27.11.2012 Views

Nangijala: 4 Svedes han per casualitad aviert ina bar a Mustér

Nangijala: 4 Svedes han per casualitad aviert ina bar a Mustér

Nangijala: 4 Svedes han per casualitad aviert ina bar a Mustér

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

EIN ILS VISCHINS DA MUSTÉR PROMTS DA DESISTER<br />

DAD ENERGIA D‘OVRAS ATOMARAS?<br />

La catastrofa dil Giapun ha menau tier la discussiun davart la politica d’energia. En<br />

consequenza da tala catastrofa vegn l’energia atomara renviada claramein dalla<br />

populaziun Svizra. Aschia essan nus dalla scola populara <strong>Mustér</strong> sefatschentai duront<br />

quels treis dis da project cul tema actual: Ein ils vischins da <strong>Mustér</strong> promts da<br />

desister d’energia d’ovras atomaras?<br />

Sin via havein nus fatg cuortas intervestas culla populaziun da <strong>Mustér</strong>. Treis quarts dils<br />

interrogai ein dil meini, ch’ins duess desister da novas ovras atomaras ed era da dismetter ils<br />

objects vegls. Sin la damonda, co ei seigi pusseivel da desister dalla forza atomara, ha la<br />

generaziun veglia <strong>per</strong> gronda part rispundiu cull’ argumentaziun ‘spargnar’. Denton, ei quei<br />

veramein realistic da spargnar en in temps modern, en il qual la tecnica d’ozildi pretenda pli<br />

e pli bia energia en quei grond svilup. Essan nus veramein <strong>per</strong>tscharts che spargnar energia<br />

vul era dir, desister sin bein enqual luxus e beinstar ella veta da mintga di da mintgin da nus?<br />

Nos conscolars, quei vul dir la proxima generaziun, fussen buca promts da desister sin certs<br />

mieds da communicaziun, vul dir: computer, televisiun, iPhone, telefonin etc.<br />

Il stadi duess sustener bia pli fetg l’energia regenerabla, quei vul dir, l’eneriga da: vent, sulegl<br />

ed aua. Ei vegness aschia pli favoreivel ed interessant <strong>per</strong> tals che vulan investar en quell’<br />

energia. Certas gruppaziuns giavisc<strong>han</strong>, ch’ins monteschi cellas solaras sin aschi biars<br />

tetgs-casa sco mo pusseivel. Tenor il meini da quella glieud, fuss ei aschia pusseivel da<br />

spargnar duas ovras atomaras cheu en Svizra.


Las tschun ovras atomaras dalla Svizra producesc<strong>han</strong> 3253 megawats e cuvieran 40<br />

<strong>per</strong>tschien dall’electricitad duvrada en Svizra. Ei dat bia pusseivladads, da vegnir ora cun pli<br />

pauc energia. Gia piculezzas, sco tschentar giu apparats electronics el modus da standby,<br />

reducesc<strong>han</strong> il consum da forza electrica. Denton era pérs da spargnar, casas da minergia e<br />

autras innovaziuns <strong>han</strong> in grond potenzial da spargnar energia el mintgadi.<br />

Ils interrogai ein era stai dil meini ch’ins duess modernisar ovras hidraulicas, quei vul dir tier<br />

nus, ils lags da fermada.<br />

Ils vischins ch’ein <strong>per</strong> l’energia atomara ein absolutamein buca <strong>per</strong>tscharts tgei prighel che<br />

las ovras atomaras muntan <strong>per</strong> carstgaun ed ambient. Els <strong>han</strong> buca <strong>ina</strong> sligiaziun, nua ch’ins<br />

savess deponer ils rumians radioactivs. La gronda part dils interrogai fussen denton promts<br />

da pagar dapli <strong>per</strong> augmentar la segirtad dalla forza electrica ch’ arriva d’ovras atomaras.<br />

Tenor nies meini vegn ei surfatg <strong>per</strong>tuccont la damonda cun ni senza forza atomara?<br />

Naturalmein eis ei ussa temps d’agir, mo tutt<strong>ina</strong> eis ei trest e deplorabel ch’ei sto ad<strong>ina</strong><br />

schabegiar enzatgei avon ch’ei vegn reagau. Nus essan dil meini ch’ins savess cun la<br />

proxima caschun remplazzar las ovras atomaras entras energias regenerablas.<br />

(intervesta culla populaziun)<br />

Gruppa: Damaris Manetsch, Marino Manetsch, Nicola Deflorin


Tgei meini posseda la poulaziun <strong>per</strong>tuccont la reit sociala<br />

,,Facebook’’?<br />

Sco tuts san, ei il facebook <strong>ina</strong><br />

pag<strong>ina</strong> d’internet bein<br />

enconuschenta che possibilitescha<br />

alla giuventetgna d’entrar en<br />

contact e parter tematicas cun<br />

autra glieud. Ozildi ei la gronda<br />

part dalla giuventetgna denton pli<br />

u meins dependenta da questa reit<br />

sociala. Tgein<strong>ina</strong>s ein allura las<br />

bunas varts e tgein<strong>ina</strong>s ein meis bunas? Cunquei che nus<br />

essan era sez utilisaders havein nus fatg la retscherca d’ulteriurs meinis el vitg da<br />

