Tutte le Versioni di Latino assegnate alla Maturità ... - Controcampus
Tutte le Versioni di Latino assegnate alla Maturità ... - Controcampus
Tutte le Versioni di Latino assegnate alla Maturità ... - Controcampus
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Tutte</strong> <strong>le</strong> <strong>Versioni</strong> <strong>di</strong> <strong>Latino</strong> <strong>assegnate</strong> <strong>alla</strong> <strong>Maturità</strong><br />
dal 1947 al 2011: tracce e svolgimenti<br />
Anno 1947<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De <strong>le</strong>ge agraria II, 8-9<br />
Titolo Un antico programma <strong>di</strong> governo democratico<br />
Ego qua<strong>le</strong>m Ka<strong>le</strong>n<strong>di</strong>s Ianuariis acceperim rem<br />
publicam, Quirites, intel<strong>le</strong>go, p<strong>le</strong>nam<br />
sollicitu<strong>di</strong>nis, p<strong>le</strong>nam timoris; in qua nihil erat<br />
mali, nihil adversi quod non boni metuerent,<br />
improbi exspectarent; omnia turbu<strong>le</strong>nta consilia<br />
contra hunc rei publicae statum et contra vestrum<br />
otium partim iniri, partim nobis consulibus<br />
designatis inita esse <strong>di</strong>cebantur; sublata erat de<br />
foro fides non ictu aliquo novae calamitatis, sed<br />
suspicione ac perturbatione iu<strong>di</strong>ciorum,<br />
infirmatione rerum iu<strong>di</strong>catarum; novae<br />
dominationes, extraor<strong>di</strong>naria non imperia, sed<br />
regna quaeri putabantur.<br />
Quae cum ego non solum suspicarer, sed plane<br />
cernerem--neque enim obscure gerebantur--<strong>di</strong>xi<br />
in senatu in hoc magistratu me popularem<br />
consu<strong>le</strong>m futurum.<br />
Io capisco bene, o romani, in che presupposti il<br />
I° gennaio ho iniziato a condurre il nostro stato:<br />
uno stato pieno d'inquietu<strong>di</strong>ne, pieno <strong>di</strong> paura, in<br />
cui non c'era nessuna <strong>di</strong>sonestà, nessun o<strong>di</strong>o che<br />
i saggi non avessero timore e i delinquenti non<br />
aspettassero; <strong>di</strong> tutti gli stu<strong>di</strong> facinorosi contro<br />
l'attua<strong>le</strong> costituzione dello stato e contro la vostra<br />
stessa tranquillità alcuni - come si <strong>di</strong>ceva –<br />
venivano ancora tramati, altri erano stati già<br />
tramati nel periodo seguente al mio voto; dal foro<br />
era stata cacciato la reputazione, e non già per<br />
l'abbattersi <strong>di</strong> una nuova catastrofe, bensì per i<br />
dubbi e il <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ne che dominavano<br />
nell'amministrazione della giustizia e per<br />
l'annullamento dei decreti; e, stando a quel che si<br />
credeva, <strong>le</strong> mire si volgevano non già a nuove<br />
forme <strong>di</strong> autorità in<strong>di</strong>scutibi<strong>le</strong>, non già a coman<strong>di</strong><br />
eccezionali, ma a <strong>di</strong>spotismi propri <strong>di</strong> re.<br />
Erano trame, queste, che io non solo sospettavo<br />
ma anche scorgevo chiaramente - tanto non si<br />
lavorava nell'ombra-: perciò ho detto in senato<br />
che nell'esercizio <strong>di</strong> questa mia carica sarei stato<br />
un conso<strong>le</strong> democratico.<br />
E che c'è <strong>di</strong> tanto gra<strong>di</strong>to al popolo quanto la<br />
pace?<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Quid enim est tam populare quam pax?<br />
Qua non modo ei quibus natura sensum de<strong>di</strong>t sed<br />
etiam tecta atque agri mihi laetari videntur.<br />
Quid tam populare quam libertas?<br />
Quam non solum ab hominibus verum etiam a<br />
bestiis expeti atque omnibus rebus anteponi<br />
videtis.<br />
Quid tam populare quam otium?<br />
Quod ita iucundum est ut et vos et maiores vestri<br />
et fortissimus quisque vir maximos labores<br />
suscipiendos putet, ut aliquando in otio possit<br />
esse, praesertim in imperio ac <strong>di</strong>gnitate.<br />
Quin idcirco etiam maioribus nostris praecipuam<br />
laudem gratiamque debemus, quod eorum labore<br />
est factum uti impune in otio esse possemus.<br />
Qua re qui possum non esse popularis, cum<br />
videam haec omnia, Quirites, pacem externam,<br />
libertatem propriam generis ac nominis vestri,<br />
otium domesticum, denique omnia quae vobis<br />
cara atque ampla sunt in fidem et quodam modo<br />
in patrocinium mei consulatus esse conlata?<br />
Anno 1948<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De natura deorum, II, 22<br />
Titolo Arte e provvidenza nel<strong>le</strong> opere della natura<br />
Affinché essa dà al<strong>le</strong>gria, secondo me, non solo<br />
agli uomini, certamente dotati <strong>di</strong> sensibilità, ma<br />
anche al<strong>le</strong> case e ai poderi.<br />
Che c'è <strong>di</strong> tanto o al popolo quanto la libertà?<br />
La qua<strong>le</strong> è appassionatamente voluta - lo<br />
percepite come si deve - non solo dagli uomini<br />
ma anche dagli animali, e non c’è bene che <strong>le</strong><br />
venga prescelto.<br />
Che c'è <strong>di</strong> tanto caro al popolo quanto la pace?<br />
La qua<strong>le</strong> è un bene così desiderato che, a<br />
giu<strong>di</strong>zio e vostro e dei vostri avi e <strong>di</strong> tutti gli<br />
uomini più coraggiosi, non si deve risparmiare<br />
fatica, anche la più stancante, per poter una<br />
buona volta gioirne, soprattutto quando si è e<strong>le</strong>tti<br />
<strong>di</strong> una carica importante.<br />
Anzi, sentiamo il dovere <strong>di</strong> <strong>di</strong>re in modo<br />
persona<strong>le</strong> la nostra lode e la nostra riconoscenza<br />
anche ai nostri avi proprio perché <strong>le</strong> loro cure ci<br />
hanno data la con<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> vivere in piena<br />
quiete senza correre nessun pericolo.<br />
Come potrei, dunque, non essere democratico,<br />
conscio che tutti questi beni, romani, cioè la pace<br />
esteriore, la libertà, che è un onore tipico della<br />
vostra origine e del vostro nome, la serenità<br />
interna e infine, tutti gli altri beni, che voi avete<br />
cari e <strong>di</strong> valore, sono stati dati <strong>alla</strong> <strong>di</strong>fesa e<br />
azzarderei <strong>di</strong>re al patrocinio del mio consolato?<br />
Zeno igitur naturam ita definit, ut eam <strong>di</strong>cat Zenone riconosce la natura come fuoco<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
ignem esse artificiosum, ad gignendum<br />
progre<strong>di</strong>entem via.<br />
Censet enim artis maxume proprium esse creare<br />
et gignere; quodque in operibus nostrarum<br />
artium manus efficiat, id multo artificiosius<br />
naturam efficere, id est, ut <strong>di</strong>xi, ignem<br />
artificiosum, magistrum artium reliquarum.<br />
Atque hac quidem ratione omnis natura<br />
artificiosa est, quod habet quasi viam quandam et<br />
sectam, quam sequatur.<br />
Ipsius vero mun<strong>di</strong>, qui omnia conp<strong>le</strong>xu suo<br />
coercet et continet, natura non artificiosa solum,<br />
sed plane artifex ab eodem Zenone <strong>di</strong>citur,<br />
consultrix et provida utilitatum oportunitatumque<br />
omnium.<br />
Atque ut ceterae naturae suis seminibus quaeque<br />
gignuntur, augescunt, continentur, sic natura<br />
mun<strong>di</strong> omnis motus habet voluntarios<br />
conatusque et adpetitiones, quas hormas Graeci<br />
vocant, et his consentaneas actiones sic adhibet,<br />
ut nosmet ipsi, qui animis movemur et sensibus.<br />
Talis igitur mens mun<strong>di</strong> cum sit ob eamque<br />
causam vel prudentia vel providentia appellari<br />
recte possit (Graece enim pronoia <strong>di</strong>citur), haec<br />
potissimum providet et in his maxime est<br />
occupata, primum ut mundus quam aptissimus<br />
sit ad permanendum, deinde ut nulla re egeat,<br />
maxume autem ut in eo eximia pulchritudo sit<br />
atque omnis ornatus<br />
artificiere che va avanti <strong>alla</strong> creazione degli<br />
esseri secondo un metodo esatto.<br />
Compito attinente e particolare dell'attività<br />
artistica è infatti, secondo il nostro filosofo,<br />
quello dì provvedere <strong>alla</strong> nascita e realizzazione<br />
del<strong>le</strong> cose e ciò che nel<strong>le</strong> nostre produzioni<br />
artistiche è opera della mano dell'uomo, con arte<br />
molto più depurata lo fa la natura, cioè, come si è<br />
proferito, quel fuoco artificiere, insegnante <strong>di</strong><br />
tutte <strong>le</strong> altre arti.<br />
E la ragione per la qua<strong>le</strong> tutta la natura è<br />
corredata <strong>di</strong> capacità artistiche è che segue <strong>le</strong><br />
<strong>di</strong>rettive sistematiche <strong>di</strong> una scuola ben<br />
delimitata.<br />
In realtà la natura del mondo che avvolge e <strong>le</strong>ga<br />
nel suo abbraccio gli esseri tutti non solo<br />
prosegue con arte ma è essa stessa, come <strong>di</strong>ce<br />
Zenone, un vero artista: sua funzione è quella <strong>di</strong><br />
badare e preparare tutto ciò che può essere <strong>di</strong><br />
efficacia e <strong>di</strong> superiorità,<br />
E come <strong>le</strong> altre creature naturali sono concepite<br />
ognuna dal proprio seme e si espandono<br />
includendosi entro i confini della propria specie,<br />
così quell' essenza che crea il mondo compie tutti<br />
i suoi spostamenti in seguito ad un vo<strong>le</strong>re ed è<br />
soggetta a <strong>di</strong>sposizioni ed a inclinazioni (<strong>le</strong><br />
hormai dei Greci) ai quali infonde <strong>le</strong> proprie<br />
gesta così come facciamo noi che ci ce<strong>di</strong>amo <strong>alla</strong><br />
concretezza e all'intel<strong>le</strong>tto.<br />
Poiché siffatta è la natura del mondo, e in<br />
conclusione <strong>di</strong> ciò, <strong>le</strong> concorrono a buon <strong>di</strong>ritto<br />
<strong>le</strong> denominazioni <strong>di</strong> ‘saggezza’ e ‘assistenza<br />
<strong>di</strong>vina (i Greci <strong>di</strong>cono pronoia)’, ciò cui essa<br />
specialmente tende e per cui si occupa a fondo è<br />
che nel mondo vi siano i migliori presunti per la<br />
sua <strong>di</strong>fesa, che nulla gli venga a mancare e che,<br />
soprattutto, in esso risp<strong>le</strong>nda un assoluto<br />
sp<strong>le</strong>ndore e siano presenti tutti gli e<strong>le</strong>menti atti<br />
ad ampliarne la grazia<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Anno 1949<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De republica, I, 27s<br />
Titolo La ricchezza spiritua<strong>le</strong> del sapiente<br />
Cato <strong>di</strong>cere so<strong>le</strong>bat numquam se plus agere<br />
quam nihil cum ageret, numquam minus solum<br />
esse quam cum solus esset.<br />
Quis enim putare vere potest, plus egisse<br />
Dionysium tum cum omnia moliendo eripuerit<br />
civibus suis libertatem, quam eius civem<br />
Archimedem cum istam ipsam sphaeram, nihil<br />
cum agere videretur, de qua modo <strong>di</strong>cebatur<br />
effecerit?<br />
Quis autem non magis solos esse, qui in foro<br />
turbaque quicum conloqui libeat non habeant,<br />
quam qui nullo arbitro vel secum ipsi loquantur,<br />
vel quasi doctissimorum hominum in concilio<br />
adsint, cum eorum inventis scriptisque se<br />
ob<strong>le</strong>ctent?<br />
Quis vero <strong>di</strong>vitiorem quemquam putet quam eum<br />
cui nihil desit quod quidem natura desideret, aut<br />
potentiorem quam illum qui omnia quae expetat<br />
consequatur, aut beatiorem quam qui sit omni<br />
perturbatione animi liberatus, aut firmiore<br />
fortuna quam qui ea possideat quae secum ut<br />
aiunt vel e naufragio possit ecferre?<br />
Quod autem imperium, qui magistratus, quod<br />
regnum potest esse praestantius, quam<br />
despicientem omnia humana et inferiora<br />
sapientia ducentem nihil umquam nisi<br />
sempiternum et <strong>di</strong>vinum animo volutare?<br />
Catone era solito affermare che egli non era ma<br />
più preso come quando non faceva niente, né mai<br />
meno solo <strong>di</strong> quando era solo.<br />
Chi, infatti, potrebbe in verità essere certo che<br />
Dionisio, quando faceva tanti piani a danno della<br />
libertà della sua patria, facesse qualcosa <strong>di</strong><br />
immenso che il suo concitta<strong>di</strong>no Archimede<br />
quando, avendo l'aria <strong>di</strong> non far niente, scopriva<br />
quella sfera <strong>di</strong> cui or ora si <strong>di</strong>ceva?<br />
E chi non vede che sono ben più soli quelli che<br />
nel Foro e tra la calca non ritrovano uno con cui<br />
parlare, che colui che, senza testimoni, o parla<br />
con se stesso o ascolta la parola degli uomini<br />
colti <strong>di</strong>vertendosi del<strong>le</strong> loro ideazioni e del<strong>le</strong> loro<br />
opere?<br />
E chi potrà mai esser apprezzato più ricco <strong>di</strong><br />
colui cui non manca nulla <strong>di</strong> quel che serva ai<br />
bisogni naturali, o più potente <strong>di</strong> colui che<br />
ottiene tutto quel che si voglia, o più felice <strong>di</strong> chi<br />
sia libero da ogni confusione d'animo, o più<br />
fermamente sereno <strong>di</strong> chi non ha che quel che<br />
porta con se o che, come si <strong>di</strong>ce, abbia solo quel<br />
tanto che si possa scampare in qualsiasi rovina?<br />
Qual or<strong>di</strong>ne infatti, qua<strong>le</strong> magistratura, qua<strong>le</strong><br />
regno potrebbe essere più famoso <strong>di</strong> quello<br />
sicuro all'uomo che spregia <strong>le</strong> cose umane ed,<br />
lodando la sola cultura, non <strong>di</strong>rige l'animo che<br />
all’idea dell'infinito e dell’ultraterreno?<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Anno 1950<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera De tranquillitate animi, 7<br />
Titolo Sulla scelta degli amici<br />
Nihil tamen aeque ob<strong>le</strong>ctaverit animum quam<br />
amicitia fidelis et dulcis.<br />
Quantum bonum est, ubi praeparata sunt pectora<br />
in quae tuto secretum omne descendat, quorum<br />
conscientiam minus quam tuam timeas, quorum<br />
sermo sollicitu<strong>di</strong>nem <strong>le</strong>niat, sententia consilium<br />
expe<strong>di</strong>at, hilaritas tristitiam <strong>di</strong>ssipet, conspectus<br />
ipse de<strong>le</strong>ctet!<br />
Quos scilicet vacuos, quantum fieri poterit, a<br />
cupi<strong>di</strong>tatibus eligemus: serpunt enim uitia et in<br />
proximum quemque transiliunt et contactu<br />
nocent.<br />
Itaque, ut in pesti<strong>le</strong>ntia curandum est ne correptis<br />
iam corporibus et morbo flagrantibus<br />
assideamus, quia pericula trahemus afflatuque<br />
ipso laborabimus, ita in amicorum <strong>le</strong>gen<strong>di</strong>s<br />
ingeniis dabimus operam ut quam minime<br />
inquinatos assumamus: initium morbi est aegris<br />
sana miscere.<br />
Nec hoc praeceperim tibi, ut neminem nisi<br />
sapientem sequaris aut attrahas: ubi enim istum<br />
inuenies, quem tot saeculis quaerimus?<br />
Pro optimo est minime malus.<br />
Vix tibi esset facultas <strong>di</strong><strong>le</strong>ctus felicioris, si inter<br />
Platonas et Xenophontas et illum Socratici fetus<br />
prouentum bonos quaereres, aut si tibi potestas<br />
Catonianae fieret actatis, quae p<strong>le</strong>rosque <strong>di</strong>gnos<br />
tulit qui Catonis saeculo nascerentur (sicut<br />
multos peiores quam umquam alias<br />
maximorumque molitores sce<strong>le</strong>rum; utraque<br />
enim turba opus erat, ut Cato posset intel<strong>le</strong>gi:<br />
habere debuit et bonos, quibus se approbaret, et<br />
malos, in quibus uim suam experiretur).<br />
Nulla tuttavia delizierà tanto l'animo quanto<br />
un'amicizia fede<strong>le</strong> e dolce.<br />
Che bene prezioso è l'esistenza <strong>di</strong> cuori preparati<br />
ad accogliere in sicurezza ogni segreto, la cui<br />
coscienza tu debba temere meno della tua, <strong>le</strong> cui<br />
paro<strong>le</strong> al<strong>le</strong>vino l'ansia, il cui parere renda più<br />
faci<strong>le</strong> una decisione, la cui contentezza <strong>di</strong>ssipi la<br />
tristezza, la cui stessa vista faccia piacere!<br />
Questi li sceglieremo naturalmente liberi, per<br />
quanto sarà possibi<strong>le</strong>, da passioni; infatti i vizi<br />
serpeggiano e si trasmettono a chiunque sia più<br />
vicino e nuocciono per contatto.<br />
Dunque, come in una pesti<strong>le</strong>nza occorre badare a<br />
non sedersi accanto a chi è già stato aggre<strong>di</strong>to ed<br />
è <strong>di</strong>vorato dal ma<strong>le</strong>, perché ne trarremo pericolo<br />
e lo stesso respiro ci farà ammalare, così nello<br />
scegliere gli amici faremo in modo <strong>di</strong> prendere<br />
quelli il meno possibi<strong>le</strong> contaminati: è l'inizio<br />
della malattia mescolare sano e malato.<br />
Né vorrei consigliarti <strong>di</strong> non seguire o attrarre a<br />
te nessuno che non sia saggio. Dove troverai<br />
infatti costui che cerchiamo da tante generazioni?<br />
Valga per ottimo il meno cattivo.<br />
Difficilmente avresti la possibilità <strong>di</strong> una scelta<br />
più felice, se tu cercassi i buoni tra i Platoni e i<br />
Senofonti e quella generazione <strong>di</strong> <strong>di</strong>scepoli <strong>di</strong><br />
Socrate, o se tu avessi la possibilità <strong>di</strong> scegliere<br />
nell'età catoniana, che vide numerosi uomini<br />
degni <strong>di</strong> nascere nella generazione <strong>di</strong> Catone<br />
(così come molti peggiori <strong>di</strong> quelli mai nati in<br />
nessun'altra e promotori dei più gravi crimini;<br />
infatti c'era bisogno dell'una e dell'altra schiera<br />
perché potesse essere compreso Catone: egli<br />
doveva avere sia i buoni da cui farsi approvare,<br />
sia i cattivi in mezzo ai quali far prova della sua<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Nunc uero, in tanta bonorum egestate, minus<br />
fasti<strong>di</strong>osa fiat e<strong>le</strong>ctio.<br />
Praecipue tamen uitentur tristes et omnia<br />
deplorantes, quibus nulla non causa in querellas<br />
placet.<br />
Constet illi licet fides et beneuo<strong>le</strong>ntia,<br />
tranquillitati tamen inimicus est comes<br />
perturbatus et omnia gemens.<br />
Anno 1951<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De officiis, III, 25 - 26<br />
Titolo Vita socia<strong>le</strong> e vita egoistica<br />
Itemque magis est secundum naturam, pro<br />
omnibus gentibus, si fieri possit, conservan<strong>di</strong>s<br />
aut iuvan<strong>di</strong>s, maximos labores mo<strong>le</strong>stiasque<br />
suscipere imitantem Hercu<strong>le</strong>m illum, quem<br />
hominum fama beneficiorum memor in concilio<br />
cae<strong>le</strong>stium conlocavit quam vivere in solitu<strong>di</strong>ne<br />
non modo sine ullis mo<strong>le</strong>stiis sed etiam in<br />
maximis voluptatibus, abundantem omnibus<br />
copiis, ut excellas etiam pulchritu<strong>di</strong>ne et viribus.<br />
Quocirca optimo quisque et sp<strong>le</strong>n<strong>di</strong><strong>di</strong>ssimo<br />
ingenio longe illam vitam huic anteponit.<br />
Ex quo efficitur, hominem naturae oboe<strong>di</strong>entem<br />
homini nocere non posse.<br />
Deinde qui alterum violat, ut ipse aliquid<br />
commo<strong>di</strong> consequatur, aut nihil existimat se<br />
facere contra naturam aut magis fugienda censet<br />
mortem, paupertatem, dolorem, amissionem<br />
forza).<br />
Ora invece in tanta povertà <strong>di</strong> buoni la scelta<br />
deve essere meno se<strong>le</strong>ttiva.<br />
Tuttavia si evitino soprattutto quanti sono<br />
malcontenti e si lagnano <strong>di</strong> tutto, per i quali non<br />
c'è un solo motivo che non sia buono per<br />
lamentarsi.<br />
Se anche abbia fedeltà e benevo<strong>le</strong>nza accertate,<br />
tuttavia è nernico della tranquillità un compagno<br />
profondamente turbato e che geme <strong>di</strong> tutto.<br />
Allo stesso modo è più secondo natura, per<br />
conservare ed aiutare se possibi<strong>le</strong> tutte <strong>le</strong> genti,<br />
sobbarcarsi <strong>le</strong> più gran<strong>di</strong> fatiche e <strong>di</strong>sagi, ed<br />
imitare il famoso Erco<strong>le</strong>, che la fama degli<br />
uomini, memore dei benefici ricevuti, collocò nel<br />
consesso degli dei; è molto meglio, dunque, tutto<br />
questo che vivere in solitu<strong>di</strong>ne non solo senza<br />
alcun affanno, ma anche tra i più raffinati piaceri,<br />
ricchi <strong>di</strong> ogni sorta <strong>di</strong> beni, sì da eccel<strong>le</strong>re anche<br />
in bel<strong>le</strong>zza ed in forza.<br />
Perciò ogni persona fornita <strong>di</strong> un'indo<strong>le</strong> assai<br />
nobi<strong>le</strong> e superiore, preferisce <strong>di</strong> gran lunga quella<br />
vita a questa.<br />
Da ciò si deduce che l'uomo che obbe<strong>di</strong>sca <strong>alla</strong><br />
natura non può nuocere ad un altro uomo.<br />
Inoltre colui che fa del ma<strong>le</strong> ad un altro per<br />
conseguire qualche vantaggio, o ritiene <strong>di</strong> non far<br />
niente contro natura o giu<strong>di</strong>ca che si debbano<br />
piuttosto tenere a <strong>di</strong>stanza la morte, la povertà, il<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
etiam liberorum, propinquorum, amicorum,<br />
quam facere cuiquam iniuriam.<br />
Si nihil existimat contra naturam fieri hominibus<br />
violan<strong>di</strong>s, quid cum eo <strong>di</strong>sseras, qui omnino<br />
hominem ex homine tollat?<br />
Sin fugiendum id quidem censet, sed multo illa<br />
peiora, mortem, paupertatem, dolorem, errat in<br />
eo, quod ullum aut corporis aut fortunae vitium<br />
vitiis animi gravius existimat.<br />
Anno 1952<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De oratore, I, 231-233<br />
Titolo Fierezza <strong>di</strong> Socrate davanti ai giu<strong>di</strong>ci<br />
Socrates, cum omnium sapientissimus esset<br />
sanctissimeque vixisset, ita sanctissimeque<br />
vixisset, ita in iu<strong>di</strong>cio capitis pro se ipse <strong>di</strong>xit, ut<br />
non supp<strong>le</strong>x aut reus, sed magister aut dominus<br />
videretur esse iu<strong>di</strong>cum.<br />
Quin etiam, cum ei scriptam orationem<br />
<strong>di</strong>sertissimus orator Lysias attulisset, quam, si ei<br />
videretur, e<strong>di</strong>sceret, ut ea pro se in iu<strong>di</strong>cio<br />
