pentsatzen du errealaren 

boterea munduari traszendente (beraz, espiritual) zaion absolutuki absolutuaren agerpen 

intramundukoa dela, norberak bere hizkuntzan Jainko deitzen duena. Askok IZAKI 

GORENENA deitzen dutena eta beste batzuk, Jainkoa izaki guztien izatetik haruntza dagoela 

kontutan hartuz, AURRE IZATE edo SUPER ENTE. Dena dela, Zubirik zera esango digu: 

"Nitaz jabetzen den errealitatea" da birlotura. 

Sinismen sakon eta izugarri honek bultzatuko du Francis Jammes-en hitza, birlotura 

hori era aparteko honetan adierazteko. 

"Lorsqu'il faudra aller vers vous, ô mon Dien, faites 

que ce soit par un jour où la campagne enfête 

797 ELIOT, T.S.: Marina...

poudroiera. Je désire, ainsi que je fis ici-bas, 

choisir un chemin pour aller, comme il me plaira, 

au Paradis, où sont en plein jour les étoiles..." 798 

Zugana joan beharko dudanean, egizu, ene Jainko, 

zelaiak jaiez lehertuko diren egun batean 

izan dadila. Hemen lurrean egin dudan bezala, 

eta hori da nire irritsa, Paradisura joateko bide bat 

desio dut, 

non egun argiz ere izarrak egonen diren... 

Hauek dira BIRLOTURATIK SINISMENERA iragateko Zubirik adierazten dituen 

pausoak. 

1. Errealitatean bila dabilen hartarantz abiatuta, gizonaren intelijentziaren lehen pausoa bila 

dabilen horren zirriborroaren asmaketa izango litzateke. Kasu honetan, errealitate oinarrizko, 

oinarriztatzaile eta absolutuki absolutua; azken batez, norberaren kontzientzia 

"absoluturanzko bidean dagoen errealitatearen oihua". 

Gugan kontzientzia gisa oihu eginez, errealitateak fisikoki bere oinarria denerantz 

jaurtikitzen gaitu. Giza ulermena errealitatearen enigmaranzko bidai kezkagarria da. Hortan 

datza Jainkoaren problema. 

2. PENTSATZEA deitu duguna beti da bilaketa; baina ez Parmenidesek eta Aristotelesek 

bezala, errealitate-objetoaren bilaketa baizik errealitate-oinarriarena, errealitate fundatzaile, 

oinarriztatzaile den heinean. 

Horregatik, bila nabilenarekiko nire harremana ez da KONSIDERAPEN TEORIKO 

izango, INTIMAZIO BIZIKORRA baizik. Zubirik dio "Errealaren boterea botere 

enigmatikoa da eta horregatik birlotzen nau berarekin birloturak modu problematikoan... 

Errealaren botereari modu problematiko batetan gaude fisikoki birloturik". 

Birlotura ez da problema, gertakizuna da. Hor dago. Jainkoa bai dela problema eta 

hontan datza: Jainkoaren zirriborroaren formulazio razionaletik, arrazoiezko izan arren, 

sinesmen transarrazoizkora pasatzea, absolutuki absolutua eta oinarriatatzaile den pertsonaren 

errealitateari dagokiona. 

3. Errealitate absolutuki absolutu eta oinarriztatzaile den Jainkoaren existentziaren 

demonstrazioak ezin du izan ondorio beharrezko eta nabarirantz eraman gaitzakeen bidea; 

zentzu honetan bakarrik da bidea: Jainkoa benetan badenaren sinismen azkeneko eta 

arrazoizkora garamatzalako. Kasu honetan arrazoizkoa, razonablea, razionala baino gehiago 

da. Razionalaren onarpen bizikorra ere ez baita razionala; razionala baino gehiago da: 

arrazoizko. 

798 JAMMES, F.: Le Denil der primavères. Mercure de France.

4. Beraz, BIRLOTURAREN BIDEA arrazoizkoa da Jainkoaren existentzia onargarria 

egiteko eta hori bera gertatzen da Jainkoaren transzendentziarekin -errealitatearen azken 

oinarri oinarriztatzailea den heinean. Jainkoa ez zaie gauzei traszendente, Jainkoa gauzengan 

da traszendente, beraien oinarri denez. 