<strong>Mustér</strong>.<br />

Ei la gronda part dalla populaziun propi dil meini ch’il facebook ei <strong>ina</strong> grascha? E daco<br />

profitesc<strong>han</strong> ei malgrad tut quei tutt<strong>ina</strong> da tal? Cun quellas damondas essan nus<br />

sefatschentai. Surprendentamein <strong>han</strong> nossas intervestas cun ils passants cheu a <strong>Mustér</strong> pli<br />

u meins menau ella medema direcziun quei che <strong>per</strong>tucca ils puncts positiv sco era ils puncts<br />

negativs. Nus havein intervegniu ch’il Facebook seigi in zun bien mied da saver contactar<br />

<strong>per</strong> exempel enconuschents ch’ein spatitschai ora el mund e da communicar aschia<br />

nuncumplicadamein. V<strong>ina</strong>von eis ei era d’avantatg da saver communicar cun collegas ch’ins<br />

enconuscha dil temps da scola ni ord temps anteriurs. Tgei ch’il Facebook porscha era ei la<br />

pusseivladad da saver emprender d’enconuscher novs collegas. Denton caschuna gest<br />

quest’opziun in prighel, dil qual ils utilisaders duessen esser <strong>per</strong>tscharts.<br />

Prighels enviers la giuventetgna<br />

Deplorablamein posseda il ,,cudisch da fatschas’’ era entgins prighels. In prighel exista <strong>per</strong><br />

exempel tier <strong>per</strong>sunas che publichesc<strong>han</strong> memia biaras informaziuns ella reit sociala. In da<br />

nos passants interrogai ha empruau da declarar a nus in prighel empau abstract: ,,Sch’<strong>ina</strong><br />

<strong>per</strong>suna che fa diever dil Facebook publichescha sin siu profil ch’el seigi momentan en<br />

vacanzas cun si’entira famiglia <strong>per</strong> in’jamna, exista il prighel che tala <strong>per</strong>suna vegn a casa e<br />

crei buca pli tgei ch’ella vesa, cunquei che si’entira casa ei vita <strong>per</strong>quei ch’ella ei vegnida<br />

sblundergiada d’in rap<strong>ina</strong>der.’’ Damai che quei exempel ei sco gia menziunau empau<br />

abstracts posseda el tutt<strong>ina</strong> enzatgei ch’ei buca dil tut nunpusseivel. Pl<strong>ina</strong>von porscha il<br />

Facebook era in prighel <strong>per</strong> giuvnas che publichesc<strong>han</strong> fotografias memia ,,liberalas’’ che<br />

paran leutier zun atractivas <strong>per</strong> pedofils. Tier quest prighel astgein nus era discuorer da cass


che succedan ozildi veramein. Per ord<strong>ina</strong>ri sedattan tals ora sco in’autra <strong>per</strong>suna pli giuvna.<br />

Cun quels exempels vulein nus far attents ils utilisaders dil Facebook da dar adatg tgei<br />

ch’ins publichesc<strong>han</strong> ni cun tgi ch’ins communichescha via internet.<br />

Duvrar il Facebook sco diari?<br />

Era tier quest problem ei la populaziun pli u meis dil medem meini. Persunas che<br />

actualisesc<strong>han</strong> lur status mintga tschun minutas e quei cun caussas nunimpurtontas cattan<br />

ins savens. Cun nossas intervestas havein nus era rimnau l’informaziun ch’ils biars<br />

manegian ch’ins duvrassi en sesez buca quels status e ch’ins savessi naturalmein<br />

senz’auter era viver senza tals. Cunquei che nus havein era menziunaru las bunas varts ei<br />

la populaziun dil meini ch’il Facebook seigi en general <strong>ina</strong> buna caussa aschi ditg ch’ei vegni<br />

buca fatg surdiever dad el.


Giuventetgna dalla Cadi<br />

Suenter <strong>ina</strong> intervesta cun<br />

Gabriela Cabalzar, essen nus<br />

Vegnir sisu tgei che stat tut<br />

a disposiziun als giuvenils.<br />

In bi suentermiezdi havein nus visitau la Gabriela Cabalzar en siu biro da giuventetgna a<br />

Trun. Nus havein tschentau in <strong>per</strong> damondas ad ella en connex cun la giuventetgna.<br />

All’entschatta vulevan nus naturalmein saver tgei ch’ella interprendi tut cun la giuventetgna.<br />

A nus ha ei pariu ch’ella fetschi bia, <strong>per</strong> exempel projects cun ils giuvenils, workshops e<br />

viadis. Ella dat cussegls als giuvenils cun problems. Gabriela Cabalzar ei era responsabla<br />