uteretur, non invitus <strong>le</strong>git et commode scriptam<br />
esse <strong>di</strong>xit; ‘sed’ inquit ‘ut, si mihi calceos<br />
Sicyonios attulisses, non uterer, quamvis essent<br />
habi<strong>le</strong>s atque apti ad pedem, quia non essent<br />
viri<strong>le</strong>s,’ sic illam orationem <strong>di</strong>sertam sibi et<br />
oratoriam videri, fortem et viri<strong>le</strong>m non videri.<br />
Ergo il<strong>le</strong> quoque damnatus est; neque solum<br />
primis sententiis, quibus tantum statuebant<br />
iu<strong>di</strong>ces, damnarent an absolverent, sed etiam<br />
illis, quas iterum <strong>le</strong>gibus ferre debebant; erat<br />
enim Athenis reo damnato, si fraus capitalis non<br />
dolore, la per<strong>di</strong>ta anche dei figli, dei parenti,<br />
degli amici, anziché recare offesa a qualcuno.<br />
Se crede <strong>di</strong> non compiere niente contro natura<br />
col far vio<strong>le</strong>nza agli uomini, a che pro <strong>di</strong>scutere<br />
con una persona che sopprime comp<strong>le</strong>tamente<br />
l'umanità nell'uomo.<br />
Se invece pensa che si debba evitare ciò, ma che<br />
siano molto peggiori i mali, come la morte, la<br />
povertà, il dolore, sbaglia in questo, che ritiene<br />
più gravi dei <strong>di</strong>fetti dell'animo quelli riguardanti<br />
il corpo o la fortuna.<br />
Socrate, dopo essere vissuto come il più<br />
giu<strong>di</strong>zioso e il più puro degli uomini, nel<br />
processo vita<strong>le</strong> a suo carico <strong>di</strong>sse in propria<br />
protezione in modo ta<strong>le</strong> da dare l' impronta <strong>di</strong><br />
essere non un supplicante o un criminalizzato,<br />
ma un istruttore dei giu<strong>di</strong>ci, o meglio un loro<br />
capo.<br />
E anzi, quando Lisia, oratore tanto facondo, gli<br />
resse un <strong>di</strong>scorso scritto da imparare a memoria,<br />
se era certo, per sottostarsene in giu<strong>di</strong>zio, <strong>di</strong> buon<br />
grado lo <strong>le</strong>sse e lo valutò ben scritto, ma<br />
aggiunse: ‘Come se tu mi avessi portato un paio<br />
<strong>di</strong> calzari <strong>di</strong> Sicione, non li adotterei, anche se<br />
fossero como<strong>di</strong> e si sistemassero esattamente al<br />
mio piede, perché non sono da uomo’, il <strong>di</strong>scorso<br />
gli sembrava raggiante e <strong>di</strong>gnitoso <strong>di</strong> un oratore,<br />
ma non vigoroso e maturo.<br />
Così anche lui fu condannato; e non solo <strong>alla</strong><br />
prima e<strong>le</strong>zione, con cui i giu<strong>di</strong>ci istituivano solo<br />
se punire o liberare, ma anche <strong>alla</strong> seconda, che<br />
essi erano tenuti ad in<strong>di</strong>re per <strong>le</strong>gge; ad Atene,<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
esset, quasi poenae aestimatio; et sententia cum<br />
iu<strong>di</strong>cibus daretur, interrogabatur reus, quam<br />
[quasi aestimationem] commeruisse se maxime<br />
confiteretur.<br />
Quod cum interrogatus Socrates esset, respon<strong>di</strong>t<br />
sese meruisse ut amplissimis honoribus et<br />
praemiis decoraretur et ut ei victus coti<strong>di</strong>anus in<br />
Prytaneo publice praeberetur, qui honos apud<br />
Graecos maximus habetur.<br />
Cuius responso iu<strong>di</strong>ces sic exarserunt, ut capitis<br />
hominem innocentissimum condemnarent.<br />
Anno 1953<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera Verrine, V, 180-182<br />
Titolo Vita e pericoli dell'homo novus<br />
Venit mihi in mentem M Catonis, hominis<br />
sapientissimi et vigilantissimi, qui cum se<br />
virtute, non genere, populo Romano commendari<br />
putaret, cum ipse sui generis initium ac nominis<br />
ab se gigni et propagari vel<strong>le</strong>t, hominum<br />
potentissimorum suscepit inimicitias et maximis<br />
laboribus usque ad summam senectutem summa<br />
cum gloria vixit.<br />
Postea Q Pompeius humili atque obscuro loco<br />
natus nonne plurimis inimicitiis maximisque suis<br />
periculis ac laboribus amplissimos honores est<br />
adeptus?<br />
Modo C Fimbriam, C Marium, C Caelium<br />
vi<strong>di</strong>mus non me<strong>di</strong>ocribus inimicitiis ac laboribus<br />
infatti, dopo che l'imputato era stato giu<strong>di</strong>cato<br />
reo, a meno che non si trattasse <strong>di</strong> delitto<br />
capita<strong>le</strong>, si faceva una sorta <strong>di</strong> stima dell’<br />
ammenda; al momento <strong>di</strong> passare secondo la<br />
<strong>le</strong>gge al giu<strong>di</strong>zio dei giu<strong>di</strong>ci, si domandava<br />
all'accusato qua<strong>le</strong> massima pena, per così <strong>di</strong>re,<br />
accettasse <strong>di</strong> aver ottenuto.<br />
Socrate, interrogato in proposito, ribatté che era<br />
degno <strong>di</strong> prendere i massimi riconoscimenti e i<br />
premi più immensi, e <strong>di</strong> essere mantenuto nel<br />
pritaneo a spese dello stato, cosa stimata la<br />
massima <strong>di</strong>gnità fra i Greci.<br />
Alla sua risposta, quei giu<strong>di</strong>ci si a<strong>di</strong>rarono a tal<br />
punto che punirono a morte un uomo<br />
comp<strong>le</strong>tamente innocente.<br />
Ricordo il caso <strong>di</strong> Marco Catone, personalità<br />
incre<strong>di</strong>bilmente giu<strong>di</strong>ziosa ed estremamente<br />
efficiente, che, ritenendo <strong>di</strong> doversi prendere la<br />
stima dei romani con <strong>le</strong> sue virtù personali e non<br />
per qualità <strong>di</strong> famiglia, vo<strong>le</strong>ndo che l'inizio del<br />
suo casato e la fama del suo nome iniziassero<br />
con lui e si mandassero ai <strong>di</strong>scendenti iniziando<br />
da lui, si tirò addosso <strong>le</strong> ostilità degli uomini più<br />
forti, affrontò gli sforzi più pesanti e visse fino<br />
<strong>alla</strong> vecchiaia più avanzata avvolgendosi <strong>di</strong><br />
ce<strong>le</strong>brità.<br />
Più tar<strong>di</strong> Quinto Pompeo nato da una famiglia <strong>di</strong><br />
basso ceto e <strong>di</strong> nessuna nomea, non ottenne forse<br />
<strong>le</strong> più e<strong>le</strong>vate cariche pubbliche affrontando<br />
numerose avversioni e gran<strong>di</strong>ssimi pericoli e<br />
impegni?<br />
Da poco abbiamo visto Gaio Fimbria, Gaio<br />
Mario, Gaio Celio combattere a prezzo <strong>di</strong> ostilità<br />
e sforzi pesanti per arrivare a quel<strong>le</strong> cariche che<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
contendere ut ad istos honores pervenirent ad<br />
quos vos [et] per ludum et per neg<strong>le</strong>gentiam<br />
pervenistis.<br />
Haec eadem est nostrae rationis regio et via;<br />
horum nos hominum sectam atque instituta<br />
persequimur.<br />
Videmus quanta sit in invi<strong>di</strong>a quantoque in o<strong>di</strong>o<br />
apud quosdam nobi<strong>le</strong>s homines novorum<br />
hominum virtus et industria; si tantulum oculos<br />
dejecerimus, praesto esse insi<strong>di</strong>as; si ullum<br />
locum aperuerimus suspicioni aut crimini,<br />
accipiendum statim vulnus esse; semper nobis<br />
vigilandum, semper laborandum videmus.<br />
Inimicitiae sunt, subeantur; labor, suscipiatur;<br />
etenim tacitae magis et occultae inimicitiae<br />
timendae sunt quam in<strong>di</strong>ctae atque apertae.<br />
Hominum nobilium non fere quisquam nostrae<br />
industriae favet; nullis nostris officiis<br />
benevo<strong>le</strong>ntiam illorum allicere possumus; quasi<br />
natura et genere <strong>di</strong>sjuncti sint, ita <strong>di</strong>ssident a<br />
nobis animo ac voluntate.<br />
Quare quid habent eorum inimicitiae periculi<br />
quorum animos jam ante habueris inimicos et<br />
invidos, quam ullas inimicitias susceperis<br />
Anno 1954<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera Pro Sestio, 91- 92<br />
Titolo Incivilimento umano<br />
Quis enim nostrum, iu<strong>di</strong>ces, ignorat ita naturam<br />
rerum tulisse ut quodam tempore homines<br />
nondum neque naturali neque civili iure<br />
descripto fusi per agros ac <strong>di</strong>spersi vagarentur,<br />
tantumque haberent quantum manu ac viribus<br />
voi invece avete raggiunto deridendo con<br />
negligenza.<br />
Medesimo e precisa è la parte secondo cui io mi<br />
regolo, la via che intendo fare; sono questi gli<br />
uomini <strong>di</strong> cui seguo fino in fondo <strong>le</strong> norme <strong>di</strong><br />
condotta e i principi.<br />
Noi ve<strong>di</strong>amo con quanta incertezza e con quanta<br />
ostilità siano giu<strong>di</strong>cati il pregio e l'attività degli<br />
uomini freschi da parte <strong>di</strong> certi nobili; ci<br />
ren<strong>di</strong>amo conto <strong>di</strong> questo: se <strong>di</strong>stogliamo un po’<br />
lo sguardo, è già deciso un assalto; se lasciamo<br />
esposto un fianco al<strong>le</strong> perp<strong>le</strong>ssità o al<strong>le</strong> denunce,<br />
subito ci arriva spietatamente la sferzata; noi<br />
dobbiamo rimanere sempre ben svegli, operare<br />
con dovere regolare.<br />
Ci sono ostilità, sfi<strong>di</strong>amo<strong>le</strong>; sforzi,<br />
imponiamoceli; anche perché <strong>le</strong> inimicizie<br />
si<strong>le</strong>nziose e offuscate sono più terribili <strong>di</strong> quel<strong>le</strong><br />
esposte e aperte.<br />
Fra i <strong>di</strong>stinti, quasi nessuno sostiene <strong>le</strong> nostre<br />
operosità; non c'è beneficio da parte nostra che<br />
possa attrarci la loro bontà; contrastano da noi<br />
negli animi e negli ideali proprio come se<br />
aderissimo a due mon<strong>di</strong> e a due popoli <strong>di</strong>versi.<br />
Che rischio possono dunque mostrare per te <strong>le</strong><br />
incompatibilità <strong>di</strong> chi aveva un animo già nemico<br />
e osti<strong>le</strong> nei tuoi confronti, prima ancora che tu<br />
dassi una scusa qualsiasi <strong>alla</strong> loro inimicizia<br />
Chi <strong>di</strong> noi, o giu<strong>di</strong>ci, non sa che l’universo ha<br />
fatto in modo, che una volta, quando non s'era<br />
ancor attuato né un <strong>di</strong>ritto natura<strong>le</strong> né un <strong>di</strong>ritto<br />
socia<strong>le</strong>, gli uomini andavano errando, <strong>di</strong>visi e<br />
spersi per <strong>le</strong> regioni, e tanto avevano quanto, con<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
per caedem ac vulnera aut eripere aut retinere<br />
potuissent?<br />
Qui igitur primi virtute et consilio praestanti<br />
exstiterunt, ii perspecto genere humanae<br />
docilitatis atque ingeni <strong>di</strong>ssupatos unum in<br />
locum congregarunt eosque ex feritate illa ad<br />
iustitiam atque ad mansuetu<strong>di</strong>nem transduxerunt.<br />
Tum res ad communem utilitatem, quas publicas<br />
appellamus, tum conventicula hominum, quae<br />
postea civitates nominatae sunt, tum domicilia<br />
coniuncta, quas urbis <strong>di</strong>cimus, invento et <strong>di</strong>vino<br />
iure et humano moenibus saepserunt.<br />
Aatque inter hanc vitam perpolitam humanitate<br />
et illam immanem nihil tam interest quam ius<br />
atque vis.<br />
Horum utro uti nolumus, altero est utendum.<br />
Vim volumus exstingui, ius va<strong>le</strong>at necesse est, id<br />
est iu<strong>di</strong>cia, quibus omne ius continetur; iu<strong>di</strong>cia<br />
<strong>di</strong>splicent aut nulla sunt, vis dominetur necesse<br />
est<br />
Anno 1960 (I sessione)<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera Ad Atticum, I, 18,1<br />
Titolo Cicero Attico salutem <strong>di</strong>cit<br />
Nihil mihi nunc scito tam deesse quam hominem<br />
eum quocum omnia quae me cura aliqua<br />
adficiunt una communicem, qui me amet, qui<br />
sapiat, quicum ego cum loquar nihil fingam,<br />
nihil <strong>di</strong>ssimu<strong>le</strong>m, nihil obtegam.<br />
la forza del braccio e dando morte e ferite,<br />
potevano asportare e tenere per sé?<br />
Quelli poi che si confermavano primi per merito<br />
e per giu<strong>di</strong>zio, resisi conto del<strong>le</strong> capacità della<br />
mente umana, presero quegli erranti in definiti<br />
luoghi, e li tolsero d<strong>alla</strong> nativa inciviltà <strong>alla</strong><br />
ragione e all'umanità.<br />
Sorsero da ciò quel<strong>le</strong> strutture per il bene<br />
comune, che noi definiamo pubbliche, quei<br />
raggruppamenti d'uomini che furono nominati<br />
società, quegli aggregati <strong>di</strong> case chiamate città, e<br />
che, adottate <strong>le</strong> norme della religione e del <strong>di</strong>ritto<br />
umano, furono protette da fortificazioni.<br />
Quello che più <strong>di</strong>stingue questo vivere che la<br />
civiltà ha aguzzato, dal viver bruto <strong>di</strong> un tempo,<br />
è il <strong>di</strong>ritto nell'uno, l’impeto nell'altro.<br />
Se non vogliamo usare l'una del<strong>le</strong> due cose,<br />
dobbiamo usar l'altra.<br />
Se desideriamo che la furia scompaia, deve<br />
prender forza il <strong>di</strong>ritto, e cioè la funzione<br />
giu<strong>di</strong>ziaria che il <strong>di</strong>ritto onninamente attua; non<br />
piace essa, o si annulla: dovrà per forza dominare<br />
l’aggressività<br />
Mi interessa farti sapere che, con i tempi che<br />
corrono, non mi manca niente tanto quanto un<br />
essere umano così aperto, con il qua<strong>le</strong> io possa<br />
<strong>di</strong>mezzare tutte <strong>le</strong> esperienze che mi provocano<br />
qualche pensiero, che mi voglia bene, che abbia<br />
buon senso ed al qua<strong>le</strong>, quando <strong>di</strong>alogo, non<br />
debba fingere, coprire, e tenere nascosto nulla.<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Abest enim frater amantissimus.<br />
Metellus non homo sed ‘litus atque aer’ et<br />
‘solitudo mera’.<br />
Tu autem qui saepissime curam et angorem<br />
animi mei sermone et consilio <strong>le</strong>vasti tuo, qui<br />
mihi et in publica re socius et in privatis omnibus<br />
conscius et omnium meorum sermonum et<br />
consiliorum particeps esse so<strong>le</strong>s, ubinam es?<br />
Ita sum ab omnibus destitutus ut tantum requietis<br />
habeam quantum cum uxore et filiola et mellito<br />
Cicerone consumitur.<br />
Nam illae ambitiosae nostrae fucosaeque<br />
amicitiae sunt in quodam sp<strong>le</strong>ndore forensi,<br />
fructum domesticum non habent.<br />
Itaque cum bene comp<strong>le</strong>ta domus est tempore<br />
matutino, cum ad forum stipati gregibus<br />
amicorum descen<strong>di</strong>mus, reperire ex magna turba<br />
neminem possumus quocum aut iocari libere aut<br />
suspirare familiariter possimus.<br />
Qua re te exspectamus, te desideramus, te iam<br />
etiam arcessimus.<br />
Multa sunt enim quae me sollicitant anguntque,<br />
quae mihi videor auris nactus tuas unius<br />
ambulationis sermone exhaurire posse.<br />
Si dà il caso che mio fratello sia lontano, che è la<br />
<strong>le</strong>altà e l'affetto in persona.<br />
Metello non è un essere umano, ma ‘tratto <strong>di</strong><br />
spiaggia e spazio <strong>di</strong> cielo’ e ‘deserto bell'e<br />
buono’.<br />
Tu, invece, che molto spesso ti sei affannato e<br />
sol<strong>le</strong>vato l'angoscia del mio animo, parlando con<br />
me e offrendomi consigli eccel<strong>le</strong>nti, tu<br />
solitamente, come stai al mio fianco negli affari<br />
pubblici, così sei al corrente <strong>di</strong> tutte <strong>le</strong> vicende<br />
della mia vita privata e <strong>di</strong>vi<strong>di</strong> con me la<br />
responsabilità <strong>di</strong> tutte <strong>le</strong> paro<strong>le</strong> che pronunzio e<br />
del<strong>le</strong> decisioni che prendo, dove sei andato a<br />
finire?<br />
Mi sento così scoraggiato per l'abbandono da<br />
parte <strong>di</strong> tutti, che ho un po' <strong>di</strong> pace solo nei<br />
momenti che passo con mia moglie, con la mia<br />
figlio<strong>le</strong>tta e con il piccolo Cicerone che delizia il<br />
mio animo.<br />
E’ sicuro che <strong>le</strong> amicizie attinenti e false, che si<br />
intrecciano tra gli intoppi della politica, toccano<br />
la loro vetta nella bel<strong>le</strong>zza del Foro, ma non<br />
danno alcun frutto nella zona degli intimi affetti.<br />
Per questo motivo, quando la mia casa è<br />
stracolma <strong>di</strong> clienti la mattina, quando vengo giù<br />
dal Foro, accerchiato da gruppi <strong>di</strong> amici, anche<br />
se tra tanta gente non riesco a trovare nessuno<br />
con il qua<strong>le</strong> o possa deridere con libertà o<br />
lasciarmi scappare un gemito senza obblighi <strong>di</strong><br />
sorta.<br />
Per cui ti aspetto, sento la tua assenza, ormai<br />
subito ti mando a convocare.<br />
Sono molti effettivamente i dubbi che mi<br />
tormentano angosciandomi ed ho l'impressione<br />
che, se potessi trovare qui vicino <strong>le</strong> tue orecchie<br />
<strong>di</strong>sposte ad assistermi, mi basterebbe solo una<br />
camminata per <strong>le</strong>varmi questo peso, parlando<br />
con te.<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Anno 1960 (II sessione)<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De oratore, II, 334-335<br />
Titolo La nobiltà della causa<br />
Ergo in suadendo nihil est optabilius quam<br />
<strong>di</strong>gnitas; nam qui utilitatem petit, non quid<br />
maxime velit suasor, sed quid interdum magis<br />
sequatur, videt.<br />
Nemo est enim, praesertim in tam clara civitate,<br />
quin putet expetendam maxime <strong>di</strong>gnitatem, sed<br />
vincit utilitas p<strong>le</strong>rumque, cum subest il<strong>le</strong> timor<br />
ea neg<strong>le</strong>cta ne <strong>di</strong>gnitatem quidem posse retineri.<br />
Controversia autem est inter hominum sententias<br />
aut in illo, utrum sit utilius, aut etiam, cum id<br />
convenit, certatur, utrum honestati potius an<br />
utilitati consu<strong>le</strong>ndum sit; quae quia pugnare inter<br />
se saepe videntur, qui utilitatem defendet,<br />
enumerabit commoda pacis, opum, potentiae,<br />
vectigalium, praesi<strong>di</strong> militum, ceterarum rerum,<br />
quarum fructum utilitate metimur, itemque<br />
incommoda contrariorum; qui ad <strong>di</strong>gnitatem<br />
impellit, maiorum exempla, quae erant vel cum<br />
periculo gloriosa, conliget, posteritatis<br />
immorta<strong>le</strong>m memoriam augebit, utilitatem ex<br />
laude nasci defendet semperque eam cum<br />
<strong>di</strong>gnitate esse coniunctam<br />
Anno 1961 (I sessione)<br />
Autore Cicerone<br />
Quin<strong>di</strong> nel genere deliberativo la dote primaria è<br />
la stima: infatti chi mira al profitto non vede<br />
quello che deve essere lo scopo principa<strong>le</strong> <strong>di</strong> chi<br />
persuade, ma quello che a volte segue <strong>di</strong> più.<br />
Non vi è nessun uomo, specialmente in questo<br />
nostro stato, tanto famoso, che non consideri che<br />
più che ad ogni altra cosa si debba puntare <strong>alla</strong><br />
stima; non<strong>di</strong>meno finisce per preva<strong>le</strong>re l'utilità<br />
quando sostituisce la preoccupazione che,<br />
trascurata quella, non si possa mantenere<br />
neanche la <strong>di</strong>gnità.<br />
Gli uomini manifestano pareri <strong>di</strong>scordanti su<br />
qua<strong>le</strong> del<strong>le</strong> due cose sia più uti<strong>le</strong> o anche, una<br />
volta che ci si uniforma su questo punto, si<br />
esamina però se si debba aver cura più <strong>alla</strong><br />
globalità o all’utilità; poiché queste sembrano<br />
spesso in contrasto, chi vuo<strong>le</strong> salvare l'utilità<br />
conterà i vantaggi della pace, della copiosità, del<br />
potere, del<strong>le</strong> imposizioni, dei presi<strong>di</strong> militari e <strong>di</strong><br />
tutte <strong>le</strong> altre cose il cui profitto si misura per<br />
l’utilità, e allo stesso modo noterà gli sfavori dei<br />
loro opposti; chi invece vuo<strong>le</strong> sol<strong>le</strong>citare <strong>alla</strong><br />
stima, raccoglierà gli esempi degli avi, ce<strong>le</strong>bri<br />
anche se non <strong>di</strong>suniti da rischio, e loderà il<br />
ricordo eterno che gli antenati ne mantengono;<br />
sosterrà che l'utilità nasce d<strong>alla</strong> fama ed è sempre<br />
unita con la rispettabilità<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Tratto dall’Opera Verrine, II, 5, 167-168<br />
Titolo Vantaggio <strong>di</strong> essere citta<strong>di</strong>ni romani<br />
Homines tenues, obscuro loco nati, navigant, Uomini <strong>di</strong> requisito debo<strong>le</strong> e <strong>di</strong> origini molto<br />
adeunt ad ea loca quae numquam antea viderunt, modeste viaggiano in mari, arrivano in posti mai<br />
ubi neque noti esse iis quo venerunt, neque visti prima, dove non possono essere compresi<br />
semper cum cognitoribus esse possunt. dagli abitanti del paese visitato e non sempre<br />
riescono a <strong>di</strong>sporre <strong>di</strong> sostegni che ribattano della<br />
loro identità.<br />
Hac una tamen fiducia civitatis non modo apud<br />
nostros magistratus, qui et <strong>le</strong>gum et<br />
existimationis periculo continentur, neque apud<br />
civis solum Romanos, qui et sermonis et iuris et<br />
multarum rerum societate iuncti sunt, fore se<br />
tutos arbitrantur, sed, quocumque venerint, hanc<br />
sibi rem praesi<strong>di</strong>o sperant futuram.<br />
Tol<strong>le</strong> hanc spem, tol<strong>le</strong> hoc praesi<strong>di</strong>um civibus<br />
Romanis, constitue nihil esse opis in hac voce,<br />
'Civis Romanus sum,' posse impune praetorem<br />
aut alium quempiam supplicium quod velit in<br />
eum constituere qui se civem Romanum esse<br />
<strong>di</strong>cat, quod qui sit ignoret: iam omnis provincias,<br />
iam omnia regna, iam omnis liberas civitates,<br />
iam omnem orbem terrarum, qui semper nostris<br />
hominibus maxime patuit, civibus Romanis ista<br />
defensione praecluseris.<br />
Anno 1961 (II sessione)<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De <strong>di</strong>vinatione, II, 15-16<br />
Titolo Impossibi<strong>le</strong> il presentimento del futuro<br />
Potestne igitur earum rerum, quae nihil habent<br />
rationis, quare futurae sint, esse ulla praesensio?<br />
Eppure, ridando solo nel possesso della loro<br />
citta<strong>di</strong>nanza, ritengono che si ritroveranno al<br />
sicuro non solo davanti ai nostri giu<strong>di</strong>ci, che<br />