5. Sinismen arrazoizko batetan oinarrituta, Jainkoaren experientzia bat dago; eta Jainkoaren 

presentzia gizonarengan alde batetik "iturburuetako traszendentzia" (Jainkoa nire 

errealitatearen iturburu) denez eta bestetik "pertsonen arteko traszendentzia" (Jainkoa 

pertsona absolutuki absolutu eta gizona pertsona erlatiboki absolutu bezala) Jainkoaren 

experientziak BI ABSOLUTUEN ARTEKO TENTSIO PERTSONEN ARTEKOA forma 

hartzen du; Jainkoa errealitatearen emale eta gizona, dohai horren harle. Beraz, gizonaren 

Jainkoratze bideak EMATEAREN, entregaren forma hartu behar du, bereganantz bidean 

jartzearena. 

Jainkoari emana bizitzea da Jainkoagan oinarritutako errealitatearen botereari gizonak 

egiten dion erantzuna. 

Emana bizitze hau ONARPEN eta GURPEN izango da absolutuki azkenaren aurrean; 

ahalbidetze gorenaren aurrean berriz, OTOITZ eta ESKAKIZUN; Jainkoaren inpelentzia 

subiranoaren aurrean, BABES, bizitzaren gaztelu den Jainkoagan. 

Guzti horrek ondorio izugarri honetara darama Zubiri: "Jainkoa ez da gizakia, baina 

gizakia nolabait Jainko da; gizakorki Jainko... Jainkoak ez du gizona beregan baina gizona 

ez da gizon Jainkorik gabe. Eta ESPERIENTZIA da horren izena: norbera esperimentalki 

zerbait absolutu gisa gauzatzea da pertsona izatea. Gizona, formal eta konstitutiboki 

Jainkoaren esperientzia da". 

Esperientzia horrek bultzatzen du Xabier Lete otoitzera. 

"Psalmoak ditut nik barne isilean 

zuretzako, Jauna, psalmoak ditut nik. 

Zutitzen naiz eta zutitzean makurtzen zentzuak, 

oso ttikia izaki, baina zuk goragotzen nauzu. 

Izendatzen nauzu, ilunean; 

izaki guzien multzo nahasitik 

zehatz nortzen nauzu..." 799 

Esperientzi hori da, nolabait esistentzia betea eta bizitzaren ondorengo bizitza ziurtatuko 

dion Jainko bizi eta pertsonalekiko fede eta harremanetan sustraitua, migralariei esperantzari 

eusten lagunduko diena. 

Unamunok nolabait bere bertso batetan adierazten zuena: 

Del tiempo en la corriente fugitiva 

799 LETE, X.: Op. cit. (1992), 20. orr.

flotan sueltas las raíces de mis hechos, 

pero las de mis versos prender firmes 

en la rocosa entraña de lo eterno. 800 

Denboraren emari iheskorrean 

gainez doaz nire ekintzen sustraiak, 

baina eternoaren errai harkaitsuan 

josirik daude, irmo, nire bertsoenak. 

Horrela ere aztertzen saiatu garen gure migralarien arteko bertsolarienak. 

800 UNAMUNO, M. DE: "El Cristo de Velázquez". Dios en la Poesía Española...

ORAINAREN 

DEIADARRA

Urteek aurrera jo dute baina, hala ere, badirudi zenbait kasutan haria ez dela eten eta azken 

aldi honetan joandako zenbaiten sentimenduak eta motiboak gure lan honetan aztertu ditugun 

ildoetan kokatu beharrean gaudela uste dugu. Horregatik eskaintzen ditugu, lekuko gisa, orain 

bertan han, Ameriketan -Wyomingnen hain zuzen ere- diharduen Martin Goikoetxearen 

bertsoak. Izan bedi testigantza egokiena. 

"Bertso hauetan esaten dut Amerikara etorri nitzanean zer senti nuen": 

"Gaztetik atera ni 

jaiotako herritik 

ordun partitu nitzan 

fameli haunditik. 

Bihotza penarekin 

ia lehertu erditik 

fameliya uztean 

malkoak begitik, 

hainbat pena ez dit eman 

sekulan Gorritik." 

"Etxean gurasoak 

ta hamar senide, 

osaba eta izoa 

lehengusu ta ahaide. 

Herrian ezagunak 

hainbeste adiskide 

utzi ta Amerikara 

etorri alaide, 

ogia irabaztera 

horren beste bide." 

"Pena ateratzean 

leku xamurretik, 

apartera banua 

holako lurretik. 

Ezin ahaztua daukat 

halako agurretik 

eztzaitut ikusiko 

ama beldurretik, 

gaizkiturik jarria 

bi astez aurretik." 