<strong>per</strong> certs «Rümlis ». Quei ein stanzas els vitgs, che stattan a disposaziun als giuvenils. En<br />

quels san els sentupar, discussiunar ed haver legher. Cun in grond tschaffen ha ella era<br />

raquintau a nus co ella ei vegnida tier quella occupaziun. Gabriela Cabalzar ha luvrau sco<br />

mussadra da scoletta. Quei engaschi ha ella unfriu <strong>per</strong> saver sefetschentar cun ils giuvenils.<br />

Silsuenter havein nus tschentau la damonda tgi che vegni insumma cun quellas ideas dils<br />

workshops e dils viadis. Ella ei stada in tec trumpada cura che nus havein dumandau quei<br />

<strong>per</strong>quei ch’ella havess pli bugen sch’ils giuvenils vegnessen cun las ideas tier ella. Mo<br />

tochen dacheu ei ad<strong>ina</strong> ella vegnida cun las ideas. Nus quitein ch’ella hagi ad<strong>ina</strong> giu in bien<br />

nas <strong>per</strong> quellas ideas. Nus vein giu interess da saver sche biars giuvenils vegnan a quels<br />

projects. Sin quei ha ella rispundiu empau deprimida: «igl ei fetg different ed ei astgass<br />

veramein vegnir dapli, mo ei dapenda dil project. Il project da graffitis <strong>per</strong> exemepel ei staus<br />

bein pleins e ha giu fetg bia success. » Quei ha fatg fetg bia plascher alla Gabriela. Nossa<br />

davosa e pli impurtonta damonda ei stada: «Tgei manegias ti che la giuventetgna fa el temps<br />

liber ?» s<strong>ina</strong>quei ha ella ris e rispundiu: « Ils giuvenils fan bia il « chillen » quei che vul dir<br />

<strong>per</strong> romontsch: ruassar ni star entuorn cun collegs.»<br />

Fundaziun<br />

Gabriela ed aunc auters collegs <strong>han</strong> entschiet 2008 cun quella lavur da giuventetgna. Ussa<br />

lavura ella cun 65% e sia secretaria cun 15%. Las autras duas promoturas <strong>han</strong> calau si.<br />

Cun buna luna ha ella raquintau da sias novas ideas <strong>per</strong> far novs projects. Mintga<br />

vischnauca ha da pagar <strong>ina</strong> compart a Gabriela, <strong>per</strong> tut quei che vegn duvrau sco <strong>per</strong><br />

exempel vapurisaders (spraydosas) <strong>per</strong> malegiar grafitis sin preits messas a disposiziun ed il<br />

benzin <strong>per</strong> ils viadis organisai.<br />

Questunaris <strong>per</strong> scolars<br />

Nus havein fatg questiunaris cun la damonda: «Tgei fa la giuventetgna el temps liber?» e<br />

repartiu quels ad in <strong>per</strong> giuvenils da <strong>Mustér</strong>, Trun e Danis. Nus havein repartiu tals allas<br />

classa su<strong>per</strong>iuras. Alla fin essan nus vegni sin 120 giuvenils ch’ein stai promts da dar<br />

risposta a nossa damonda. Per ch’ils giuvenils sappien dar sinceras rispostas havein nus<br />

decidiu da schar far la retscherca anonim.


Gabriela Cabalzar en discussiun cun Sandro, Julia e Valeria.<br />

Ina scolara che emple<strong>ina</strong> ora il questiunari.


120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

Computer<br />

Sport<br />

Televisiu<br />

Dar giugs<br />

Star <strong>per</strong> las<br />

vias<br />

Fimar<br />

Leger<br />

Viagiar<br />

0<br />

Nus havein constatau che 4/5 dils giuvenils che <strong>han</strong> empleniu ora il questiunari, fan enzatgei<br />

vid lur computer. Ils giuvenils miran pli bugen televisiun ni fan enzatgei vid il computer<br />

enstagl da viagiar ni leger, sco nos geniturs fageven. Sport denton fan era 76% dils<br />

giuvenils. Ei ha fatg surstar nus che tonts giuvenils che frequentesc<strong>han</strong> la emprema tochen<br />

tiarza secundara e reala.