sono frenati d<strong>alla</strong> sanzione del<strong>le</strong> <strong>le</strong>ggi e<br />
dell’opinione pubblica, e non solo presso gli altri<br />
citta<strong>di</strong>ni romani, che sono loro <strong>le</strong>gati d<strong>alla</strong><br />
comunanza della lingua e del <strong>di</strong>ritto e da molti<br />
altri <strong>le</strong>gami, ma in ogni paese arrivino attendono<br />
con speranza che questo vincolo <strong>di</strong> citta<strong>di</strong>ni crei<br />
per loro un supporto certo.<br />
Rimuovi questa aspettazione, togli questo<br />
appoggio ai citta<strong>di</strong>ni romani; fissi che l'urlo: ‘lo<br />
sono un citta<strong>di</strong>no romano’ non si aspetti alcuna<br />
forma <strong>di</strong> assistenza, e che un capo o chi possa<br />
fissare impunemente una pena a capriccio contro<br />
uno che si <strong>di</strong>chiara citta<strong>di</strong>no romano, con la<br />
<strong>di</strong>fesa che non sa chi sia: per questo tutte <strong>le</strong><br />
province, allora tutti i governi, quin<strong>di</strong> tutte <strong>le</strong><br />
città libere, tutto il mondo, che ha sempre accolto<br />
con la massima libertà i nostri conterranei, tu li<br />
avrai preclusi, con una scusa come questo, ai<br />
citta<strong>di</strong>ni romani.<br />
Può dunque esservi una previsione <strong>di</strong> quegli<br />
eventi riguardo ai quali non c'è nessuna ragione<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Quid est enim aliud fors, quid fortuna, quid<br />
casus, quid eventus, nisi cum sic aliquid ceci<strong>di</strong>t,<br />
sic evenit, ut vel aliter cadere atque evenire<br />
potuerit?<br />
Quo modo ergo id, quod temere fit caeco casu et<br />
volubilitate fortunae, praesentiri et prae<strong>di</strong>ci<br />
potest?<br />
Me<strong>di</strong>cus morbum ingravescentem ratione<br />
providet, insi<strong>di</strong>as imperator, tempestates<br />
gubernator; et tamen ii ipsi saepe falluntur, qui<br />
nihil sine certa ratione opinantur; ut agricola,<br />
cum florem o<strong>le</strong>ae videt, bacam quoque se<br />
visurum putat, non sine ratione il<strong>le</strong> quidem; sed<br />
non numquam tamen fallitur.<br />
Quodsi falluntur ii, qui nihil sine aliqua probabili<br />
coniectura ac ratione <strong>di</strong>cunt, quid existimandum<br />
est de coniectura eorum, qui extis aut avibus aut<br />
ostentis aut oraclis aut somniis futura<br />
praesentiunt?<br />
Anno 1962 (I sessione)<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera De brevitate vitae, X, 16,1-3<br />
Titolo Brevissima è la vita degli uomini<br />
Illorum brevissima ac sollicitissima aetas est qui<br />
praeteritorum obliviscuntur, praesentia<br />
neg<strong>le</strong>gunt, de futuro timent: cum ad extrema<br />
venerunt, sero intel<strong>le</strong>gunt miseri tam <strong>di</strong>u se, dum<br />
nihil agunt, occupatos fuisse.<br />
Nec est quod hoc argumento probari putes<br />
per cui debbano accadere.<br />
Che altro è, in realtà, la sorte, la fortuna, il caso,<br />
l'acca<strong>di</strong>mento, se non il capitare, l'accadere <strong>di</strong><br />
qualcosa che avrebbe anche potuto capitare e<br />
accadere altrimenti?<br />
Ma in che modo, dunque, si può presentire e<br />
pre<strong>di</strong>re quel che avviene <strong>alla</strong> ventura, per cieco<br />
caso e per volubilità della sorte?<br />
Il me<strong>di</strong>co prevede l'aggravarsi <strong>di</strong> una malattia<br />
seguendo il filo <strong>di</strong> un ragionamento; e allo stesso<br />
modo il comandante prevede un agguato, il<br />
navigatore <strong>le</strong> tempeste; eppure anch'essi, non <strong>di</strong><br />
rado, si sbagliano, pur non formandosi alcuna<br />
opinione senza una ragione ben precisa; così<br />
come il conta<strong>di</strong>no, quando vede un olivo in fiore,<br />
ritiene che vedrà anche i frutti, non senza<br />
ragione; e tuttavia qualche volta si sbaglia.<br />
E se si sbagliano coloro che nulla <strong>di</strong>cono senza<br />
aver fatto qualche ipotesi e qualche<br />
ragionamento probabi<strong>le</strong>, che cosa dobbiamo<br />
pensare del<strong>le</strong> profezie <strong>di</strong> quelli che pre<strong>di</strong>cono il<br />
futuro in base al<strong>le</strong> viscere, agli uccelli, ai pro<strong>di</strong>gi,<br />
agli oracoli, ai sogni?<br />
Molto breve e travagliata è la vita <strong>di</strong> coloro che<br />
sono <strong>di</strong>mentichi del passato, trascurano il<br />
presente, hanno timori sul futuro: quando<br />
saranno giunti all'ultima ora, tar<strong>di</strong> comprendono,<br />
infelici, <strong>di</strong> essere stati a lungo affaccendati, pur<br />
non avendo combinato nulla.<br />
E non vi è motivo <strong>di</strong> credere che si possa provare<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
longam illos agere vitam, quia interdum mortem<br />
invocant.<br />
Vexat illos inprudentia incertis adfectibus et<br />
incurrentibus in ipsa quae metuunt; mortem<br />
saepe ideo optant quia timent.<br />
Illud quoque argumentum non est quod putes <strong>di</strong>u<br />
viventium, quod saepe illis longus videtur <strong>di</strong>es,<br />
quod, dum veniat con<strong>di</strong>ctum tempus cenae, tarde<br />
ire horas queruntur; nam si quando illos<br />
deseruerunt occupationes, in otio relicti aestuant,<br />
nec quomodo id <strong>di</strong>sponant aut extrahant sciunt.<br />
Itaque ad occupationem aliquam tendunt et quod<br />
interiacet omne tempus grave est, tam<br />
mehercu<strong>le</strong>s quam cum <strong>di</strong>es muneris gla<strong>di</strong>atorii<br />
e<strong>di</strong>ctus est, aut cum alicuius alterius vel<br />
spectaculi vel voluptatis expectatur constitutum,<br />
transilire me<strong>di</strong>os <strong>di</strong>es volunt.<br />
Anno 1962 (II sessione)<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De finibus, III, 65-66<br />
Titolo Gli uomini sono nati per la vita socia<strong>le</strong><br />
Quod nemo in summa solitu<strong>di</strong>ne vitam agere<br />
velit ne cum infinita quidem voluptatum<br />
abundantia, faci<strong>le</strong> intel<strong>le</strong>gitur nos ad<br />
coniunctionem congregationemque hominum et<br />
ad natura<strong>le</strong>m communitatem esse natos.<br />
Inpellimur autem natura, ut prodesse velimus<br />
quam plurimis in primisque docendo<br />
rationibusque prudentiae traden<strong>di</strong>s.<br />
Itaque non faci<strong>le</strong> est invenire qui quod sciat ipse<br />
non tradat alteri; ita non solum ad <strong>di</strong>scendum<br />
che essi abbiano una lunga vita col fatto che<br />
invochino spesso la morte.<br />
Li tormenta l'ignoranza in sentimenti incerti, che<br />
incorrono in quel<strong>le</strong> stesse cose che temono;<br />
perciò invocano spesso la morte, perché (la)<br />
temono.<br />
Non è neppure prova credere che vivano a lungo<br />
il fatto che spesso il giorno sembri ad essi eterno,<br />
che mentre arriva l'ora convenuta per la cena si<br />
lamentino che <strong>le</strong> ore scorrano <strong>le</strong>ntamente; <strong>di</strong>fatti,<br />
se talora <strong>le</strong> occupazioni li abbandonano, ardono<br />
abbandonati nel tempo libero e non sanno come<br />
<strong>di</strong>sporne e come impiegarlo.<br />
E così si rivolgono a qualsiasi occupazione e<br />
tutto il tempo che intercorre è per essi gravoso,<br />
proprio così come, quando è stato fissato un<br />
giorno per uno spettacolo <strong>di</strong> gla<strong>di</strong>atori, o quando<br />
si attende il momento stabilito <strong>di</strong> qualche altro<br />
spettacolo o piacere, vogliono saltare i giorni <strong>di</strong><br />
mezzo.<br />
E poiché nessuno vorrebbe passar la vita in tota<strong>le</strong><br />
isolamento, neanche con illimitata quantità <strong>di</strong><br />
gusti, è semplice comprendere che noi siamo nati<br />
per una compagnia e unione <strong>di</strong> uomini e per una<br />
col<strong>le</strong>ttività natura<strong>le</strong>.<br />
Ed è la natura che incita a vo<strong>le</strong>r renderci positivi<br />
al maggior numero possibi<strong>le</strong> <strong>di</strong> persone, prima <strong>di</strong><br />
tutto con l' istruzione e dando rego<strong>le</strong> <strong>di</strong> giu<strong>di</strong>zio.<br />
Perciò non è faci<strong>le</strong> trovare uno che non trasmetta<br />
ad un altro ciò che sa egli stesso: così siamo<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
propensi sumus, verum etiam ad docendum.<br />
Atque ut tauris natura datum est ut pro vitulis<br />
contra <strong>le</strong>ones summa vi impetuque contendant,<br />
sic ii, qui va<strong>le</strong>nt opibus atque id facere possunt,<br />
ut de Hercu<strong>le</strong> et de Libero accepimus, ad<br />
servandum genus hominum natura incitantur.<br />
Atque etiam Iovem cum Optimum et Maximum<br />
<strong>di</strong>cimus cumque eundem Salutarem, Hospita<strong>le</strong>m,<br />
Statorem, hoc intel<strong>le</strong>gi volumus, salutem<br />
hominum in eius esse tutela.<br />
Minime autem convenit, cum ipsi inter nos vi<strong>le</strong>s<br />
neg<strong>le</strong>ctique simus, postulare ut <strong>di</strong>is inmortalibus<br />
cari simus et ab iis <strong>di</strong>ligamur.<br />
Quem ad modum igitur membris utimur prius,<br />
quam <strong>di</strong><strong>di</strong>cimus, cuius ea causa utilitatis<br />
habeamus, sic inter nos natura ad civi<strong>le</strong>m<br />
communitatem coniuncti et consociati sumus<br />
portati non solo ad imparare ma anche ad<br />
istruire.<br />
E come per i tori è una virtù natura<strong>le</strong> lottare con<br />
estremo vigore e lancio contro i <strong>le</strong>oni a<br />
protezione dei vitelli, così coloro che ne hanno i<br />
mezzi e possono farlo, come la tra<strong>di</strong>zione ci<br />
narra <strong>di</strong> Erco<strong>le</strong> e <strong>di</strong> Libero, sono incitati da<br />
natura a mettere in salvo il genere umano.<br />
Ed anche quando <strong>di</strong>amo a Giove gli appellativi <strong>di</strong><br />
Ottimo e Massimo, e pure <strong>di</strong> Salvatore, Ospita<strong>le</strong>,<br />
Statore, vogliamo sapere che nella sua copertura<br />
sta il vigore umano.<br />
D'altra parte non è del tutto logico essere fra <strong>di</strong><br />
noi irritati e noncuranti, e richiedere poi <strong>di</strong> essere<br />
cari agli dèi immortali e da loro amati.<br />
Come dunque ci serviamo del<strong>le</strong> membra prima <strong>di</strong><br />
aver imparato per qua<strong>le</strong> utilità <strong>le</strong> abbiamo, così<br />
siamo fra noi congiunti ed uniti per natura ad una<br />
comunità <strong>di</strong> citta<strong>di</strong>ni<br />
Anno 1963 (II sessione)<br />
Autore Vel<strong>le</strong>io Patercolo<br />
Tratto dall’Opera Il <strong>di</strong>scorso <strong>di</strong> Catone decide la condanna dei Catilinari<br />
Titolo Storia romana, II, 35,3-5<br />
M Cato, tribunus p<strong>le</strong>bis designatus et adhuc<br />
admodum adu<strong>le</strong>scens, cum alii suaderent ut per<br />
municipia Lentulus coniuratique custo<strong>di</strong>rentur,<br />
paene inter ultimos interrogatus sententiam, tanta<br />
vi animi atque ingenii invectus est in<br />
coniurationem, eo ardore oris orationem omnium<br />
<strong>le</strong>nitatem suadentium societate consilii<br />
suspectam fecit, sic impendentia ex ruinis<br />
incen<strong>di</strong>isque urbis et commutatione status<br />
publici pericula exposuit, ita consulis virtutem<br />
amplificavit ut universus senatus in eius<br />
sententiam transiret animadvertendumque in<br />
coniuratos censeret maiorque pars or<strong>di</strong>nis eius<br />
M Catone, chiamato tribuno della p<strong>le</strong>be e ancora<br />
molto giovane, mentre gli altri erano del parere<br />
che Lentulo e i cospiratori fossero tenuti sotto<br />
controllo nei vari comuni d'Italia, richiesto del<br />
proprio parere quasi tra gli ultimi, con tanta<br />
irruenza e sentimento si gettò contro i congiurati,<br />
con tanto impeto oratorio rese dubbi <strong>di</strong> essere<br />
partecipi della cospirazione tutti coloro che con<br />
<strong>le</strong> proprie conversazioni consigliavano la<br />
tol<strong>le</strong>ranza, così espose i rischi che incombevano<br />
in coerenza della <strong>di</strong>sfatta e dei <strong>di</strong>sastri della città<br />
e dello sconvolgimento della cosa pubblica, tanto<br />
lodò la saldezza del conso<strong>le</strong>, che tutto il senato si<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Ciceronem prosequerentur domum.<br />
At Catilina non segnius conata obiit quam<br />
sce<strong>le</strong>ris conan<strong>di</strong> consilia inierat: quippe,<br />
fortissime <strong>di</strong>micans, quem spiritum supplicio<br />
debuerat, red<strong>di</strong><strong>di</strong>t.<br />
Anno 1964 (II sessione)<br />
Autore Vel<strong>le</strong>io Patercolo<br />
Tratto dall’Opera Storia romana, II, 108-109 passim<br />
Titolo Marobòduo, re dei Marcomanni<br />
Maroboduus, genere nobilis, corpore praeva<strong>le</strong>ns,<br />
animo ferox, natione magis quam ratione<br />
barbarus, non tumultuarium neque fortuitum<br />
neque mobi<strong>le</strong>m et ex voluntate parentium<br />
constantem inter suos occupavit principatum,<br />
sed, certum imperium vimque regiam comp<strong>le</strong>xus<br />
animo, statuit, avocata procul a Romanis gente<br />
sua, eo progre<strong>di</strong> ubi, cum propter potentiora<br />
arma refugisset, sua faceret potentissima.<br />
Occupatis igitur quos prae<strong>di</strong>ximus locis,<br />
finitimos omnes aut bello domuit aut<br />
con<strong>di</strong>cionibus iuris sui fecit.<br />
Corpus suum custo<strong>di</strong>entium imperium perpetuis<br />
exercitiis paene ad Romanae <strong>di</strong>sciplinae formam<br />
redactum, brevi in eminens et nostro quoque<br />
imperio timendum perduxit fastigium gerebatque<br />
se ita adversus Romanos ut neque bello nos<br />
lacesseret et, tamen satis ostenderet, si<br />
lacesseretur, superesse sibi vim ac voluntatem<br />
associò <strong>alla</strong> sua offerta, espresse il parere che si<br />
condannassero con la morte coloro <strong>di</strong> cui<br />
abbiamo detto prima, e buona parte <strong>di</strong> esso seguì<br />
Catone fino a casa.<br />
Catilina invece lasciò la vita con risoluzione non<br />
inferiore a quella con la qua<strong>le</strong> aveva fissato <strong>di</strong><br />
mettere in atto la sua prova crimina<strong>le</strong>: lottando<br />
infatti con gran<strong>di</strong>ssimo animo, rese in guerra<br />
l'ultimo sospiro che avrebbe dovuto ridare<br />
nell'estremo tormento.<br />
Maroboduo, <strong>di</strong> origine patrizio, dal fisico<br />
straor<strong>di</strong>nario, dall'animo fiero, selvaggio più per<br />
nascita che per impostazione, prese tra i suoi una<br />
collocazione stabi<strong>le</strong> <strong>di</strong> potere non in seguito a<br />
confusioni o grazie al caso, né dubbia o<br />
subor<strong>di</strong>nato al capriccio <strong>di</strong> quanti gli<br />
sottostavano, ma, concepito in cuor suo il piano<br />
<strong>di</strong> ottenere un forte e maestoso potere, decise <strong>di</strong><br />
sostenere la sua gente lontano dai Romani e <strong>di</strong><br />
ritrarsi in una regione dove, lui che era scappato<br />
per schivare forze più forti, potesse ridare <strong>le</strong> sue<br />
potentissime.<br />
Prese allora <strong>le</strong> regioni che abbiamo <strong>di</strong>chiarato,<br />
sottomise con <strong>le</strong> armi tutte <strong>le</strong> genti vicine o <strong>le</strong><br />
convertì all'obbe<strong>di</strong>enza con patti.<br />
Maroboduo, organizzato con l’assiduo<br />
ammaestramento in modo quasi fede<strong>le</strong> <strong>alla</strong><br />
dottrina romana la massa dei soldati che<br />
tutelavano il suo regno, l'aveva portata<br />
brevemente ad un livello <strong>di</strong> superiorità e<strong>le</strong>vata e<br />
minaccioso anche per il nostro impero, si<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
esisten<strong>di</strong> comportava con i Romani in modo che non ci<br />
attaccava e in<strong>di</strong>cava che, se venisse fissato,<br />
aveva forze e intenzione più che adeguati per<br />
opporsi<br />
Anno 1964 (II sessione)<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera Lettere, XXIV, 6-8 passim<br />
Titolo La morte <strong>di</strong> catone Uticense<br />
Quidni ego narrem Catonem ultima illa nocte<br />
Platonis librum <strong>le</strong>gentem posito ad caput gla<strong>di</strong>o?<br />
Duo haec in rebus extremis instrumenta<br />
prospexerat, alterum ut vel<strong>le</strong>t mori, alterum ut<br />
posset.<br />
Compositis ergo rebus, utcumque componi<br />
fractae atque ultimae poterant, id agendum<br />
existimavit ne cui Catonem aut occidere liceret<br />
aut servare contingeret; et stricto gla<strong>di</strong>o quem<br />
usque in illum <strong>di</strong>em ab omni caede purum<br />
servaverat: “Nihil” inquit “egisti, fortuna,<br />
omnibus conatibus meis obstando.<br />
Non pro mea adhuc sed pro patriae libertate<br />
pugnavi, nec agebam tanta pertinacia ut liber,<br />
sed ut inter liberos, viverem: nunc quoniam<br />
deploratae sunt res generis humani, Cato<br />
deducatur in tutum.”<br />
Inpressit deinde mortiferum corpori vulnus.<br />
Anno 1965 (I sessione)<br />
Autore Plinio il Giovane<br />
Tratto dall’Opera Epistolario, VIII, 16 passim<br />
E perché non dovrei raccontarti che in quella<br />
famosa ultima notte <strong>le</strong>ggeva un libro <strong>di</strong> Platone<br />
con la spada posata vicino <strong>alla</strong> testa?<br />
Si era procurato in quel momento supremo questi<br />
due strumenti: uno che rafforzasse la sua<br />
decisione <strong>di</strong> morire, l'altro che la rendesse<br />
possibi<strong>le</strong>.<br />
Disposte <strong>le</strong> sue cose come meglio poteva in<br />
quel<strong>le</strong> circostanze terribili ed estreme, decise <strong>di</strong><br />
agire in modo che nessuno potesse uccidere<br />
Catone, o gli toccasse <strong>di</strong> salvarlo; e afferrata la<br />
spada che fino a quel giorno non aveva mai<br />
macchiato <strong>di</strong> sangue, <strong>di</strong>sse: “Fortuna, non hai<br />
ottenuto nulla contrastando i miei tentativi”.<br />
Fino ad oggi non ho lottato per la mia libertà, ma<br />
per quella della patria e non agivo con tanta<br />
determinazione per vivere libero, ma per vivere<br />
tra uomini liberi: ora, poiché la con<strong>di</strong>zione del<br />
genere umano è <strong>di</strong>sperata, possa Catone mettersi<br />
al sicuro.<br />
Poi si inferse la ferita morta<strong>le</strong>.<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Titolo Sensibilità socia<strong>le</strong> <strong>di</strong> un romano<br />
Confecerunt me infirmitates meorum, mortes<br />
etiam, et quidem iuvenum.<br />
Solacia duo nequaquam paria tanto dolori,<br />
solacia tamen: unum facilitas manumitten<strong>di</strong> -<br />
videor enim non omnino immaturos per<strong>di</strong><strong>di</strong>sse,<br />
quos iam liberos per<strong>di</strong><strong>di</strong> -, alterum quod permitto<br />
servis quoque quasi testamenta facere, eaque ut<br />
<strong>le</strong>gitima custo<strong>di</strong>o.<br />
Mandant rogantque quod visum; pareo ut iussus.<br />
Dividunt donant relinquunt, dumtaxat intra<br />
domum; nam servis res publica quaedam et quasi<br />
civitas domus est.<br />
Sed quamquam his solaciis adquiescam, debilitor<br />
et frangor eadem illa humanitate, quae me ut hoc<br />
ipsum permitterem induxit.<br />
Non ideo tamen velim durior fieri.<br />
Nec ignoro alios eius mo<strong>di</strong> casus nihil amplius<br />
vocare quam damnum, eoque sibi magnos<br />
homines et sapientes videri.<br />
Qui an magni sapientesque sint, nescio; homines<br />
non sunt.<br />
Hominis est enim adfici dolore sentire, resistere<br />
tamen et solacia admittere, non solaciis non<br />
egere.<br />
Anno 1965 (II sessione)<br />
Autore Apu<strong>le</strong>io<br />
Tratto dall’Opera Apologia, 15<br />
Mi rendono tristi <strong>le</strong> malattie della mia gente,<br />
anche <strong>le</strong> morti, e ad<strong>di</strong>rittura <strong>di</strong> persone giovani.<br />
Solo due sostegni non certo ugua<strong>le</strong> a un ma<strong>le</strong><br />
così grande, ma anche sollievi: per prima cosa la<br />
probabilità <strong>di</strong> fare mo<strong>di</strong>ficazioni - mi sembra<br />
<strong>di</strong>fatti <strong>di</strong> non aver perso troppo presto chi persi<br />
da liberi -, poi l’autorizzazione concordata anche<br />
agli schiavi <strong>di</strong> fare una sorta <strong>di</strong> testamento e che<br />
io stimo come avessero valor <strong>le</strong>ga<strong>le</strong>.<br />
Dispongono e implorano, come pare a loro;<br />
ubbi<strong>di</strong>sco come a degli or<strong>di</strong>ni.<br />
Essi fanno <strong>di</strong>visioni, doni, <strong>le</strong>gati, a con<strong>di</strong>zione<br />
che tutto avvenga nella cerchia familiare, poiché<br />
la casa per gli schiavi è per così <strong>di</strong>re lo Stato e<br />
quasi la loro città.<br />
Ma sebbene io sia confortato da queste<br />
consolazioni, mi <strong>di</strong>strugge e mi invigorisce la<br />
stessa tenerezza che mi ha spinto a tol<strong>le</strong>rare tali<br />
movimenti.<br />
Non per questo voglio <strong>di</strong>ventare meno sensibi<strong>le</strong>.<br />
Né sono all'oscuro che altri valutano null'altro<br />
che una rovina dei casi <strong>di</strong> siffatto gruppo, pur<br />
apprezzando se stessi e dei gran<strong>di</strong> uomini e dei<br />
saggi.<br />
Avveduti non so se lo sono, uomini no <strong>di</strong> certo.<br />
È in realtà dell'uomo essere agitato dal ma<strong>le</strong>,<br />
percepirlo, sapervi comunque resistere e<br />
accettare conforti, non già non aver necessità <strong>di</strong><br />
sostegno.<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Titolo Lo specchio e l'uomo<br />
An turpe arbitraris formam suam spectaculo<br />
assiduo explorare?<br />
An non Socrates philosophus ultro etiam suasisse<br />
fertur <strong>di</strong>scipulis suis, crebro ut semet in speculo<br />
contemplarentur, ut qui eorum foret<br />
pulchritu<strong>di</strong>ne sibi complacitus impen<strong>di</strong>o<br />
procuraret, ne <strong>di</strong>gnitatem corporis malis moribus<br />
dedecoraret, qui vero minus se commendabi<strong>le</strong>m<br />