"Han utziya ote nun 

nik paradisua, 

penak ezin gordea 

gurasoan sua. 

Nunahi zerala guri 

eman abisua,

utzitzen zaitugu 

semetxo gaixua, 

itsatsiya daukat nik 

orduko muxua." 

"Han utziya ditut nik 

oroimen bigunak, 

jaiotako herria 

eta ezagunak. 

Baita ere famelia 

baita ere lagunak 

azken orduak ziran 

penaz ta ilunak 

eztzaizkit neri ahaztutzen 

hango azken egunak." 

"Aitak eman azkena 

nei laguntasuna 

esan ez badizugu 

guk maitetasuna. 

Izanzazu pakea 

eta osasuna 

azkenik hau da zuri 

eskatzen zaizuna, 

eztzazu ahaztu herria 

ta kristautasuna." 

"Etorri ta gauza hau 

pentsan egon nintzan 

desertura eraman 

basa piztin gisan. 

Gazte batentzat bizi 

modua oi al zan? 

ez gendun denboik pasa 

herrian da elizan, 

ordu tristeagorik 

ez det inoiz izan." 

"Honera etorrita 

hasera zorrotza, 

hizketan erez jakin 

hau leku arrotza. 

Leku haundiyak eta 

ibilera motza 

Amerikan bizita 

Euskadin bihotza, 

jaiotako lekuan

nahi det heriotza." 

EPILOGOA

Ameriketak egitera joan ziren gizon-emakumeen izkribuak aztertu ditugu, utopia klabean 

aztertu ere, batez ere bertsolarien lerroak. Nolabait esperantza haundi baten oinarriak behatu 

ditugu, ikuspegi ezberdinen abiapuntutik behatu ere eta gehienek osagarri erlijios bortitza dutela 

konturatu gara, historiaren leiho mesianikoa irekitzera behartu nahi izango bagintu bezala. 

Dudarik gabe, horixe baita azken batez guri barru barruan geratzen zaigun susmoa: migralarien 

izkribuetan historiaren filosofia agertzen dela eta historia konzeptu horrek behar bada geroari 

buruzko igarpen positibista batera bultza gaitzakeela. 

Beraz, lan honen epilogo gisa hauxe esango genuke: bikoitza dela ondorio moduan 

gelditu zaigun mezua: historiari buruzko konzeptua alde batetik eta geroaren asmakuntzara 

garraia dezakegun gizonari buruzkoa bestetik. 

Hasteko, esan dezagun badirudiela migralariek "denboraren" balorapen teologikoa 

egiten dutela, nolahala aginduriko geroaren itxaropenean oinarritua. M. Susman idazle 

alemandarrak esaten zuenaren arabera, hebertarren espazio-kontzeptuarekin lotuko genuke. 

" Figuraz beteriko espazio itxia greziarren egiaren esfera den bezala, hebertarrena, 

aldiz, formarik gabe darion denbora irekia izango litzateke. Han, berera itzultzen den 

kosmosaren zirkurua; hemen, infinitorantz bultzatzen duen kreakuntzaren marra. Han, 

ikustearen, kontenplatzearen mundua; hemen, aditzearena, entzutearena; han, irudia eta antza; 

hemen, erabakia, ekintza. Espazioan oraina dago eta oroimena; denboran arriskua eta 

esperantza. Burutapenaren helburu espazialaren aurka, denboran konkistatu behar den 

redentzioaren helmuga jartzen da" 801 

Herder, Kant, Schiller eta Hegelen ondoren, historigileek eta historiaren pentsalariek 

misio kontzientzia dute, zentzuz beteriko historian sinesten dute, gizadiaren zeregin izugarrian. 

Baina honek, postmodernitate garaiko urraduran bizi bagara ere, historiari buruzko kontzeptuak 

ezin diola munduaren historia unibertsalaren ideia guztiz garrantzitsuari uko egin, suposatzen 

du. 

Gure ustez, geroari buruzko ezagupen konszientea misioari buruzko helmugaren 

ezagupen konszientea dagoen hartan -eta hori dagoen neurrian- bakarrik egon daiteke historiari 

buruzko kontzeptu historikoa, horizonte unibertsalari irekia, mundu osoa hartzen duena, 

gertakarien berriztasunean sinesten duena, itxaron eta maite behar dugun geroa nahi duena. 