Il Quadrel<br />

Il me<strong>ina</strong>fatschenta Fabian Schwarz<br />

Il giuven me<strong>ina</strong>fatschenta, Fabian Schwarz me<strong>ina</strong> dapi biebein 1 onn il hostel Quadrel<br />

a <strong>Mustér</strong>. Atgnamein ha el surpriu avon 7 onns da ses geniturs il hotel Cucagna,<br />

medemamein a <strong>Mustér</strong>. Cul temps ha el giu l’impressiun ch’ei maunchi a <strong>Mustér</strong> in liug<br />

da sentupada <strong>per</strong> ils giuvenils, in liug sco <strong>ina</strong> «lounge », nua ch’ins sa sentupar e far il<br />

« chillen ».<br />

Cu el hagi giu anflau il baghetg adatau, igl anteriur hotel Bellavista, hagi el giu la spontana<br />

idea da dar num a quei niev local „Quadrel“. Cunquei che biars indrezs el local havevien gia<br />

la furoma d’in quadrat. Il Quadrel ei denton buca mo in liug da sentupada, mobein el medem<br />

mument aunc in hostel cun <strong>ina</strong> stiva da caschiel, nua ch’ei vegn surviu fondue, raclette e.a.v.<br />

Las combras da durmir ein drizzadas en fetg sempel, mo tonaton cumadeivel. Glieud che va<br />

en in hostel vul plitost dar ora ils daners <strong>per</strong> ira cun skis ed aissa e buca <strong>per</strong> aults cuosts da<br />

<strong>per</strong>nottaziun. Era famiglias giuvnas che hagien buca in schi grond budget vegnien el hostel.<br />

Las combras hagien <strong>ina</strong> grondezia da rodund 18 m 2 . Ina combra cuosta frs. 30.- <strong>per</strong> <strong>per</strong>suna<br />

e notg, ei secapescha da sesez ch’ins sappi buca porscher grond luxus <strong>per</strong> in prezi aschi<br />

favoreivel. Tsche<strong>ina</strong>, gentar e solver vegnien quintai supplementar. La stiva da caschiel che<br />

eri avon el hotel Cucagna seigi semplamein vegnida transferida el Quadrel. Quella ed il<br />

lounge vegnan frequentadas fetg bein dils hosps dil hotel Cucagna e dil Quadrel. Insumma<br />

seigi il Quadrel in supplement tier las purschidas dil hotel Cucagna. La lounge dil Quadrel<br />

seigi frequentada fetg bein dils hosps da vacanzas mo oravontut era dils indigens. Tenor<br />

Fabian Schwarz hagi el era vuliu porscher alla giuventetgna indigena in liug da sentupada,<br />

nua ch’ei marschi enzatgei. Duront igl unviern vegnien 7 tochen 8 partys organisadas, duront<br />

la stad enzacontas pli pauc. Ils giuvens seigien pil pli tochen entuorn l’<strong>ina</strong> el Quadrel.<br />

Secapescha che era siu local senti la concurrenza, manegia il possessur, mo el emprovi<br />

ad<strong>ina</strong> da vegnir cun novas caussas ed <strong>ina</strong> sauna concurrenza seigi mo bien. El Quadrel


porschi el lavur <strong>per</strong> 4 tochen 5 <strong>per</strong>sunas, 1 tochen 2 da quellas <strong>per</strong>sunas lavurien en<br />

cusch<strong>ina</strong>. Per la recepziun drovi el negin quella sesanfli numnadamein el hotel Cucagna.<br />

Fabian Schwarz tila in facit positiv <strong>per</strong> il Quadrel. El seigi cuntents e cuntinueschi aschia. Per<br />

il futur giavischass il giuven me<strong>ina</strong>fatschenta che l’organisaziun Sedrun-Disentis Tourismus<br />

funcziunassi f<strong>ina</strong>lmein.<br />

(Nicole Venzin, Marc Deplazes, Milena Bundi)<br />

La <strong>bar</strong> dil Quadrel


„Jeu prendel dapart il mund, e mettel ensemen el sco jeu vi!“<br />

Linus Flepp ei naschius 1953 a Curaglia. Duront il temps da scoletta e scola eis ei semussau che quei<br />

buobet hagi in bien dun da malegiar.<br />

Sia veta<br />

Linus Flepp ei sedecidius da<br />

vegnir scolast primar, surtut era<br />

muort ses duns da dessignar.<br />

Malegiar ei <strong>ina</strong> fetg buna<br />

cunterpeisa tier sia professiun da<br />

scolast. Dapi 1974 instruescha el<br />

alla scola primara da <strong>Mustér</strong>.<br />

Cun l’incumbensa da scolast<br />

pudess ins tertgar ch’el fussi<br />

occupaus avunda. Mo quei tonscha<br />

buca <strong>per</strong> el. El ei ad<strong>ina</strong> silla<br />

tscherca. El malegia mintga di, sin<br />

pupi ni en ses patratgs.<br />

Ina dunna che legia. In maletg <strong>per</strong> la<br />

biblioteca da <strong>Mustér</strong>.<br />

Linus Flepp avon dus da ses maletgs.<br />

Sias ovras<br />

Ils maletgs da Linus<br />

Flepp ein cumponi ord treis<br />

fuormas, il trianghel, il quadrat<br />

ed il rudi. Las colurs ein tipicas e<br />

ses maletgs consistan mo ord las<br />

suandontas treis colurs. Il blau,<br />

che munta il tschiel, il brin, che<br />

munta il tratsch ed il tgietschen.<br />

El di che ses maletgs seigien<br />

buca realistics ed era buca<br />

abstracts, el malegi fuormas en<br />

moviment. Las <strong>per</strong>sunas<br />

sedemondien<br />

daco ch’ el prendi<br />

dapart ils maletgs. La risposta<br />

seigi la suandonta: „Jeu prendel<br />

dapart il mund, e mettel ensemen<br />

el sco jeu vi!“, di scolast e pictur<br />

artist Linus Flepp.<br />

Ses maletgs hagien tuts in<br />

senn, mintgaton capeschien<br />

ins buc el. Linus ha fatg in<br />

maletg che descriva tgei<br />

societad che nus seigien.