forma putaret sedulo operam daret, ut virtutis<br />
laude turpitu<strong>di</strong>nem tegeret?<br />
Adeo vir omnium sapientissimus speculo etiam<br />
ad <strong>di</strong>sciplinam morum utebatur.<br />
Demosthenen vero, primarium <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> artificem,<br />
quis est qui non sciat semper ante speculum<br />
quasi ante magistrum causas me<strong>di</strong>tatum: ita il<strong>le</strong><br />
summus orator cum a Platone philosopho<br />
facun<strong>di</strong>am hausisset, ab Eubulide <strong>di</strong>a<strong>le</strong>ctico<br />
argumentationes e<strong>di</strong><strong>di</strong>cisset, novissimam<br />
pronuntian<strong>di</strong> congruentiam ab speculo petivit<br />
Anno 1965 (II sessione)<br />
Autore Apu<strong>le</strong>io<br />
Tratto dall’Opera Apologia, 15<br />
Titolo Lo specchio e l'uomo<br />
An turpe arbitraris formam suam spectaculo<br />
assiduo explorare?<br />
An non Socrates philosophus ultro etiam suasisse<br />
fertur <strong>di</strong>scipulis suis, crebro ut semet in speculo<br />
contemplarentur, ut qui eorum foret<br />
pulchritu<strong>di</strong>ne sibi complacitus impen<strong>di</strong>o<br />
procuraret, ne <strong>di</strong>gnitatem corporis malis moribus<br />
dedecoraret, qui vero minus se commendabi<strong>le</strong>m<br />
forma putaret sedulo operam daret, ut virtutis<br />
laude turpitu<strong>di</strong>nem tegeret?<br />
Adeo vir omnium sapientissimus speculo etiam<br />
Ritieni forse un ritegno analizzare la propria<br />
figura ammirandola <strong>di</strong> continuo?<br />
Non si <strong>di</strong>ce che proprio Socrate filosofo<br />
suggerisse ai suoi <strong>di</strong>scepoli <strong>di</strong> osservarsi spesso<br />
allo specchio, chi <strong>di</strong> loro si fosse compiaciuto<br />
della propria grazia s’impegnava così a non<br />
scre<strong>di</strong>tare il decoro del fisico con costumi<br />
indecenti, chi invece si ravvisava un aspetto<br />
meno gradevo<strong>le</strong> si impiegava per far trascurare la<br />
goffaggine facendosi notare per <strong>le</strong> doti morali?<br />
Così quell’uomo, il più colto <strong>di</strong> tutti, usava lo<br />
specchio per la dottrina mora<strong>le</strong>.<br />
E chi non sa che Demostene, principe della<br />
dottrina del <strong>di</strong>re, preparava <strong>le</strong> sue cause davanti<br />
allo specchio come davanti a un maestro: fu così<br />
che quel sublime oratore, preso l’eloquenza dal<br />
filosofo Platone e imparato l’arte del parlare dal<br />
<strong>di</strong>a<strong>le</strong>ttico Eubulide, terminò la sua<br />
organizzazione cercando nello specchio la<br />
<strong>di</strong>gnità nell’interpretare<br />
Ritieni forse un ritegno analizzare la propria<br />
figura ammirandola <strong>di</strong> continuo?<br />
Non si <strong>di</strong>ce che proprio Socrate filosofo<br />
suggerisse ai suoi <strong>di</strong>scepoli <strong>di</strong> osservarsi spesso<br />
allo specchio, chi <strong>di</strong> loro si fosse compiaciuto<br />
della propria grazia s’impegnava così a non<br />
scre<strong>di</strong>tare il decoro del fisico con costumi<br />
indecenti, chi invece si ravvisava un aspetto<br />
meno gradevo<strong>le</strong> si impiegava per far trascurare la<br />
goffaggine facendosi notare per <strong>le</strong> doti morali?<br />
Così quell’uomo, il più colto <strong>di</strong> tutti, usava lo<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
ad <strong>di</strong>sciplinam morum utebatur.<br />
Demosthenen vero, primarium <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> artificem,<br />
quis est qui non sciat semper ante speculum<br />
quasi ante magistrum causas me<strong>di</strong>tatum: ita il<strong>le</strong><br />
summus orator cum a Platone philosopho<br />
facun<strong>di</strong>am hausisset, ab Eubulide <strong>di</strong>a<strong>le</strong>ctico<br />
argumentationes e<strong>di</strong><strong>di</strong>cisset, novissimam<br />
pronuntian<strong>di</strong> congruentiam ab speculo petivit<br />
Anno 1966 (II sessione)<br />
Autore Clau<strong>di</strong>o Mamertino<br />
Tratto dall’Opera Non Reperibi<strong>le</strong><br />
Titolo Le benemerenze <strong>di</strong> Giuliano l'Apostata<br />
Faciam igitur compen<strong>di</strong>o orationis meae, sed<br />
damno voluntatis, quod huic tempori maxime<br />
congruit: omittam cetera et potissimum illud<br />
adripiam quod multis fortasse mirum videbitur et<br />
tamen re ipsa verissimum est: te, cum ad<br />
restituendam rem publicam a cognato tibi<br />
Dioc<strong>le</strong>tiani numine fueris invocatus, plus<br />
tribuisse beneficii quam acceperis.<br />
Neque enim specie tenus ac nomine fortuna<br />
imperii consideranda est.<br />
Trabeae vestrae triumpha<strong>le</strong>s et fasces consulares<br />
et sellae curu<strong>le</strong>s et haec obsequiorum obstipatio<br />
et fulgor et illa lux <strong>di</strong>vinam verticem claro orbe<br />
comp<strong>le</strong>ctens, vestrorum sunt ornamenta<br />
meritorum pulcherrima quidem et augustissima;<br />
sed longe illa maiora sunt quae tu, impartito tibi<br />
imperio, vice gratiae rettulisti<br />
specchio per la dottrina mora<strong>le</strong>.<br />
E chi non sa che Demostene, principe della<br />
dottrina del <strong>di</strong>re, preparava <strong>le</strong> sue cause davanti<br />
allo specchio come davanti a un maestro: fu così<br />
che quel sublime oratore, preso l’eloquenza dal<br />
filosofo Platone e imparato l’arte del parlare dal<br />
<strong>di</strong>a<strong>le</strong>ttico Eubulide, terminò la sua<br />
organizzazione cercando nello specchio la<br />
<strong>di</strong>gnità nell’interpretare<br />
Farò, tuttavia ciò che più si accorda con questa<br />
situazione, con un'abbreviazione della mia<br />
conversazione, (ma) con rovina del mio<br />
proposito; interromperò <strong>le</strong> altre cose ed farò<br />
fronte principalmente a ciò che a molti sembrerà<br />
inusitato e che non<strong>di</strong>meno in realtà è verissimo;<br />
che, cioè, tu, avvertito dal potere <strong>di</strong> Dioc<strong>le</strong>ziano,<br />
a te unito, a curare lo Stato, riportasti aiuti più <strong>di</strong><br />
quanti ne avessi ricevuti.<br />
Né in realtà la sorte dell'impero deve essere<br />
stimata solo all' esteriorità e a paro<strong>le</strong>.<br />
Le vostre vesti trionfali e i fasci consolari e <strong>le</strong><br />
se<strong>di</strong>e curuli e questa sp<strong>le</strong>ndente folla che onora e<br />
quella luce che cinge il capo <strong>di</strong>vino con <strong>di</strong>sco<br />
sfavillante sono bellissime decorazioni, invero,<br />
ed venerabilissimi del<strong>le</strong> vostre virtù; ma molto<br />
più gran<strong>di</strong> sono <strong>le</strong> cose che tu hai restituito come<br />
ringraziamento all'impero concessoti<br />
Anno 1967 (I sessione)<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera Lettere, 39, 5-6<br />
Titolo Nullus hostis tam contumeliosus est quam voluptates<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Qui hostis in quemquam tam contumeliosus fuit<br />
quam in quosdam voluptates suae sunt?<br />
Quorum inpotentiae atque insanae libi<strong>di</strong>ni ob hoc<br />
unum possis ignoscere, quod quae fecere<br />
patiuntur.<br />
Nec inmerito hic illos furor vexat; necesse est<br />
enim in immensum exeat cupi<strong>di</strong>tas quae<br />
natura<strong>le</strong>m modum transilit.<br />
Il<strong>le</strong> enim habet suum finem, inania et ex libi<strong>di</strong>ne<br />
orta sine termino sunt.<br />
Necessaria metitur utilitas: supervacua quo<br />
re<strong>di</strong>gis?<br />
Voluptatibus itaque se mergunt quibus in<br />
consuetu<strong>di</strong>nem adductis carere non possunt, et<br />
ob hoc miserrimi sunt, quod eo pervenerunt ut<br />
illis quae supervacua fuerant facta sint<br />
necessaria.<br />
Serviunt itaque voluptatibus, non fruuntur, et<br />
mala sua, quod malorum ultimum est, amant.<br />
Nessuno è stato oltraggiato tanto da un nemico<br />
quanto certi uomini dai propri piaceri?<br />
La loro sfrenatezza e la loro insana libi<strong>di</strong>ne può<br />
essere perdonabi<strong>le</strong> solo perché quello che hanno<br />
fatto ricade su <strong>di</strong> loro.<br />
E questa follia li tortura a ragione; i desideri che<br />
superano i confini naturali sfociano<br />
inevitabilmente nella <strong>di</strong>smisura.<br />
La natura ha un suo limite, mentre i desideri vani<br />
e scaturiti d<strong>alla</strong> libi<strong>di</strong>ne non ne hanno.<br />
L'utilità dà la misura del necessario: ma il<br />
superfluo in che modo si può misurarlo?<br />
Alcuni, perciò si immergono nei piaceri e,<br />
abituatisi, non ne possono più fare a meno e sono<br />
davvero infelici perché arrivano al punto che per<br />
loro il superfluo <strong>di</strong>venta necessario.<br />
Non godono dei piaceri, ne sono schiavi e per<br />
giunta, e questo è il ma<strong>le</strong> estremo, i propri mali li<br />
amano.<br />
Anno 1967 (II sessione)<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera De providentia, I, 4,4-5<br />
Titolo Le <strong>di</strong>fficoltà offrono occasione <strong>di</strong> azioni animose<br />
Militares viri gloriantur vulneribus, laeti<br />
fluentem e lorica suum sanguinem ostentant:<br />
idem licet fecerint qui integri revertuntur ex acie,<br />
magis spectatur qui saucius re<strong>di</strong>t.<br />
Ipsis, inquam, deus consulit quos esse quam<br />
honestissimos cupit, quotiens illis materiam<br />
praebet aliquid animose fortiterque facien<strong>di</strong>, ad<br />
quam rem opus est aliqua rerum <strong>di</strong>fficultate:<br />
gubernatorem in tempestate, in acie militem<br />
intel<strong>le</strong>gas.<br />
I soldati <strong>di</strong> valore sono fieri del<strong>le</strong> loro ferite e<br />
mostrano con orgoglio felice il sangue che<br />
sgorga d<strong>alla</strong> corazza: anche se chi esce il<strong>le</strong>so da<br />
una guerra ha compiuto <strong>le</strong> stesse imprese, la<br />
nostra ammirazione è maggiore per chi ne torna<br />
ferito.<br />
Dio, ripeto, si prende cura <strong>di</strong> quegli uomini che<br />
vuo<strong>le</strong> perfetti, offrendo loro l'opportunità <strong>di</strong> agire<br />
con coraggio e con decisione, ma ciò comporta<br />
del<strong>le</strong> <strong>di</strong>fficoltà: un buon timoniere lo si vede<br />
nella tempesta, come un buon soldato nel<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Unde possum scire quantum adversus<br />
paupertatem tibi animi sit, si <strong>di</strong>vitiis <strong>di</strong>ffluis?<br />
Unde possum scire quantum adversus<br />
ignominiam et infamiam o<strong>di</strong>umque populare<br />
constantiae habeas, si inter plausus senescis, si te<br />
inexpugnabilis et inclinatione quadam mentium<br />
pronus favor sequitur?<br />
Anno 1968 (I sess.)<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera Lettere, 43, 2-5<br />
Titolo Chi è onesto non ha mai nulla da nascondere<br />
Quidquid inter vicina eminet magnum est illic<br />
ubi eminet; nam magnitudo non habet modum<br />
certum: comparatio illam aut tollit aut deprimit.<br />
Navis quae in flumine magna est in mari parvula<br />
est; gubernaculum quod alteri navi magnum<br />
alteri exiguum est.<br />
Tu nunc in provincia, licet contemnas ipse te,<br />
magnus es.<br />
Quid agas, quemadmodum cenes,<br />
quemadmodum dormias, quaeritur, scitur: eo tibi<br />
<strong>di</strong>ligentius vivendum est.<br />
Tunc autem felicem esse te iu<strong>di</strong>ca, cum poteris<br />
in publico vivere, cum te parietes tui tegent, non<br />
abscondent, quos p<strong>le</strong>rumque circumdatos nobis<br />
iu<strong>di</strong>camus non ut tutius vivamus, sed ut<br />
peccemus occultius.<br />
Rem <strong>di</strong>cam ex qua mores aestimes nostros: vix<br />
quemquam invenies qui possit aperto ostio<br />
vivere.<br />
Ianitores conscientia nostra, non superbia<br />
opposuit: sic vivimus ut depren<strong>di</strong> sit subito<br />
aspici.<br />
combattimento.<br />
Se nuoti nella ricchezza non posso sapere quanta<br />
forza d'animo tu abbia per far fronte <strong>alla</strong><br />
povertà?<br />
Allo stesso modo come posso sapere della la tua<br />
fermezza <strong>di</strong> fronte all'infamia, al <strong>di</strong>sonore e<br />
all'o<strong>di</strong>o popolare, se invecchi fra gli applausi, se<br />
ti accompagna sempre un consenso genera<strong>le</strong> che<br />
non conosce crolli e oscillazioni perché dovuto a<br />
un moto <strong>di</strong> simpatia spontanea verso <strong>di</strong> te?<br />
Tutto quello che si <strong>di</strong>fferenzia da ciò che lo<br />
circonda, in quell'ambito è grande; la grandezza<br />
non ha una misura definita: il confronto la<br />
innalza o la sminuisce.<br />
Un'imbarcazione che sul fiume sembra grande,<br />
<strong>di</strong>venta piccola in mare; un timone, grande per<br />
una nave, è piccolo per un'altra.<br />
Ora tu in provincia, anche se ti sminuisci, sei<br />
grande.<br />
La gente vuol informarsi, e sa, che cosa fai, come<br />
mangi, come dormi: devi perciò vivere con più<br />
cautela.<br />
Considerati felice solo quando potrai vivere in<br />
pubblico, quando <strong>le</strong> pareti serviranno a ripararti,<br />
non a nasconderti; <strong>di</strong> solito, invece, pensiamo <strong>di</strong><br />
aver<strong>le</strong> intorno non per una nostra maggiore<br />
sicurezza, ma per nascondere meglio i nostri<br />
peccati. Ti <strong>di</strong>rò una cosa d<strong>alla</strong> qua<strong>le</strong> potrai<br />
giu<strong>di</strong>care la nostra moralità: non ti sarà faci<strong>le</strong><br />
trovare uno in grado <strong>di</strong> vivere con la porta aperta.<br />
I guar<strong>di</strong>ani <strong>di</strong> fronte al<strong>le</strong> porte <strong>di</strong> casa non ce li<br />
ha fatti mettere la superbia, ma la nostra cattiva<br />
coscienza: viviamo in modo ta<strong>le</strong> che essere visti<br />
all'improvviso significa essere colti in fallo. Ma a<br />
che serve nascondersi ed evitare gli occhi e <strong>le</strong><br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Quid autem prodest recondere se et oculos<br />
hominum auresque vitare?<br />
Bona conscientia turbam advocat, mala etiam in<br />
solitu<strong>di</strong>ne anxia atque sollicita est.<br />
Si honesta sunt quae facis, omnes sciant; si<br />
turpia, quid refert neminem scire cum tu scias?<br />
O te miserum si contemnis hunc testem!<br />
Anno 1968 (II sess.)<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De inventione, I, 1 passim<br />
Titolo Contributo dell'eloquenza <strong>alla</strong> civiltà umana<br />
Quidquid inter vicina eminet magnum est illic<br />
ubi eminet; nam magnitudo non habet modum<br />
certum: comparatio illam aut tollit aut deprimit.<br />
Navis quae in flumine magna est in mari parvula<br />
est; gubernaculum quod alteri navi magnum<br />
alteri exiguum est.<br />
Tu nunc in provincia, licet contemnas ipse te,<br />
magnus es.<br />
Quid agas, quemadmodum cenes,<br />
quemadmodum dormias, quaeritur, scitur: eo tibi<br />
<strong>di</strong>ligentius vivendum est.<br />
Tunc autem felicem esse te iu<strong>di</strong>ca, cum poteris<br />
in publico vivere, cum te parietes tui tegent, non<br />
abscondent, quos p<strong>le</strong>rumque circumdatos nobis<br />
iu<strong>di</strong>camus non ut tutius vivamus, sed ut<br />
peccemus occultius.<br />
Rem <strong>di</strong>cam ex qua mores aestimes nostros: vix<br />
quemquam invenies qui possit aperto ostio<br />
vivere.<br />
Ianitores conscientia nostra, non superbia<br />
opposuit: sic vivimus ut depren<strong>di</strong> sit subito<br />
orecchie del prossimo? La buona coscienza<br />
chiama a sé la gente, quella cattiva è ansiosa e<br />
preoccupata anche in solitu<strong>di</strong>ne. Se <strong>le</strong> tue azioni<br />
sono oneste, <strong>le</strong> sappiano tutti; se vergognose, che<br />
importa che nessuno <strong>le</strong> conosca, se tu <strong>le</strong> conosci?<br />
Povero te, se non tieni conto <strong>di</strong> questo testimone!<br />
Tutto quello che si <strong>di</strong>fferenzia da ciò che lo<br />
circonda, in quell'ambito è grande; la grandezza<br />
non ha una misura definita: il confronto la<br />
innalza o la sminuisce.<br />
Un'imbarcazione che sul fiume sembra grande,<br />
<strong>di</strong>venta piccola in mare; un timone, grande per<br />
una nave, è piccolo per un'altra.<br />
Ora tu in provincia, anche se ti sminuisci, sei<br />
grande.<br />
La gente vuol informarsi, e sa, che cosa fai, come<br />
mangi, come dormi: devi perciò vivere con più<br />
cautela.<br />
Considerati felice solo quando potrai vivere in<br />
pubblico, quando <strong>le</strong> pareti serviranno a ripararti,<br />
non a nasconderti; <strong>di</strong> solito, invece, pensiamo <strong>di</strong><br />
aver<strong>le</strong> intorno non per una nostra maggiore<br />
sicurezza, ma per nascondere meglio i nostri<br />
peccati. Ti <strong>di</strong>rò una cosa d<strong>alla</strong> qua<strong>le</strong> potrai<br />
giu<strong>di</strong>care la nostra moralità: non ti sarà faci<strong>le</strong><br />
trovare uno in grado <strong>di</strong> vivere con la porta aperta.<br />
I guar<strong>di</strong>ani <strong>di</strong> fronte al<strong>le</strong> porte <strong>di</strong> casa non ce li<br />
ha fatti mettere la superbia, ma la nostra cattiva<br />
coscienza: viviamo in modo ta<strong>le</strong> che essere visti<br />
all'improvviso significa essere colti in fallo. Ma a<br />
che serve nascondersi ed evitare gli occhi e <strong>le</strong><br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
aspici.<br />
Quid autem prodest recondere se et oculos<br />
hominum auresque vitare?<br />
Bona conscientia turbam advocat, mala etiam in<br />
solitu<strong>di</strong>ne anxia atque sollicita est.<br />
Si honesta sunt quae facis, omnes sciant; si<br />
turpia, quid refert neminem scire cum tu scias?<br />
O te miserum si contemnis hunc testem!<br />
Anno 1969<br />
Autore Petronio<br />
Tratto dall’Opera Satyricon, 118, 1-6 passim<br />
Titolo Caratteri della vera poesia<br />
Multos iuvenes carmen decepit.<br />
Nam ut quisque versum pe<strong>di</strong>bus instruxit<br />
sensumque teneriore verborum ambitu intexuit,<br />
putavit se continuo in Heliconem venisse.<br />
Ceterum neque generosior spiritus vanitatem<br />
amat, neque concipere aut edere partum mens<br />
potest nisi ingenti flumine litterarum inundata.<br />
Refugiendum est ab omni verborum, ut ita<br />
<strong>di</strong>cam, vilitate et sumendae voces a p<strong>le</strong>be<br />
semotae, ut fiat "o<strong>di</strong> profanum vulgus et arceo".<br />
Praeterea curandum est ne sententiae emineant<br />
extra corpus orationis expressae, sed intexto<br />
vestibus colore niteant.<br />
Homerus testis et lyrici Romanusque Vergilius et<br />
Horatii curiosa felicitas.<br />
orecchie del prossimo? La buona coscienza<br />
chiama a sé la gente, quella cattiva è ansiosa e<br />
preoccupata anche in solitu<strong>di</strong>ne. Se <strong>le</strong> tue azioni<br />
sono oneste, <strong>le</strong> sappiano tutti; se vergognose, che<br />
importa che nessuno <strong>le</strong> conosca, se tu <strong>le</strong> conosci?<br />
Povero te, se non tieni conto <strong>di</strong> questo testimone!<br />
Cari ragazzi miei, non sapete quanti la poesia ne<br />
ha imbrogliati.<br />
Infatti basta che uno metta insieme un verso e<br />
rammen<strong>di</strong> qualche idea<strong>le</strong> in una frase fine, che<br />
subito si crede d'essere arrivato in cima<br />
all'Elicona.<br />
Uno spirito scelto spregia la genericità, e la<br />
mente non sa provare o creare nulla <strong>di</strong> buono, se<br />
non è per così <strong>di</strong>re invasa dal grande fiume del<br />
sapere.<br />
È obbligatorio evitare <strong>le</strong> volgarità del <strong>le</strong>ssico, e<br />
usare paro<strong>le</strong> oscure <strong>alla</strong> massa, così da mettere in<br />
pratica il famoso principio "o<strong>di</strong>o il popolo laico e<br />
ne giro <strong>alla</strong> larga".<br />
Bisogna poi eludere che i concetti si allontanino<br />
troppo dal contesto genera<strong>le</strong>: devono invece<br />
venir immessi armonicamente, in modo da<br />
sp<strong>le</strong>ndere come i colori <strong>di</strong> un tessuto.<br />
Prova ne siano Omero e i lirici, o il romano<br />
Virgilio e Orazio che è così al<strong>le</strong>gro nella<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Ceteri enim aut non viderunt viam qua iretur ad<br />
carmen, aut visam timuerunt calcare.<br />
Ecce belli civilis ingens opus quisquis attigerit<br />
nisi p<strong>le</strong>nus litteris, sub onere labetur.<br />
Non enim res gestae versibus comprehendendae<br />
sunt, quod longe melius historici faciunt, sed per<br />
ambages deorumque ministeria et fabulosum<br />
sententiarum tormentum praecipitandus est liber<br />
spiritus, ut potius furentis animi vaticinatio<br />
appareat quam religiosae orationis sub testibus<br />
fides.<br />
Anno 1971<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera Notti attiche, 13, 2,2-6<br />
Titolo L'incontro <strong>di</strong> due poeti tragici<br />
Cum Pacuvius, gran<strong>di</strong> iam aetate et <strong>di</strong>utino<br />
corporis morbo adfectus Tarentum ex urbe Roma<br />
concessisset, Accius tunc haud parvo iunior<br />
proficiscens in Asiam, cum in oppidum venisset,<br />
devertit ad Pacuvium, comiterque invitatus<br />
plusculisque ab eo <strong>di</strong>ebus retentus, tragoe<strong>di</strong>am<br />
suam, cui Atreus nomen est, desideranti <strong>le</strong>git.<br />
Tum Pacuvium <strong>di</strong>xisse aiunt sonora quidem esse,<br />
quae scripsisset, et gran<strong>di</strong>a, sed videri tamen ea<br />
sibi duriora paulum et acerbiora.<br />
“Ita est, inquit Accius, uti <strong>di</strong>cis; neque id me<br />
sane paenitet; meliora enim fore spero, quae<br />
deinceps scribam.<br />
enunciazione dei dettagli.<br />
Quanto agli altri, o non sono riusciti ad<br />
imboccare la strada giusta che porta <strong>alla</strong> poesia<br />
o, se l'hanno imboccata, non hanno avuto la forza<br />
<strong>di</strong> transitarla fino in fondo.<br />
Per esempio, prendete un po' un soggetto<br />
bellissimo come la guerra civi<strong>le</strong>: se qualcuno<br />
vo<strong>le</strong>sse sfidarlo senza però essere sorretto da<br />
un'adeguata mo<strong>le</strong> <strong>di</strong> stu<strong>di</strong>, resterebbe compresso<br />