Horregatik zioen Jan Huizinga holandarrak geroa dela pentsakera historikoaren benetazko 

kategoria. Horrexegati zioen Ernst Blochek NOVUMa dela zientzia historiko kontzeptuaren 

bizkarrezurra. 

Gure bertsolariengan NOVUM hori behin eta berriro agertzen den irritsa da, askotan 

iraganean bizi eta ezagutu dutenaren gorpuzduran haragitzen saiatzen badira ere. Baina jakin 

badakite ez dagoela gerorik abiapuntu zehatza ez duenik eta helmugatzat hartu dugunak askotan 

abiapuntua birrinterpretatzera bultzatzen gaituela, errepikapenaren mekanizismoan eror ez 

gaitezen. 

801 SUSMAN, M.: Das Buch Hiob und das Schicksal des jüdischen Volken, 1948, orr 16

Hala ere, ez dugu uste azken kontzeptu hau bertsolari guztiei modu berdinean aplika 

dakiekeenik, geroaren kontzeptuari emango dioten irtenbidearen arabera gelditzen baita. Baina, 

orohar, Hölderlinek poesiari buruz esaten zuena, mutatis mutandis aplikatuta, uste dugu esan 

dezakegula: Historiak balizko arriskuaren eta balizko salbamenaren sintesia izan behar duela. 

Historia oraina-esperantza eta geroa-misio bezala hartu izanaren mugarrietan jartzeak ondorio 

bikoitza izan dezakeela esan daiteke: mehatxularia eta salbatzailea era berean. Hölderlinek 

"arriskua dagoen hartan hasten da salbamena" zioen; baina Blochek, bestalde, osatu egin zuen 

olerkari erromantiko haundiaren perzepzioa: "salbamena dagoen hartan ere arriskua hasten 

da". 

Historia, utopia baten barruko historia, bertsolari migralariek ikusten zuten bezala, 

gerorantz dihoan errealitatearen esperientzia izango da eta behin martxan jarriz gero, ezin izango 

dugu amaigabe irauten duenaren fede kosmologiko ezhistorikora bueltatzerik. 

Errealitatea existentzia eta esentziaren arteko diferentzian dagoen bitartean, gizakia 

kontzientzia eta izatearen arteko diferentzian dagoen bitartean bakarrik dago historia. Orduan 

bakarrik dira beharrezkoak geroaren ezagumena, misio kontzientzia eta oraingo erabakia. Eta 

hirurak bizi-bizirik ikusi ditugu bertsolariengan, nahiz Leon Bereau, nahiz Manex Etchamendy 

nahiz Juan Kruz Arrosagarai eta beste askorengan. 

Orduan garbi dago egia dela -guri horrela iruditzen zaigu behintzat- Nietzschek 

historizismoaren aurka egiten zuen protesta:" Horizonte batean bakarrik bilaka daiteke bizirik 

dagoena osasuntsu, indartsu eta ernalkor". 

Esan nahi dugu historia bizitzaren indar plastiko bilakatu nahi badugu, bizitza gisa 

harturiko historiak herio gisa harturikoaren aurka egin behar duela. Ezin dugula betirako 

galdurik gelditu den denbora hatzemangaitz bilakatu. 

testua: 

Ildo horretatik ulertu behar da epilogo honetara gehien bultzatu gaituen R. Wittramsen 

" Neri iraganaren gertakizun historiko haundiak izozturiko urjauziak iruditu zaizkit beti: 

irudi harribiratuak joandako bizitzaren hoztasunean, urruti mantentzen gaituena... Hotz 

sentitzen gara hondoratutako erreinuen haunditasuna behatzean, kultura hobiratuena, itzaliriko 

pasioena, hildako burmuinena... Hau serioski hartzen badugu, zientzia guztiz bitxian aritu 

izanaren ikarak harrapa gaitzake: hildako hirietan bizitzearenak, itzalak besarkatzearenak, 

hildakoak oroitzearenak..." 802 

Hala ere sarri ez dugu iraganaren itzaletako erreinutik aurrerantz ihes egiten, seguraski 

historiaren oinarrian "historia oroitzapen gisa" harturiko zerbait dagoelako. Eta garbi dago gure 

oroimen historikoa beti dela selektiboa, gogoratzea, haztea, oroitzea elkarrekin baitoaz beti. 

Baina oroitzapen gisa harturiko historia honek -present egiten dugun neurrian behintzat- zeregin 

araztatzaile, kritikoa dauka. Heimpelen hitzetan "ahanztura inuxentearen eta leienda 

errudunaren aurka borrokatzeko zeregina". 