Il scolast Linus Flepp<br />

Nus havein intervestau ils scolars<br />

da Linus Flepp. Ils pignets <strong>han</strong> mo<br />

raquintau bunas caussas surda siu<br />

scolast. Ses scolars <strong>han</strong> fetg bugen<br />

el sco <strong>per</strong>suna e sco scolast.<br />

Duront quella intervesta havein<br />

nus udiu<br />

in pignet che ha detg tut losch: „El<br />

ei nies scolast!“<br />

Ina da sias ovras. (la fatscha).<br />

Ina reportascha da: Soraia,Rafael,Reto<br />

ed Ismar.<br />

Linus duront <strong>ina</strong> lecziun da lungatg.<br />

Opiniuns da differentas<br />

<strong>per</strong>sunas da <strong>Mustér</strong><br />

La glieud da <strong>Mustér</strong> queta che Linus<br />

seigi in su<strong>per</strong> artist, e ch’el fetschi bein<br />

siu art. Per capir ses maletgs sappien<br />

ins era seser in’uriala ensemen cun el lu<br />

vegni tut declarau. Alla gronda part<br />

plaian ses maletgs fetg bein, mo ei dat<br />

era <strong>per</strong>sunas allas qualas ses maletgs<br />

plaian meins bein. Tgi di che tut seigi<br />

<strong>per</strong>fetg ed auters dian ch’el duessi<br />

midar empau las colurs. Basta - mintgin<br />

ha il dretg dad haver siu agen meini.


Firma Zai-Ski AG a <strong>Mustér</strong><br />

La Zai AG ch’ei vegnida fundada igl onn 2003 ei renomada <strong>per</strong> igl entir mund entuorn.<br />

Ils skis vegan sulettamein produci a <strong>Mustér</strong>. Quels skis ein enzatgei extraord<strong>ina</strong>ri ed<br />

<strong>ina</strong> raritad. Ils skis da Zai vegnan buca produci en <strong>ina</strong> producziun da massa.<br />

La firma Zai ch’ei vegnida fundada igl onn 2003 sesvilupescha ad<strong>ina</strong> pli e pli fetg. Gia<br />

suenter 7 onns d’existenza ei la firma Zai AG vegnida renomada sigl entir mund. Il num Zai<br />

ei vegnius eligius <strong>per</strong>quei ch’el tuna en tut ils lungatgs tutt<strong>ina</strong> e <strong>per</strong>quei ch’el ha in senn<br />

positiv.<br />

L’idea da construir skis ha Simon Jacomet giu igl onn 2002. Igl emprem onn ei vegniu<br />

ex<strong>per</strong>imentau cun differents materials <strong>per</strong> contonscher <strong>ina</strong> certa basa da skis. Suenter ditg<br />

empruar eis ei reussiu alla firma Zai da producir in ski tut special, in ski, che negin haveva<br />

aunc viu. Cuort temps sissu ein els ir sin fiera cun lur emprem product, il ski “Classic“ da Zai.<br />

Suenter haver fatg igl emprem pass en la fatschenta da skis <strong>han</strong> els ex<strong>per</strong>imentau v<strong>ina</strong>von e<br />

fatg correcturas vid il ski aschia ch’il niev product ha seschau vender fetg bein. Els <strong>han</strong><br />

engrondiu la fatschenta Zai ed ein vengni fetg enconuschents lunsch sur il cunfins svizzers<br />

ora. Il ski Zai vegn vendius en differentas tiaras, denton la producziun dils skis da Zai<br />

succeda sulettamein a <strong>Mustér</strong>. El decuors dils davos onns <strong>han</strong> els rimnau massa<br />

ex<strong>per</strong>ientschas ed ein ussa arrivai sin in nivel fetg ault. La filosifia dalla firma ei da crear in<br />

ski exclusiv. Il skis da Zai ein fetg cars. Quei ha ils suandonts motivs: il material ord il qual il<br />

ski da Zai vegn construius ei specials e consequentamein cars. La garanzia da 5 onns <strong>per</strong> il<br />

ski da Zai relativescha il preci, <strong>ina</strong> semeglionta garanzia ei insumma buca usitada <strong>per</strong> skis.<br />

