LATINO PROGRAMMA SVOLTO Dal testo ... - Collegio Rotondi

Prof. Laura Airaghi
Anno scolastico 2007 – 2008
Dal testo: Monticini, Lingua latina, ed. Principato
Elementi di morfologia
LATINO
PROGRAMMA SVOLTO
Morfologia del sostantivo:
• concetto di declinazione; radice e desinenza, prefisso e suffisso;
• le 5 declinazioni. Cenni sulla declinazione dei nomi greci;
• particolarità comuni alle 5 declinazioni.
Morfologia del verbo:
• indicativo attivo e passivo;
• imperativo presente e futuro;
• congiuntivo attivo e passivo;
• participio presente, passato e futuro;
• verbi in -io.
Morfologia dell’aggettivo:
• aggettivi della prima e della seconda classe;
• aggettivi pronominali;
• comparativi e superlativi;
• aggettivi numerali cardinali e ordinali; cenni sui numerali distributivi e moltiplicativi;
• indicazione delle ore e del calendario.
Morfologia del pronome:
• pronomi personali di I e II persona.
Elementi di sintassi:
• dativo di possesso;
• uso di plus e genitivo di stima;
• il complemento di età;
• la consecutio temporum;
• subordinate all’indicativo: temporali e causali;
• la consecutio temporum;
• subordinate al congiuntivo: finali, consecutive e narrative.
Lavoro estivo di rinforzo e per l’assolvimento del debito
Costruisci e traduci le seguenti versioni:
Cesare sconfigge i Tigurini
Helvetii quadraginta vicos inter montem Iuram et lacum Lemannum possidebant et fortissimi omnium Gallorum
ducebantur. Apud Helvetios locus princeps a Tigurinis obtinebatur, quod olim apud lacum Lemannum L. Cassium
consulem pervicerant ac necaverant. Hac (= con questa; abl. femm. sing.) victoriā omnes vici totius regionis Tigurinis
parebant et eorum (= di essi, loro; gen. plur.) voluntati obtemperabant. Cum ab Helvetiis deliberatur novas
investigare regiones, ibique suas sedes collocare, Tigurini primi omnium in provinciam Romanam invadunt. Cum hoc
(= questo, ciò; nom. neutro sing.) Caesari nuntiatur, quamquam ille multis et magnis negotiis in Italia retinebatur,

tamen in Galliam evolat, exercitus magnos comparat, Tigurinos oppugnat, vincit, interficit, fundit atque fugat. Ita, sive
casu, sive consilio deorum immortalium, Tigurinis, qui (= i quali, che; nom. masch. plur.) populo Romano maxime
obfuerant (da obsum), magna poena irrogatur, qua (= con la quale; abl. femm. sing.) Caesar iniurias a populo
Romano acceptas in Tigurinos severe et vehementer vindicat.
I malefici della maga Circe
Circe, Solis et Persae nymphae filia, Aeetae Colchorum regis soror, veneficiorum perita fuit. Regem Sarmatarum, cui
(= a cui; dat. sing.) nupserat, veneno necavit et eius (= di lui; gen. sing.) regnum occupavit, sed cum crudelius
imperaret, ab incolis pulsa est et in Italiam profugit. Hic Scyllam, puellam a Glauco amatam, cum fontem, quo illa se
lavare solebat (= dove essa era solita lavarsi), radicibus herbisque nocentibus inquinavisset, in monstrum marinum
commutavit. Nam dea, Glauci amore incensa, implacabile in puellam odium conceperat. Ulixem autem, post Troiam
deletam mari errantem, hospitio excepit ac eius (= di lui; gen. sing.) socios, quos (= che; acc. masch. plur.) in sues
commutaverat, in pristinam formam restituit. Postremo cum a Pico, Latinorum rege, quem (= che; acc. masch. sing.)
adamabat, repulsa esset, tanto odio exarsit ut eum (= lui, lo; acc. masch. sing.) in avem sui nominis transformaverit.
Esempi di empietà punita.
Capaneus, ferox dux Argivus, cum deorum contemptor esset, acerba morte scelus expiavit. Namque profectus cum
Polynice aliisque Graecorum ducibus ad bellum Thebanum, cum primo impetu scalas muris temere admoveret ut
facibus omnia aedificia deorumque templa incenderent, a Iove fulmine percussus est. Tunc Evadne, eius uxor,
singulare exemplum amoris coniugalis praebuit. Nam cum servis imperavisset ut pyram extruerent eoque corpus
mariti imponerent, in rogum ardentem mirabili animi fortitudine ascendit.
Salmoneus, superbus Aeoli filius, cum adulescentiam in Thessalia egisset, cum sociis in Elidem migravit ibique
urbem condidit, quam (= che; acc. femm. sing.) duro imperio rexit. Cum honores divinos petulanter posceret, per
urbem curru aëneo vectus, faces agitabat et catenas ferreas trahebat, flammis, sonitu equorumque cursu nimbos ac
tonitrua Iovis simulans. Sed stultus rex impietatis suae crudeles poenas solvit: Iuppiter enim non solum vindici
fulmine Salmoneum combussit sed etiam eius populum totamque urbem simul oppressit.