802 WITTRAM, R.: Das Interesse an der Geschichte, 1958, orr 15

Errudun bezala gogoratu duguna ez baitago oraindik likidatuta. Orduan oraina oraindik 

helmuga eta irtenbiderik aurkitu ez duen prozesuan sartzen da. Historia helmugara iritsi ez bada, 

bizitzako zenbait figura oraindik bukatu eta definitu gabe baldin badaude, ezin ditugu 

Minerbaren hontzaren begiez begiratu; posibilitate irekien perzepzioa behar dugu, gauzen 

prozesuaren barnean agertzen diren joera eta norabideena. 

Historia, gure migralarien historia bera, zeregin irekia da, esperantza eta erabakien 

prozesu irekian dagoena. Beraz, zientzia historikoa justizia aurkitu gabekoaren zientzia da, 

oraindik egin gabeko gizonarena. Ados gaude Otto Weberekin esaten duenean:" Oraina 

taiutzeko abiapuntu bezala hartutako historia beti izango da hildakoen berpizkundea, herio 

historia bizitzaren historia bilakatuko baita" 803 

Beraz, ezin dugu historia orainaldi zehatzaren aintzindari gisa hartu. Geroari buruz 

itaundu behar zaio lehenari. Eta gure bertsolari migralariengan iragana posibilitate etenen, 

hasiera galduen, geroranzko pausu geldituen historia bezala ikus dezakegunez, horrexegatik 

ulertu behar dugu bere esperantzen abiapuntutik iragana. Gure migralarien iragana beren oraina 

izan zen eta geroranzko muga irekia. 

Historia positibista honen dialektikan behin sartuta, azken pausoa eman beharko 

genukeela iruditzen zaigu, gure geroa kontsekuenteki eraiki ahal izateko ausardia. Abiapuntu 

gisa zera esango genuke, bizitza utopia bezala ulertu zuten gizonek bizitza esperantza gisa 

hartzera bultzatzen gaituztela. Hau da esan nahi duguna: migralarien ahotsak oraindik gorde 

egiten duela bere sinesgarritasuna, beraiek ezagutu eta eraiki zuten gizarte eredu hartako 

erlijioaren rola itxuragabe aldatu bada ere. 

Beharbada, gure itxaropenaren lehenengo pausoa, migralarien xangrirako bada ere, 

gizartearen eta Estaduaren sekularizazio prozesuaren onarpena izango litzateke, sekularizazio 

hori seguraski itzulerarik gabeko gertakizun bezala hartuta gainera. Atzoaren nostalgia xaloa, 

alboratu behar dugun zerbait da, gizartearen eta politikaren bizitzaren sekularizazioa ere 

esperantzaren historian sartzen dela sinestuz. 

Hori horrela izanik, badira zenbait jarrera -bertsolariengan behin baino gehiagotan ikusi 

ditugunak- nahitaez ekiditu behar ditugunak, benetan gure Euskal Herriari gero integratu eta 

erabakiorra eman nahi badiogu behintzat. 

Lehenengoa subjetibitate berri baten kultoa izango litzateke, Moltmannen definizioari 

jarraituz. Hau esan nahi dugu: ezin dugula pertsona bokazio intimo baten burutapenarekin 

definitu -poesia nahiz zientzia egin, enpresa bat sortu nahiz zuzendu- bokazio hori metodikoki 

inguratzen gaituenetik segregatzen gaituen zerbait bada. Eta egia esan, hortara bultzatzen gaitu 

bizi garen mundu sekularizatu eta teknifikatuak. Hala ere, gure ustez, uko egin behar diogu 

bakardade sortzailean eraikitako bizitzari. 

Denok dakigu Estaduaren eta gizartearen "beharkizunen sistema" gaur egun ulertzen den 

bezala ulertzen badugu, gizartearentzat eta Estaduarentzat guztiz jasangarria dela halako 

pertsonen presentzia. Bere "beharkizunen sisteman" ezarrita dagoen botere politikoari aski 

803 WEBER, O: Grundlagen der Dogmatik 2, 1962, orr 108

zaizkio boterearen intelektual organikoak, sistemarekin bat etorri eta sistema garatzen 

ahalegintzen direnak. Beraz, disidentzia bakartia, "intelektual inorganikoen mundua" hornigarri 

izango litzaioke, boteraren egongelari ukitu exotikoa eman ziezaiokeen lorontzia. Halako gizon 

emakume bakartiek ezin dute mundua aldatu. Horrexegatik ekiditu behar da oinarrizko jarrera 

bezala. 