Daco ei la damonda suenter ils skis da Zai aschi gronda?<br />

Ils producents dil ski da Zai producesc<strong>han</strong> in ski, dil qual els ein <strong>per</strong>schuadi dalla qualitad,<br />

dalla tecnologia e dalla exclusivitad dil product. Ils skis da Zai vegnan produci mo a <strong>Mustér</strong><br />

(cantun Grischun).<br />

Il ski ch’ei el mument il pli actual senumna “Neza“. El ei vegnius quest unviern sin fiera. Quei<br />

ski cuntegn fasras da carbon en differentas posiziuns. Il ski Neza ha duas ruosnas, <strong>ina</strong><br />

davon ed <strong>ina</strong> davos. Entras quellas ruosnas vegn il ski pli levs ed influenzescha il flex.<br />

Dacuort s’occupescha la firma Zai cun la producziun da vestgadira. Las f<strong>ina</strong>miras pigl<br />

avegnir ein: vender in product qualitativ fetg ault, fa plascher alla clientella cun il sentiment<br />

dad haver enzatgei extraord<strong>ina</strong>ri.<br />

Lorena, Lea, Fabio


<strong>Mustér</strong> el prighel da radioactivitad?<br />

Buca mo el Giapun ei en prighel da radioactivitad, mobein era<br />

<strong>Mustér</strong> ha <strong>ina</strong> fontauna radioactiva ella Val Sogn Placi che<br />

cuntegn radon.<br />

Fatgs tier la radioactivitad da <strong>Mustér</strong><br />

Radon ei <strong>ina</strong> substanza radioactiva che sesanfla<br />

endadens las cristallas sco nus havein intervegniu digl<br />

Alexi Flepp. El hagi schau controllar sia casa <strong>per</strong>tuccont<br />

radioactivitad. El ha raquintau a nus ch’ igl apparat ch’era<br />

plazzazs silla vitr<strong>ina</strong> da sias cristallas privatas exponidas,<br />

havevi <strong>ina</strong> valeta surdimensiunada. Perquei hagi el<br />

rumiau ora las cristallas <strong>per</strong> in secund test. Ils ex<strong>per</strong>ts<br />

hagien silsuenter miserau <strong>ina</strong> pli pintga valeta da radis.<br />

Quei vul dir: che nossas cristallas ein contam<strong>ina</strong>das da<br />

radon. Il fier en las cristallas ein radioactivas. La<br />

radioactivitad a <strong>Mustér</strong> ei 3ga aschi’ aulta sco el rest dalla<br />

Svizra e vegn aschia schazegiada fetg aulta. L’aua che Alexi Flepp, avon sias cristallas contam<strong>ina</strong>das<br />

vegn ord la fontauna ei 15 millisiverts, quei che vul dir,<br />

2ga aschi aulta sco <strong>Mustér</strong> e 6ga aschi aulta sco el rest<br />

dalla Svizra.<br />

La fontauna en la Val Sogn Placi<br />

La fontauna en la Val Sogn Placi che sesanfla 2 kilometers sur la<br />

via principala, catscha viadora aua cotschna, <strong>per</strong>quei <strong>han</strong> ei pli<br />

baul numnau quei l’aua cotschna dalla Val Sogn Placi. Quell’ aua<br />

che ha in gust peter cuntegn bia fier, <strong>per</strong>quei ha ella era survegniu<br />

quella speciala colur cotschna. Tschaffau ha Dr. Augustin<br />

Condrau la fontauna da radon el 19avel tschentaner <strong>per</strong> far curas<br />

el Disentiserhof. Radon cuntegn fetg bia mineralias e fier ed ei<br />

<strong>per</strong>quei fetg sanadeivel.<br />

Fontauna da radon ella Val Sogn Placi Augustin Condrau cun <strong>ina</strong><br />

scala da bovis<br />

Cura cun Radon<br />

La cura da radon sebasa sil principi d’energia ch’ ins mesira en<br />

Bovis. Denton ha ei da<strong>per</strong>tut nua ch’ei vegn mesirau Bovis era radis<br />

radioactivs che ein nuscheivels. Dapli Bovis ch’ei ha e pli malsegir<br />

ch’igl ei. In carstgaun ha sez 6500 Bovis. Tut sut 6500 Bovis ei<br />

nuscheivel pil carstgaun, sur 6500 Bovis dat energia al carstgaun.<br />

Sch’ins surfa denton cun la cura, donnegian ils radis radioactivs dapli<br />

il tgierp che quei ch’ils Bovis gidan. Ord il motiv che l’aua da cura da<br />

radon cuntegn radioactivitad, <strong>han</strong> ins scumandau els onns 70 quels<br />

bogns en Svizra. Ins astga denton buca emblidar che tut gida nuot<br />

sch’ins ei buca <strong>per</strong>schuadius dad ei. L’ aua ei vegnida duvrada<br />

duront biars decennis <strong>per</strong> la cura da malsognas dallas giugadiras, dil<br />

saung e dil lom. 1878 ha Dr. Augustin Condrau surpriu il


Disentiserhof ed entschiet a medegar glieud cun aua da radon naven digl onn 1881. Denton<br />

posseda buca mo <strong>Mustér</strong> radon, ei dat era aunc biars auters loghens nua ch’ ei ha aua che<br />

cuntegn plirs 10-melli Bovis, quei che savess gidar enorm. Bia glieud prominenta da gliez<br />

temps <strong>han</strong> visitau il bogn el Disentiserhof <strong>per</strong> far cura. Denter auter ha la famiglia majestusa<br />