dal peso.<br />
Il prob<strong>le</strong>ma infatti non è tanto quello <strong>di</strong> agire in<br />
versi una successione <strong>di</strong> eventi (campo questo in<br />
cui gli storici riescono <strong>di</strong> gran lunga meglio),<br />
quanto più vo<strong>le</strong>ntieri quello <strong>di</strong> esporsi con la<br />
creatività attraverso peripezie e comparse <strong>di</strong><br />
<strong>di</strong>vinità, vicende vere e ideate, in modo che il<br />
risultato fina<strong>le</strong> sembri più la passione <strong>di</strong> una<br />
mente in verità ispirata che non il racconto<br />
onesto basato su <strong>di</strong>chiarazioni certe.<br />
Quando Pacuvio, già indebolito dall'età avanzata<br />
e da una malattia incurabi<strong>le</strong>, si allontanò da<br />
Roma a Taranto, Accio, <strong>di</strong> molto più piccolo, in<br />
partenza per l'Asia, essendo arrivato in quella<br />
città, lo visitò e, invitato cortesemente e<br />
trattenuto per tanti giorni, <strong>le</strong>sse a Pacuvio che lo<br />
desiderava il proprio dramma intitolato Atreo.<br />
Narrano che Pacuvio confermasse che i versi <strong>di</strong><br />
Accio erano <strong>di</strong>gnitosi e potenti, ma che gli<br />
parevano un poco compatti e immaturi.<br />
Al che Accio: ‘È proprio come tu <strong>di</strong>ci, ma non<br />
mi <strong>di</strong>spiace; spero però che saranno migliori i<br />
versi che ancora scriverò.<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Nam quod in pomis est, itidem, inquit, esse aiunt<br />
in ingeniis; quae dura et acerba nascuntur, post<br />
fiunt mitia et iucunda; sed quae gignuntur statim<br />
vieta et mollia atque in principio sunt uvida, non<br />
matura mox fiunt, sed putria.<br />
Relinquendum igitur visum est in ingenio, quod<br />
<strong>di</strong>es atque aetas mitificet.”<br />
Anno 1974<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De inventione, I,2 passim<br />
Titolo Gli inizi della civiltà<br />
Fuit quoddam tempus, cum in agris homines<br />
passim bestiarum modo vagabantur et sibi victu<br />
fero vitam propagabant nec ratione animi<br />
quicquam, sed p<strong>le</strong>raque viribus corporis<br />
administrabant; nondum <strong>di</strong>vinae religionis, non<br />
humani officii ratio co<strong>le</strong>batur, nemo nuptias<br />
viderat <strong>le</strong>gitimas; non certos quisquam<br />
aspexerat liberos; non, ius aequabi<strong>le</strong> quid<br />
utilitatis haberet, acceperat.<br />
Ita propter errorem atque inscientiam caeca ac<br />
temeraria dominatrix animi cupi<strong>di</strong>tas ad se<br />
exp<strong>le</strong>ndam viribus corporis abutebatur,<br />
perniciosissimis satellitibus.<br />
Quo tempore quidam videlicet vir et sapiens<br />
cognovit, quae materia et quanta ad maximas<br />
res opportunitas in animis inesset hominum, si<br />
quis eam posset elicere et praecipiendo,<br />
meliorem reddere; qui <strong>di</strong>spersos homines in<br />
agros et in tectis silvestribus ab<strong>di</strong>tos, ratione<br />
quadam conpulit unum in locum et congregavit<br />
et eos in unam quamque rem inducens uti<strong>le</strong>m<br />
Infatti succede ai ta<strong>le</strong>nti come ai frutti: quelli che<br />
nascono soli<strong>di</strong> e forti, poi <strong>di</strong>vengono teneri e<br />
gradevoli; ma quelli che nascono già teneri, molli<br />
e fin dal principio abbondanti, non maturano poi,<br />
ma marciscono.<br />
Mi sembra dunque che per <strong>le</strong> cose dell'ingegno<br />
bisogni aspettare che il tempo e l'età li facciano<br />
cambiare’.<br />
Infatti ci fu un periodo in cui gli uomini<br />
girovagavano nei campi qua e in quel luogo al<br />
modo del<strong>le</strong> belve e vivevano in maniera<br />
selvatica e non curavano nulla con la mente, ma<br />
la maggior parte del<strong>le</strong> cose con la forza fisica,<br />
non ancora era attuato il rispetto verso la<br />
religione <strong>di</strong>vina, né verso i doveri umani,<br />
nessuno aveva visto nozze regolari, nessuno<br />
aveva visto figli indubbiamente propri, nessuno<br />
aveva inteso che bene avesse una giustizia<br />
neutra<strong>le</strong>.<br />
Così a causa del possibi<strong>le</strong> e dell'ignoranza la<br />
smania, fol<strong>le</strong> e coraggiosa vincitrice dell'animo,<br />
sfruttava per sod<strong>di</strong>sfarsi <strong>le</strong> forze del corpo,<br />
complici molto pericolosi.<br />
In questo tempo, dunque un uomo senza dubbio<br />
grande e colto, venne a sapere qua<strong>le</strong> materia ci<br />
fosse a <strong>di</strong>sposizione e <strong>di</strong> quanto gran<strong>di</strong> fossero<br />
<strong>le</strong> possibilità negli animi degli uomini per<br />
raggiungere conclusioni molto gran<strong>di</strong>, se<br />
qualcuno avesse potuto tirar<strong>le</strong> fuori e con<br />
l'insegnamento render<strong>le</strong> superiori: costui riunì e<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
atque honestam, primo propter inso<strong>le</strong>ntiam<br />
reclamantes, deinde propter rationem atque<br />
orationem stu<strong>di</strong>osius au<strong>di</strong>entes ex feris et<br />
inmanibus mites red<strong>di</strong><strong>di</strong>t et mansuetos.<br />
Anno 1975<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera De ira, IV, 28,1-4<br />
Titolo Nessuno <strong>di</strong> noi è senza colpa<br />
Si volumus aequi rerum omnium iu<strong>di</strong>ces esse,<br />
hoc primum nobis persuadeamus, neminem<br />
nostrum esse sine culpa; hinc enim maxima<br />
in<strong>di</strong>gnatio oritur ‘Nihil peccavi’ et ‘Nihil feci’.<br />
Immo nihil fateris.<br />
In<strong>di</strong>gnamur aliqua admonitione aut coercitione<br />
nos castigatos, cum illo ipso tempore peccemus,<br />
quod a<strong>di</strong>cimus ma<strong>le</strong>factis adrogantiam et<br />
contumaciam.<br />
Quis est iste qui se profitetur omnibus <strong>le</strong>gibus<br />
innocentem?<br />
Ut hoc ita sit, quam angusta innocentia est ad<br />
<strong>le</strong>gem bonum esse!<br />
Quanto latius officiorum patet quam iuris regula!<br />
Quam multa pietas humanitas liberalitas iustitia<br />
fides exigunt, quae omnia extra publicas tabulas<br />
sunt!<br />
Sed ne ad illam quidem artissimam innocentiae<br />
formulam praestare nos possumus: alia fecimus,<br />
congiunse con un certo progetto in un unico<br />
luogo gli uomini <strong>di</strong>spersi per i campi e nascosti<br />
in ricoveri forestali e consigliando a ciascuna<br />
attività buona e <strong>di</strong>gnitosa quelli che prima<br />
reclamavano per la mancanza <strong>di</strong> tra<strong>di</strong>zione, poi<br />
ascoltavano con maggiore interesse per<br />
l'intelligenza del ragionamento, li rese miti e<br />
innocui da inospitali e vio<strong>le</strong>nti che erano.<br />
Se vogliamo essere arbitri imparziali <strong>di</strong> ogni<br />
contesto, in primo luogo dobbiamo <strong>di</strong>ssuaderci<br />
che nessuno <strong>di</strong> noi è senza peccato;<br />
l’in<strong>di</strong>gnazione maggiore nasce da questa visione:<br />
‘Non ho commesso colpa’ e: ‘Non ho fatto<br />
niente’.<br />
No: è che non confessi nulla!<br />
Ci sdegniamo se ci è stata inflitta un avviso o una<br />
ammenda e, nello stesso tempo, trasgre<strong>di</strong>amo <strong>di</strong><br />
nuovo, aggiungendo al ma<strong>le</strong> fatto la superbia e la<br />
rivoluzione.<br />
Chi è costui, che si professa privo <strong>di</strong> colpa<br />
davanti a tutte <strong>le</strong> <strong>le</strong>ggi?<br />
Ed accettato che sia così, che piccola ingenuità è<br />
l’essere buoni a <strong>di</strong>rettiva <strong>di</strong> <strong>le</strong>gge!<br />
Quanto è più estesa la regola del dovere <strong>di</strong> quella<br />
della <strong>le</strong>gge!<br />
Quanti obblighi ripongono la carità, l’umanità, la<br />
generosità, la ragione, la sincerità, tutti valori che<br />
non sono esprimibili in <strong>le</strong>ggi dello Stato!<br />
Ma non riusciamo neanche ad esser <strong>le</strong>ali a quella<br />
normativa striminzita: alcune cose abbiamo fatto,<br />
altre ragionato, altre bramato, altre favorito; <strong>di</strong><br />
certe azioni, siamo ingenui perché non ci sono<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
alia cogitavimus, alia optavimus, aliis favimus;<br />
in quibusdam innocentes sumus, quia non<br />
successit.<br />
riuscite.<br />
Anno 1976<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De officiis, III, 21-23 passim<br />
Titolo La base della convivenza e della società umana<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Detrahere igitur alteri aliquid et hominem<br />
hominis incommodo suum commodum augere<br />
magis est contra naturam quam mors, quam<br />
paupertas, quam dolor, quam cetera, quae<br />
possunt aut corpori accidere aut rebus externis.<br />
Nam principio tollit convictum humanum et<br />
societatem.<br />
Si enim sic erimus adfecti, ut propter suum<br />
quisque emolumentum spoliet aut vio<strong>le</strong>t alterum,<br />
<strong>di</strong>srumpi necesse est eam, quae maxime est<br />
secundum naturam, humani generis societatem.<br />
Ut, si unum quodque membrum sensum hunc<br />
haberet, ut posse putaret se va<strong>le</strong>re, si proximi<br />
membri valitu<strong>di</strong>nem ad se traduxisset, debilitari<br />
et interire totum corpus necesse esset, sic, si unus<br />
quisque nostrum ad se rapiat commoda aliorum<br />
detrahatque quod cuique possit, emolumenti sui<br />
gratia, societas hominum et communitas<br />
evertatur necesse est.<br />
Neque vero hoc solum natura, id est iure<br />
gentium, sed etiam <strong>le</strong>gibus populorum, quibus in<br />
singulis civitatibus res publica continetur, eodem<br />
modo constitutum est, ut non liceat sui commo<strong>di</strong><br />
causa nocere alteri.<br />
Anno 1977<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera De ira, V, 13,1-4<br />
Dunque, che un uomo tolga qualcosa ad un altro<br />
ed accresca il proprio beneficio con il danno <strong>di</strong><br />
un altro è contro natura più della morte, della<br />
miseria, del dolore e <strong>di</strong> tutti gli altri mali che<br />
possono succedere al corpo o ai beni esterni.<br />
Ciò infatti mina al<strong>le</strong> basi la società umana e la<br />
società.<br />
Se infatti saremo così or<strong>di</strong>nati da svestire o<br />
eludere un altro a causa del suo ricavo, <strong>di</strong><br />
bisogno si frantuma quella che è specialmente<br />
secondo natura, cioè l’unionetra gli uomini.<br />
Come se ogni in<strong>di</strong>viduo (umano) avesse una ta<strong>le</strong><br />
percettibilità, da pensare <strong>di</strong> poter star bene, per<br />
aver tratto a sé il benessere dell’in<strong>di</strong>viduo più<br />
vicino, sarebbe per forza indebolito e morirebbe<br />
l'intero corpo, così, se ciascuno <strong>di</strong> noi si<br />
appropriasse dei profitti degli altri e tirasse<br />
quanto gli fosse possibi<strong>le</strong> a ciascuno per il<br />
proprio profitto, la società umana e la società<br />
inevitabilmente sarebbero rivoluzionate.<br />
E d'altra parte questo non è stato fissato solo<br />
d<strong>alla</strong> natura, cioè dal <strong>di</strong>ritto del<strong>le</strong> genti, ma anche<br />
dal<strong>le</strong> <strong>le</strong>ggi dei popoli, sul<strong>le</strong> quali si fonda lo<br />
Stato nel<strong>le</strong> uniche città, perché non sia ammesso<br />
offendere altri per il proprio privi<strong>le</strong>gio.<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Titolo Se vuoi vincere l'ira, soffoca <strong>le</strong> sue manifestazioni<br />
Pugna tecum ipse, si vis vincere iram, non potest<br />
te illa.<br />
Incipis vincere, si abscon<strong>di</strong>tur, si illi exitus non<br />
datur.<br />
Signa eius obruamus et illam quantum fieri<br />
potest occultam secretamque teneamus.<br />
Cum magna id nostra mo<strong>le</strong>stia fiet, cupit enim<br />
exilire et incendere oculos et mutare faciem, sed<br />
si eminere illi extra nos licuit, supra nos est.<br />
In imo pectoris secessu recondatur, feraturque,<br />
non ferat.<br />
Immo in contrarium omnia eius in<strong>di</strong>cia<br />
f<strong>le</strong>ctamus: vultus remittatur, vox <strong>le</strong>nior sit,<br />
gradus <strong>le</strong>ntior; paulatim cum exterioribus<br />
interiora formantur.<br />
In Socrate irae signum erat vocem summittere,<br />
loqui parcius; apparebat tunc illum sibi obstare.<br />
Deprendebatur itaque a familiaribus et<br />
coarguebatur, nec erat illi exprobratio latitantis<br />
irae ingrata.<br />
Quidni gauderet quod iram suam multi<br />
intel<strong>le</strong>gerent, nemo sentiret?<br />
Sensissent autem, nisi ius amicis obiurgan<strong>di</strong> se<br />
de<strong>di</strong>sset, sicut ipse sibi in amicos sumpserat.<br />
Quanto magis hoc nobis faciendum est!<br />
Rogemus amicissimum quemque ut tunc maxime<br />
libertate adversus nos utatur cum minime illam<br />
pati poterimus, nec adsentiatur irae nostrae;<br />
contra potens malum et apud nos gratiosum, dum<br />
Combatti con te stesso, se non sei capace <strong>di</strong><br />
vincere l'ira.<br />
Inizi a vincerla, se resta nascosta, se l'uscita non<br />
<strong>le</strong> è data.<br />
I suoi segnali sopprimiamoli, e quella, per quanto<br />
è realizzabi<strong>le</strong>, teniamola nascosta e isolata.<br />
Con nostro grande fasti<strong>di</strong>o avverrà ciò: desidera<br />
infatti saltare fuori ed dar fuoco agli occhi e<br />
mutare la faccia, ma se <strong>le</strong> è stato possibi<strong>le</strong><br />
protendere fuori <strong>di</strong> noi, è sopra <strong>di</strong> noi.<br />
Nel basso ritiro del petto la si copra, e sia essa<br />
portata, non porti.<br />
Anzi, volgiamo contrariamente tutti i suoi in<strong>di</strong>zi:<br />
il volto sia liscio, la voce sia più tenue, il passo<br />
più calmo; poco a poco l'atteggiamento interiore<br />
si adatti a quello esteriore.<br />
In Socrate era segno d'ira abbassare la voce,<br />
parlare più con calma;era chiaro, in quell’<br />
istante, che si collocava a sé stesso.<br />
Veniva pertanto colto in errore dai suoi familiari<br />
e mostrato colpevo<strong>le</strong>; né gli era sgra<strong>di</strong>to il<br />
biasimo dell'ira, che cercava <strong>di</strong> rimanere coperta.<br />
Perché non avrebbe dovuto gioirne, dato che la<br />
sua ira la conoscevano in molti e nessuno la<br />
apprendeva?<br />
E l'avrebbero percepita, se non avesse dato agli<br />
amici il <strong>di</strong>ritto <strong>di</strong> biasimarlo, così come lui, <strong>alla</strong><br />
sua volta, se l'era preso verso gli amici.<br />
Quanto più dobbiamo farlo noi! Chie<strong>di</strong>amo agli<br />
amici più stretti, <strong>di</strong> usare, nei nostri confronti,<br />
libertà <strong>di</strong> parola, specialmente quando non<br />
saremo per niente in grado <strong>di</strong> reggerla, e che non<br />
lo<strong>di</strong>no la nostra rabbia: contro un forte ma<strong>le</strong> e<br />
che presso <strong>di</strong> noi riscuote accordo, finché siamo<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
consipimus, dum nostri sumus, advocemus in giu<strong>di</strong>zio, finché siamo in nostro potere,<br />
esigiamo soccorso<br />
Anno 1977<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera De ira, V, 13,1-4<br />
Titolo Se vuoi vincere l'ira, soffoca <strong>le</strong> sue manifestazioni<br />
Pugna tecum ipse, si vis vincere iram, non potest<br />
te illa.<br />
Incipis vincere, si abscon<strong>di</strong>tur, si illi exitus non<br />
datur.<br />
Signa eius obruamus et illam quantum fieri<br />
potest occultam secretamque teneamus.<br />
Cum magna id nostra mo<strong>le</strong>stia fiet, cupit enim<br />
exilire et incendere oculos et mutare faciem, sed<br />
si eminere illi extra nos licuit, supra nos est.<br />
In imo pectoris secessu recondatur, feraturque,<br />
non ferat.<br />
Immo in contrarium omnia eius in<strong>di</strong>cia<br />
f<strong>le</strong>ctamus: vultus remittatur, vox <strong>le</strong>nior sit,<br />
gradus <strong>le</strong>ntior; paulatim cum exterioribus<br />
interiora formantur.<br />
In Socrate irae signum erat vocem summittere,<br />
loqui parcius; apparebat tunc illum sibi obstare.<br />
Deprendebatur itaque a familiaribus et<br />
coarguebatur, nec erat illi exprobratio latitantis<br />
irae ingrata.<br />
Quidni gauderet quod iram suam multi<br />
intel<strong>le</strong>gerent, nemo sentiret?<br />
Sensissent autem, nisi ius amicis obiurgan<strong>di</strong> se<br />
Combatti con te stesso, se non sei capace <strong>di</strong><br />
vincere l'ira.<br />
Inizi a vincerla, se resta nascosta, se l'uscita non<br />
<strong>le</strong> è data.<br />
I suoi segnali sopprimiamoli, e quella, per quanto<br />
è realizzabi<strong>le</strong>, teniamola nascosta e isolata.<br />
Con nostro grande fasti<strong>di</strong>o avverrà ciò: desidera<br />
infatti saltare fuori ed dar fuoco agli occhi e<br />
mutare la faccia, ma se <strong>le</strong> è stato possibi<strong>le</strong><br />
protendere fuori <strong>di</strong> noi, è sopra <strong>di</strong> noi.<br />
Nel basso ritiro del petto la si copra, e sia essa<br />
portata, non porti.<br />
Anzi, volgiamo contrariamente tutti i suoi in<strong>di</strong>zi:<br />
il volto sia liscio, la voce sia più tenue, il passo<br />
più calmo; poco a poco l'atteggiamento interiore<br />
si adatti a quello esteriore.<br />
In Socrate era segno d'ira abbassare la voce,<br />
parlare più con calma;era chiaro, in quell’<br />
istante, che si collocava a sé stesso.<br />
Veniva pertanto colto in errore dai suoi familiari<br />
e mostrato colpevo<strong>le</strong>; né gli era sgra<strong>di</strong>to il<br />
biasimo dell'ira, che cercava <strong>di</strong> rimanere coperta.<br />
Perché non avrebbe dovuto gioirne, dato che la<br />
sua ira la conoscevano in molti e nessuno la<br />
apprendeva?<br />
E l'avrebbero percepita, se non avesse dato agli<br />
amici il <strong>di</strong>ritto <strong>di</strong> biasimarlo, così come lui, <strong>alla</strong><br />
sua volta, se l'era preso verso gli amici.<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
de<strong>di</strong>sset, sicut ipse sibi in amicos sumpserat.<br />
Quanto magis hoc nobis faciendum est!<br />
Rogemus amicissimum quemque ut tunc maxime<br />
libertate adversus nos utatur cum minime illam<br />
pati poterimus, nec adsentiatur irae nostrae;<br />
contra potens malum et apud nos gratiosum, dum<br />
consipimus, dum nostri sumus, advocemus<br />
Anno 1981<br />
Autore Quintiliano<br />
Tratto dall’Opera Institutio oratoria, X, 1,93-95<br />
Titolo L'e<strong>le</strong>gia e la satira presso i Romani<br />
E<strong>le</strong>gia quoque Graecos provocamus, cuius mihi<br />
tersus atque e<strong>le</strong>gans maxime videtur auctor<br />
Tibullus.<br />
Sunt qui Propertium malint.<br />
Ovi<strong>di</strong>us utroque lascivior, sicut durior Gallus.<br />
Satura quidem tota nostra est, in qua primus<br />
insignem laudem adeptus Lucilius quosdam ita<br />
de<strong>di</strong>tos sibi adhuc habet amatores ut eum non<br />
eiusdem modo operis auctoribus sed omnibus<br />
poetis praeferre non dubitent.<br />
Ego quantum ab illis, tantum ab Horatio<br />
<strong>di</strong>ssentio, qui Lucilium 'fluere lutu<strong>le</strong>ntum' et esse<br />
aliquid quod tol<strong>le</strong>re possis putat.<br />
Nam et eru<strong>di</strong>tio in eo mira et libertas atque inde<br />
acerbitas et abunde salis.<br />
Multum est tersior ac purus magis Horatius et,<br />
nisi labor eius amore, praecipuus.<br />
Multum et verae gloriae quamvis uno libro<br />
Quanto più dobbiamo farlo noi! Chie<strong>di</strong>amo agli<br />
amici più stretti, <strong>di</strong> usare, nei nostri confronti,<br />
libertà <strong>di</strong> parola, specialmente quando non<br />
saremo per niente in grado <strong>di</strong> reggerla, e che non<br />
lo<strong>di</strong>no la nostra rabbia: contro un forte ma<strong>le</strong> e<br />
che presso <strong>di</strong> noi riscuote accordo, finché siamo<br />
in giu<strong>di</strong>zio, finché siamo in nostro potere,<br />
esigiamo soccorso<br />
Anche nel componimento poetico possiamo<br />
concorrere allo stesso livello dei Greci: il poeta<br />
più sano e grazioso della categoria mi sembra<br />
Tibullo.<br />
C'è chi pre<strong>di</strong>lige Properzio.<br />
Ovi<strong>di</strong>o è più artificioso dell'uno e dell'altro, cosi<br />
come meno spigliato è Gallo.<br />
Sicuramente tutta nostra è l’ironia, in cui Lucilio,<br />
che ottenne fama per primo, ha ancora degli<br />
ammiratori cosi affezionati, che lo preferiscono<br />
non solo agli scrittori <strong>di</strong> paro<strong>di</strong>e, ma a tutti i<br />
poeti.<br />
Secondo me, quanto da costoro, tanto <strong>di</strong>scordo<br />
da Orazio, il qua<strong>le</strong> crede che Lucilio scorra<br />
‘oscuro’ e che ‘c'è qualcosa che si potrebbe<br />
<strong>le</strong>varne’.<br />
In realtà egli è straor<strong>di</strong>nariamente colto, ricco <strong>di</strong><br />
anime libere e per questo provocatorio e molto<br />
perspicace.<br />
Molto più chiaro e pulito è Orazio e – non credo<br />
<strong>di</strong> tra<strong>di</strong>rmi per troppa simpatia - senz'altro il più<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Persius meruit.<br />
Sunt clari ho<strong>di</strong>eque et qui olim nominabuntur.<br />
Alterum illud etiam prius saturae genus, sed non<br />
sola carminum varietate mixtum con<strong>di</strong><strong>di</strong>t<br />
Terentius Varro, vir Romanorum eru<strong>di</strong>tissimus.<br />
Plurimos hic libros et doctissimos composuit,<br />
peritissimus linguae Latinae et omnis antiquitatis<br />
et rerum Graecarum nostrarumque, plus tamen<br />
scientiae conlaturus quam eloquentiae.<br />
importante dei poeti <strong>di</strong> satira.<br />
Persio ha ottenuto una grande e meritata<br />
notorietà, anche se solo con un libro <strong>di</strong> satire.<br />
E ce ne sono altri oggi famosi e che saranno<br />
rammentati in futuro.<br />
Dell'altra categoria <strong>di</strong> satira, più arcaico, ma<br />
<strong>di</strong>stinto d<strong>alla</strong> varietà non solo dei metri, fu<br />
scrittore Terenzio Varrone, l'uomo più colto dei<br />
Romani.<br />
Egli compose tantissime opere molto va<strong>le</strong>nti e fu<br />
esperto profondo della lingua latina e, in ogni<br />
senso, <strong>di</strong> antiquariato, relativo sia al mondo<br />
