ISIDORI HISPALENSIS EPISCOPI - Koeblergerhard.de

ISIDORI 

HISPALENSIS EPISCOPI 

ETYMOLOGIARVM SIVE ORIGINVM 

LIBRI XX 

RECOGNOVIT 

BREVIQVE ADNOTATIONE CRITICA INSTRVXIT 

W. M. LINDSAY 

IS VNIVKRSITATR ANUKEANA I.ITTEKAKVM IIVHANIOKVM PROFBSSOR 

TOMVS II 

LIHROS XI-XX CONTINENS 

OXONII 

E TYPOORAPHEO CLARENDONIANO

AVCTORKS 

.ln;: — editio Arcvaliana (revcra cx Grialiana derivata) in 

Mignii Patroloyia Latina 

Otlo — cditioOttoniana in Lindemanni Corp.Gramm.Lal. 

SJmuir-j — II. Sclnvarz ' Obscrvatiuncs criticac in Isid. Hisp. 

Origincs.' llirschberg, 1895 

lh-csscl—\\. Dressel 'l)c Isidori Originum Fontibus.' 

Turin, 1874 

Klussnuinn — M. Klussmann ' Kxcerpta Tcrtullianea in Isicl. 

Hisp. Ktymologiis.' Ilatnburg, 1S92 

Sadcc — L. Sadcc ' Uebcr l'rciburgcr Fragmente cincr 

llandschrift dcr Etyniologiae des Isid. Hisp.' 

Freiburg, 1883 

^h. Schenk ' De Isid. Hisp. de Nat. Ker. libelli 

fontibus.' Iena, 1909

SIGLA CODICVM 

a = Familiae I codices 

A = Ambrosianus L 99 sup., saec. viii 

/>' = Iternensis 101, sacc. ix-x 

C= Leidensis (Voss. lat. V. 74), saec. ix-x 

D = liasileensis F. III. 15, sacc. viii ex. 

E = Parisiensis lat. 13021), saec. viii ex. 

/•" = Weilburgensis (Gymn. bibl. 3), saec. ix 

(.' = Sangallensis primus (231-232), saec. ix-x 

//= Harleianus lat. 2686, saec. ix cx. 

/= IJruxellensis II. 4856, sacc. viii ex. 

Bern. = licrnensis 263, sacc. ix 

Bcrn. extr. = Hernensis 611, saec. viii 

Ucni.frag. = Herncnsis AA 90 (23), saec. viii 

( >;/. = Colnnicnsis 1S3", sacc. viii cx. 

/C/ns.fntg. = Einsidlcnsis 365 {42), sacc. viii 

Htirl. cxtr. — llarlcianus lat. 3034, sacc. viii 

Mon. = Monacensis 6250, saec. ix 

Motuic.frag. = Monacensis 29051, sacc. viii 

Rcg. = Coll. Rcginac, Oxouii, 320, sacc. ix cx. 

Rent. = Remensis 426, saec. ix cx. 

Siwg. cxtr. «= Sangallensis 913, saec. viii-ix 

Trin. ~ Coll. S. Trinitatis, Cantabrigiac, 368, sacc. ix 

Voss. i>2 = Lcidcnsis (Voss. lat. V. 82), sacc. ix 

p = ramiliac 11 codiccs 

A"= Karolintts Wolfcnbuettclanus (Weissenburg. 64), 

saec. viii in. 

L «= Vaticanus lat. 5763, sacc. viii in. 

M = Cavensis 23, sacc. viii ex. 

A r = Carolsruhensis (Aug. LVII), sacc. viii 

O = Sangallcnsis altcr (233), sacc. ix in. 

/' = Sangallcnsis tcrtius (235), saec. ix in. 

/'(//•. cxir. = Parisiensis Int. 7530, sacc. viii cx. 

Phill. = Uerolinensis (Phillippsianus 1S31), saec. viii-ix 

y = Familiae III codices 

T= Toletanus Matritensis(Tol. 15. 8), saec. viii ex. (?) 

U= Escorialensis primus (T. II. 24), saec. ix ex. (?) 

F= Escorialcnsis altcr (&. 1.14), sacc. ix (?) 

IV'= Escorialensis tertius (P. I. 7), saec. ix in. (?) 

A'= Sangallensis quartus (237), sacc. ix-x 

Ovct. cxtr. = Ovetensis Escorialcnsis (U. II. 18); sacc. viii 

coihi. — 1>CK'I\ quorum univcrsas lcctiones per totuin 

opus (cf. Jid init. libri XVII), quoties a textu 

discrcpant, in appanitu cxliilmi


HISPALENSIS EPISCOPI 

ETYMOLOGIARVM SIVE ORIGINVM 

LIBER XI 

DE HOMINE ET PORTENTIS 

DE HOMINE ET PAUTIBVS EIVS. Natura dicta ab eo quod 1 

nasci aliquid faciat. Gignendi enim et faciendi potens est. 

Manc quidam Deum esse dixerunt, a quo omnia creata sunt ct 

existunt. Ocnus a gigncndo dictum, cui dcrivatum nomen a 2 

5 terra, ex qua omnia gignuntur; y?) cnini Graece tcrra dicitur. 

Vita dicta proptcr vigorem, vcl quod vim teneat nascendi atquc 3 

crcsccndi. Vndc et arborcs vitam habcre dicuntur, quia 

gignuntur et crcscunt. Homo dictus, quia ex humo est factus, 4 

sicut [ct] in Gcncsi dicitur (2, 7) : ' Et crcavit Dcus bominem 

IO dc humo terrac' Abusivc autem pronuntiatur ex utraquc 

substantia totus homo, id cst e.\ societate animae ct corporis. 

Xani proprie homo ab humo. Graeci autem hominem av6p vidcrcT vivcrc K 18 rcctos atl A* ig non terr. T 

20 vcntris A'/> o\ finxit «>m. />' au. cst A' intm D) : au. oin. C 

1182 ti


tcrior. Interior honio anima, [et] cxtcrior homo corpus 

7 Aninia auteni a gentilibus nomen accepit, eo quod ventus sit. 

Vnde et Graece ventus uvcpos dicitur, quod ore trahentes aerem 

vivere vidcamur: scd apertissime falsum est, quia nuilto prius 

gignitur anima quam concipi aer ore possit, quia iani in gene- 5 

8 tricis utero vivit. Non ost igitur acr anima, quod putavcrunt 

quidam qui non potuerunt incorpoream eius cogitare naturam. 

9 Spiritum idem e§se quodanimam Evangelista pronuntiat dicens 

(Ioh. io, 18): ' Potestatem habeo poncndi aniniam nieani, et 

rursus potestatem habeo sumendi eam.' De hac quoque ipsa 10 

• Domini anima passionis tcmporc memoratus Evangelista ita protulit, 

diccns (Ioh. 19,30): « Kt indinato capite emisit spiritum.' 

10 Quxd cst cnini cnuttcrc spiritutn nisi quotl aniniam poncre ? Sed 

aninu dicta proptcr quod vivit: spiritus autem vel pro spiritali 

11 natura, vel pro co quod inspiret in corporu. Itcm animuui idt % m 15 

csse quod aniniam ; sed aninia vilae est, aninius consilii. Vndc 

ilicunt philosophi etiuni sine animo vitam manere, et sine mcntc 

nniniam durare: unde et amentes. Nam nientem vocari,utsciat: 

J2 aninnun, ut vclit. Mcns auteni vocata, quod emincat in anima, 

velquodmeminit. \'ndectinmemorcsanienle.s. Quapropternon ao 

aninia, sed (iuod excellit in aninui mcns vocatur, tanu|uam caput 

cius vel oculus. Vnde et ipse homo secundum mentcni imago 

l)ei dicitur. Ita autem hauc oinnia adiuncla sunt animae ut una 

rcs sit. Pro cfficicntiis enim causarum diversa noniina sortita 

13 est anima. Nam et memoria mens est, unde et inmemores 35 

amentes. pum crgo vivificat corpus, aninui est : dum vult, 

animuscsi: dum scit, mensest: dum recolit, menioria cst: duni 

rectum iudicat, ratioest: dum spirat, spiritus est: duni a 

j cihab. BFTt 0111, CK liomo om. K (110/1 D) 4 muItumA* 

5 nnitna otu. /J' • «jni ctiam A" 6 cst 0111. K 7 f l»id. qu. 11. pot. 

0111. '/' pnlavcriint O i•• corporc aut eiiis A" 9 et rurs.. • • cam] 

ci itcnim snmciuli cain X rursuin C 11 pass. snae teinp. B {uon 

-V; 13 cnim 0111, D qitocl ct an. li M proptcr] pro '/' quodi 

f|uia O 15 vcl co A' spirct FK 16 quoil ct an. B scd 

aniinc 7" un. ct di. ptitl. A': «n. pliil. di. C 17 inciilc 0111. T 

18 sciant animain A* 19 animain CT in an. vcl.

ETYMOLOCIARVM UK. XI. i 

sentit, sensus est. Nam inde animus scnsus dicitur pro his quae 

scntit, unde et sentcntia nomen accepit. Corpus dictum eo 14 

quod corruptum perit. Soluhile enim atque mortale est, ct 

aliquando solvendum. Caro autcm a creando est appcllatu. 15 

5 Crementum enim semen cst masculi, unde animalium ct honiinum 

corpora concipiuntur. Hinc et parentes creatores vocantur. 

Caro autem ex quattuor eiementis conpacta est. Nani J 6 

terra in carne est, aer in halitu, humor in sanguine, ignis in calore 

vitali. Habent enim in nobis elementa suani quaeque partem, 

>o cuius quid debetur conpage resoluta. Caro autem et corpus 17 

diversa significant. In carne semper corpus est, non scmper 

in corporc caro. Nam caro cst quai: vivit, idein et 

corpus. Corpus, quod non vivit, ideni non caro. Nain 

corpus dici aut quod posl vitani est niortuum, aut sinc 

'5 vita est conditum. Inlerdum et cum vita corpus, et non caro, 

ut herba et lignum. JSensus corporis quinquc sunt: visus, 18 

auditus, odoratus, gustus, ct tactus. Kx quibus duo aperiuntur 

ct clauduntur, duo scnipcr patcntes sunt. Sunsus dicti, quia ^9 

per cos aninia subtilissimc totum corpus agitatvigore sentiendi. 

i0 Vnde et pracscntia nuncupantur, quod sint prae sensil)us ; sicut 

prae oculis, quae praesto sunt oculis. Visiis est «jui a philoso- 20 

phis hmnor vitreus appdlatur. Visuin uutcm fieri quidani adsuverant 

aut externa actherca lucc, aut interno spiritu lucido 

per tenues vias a ccrebro venientes, atcjue penetratis tunicis in 

2 5 aerem exeuntes, ct tunc conmixtione similis materiac visuni 

dantos. Visus dictns, quod vivacior sit cctoris scnsibus ac 2I 

praestantior sivc velocior, ampliusquc vigcat, quantum memoria 

2 ct scntia /v 7^ : esscntia T 2 dic. cst co C 5 nn. ct an. et T 

6 liic li 9 in nobis om. K s. quamquc p. BO : sua qu. pnrtc A' 

10 ctiius] cui CF 12 in corp. ca. cst nam C cst scmper qui viv. T 

i«l. ct co. qn. non vi. corpus id B 16 ut] ct K Sens. corpus 

7' 17 od. nud. A' (.11011 D) 18 claiulentiir A' (noii D) quiaj 

cr pcr oc. T 1 quia 

(sic) pr. sunt oc. 0111. Ji l , ntld. (/««/ nuiicupaiitur)/i s 23 ficri om.K 

{uoit D) asseruenmt K non D< sjautût T cxt. ct acrca A': 

cxtrcma acth. KD : cxlrcma et aclli. C s\ tunuus vi. ccr. T vcnieulc 

. . . cxcuutc. . . dantc Schwatz punctranlcs DK 25 acrc codd. 