Bigarrena, insularitatearen kultoa izango litzateke, gizartetik apartaturik, elkarte txiki eta 

goxo baten insularitatean biltzera bultzatzen gaituena, taldearen helburuak onak eta laudagarriak 

izan arren. Izpiritu objetiboak hain menperaturik daukan gure munduan guztiz eztabaidagarria 

iruditzen zaigu pertsonaren gizarte bizitza talde segregatuaren murrizkeriaren mugetan 

zokoratzea. 

Hirugarrena, erakundearen kultoa izango litzateke, gehiegizko babesaren parametroen 

arabera bizi nahi izatea, segurantzan beti, arazoezazko goxotasunean. Biharko euskaldunok, gure 

migralarien hastapenetako egoeraren arabera, naufragoen modura bizitzera ohitu behar dugu, 

igeri egitera behartuta beti, hondoa jo ez dezagun. Nolabait Paris hiriko harmarriaren mezuaren 

estiloan "fluctuat nec mergitur". Ortega filosofoak esaten zuen bezala, naufrago, hondartari 

izatearena baita egiazko gizon-emakumeon bizi-egoera. Exodoan nolabait eta aberrian une 

berean. Beharbada, mass mediaren sarraskiaren erdian horixe izango da oraingo eta geroko 

euskaldunak izango duen erronkarik bortitzena: euskaltasunetik exodoan bizi izan behar arren, 

euskaldun izaten jarraitzea. 

Garbi dago "euskaldun izaten jarraitze" hori zertan datzan definitzean dagoela arazoaren 

gakoa. Migralarien testuak eta bizikerak luzaroan aztertu ondoren, hauexe izango litzateke, gure 

ustez, bidearen aztarnarik garrantzitsuena: euskaldunok munduan eta munduarentzat bizi behar 

dugu, munduan eta historian kokaturiko herri bezala baina inola ere ez eman nahi zaizkigun giza 

rol politikoen arabera, esperantza utopikoaren argitan baizik. Honek esan nahi du, Zubirik 

zioenaren arabera, gizona MISIO dela, eta misio denez, munduaren aldaketa izan behar duela 

helburu. Eta ez dago aldaketa eraginkorrik esperantzaren ereitean oinarritzen ezbada. 

Intimitatean eta zeregin profesionalean burutu behar dugun iraultza honek egingo du 

euskaldunon misioa benetan historikoa, geroarekiko irekitasunak eskatzen digun 

malgutasunaren ildotan. 

Guretzat, Jürgen Moltmannen ideia batetan oinarrituz, hiru dira ildo horiek: 

Lehenengoa, elkartasun unibertsalari irekita bizitzea; gizonak gizonen gain ekiten duen 

zapalkuntzaren aurrean sentiberatasunik ez galtzea, ematen den tokitan eta modutan ematen 

delarik ere. Beraz, sofritzen duenarekiko disponibilitatea, afektiboa eta operatiboa. Massmediak, 

beste zenbait gauzen artean, gaitzaren presentzia etxeko biztanle bilakatu digu. Ohitu 

egin gara. Ohikuntza honen aurrean inkonformismoa betebehar moral bilakatzen da, erantzun 

mentala, afektiboa, operatiboa eskatzen diguna. 

Bigarrena, guretzako haina besteentzako askatasun-exijentzia izango litzateke, bestea 

aurkakoa izan arren, nolabait askatasunaren parametroetan sarri erabili izan dugun lagun-etsaia 

presupuestoak hautsiz eta bere ordez lagun-aurkako presupuesto etikoagoa ezarriz, batez ere 

ekimen politikoaren arloan.

Azkenik, erakutsi egin beharko genuke pentsakerarekin nahiz jokaerarekin ezin dela 

onartu planteatzen denetik haruntzagoko esperantza ukatzen duen gizartearen bizitzaren 

planteamendurik. Egia da etengabe proiektatuz, etengabe planteatuz bizi behar garela baina 

planteatzen dena baina urrutiago gelditzen den esperantzari uko egin gabe. Hauxe baita 

migralarien utopiaren oinarria. 

Bukatzeko, esan dezagun, guk nahiko genukeen datorren gizarteko euskaldunak eutsi 

egin beharko liokeela joan direnen iharduera definituko luketen bereizgarriei: gartzutasunari, 

bizi estilo gisa, lanarekiko grinari, alaitasunari eta jolas-jokuari, Heideggerek "gizon izatearen 

esentzia" gisa ulerturiko arlo ludikoari. 