greco che a quello romano: ma il suo contributo<br />
era destinato più <strong>alla</strong> cultura che all’oratoria.<br />
Anno 1983<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera Ad Helviam matrem de consolatione, 5,1-4<br />
Titolo I sapienti prevedono <strong>le</strong> azioni impetuose della fortuna, prima che<br />
accadano<br />
Bona con<strong>di</strong>cione geniti sumus, si eam non<br />
deseruerimus.<br />
Id egit rerum natura ut ad bene vivendum non<br />
magno apparatu opus esset: unusquisque facere<br />
se beatum potest.<br />
Leve momentum in adventiciis rebus est et quod<br />
in neutram partem magnas vires habeat: nec<br />
secunda sapientem evehunt nec adversa<br />
demittunt; laboravit enim semper ut in se<br />
plurimum poneret, ut a se omne gau<strong>di</strong>um peteret.<br />
Quid ergo?<br />
Sapientem esse me <strong>di</strong>co?<br />
Secondo un trattato onesto noi siamo stati<br />
concepiti, se non lo lasceremo.<br />
La natura ha agito in modo che per vivere<br />
onestamente non ci fosse necessità <strong>di</strong> un grande<br />
equipaggiamento; ognuno sa <strong>di</strong> rendersi<br />
contento.<br />
Un interesse <strong>le</strong>ggero c'è nel<strong>le</strong> cose che ci<br />
giungono dall'esterno e ta<strong>le</strong> da non avere grande<br />
forza in nessuna dei due sensi: né la buona sorte<br />
porta in alto il saggio né quella opposta lo butta<br />
giù; si è infatti sempre costretto <strong>di</strong> porre il più in<br />
sé, a sé <strong>di</strong> domandare ogni felicità.<br />
E che dunque?<br />
Di essere avveduto io confermo?<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Minime; nam id quidem si profiteri possem, non<br />
tantum negarem miserum esse me, sed omnium<br />
fortunatissimum et in vicinum deo perductum<br />
prae<strong>di</strong>carem: nunc, quod satis est ad omnis<br />
miserias <strong>le</strong>niendas, sapientibus me viris de<strong>di</strong> et<br />
nondum in auxilium mei validus in aliena castra<br />
confugi, eorum scilicet qui faci<strong>le</strong> se ac suos<br />
tuentur.<br />
Illi me iusserunt stare adsidue velut in praesi<strong>di</strong>o<br />
positum et omnis conatus fortunae, omnis<br />
impetus prospicere multo ante quam incurrant.<br />
Illis gravis est quibus repentina est: faci<strong>le</strong> eam<br />
sustinet qui semper expectat.<br />
Nam et hostium adventus eos prosternit quos<br />
inopinantis occupavit: at qui futuro se bello ante<br />
bellum paraverunt, compositi et aptati primum<br />
qui tumultuosissimus est ictum faci<strong>le</strong> excipiunt.<br />
Numquam ego fortunae cre<strong>di</strong><strong>di</strong>, etiam cum<br />
videretur pacem agere; omnia illa quae in me<br />
indulgentissime conferebat, pecuniam honores<br />
gratiam, eo loco posui unde posset sine motu<br />
meo repetere.<br />
Intervallum inter illa et me magnum habui;<br />
itaque abstulit illa, non avulsit.<br />
Neminem adversa fortuna comminuit nisi quem<br />
secunda decepit<br />
Anno 1984<br />
Autore Tacito<br />
Tratto dall’Opera Annali, I, 50-51<br />
Titolo L'invasione del paese dei Marsi<br />
Niente affatto; se fossi capace <strong>di</strong> fare questa<br />
rivelazione, non solo <strong>di</strong>rei infatti <strong>di</strong> non essere<br />
triste, ma confermerei, lodandomene, <strong>di</strong> essere il<br />
più felice <strong>di</strong> tutti e <strong>di</strong> essere stato condotto<br />
proprio nel<strong>le</strong> a<strong>di</strong>acenze della natura <strong>di</strong>vina: per<br />
ora, cosa che è adeguato a <strong>di</strong>minuire ogni dolore,<br />
mi <strong>di</strong>e<strong>di</strong> ai giu<strong>di</strong>ziosi, e non ancora tanto forte da<br />
soccorrere me stesso, mi rifugiai in campi altrui,<br />
e esattamente <strong>di</strong> chi con <strong>le</strong>ggerezza salva se<br />
stesso ed i propri fautori.<br />
Quelli mi or<strong>di</strong>narono <strong>di</strong> restarmene sempre<br />
all'erta, come posto a <strong>di</strong>fesa, ed ogni prova della<br />
sorte, ogni suo attacco vederlo, molto prima che<br />
si faccia visita.<br />
E’ arduo per chi è imprevista: la sostiene con<br />
prontezza, chi sempre se l'aspetta.<br />
Infatti, anche l'attacco riva<strong>le</strong> abbatte chi ha<br />
prevenuto senza che se lo attendessero; ma<br />
coloro che ad una guerra prossima, prima della<br />
guerra stessa, si sono organizzati, ben regolati ed<br />
in pieno or<strong>di</strong>ne mantengono facilmente il primo<br />
attacco, che provoca il maggior <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ne.<br />
Mai io ho avuto fiducia nella sorte, anche quando<br />
pareva rimanere in pace: tutte quel<strong>le</strong> cose che in<br />
me adunava con comprensione molto grande,<br />
moneta, gra<strong>di</strong>, influenza politica, <strong>le</strong> ho messe là<br />
da dove <strong>le</strong> fosse probabi<strong>le</strong> recuperarse<strong>le</strong> senza<br />
causarmi <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ne.<br />
Un grosso intervallo ho istituito fra quei doni e<br />
me: perciò, se li è portati via, non li ha <strong>le</strong>vati a<br />
forza.<br />
Neanche uno, se non chi ha deluso quando era<br />
<strong>di</strong>sponibi<strong>le</strong>, ha rovinato la sorte nemica<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Laeti neque procul Germani agitabant, dum<br />
iustitio ob amissum Augustum, post <strong>di</strong>scor<strong>di</strong>is<br />
attinemur.<br />
At Romanus agmine propero silvam Caesiam<br />
limitemque a Tiberio coeptum scin<strong>di</strong>t, castra in<br />
limite locat, frontem ac tergum vallo, latera<br />
concae<strong>di</strong>bus munitus.<br />
Inde saltus obscuros permeat consultatque ex<br />
duobus itineribus breve et solitum sequatur an<br />
inpe<strong>di</strong>tius et intemptatum eoque hostibus<br />
incautum.<br />
De<strong>le</strong>cta longiore via cetera adce<strong>le</strong>rantur: etenim<br />
attu<strong>le</strong>rant exploratores festam eam Germanis<br />
noctem ac sol<strong>le</strong>mnibus epulis lu<strong>di</strong>cram.<br />
Caecina cum expe<strong>di</strong>tis cohortibus praeire et<br />
obstantia silvarum amoliri iubetur: <strong>le</strong>giones<br />
mo<strong>di</strong>co intervallo sequuntur.<br />
Iuvit nox sideribus inlustris, ventumque ad vicos<br />
Marsorum et circumdatae stationes stratis etiam<br />
tum per cubilia propterque mensas, nullo metu,<br />
non antepositis vigiliis: adeo cuncta incuria<br />
<strong>di</strong>siecta erant neque belli timor, ac ne pax<br />
quidem nisi languida et soluta inter temu<strong>le</strong>ntos.<br />
Caesar avidas <strong>le</strong>giones quo latior populatio foret<br />
quattuor in cuneos <strong>di</strong>spertit; quinquaginta<br />
milium spatium ferro flammisque pervastat.<br />
Non sexus, non aetas miserationem attulit:<br />
profana simul et sacra et ce<strong>le</strong>berrimum illis<br />
gentibus templum quod Tanfanae vocabant solo<br />
aequantur.<br />
A breve <strong>di</strong>stanza se ne stavano i Germani, ben<br />
contenti della con<strong>di</strong>zione, mentre noi eravamo in<br />
pieno dolore per la morte <strong>di</strong> Augusto e al<strong>le</strong> prese<br />
con ostilità interne.<br />
Ma i Romani, con rapida marcia, tagliarono per<br />
la selva Cesia e la linea blindata iniziata da<br />
Tiberio, mettono il campo proprio su quella<br />
linea, coprendo la fronte e <strong>le</strong> spal<strong>le</strong> con un argine<br />
e i fianchi con mucchi <strong>di</strong> tronchi.<br />
Da lì passarono attraverso foreste buie, valutando<br />
se seguire, tra due vie, la strada breve e regolare<br />
o una <strong>di</strong>fficilmente possibi<strong>le</strong> e mai provata, e<br />
perciò aperta dai nemici.<br />
Scelta la via più lunga, acce<strong>le</strong>rano <strong>le</strong> azioni <strong>di</strong><br />
marcia: <strong>le</strong> spie infatti avevano riportato che per i<br />
Germani quella notte era <strong>di</strong> festa, ral<strong>le</strong>grata da<br />
straor<strong>di</strong>nari banchetti.<br />
Cecina riceve l'or<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> precedere la colonna<br />
con schiere armate <strong>alla</strong> <strong>le</strong>ggera, per aprire un<br />
varco nella foresta; <strong>le</strong> <strong>le</strong>gioni seguono a breve<br />
<strong>di</strong>stanza.<br />
Ebbero il beneficio <strong>di</strong> una notte chiara e stellata e<br />
vennero ai villaggi dei Marsi, dove collocarono<br />
posti avanzati tutti intorno, mentre i barbari<br />
erano ancora stesi sui <strong>le</strong>tti o vicini al<strong>le</strong> mense,<br />
senza paura, senza vedetta alcuna: per pigrizia,<br />
c'erano confusione e scompiglio totali; e non<br />
esisteva timore <strong>di</strong> guerra ma non v'era nemmeno<br />
la pace, se non lo stato <strong>di</strong> torpida rilassatezza<br />
degli ubriachi.<br />
Cesare, perché la rovina fosse più estesa, <strong>di</strong>vide<br />
<strong>le</strong> <strong>le</strong>gioni, impazienti, su quattro colonne e mette<br />
così a ferro e fuoco una zona <strong>di</strong> cinquanta miglia.<br />
Né il sesso né l'età poterono indurre a pietà<br />
alcuna. Distruggono il laico e il sacro <strong>alla</strong><br />
rinfusa, rasano al suolo il tempio più famoso per<br />
quei popoli, denominato <strong>di</strong> Tanfana.<br />
Il<strong>le</strong>si i nostri soldati, che avevano sterminato<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Sine vulnere milites, qui semisomnos, inermos<br />
aut palantis ceciderant.<br />
Anno 1985<br />
Autore Plinio il Giovane<br />
Tratto dall’Opera Epistolario, 4, 25<br />
Titolo Inconvenienti del<strong>le</strong> votazioni segrete<br />
Scripseram tibi verendum esse, ne ex tacitis<br />
suffragiis vitium aliquod exsisteret. Factum est.<br />
Proximis comitiis in quibusdam tabellis multa<br />
iocularia atque etiam foeda <strong>di</strong>ctu, in una vero pro<br />
can<strong>di</strong>datorum nominibus suffragatorum nomina<br />
inventa sunt.<br />
Excanduit senatus magnoque clamore ei qui<br />
scripsisset iratum principem est comprecatus.<br />
Il<strong>le</strong> tamen fefellit et latuit, fortasse etiam inter<br />
in<strong>di</strong>gnantes fuit.<br />
Quid hunc putamus domi facere, qui in tanta re<br />
tam serio tempore tam scurriliter ludat, qui<br />
denique omnino in senatu <strong>di</strong>cax et urbanus et<br />
bellus est?<br />
Tantum licentiae pravis ingeniis a<strong>di</strong>cit illa<br />
fiducia: ‘Quis enim sciet?’<br />
Poposcit tabellas, stilum accepit, demisit caput,<br />
neminem veretur, se contemnit.<br />
Inde ista lu<strong>di</strong>bria scaena et pulpito <strong>di</strong>gna.<br />
Quo te vertas?<br />
Quae reme<strong>di</strong>a conquiras?<br />
Ubique vitia reme<strong>di</strong>is fortiora<br />
gente calmata, debo<strong>le</strong> o <strong>di</strong>sseminata in rotta.<br />
Ti avevo scritto che c’era da riverire qualche<br />
il<strong>le</strong>galità dal<strong>le</strong> e<strong>le</strong>zioni segrete.<br />
E’ successo.<br />
Negli ultimi Comizi in alcune schede si<br />
trovarono del<strong>le</strong> frasi scherzevoli e ad<strong>di</strong>rittura<br />
vergogna se a riportarsi; in una, poi, invece dei<br />
nomi dei can<strong>di</strong>dati c’erano quelli <strong>di</strong> chi li<br />
raccomandavano.<br />
Si <strong>di</strong>sprezzò il Senato, e a voce alta tirò a sé l’ira<br />
dell'Imperatore su chi aveva scritto simili cose.<br />
Questi però rimase nascosto e ignorato, e forse<br />
era fra chi si irritava.<br />
Come consideriamo possa convenirsi nella vita<br />
privata, chi in un affare così tanto importante e<br />
una con<strong>di</strong>zione così seria deride in modo tanto<br />
impu<strong>di</strong>co, chi infine in Senato non è altro che un<br />
impertinente, uno spudorato, un burlone?<br />
Tanta concessione è ingenerata quin<strong>di</strong> negli<br />
animi alterati d<strong>alla</strong> fiducia nel: ‘E chi lo<br />
conoscerà’?<br />
Chiede <strong>le</strong> tavo<strong>le</strong>tte, prende lo stilo, china la testa,<br />
non ha timore <strong>di</strong> nessuno, <strong>di</strong>spregia se stesso.<br />
Di qua giungono questi infelici piaceri, <strong>di</strong>gnitosi<br />
del teatro e del palcoscenico.<br />
Cosa fare?<br />
A quali rime<strong>di</strong> far ricorso?<br />
In ogni luogo il ma<strong>le</strong> è più forte dei<br />
provve<strong>di</strong>menti<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Anno 1986<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera Pro Roscio Amerino, 5 passim, 53 passim<br />
Titolo Un processo importante<br />
Quanta multitudo hominum convenerit ad hoc<br />
iu<strong>di</strong>cium vides; quae sit omnium mortalium<br />
exspectatio, quae cupi<strong>di</strong>tas ut acria ac severa<br />
iu<strong>di</strong>cia fiant intel<strong>le</strong>gis.<br />
Longo intervallo iu<strong>di</strong>cium inter sicarios hoc<br />
primum committitur, cum interea caedes<br />
in<strong>di</strong>gnissimae maximaeque factae sunt.<br />
Petimus a vobis, iu<strong>di</strong>ces, ut quam acerrime<br />
ma<strong>le</strong>ficia vin<strong>di</strong>cetis, ut quam fortissime<br />
hominibus audacissimis resistatis, ut hoc<br />
cogitetis, nisi in hac causa qui vester animus sit<br />
ostendetis, eo prorumpere hominum cupi<strong>di</strong>tatem<br />
et scelus et audaciam ut non modo clam verum<br />
etiam hic in foro, ante pedes vestros, iu<strong>di</strong>ces,<br />
inter ipsa subsellia caedes futurae sint.<br />
Vestrum nemo est quin intel<strong>le</strong>gat populum<br />
Romanum hoc tempore domestica crudelitate<br />
laborare; quae non modo id habet in se mali<br />
quod tot civis atrocissime sustulit verum etiam<br />
hominibus <strong>le</strong>nissimis ademit misericor<strong>di</strong>am<br />
consuetu<strong>di</strong>ne incommodorum.<br />
Nam cum omnibus horis aliquid atrociter fieri<br />
videmus, adsiduitate mo<strong>le</strong>stiarum sensum<br />
omnem humanitatis ex animis amittimus<br />
Anno 1988<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera Lettere, 5, 1-4 passim<br />
Titolo Stravaganza <strong>di</strong> vita non giova <strong>alla</strong> filosofia<br />
Tu ve<strong>di</strong> la grande moltitu<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> gente venuta ad<br />
assistere a questo processo; ti ren<strong>di</strong> ben conto<br />
dell' aspettativa e della voglia genera<strong>le</strong> <strong>di</strong> un<br />
giu<strong>di</strong>zio immutato e duro.<br />
Dopo tanto tempo è questo il primo processo per<br />
omici<strong>di</strong>o che viene decantato, e intanto quanti<br />
reati ripugnanti.<br />
Ecco la preghiera che vi de<strong>di</strong>co, giu<strong>di</strong>ci:<br />
condannate con la massima resistenza i crimini,<br />
opponetevi con la massima forza a chi è pronto<br />
ad azzardare tutto, esaminando che, se non<br />
mostrerete in questo processo <strong>le</strong> vostre intenzioni<br />
ben chiare, l’avi<strong>di</strong>tà, la crudeltà e la temerarietà<br />
si svinco<strong>le</strong>ranno tanto che il sangue sgorgherà<br />
non solo nell'ombra, ma senz’ altro qui nel foro,<br />
davanti ai vostri pie<strong>di</strong>, signori giurati, tra questi<br />
stessi scanni.<br />
Tutti voi vi rendete conto <strong>di</strong> questa crude<strong>le</strong><br />
realtà: il popolo romano oggi esercita la sua<br />
durezza contro i suoi stessi concitta<strong>di</strong>ni; la morte<br />
molto atroce <strong>di</strong> tanti citta<strong>di</strong>ni non è il solo danno<br />
<strong>di</strong> cui essa sia consapevo<strong>le</strong>, poiché con lo<br />
spettacolo quoti<strong>di</strong>ano del<strong>le</strong> vio<strong>le</strong>nze ha tuttavia<br />
svestito gli uomini più dolci <strong>di</strong> ogni senso <strong>di</strong><br />
pietà.<br />
Quando in realtà non passa ora senza avvistare o<br />
sentire qualche crudeltà, <strong>di</strong> fronte al<strong>le</strong> tristi<br />
vicende che si conseguono ininterrottamente, ci<br />
sentiamo liberati <strong>di</strong> ogni sentimento d'umanità<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Quod pertinaciter studes et omnibus omissis hoc<br />
unum agis, ut te meliorem coti<strong>di</strong>e facias, et<br />
probo et gaudeo, nec tantum hortor ut perseveres<br />
sed etiam rogo.<br />
Illud autem te admoneo, ne eorum more qui non<br />
proficere sed conspici cupiunt facias aliqua quae<br />
in habitu tuo aut genere vitae notabilia sint.<br />
Asperum cultum et intonsum caput et<br />
neg<strong>le</strong>gentiorem barbam et in<strong>di</strong>ctum argento<br />
o<strong>di</strong>um et cubi<strong>le</strong> humi positum et quidquid aliud<br />
ambitionem perversa via sequitur evita.<br />
Satis ipsum nomen philosophiae, etiam si<br />
modeste tractetur, invi<strong>di</strong>osum est: quid si nos<br />
hominum consuetu<strong>di</strong>ni coeperimus excerpere?<br />
Intus omnia <strong>di</strong>ssimilia sint, frons populo nostra<br />
conveniat.<br />
Id agamus ut meliorem vitam sequamur quam<br />
vulgus, non ut contrariam: alioquin quos<br />
emendari volumus fugamus a nobis et avertimus.<br />
Illud quoque efficimus, ut nihil imitari velint<br />
nostri, dum timent ne imitanda sint omnia.<br />
Videamus ne ista per quae admirationem parare<br />
volumus ri<strong>di</strong>cula et o<strong>di</strong>osa sint.<br />
Anno 1989<br />
Autore Tacito<br />
Tratto dall’Opera Dialogo sugli oratori, 36, 1-4<br />
Titolo Non vi è eloquenza senza libertà<br />
Tu ti applichi con tenacia e hai accantonato tutto<br />
il resto per renderti ogni giorno superiore: stimo<br />
e ne sono felice; quin<strong>di</strong> non solo ti incito, ma<br />
anche ti prego <strong>di</strong> continuare.<br />
Un consiglio solo: non adornarti e non vivere in<br />
maniera bizzarra, come <strong>le</strong> persone che non<br />
vogliono progre<strong>di</strong>re, ma esibirsi.<br />
Evita gli abiti trascurati, i capelli lunghi e la<br />
barba incolta, il <strong>di</strong>sprezzo manifesto per i<br />
preziosi, il <strong>le</strong>tto definito a terra e in genera<strong>le</strong> tutto<br />
ciò che per vie traverse corre <strong>di</strong>etro <strong>alla</strong> volontà<br />
<strong>di</strong> notarsi.<br />
Il nome stesso <strong>di</strong> filosofia, pur se la si pratica con<br />
criterio, è già alquanto <strong>di</strong>sprezzato: figurati poi<br />
se cominceremo a <strong>le</strong>varci al<strong>le</strong> abituali rego<strong>le</strong> <strong>di</strong><br />
condotta?<br />
Bisogna essere nell'intimo comp<strong>le</strong>tamente<br />
<strong>di</strong>versi dagli altri, ma simili al resto della gente<br />
nell'aspetto esteriore.<br />
Sforziamoci <strong>di</strong> vivere meglio della massa, non in<br />
maniera contraria: altrimenti mettiamo in fuga e<br />
man<strong>di</strong>amo via da noi quelli che vorremmo<br />
mo<strong>di</strong>ficare.<br />
E per giunta facciamo sì che non ci vogliano<br />
rifarsi in niente, per paura.<br />
Ba<strong>di</strong>amo che non sia buffo e noioso quel<br />
contegno con cui vogliamo sol<strong>le</strong>vare stima.<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Magna eloquentia, sicut flamma, materia alitur et<br />
motibus excitatur et urendo clarescit.<br />
Eadem ratio in nostra quoque civitate<br />
antiquorum eloquentiam provexit.<br />
Nam etsi horum quoque temporum oratores ea<br />
consecuti sunt, quae composita et quieta et beata<br />
re publica tribui fas erat, tamen illa perturbatione<br />
ac licentia plura sibi adsequi videbantur, cum<br />
mixtis omnibus et moderatore uno carentibus<br />
tantum quisque orator saperet, quantum erranti<br />
populo persuaderi poterat.<br />
Hinc <strong>le</strong>ges assiduae et populare nomen, hinc<br />
contiones magistratuum paene pernoctantium in<br />
rostris, hinc accusationes potentium reorum et<br />
adsignatae etiam domibus inimicitiae, hinc<br />
procerum factiones et assidua senatus adversus<br />
p<strong>le</strong>bem certamina.<br />
Quae singula etsi <strong>di</strong>strahebant rem publicam,<br />
exercebant tamen illorum temporum eloquentiam<br />
et magnis cumulare praemiis videbantur, quia<br />
quanto quisque plus <strong>di</strong>cendo poterat, tanto<br />
facilius honores adsequebatur, tanto magis in<br />
ipsis honoribus col<strong>le</strong>gas suos anteibat, tanto plus<br />
apud principes gratiae, plus auctoritatis apud<br />
patres, plus notitiae ac nominis apud p<strong>le</strong>bem<br />
parabat.<br />
La grande <strong>di</strong>a<strong>le</strong>ttica è come il fuoco: ha bisogno<br />
<strong>di</strong> <strong>le</strong>gna che la alimenti, <strong>di</strong> movimento che la<br />
rianimi, e allora brilla mentre arde.<br />
Anche nella nostra città la <strong>di</strong>a<strong>le</strong>ttica dei nostri<br />
padri ha colto il suo sviluppo negli stessi casi.<br />
Infatti, benché certi oratori dello stesso tempo<br />
siano riusciti a conseguire i successi che è <strong>le</strong>cito<br />
attendersi in uno stato strutturato bene, in pace e<br />
in sviluppo, eppure ai loro avi, in quei giorni <strong>di</strong><br />
caotico subbuglio, pareva <strong>di</strong> poter raggiungere<br />
mete più alte, quando, nella scioltezza della<br />
situazione genera<strong>le</strong> e nell'assenza <strong>di</strong> un unico<br />
comando, ciascun oratore trovava la misura della<br />
sua forza nella capacità <strong>di</strong> agire sul popolo<br />
confuso.<br />
Da qui proposte <strong>di</strong> <strong>le</strong>gge ininterrotte e il peso<br />
esercitato dal popolo; da qui <strong>le</strong> orazioni dei<br />
magistrati che quasi passavano la notte sui rostri;<br />
da qui la messa in stato d'accusa <strong>di</strong> personaggi<br />
potenti e <strong>le</strong> antipatie implicanti intere famiglie;<br />
da qui la pratica ribel<strong>le</strong> della nobiltà e i continui<br />
appigli del senato contro la massa.<br />
Tutti questi comportamenti laceravano lo stato,<br />
ma costituivano uno stimolo per l'eloquenza <strong>di</strong><br />
quel tempo e la facevano apparire come la<br />
destinataria <strong>di</strong> una massa <strong>di</strong> sfarzose gratifiche,<br />
perché quanto più uno si affermava con la parola,<br />
tanto più facilmente conseguiva alte cariche e<br />