•'oiniNtionis K mni I)' 27 MVU mii. T vcuilat DK { i|ii.ii" 

:iioni. A' 11011 P


inter cetcra mentis ofticia. Vicinior cst enim cerebro, unde 

omnia manant ; cx quo fit ut ea quae ad alios pertinent scnsus, 

c vide' dicanuis ; veluti cum dicimus : ' Vide quomodo sonat,' 

22 ' vide quomodo sapit,' sic et cetera. Auditus appellatus, quod 

voces auriat ; lioc est aere verberato suscipiat sonos. Odora- 5 

tus quasi aeris odoris adtactus. Tacto enim aere sentitur. Sic 

et olfactus, quod odoribus adficiatur. Gustus a gutture dictus. 

23 Tactus, eo quod pcrtractet et tangat et per omnia tnembra vigorem 

sensus aspergat. Nam tactu probamus quidquid ceteris 

sensibus iudicare non possumus. Duo autem genera tactus 10 

esse ; nam aut extrinsecus venit quod feriat, aut intus in ipso 

24 corpore oritur. Vnicuique autem scnsui propriam naturam datam. 

Nam quod vidcndum est, oculis capitur, quod audiendum 

est, auribus : mollia et dura tactu aestimantur, sapor gustu, odor 

25 naribus ducitur. Prima pars corporis caput; datumque illi boc 15 

nonicn co quod scnsus omncs ct nervi inde initium capiant, 

atque CN CO omnis vigendi causa oriatur. Ibi eninionines sensus 

apparenl. Vndo ipsius animae, quae consulit corpori, (|uo- 

26 dainmodo pursonam gerit. YiMtex cst ea pars qua capilli capilis 

colliguntur, et in qua caesaries vcrtitur; undc et nuncii[)atur. 20 

27 Calvaria ab ossibus calvis dicta, per defectionem ; ct ncutraliter 

pronuntiatur. Obcipitium capitis pars postcrior, quasi contra 

28 capitium, vel quod sit capiti retrorsum. CapilH vocati quasi 

capitis pili, facti ut et decorem pracstent ct cerebrum advcrsus 

frigus numiant atquc a sole dcfendant. Pilos autcm dictos a 35 

polle, qua prodcunt; sicut ct pilo diciturapila, ubi pigmcntum 

29 contunditur. Caesaries a cacdendo vocata, ideoque tantuni 

virorum cst. Virum enim tonsum decet, mulierem non decct. 

1 cercbro 0111. O : cnccrcbro />' 2 pcrtinct KD s. videre di. 

dett.: sensni dcdicamns T 3 vel. c»m dic. om. K (non D) 4 app. 

est quod K 5 sonmn A' Odoris/i 1 6 tactus cn.D sic.adf. 

oin. K {iioti D) sicut olf. T(HOH U) 9 qnidq. ... poss. om. K {twn 

D) 10 dno tantnm gen. csse A': dum au. hidicat actns cst B (uon D) 

12 oriatur T scns. in prop. K 13 aud. aur. C 14 ct] ac C 

15 dicitur K 16 capiant) siimant/> 18 consolct A' quodaclmodo T 

19 pars quc 7" 23 vcl quod] quia (' capilis rctr. A' z\ \\l dcc. 

( K pr. oor. BK 26 pcl. dc qua A' pilo] piluni C

KTYMOLOGIARVM LIB. XI. i 

Coniae sunt proprie non caesi capilli, et est Graecus sernio. 30 

Xam romas Graeci cainios a secando nominant, unde et Ktlpav 

tondere fdicunt]. Indc et cirri vocantur, quod etiam idem 

Graeci fmXXw vocant. Crincs proprie mulierum sunt. Dictae 31 

5 autem crines eo quod vittis discernantur. Vnde et discriminalia 

dicuntur, a quibus divisae religantur. Tempora sunt, quae 32 

calvariae dextra laevaque subiacent. Quae ideo sic nuncupantur 

quia moventur, ipsaquc mobilitate quasi tempora quibusdam 

intervallis mutantur. Facies dicta ab effigie. Ibi est enim 33 

10 tota figura hominis ct uniuscuiusquc personae cognitio. Vultus 34 

vero diotus, eo quod per eum animi voluntas ostenditur. Secunduni 

voluntatem enim in varios motus mutatur, unde ct 

difierunt sibi utraquc Nam facies simpliciter accipitur de 

uniuscuiusque naturali aspcctu ; vultus autem animorum quali- 

15 tatcni significat. Frons ab oculurum foraininibus noniinata esl. 35 

Macc imago quaedam animi incntis nioluni spccie suacxprimit, 

dmn vcl laeta vcl tristis est. Oculi vocati, sive quia eos cilio- 36 

rum tcgmina occulunl, nc cjua incidentis iniuriae offensione 

lacdanlur, sivc quia occulluni lumcn habeant, id cst sccrctum 

20 vcl intus positum. Hi inter omncs sensus viciniorcs animae 

cxistunt. In oculis enim omne mcntis indicium est, unde et 

animi perturbatio vcl bilaritas in oculis apparct. Oculi autem 

ideni et lumina. Et dicta lumina, quod ex cis lumen manat, 

vcl quod cx initio sui clausam tencant luccm, aut cxtrinsecus 

25 acceptani visui proponcndo refundant. 1'upilla est medius 37 

punctus oculi, in (juo vis cst videndi; ubi quia parvae imagines 

nobis videntur, propterca pupillac appellantur. Nam par- 

2 a sccundo li 3 dicunt hab. BDT: oin. C : vocant A' unde 

CîtonD) 4 Gracci ont K (non D) malloncm codd. {eiiam D) vel 

propriae 5 utitis T 7 minc.] nominantur Ii 8 temporum C 

9 ubi A* cst ont. B: post cnim C 10 ct ///. K n ostcndatur C 

12 cnim] vero B inut. mot. C 14 asp.] aflcctu A' quia lalatcm 

C l 18 occuitant CK: occulunt T 19 l*ctantur Ji l qiiod occ. K 

liabcnt BCK 20 vic. aniino C 23 lum. dic. lum. K quod] quia 

BC. 2.J quoil] quia BC qii. init. T tcncnt JIK intrinsccus K 

25 acccpta BK reruntlat A' 1'ii. antcni cst /) 26 in quo] ubi B 

vis . . . qtiia oin. K \\s\ visus D/\ vid. cst B 27 nain pa.] pa. 

onim B


vuli pupilli dicuntur. Manc plerique pupulam vocant: vocatur 

autem pupilla quod sit pura atque inpolluta, ut sunt puellae. 

Physici dicunt easdem pupillas, quas videmus in oculis, niorituros 

ante triduum non habere, (luibus non visis certa est 

-38 desperatio. Circulus vero, quo a pupilla albae partes oculi 5 

separantur discreta nigredine, corona dicitur, quod rotunditate 

39 sui ornet ambitum pupillae. Palpebrae sunt sinus oculorum, 

a palpitatione dictac, quia semper moventur. Concurrunt enim 

invicem, ut assiduo motu reficiant obtutum. Munitae sunt autem 

vallo capillorum, ut [et] apertis oculis si (juid incidcrit repellatur, 10 

40 et somno coniventibus tamquam involuti quioscant latentes. 

ln summitate auteni palpcbrurum locis, quibus se utraque 

clausa contingunt, uxlant adiuiti ordine servato capilli tutelam 

oculis niinislrantes, ne inrucntcs facilc iniurias excipiant ct cx 

eo noceantur, ut pulveris vel cuiusquai» crassioris niateriac 15 

arceani contactuin, aut ipsum quoque avrem concidcndo inili- 

41 liccnt, (juo tenuem atcpic sercnum faciant visum. lacrimas 

quidam a laccrationc nicntis putant dictas; alii cxistimant idco 

42 (juod Gracci &uKfn»a vocant. Cilia sunt tcgniina tiuibus opcriuntur 

oculi, et diota eilia quod cclcnt oculos tcgantque tuta 20 

custodia. Supercilia dicta, quia superposita sunt ciliis; qtiae 

idcirco pilis vcstita sunt ut oculis nuiniinciita praetendant, et 

sudorcm a capitu delluentcni dopcllant. Intcrcilium vcro est 

43 nicdium illud intcr supercilia (iuod sine pilis est. Gcnae sunt 

infcriorcs oculorum partes, undc barbac inchoant. Nani (Iraece 25 

1 dicuiitur 0111. /i 1 2 pupula quia sit pura C. ut sunti undc ct 

A (»0» D^ 3 in oculi vid. T morituras B 5 quo a] quot 7' 1 

6 nigretudine O quod] cjiiac ti: quia C 7 sni oni. K pupulne 

A': pup. Volvos quidam (autcm U: au. qiiidam T 2 ) appellant ipsos 

verticcs oculoruir. a siinilitudine volvorum CTÛ ^noii X) Palpcbra 

est . . . dicta A' 8 quia] quae K: qua B 9 monita est au. villo K 

IO ct iu\b. C.T: om.BK rcpcllatur 0111. Ji 11 ronlribcntiluisC: cohibcntibusZiA' 

12 scom./i 13 adnoti /3K: ndfatiinr cap.scrv.fi 

15 cuiuscuiuqiic K mat. t-rass./J> 16 contactus T l : taclum A' connilcnduin 

A' 18 putat C kleo] co C iq i|iiod] (juia A* dasria 

T: dasbtria A*: darsiria 11C coopcriunltir BC 20 quod] quia A' 

tola/j 21 ciliibl oeulis A': «-"iliciis II 22 pracliflaiit I\ : praccodanl 

/>' _>j vciu IIIC«I. A* i-*l '|uod|

ISTYMOLOC.IARVM LIP.. XI. i 

barbae. Hinc et genae, quod inde incipiant gigni barbae. 