Wilhem dalla Grondabretagna visitau il bogn, sco era il Kaiser dalla Austria ch’ei scappaus el<br />

Disentiserhof duront l’emprema uiara mundiala duronts ils onns 1917-1919.<br />

Kneipp<br />

Ina pusseivladad moderna <strong>per</strong> cargar las energias dil tgierp senumna: Kneipp. Quella<br />

pusseivladad da cargar energias ei insumma buc prigulusa ni nuscheivla pil carstgaun.<br />

<strong>Mustér</strong> ha schizun <strong>ina</strong> via da Kneipp che me<strong>ina</strong> ils participonts naven dalla caplutta d’Acletta<br />

entochen si Pardi. L’uniun ei vegnida fundada dil tat dil Augustin Condrau, cul qual nus<br />

havein fatg oz <strong>ina</strong> intervesta. Augustin Condrau ha tschintschau sur da caussas fetg<br />

interessantas co ins sa cargar nossas energias. Nus essan stai fetg fasc<strong>ina</strong>i da tut quellas<br />

pusseivladads e savein mo cussegliar d’empruar ora la via da Kneipp e da sefatschentar<br />

cun quei tema. Forza ch’ei gida gie.<br />

Text e retscherca (Aurel, Silvan e Rafael)<br />

Informaziuns (internet, archiv communal, Alexi Flepp ed Augustin Condrau)


<strong>Nangijala</strong>: 4 <strong>Svedes</strong> <strong>han</strong> <strong>per</strong> <strong>casualitad</strong> <strong>aviert</strong> <strong>ina</strong> <strong>bar</strong> a <strong>Mustér</strong><br />

Durond las vacanzas da skis a <strong>Mustér</strong> ei ils siemi da quater giuvens <strong>Svedes</strong>,<br />

dad arver en quei vitg <strong>ina</strong> nova <strong>bar</strong>, naschius.Els <strong>han</strong> empruau da reussir quei<br />

siemi e sco ei vesa ora cun grond success.<br />

Entschiet ha ei aschia: treis giuvens ed <strong>ina</strong> giuvna ord la Sveda fuvan vegni sin l`idea dad ir<br />

en las Alps a far vacanzas da skis. Per guder quellas vacanzas <strong>han</strong> els eligiu las pistas dil<br />

territori da skis da <strong>Mustér</strong> en Svizra. Il vitg da <strong>Mustér</strong> cun sia biala cuntrada muntagnarda ha<br />

plaschiu ad els talmein, ch`els <strong>han</strong> eligiu quel <strong>per</strong> lur niev domicil. Duront lur vacanzas <strong>han</strong><br />

els fatg <strong>per</strong>senn ch`il vitg da <strong>Mustér</strong> porschi buca aschi bia pusseivladads da sentupada <strong>per</strong><br />

la giuventetgna. Ord quei motiv ei l`idea dad arver <strong>ina</strong> <strong>bar</strong> tut speciala a <strong>Mustér</strong> naschida.<br />

Ex<strong>per</strong>ientschas cun la lavur d’ustier haveva sulettamein la giuvna Elena. E tonaton <strong>han</strong> els<br />

ughegiau quei pass . Cunquei che l`ustria dil Brunni a <strong>Mustér</strong> era venala, <strong>han</strong> els cumprau<br />

quei baghetg e renovau el tenor lur agen stil e<br />

gust. La decoraziun speciala, creada <strong>per</strong> gronda<br />

part dils quater giuvens <strong>Svedes</strong> e l`atmosfera tut<br />

aparti laian sesentir ins fetg bein en quei local.<br />

La <strong>Nangijala</strong> cun sia gronda terassa.<br />

<strong>Nangijala</strong>:Tgei vul quei dir?<br />

Il local numnan els <strong>Nangijala</strong>. Quei num <strong>han</strong> els priu ord <strong>ina</strong> praula dad Astrid Lindgren, la<br />

renomada autura da praulas svedesa. Per els quater fuvi la praula che raquintavi dil<br />

<strong>Nangijala</strong>, che vul dir ton sco tiara dalla cucagna, la preferida.<br />

Ei il siemi ius en vigur?<br />

Abstrahau d’enqual problem <strong>per</strong>tuccont il lungatg para ei dad esser gartegiau. Dapi gleiti<br />

treis onns ein els a <strong>Mustér</strong> ed ein aunc ad<strong>ina</strong> fetg cuntens da lur decisiun. La populaziun da<br />

<strong>Mustér</strong> para era dad esser cuntenta cun ils quater immigrants dil nord.<br />

Tgei occupaziun havevan els avon che vegnir a <strong>Mustér</strong>?<br />

Avon che vegnir a <strong>Mustér</strong> luvravan els sin differents camps e mistregns. La giuvna Elena<br />

luvrava en <strong>ina</strong> ustria, dus dils giuvens eran mecanists da velos e bikes ed il tierz giuven<br />

luvrava tier <strong>ina</strong> interpresa da baghegiar.