Ulisse: dalla discesa agli inferi all’approdo in Sicilia
Ulixes, cum ad Cimmerios pervenisset, ad inferos descendit ut, Circes (= gen. greco) hortatu, Tiresiam consuleret.
Ibi invenit Elpenorem, unum ex comitibus, quem (= che; acc. masch. sing.) apud Circen reliquerat. Elpenor ebrius
nocte per scalam cecidit cervicesque fregit: sic eo pervenerat. Miser nauta Ulixem oravit ut corpus ad sepulturam
traderet et in tumulo gubernaculum poneret. Postea Tiresias Ithacorum regi finem errationis reditumque domum
praenuntiavit. Inter mortuorum umbras Ulixes Agamemnonem, Graecorum ducem, cum Achille et Aiace recognovit et
multis cum lacrimis matrem Anticleam salutavit. Cum autem ad superos revertisset, corpus Elpenoris sepultura
honoravit, ita ut rogaverat. Postea, cum navem solvisset, a dea monitus, sirenum blanditias vitavit et Scyllae
scopulum, nautis infestum, effugit. Tandem, cum in insulam Siciliam pervenisset, comitibus imperavit ne pecus Solis
sacrum violarent. Tamen nautae, cum Ulixes dormiret, fame coacti pecus involaverunt: quam ob rem Iuppiter, ira
incensus, dum ad Ithacam navigant, eorum (= di loro, loro; gen plur.) navem fulmine percussit itaque omnes nautae,
praeter Ulixem, occiderunt.
Gesta di Annibale
Numquam Carthaginiensibus dux magis strenuus, Romanis hostis acrior quam Hannibal fuit. Cum admodum iuvenis
Carthagine discessisset, in Hispania sub patre Hamilcare militavit et post eius mortem imperator a militibus
consalutatus est. Gloriae imperiique cupidissimus, cum magno militum agmine in Italiam pervenit. Hieme iter per
Alpes ob nivium copiam ac asperrimum frigus difficilius fuit, sed firma Hannibalis voluntas omnes difficultates
omniaque pericula superavit. In pugna peritior et minus imprudens quam Romanorum consules fuit; nam apud
Ticinum, Trebiam et Trasumenum lacum praeclaras victorias facile obtinuit. Denique hostes apud Cannas profligavit,
ubi L. Aemilius Paulus consul atque plurimi milites necati sunt, pauci incolumes effugerunt. Postea, Carthaginem
revocatus, Hannibal cum Scipione Africano, peritissimo duce, apud Zamam conflixit. Cum victus esset, in Bithyniam
apud Prusiam regem confugit, ubi, ne a Romanis caperetur, venenum sumpsit.
La vecchietta sincera e il tiranno Dionigi.
Syracusis anicula deos cotidie obsecrabat ut Dionysius, crudelissimus urbis tyrannus, incolumis semper esset diuque
viveret. Cum Dionysius rem cognovisset, aniculam arcessivit precumque causam quaesivit. Mulier admodum libere
respondit: “Olim Syracusis iniquus tyrannus imperabat; cum ille e vita excessisset, ferocior tyrannus Syracusarum

arcem occupavit, et ideo vehementer cupiebam ut etiam eius dominatus quam brevissimus esset; sed postea
habuimus te, omnium tyrannorum crudelissimum. Ita deos pro tua salute obsecro, ne post mortem tuam tyrannus
etiam peior nobis contingat.” Tam facetam libertatem Dionysius non punitivit atque aniculam dimisit.
Un’astuta risposta del poeta Filosseno a Dionigi.
Cum Philoxenus poeta a Dionysio, Syracusanorum tyranno, ad cenam quondam invitatus esset, accidit ut in convivio
Dionysio piscis maximus apponeretur, poetae autem piscis multo minor ac deterior. Tum Philoxenus piscem suum
primum (avverbio) ad os deinde ad aurem admovit, quasi quiddam (= qualcosa; acc. sing.) rogaret. Dionysius,
stupore affectus, causam ex Philoxeno quaesivit. Tum poeta respondit: “Carmen de Polyphemo et Galatea, Nerei
maris dei filia, scribo; itaque piscem interrogabam de vita Nereidum in mari viventium. Sed piscis meus, cum sit minor
natu quam tuus, omnia ignorat. Permitte igitur ut maiorem tibi appositum interrogem!” Dionysius, poetae responso
delectatus, piscem suum Philoxeno dedit.
Achille cerca di sfuggire al fato.