Malae sunt eminentes sub oculis partes ad protectionem eorum 44 

suppositne. Vocatae autcm nialae sive quod infra oculos prominent 

in rotunditatcm, quam Gracci /ii}\a appellant, sive 

5 quod sint supra maxillas. Maxillac perdiminutionem a malis; 45 

sicuti paxillus a palo, taxillus a talo. Mandibulae sunt maxillarum 

partes, ex quo et nomen factum. Barbam veteres vocaverunt, 

quod virorum sit, non mulierum. Aurium inditum 46 

nomen a vocibus auricndis, unde et Vergilius (Aen. 4, 359) : 

10 Vocemque his auribus ausit. 

Aut quia vocem ipsam Graeci avhijv vocant, ab auditu ; per 

inmutationem enim litterae aures quasi audes nuncupatae sunt. 

Vox cnim repercussa pcr anfractus earum sonum facit quo 

sensum cxcipiant audicndi. Pinnula summa pars auris, ab 

15 acuminc dicta. Pinnum enim antiqui acutum dicebant, unde 

et bipinnis et pinna. Nares idcirco nominantur quia per eas 47 

vel odor vel spiritus nare non desinit, sive quia nos odore 

admonent ut norinius aliquid ac sciamus. Vnde et e contra 

inscii ac rudes ignari dicunlur. Olfecisse cnim scisse veteres 

30 dicebant. Terentius (Adelph. 397): 

Ac non totis sex mensibus 

prius olfecissent, quam ille quidquam coepcrit. 

Narium rccta pars, propter quod aequalitcr sit in longitudine 48 

et rotunditatc porrccta, columna vocatur: extremitas eius 

^5 pirula, a formula pomi piri: quao vcro dcxtra laevaque sunt, 

pinnulae, ab alarum similitudinc: niedium autem interfinium. 

1 7«V«ioi'] genos codd. quocl

isinoRi 

49 Os dictum, iiuod per ipsuin quasi JKT ostium et cibos intus 

mittimus ct sputum foris proicimus ; vol quia inde ingrediuntur 

50 cibi, inde egrediuntur scrmones. Labia a lambendo nominata. 

Quod autem superius est, labium dicimus; quod inferius, eo 

quod grossior sit, labrum. Alii virorum lubra, mulierum labia 5 

51 dicunt. Linguae a ligando cibo putat Varro nomen impositnm. 

Alii, quod per articulatos sonos verba ligat. Sicut enim 

plectrum cordis, ita lingua inliditur dentibus et vocalem efficit 

52 sonuni. Derites Graeci £OITC$ vocant, et inde in Latinum 

trahcre nomcn videntur. Horum primi praecisorcs dicuntur, 10 

quia omne, quod accipitur, ipsi prius incidunt. Sequentes canini 

vocantur, quorum duo in dextra maxilla et duo in sinistra 

sunt. lCt dicti canini quia ad similitudinem caninorum existunt, 

et canis ex ipsis ossa frangit, sicut et honio; ul quod non possunt 

priores praecidere, illis tradunt ut confrangant. Hos 15 

vulgus pro longitudine et rotunditate colomellos vocant. Vltimi 

sunt molares, qui concisa a prioribus atque confracta subigunt 

et molent atque inmassant; untlu etimolarcs vocati sunt. 

53 Dentium autem numerum discernit qualitas sexus. Nam in 

54 viris plures, in feminis pauciores existunt. Ciingivae a gignen- ao 

dis dcntibus noniinatae. Kactae sunt autem ctiam ad decorem 

dentiuni, ne nudi horrori potius quam ornamcnto existcrcnt. 

55 Palahim nostrum sicut cacluni est positum, et inde palatum a 

polo per derivationem. Sed et Graeci similitcr palatum ovpavw 

appellant, eo quod pro sui concavitate caeli similitudinem 25 

56 habcat. Fauces a fundendis vocibus nominatae, vel quod per 

ras faniur voces. Arteriae vocatae, sive (juod per cas a pul- 

1 qnod] quia K qu. ost. K 2 mittnmus C quia] quod BC 

3 Iam. stmt no. C: labendo no. BK 4 inf. est co C 6 lingcndo ex lig- 

D : lingundo T(tio>t U): legando A' putavcrunt ipsum no. situm al. qu. 

particulatos K (tioit DF) 7 quod] quia C ligant K (uon DF) 

8 plcctro A' (tion DF) 9 voc.] dicunt C (»0;/ D) inde lat. C 1 

io preccssores T: pricisores dicisores K (uon D) 11 quia]quodi? 

13 in similitudinc C existant C 14 sicut otn. T 15 infrangant K 

i6prolong. et latitudineetrot. A' columellosC i8inoIuntC^ ipdisccrnunt 

T 20 gigncndo T 21 etiatn 0111. B : autem 0111. Kt autem 

etiam T 24 sedl sic K sim. per dirivationem pal. A' 1 26 habet 

T: habcant B 27 vocatac 0111. K 'Knon D) M»od] quia KB

ETYMOLOGIARVM UU. XI. i 

mone aer, hoc est spiritus fcrtur, scu quod artis et angustis 

meatibus spiiituni vitalcm retineant, unde vocis sonos emittunt: 

qui soni uno modo sonarent, nisi linguae motus distantias vocis 

efficeret. Toles Gallica lingua dicuntur, quas vulgo per dimi- 57 

l nutionem tusillas vocant, quae in faucibus turgescere solent. 

Mentum dictum, quod inde mandibulae oriantur, vel quod ibi 

iungantur. Gurgulio a gutture nomen trahit, cuius meatus ad 58 

os et nares pertcndit: babens viam qua vox ad linguam transmittitur, 

ut possit verba conlidere. Vnde et garrirc dicimus. 

io Rumen proximum gurgulioni, quo cibus et potio devoratur. 59 

Hinc b'estiae, quae cibum revocant ac remandunt, ruminare 

dicuntur. Sublinguium operculum gurgulionis, quasi parva 

lingua quae foramen linguae rccludit operitve. Collum dictum, 60 

quod sit rigidum ct teres ut columna, baiulans caput et susif 

tcntans quasi capitolium : cuius anterior pars gula vocatur, postcrior 

ccrvix. Cervix autcm vocata, quod per cam parteni 61 

rerebrum ad medullam spinae dirigitur, quasi cerebri via. Vctcrcs 

autcm plurali tantuni nuinero cervices diccbant: prius 

Hortensius cervicem singulariter dixit. Cervix autem numero 

ao singulari membrum ipsud significat: nam pluraliter contumaciam 

sacpe demonstrat. Cicero in Verrinis (6,110): ' Praetorem 

tu accuses ? frange cerviccs.' Vnieri dicti, quasi armi, ad 62 

distinctionem hominis a pecudibus mutis, ut hi humcros, illi 

arnios habere dicantur. Nam proprie armi quadrupedum sunt. 

25 Ola summi humeri pars posterior. Brachia a fortitudine nonii- 63 

nuta : ftufw enim Graece grave et forte significatur. In brachiis 

tori laccrtorum sunt, et insigne niusculorum robur existit. 

1 quod] quia CKB {tton D. 3 tencant A' {uon D) emittant K 

3 distinctas voces C 4 Toles BT: Tolis K : Tolles CDV 5 tusillas 

BC.TU: tusilas A': taxcllasZ) 6&\c\.umbisK mand. inde C {non D) 

vcl . . . iung. oni. C l quod] quia K (tion D) 7 iunguntur K(nonD) 

Gurguli A" 8 contendit C 9 possint B 10 proximus KB ante eorr. 

(non V) li bcst.] animalia C 12 Sublinguum A': Sublingubium T 

13 qnac] quod A' 14 quodj quia A' tercs 6'7 n : crens (»'. e.) haerens 

'H : licrct : hac-) DKFB : rotundum A" 16 quod] quia CK per 

om. K 17 medeliam /J 1 18 nnm. tant. C prius] primus dett. 

^j acciisscs A": acctisas B franptMc A' 23 pccodibus T: pccoribus 

A' 24 diciititur 'IV: dicantur KB 27 niasciilurum O rubor K


Hi sunt tori, id est nutsculi: et dicti tori, quod illic viscera 

64 torta videantur. Cubitum dictum, quod ad cibos sumendos in 

ipso cubamus. Ylna secundum quosdam utriusque manus extcnsio 

cst, secundum alios eubitus ; quod magis verum est, quia 

65 Graece utXcro? cubitus dicitur. Alae subbrachia sunt appellatae, 5 

co quod ex eis 111 niodum alaruni niotus brachiorum inchoet; 

quas quidam ascillas vocant, quod ex his brachia celluntur, id 

est moventur; unde et oscilla dicta ab eo quod his cillantur, hoc 

est moveantur, ora. Nam cillere est movere. Has quidam subhircos 

vocant, propter quod in plerisque hominibus hircorum 10 

66 foetorem reddant. Manus dicta, quod sit totius corporis 

munus. Ipsa enim cibum ori ministrat; ipsa operatur omnia 

atque dispensat; pcr cam accipimus et danius. Abusivc autem 

manus etiam ars vcl artifex, undc-et nmnupretiuin dicinuis. 

67 Dextra vocatur a dando, ipsa enim pignus pacis datur; ipsa fidei 15 

tcstis atque salutis adhibetur; et boc est illud apud Tullium 

(Cat. 3, 8): • Fidem publicam iussu scnatus dcdi,' id est dextrani. 

Vndo ct Apostolus [(G.ilat. 2, 9): c Dextras dederunt 

68 niihi.' | Sinixtra auteni \ jcaUi quasi sine dextra, sive quod reni 

69 fieri sinat. A sinendo enim sinixtra est nuncupata. Palma 20 

est nianus cxpansis digitis, sicut contractis pugnus. Pugnus 

autem a pugillo dictus, sicut palnia ab expansis palmae ramis. 

