JAWACANA-APRIL-2018

13
Dolanan
tradisional,
gerat-gerit
lancung
KAMPUNG Kedondong (uwong-uwong ngarani Kampung
Ndondong) klebu ana neng Padukuhan Sedono Desa Pundungsari
Kecamatan Semin Kabupaten Gunungkidul. Kampung iku uga
dikenal merga neng kampung iku ana Pesarean “Gedhong
Pulungsari”, yaiku Pesarean Putra Ngarsa Dalem Sri Sultan
Hamengkubuwono II. Putra Ngarsa Dalem Sri Sultan Hamengkubuwono
II ingkang sumare ana neng papan kana yaiku GRM. Sumadi (putra
kaping 53) lan GRAy. Sudarminah (putra kaping 59).
Warga masyarakat Kampung Kedondong saben dinane urip
saka asil tetanen. Ana pari organik, pari non-organik, jagung,
kacang, tela lan sakpanunggalane. Merga neng Kampung Kedondong
kuwi ana sumber banyu sing gedhe lan ora tau surut senajan
mangsa ketiga, dadine sawah-sawahe kecukupan banyu, tuwuh
subur lemu-lemu. Sakjrone setahun warga masyarakat bisa panen
ping telu, mulane taun 2017 Ngarsa Dalem Sri Sultan Hamengkubuwono
X rawuh ana neng Kampung Kedondong saperlu nyekseni anggone
panen raya pari.
Babagan kesenian lan kabudayan, warga masyarakat Kampung
Kedondong uga ora nglalekake. Upacara adat lan tradisi kaya
rasulan (Bersih Dusun), nyadran, wiwitan tandur, mitoni, sepasaran,
matang puluh, nyewu lan sakpanunggalane isih urip kanthi lestari.
Kesenian gejog lesung, hadroh/sholawat Jawa, seni karawitan
lan dolanan tradisional uga isih ana, diuri-uri lan dikembangake
dening warga masyarakat.
Salah sijine dolanan tradisional sing isih ana neng Kampung
Kedondong yaiku dolanan Gerit-Gerit Lancung. Miturut salah
sijining warga, yaiku Mbah Tuminah sing saiki yuswane kurang
luwih 80 taun, dolanan iku mbiyene tau dadi dolanan kang
misuwur. Saben wayah sore utawa padang bulan bocah-bocah
enom lan uwong tuwa padha dolanan Gerit-Gerit Lancung
bebarengan. Dolanan iku ora bisa dilakokke dhewekan, kudu
dilakokke wong telu utawa luwih.
Tata carane kurang luwih kaya ngene: tuladhane ana wong
sepuluh, salah siji kudu ana sing njaga karo nggawa watu cilik.
Wong sanga liyane lungguh mubeng, lan wong siji sing njaga
mau lungguh ana neng tengah-tengahe wong sanga mau. Karo
nembang lelagon bebarengan, tangane wong sing njaga nylempitake
watu neng salah siji tangane wong sanga mau. Lelagon sing
ditembangake kaya ngene:
Gerit-gerit lancung, sedalu dalu lancung
Sudak krompyong, sudak krompyong
Si krompyong tembe parane, parane mangetan kana
Enggok sempal gerojogan, sapa nggawa iku mau
Sing nggawa mesema ngguyu, ditakoni ora ngaku
Melerok kaya satruku, sir-sir pong dele kopong
Kocak-kacik sisil uwong
Yen wis ngono, wong sing njaga, sing lungguh ana neng tengah
ngenehi pitakonan karo salah sijining wong sanga sing lungguh
mubeng mau: “Watu cilik sing dakcekel mau saiki sing nggawa
sapa?” Karo ngenteni wangsulan seka wong sing ditakoni, liyane
nembangake lelagon kaya mangkene:
Salah kaprah busana
Kartinian kanggo bocah -
busana sabukwala
foto saking buku:
Busana Adat dan
Tata Rias
Tradisional Gaya
Yogyakarta.
Yogyakarta: Dinas
Kebudayaan DIY
Mbok Tumi entuk sekenthung, takledung sakota kate wana
Bayem raja donya, londer kelutana
Seblakana kelutana ndomble, kacang kawak temu kene
Rong-erong dudu sanak dudu kadhang, yen mati melu kelangan
Cara nggantung gunung
Wong sing ditakoni kudu wangsulan: “Sapa sing nggawa watu?”
Saumpama wangsulane luput wong kuwi mau entuk paukuman.
Ning saumpama wangsulane bener, wong sing nggawa watu
sing entuk paukuman. Paukumane isa kanthi nembang, sesorah,
macapat lan liya-liyane.
Jaman saiki dolanan Gerit-Gerit Lancung kuwi isih tetep diuriuri
lan didolanke karo warga masyarakat. Malah neng Gelar
Potensi Desa Rintisan Budaya se-Kabupaten Gunungkidul, dolanan
Gerit-Gerit Lancung dipentaske ana neng sakdhuwure panggung.
Mesthinipun makili Desa Pundungsari sing kalebu dadi salah
sijine Desa Rintisan Budaya saka 14 desa sing ana neng Kabupaten
Gunungkidul.