superava in esse i propri col<strong>le</strong>ghi, tanto più<br />
favore gioiva presso i potenti e tanta più autorità<br />
nel senato, e tanto più si proteggeva fama e<br />
cre<strong>di</strong>to agli occhi della massa.<br />
Anno 1992<br />
Autore Petronio<br />
Tratto dall’Opera Satyricon, 4, 1-4<br />
Titolo Serietà <strong>di</strong> stu<strong>di</strong> e oculatezza <strong>di</strong> scelte <strong>alla</strong> base del successo<br />
Quodsi liber populus deliget quibus se<br />
committat, deligetque si modo salvus esse vult<br />
optimum quemque, certe in optimorum conciliis<br />
Un popolo libero pre<strong>di</strong>ligerà chi intende affidarsi<br />
e, se ci tiene davvero <strong>alla</strong> propria grazia,<br />
preferirà i migliori, poiché non c'é dubbio che la<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
posita est civitatium salus, praesertim cum hoc<br />
natura tu<strong>le</strong>rit, non solum ut summi virtute et<br />
animo praeesse inbecillioribus, sed ut hi etiam<br />
parere summis velint.<br />
Verum hunc optimum statum pravis hominum<br />
opinionibus eversum esse <strong>di</strong>cunt, qui ignoratione<br />
virtutis, quae cum in paucis est tum a paucis<br />
iu<strong>di</strong>catur et cernitur, opu<strong>le</strong>ntos homines et<br />
copiosos, tum genere nobili natos esse optimos<br />
putant.<br />
Hoc errore vulgi cum rem publicam opes<br />
paucorum, non virtutes tenere coeperunt, nomen<br />
illi principes optimatium mor<strong>di</strong>cus tenent, re<br />
autem carent eo nomine.<br />
Nam <strong>di</strong>vitiae, nomen, opes vacuae consilio et<br />
viven<strong>di</strong> atque aliis imperan<strong>di</strong> modo dedecoris<br />
p<strong>le</strong>nae sunt et inso<strong>le</strong>ntis superbiae, nec ulla<br />
deformior species est civitatis quam illa in qua<br />
opu<strong>le</strong>ntissimi optimi putantur.<br />
Virtute vero gubernante rem publicam, quid<br />
potest esse praeclarius?<br />
Cum is qui imperat aliis servit ipse nulli<br />
cupi<strong>di</strong>tati, cum quas ad res civis instituit et vocat,<br />
eas omnis comp<strong>le</strong>xus est ipse, nec <strong>le</strong>ges inponit<br />
populo quibus ipse non pareat, sed suam vitam ut<br />
<strong>le</strong>gem praefert suis civibus.<br />
grazia dei popoli sia tutta riposta nel giu<strong>di</strong>zio dei<br />
citta<strong>di</strong>ni migliori, e questo sopratutto, perché la<br />
natura ha voluto che non solo i più dotati <strong>di</strong><br />
temperanza e <strong>di</strong> valore scortassero i deboli ma<br />
che questi, <strong>alla</strong> loro volta, amassero ubbi<strong>di</strong>re a<br />
quei sommi.<br />
Si vuo<strong>le</strong> che questa ottima forma <strong>di</strong> governo sia<br />
rovinata dal<strong>le</strong> anomalie del giu<strong>di</strong>zio popolare<br />
che, non ravvisando la vera virtù, che é tanto rara<br />
in realtà quanto pesante ad esser ravvisata,<br />
considera il primo ricco sprecone che capiti, o il<br />
primo nobi<strong>le</strong> che abbia a portata <strong>di</strong> mano, come<br />
il migliore degli uomini.<br />
E - a quando quest'errore della gente ha fatto in<br />
modo che la repubblica fosse retta non dal<strong>le</strong> virtù<br />
ma dal<strong>le</strong> ricchezze dei pochi, quei dominatori<br />
tengono assai forte al loro nome <strong>di</strong> ottimati pur<br />
senza avere nulla <strong>di</strong> ottimo.<br />
Le ricchezze infatti, il nome e il prestigio, privi<br />
<strong>di</strong> quella esperienza ch'é la miglior maestra della<br />
vita e dell'arte <strong>di</strong> comandare agli altri, non son<br />
più che cose piene <strong>di</strong> turpitu<strong>di</strong>ni e d'inso<strong>le</strong>nte<br />
alterigia; né c'é forma <strong>di</strong> governo più brutto <strong>di</strong><br />
quello in cui i più ricchi paesano per migliori.<br />
E che ci potrebbe essere, invece, <strong>di</strong> più illustre <strong>di</strong><br />
uno Stato governato d<strong>alla</strong> virtù?<br />
Quello che comanda agli altri non é servo egli<br />
stesso d'alcuna passione, ed ha per il primo fatto<br />
<strong>le</strong> cose cui invita ed esorta i citta<strong>di</strong>ni, e non<br />
impone al popolo <strong>le</strong>ggi cui egli stesso non <strong>di</strong>a<br />
retta; ma ripone come <strong>le</strong>gge la propria vita ai<br />
compaesani.<br />
Anno 1994<br />
Autore Macrobio<br />
Tratto dall’Opera Saturnali, 7, 3-5<br />
Titolo Nella conversazione non si deve mai mettere in imbarazzo<br />
l'interlocutore<br />
Qui vult amoenus esse consultor ea interrogat Chi vuol essere consultatore apprezzato fa quesiti<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
quae sunt interrogato facilia responsu, et quae<br />
scit illum sedula exercitatione <strong>di</strong><strong>di</strong>cisse.<br />
Gaudet enim quisquis provocatur ad doctrinam<br />
suam in me<strong>di</strong>um proferendam, quia nemo vult<br />
latere quod <strong>di</strong><strong>di</strong>cit, maxime si scientia quam<br />
labore quaesivit cum paucis illi familiaris et<br />
plurimis sit incognita, ut de astronomia vel<br />
<strong>di</strong>a<strong>le</strong>ctica ceterisque similibus.<br />
Tunc enim videntur consequi fructum laboris,<br />
cum a<strong>di</strong>piscuntur occasionem publican<strong>di</strong> quae<br />
<strong>di</strong><strong>di</strong>cerant sine ostentationis nota, qua caret qui<br />
non ingerit sed invitatur ut proferat.<br />
Contra magnae amaritu<strong>di</strong>nis est, si coram multis<br />
aliquem interroges quod non opima scientia<br />
quaesivit.<br />
Cogitur enim aut negare se scire, quod extremum<br />
verecun<strong>di</strong>ae damnum putant, aut respondere<br />
temere et fortuito se eventui veri falsive<br />
committere, unde saepe nascitur inscitiae<br />
pro<strong>di</strong>tio, et omne hoc infortunium pudoris sui<br />
imputat consu<strong>le</strong>nti<br />
a cui è semplice per l'interrogato dare risposta,<br />
attinenti ad argomenti <strong>di</strong> cui sa che l'altro è al<br />
corrente per avervi rivolto un costante stu<strong>di</strong>o.<br />
In verità chiunque è felice <strong>di</strong> essere spinto a<br />
mostrare la propria cultura, perché nessuno vuol<br />
tener nascosto ciò che ha imparato soprattutto se<br />
i concetti da lui acquisiti sono familiari a pochi<br />
oltre che a lui e ignorate ai più, come per<br />
esempio se concerne materie come l’astronomia,<br />
la <strong>di</strong>a<strong>le</strong>ttica e altre <strong>di</strong>scipline simili.<br />
Simili persone hanno per questo l'impressione <strong>di</strong><br />
cogliere il frutto dei loro sforzi, poichè li si da<br />
l'occasione <strong>di</strong> <strong>di</strong>ffondere ciò che hanno appreso<br />
senza essere accusati <strong>di</strong> ostentazione:<br />
chiaramente ne è escluso chi non avanza, ma è<br />
chiamato a mostrare.<br />
Al contrario è molto triste essere interpellati<br />
davanti a molte persone su un argomento che non<br />
si conosce a fondo.<br />
Si è obbligati ad ammettere <strong>di</strong> non avere appreso,<br />
che è considerato il colmo del ritegno, o a<br />
replicare imprudentemente e cercare <strong>di</strong><br />
prevedere, osando <strong>di</strong> <strong>di</strong>re la verità o il falso, il<br />
che spesso denunzia apertamente l'ignoranza, e<br />
<strong>di</strong> questa avversità che produce turbamento si dà<br />
ogni colpa all'interrogante<br />
Anno 1995<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De republica, I, 34 passim<br />
Titolo Chi propone <strong>le</strong>ggi e rego<strong>le</strong> <strong>di</strong> vita deve essere il primo ad osservar<strong>le</strong><br />
Qui vult amoenus esse consultor ea interrogat<br />
quae sunt interrogato facilia responsu, et quae<br />
scit illum sedula exercitatione <strong>di</strong><strong>di</strong>cisse.<br />
Gaudet enim quisquis provocatur ad doctrinam<br />
suam in me<strong>di</strong>um proferendam, quia nemo vult<br />
latere quod <strong>di</strong><strong>di</strong>cit, maxime si scientia quam<br />
Chi vuol essere consultatore apprezzato fa quesiti<br />
a cui è semplice per l'interrogato dare risposta,<br />
attinenti ad argomenti <strong>di</strong> cui sa che l'altro è al<br />
corrente per avervi rivolto un costante stu<strong>di</strong>o.<br />
In verità chiunque è felice <strong>di</strong> essere spinto a<br />
mostrare la propria cultura, perché nessuno vuol<br />
tener nascosto ciò che ha imparato soprattutto se<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
labore quaesivit cum paucis illi familiaris et<br />
plurimis sit incognita, ut de astronomia vel<br />
<strong>di</strong>a<strong>le</strong>ctica ceterisque similibus.<br />
Tunc enim videntur consequi fructum laboris,<br />
cum a<strong>di</strong>piscuntur occasionem publican<strong>di</strong> quae<br />
<strong>di</strong><strong>di</strong>cerant sine ostentationis nota, qua caret qui<br />
non ingerit sed invitatur ut proferat.<br />
Contra magnae amaritu<strong>di</strong>nis est, si coram multis<br />
aliquem interroges quod non opima scientia<br />
quaesivit.<br />
Cogitur enim aut negare se scire, quod extremum<br />
verecun<strong>di</strong>ae damnum putant, aut respondere<br />
temere et fortuito se eventui veri falsive<br />
committere, unde saepe nascitur inscitiae<br />
pro<strong>di</strong>tio, et omne hoc infortunium pudoris sui<br />
imputat consu<strong>le</strong>nti<br />
i concetti da lui acquisiti sono familiari a pochi<br />
oltre che a lui e ignorate ai più, come per<br />
esempio se concerne materie come l’astronomia,<br />
la <strong>di</strong>a<strong>le</strong>ttica e altre <strong>di</strong>scipline simili.<br />
Simili persone hanno per questo l'impressione <strong>di</strong><br />
cogliere il frutto dei loro sforzi, poichè li si da<br />
l'occasione <strong>di</strong> <strong>di</strong>ffondere ciò che hanno appreso<br />
senza essere accusati <strong>di</strong> ostentazione:<br />
chiaramente ne è escluso chi non avanza, ma è<br />
chiamato a mostrare.<br />
Al contrario è molto triste essere interpellati<br />
davanti a molte persone su un argomento che non<br />
si conosce a fondo.<br />
Si è obbligati ad ammettere <strong>di</strong> non avere appreso,<br />
che è considerato il colmo del ritegno, o a<br />
replicare imprudentemente e cercare <strong>di</strong><br />
prevedere, osando <strong>di</strong> <strong>di</strong>re la verità o il falso, il<br />
che spesso denunzia apertamente l'ignoranza, e<br />
<strong>di</strong> questa avversità che produce turbamento si dà<br />
ogni colpa all'interrogante<br />
Anno 1997<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera De otio, 5 passim<br />
Titolo L'uomo è per sua natura assetato <strong>di</strong> conoscenza<br />
So<strong>le</strong>mus <strong>di</strong>cere summum bonum esse secundum<br />
naturam vivere: natura nos ad utrumque genuit,<br />
et contemplationi rerum et actioni.<br />
Nunc id probemus quod prius <strong>di</strong>ximus.<br />
Quid porro?<br />
Hoc non erit probatum, si se unusquisque<br />
consuluerit quantam cupi<strong>di</strong>nem habeat ignota<br />
noscen<strong>di</strong>, quam ad omnes fabulas excitetur?<br />
Navigant quidam et labores peregrinationis<br />
longissimae una mercede perpetiuntur<br />
cognoscen<strong>di</strong> aliquid ab<strong>di</strong>tum remotumque.<br />
Siamo abituali nel proferire che il bene supremo<br />
è vivere secondo natura: la vita ci ha originato<br />
per ambedue i fini, per l’ammirazione e per il<br />
comportamento.<br />
Ora <strong>di</strong>mostriamo lo scopo che abbiamo detto per<br />
primo.<br />
Che allora?<br />
Non sarà ciò svelato, se ciascuno si interrogherà<br />
su quanto grande sia la voglia <strong>di</strong> comprendere l'<br />
incognito, quanto sia tormentato a tutti <strong>le</strong><br />
informazioni?<br />
Alcuni navigano e reggono gli sforzi <strong>di</strong> un<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Haec res ad spectacula populos contrahit, haec<br />
cogit praeclusa rimari, secretiora exquirere,<br />
antiquitates evolvere, mores barbararum au<strong>di</strong>re<br />
gentium.<br />
Curiosum nobis natura ingenium de<strong>di</strong>t et, artis<br />
sibi ac pulchritu<strong>di</strong>nis suae conscia, spectatores<br />
nos tantis rerum spectaculis genuit, per<strong>di</strong>tura<br />
fructum sui, si tam magna, tam clara, tam<br />
subtiliter ducta, tam nitida et non uno genere<br />
formosa solitu<strong>di</strong>ni ostenderet.<br />
Ut scias illam spectari voluisse, non tantum<br />
aspici, vide quem nobis locum dederit.<br />
In me<strong>di</strong>a nos sui parte constituit et<br />
circumspectum omnium nobis de<strong>di</strong>t; nec erexit<br />
tantummodo hominem, sed etiam, habi<strong>le</strong>m<br />
contemplationi factura, ut ab ortu sidera in<br />
occasum labentia prosequi posset et vultum<br />
suum circumferre cum toto, sublime fecit illi<br />
caput et collo f<strong>le</strong>xili inposuit; deinde sena per<br />
<strong>di</strong>em, sena per noctem signa perducens nullam<br />
non partem sui explicuit, ut per haec quae<br />
obtu<strong>le</strong>rat oculis eius, cupi<strong>di</strong>tatem faceret etiam<br />
ceterorum<br />
Anno 2000<br />
Autore Vitruvio<br />
Tratto dall’Opera Architettura, I, 11-13<br />
Titolo La formazione dell'architetto<br />
Cum ergo tanta haec <strong>di</strong>sciplina sit, condecorata<br />
et abundans eru<strong>di</strong>tionibus variis ac pluribus, non<br />
puto posse se iuste repente profiteri architectos,<br />
nisi qui ab aetate puerili his gra<strong>di</strong>bus<br />
<strong>di</strong>sciplinarum scandendo scientia p<strong>le</strong>rarumque<br />
viaggio molto lontano per la sola remunerazione<br />
<strong>di</strong> sapere qualcosa <strong>di</strong> occultato e <strong>di</strong> antico.<br />
Questo desiderio riunisce gente agli spettacoli,<br />
questa obbliga a cercare svuotando ciò che è<br />
stato chiuso e coperto, ad cercare su ciò che è<br />
separato, a spiegare <strong>le</strong> bobine dei creati remoti,<br />
ad informarsi sul<strong>le</strong> abitu<strong>di</strong>ni <strong>di</strong> gente primitiva.<br />
La natura ci ha dato un carattere desideroso <strong>di</strong><br />
sapere e, conscio della propria cultura tecnica e<br />
della propria grazia, ci ha generato come u<strong>di</strong>tori<br />
<strong>di</strong> spettacoli tanto gran<strong>di</strong>, perché lascerebbe il<br />
frutto <strong>di</strong> sé, se fatti tanto immensi, tanto lucenti,<br />
preparati con tanta attenzione, tanto sp<strong>le</strong>ndenti e<br />
non per un solo aspetto belli, li esibisse ad un<br />
deserto.<br />
A ché tu sappia come la natura ha voluto si<br />
partecipasse al suo spettacolo, non solo fosse<br />
guardata, ve<strong>di</strong> che posto ci ha riservato.<br />
Ci ha messi nella parte centra<strong>le</strong> <strong>di</strong> sé e ci ha dato<br />
l’opportunità <strong>di</strong> guardare intorno ogni cosa; e<br />
non solo ha fatto <strong>di</strong>ritto l'uomo, ma desiderando,<br />
come me<strong>di</strong>to, renderlo adatto anche<br />
all’ammirazione, affinché fosse in grado <strong>di</strong><br />
seguire <strong>le</strong> stel<strong>le</strong> che scorrono da oriente ad<br />
occidente e <strong>di</strong> girare intorno il suo volto con<br />
tutto, gli ha fatto la testa volta verso l'alto e la ha<br />
collocata su <strong>di</strong> un collo elastico; poi, conducendo<br />
il corso <strong>di</strong> sei costellazioni durante il giorno, <strong>di</strong><br />
sei durante la notte, ogni sua parte ha <strong>di</strong>steso<br />
affinché, con queste vedute che aveva offerto ai<br />
suoi occhi, procurasse la volontà anche <strong>di</strong> altre.<br />
Considerando questa dottrina così vasta, ornata e<br />
fornita <strong>di</strong> <strong>di</strong>versi e vari argomenti, non reputo<br />
che possano a buon <strong>di</strong>ritto chiamarsi<br />
improvvisamente architetti se non chi sin<br />
dall’infanzia, sa<strong>le</strong>ndo per questi livelli <strong>di</strong><br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
litterarum et artium nutriti pervenerint ad<br />
summum templum architecturae.<br />
At fortasse mirum videbitur imperitis, hominis<br />
posse naturam tantum numerum doctrinarum<br />
per<strong>di</strong>scere et memoria continere.<br />
Cum autem animadverterint omnes <strong>di</strong>sciplinas<br />
inter se coniunctionem rerum et<br />
communicationem habere, fieri posse faciliter<br />
credent; encyclios enim <strong>di</strong>sciplina uti corpus<br />
unum ex his membris est composita.<br />
Itaque qui a teneris aetatibus eru<strong>di</strong>tionibus variis<br />
instruuntur, omnibus litteris agnoscunt easdem<br />
notas communicationemque omnium<br />
<strong>di</strong>sciplinarum, et ea re facilius omnia<br />
cognoscunt.<br />
Ideoque de veteribus architectis Pytheos, qui<br />
Prieni aedem Minervae nobiliter est<br />
architectatus, ait in suis commentariis<br />
architectum omnibus artibus et doctrinis plus<br />
oportere posse facere, quam qui singulas res suis<br />
industriis et exercitationibus ad summam<br />
claritatem perduxerunt.<br />
Id autem re non expe<strong>di</strong>tur.<br />
Non enim debet nec potest esse architectus<br />
grammaticus, uti fuerat Aristarchus, sed non<br />
agrammatus, nec musicus ut Aristoxenus, sed<br />
non amusos, nec pictor ut Apel<strong>le</strong>s, sed graphidos<br />
non imperitus, nec plastes quemadmodum<br />
Myron seu Polyclitus, sed rationis plasticae non<br />
ignarus, nec denuo me<strong>di</strong>cus ut Hippocrates, sed<br />
non aniatrologetus, nec in ceteris doctrinis<br />
singulariter excel<strong>le</strong>ns, sed in is non imperitus<br />
insegnamento sfamati del sapere della maggior<br />
parte degli insegnamenti artistici e <strong>le</strong>tterari, siano<br />
arrivati al supremo tempio dell’architettura.<br />
Ma forse sembrerà ecceziona<strong>le</strong> ai principianti<br />
che la natura umana possa capire precisamente e<br />
rammentare un così ampio numero <strong>di</strong> idee.<br />
Una volta però che avranno inteso che tutte <strong>le</strong><br />
dottrine hanno tra loro una analogia e un’unione,<br />
reputeranno che (ciò) si possa facilmente<br />
realizzare; infatti tutto quanto il sapere è formato<br />
da queste parti come un unico corpo.<br />
Perciò chi fin da piccolo viene istruito con<br />
<strong>di</strong>versi principi, <strong>di</strong>stinguono in ogni ambito<br />
<strong>le</strong>tterario <strong>le</strong> stesse peculiarità e la congiunzione<br />
<strong>di</strong> tutte <strong>le</strong> <strong>di</strong>scipline, e per questa ragione<br />
apprendono tutto più perfettamente.<br />
Allora tra gli antichi architetti Pythius, che ideò<br />
benissimo il tempio <strong>di</strong> Minerva a Priene, <strong>di</strong>ce<br />
nel<strong>le</strong> sue annotazioni che è adeguato che<br />
l’architetto, in tutte <strong>le</strong> arti e <strong>le</strong> <strong>di</strong>scipline, possa<br />
fare <strong>di</strong> più <strong>di</strong> chi sostenne al sommo sp<strong>le</strong>ndore <strong>le</strong><br />
cose una per una grazie <strong>alla</strong> loro applicazione e<br />
al loro esercizio pratico.<br />
Ma ciò in realtà non è conveniente.<br />
Infatti l’architetto non deve né può essere un<br />
retore, come era stato Aristarco, ma non (deve<br />
essere) impreparato nella grammatica, né un<br />
suonatore, come Aristosseno, ma non ignaro <strong>di</strong><br />
musica, né un pittore, come Apel<strong>le</strong>, ma non<br />
principiante <strong>di</strong> <strong>di</strong>segno, né uno scultore, allo<br />
stesso modo <strong>di</strong> Mirone o Polic<strong>le</strong>to, ma non<br />
inconscio <strong>di</strong> rego<strong>le</strong> della scultura, né, ancora, un<br />
me<strong>di</strong>co come Ippocrate, ma non a <strong>di</strong>giuno <strong>di</strong><br />
me<strong>di</strong>cina, né illustre in particolar modo nel<strong>le</strong><br />
altre dottrine, ma in queste non inetto<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Anno 2002<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera Laelius de amicitia, 18<br />
Titolo Non c'è amicizia senza <strong>le</strong>altà<br />
Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque<br />
est eius, quam in amicitia quaerimus, fides; nihil<br />
est enim stabi<strong>le</strong> quod infidum est.<br />
Simplicem praeterea et communem et<br />
consentientem, id est qui rebus iisdem moveatur,<br />
eligi par est.<br />
Quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim<br />
fidum potest esse multip<strong>le</strong>x ingenium et<br />
tortuosum, neque vero qui non isdem rebus<br />
movetur naturaque consentit, aut fidus aut<br />
stabilis potest esse.<br />
Addendum eodem est, ut ne criminibus aut<br />
inferen<strong>di</strong>s de<strong>le</strong>ctetur aut credat oblatis.<br />
Quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum<br />
tracto, constantiam.<br />
Ita fit verum illud quod initio <strong>di</strong>xi, amicitiam nisi<br />
inter bonos esse non posse.<br />
Est enim boni viri, quem eundem sapientem licet<br />
<strong>di</strong>cere, haec duo tenere in amicitia: primum ne<br />
quid fictum sit neve simulatum; aperte enim vel<br />
o<strong>di</strong>sse magis ingenui est quam fronte occultare<br />
sententiam; deinde non solum ab aliquo <strong>alla</strong>tas<br />
criminationes repel<strong>le</strong>re, sed ne ipsum quidem<br />
esse suspiciosum, semper aliquid existimantem<br />
ab amico esse violatum.<br />
Accedat huc suavitas quaedam oportet<br />
sermonum atque morum, haudquaquam<br />
me<strong>di</strong>ocre con<strong>di</strong>mentum amicitiae.<br />
Tristitia autem et in omni re severitas habet illa<br />
quidem gravitatem, sed amicitia remissior esse<br />
Base della stabilità e della costanza, che<br />
cerchiamo nell'amicizia, è la sincerità; nulla è<br />
saldo senza onestà.<br />
Conviene inoltre preferire una persona semplice,<br />
affabi<strong>le</strong> e <strong>di</strong> percettibilità simi<strong>le</strong>, cioè che<br />
reagisca al<strong>le</strong> situazioni come noi.<br />
Tutto ciò dà un apporto <strong>alla</strong> fedeltà; non può<br />
essere sincero un carattere complicato e intricato,<br />
e neanche chi non reagisce come noi e ha una<br />