70 Digiti nuncupati, vel qnia dcccm sunt, vel quia deccntcr iuncti 

i'\istunt. Nam babent in so ct numcrum perfectum ct or- 

1 masculi/iC« quod]quiaA'C svidcnturC dictum o»i. A'(«011 

D) quodl quia CK (uon D) 3 >psos CK scc. quos ^ 5 gfeci 

K dicunt A' {»on D) app.alac eo K : appellata co 7« 6 ex his 7" 

inchoat C 7 ascilas V : asccllas A' quodl co quod B: qma [e.vqurt 

C cx cis A- 8 ascilln BT: ascdlas K dictas co A h,s c ] 

scillantnr T: cxcellantur B* ut vid. K : oscillanlur CB*.\ lioc C/ : 

id BK Q moventur T ora o,n. K ceilcrc A 10 quod] qiua 

T» itreddnntC: 12 mu.] manus T on cib. C op. om. / : 

enim op. om. K 13 acc.] opcramur B 14 munus Vr.h^xmn-)i 

manuspr./? 17 iussus TB : iussi C« 18 undc ct... ded.miln rO\ 

il/011.: uncle et apostolus BCDFK lacobus et .ohannes d d m T 

(fli/rf. et barnabe societatis 7^ : d.d.m. ct barnabe soc.etatis UX Mo 

L d i it l d (f S ) l '" b [atltl. et barnabe socieiaus j. - •: "• «••••• — *"""—- 7 , r 

19 Laeva quod aptior sit ad levandnm (mife Sin.) hab. C 

?^^"' 

BCK-n riits';] qnod A*

ETYMOLOGIARVM LIB. XI. i 

dinem decentissimum. Primus pollcx voeatus, eo quod inter 

reteros polleat virtute et potcstate. Secundus index et salutaris 

seu demonstratorius, quia eo fere salutamus vel ostendimus. 

Tertius inpudicus, quod plerumque per eum probri insectatio 71 

5 exprimitur. Quartus anularis, eo quod in ipso anulus geritur. 

Idem et medicinalis, quod eo trita collyria a medicis colliguntur. 

Quintus auricularis, pro eo quod eo aurem scalpimus. Vngulas 72 

ex Graeco vocamus : illi enim has oia-xas dicunt. Truncus 

media pars corporis a collo ad inguinem. De quo Nigidius(io8): 

10 ' Caput collo vehitur, truncus sustinetur coxis et genibus cruribusque.' 

Thorax a Graecis dicitur anterior pars trunci a 73 

collo usque ad stomachum, quam nos dicimus arcam co quod 

ibi arcanum sit, id est secretum, quo ceteri arcentur. Vnde ct 

arca ct ara dicta, quasi rcs secretae. Cuius emincntes pulpae 

15 mamillae : inter quas pars illa ossea pectus dicitur, dexiraque 

aut laeva costae. Pectus vocatum, quod sit pexuni inter emi- 74 

ncntes mamillarum partes ; unde et pcctinem dici, quod pcxos 

capillos faciat. Mamillae vocatae, quia rotundae sunt quasi 

malae, per diminutionem scilicet. Papillae capita mammarum 75 

30 sunt, quas sugentes conprehendunt. Et dictae papillae, quocl 

cas infantes quasi pappant, dum lac sugunt. Proinde mamilla 

est omnis emincntia uberis, papilla vero breve illud unde lar 

trabitur. Vbera dicta, vel quia lacte uberta, vel quia uvida, 76 

humorc scilicet laciis in more uvarum plcna. Lac vim nominis 77 

35 a colore trahit, quodsit albus liquor '• AcrMisenim Graecealbum 

dicunt: cuius natura ex sanguine commutatur. Xam post par- 

1 vocatur C. 2 index ct ont. T salutatorius C 3 dcmonsirarius 

Tmilecon: quia] quod A" ost. HDK : aliquid dcmonstramus 

CT 4 quod] quia ii : om. K proprii B: propriac A' 6 itcm 

li iilcm ct . . . capnt \\ 72) ont. M. mcd. quia CK a mcditiuis 

B 7 aur. eoC 8 enim] namquc K (nou D) oniccn un-, 

-ccs, -ccm rofftt. ctiatn D) 9 co. usque r.d C(»on U) 10 sustcntclur 

KM 11011 DFU Moit.) 13 quol qnod 13 14 ct arx Sctv. ad Atn. 

1.262: 0111. K jton Dj sccrcla A' ctii cm. puppac/?' 15 dextra 

.'•«itcm I. A*: «lcxtraqwc autcm lcva T: dcxtra lacva(|iic CD 16 quod] 

qnia A" non D) pcximumA'C 17 partcsont. A\»on D dicimus 

f|iiia A" UOII Dt 19 Pap. vocalc Tante cotr. capitc T 21 qu. 

iii:. < sutaiit C 1 CJ lac om. O 25 calorc C"' quodlquia (.' 

10 iliuiint ( ' nutUtur A" 

1182 11 1!

ISIDOIU 

lum si quid sanguinis nondum fuerit uteri nutrimcnto consumptum, 

naturali meatu fluil in mammas, et earum virtute 

78 albescens lactis accipit qualitatcm. Cutis est quae in corpore 

prima est, appellata quod ipsa corpori superposita incisionem 

prima patiatur: KVTIS enim Graece incisio dicitur. Idem et 5 

pellis, quod externas iniurias corporis tegendo pellat, pluvias- 

79 que et ventos solisque ardores perferat. Pellis autem niox 

detracta: subacta iani corium dicitur. Corium autem per 

derivationem caro appellavit, quod eo tcgatur: sed hoc in brutis 

80 animalibus proprium. Pori corporis Graeco nomine appellan- 10 

tur, qui Latine proprie spiramenta dicuntur, eo quod per eos 

81 vivificus spiritus exterius ministrctur. Arvina est pinguedo 

cuti adhaercns. Pulpa est caro sinc pinguedinc, dicta quod 

palpitct: resilit enini saepc. Hanc plerique et viscuni vocant, 

82 propter quod glutinosa sil. Membra sunt purtcs corporis. 15 

83 Artus, quibus conligantur mcmbra, ab artando dicti. Nervi 

Graeca derivatione appellati, quos illi rcfya vocant. AUi Latinc 

vocatos norvos putant, eo quod artuuni coniunctiones inviceni 

his inhaereant. Maximam autem virium substantiam 

nervos facere certissimum est: nain quanto fuerint densiores, 20 

84 tanto propensius augescere firmitatem. Artus dicti, quod conligati 

invicem nervis artentur, id est stringantur; quorum diminutiva 

sunt articuli. Nani artus dicimus niembra maiora, ut 

85 brachia ; articulos minora menibra, nt digiti. Conpago capita 

sunt ossuum, dicta co tjuod sibi conpacta nervis vulul glutino 25 

86 quodam adhaereant. Ossa sunt corporis solidamenta. In his 

enim positio omnis roburquc sub.sistit. Ossa autem ab usto 

dicta, propter quod crcmarenturab antiquis ; sive, ut alii putant, 

1 sanguis O consumpto A' 5 cutis codd. (r/. XVI. 111.6) idem] 

ideo K jton D) 6 quod] quia C intcrnas K (tion Z» corporis 

om. K [tion D) 7 arclore K 8 subacta iain o»i. B Cori B x 

9 haec B § 80 om. T: />ost 5 77 C 10 Cori ZJA' 1 11 qnae BK 

ia vivificas O pinguitudo C 13 Palpa C l sine pinguiue B 

14 et plcr. B: elont.C viscum o»t. B 15 proptcr] co B 16 N. 

a gr. C 18 artium 7* 19 inh. id est ab inercndo T- 20 ncrvos] 

ccrnos A" cst otn. C -M dici B 24 «ncmbra ow. K (noit D 

25 vchit] vcl BT 26 adcrcat A": cohacrcanl Ii

ETYMOLOOIARVM IJB. XI. i 

ah ore, co (iuod ibi palcant. Nani ubiquc cute visceribusque 

• thuTta celantur. Medulla appellata, quod madefaciant ossa; 87 

inrigant enim ct confortunl. Vcrtibula sunl summae os*uum 

partcs nodis crassioribus conglobatae, dictue ita eo quod ad 

5 inflexionem membrorum illa vertantur. Cartilagines ossa 88 

niollia et sine medulla, quod genus auriculae et narium discrimen 

et costarum extremitates habent; sive opercula ossuuni, 

quae movcntur. Et dictae cartilagines quod leni attritu 

rarent dolorem duni ncctuntur. Costas appellari quidam pu- 8g 

10 lant quod ab ipsis intcriora custodiantur, ct tota niollities ventris 

vallata salvetur. Latus, quia iacentibus nobis latet: est 90 

cnim laeva pars corporis. Dextro autem latcri habilior motus 

cst ; lac-vo lortior, ct oncri fcrcndo adconunodatior. Vnde et 

lacva nuncupala, (juod aptior sit ad levandum ali(juid et pori; 

tandum. lpsa enim gestat clipeum, en.sem, pharetra et reliqua 

onera, ut expedita sit dextera ad agenduni. Dorsum est a 91 

rervice usque ad rcnes. Dicluni autcm dorsum (juod sitsuperfieies 

durior corporis in moduin saxi, fortis et ad portandum et 

ad perpetiendum. Terga, (juia in ea supini iacemus in terra, 92 

JO tiuod solus homo potest. Nam inuta animalia tantum aut in 

\entre aut in laterc iacent. Vndc ct in animalibus terga 

almsivc dicuntur. Scapula. . . . Intcrscapilium spatiuni, quod 93 

inter scapulas est, undc ct nominatuni. Palae sunt dorsi dextra 94 

I.KvaquL' cmincntiii niembra, dicta (juod in luctando eas premi- 

.5 nms : quod CJracci Trdkijv dicunt. Spina est iunctura dor.si, 95 

dirta co cjuod habcat radiolos acutos ; cuius iuncturae spondilia 

appdlantur propter parteni cercbri, quac fertur per cos longo 

tractu ad ccicras cori>oris partcs. Sacra spina cst inia perpetuae 96 

1 namquc nb. C 2 tccla A" inadcfaciat C 4 notisA' gros- 

îoribtis B ita"J ilaquc B quocl] quac B 7 habet T sivc] 

sibi A* o fium] qno B i r scrvctur A' Lat. qnod latentibus B 

\z ilcxtra J/> latcrc li 13 lacvo (lc-) CTi laeva :\e-) BK honori 

/> icriotu.lu T 15 pltarctram C 17 dictus au. dorsus KT 18 in 

• in. K 19


spinae, quani Graeci Upav oarovv vocant, quoniam primum infante 

concepto nascitur, ideoque cx hostia id primum a gentili- 

97 bus diis suis dabatur, unde et sacra spina dicitur. Renes ait 

Varro dictos quod rivi ab his obsceni humoris nascantur. Nam 

venae et medullae tenuem Iiquorem desudant in renibus, qui 5 

liquor rursus a renibus calore Venerio resolutus decurrit. 