Il logo dalla <strong>Nangijala</strong>.<br />

Tgei far en il temps liber?<br />

En lur temps liber fan els fetg differentas caussas. Els van cun skis,<br />

van savens a reiver, in dils giuvens fa Downhill e la giuvna dat unihoc.<br />

Naturalmein ch’els van era bia a viagiar en nossa biala cuntrada.


<strong>Nangijala</strong>: 4 <strong>Svedes</strong> <strong>han</strong> <strong>per</strong> <strong>casualitad</strong> <strong>aviert</strong> <strong>ina</strong> <strong>bar</strong> a <strong>Mustér</strong><br />

Durond las vacanzas da skis a <strong>Mustér</strong> ei ils siemi da quater giuvens <strong>Svedes</strong>,<br />

dad arver en quei vitg <strong>ina</strong> nova <strong>bar</strong>, naschius.Els <strong>han</strong> empruau da reussir quei<br />

siemi e sco ei vesa ora cun grond success.<br />

Entschiet ha ei aschia: treis giuvens ed <strong>ina</strong> giuvna ord la Sveda fuvan vegni sin l`idea dad ir<br />

en las Alps a far vacanzas da skis. Per guder quellas vacanzas <strong>han</strong> els eligiu las pistas dil<br />

territori da skis da <strong>Mustér</strong> en Svizra. Il vitg da <strong>Mustér</strong> cun sia biala cuntrada muntagnarda ha<br />

plaschiu ad els talmein, ch`els <strong>han</strong> eligiu quel <strong>per</strong> lur niev domicil. Duront lur vacanzas <strong>han</strong><br />

els fatg <strong>per</strong>senn ch`il vitg da <strong>Mustér</strong> porschi buca aschi bia pusseivladads da sentupada <strong>per</strong><br />

la giuventetgna. Ord quei motiv ei l`idea dad arver <strong>ina</strong> <strong>bar</strong> tut speciala a <strong>Mustér</strong> naschida.<br />

Ex<strong>per</strong>ientschas cun la lavur d’ustier haveva sulettamein la giuvna Elena. E tonaton <strong>han</strong> els<br />

ughegiau quei pass . Cunquei che l`ustria dil Brunni a <strong>Mustér</strong> era venala, <strong>han</strong> els cumprau<br />

quei baghetg e renovau el tenor lur agen stil e<br />

gust. La decoraziun speciala, creada <strong>per</strong> gronda<br />

part dils quater giuvens <strong>Svedes</strong> e l`atmosfera tut<br />

aparti laian sesentir ins fetg bein en quei local.<br />

La <strong>Nangijala</strong> cun sia gronda terassa.<br />

<strong>Nangijala</strong>:Tgei vul quei dir?<br />

Il local numnan els <strong>Nangijala</strong>. Quei num <strong>han</strong> els priu ord <strong>ina</strong> praula dad Astrid Lindgren, la<br />

renomada autura da praulas svedesa. Per els quater fuvi la praula che raquintavi dil<br />

<strong>Nangijala</strong>, che vul dir ton sco tiara dalla cucagna, la preferida.<br />

Ei il siemi ius en vigur?<br />

Abstrahau d’enqual problem <strong>per</strong>tuccont il lungatg para ei dad esser gartegiau. Dapi gleiti<br />

treis onns ein els a <strong>Mustér</strong> ed ein aunc ad<strong>ina</strong> fetg cuntens da lur decisiun. La populaziun da<br />

<strong>Mustér</strong> para era dad esser cuntenta cun ils quater immigrants dil nord.<br />

Tgei occupaziun havevan els avon che vegnir a <strong>Mustér</strong>?<br />

Avon che vegnir a <strong>Mustér</strong> luvravan els sin differents camps e mistregns. La giuvna Elena<br />

luvrava en <strong>ina</strong> ustria, dus dils giuvens eran mecanists da velos e bikes ed il tierz giuven<br />

luvrava tier <strong>ina</strong> interpresa da baghegiar.


Il logo dalla <strong>Nangijala</strong>.<br />

Tgei far en il temps liber?<br />

En lur temps liber fan els fetg differentas caussas. Els van cun skis,<br />

van savens a reiver, in dils giuvens fa Downhill e la giuvna dat unihoc.<br />

Naturalmein ch’els van era bia a viagiar en nossa biala cuntrada.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!