Seka dolanan tradisional sing isih dilestarekake warga masyarakat
Kampung Kedondong, bola-bali ana mahasiswa uga warga
masyarakat liyane gawe penelitian lan liputan bab dolanan Gerit-
Gerit Lancung. Ana seka mahasiswa Etnomusikologi ISI Yogyakarta,
mahasiswa AKINDO Yogyakarta lan liya-liyane. Malah kepara
seka UPT Taman Budaya Yogyakarta mbesuk tanggal 9 Mei 2018
gawe acara Rekonstruksi dan Revitalisasi Budaya kanggo dolanan
Gerit-Gerit Lancung. Muga-muga anggone pemerintah lan warga
masyarakat njaga lan nguri-uri kabudayan ana ngendi wae isa
langgeng lan ngrembaka nganti anak putu mbesuke.
Dedy Susilo, S. Sn.
Pengurus Desa Rintisan Budaya
Desa Pundungsari, Semin, Gunungkidul.
Saben tanggal 21 April, sekolah-sekolah
neng Yogyakarta
bakal mengeti laire Raden Ajeng
Kartini. Acara sing diarani ‘kartinian’
iki mesti ngudokke para siswa
sekolah dhasar nganggo busana
adat. Adate wali siswa mau banjur
golek silihan neng salon sakkiwa-tengene
omah. Wiwit isuk,
bocah kudu tangi mruput banjur
antri dandan. Apa meneh bocah
wedok, kudu pupuran, gelungan,
lan jarikan mlithit.
ANANGING menawa diturut ana ing pranatan
pengageman Karaton Ngayogyakarta, jebule
kuwi kabeh kleru. Ora ana bocah cilik digelungi,
dijariki mlithit, apa meneh dipupuri kandel kaya
ibune. Babagan busana adat kanggo cah cilik,
mligine kanggo bocah wedok kuwi ana aturane.
Busana sing trep kudune dinggo nalika kartinian
kuwi diarani busana sabukwala.
Sejarahe, busana sabukwala mbiyen dinggo
para putra-putra dalem, utawa saiki wayah
dalem sing umure 5 taun tekan 10 taun. Ananging
pengganggone busana iki ya kudu ditrepke
marang gedhe cilike awak. Menawa umur
10 taun nanging wis katon gedhe, busana sing
dinggo mesthine pinjung. Miturut pranatan
Keraton Yogyakarta, busana sabukwala iki dibedakke
dadi telung jinis. Sepisan, sabukwala
nyamping bathik kanggo pedintenan lan upacara
alit. Ping pindhone, sabukwala nyamping
praos utawa prada emas kanggo resepsi tetesan.
Ping telune, sabukwala nyamping cindhe
kanggo upacara garebeg utawa hajad dalem.
Umume, menawa kartinian busana kanggo
bocah SD yaiku sabukwala pedintenan. Werna-werna
sing bakale dinggo antarane ana
nyamping bathik dhawane 3 meter, ageman
kebaya katun, sabuk lonthong, kamus kristik
mawi cathok kupu. Umume, bathik sing dinggokke
bocah corekane sing cilik-cilik kaya ta gringsing,
kawung, parang seling, utawa ceplok. Motif
ceplok kalebu pola geometris mozaik sing tinata
endah lan dadi cirine para bangsawan.
Kaya motif kawung sing wis ana wiwit abad IX
lan isa ditemokke neng patung-patung candhi.
Ana meneh motif gringsing sing ditulis neng
jero Kidung Harsa Wijaya seka abad XIII.
Carane nganggo busana sabukwala yaiku,
1/3 seka nyamping bathik mau diubetke seka
dhadha. Turahane 2/3 banjur dilempit kaya
wujud draperi. Menawa wis dadi, wujude draperi
kuwi ditalekke neng bangkekane bocah.
Pungkasane nek wis dadi, banjur ditaleni lan
disabuki nganggo sabuk lonthong. Ora lali, sak
njabane sabuk lonthong diwenehi kamus kristik.
Adate, ibu-ibu nyawang anake kurang marem
nek ora nganggo ‘raja kaya’ senajan mung
imitasi. Ananging, miturut aturan pengageman
kraton, sejatine raja kaya ora gathuk menawa
dinggokke marang bocah sing nganggo busana
sabukwala. Geneya kudu nganggo supaya
macak, olehe mung nganggo kalung utawa
ating-anting.
Menawa digatekke tenan, donyane bocah
kuwi mung ana seneng-seneng lan dolan. Busana
sing paling cocok kanggo Kartinian mestine
ya busana sabukwala. Busana iki cetha ora
bakal njiret bocah nalika dinggo. Apa meneh
nyencang utawa marakke mlaku kangelan.
Anggone jarikan cetha amba, isa dinggo mlayu
utawa bebuwang sakwektu-wektu. Kosokbalene
nalika bocah kudu nganggo jarik mlithit,
sandhal njinjit, gelungan dhuwur, kuwi malah
milara bocahe dhewe. Pancen bener ibu-ibune
banjur seneng ndelok anake ayu, kenes, mlaku
timik-timik, nanging busana Kartinian jaman
saiki sakjane malah nyiksa bocah.
Sejatine, busana sabukwala iki isih gampang
ditemoni neng satengahing masyarakat. Isih
okeh salon-salon sing nyewakke busana kang
pener, nanging cathetane angger gelem nggoleki.
Menawa wiwit cilik wis diajari bab kabudayan
sing bener tur pener, gedhene besok bocah
mesti bakal isa ngleluri tinggalane leluhur. Aja
ngangsi apa sing wis dadi ‘identitas’ Yogyakarta
saiki bakal ilang merga ora krumat. (ark)