98 Lumbi ob libidinis lasciviam dicti, quia in viris causa corporeae 

voluptatis in ipsis est, sicut in umbilico feminis. Ynde et 

ad Iob in exordio sermonis dictum est (38, 3): ' Accinge sicut 

vir lumbos tuos ': ut in his esset resistendi praeparatio, in qui- 10 

99 bus libidinis est usitata dominandi occasio. Vmbilicus est 

medius lociis corporis, dictus quod sit umbus iliorum. Vndc 

et umbo appellatur locus in medio clypei, a quo pendet. Ex 

100 eo enim infans in utero pendct, ex eo etiam et nutritur. Ilium 

Graeco sermone appellatum, quod ibi nos obvolvamus. Graece 15 

101 enim tiliost obvolvere dicitur. Clunes vocatae, quod sint iuxta 

colum, quod est longao. Nates, quod in ipsis innitinnir dum 

sedennis. Vndc et conglobata est in cis caro, nc prementis 

102 corporis mole ossa dolerent. Genitalia corporis partes, ut nomen 

ipsud docet, gignendae sobolis acceperunt vocabulum, 20 

quod his procreatur et gij/nitur. Haec ct pudenda pro vcrecundia, 

sive a pube: unde et indumento operiuntur. Dicuntur 

autem ista et inhonesta, quia non habent eam speciem decoris 

103 sicut menibra quae in promptu locata sunt. ldem et veretrum, 

quia viri cst tantum, sivc quod ex eo virus emittitur. Nam 25 

104 virus proprie dicitur humor fluens a natura viri. Tcsticuli 

pcr diniinutionem a testibus dicti, quorum muucrus incipit 

1 osto invocant BT prinio A' 2 cx Arev.: ct HCDT: pro A" id 

ont. K : id est D 3 suis dab.] iniinolabantur K (nonj)) 4 hnmores 

K nascuntur C 5 qui... ren. ont. T 7 quia] quod BC in eis 

causae/? 10 rcparatio H 12 umbus ctiani D 13 umbo] ambo T 

app. medius locus cl. A' jion D^ pend. et ex eo inf. B 14 et onr. 

K (fum D) 15 grccorum K obolamus O : obvolvinms ex -]umus 

T \6 ilios (-cos) codd. (cf. IV. vi. 14) : *lMttv Arev.: tlMoottv alii 

17 lon.] longae C Na.quiaip. C initinnir B: nitimur A' 18 undc 

OHU K 19 ut 0»». 7" 1 : undc K yton D^ 20 gignendi TB 21 in 

his r 5 ; in cis B 22 sivc] sed K (non D) 23 dec.] colons A' 

aj locuta T 25 quod] quia C 26 amor B

ETYMOLOGIARVM LIB. XI. i 

a duobus. Hi semen calamo ministrant, quod ab spinae 

medulla et renes et lumbus suscipiunt ad gratiam procreandi. 

Fiscus est pellis in qua testiculi sunt. Posteriora 105 

vero vocata, quod retro sunt et a vultu aversa, ne dum 

5 alvum purgamus inquinarenius aspectum. Meatus inde appellatus, 

quia per eum meant, id est egeruntur, stercora. Fe-106 

mora dicta sunt, quod ea parte a femina sexus viri discrepet. 

Sunt autem ab inguinibus usque ad genua. Feminaautem per 

dcrivationem femorum partes sunt, quibus in equitando tergis 

10 equorum adhaeremus. Vnde et proeliatores olim sub feminibus 

equos amisisse dicebantur. Coxae quasi coniunctae axes ; 107 

ipsis cnim fumora. moventur. Quarum eoneava vcrtebra vocantur, 

quia in eis capita femorum vertuntur. Suffragines, quia 

svibtus franguntur, id est flectuntur, non supra, sicut in brachiis. 

15 Gcnua sunt commissiones femorum et crurum ; et dicta genua 108 

eo quod in utero sint genis opposita. Cohaerent enim ibi sibi, 

et cognata sum oculis, lacrimarum indicibus et misericordiae. 

Xam a genis genua dicuntur. Denique conplicatum gigni for-109 

niarique bominem, ita ut genua sursum sint, quibus oculi 

JO forniantur, ut cavi ac reconditi fiant. Ennius (inc 14): 

Al(]iie genua conprimit arta gena. 

Inde est quod homines dum ad genua se prosternunt, statim 

lacrimantur. Voluit enim eos natura uterum maternum reinemorare, 

ubi quasi in tenebris consedebant antequam venirent 

tt ad lucem. Crura dicta, quia in bis currimus et gressum faci-110 

nnis. Sunt uuteni sub gcnibus usquo ad suras. Tibiae vocatae 

. quasi tubae. Sunt cnini ct longitudinc et specie similes. 

1 fjuod"! *|iiem corfii. t

111 Talus dictusa tolo. Nam tolus est eminens rotunditas: unde 

et fastigium tcnipli rntundi lolus voratur. Talus autem sub 

112 crura est, sub talo calcanei. Pedcs ex Ciraeca etymologia 

nomen sortiti sunt. Hos enim Graeci TTOSU? dicunt, qui alter- 

113 nis motibus solo fixi incedunt. Plantae a planitie nuncupatae, 5 

quia non rotundae, ut in quadrupcdibus, ne stare non possit 

bipes homo, scd planae atque longiores formatae sunt, ut stabile 

corpus efficerent. Sunt autem plantne anteriores partes, quae 

114 etiam de multis ossibus constant. Calcis prima pars plantae : 

a callo illi nomen inpositum, quo terram calcamus; hinc ct 10 

115 calcaneus. Solum inferior pars pedis, dictum quia eo terrac 

vestigia inprimimus. Sed et solum dicitur omne quod aliquid 

sustinet, quasi solidum : unde et terra soluni, quod cuncta 

sustineat; et solum pedis, quod totam corporis molem portat. 

116 Viscera non tantum intestina dicimus, sed quidquid sub corio 15 

est, a visco, (|uod est inter cutem et carnem. Item visccra 

vitalia, id cst circumfusa cordis loca, (|uasi viscora, eo quod ibi 

117 vita, id est anima, continetur. Item visccra capita nervorum 

ex sanguine et nervis copulata. Item lucerti, sive mures, quia 

sic in singulis membris eorcis loco sunt ut cor in media totius 20 

corporis parte, appellanturque a noniine similium animalium 

sub tcrra delitesccntiuni. Nam inde nnisciili a murium similitu- 

118 dine : idem etiam et tori, quod illic viscera toria videantur. Cor 

a Graeca appellatione derivatuni, quod illi KU/AV dicunt, sive 

a cura. In co enim omnis sollicitudo et scientiae causa nianel. 25 

Qui ideo pulmoni vicinus est ut, cum ira accenditur, pulmonis 

humore temperetur. Huius duae arteriae sunt, e quibus sini- 

1 a talo T 4 quia alt. C: qui intcrnis A" ^ 5 motibus 0111. D 6 sta. 

poss. A' (tton D) 7 stabili D: stabilius A* 9 dc] cx C constat 

A' primii om. KB non D) plantac] calcis 7^ 10 a callo] callo 

enim B quo] quod /i 11 d\c. pctl. Cante corr. qniar.vquod 

/// vid. K 12 vcstigium /i 13 ter. a sol. A': tcr. soliuni B (»0;; D> 

quodl q"' a «-qna C: ut A'(»'"' &) J 4 quod] quia HC mol. corp. BD 

16 a fisco T 17 id cst 0111. K (11011 D\ circumcisa H loc. cord. C 

q». visccra T coquc il>i ti 18 contincatur /i ner. iil est ox 13 

19 idem C 20 sic ont. O sing.] cunctis 13 cor. nu-ml). /} 

ai apclattirqtic A* 23 iclcm] inde T quod] quia B ton-a A' 

26 quil quocl 13 27 c] a B in sinistm A*

KTYMOI.OOIARVM UH. XI. i 

-tra plus saiijjuinem halx-t, dextra plus spiritum : unde ct in 

dextro brachio pulsum inspicimus. Praecordia sunt lora cor-119 

dis vicina quibus sensus percipitur; etdieta praecordia eo quod 

ibi sit principium cordis et cogitationis. Pulsus vocatus, quod 120 

s palpitct; cuius indicio aut infirmitatem intellcgimus aut salutein. 

Huius duplex est motus; aut simplex, aut conpositus. 

Simplex, qui ex uno saltu constat; conpositus, qui ex pluribus 

niotibus inordinatus et inaequalis existit. Qui motus certa 

habent spatia ; dactylicum percussum, quamdiu sine vitio sunt; 

10 si quando vero citatiores sunt, ut 8o/)Ka8u£on-£s, aut leniores, ut 

/tiyj/ôiTes, mortis signa sunt. Venae dictae, eo quod viae 121 

sint natantis sanguinis, atque rivi per corpus omne divisi, quibus 

universa membra inrigantur. Sanguisex Graeca etymologia 122 

nomen duxit, quod vegctctur et sustentetur et vivat. Sanguis 

15 autem cst dum in corpore cst, effusus vero cruor dicitur. Nam 

eruor vocatus ab co quod effusus decurrit, vcl ab eo quod currendo 

corniat. Alii cruorem interpretantur sanguinem corruptum 

qvii cmittitur. Alii aiunt vocatuni sanguinem quodsuavis 

sit. Sanguis autem non est integer, nisi in iuvenibus. Nam 123 

JO dicunt pbysici minui sanguinem per aetatem; unde et m 

senibus tremor est. Proprie autem sanguis animae possessio 

est: inde genas lacerare muliercs in luctu solent; inde et purpureac 

vostes et flores pnrpurci niortuis praebentur. Pulmo ex 124 

Graeco trahit vocabulum. Graeci enini pulmonem r\cv/iuii' vo- 

15 cant, eo quod cordis flabellur» sit, in quo vvev/ta, id est spiritus 

inest, per quod et agitantur et moventur; unde et pulmones 

vocati sunt. Nam Graece 7rrevna spiritus dicitur, qui flando et 

exugitando aerem amittit et recipit; a quo moventur pulmones ct 

palpitant et aperiendo se ut flatumcapiant, stringendo,ut eiciant. 

3 vicinia A' 4 voc. bis K: vocatur C 5 sal.] sanitatem C 

6 modus A' 1 /? aut simp. aut conp. 0111. T& 7 constat] est B l 

conp. cst qui C 9 liabet 7' vitio] spatio C' n signas sunt K 

quia C 12 sunt C 0111. corp. B divisc T 14 quia C sustinetur 

C: sustcntur J3 1 15 au. tlum K: est au. dum C corp. efl". 