Gure migralari bertsolariek izenpetuko luketelakoan gaude.

INDIZE 

ONOMASTIKOA

Achred de Rievaulx 

Adorno 

Agirre, Txomin 

Agustin Tagastekoa 

Alarcón 

Alejandro Haundia 

Andreaes, Hohann Valentin 

Ann Lee 

Apuleyo 

Aquinoko Tomas Donea 

Arana Goiri, Sabino de 

Aranburu, Dabid 

Aranzadi, Engracio de 

Aristoteles 

Arpal, Jesus 

Arrese, Emeterio 

Arrosagarai, Juan Kruz 

Artola, Miguel 

Artola, Ramon 

Asimov, Isaac 

Aurobindo, Shri 

Avicena 

Azcona Pastor, J.M. 

Balthasar, H.V. Von 

Barandiaran, Jose Miguel de 

Barberén, P. 

Bartolamei, M.C. 

Basurto, Zezilio 

Baudelaire 

Been, Gottfired 

Belausteguigoitia, R. de 

Bera, J.M. 

Bereau, Leon 

Bergson 

Berrington, Simon 

Bilbao, Jon 

Bloch, ernst 

Blondel, Maurice 

Botero 

Braudillard 

Braun 

Bringeneko Hildegard 

Bürger, Gottfried August 

Cabet, Etienne 

Cailloise, R. 

Campanella, Thomas

Caro Baroja, J. 

Cassier, Ernst 

Castro, Rosalia de 

Cicerón 

Cipolla, Carlo María 

Claudel, Paul 

Cohn, N. 

Cola y Goiti, J. 

Corbin, H. 

Croce, Benedetto 

Cullmann, O. 

Chaho 

Chalbaud Errazquin, M. 

Chardin, Teilhard de 

Chatwin, Bruce 

Dante 

Descartes, René 

Diaz Truchuelo 

Dilthey 

Done Mateo 

Done Jakue 

Donibane Ebanjelaria 

Donibane Gurutzekoa 

Dosza, Gyorgy 

Douglass, William A. 

Dsheladeddin Runni 

Du Bois-Reymond 

Dulcino 

Dumond, René 

Duplá, Antonio 

Durand, G. 

Durand Mendekoa 

Eischendorff, Joseph von 

Eliot, T.S 

Elorza, Antonio 

Etchamendy, Manex 

Etcheverry, Louis 

Etxarte, Salvador 

Evola, Julius 

Ewald 

Fariduddin Attar 

Fenelon 

Fernan Caballero 

Fernandez de Larrinoa, K. 

Fernandez de Pinedo, Emiliano 

Feuerbach, Luderig 

Filon Alexandriakoa

Fontana, Josep 

Foucauld, Charles de 

Fourier, Charles 

Frai Luis Leongoa 

Freud, Sigmund 

Frye, Northrop 

Gachiteguy, Adrien 

Galarregi, Bautista 

Galdós 

Gárate Ojanguren, Montserrat 

García de Cortázar 

García Delgado, J.L. 

Gaussen, Fréreric 

Gengis Khan 

Germani 

Gervasius 

Gilbert, Claude 

Gilles, Pedro 

Goethe 

Goikoetxea, Martin 

Gonzalez de Cardedal, Olegario 

González Portilla, Manuel 

Gracian 

Greaves, Robert 

Gregorio Nazianzokoa 

Guenon 

Guillén, Jorge 

Hanff, Wolhelns 

Hardy, Thomas 

Harrington 

Harrison, J. 

Hebbel, Friedrich 

Hegel 

Heidegger, Martin 

Hein, Heinrich 

Heraklito 

Hernández Marco, J.L. 

Hesiodo 

Hesse 

Hobbes 

Hölderlin 

Homero 

Horkheimer 

Humphry Noyes, John 

Husserl 

Huxley, A. 

Idoate Ezquieta, C.

Ignazio Loiolakoa 

Iparragirre 

Iratzeder 

Iriarte, Joxe 

Ispizua, Segundo de 

Itlodeo, Rafael 

Iturriaga 

Jaeger, W. 

James, W. 

Jammes, Francis 

Jansenius 

Jeremias 

Jimenez, Juan R. 

Job 

Juan Jose Arrieta 

Judith 

Kant, emmanuel 

Kaskazuri 

Kleinbaum, N.H. 