tangibilità <strong>di</strong>versa può essere giusto e saldo.<br />
Bisogna poi associare che l'amico non deve<br />
provar gusto nel denigrare o nel prestar fede a<br />
menzogne mosse da altri.<br />
Tutto ciò contribuisce all’unione, <strong>di</strong> cui sto<br />
accogliendo già da un po'.<br />
Ed ecco realizzarsi la premessa del mio<br />
ragionamento: l'amicizia può esistere solo tra gli<br />
onesti.<br />
Solo l'uomo <strong>le</strong>a<strong>le</strong>, che si può chiamare anche<br />
avveduto, sa osservare due norme dell'amicizia:<br />
prima schivare tutto ciò che è falso o finto;<br />
persino l'o<strong>di</strong>o detto è più nobi<strong>le</strong> che celare il<br />
proprio pensiero <strong>di</strong>etro un'espressione del volto;<br />
seconda: non solo rimandare <strong>le</strong> accuse lanciate<br />
da altri, ma neanche nutrire dubbi, pensando che<br />
l'amico si sia sopportato ma<strong>le</strong>.<br />
Conviene ad<strong>di</strong>zionare, infine, la grazia <strong>di</strong> parola<br />
e <strong>di</strong> mo<strong>di</strong>, ornamento per niente irrisorio<br />
dell'amicizia.<br />
Il cattivo umore e la incessante serietà<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
debet et liberior et dulcior et ad omnem<br />
comitatem facilitatemque proclivior.<br />
Anno 2003<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera Questioni Naturali, 7, 25<br />
Titolo Il <strong>le</strong>nto cammino della conoscenza<br />
Multa sunt quae esse conce<strong>di</strong>mus; qualia sunt?<br />
Ignoramus.<br />
Habere nos animum, cuius imperio et impellimur<br />
et revocamur, omnes fatebuntur; quid tamen sit<br />
animus il<strong>le</strong> rector dominusque nostri, non magis<br />
tibi quisquam expe<strong>di</strong>et quam ubi sit.<br />
Alius illum <strong>di</strong>cet spiritum esse, alius concentum<br />
quendam, alius vim <strong>di</strong>vinam et dei partem, alius<br />
tenuissimum animae, alius incorpora<strong>le</strong>m<br />
potentiam; non deerit qui sanguinem <strong>di</strong>cat, qui<br />
calorem.<br />
Adeo animo non potest liquere de ceteris rebus<br />
ut adhuc ipse se quaerat.<br />
Quid ergo miramur cometas, tam rarum mun<strong>di</strong><br />
spectaculum, nondum teneri <strong>le</strong>gibus certis nec<br />
initia illorum finesque notescere, quorum ex<br />
ingentibus intervallis recursus est?<br />
Nondum sunt anni mil<strong>le</strong> quingenti ex quo<br />
Graecia stellis numeros et nomina fecit,<br />
multaeque ho<strong>di</strong>e sunt gentes quae facie tantum<br />
noverunt caelum, quae nondum sciunt cur luna<br />
deficiat, quare obumbretur.<br />
Haec apud nos quoque nuper ratio ad certum<br />
perduxit.<br />
permettono sì un tono <strong>di</strong> severità, ma l'amicizia<br />
deve essere più riposata, più sciolta, più mielata,<br />
più favorevo<strong>le</strong> a ogni forma <strong>di</strong> grazia e <strong>di</strong><br />
genti<strong>le</strong>zza.<br />
Molte sono <strong>le</strong> cose <strong>di</strong> cui accettiamo la realtà; <strong>di</strong><br />
qua<strong>le</strong> origine sono?<br />
Non ne abbiamo notizia.<br />
Che siamo provvisti <strong>di</strong> spirito, i cui or<strong>di</strong>ni ora ci<br />
esortano, ora ci contengono dall’ operare, tutti lo<br />
approveranno, ma che cosa sia quella vita, nostro<br />
comando assoluto, è un prob<strong>le</strong>ma che nessuno<br />
sarà in grado <strong>di</strong> spiegarti, quanto quello della sua<br />
<strong>di</strong>mora.<br />
L’uno <strong>di</strong>rà che è la forza vigorosa; l’altro, una<br />
sorta <strong>di</strong> concordanza; l’altro, <strong>di</strong>vina forza e parte<br />
della natura <strong>di</strong>vina; l’altro, la parte più chiara del<br />
respiro vita<strong>le</strong>; l’altro, una potenza incorporea; e<br />
non mancherà chi lo assimili con il sangue, o con<br />
l’energia.<br />
A tal punto il nostro spirito non può avere<br />
sicurezze su altre cose, che ricerca ancora se<br />
stesso.<br />
E allora perché ci meravigliamo che <strong>le</strong> comete,<br />
una rappresentazione cosmica così insolita, non<br />
siano ancora spiegate su base <strong>di</strong> giuste <strong>le</strong>ggi, e<br />
che non si apprenda l’inizio e la fine <strong>di</strong> quei fatti<br />
che ricorrono a ri<strong>le</strong>vanti spazi <strong>di</strong> tempo?<br />
Non sono ancora mil<strong>le</strong> e cinquecento anni da<br />
quando la Grecia ‘<strong>di</strong>ede un numero e un nome<br />
al<strong>le</strong> stel<strong>le</strong>’ e ancor oggi ci sono tanti popoli che<br />
conoscono il cielo solo nella sua parte nitida, e<br />
che ancora non sanno perché la Luna si eclissi,<br />
perché si oscuri.<br />
Questi fenomeni hanno trovato una<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
Veniet tempus quo ista quae nunc latent in lucem<br />
<strong>di</strong>es extrahat et longioris aevi <strong>di</strong>ligentia.<br />
Ad inquisitionem tantorum aetas una non<br />
sufficit, ut tota caelo vacet; quid quod tam<br />
paucos annos inter stu<strong>di</strong>a ac vitia non aequa<br />
portione <strong>di</strong>vi<strong>di</strong>mus?<br />
Itaque per successiones ista longas<br />
explicabuntur.<br />
Veniet tempus quo posteri nostri tam aperta nos<br />
nescisse mirentur<br />
Anno 2005<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera Anna<strong>le</strong>s, VI, 22<br />
Titolo Caso e necessità<br />
Sed mihi haec ac talia au<strong>di</strong>enti in incerto<br />
iu<strong>di</strong>cium est fatone res mortalium et necessitate<br />
immutabili an forte volvantur.<br />
Quippe sapientissimos veterum quique sectam<br />
eorum aemulatur <strong>di</strong>versos reperies, ac multis<br />
insitam opinionem non initia nostri, non finem,<br />
non denique homines <strong>di</strong>s curae; ideo creberrime<br />
tristia in bonos, laeta apud deteriores esse.<br />
Contra alii fatum quidem congruere rebus putant,<br />
sed non e vagis stellis, verum apud principia et<br />
nexus naturalium causarum; ac tamen e<strong>le</strong>ctionem<br />
vitae nobis relinquunt, quam ubi e<strong>le</strong>geris, certum<br />
interpretazione raziona<strong>le</strong> anche presso <strong>di</strong> noi solo<br />
in tempi attuali.<br />
Verrà un giorno in cui ciò che ora manca sarà<br />
scoperto nel tempo e d<strong>alla</strong> ricerca <strong>di</strong> tante<br />
generazioni.<br />
Per l’indagine su casi così gran<strong>di</strong> non basta una<br />
vita sola, anche accettando che la si rivolga<br />
comp<strong>le</strong>tamente allo stu<strong>di</strong>o del firmamento; che<br />
proferire <strong>di</strong> più del fatto che questi pochi anni li<br />
separiamo, non ugualmente, fra <strong>le</strong> attività<br />
razionali e <strong>le</strong> nostre debilitazioni?<br />
Perciò questi fenomeni saranno spiegati nel<br />
lungo tempo che viene.<br />
Ci sarà un giorno in cui i nostri <strong>di</strong>scendenti si<br />
sorprenderanno che noi non conoscessimo cose<br />
così chiare<br />
Ma è indubbio il parer mio, quando considero<br />
questi e altri simili casi, se gli eventi umani siano<br />
governati dal destino<br />
e da necessità immutabi<strong>le</strong> oppure dal caso.<br />
Infatti troverai <strong>di</strong>scor<strong>di</strong> i più sapienti degli<br />
antichi e quelli che sono i conti nuatori del<strong>le</strong> loro<br />
dottrine, e in molti ra<strong>di</strong>cata la convinzione che<br />
non (sono) a cuore<br />
agli dei il principio nostro, non la fine non, in<br />
una parola, gli uomini;<br />
e perciò molto spesso ai buoni toccano <strong>le</strong><br />
sventure, ai cattivi <strong>le</strong> gioie.<br />
Al contrario altri credono in verità che il destino<br />
incomba sugli eventi, ma non (<strong>di</strong>pendono) dal<br />
corso del<strong>le</strong> stel<strong>le</strong>, bensì dal<strong>le</strong> cause prime e dal<strong>le</strong><br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
imminentium or<strong>di</strong>nem.<br />
Neque mala vel bona quae vulgus putet: multos<br />
qui conflictari adversis videantur beatos, at<br />
p<strong>le</strong>rosque quamquam magnas per opes<br />
miserrimos, si illi gravem fortunam constanter<br />
to<strong>le</strong>rent, hi prospera inconsulte utantur.<br />
Ceterum plurimis mortalium non eximitur quin<br />
primo cuiusque ortu ventura destinentur, sed<br />
quaedam secus quam <strong>di</strong>cta sint cadere f<strong>alla</strong>ciis<br />
ignara <strong>di</strong>centium: ita corrumpi fidem artis cuius<br />
clara documenta et antiqua aetas et nostra tu<strong>le</strong>rit.<br />
Anno 2007<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera De beneficiis<br />
Egregie mihi videtur M. Antonius apud<br />
Rabirium poetam, cum fortunam suam<br />
transeuntem alio videat et sibi nihil relictum<br />
praeter ius mortis, id quoque, si cito<br />
occupaverit, exclamare: “Hoc habeo,<br />
quodcumque de<strong>di</strong>”.<br />
O quantum habere potuit, si voluisset! Hae sunt<br />
<strong>di</strong>vitiae certae in quacumque sortis<br />
humanae <strong>le</strong>vitate uno loco permansurae; quae<br />
cum maiores fuerint, hoc minorem<br />
habebunt invi<strong>di</strong>am. Quid tamquam tuo parcis?<br />
procurator es. Omnia ista, quae vos<br />
tumidos et supra humana elatos oblivisci cogunt<br />
vestrae fragilitatis, quae ferreis<br />
claustris custo<strong>di</strong>tis armati, quae ex alieno<br />
sanguine rapta vestro defen<strong>di</strong>tis, propter<br />
quae classes cruentaturas maria deducitis,<br />
conseguenze <strong>di</strong> cause naturali; tuttavia ci<br />
lasciano la scelta della vita, ma quando tu abbia<br />
compiuto questa scelta è stabilito l'or<strong>di</strong>ne del<strong>le</strong><br />
cose che sovrastano.<br />
Né il ma<strong>le</strong> o il bene (è) ciò che pensa il volgo:<br />
molti, che sembrano lottare con <strong>le</strong> avversità,<br />
(sono) felici, ma moltissimi, sebbene fra gran<strong>di</strong><br />
ricchezze, assai infelici, se quelli sopportano con<br />
costanza l'avversa fortuna questi si servono senza<br />
criterio della buona.<br />
Del resto a molti degli uomini non si toglie la<br />
convinzione che <strong>alla</strong> nascita <strong>di</strong> ciascuno sia<br />
stabilito il futuro, ma (che) alcune cose accadono<br />
<strong>di</strong>versamente da quanto è stato predetto per<br />
l'impostura <strong>di</strong> chi pre<strong>di</strong>ce ciò che non sa: così si<br />
perde la fiducia in un'arte <strong>di</strong> cui sia l'età antica<br />
sia la nostra ha prodotto illustri esempi.<br />
Mi sembra che Marco Antonio , mentre vedeva<br />
la sua fortuna passare ad un altro e che a lui non<br />
rimaneva niente eccetto che la facoltà <strong>di</strong> morire,<br />
ciò solo se se ne fosse occupato rapidamente,<br />
abbia declamato egregiamente il poeta Rabirio:<br />
"Ho dato ciò che ho dato! "O quanto avrebbe<br />
potuto avere se avesse voluto! Queste sono <strong>le</strong><br />
richezze certe, destinate a rimanere dovunque in<br />
un solo luogo nell'instabilità della con<strong>di</strong>zione<br />
umana: e queste quanto maggiori saranno , tanta<br />
minore invi<strong>di</strong>a susciteranno.<br />
Perchè risparmi come se fossero tue?Sei un<br />
amministratore. <strong>Tutte</strong> queste cose che a voi<br />
,presuntuosi e superbi al <strong>di</strong> sopra del<strong>le</strong> cose<br />
umane, costringono a <strong>di</strong>menticare la vostra<br />
fragilità, che preservate armati <strong>di</strong>etro sbarre <strong>di</strong><br />
ferro, che , avendo strappato a prezzo del sangue<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
propter quae quassatis urbes ignari, quantum<br />
telorum in aversos fortuna conparet, propter quae<br />
ruptis totiens adfinitatis, amicitiae,<br />
con<strong>le</strong>gii foederibus inter contendentes duos<br />
terrarum orbis elisus est, non sunt vestra;<br />
in depositi causa sunt iam iamque ad alium<br />
dominum spectantia; aut hostis illa aut<br />
hostilis animi successor invadet. Quaeris,<br />
quomodo illa tua facias? dona dando.<br />
Consu<strong>le</strong> igitur rebus tuis et certam tibi earum<br />
atque inexpugnabi<strong>le</strong>m possessionem<br />
para honestiores illas, non solum tutiores<br />
facturus. Istud, quod suspicis, quo te <strong>di</strong>vitem<br />
ac potentem putas, quam <strong>di</strong>u possides, sub<br />
nomine sor<strong>di</strong>do iacet: domus est, servus est,<br />
nummi sunt; cum donasti, beneficium est.<br />
Anno 2009<br />
Autore Cicerone<br />
Tratto dall’Opera De Officiis - Libro I - par. 88 e 89<br />
Nec vero au<strong>di</strong>en<strong>di</strong> qui graviter inimicis<br />
irascendum putabunt idque magnanimi et fortis<br />
viri esse censebunt; nihil enim laudabilius nihil<br />
magno et praeclaro viro <strong>di</strong>gnius placabilitate<br />
atque c<strong>le</strong>mentia. In liberis vero populis et in iuris<br />
aequabilitate exercenda etiam est facilitas et<br />
altitudo animi quae <strong>di</strong>citur ne si irascamur aut<br />
intempestive accedentibus aut impudenter<br />
rogantibus in morositatem inuti<strong>le</strong>m et o<strong>di</strong>osam<br />
incidamus et tamen ita probanda est mansuetudo<br />
atque c<strong>le</strong>mentia ut adhibeatur rei publicae causa<br />
severitas sine qua administrari civitas non potest.<br />
omnis autem et animadversio et castigatio<br />
contumelia vacare debet neque ad eius qui<br />
punitur aliquem aut verbis castigat sed ad rei<br />
publicae utilitatem referri.<br />
Cavendum est etiam ne maior poena quam culpa<br />
altrui, <strong>di</strong>fendete col vostro(sangue), per <strong>le</strong> quali<br />
portate <strong>le</strong> flotte destinate a bagnarsi <strong>di</strong> sangue per<br />
i mari, per queste cose saccheggiate <strong>le</strong> città,<br />
ignari <strong>di</strong> quanti colpi la fortuna vi preparerà al<strong>le</strong><br />
spal<strong>le</strong>, per <strong>le</strong> quali, infranti tante volte i <strong>le</strong>gami <strong>di</strong><br />
parentela <strong>di</strong> amicizia e <strong>di</strong> società, tra i due<br />
contendenti il globo fu <strong>di</strong>viso, (tutte queste cose)<br />
non sono vostre: sono nello stato <strong>di</strong> deposito, e<br />
poi già nella considerazione <strong>di</strong> un altro padrone;<br />
oppure il nemico o un erede <strong>di</strong> animo avverso si<br />
impossesserà <strong>di</strong> quel<strong>le</strong> cose. Chie<strong>di</strong> in che modo<br />
farai tue quel<strong>le</strong> ricchezze? Dando<strong>le</strong> come doni.<br />
Bada perciò al<strong>le</strong> tue cose e prepara un sicuro e<br />
inespugnabi<strong>le</strong> possesso <strong>di</strong> queste cose, renderai<br />
quel<strong>le</strong> non solo più <strong>di</strong>gnitose ma anche più<br />
sicure; ciò che ammiri per il fatto che ritieni che<br />
ti renda ricco e potente, finchè lo possiederai ,<br />
giacerà sotto un nome volgare; (il nome) è<br />
casa,è servo è denaro:quando <strong>le</strong> hai donate sono<br />
un beneficio.<br />
Non bisogna dare ascolto a coloro i quali<br />
credono che dobbiamo a<strong>di</strong>rarci fieramente coi<br />
nostri nemici, e anzi vedono appunto nell'a<strong>di</strong>rarsi<br />
il carattere <strong>di</strong>stintivo dell'uomo magnanimo e<br />
forte: no, la virtù più bella, la virtù più degna <strong>di</strong><br />
un uomo grande e nobi<strong>le</strong> è la mitezza e la<br />
c<strong>le</strong>menza. Negli Stati liberi, ove regna<br />
l'eguaglianza del <strong>di</strong>ritto, bisogna anche dare<br />
prova <strong>di</strong> una certa arrendevo<strong>le</strong>zza, e <strong>di</strong> quella che<br />
è solita chiamarsi padronanza <strong>di</strong> sé, per non<br />
incorrere nella taccia <strong>di</strong> inuti<strong>le</strong> e o<strong>di</strong>osa<br />
scontrosità, se ci accada <strong>di</strong> a<strong>di</strong>rarci con ímportuni<br />
visitatori o con sfrontati sol<strong>le</strong>citatori. E tuttavia<br />
la mite e mansueta c<strong>le</strong>menza merita lode solo a<br />
patto che, per il bene superiore dello Stato, si<br />
adoperi anche la severità, senza la qua<strong>le</strong>nessun<br />
governo è possibi<strong>le</strong>. Ogni punizione e ogni<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
sit et ne isdem de causis alii p<strong>le</strong>ctantur alii ne<br />
appel<strong>le</strong>ntur quidem. prohibenda autem maxime<br />
est ira puniendo; numquam enim iratus qui<br />
accedet ad poenam me<strong>di</strong>ocritatem illam tenebit<br />
quae est inter nimium et parum quae placet<br />
Peripateticis et recte placet modo ne laudarent<br />
iracun<strong>di</strong>am et <strong>di</strong>cerent utiliter a natura datam.<br />
Illa vero omnibus in rebus repu<strong>di</strong>anda est<br />
optandumque ut ii qui praesunt rei publicae<br />
<strong>le</strong>gum simi<strong>le</strong>s sint quae ad puniendum non<br />
iracun<strong>di</strong>a sed aequitate ducuntur.<br />
rimprovero, però, devono essere privi <strong>di</strong> offesa, e<br />
mirare, non <strong>alla</strong> sod<strong>di</strong>sfazione <strong>di</strong> colui che<br />
punisce o rimprovera, ma solo al vantaggio dello<br />
Stato.<br />
Bisogna anche badare che la pena non sia<br />
maggiore della colpa, e non avvenga che, per <strong>le</strong><br />
medesime ragioni, alcuni siano duramente<br />
colpiti, altri neppure richiamati al dovere.<br />
Soprattutto è da evitare la col<strong>le</strong>ra nell'atto stesso<br />
del punire: chi si accinge al castigo in preda <strong>alla</strong><br />
col<strong>le</strong>ra, non terrà mai quella giusta via <strong>di</strong> mezzo,<br />
che corre fra il troppo e il poco, via che piace<br />
tanto ai Peripatetici, e piace a ragione, solo che<br />
poi non dovrebbero lodare l'ira, <strong>di</strong>cendo che essa<br />
è un uti<strong>le</strong> dono della natura. No, l'ira è da tenere<br />
lontana in tutte <strong>le</strong> cose, e bisogna far voti che i<br />
reggitori dello Stato assomiglino al<strong>le</strong> <strong>le</strong>ggi, <strong>le</strong><br />
quali sono spinte a punire non per impeto d'ira,<br />
ma per dovere <strong>di</strong> giustizia.<br />
Anno 2011<br />
Autore Seneca<br />
Tratto dall’Opera Ad Lucilium / Liber VIII – Lettere LXXII-LXIV Il vero bene la virtù<br />
Quicumque beatus esse constituet, unum esse<br />
bonum putet quod honestum est; nam si ullum<br />
aliud existimat, primum ma<strong>le</strong> de providentia<br />
iu<strong>di</strong>cat, quia multa incommoda iustis viris<br />
accidunt, et quia quidquid nobis de<strong>di</strong>t breve est<br />
et exiguum si compares mun<strong>di</strong> totius aevo. Ex<br />
hac deploratione nascitur ut ingrati <strong>di</strong>vinorum<br />
interpretes simus: querimur quod non semper,<br />
quod et pauca nobis et incerta et abitura<br />
contingant. Inde est quod nec vivere nec mori<br />
volumus: vitae nos o<strong>di</strong>um tenet, timor mortis.<br />
Natat omne consilium nec imp<strong>le</strong>re nos ulla<br />
felicitas potest. Causa autem est quod non<br />
pervenimus ad illud bonum immensum et<br />
insuperabi<strong>le</strong> ubi necesse est resistat voluntas<br />
nostra quia ultra summum non est locus. Quaeris<br />
quare virtus nullo egeat? Praesentibus gaudet,<br />
Chiunque decida <strong>di</strong> essere felice, pensi che<br />
esiste un solo bene, cioè ciò che è onesto; infatti<br />
se pensa che ve ne sia qualcun altro, anzitutto,<br />
giu<strong>di</strong>ca ma<strong>le</strong> la provvidenza, perché molte<br />
sventure accadono agli uomini giusti e perché<br />
qualsiasi cosa che ci è data è <strong>di</strong> breve durata ed<br />
esigua se la paragoni <strong>alla</strong> durata del mondo<br />
intero. Da questo lamento deriva che siamo<br />
interpreti ingrati dei benefici <strong>di</strong>vini: ci<br />
lamentiamo che sono non continui, che ce<br />
ne tocchino pochi, incerti e destinati a svanire.<br />
Da ciò deriva che non vogliamo né vivere né<br />
morire: ci prende un o<strong>di</strong>o verso la vita e un<br />
timore della morte. Ogni proposito è incerto, né<br />
alcuna felicità può sod<strong>di</strong>sfarci pienamente. La<br />
causa, appunto, è che non siamo giunti a quel<br />
bene immenso e insuperabi<strong>le</strong> dove è necessario<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it
non concupiscit absentia; nihil non illi magnum<br />
est quod satis. Ab hoc <strong>di</strong>scede iu<strong>di</strong>cio: non pietas<br />
constabit, non fides, multa enim utramque<br />
praestare cupienti patienda sunt ex iis quae mala<br />
vocantur, multa impendenda ex iis quibus<br />
indulgemus tamquam bonis. Perit fortitudo, quae<br />
periculum facere debet sui; perit magnanimitas,<br />
quae non potest eminere nisi omnia velut minuta<br />
contempsit quae pro maximis vulgus optat; perit<br />
gratia et relatio gratiae si timemus laborem, si<br />
quicquam pretiosius fide novimus, si non optima<br />
spectamus.<br />
che si fermi la nostra volontà perché non esiste<br />
luogo oltre la sommità. Chie<strong>di</strong> perché la virtù<br />
non abbia bisogno <strong>di</strong> nulla? Gode <strong>di</strong> ciò che ha a<br />
<strong>di</strong>sposizione, non desidera ciò che non ha; quel<br />
che per essa è grande è quel che basta.<br />
Allontanati da questo principio: non vi sarà pietà,<br />
non vi sarà fedeltà, infatti chi vuo<strong>le</strong> osservare<br />
l’una e l’altra (virtù) deve sopportare molti <strong>di</strong><br />
quelli che sono chiamati mali, e deve sacrificare<br />
molte <strong>di</strong> quel<strong>le</strong> cose <strong>di</strong> cui ci compiaciamo come<br />
se fossero (veri) beni. Viene meno il coraggio,<br />
che deve dare prova <strong>di</strong> sé nel pericolo; viene<br />
meno la grandezza d’animo, che non può<br />
risaltare se non <strong>di</strong>sprezza come cose <strong>di</strong> poco<br />
conto ciò a cui il volgo aspira come gran<strong>di</strong>ssimi<br />
beni; viene meno la riconoscenza e la<br />
restituzione <strong>di</strong> un favore se temiamo la fatica, se<br />
abbiamo conosciuto qualcosa <strong>di</strong> più prezioso<br />
della fedeltà, se non guar<strong>di</strong>amo al<strong>le</strong> cose<br />
migliori.<br />
segreteria@controcampus.it www.controcampus.it