C 16 vocatur C cflfcsus Uec. T 17 al. autetn cru. C 18 quia 

s. cst C: quia suaue sit A" 20 undet in A": tinde in BT 24 pulm. 

cn A' s6 agitentur B 27 inflando T 28 admittit TBC 

•.9 pa. ad apcrienduin A' capiando sir. ('


125 lCst tmim organus corporis. Iecur nomen habet eo quod ignis 

ibi habeat sedem, qui in cerebro subvolat. Inde ad oculos 

ceterosque scnsus et membra diffunditur, et calore suo ad se 

sucum ex cibo tractum vertit m sanguinem, quem ad usum 

pascendi nutriendique singulis membris pracbct. In iecore 5 

autcm consistit voluptas ct concupiscentia iuxta eos qui de 

126 physicis disputant. Fibrae iecoris sunt extremitates, sicut [et] 

extremae partes foliorum in intibis, sive quasi linguae eminentes. 

Dictas autem fibras quod apud gentiles in sacris ad Phoebi 

aras fcrebantur ab ariolis, quibus oblatis atque subcensis re- Jo 

127 sponsa acciperent. Splen dictuni a supplemento ex contraria 

parte iecoris, ne vacua existeret: queni quidam etiam risus causa 

factum existimant. Nam splenc ridemus, felle irascimur, corde 

sapinius, iccore amamus. Quibus quattuor elcmcntis constanti- 

128 bus integrum est aninial. Fel appellatum, quod sit folliculum 15 

gestans humorem, qui vocatur bilis. Stomachus Graece os 

vocatur, eo qtiod ostiuni ventris sit, et ip.se cibum excipiat at- 

129 que in intestina transmittat. Intestina dicuntur, eo quod corporis 

interiore parte cobibentur; quae idcirco longis nexibus 

in circulorum ordinata sunt modo, ut susceptas escas paulatim 20 

130 digerant, et superadditis cibis non inpediantur. Omentum 

membranum, quod continet intestinorum maiorem partem, 

quod tVi7rAow Graeci vocant. Pisseptum intestinum, quod 

discernit ventrem et cetera intestina a pulmonibus, a corde. 

131 Caecum intestinum, quod sit sine foramine et exitu; quem 25 

Graeci n-Âoi' trrcpoi' dicunt. Ieiuna tenue intestinum, unde 

132 et ieiunium dicitur. Venter autem et alvus et uterus inter se 

differunt. Venter est qui acceptos cibos digerit, et apparet 

extrinsecus, pertinetque a pectore ad inguinem, ct dictus venter 

2 qui] qua B l 3 ad secum cx T: ad sucuni ex O (ad dtl. O) 

6 consistit] persistit KB 7 ct hab. BCDF: oin. KT 8 in intibiis D : 

in intibus B (iion F) 9 quod] qiiia C ad Ph. ar. in sac. C 10 suspensis 

K {non D) 13 existunt.Xf 16 os] an olao

ETYMOLOGIARVM I.IB. XI. i 

quod per totum corpus vitae alimenta transmittat. Alvus est 133 

qui cibum recipit, et purgari solet. Sallustius (Hist. I, frag. 52): 

' Simulans sibi alvum purgari.' Et vocatum alvum quod abluatur, 

id est purgetur: ex ipso enim sordes stercorum defluunt. 

5 Ytmim solae mulieres habent, in quo concipiunt, ad similitu-134 

dineni cauliculi. Tamen auctores uterum pro utriusque libet 

sexus ventre plerumque ponunt, nec poctae tantummodo, sed 

et ccteri. Vocatus autem uterus, quod duplex sit et ab utraque 135 

in duas se dividat partes, quae \n diversum diffusae ac replexae 

10 eircumplieantur in modum cornu arietis; vel quod interius 

inpleatur foetu. Hinc et uter, quod aliquid intrinsecus 

habuerit, membra et viscera. Aqualiculus autem proprie porci 136 

est; hinc ad ventrem translatio. Matrix dicitur, quod foetus 

in co generetur: semen enim receptum confovet, confotum cor- 

1 ? porat, corporatum in membra distinguit. Vulva vocata quasi 137 

valva, id est ianua ventris, vel quod semen recipiat, vel quod 

cx ea foetus procedat. Vesica dicta, quia sicut vas aqua, ita de 

renibus urina collccta conpletur, et humore distenditur. Cuius 

visus in volucribus non babetur. Vrina autcm dicta, sive quod 138 

20 urat, seu quia ex renibus egeritur. Cuius indicio et salus et 

aegritudo futura monstratur. Qui humor vulgo lotium dicitur, 

quod eo lota, id est munda, vestimenta efticiantur. Semen est 139 

quod iactum sumitur aut u terra aut ab utero ad gignendum vel 

fructus vel foetus. Est eniin liquor ex cibi ct corporis deco- 

25 ctione factus ac dilTusus per venas atque medullas, qui inde 

dcsudatus in niodum sentinae eoncrescit in renibus, eiectusque 

per coitum, et in utero mulieris susceptus calore quodanimodo 

viscerum et menstrualis sanguinis inrigatione formatur in cor- 

2 purgarc T 3 vocatus (»// virf.') alvus C 6 caliculi T: caulicali B 

pro utroque libct BD : ex utroqite A' 7 sexu D ventrcm BDT 

posueruiit A' (>ion D) 8 ct 0111. K (tion D) quod] quia C utroque 

C 9 dividct T: dividant B fusae C l repletae (-te) A'7^: rellexae 

O 'cuni Lact, opif. 12, 5) 10 circumplectantur B cornua BT: 

cornuumC alteriusi? 11 quod] qui C 12 hab. et mcm. 7*: hab. 

ut mem. C autem 0111. K 13 hinc] in B : inde A' translatum K 

dicituroin. K foetus] pecusBCT 14 eaA' 16 velqu. sem. rec.oin. T 

18 disciditur A' 20 sive quod ren. B erigitur K 22 eo quod mun. id 

cst lo. B cfficiatur B\ efficiuntur C 23 vel om. K 24 ex] in A' 

->6 iectusqiu- C 27 calorequcadmodum B 28 -\\ BT corpus Arev.


140 pore. Menstnia supervacuus mulierum sanguis. Dicta autem 

menstrua a circuitu lunaris luminis, quo solet hoc venire profluvium; 

luna cnim Graece ^Jr,/ dicitur. Haec et muliehria 

141 nuncupantur; nam mulicr solum animal menstruale est. Cuius 

cruoris contactu fruges non germinant, acescunt musta, moriun- 5 

tur herbae, amittunt arbores fetus, ferrum rubigo corripit, 

nigrescunt acra. Si qui canes inde ederint, in rabiem efferuntur. 

Glutinum asphalti, quod nec ferro nec aquis dissolvitur, 

142 cruore ipso pollutum sponte dispergitur. Post plurimos autem 

dies menstruos ideo semen non esse germinabile, quia iam non 10 

est menstrualis sanguis, a quo perfusum inrigetur. Tenue 

scmcn locis nuiliebribus non adhaerere; labitur enim nec 

habct vim adhaerendi. Similiter et crassum vim non habet 

gignendi, quia muliebri sanguini miscere se non potest propter 

nimiam sui spissitudinem. Hint et steriles mares vel feniinas 15 

ficii; vel per niniiam seminis vel sanguinis crassitudinem, vcl 

143 propter nimiam raritatem. 1'rimum autcm aiunt cor bominis 

fingi, quod in eo sit et vita onwis et sapientia; dcindc 

ciuadragesimo die totum opus expleri; quod ex abortio- . 

nibus, ut ferunt, collecta sunt. Alii foctus a capite sumere 20 

dicunt exordium. Vnde et in avium foetus primiim oculos 

144 fingi in ovis videmus. Foetus autem nominatus, quod 

adhuc in utero foveatur. Cuius secundac dicuntur folliculus, 

qui simul cum infantc nasoitur continetque eum; dictus, 

145 quia et cum editur sequitur. Nasci autem patribus similes 25 

aiunt, si paternum scmen validius sit; matribus, si matris ; hac 

a proptcr circuitum C provcnirc C 3 cnim] autcm C 5 morientur 

A' 6 rub. corrumpit CK 7 quis U: 0111. K: quid axhi. 

Soliui 1. 55 -ranturC- 10 menstruosi B genninabile A*: generabile 

BCT 11 pcrfusus codtl. (

ETYMOI.OOIARVM LIH. XI. i, ii 

r.uionc similes exprimi vultus: qui autem utriusque parenlis 

'ngurain reddunl, aoqualiter mixto palerno tmternoque semin«> 

concipiuntur. Avorum proavorumque similes fieri, quia siout 

in terra multa semina occulta, sic et in nobis semina celantur 

5 figuras parentum redditura. Ex paterno autem semine puellas 

nasci et ex materno pueros, quia omnis partus constat duplici 

.-emine, cuius pars maior cum invaluit occupat similitudinem 

icxus. In corpore nostro quaedam tantum utilitatis causa facta 146 

sunt, ut viscera: quaedam et utilitatis et decoris, ut sensus in 

10 facie, et in corpore manus ac pedes : quoruni membrorum et 

utilitas magna est, ct species decentissima. Quaedam tantum 147 

decoris, ut mamillae in viris, et in utroquc sexu umbilicus. 

Ouaedam discrctionis, ut in viris genitalia, barba promissa, 

pectusamplum ; in nuilicribus leves genae, et angustum pectus ; 

u ad concipiendos autem et portandos foetus rcnes et latera dilatata. 

Ouod ad hominem et ad partes attimt corporis ex parte 

dictum cst, nunc aetates eius subiungam. 

Dr. .MTATinvs iio.MiNV.M. dradus aetatis sex sunt: in- II 

faniia, piuritia, ndolesceniia, iuventus, gravitas atque senectus. 

1: 1'rima aetas infantia est pueri nascentis ad lucem, quae porri-2 

'/niiY \n scptcm annis. Sccunda aetas pueritia, id cst pura ct 3 

nt-cdum ad gcnerandum apta, tendens usquc ad quartumlieciinum 

annum. Tortia adolescentia ad gigncndum adulta, 4 

(juae ponigiiur us(]itc ad viginti octo nnnos. Quarta iuventus 5 

i-: firmissima nclntum omnium, finiens \n quinquagesimo anno. 

(Juinta actas senioris, id cst gravitas, quac est declinatio a 6 

iuventutc in scnectutem ; nondum sencctus sed iam nondum 

iuventus, quia senioris aetas est, quam Gracci Tptapvn^v vocant. 

i parcntum fijr. A' 2 acquali A' mix. paternoque sem. /2 1 

.j nobis hoininihus CD 5 pat.] matcrno A" (11011 D) 6 ct ont. D 

«•x u»t. K inat.] paterno A* tion D',


Nam senex apud draecos non presbyter, sed yifwv dicitur. 