Kleist 

Klemente Alexandriakoa 

Körnerel, Theodor 

Kubrick, Stanley 

Kunz 

Kuznets 

La Rochefoucauld 

Lafitte, Pièrre 

Lafontaine 

Lain Entralgo, Pedro 

Lambert, J.C. 

Laplace 

Larramendi, Aita Manuel de 

Lefebvre 

Leopardi 

Lete, Xabier 

Lhande, Pièrre 

Lietse 

Lizardi 

Locke 

Loynaz, Dulce Maria 

Ludovico Agostini 

Lugon 

Lujanbio, Juan M. 

Lujanbio, Nikolas 

Lutero, Martin 

Macías Hernández, A. 

Machado, Antonio

Machiavelo 

Malebranche 

Mallarmé, S. 

Malthus, T.R. 

Maluquer de Motes, J. 

Manheim, Karl 

Manley Hopkins, Gerard 

Maraian Saldubehere 

Marcel, Gabriel 

Marcuse 

Martitegi, Julian 

Marvin, Lee 

Marx, Karl 

Mayo, Juan Kruz 

Mendaro Txirristaka 

Mendiburu, José Mari 

Mesonero Romanos 

Mitxelena, Salbatore 

Moises 

Molnar 

Moltman 

Montero 

More, Thomas 

Morelly 

Mucchielo, R. 

Müntzer, Thomas 

Muñoz, J. 

Nadal, Jordi 

Naranjo Orovio, Consuelo 

Navajas Laporte, A. 

Neumann 

Newman, Henry 

Nietzsche 

Nigg, W. 

Nikolas Cusakoa 

Novalis 

Origenes 

Orixe 

Ortega y Gsset, José 

Orwell, George 

Otaño 

Otazu Llana, A. 

Ovidio 

Parmenides 

Pascal 

Paul Adams, W. 

Paulo Tarsokoa

Pedro Mari Imaz 

Pello Errota 

Pereda 

Peretz 

Perpiña y Grau, R. 

Pildain Salazar, Mª Pilar 

Pio IX 

Piquero Zarauz, J. 

Platon 

Plinio Zaharra 

Plotino 

Popper, Karl 

Porfirio 

Pugatchev 

Restif de la Bretonne, Nicolas 

Rilke, Reiner Maria 

Rimbaud, Arthur 

Rivera, Jose Eustacio 

Rivera, Primo de 

Robbins 

Rock, David 

Rodriguez Osuna, Jacinto 

Roldán, Santiago 

Rosales, Luis 

Rothuoss, M. 

Ruper, R. 

Sabatier, R. 

Saint Martin 

Saint Victor, Richard de 

Saltini, Zeno 

San Bernardo 

San Hipolito 

Sanchez Albornoz, Nicolás 

Sanchez Alonso, Blanca 

Sartre 

Savonarola 

Scheler, Max 

Schelling 

Schlegel 

Schopenhauer 

Sein Irigoien 

Seneka 

Servier, Jean 

Seudo Dionisio Areropagita 

Shakespeare 

Shelley, P.B. 

Silesius

Sor Isabel Trinitatekoa 

Southcott, Joanna 

Spencer, Thomas 

Steinbeck, John 

Tamar 

Tamames, Ramón 

Teresa Lisieuxekoa 

Tillich, Paul 

Tobis 

Tortella, Gabriel 

Toynbee, Arnold 

Troxler 

Tuñón de Lara, Manuel 

Turner, George 

Txirrita 

Ugalde, Francisco 

Uhland, Luderig 

Unamuno, Miguel de 

Uriarte Berasategi, J. 

Ustáriz, G. de 

Vairasse, Dennis 

Valverde, Jose María 

Vázquez de Prada, Valentín 

Vespucio, Americo 

Victor Hugo 

Vigny, Alfred de 

Vogelin 

Wattimo 

Whitman, Walt 

Wilde, Oscar 

Wolfram von Eschenbach 

Wroe, John 

Xenpelar 

Yanzi, Josetxo 

Yanzi, Paulo 

Yáñez Gallardó 

Zabaleta, Juan 

Zalduby 

Zambrano, María 

Zamjatin, E. 

Zarakondegi 

Zarrama, Mikaela 

Zavala, A. 

Zubillaga, Lontxo 

Zubillaga, José R. 

Zubiri, Xavier

Liburu osa PDFn - Euskaraz.net

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?