Si bello Troiano intervenisset, Achilles, Pelei Thetidisque filius, de vita immaturo interitu decessisset. Cum dea
Thetis, mirifice diligens carumque filium habens, rem penitus perspexisset, in insulam Scyron ad Lycomedem regem
misit filium, ut fatum vitaret. Rex Lycomedes, hospitio libenter Thetidis filium accipiens, inter suas filias virgines habitu
feminino servavit, atque falso nomine Pyrrham nominavit, quoniam Achilles capillis flavis erat et Graece rufum
“pyrrhon” dicitur. Achivi autem, cum rescivissent rem, ad regem Lycomedem oratores miserunt, ut Achillis adiutorium
ad bellum Troianum rogarent. Rex Achillis praesentiam negavit atque Achivis potestatem dedit, ut in regiam virum
quaererent. Interea Ulixes in regio vestibulo munera feminea una cum clipeo et hasta posuerat. Cum repente tibicen
unus ex Achivis, Ulixis iussu, cecinit aliique armorum crepitum et clamorem produxerunt, Achilles, coniecturam de
hostium adventu faciens, vestem muliebrem dilaniavit, atque clipeum astamque arripuit. Postquam Thetidis filium
Achivi noscitaverunt, Achilles et suas operas et milites Myrmidones Argivis promisit.
Milziade vince a Maratona.
Athenienses copias ex urbe eduxerunt, loco idoneo castra posuerunt. Postridie, Miltiadis iussu, sub montis radicibus
aciem in regione non aperta instruxerunt, ut proelium committerent. Cum apud Marathona multis locis rarae essent
arbores, alibi densae, cumque altitudo montium Athenienses copias tegeret, tractus arborum impediebat equitatum
hostium. Datis, etsi loco non aequo, copias instruxit, quoniam proelium ante Lacedaemoniorum adventum
desiderabant; deinde in certamen descendit. Athenienses virtute Persas superaverunt, quod decemplicem hostium
numerum profligaverunt. Persae, territi, non castra sed naves petiverunt. Mirabilis pugna fuit, quia exigua manus
tantum exercitum prostravit.
I Galli.
Cum Galli, gens bellicosa, Alpes superassent, magnam Italiae partem ferro ignique vastabant. Postquam
Romanorum exercitum ad Alliam fluvium fugaverunt, agros vastantes, urbi Romae appropinquaverunt. Romani
uxores et liberos in Capitolium, arcem Romae, portaverunt; senes autem, de salute patriae desperantes, aequo
animo adventum hostium in foro expectabant. Galli, cum in urbem intravissent, omnes senes necaverunt, urbem
cremaverunt, Capitolium oppugnaverunt. Obscura nocte Galli Capitolium expugnavissent, nisi anserum clamor
Manlium, virum fortem ac strenuum, e somno excitavisset. Cum Manlius statim socios ad arma vocavisset,
Capitolium servavit. Iure igitur Romani Manlii nomen celebraverunt; nam cives grati Capitolinum appellaverunt
Manlium.
Volgi dall’attivo al passivo le seguenti frasi, poi traducile:
1. Servati sunt cives a strenuis militibus.
2. Puerorum culpas matres condonabunt.
3. A bonis virtutes laudantur et vitia vituperantur.
4. Magister saepe te vituperabat, raro laudabat.
5. Urbs repleta est tumultu.
6. Amici nos monent.
7. Testes exhibentur et interrogantur ab iudice.
8. Conspectus lupi pastores terrebat.
9. A militibus nostris castra hostium invadebantur.
10. Obsidio urbem clausit.

11. Ducemini a bonis magistris.
12. Romani iustitiam coluerunt.
13. Captivi custodiuntur a militibus.
14. Boni cives patriae salutem cupient.
15. Oppida moenibus munita sunt.
Costruisci e traduci le frasi seguenti:
(Comparativi e superlativi)
1. Socratem iure iustissimum temperantissimumque omnium Graecorum antiqui existimaverunt.
2. Vatinius, cum esset homo debilis pravissimusque, argutissimus orator fuit.
3. Veteres Galli feroces, Germani ferociores, Scythae ferocissimi erant.
4. Carthago Numantiaque, urbes infestissimae Romanis, a Scipione Africano deletae sunt.
5. Ex Romanis imperatoribus longe crudelissimos se praebuerunt Gaius Caligula et Nero.
6. Lunae cornua tum acutiora, tum hebetiora apparent.
7. Dolor animi gravior quam corporis est.
8. Nullam urbem Siciliae pulchriorem putamus Syracusis.
9. Tenuiorum pauperiorumque inopiae succurrit divitiorum beatiorumque liberalitas.
10. Nihil inconstantius fortuna.
(Numerali)
1. Trecenta duodeseptuaginta milia Helvetiorum ex agris suis in Galliam migraverunt.
2. In pugna apud Marathona ingens Persarum exercitus a decem milibus Graecorum militum superatus est.
3. Unius pecudis scabies totum commaculat gregem .
4. In Brundisii portu una et triginta naves ancoras posuerunt.
5. Romulus annum in decem menses descripsit, Numa Pompilius in duodecim.
6. In anno sunt trecenti sexaginta quinque dies; annus intercalarius uno die longior est.
7. Caesar cum duabus legionibus et centum duodeviginti equitibus in Galliam Lugdunensem processit, ut
oppidum Alesiam obsidione clauderet.
8. Pastor in ovile centum duas et viginti oves reduxit.
9. Ex hostium copiis sescenti milites in acie vitam amiserunt, duo milia et ducenti saucii in silvam confugerunt.
10. Classis Xerxis mille et ducentarum navium longarum fuit, terrestres autem exercitus septingentorum milium
peditum, equitum quadringentorum milium fuerunt.