Quae aetas a quinquagesimo anno incipiens septuagesiino ter- 

7 minutur. Sexta aetas senectus, quae nullo annorum tempore 

finitur; sed post quinque illas aetates quantumcumque vitae 

8 est, senectuti deputatur. Senium autem pars est ultima sene- 5 

etutis, dicta quod sit terminus sextae aetatis. In his igitur sex 

spatiis philosophi vitam discripserunt humanam, in quibus 

inutatur et currit et ad mortis terminum pervenit. Pergamus 

ergo breviter per praedictos gradus aetatum, etymologias eorum 

9 in homine demonstrantes. Infans dicitur homo primae aetatis; i0 

dictus autem infans quia adhuc fari nescit, id est loqui non 

potcst. Nondum enim bene ordinatis dentibus minus cst 

10 scrmonis expressio. Puer a puritate vocatus, quia purus est, 

et necdum lanuginem floremque genarum habens. Hi sunt 

ephebi, id est a Phoebo dicti, necduni [pronati] viri, adole- 15 

11 scentuli lenes. Puer autem tribus modis dicitur, pro nativitate, 

ut Esaias (9, 6): 'Puer natus est nobis.' Pro aetatc, ut octoennis, 

decennis. Vnde est illud : 

lam puerile iugum tenera cervice gerebat. 

Pro obsequio et fidei puritate, ut Dominus ad prophetam 20 

(Ierem. 1,7): ' Puer meus es tu, noli timere,' dum iam Ieremias 

12 longe pueritiae excessisset annos. Puella est parvula, quasi 

pulla. Vnde ct pupillos non pro condicione, sed pro aetate 

pucrili vocamus. Pupilli autem dicti quasi in oculis, hoc est 

a parentibus orbi. Hi autem vere pupilli dicuntur quorum 25 

patres ante decesserunt (juara ab bis numcn acceperint. Ceteri 

orbi vocantur orphani, idem (jui ct pupilli; illud enim Graccum 

nomen est, boc Latinum. Nam ct in psalmo, ubi legitur 

1 diciturj dictus A" 5 ultimaeA' 6 fit A* scxta T 7 scripserunt 

C 8 mortis 0111. B term.] tcmporc A' (tion D) 9 aet. et 

etym. A" (;«MI D) carum A' 10 demonstrcmus K (tion D) 11 quia] 

quod A* is non en. C pone A' dcnt.] sensibus B 13 a 

pucritia A' [uon D) 15 pronali hab. KB'XD (pro nativitatac): oin. 

B X CT 16 le • »* /i 1 (leves ?) (»wn D) 17 per aetatem K («o« D) 

i8undu]ut# I9pucrili7' regebat BT 20 per obs. A' 21 iam 

om. B 22 exccsscrat K (uon D) 23 pup.] pullos O 24 pueri 

voc. O 25 apparcMitibusZJ 26 discesseruntZJA* accipercnt BCT 

37 id. qui pup. A' 28 nam c\] inaiiot B

KTYMOLOGIARVM LIB. XI. ii 

(10,14): ' Pupillo tu eris adiutor,' Graccus habet opâvoi. 

Puberes a pube, id est a pudenda corporis, nuncupati, quod 13 

haec loca tunc primuni lanuginem ducunt. Quidam autem 

ex annis pubertatem existimant, id est eum puberem esse qui 

5 quattuordecim annos expleverit, quamvis tardissime pubescat: 

certissimum autem puberem esse qui et cx habitu corporis 

pubertatem ostendit et generare iam possit. Puerperae sunt, 14 

quae annis puerilibus pariunt. Vnde et Horatius (C. 4, 5, 23): 

Laudatur primo prole puerpera [nato]. 

10 Et dictae puerperae vel quod prinio partu gravantur, vel quod 

primum pueros pariunt. Adolescens dictus, eo quod sit ad 15 

gignendum adultus, sive a crescere et augeri. Iuvenis vocatus, 16 

quod iuvare possc ineipit; ut in bubus iuvenci, cum a vitulis 

discesscrint. list enim iuvenis in ipso aetatis incremento 

15 positus, et ad auxilium praeparatus. Nani iuvare hominis 

est opus aliquod conferentis. Sicut autem trecesimus perfectae 

aetatis est annus in hominibus, ita in pecudibus ac iumentis 

tertius robustissimus. Vir nuncupatus, quia maior in eo vis 17 

cst quam in feminis: unde et virtus nomen accepit; sive quod 

JO vi agat feminani. Mulier vero a mollitic, tamquam mollier, 18 

detracta littera vel nuitata, appellata est mulier. Vtrique enim 19 

fortitudine ei inbecillitate corporum separantur. Sed ideo 

virtus maxima viri, mulieris niinor, ut patiens viri esset; scilicet, 

ne feminis repugnantibus libido cogeret viros aliud 

3; appetere aut in alium sexuni proruere. Dicitur igitur mulier 20 

secundum femineuin sexum, non secundum corruptionem intugritatis 

: et hoc ex Hngua sacrae Scripturae. Nani Eva statini 

fncta dc latere viri sui, nonduni contacta a viro, mulier appellata 

3 tunc] in A' ducant C: dicunt Bantecoir. quidam] quod B l 

autcm ont. K 5 cxple A" 6 qui ex A* 7 ostendet AT: ostendit 

C: ostendat li possct Tatttecorr. 9 pro. pucrpcrc T nato 

nC : natu A': 0111. T (gloss. uuirg. iu arc/tclyf>o1) 10 quod] quia BC 

primo 0/11. BK 12 auperc CK luvcncs vocatos ut iuv. K 

13 possel sc A' incipiunt A': incipiat C a vit.] ab indolis A' 15 et 

auxilio pracp. A* 16 aliquid fiC perfectus act. ann. A'-. perfectus 

rstann. B 17 arja '/ 18 vis] virtusC at Vtriiisque BT 

as inbcc. ct )ort. B corporum 0111, B* 23 pat. virc T: pat. viro BC 

JO corruptioncm om. T 27 sacrac} banctac T


est, diccntc Scriptura (Gcnes. 2, 23): ( Et formavit eam in 

21 mulieriMn.' Virgo a viridiori actalc dicta csl, sicul vl virga, 

sirut cl vitula. Alias al) ineorruplione, quasi virago, quod 

22 ignoret feinineam passioncm. Yirago vocata, quia vinun agit, 

hoc e.sl opera virilia facit et masculini vigoris cst Antiqui 5 

enini fortes feminas ita vocabant. Yirgo autem non recte 

virago dicitur, si non viri ofticio fungitur. Mulier vero si 

23 virilia facit, recte virago dicitur, ut Amazona. Quae vero nunc 

li:mina, antiquitus vira vocabatur; sicut a scrvo serva, sicut 

a famulo fanuila, ila 11 viro vira. Hinc et virginis nomen qui- 10 

24 dam putant. Kcniina vero a partibus fcmorum dicta, ubi 

M.'\IIS spccies a viro distinguitur. Alii Graeca etymologia fcininaiu 

ab ignca vi dictam putant, quia vehemcnter concupiscil. 

Kibidinosiorcs cniin viris feminas essc taiv in mulicribus quam 

in animalibus. Vnde nimiu.s amor apud antiquos femineus 15 

25 vocabatur. Senior est adluic viridior. In sexto libro Ovidius 

(Mct. 12, 464): Scnior, 

Znter iuvenciiKjuc sencmquc. 

Tercntius (Hec. n): 

Quo iure sum us(us) adulescentior. 30 

26 (Adulescentior) non uliquc inagis «idolesccns, sed niinus; ut 

senior mimis scne, ubi t.oniparativus gradus minus significat 

a positivo. Krgo senior non satis, sicut iunior intcr iuvenem, 

27 sictu- paupcrior intra dilcm ct |)aupcrem. Soncs autem

ETYMOLOGIARVM LIB. XI. ii 

cniin per nimiam aetatem dclirant; pueri pcr lasciviam cl 

infantiam ignorant quid agant. Scnex auttni tantuni niasculini 28 

generis est, sicut anus feminini; nani anus dicitur sola mulier. 

Anus autem appellata a multis annis, quasi annosa. Nani si 

5 commune esset nomen, cur diceret Tercntius (Eun. 357): 

1 senem mulierem ' ? Hinc et vetula, quia vetusta. Sicut autem 

a sene senectus, ita ab anu anilitas nominata est. Canities 29 

autem vocata a candorc, quasi canditics. Vnde est illud: 

' florida iuventus, laclca canities,' prout diccret candida. Sene- 30 

10 ctus autem nuilta secum ct bona adfert el mala. Mona, ciuia 

nos ab inpotentissimis doniinis liberat, voluptatibus inponit 

moduni, libidinis frangit impetus, auget sapicntiani, dat maturiora 

consilia. Mala autem, quia .scnium niiscrrimum est 

debilitate et odio. ' Subeunt' enini (Virg. Georg. 3, 67)' morbi 

ij tristisque scnectus'. Nani duo sunt quibus niiiiuuntur corporis 

vires, senectus et niorbus. Mors dicta, quod sit amara, vel a 31 

Marte, (jui est eflcctor mortium [sive niors a morsu hominis 

primi, quod vetitac arboris ponium mordens niortem incurrit]. 

Tria sunt autem genera mortis: acerba, inmatura, naturalis. 32 

io Acerba infantum, inmalura iuvenum, merita, id est naturalis, 

senum. Mortuus autem ex qua partc orationis dcclinetur 33 

incertum cst. Nim sicut :iit Caesar, ab co (juod cst morior 

\n participio praetoriti temporis in ' tus' cxirc dcbuit, pcr unum 

srilicct U, non per duo. Nam ubi gcminata cst littcra U, nomij.i 

nativus est, non participium, ut fatuus, arduus. Convenienter 

itaque Aictum ut qucmadmodum id, (juod significat, non potest 

agtndo, ita ct ipsud nomen non possit loquendo declinari. 

Omnis autem inorluus aut funus est, aut cadavcr. Fumis esl, 34 

si scpeliatur. Et dictum funus a funibus accensis, quos ante 

1 pro nimia actatc BK pro lascivia et infuntia D 3 cst 0111. C l 

fcmenei O (-min-C 2 ) 6 quia] quasi B autemjcniin C 7 anitas 

O lac. nitics B l 10 ct mala adf. ct bonai? : bo. a(T. et ma. T n a 

potentissimis BCK dominiisA' 12 imp. franpet K 13 quia om. K 

17 cfl. mortuoruni B sive .. . incurrit ont. BCDFKM : Itab. TUG Mou. 

18 quod] qui G vetita T 19 autcm 0111. T 20 cst 0111. TU 

23 sicut om. B 04 duas K nominatus B x : uoincn C,fo>(. rcctc 

^5 cst out. TC 26 fac. cst nt C -i-, posbct CT loqucndi T 

2B ut tad. C l 29 ct o»t. T


35 feretrum papyris cera circumdatis ferebant. Cadaver autem 

est, si insepultum iacet. Xam cadaver nominatum a cadendo, 

quia iam stare non potest. Quod dum portatur, exsequias 

dicimus: crematum reliquias: conditum iam sepultum. Corpus 

autem consuetudine dicitur, ut illud (Virg. Georg. 4, 255): 5 

36 Tum corpora luce carentum. 

Defunctus vocatus, quia conplevit vitae officium. Nam dicimus 

functos officio, qui officia debita conpleverunt; unde est et 

honoribus functus. Hinc ergo defunctus, quod ab officio sit 

37 vitae depositus, sive quod sit diem functus. Sepultus autem 10 

dictus, eo quod iam sine pulsu et palpitatione est, id est sine 

inotu. Sepelire autem est condere corpus. Nam humare 

obruere dicimus, hoc est humum inicere. 

III DE PORTENTIS. Portenta esse Yarro ait quae contra 

naturam nata videntur: sed non sunt contra naturam, quia i^ 

divina voluntate fiunt, eum voluntas Creatoris cuiusque conditae 

rei natura sit. Ynde et ipsi gcntilcs Deum modo Naturam, 

2 modo Deum appellant. Portentum ergo fit non contra naturam, 

sed contra quam est nota natura. Portenta autem et ostenta, 

monstra atque prodigia ideo nuncupantur, quod portendere ao 

atque ostendere, monstrare ac praedicare aliqua futura videntur. 

3 Nam portenta dicta perhibent a portendendo, id cst praeostendendo. 

Ostenta autem, quod ostenderc quidquam futurum 

videantur. 1'rodigia, quod porro tlicant, id cst futura praedicant. 

Monstra vcro a numitu dicta, quod aliquid signifieando 25 

demonstrent, sive quod statim monstrent quid appareat; et 

hoc proprietatis est, abusione tamen scriptorum plerumque 

4 corrunipitur. Quacdam autcm portcntorum creationes in si- 

2 est si oiu. K 3 quia] quod B portamus B 4 crematus A": 

-tas B in T l nt vid. sepulcrum Serv. ad At». 2, 539 5 ut cs . 1 

il. B 6 tunc BK 7 vocatur C vitac 0111. BK nam ct di. T 

8 quia oflT. TC l impleverunt «". et C r= scpillerc K ^ corpora C 

humaneC i3iniercA'' 15 natao;»./>' quiaJquaeA' igsed 

quae est no. K nota 0111. fl 1 portcntum A' 20 nuncupatur A' 

quod] quia /> 22 a portcndo A' id est pr. oni. T 23 quod] quia 

C quiddam K 25 significandum T 26 sivc . . . monslr. 0111. O 

quod] quia B 27 cst om. K 28 autcm 0111. C

ETYMOLOGIARVM LIB. XI. iii 

nificationibus futuris constituta videntur. Vult enim deus 

interdum ventura significare per aliqua nascentium noxia, sicut 

et per somnos et per oracula, qua praemoneat et significet 

quibusdam vel gentibus vel hominibus futuram cladem; quod 

5 plurimis etiam experimentis probatum est. Xerxen quippe 5 

vulpis ex equa creata solvi regnum portendit. Alexandro ex 

muliere monstrum creatum, quod superiores corporis partes 

hominis, sed mortuas habuerit, inferiores diversarum bestiarum, 

sed viventes, significasse repentinam regis interfectionem: 

10 supervixerant enim deteriora melioribus. Sed haec monstra 

quae in significationibus dantur non diu vivunt, sed continuo 

ut nata fuerint occldunt. Inter portentum autcm et portentuo- 6 

sum differt. Nam portcnta sunt quae transfigurantur, sicut fertur 

in Vmbria mulierem peperisse serpentcm. Vnde Lucanus 

Matremque suus conterruit infans. 

Portentuosa vero levem sumunt mutationcm, exempli causa 

cum sex digitis nati. Portenta igitur vel portentuosa existunt 7 

alia magnitudine totius corporis ultra communem hominum 

20 modum, quantus fuit Tityon in novem iugeribus iacens, Homero 

testante: alia parvitate totius corporis, ut nani, vel quos Graeci 

Pygmaeos vocant, eo quod sint statura cubitales. Alii a magnitudine 

partium, veluti capite informi, aut superfluis membrorum 

partibus, ut bicipitcs ct trimani, vel cynodontes, quibus gemini 

35 procedunt dentes. Alii a defectu partium, in quibus altera8 

pars plurimum deficit ab altera, ut manus a manu, vel pes a 

pedc. Alii a decisione, ut sine manu aut capite generata, quos 

Graeci steresios vocant. Alia praenumeria, quando solum 

1 futuri Schwars 3 qua] quia T(tion X) sign. vcnturam qu. B 

4 futuram 0;«. B quodj quia C l 5 Xcrxcns K 6 crata C 1 

8 scd mort.]emortuas T 9 virenles/£ 10 hacc] ct BK 11 qua 

K non ont.C 1 13 si. ct fcr. K 14 indcfiC:un. ct T 17 vcro} 

autcin K ai na. ct quos A' 22 alia(alia)ZJC7^ : alii/iT 24 scinodontas 

T: scinodotas B : scinodantas C: scenodontas A' pr. pein. C: 

gcmino pr. K 25 Ali a (Alia) T^BC: Alii dc K 26 dcfccii CKT vcl 

om.B 27 ali a âlia) T*BCK dccisioncC':dicisionc AT: discisioncii 

ut sinc ont. K a8 stcrcnosC pcrnumcria KT: privimcria Artv. 

1182 n


9 caput aut cru.s nascitur. Alia, quac in parte transfigurantur, 

sicut qui leonis liabent vulluni vel canis, vcl taurinum caput aut 

corpus, ut ex Pasiphae memorant genitum Minotaurum; quod 

Graeci tTtpofiopîav vocant. Alia, quae ex omni parte transfigurantur 

in alienae creationis portentum, ut ex muliere vitulum 5 

dicit historia generatum. Alia, quae sine transfiguratione niutationem 

habent locorum, ut oculos in pectore vel in fronte, 

aures supra tempora: vel sicut Aristoteles tradidit quendam 

10 in sinistra parte iecur, in dextera splen habuisse. Alia secundum 

connaturationem, ut in alia manu digiti plures connaturati 10 

et cohaerentes reperiuntur, in alia minus, sive in pedibus. Alia 

secundum inmaturam et intemperatam creationem, sicut hi qui 

dentati nascuntur sivc barbati vel cani. Alia conplexu plurimaruin 

di/Tercntiarum, sicut illud quod praediximus (£ 5) in Ale- 

11 xandro multiforme portentum. Alia conniixtione generis, ut 15 

uy$p6yvvoi ct ipfia(j>po8iTai vocantur. Hennaphroditae auteni 

nuncupati eo quod eis uterque scxus appareat. 'Epnrjs quippc 

apud Graecos masculus, 'A^poSirrj fcmina nuncupatur. Hi 

dexteram niamillam virilem, sinistram muliebrem habentes vi- 

12 cissim cocundo et gignunt et pariunt. Sicut auteni in singulis 3O 

gentibus quaedam monstra sunt hominum, ita in universo 

genere humano quaedam monstra sunt gentium, ut Gigantes, 

13 Cynocephali, Cyclopes, ct cctera. Gigantes dictos iuxta Gracci 

scrntonis etymologiam, qui eos yj/ycrtis existiinant, id cst tcrrigenas, 

eo quod eos fabulosc parcns terra inmensa molc cl 25 

similes sibi genuerit. ri} enim terra appellatur: y«Vos genus; 

licet et terrae filios vulgus vocat: quorum genus incertum est. 

14 Falso autem opinantur quidam inperiti de ikripturis sanctis 

praevaricatores angclos cum filiabus hominuni ante diluvium 

concubuisse, ct exinde natos Gigantcs, id cst nimium grandes 30 

' pa. pars figuraturK 3 Pas.] fasidc U X T- pasiphc cx fasidc -V 

:-iuin T cxout.B 8 su. iu tcmp. coiltl. io quodnaturationcm 

T utom.K 14 difl'.] 0111. T 16 vocanlur out. K 

autcm owi. T 17 cvmacodd. 18 a grccos (cis 7" 2 ) T masc. cstC: 

Mcrcurins cst dctt. afroAicodd. Ccm.] Vcnusdclt. ^ hi]alii/C 

21 (|Unctluni... InunanomW. Tin marg. 23 Cy». ct Cyc. /v s.f 7VY;1 

«;/;. IJi 28 Falsa C' 1 inpcri C 1 sanctis am. A' 30 ct indc A

ETYMOLOOIARVM T.IB. XI. iii 

et fortes viros, de quibus terra conpleta est. Cynocephali 15 

appellantur eo quod canina capita habeant, quosque ipsc 

latratus niagis bestias quam bomines confitetur. Hi in India 

nascuntur. Cyclopes quoque eadem India gignit; et dictos 16 

5 Cyclopes eo quod unum habere oculum in fronte media perhibentur. 

Hi et uypioâyirai dicuntur, propter quod solas ferarum 

carnes edunt. Blemmyas in Libya credunt truncos sine capite 17 

nasci, et os et oculos babere in pectorc. Alios sine cervicibus 

gigni, oculos habentes in humeris. In ultimo autem Orientis 18 

10 monstruosac gentium facies scribuntur. Aliae sine naribus, 

aequali totius oris planitie, informes habentes vultus. Aliae 

labro subteriori adco prominenti ut in solis ardoribus totam ex 

eo facicm contcgant dorniientes. Aliis concreta ora esse, 

modieo tantum foramine calamis avcnarum pastns haurientes. 

15 Nonnulli sine linguis esse dicuntur, invicem sermonis utentes 

nutum sive niotum. Panotios apud Scythiam esse ferunt, tam 19 

diffiisa magnitudine aurium ut omne corpus ex eis contegant. 

Mnv enini Graeco sermone omne, «ra nurcs dicuntur. Artaba- 20 

tilac in Acthiopia proni, ut pecora, ambulare dicuntur: quadra- 

20 gesimum aevi annum nullus supergreditur. Satyri homunciones 21 

sunt aduncis naribus ; cornua in frontibus, et caprarum pcdibus 

siniilcs, qualem in solitudine Antonius sanctus vidit. Qui 

etiani intcrrogatus Dei scrvo respondissc fcrtur dicens (Hieron. 

vit. l'aul. erem. 8): c Mortalis cgo sum unus ex accolis beremi, 

35 quos vario delusa errorc gentilitas Faunos Satyrosque colit.' 

Dicuntur quidam et silvestres homines, quos nonnulli Faunos 22 

ficarios vocant. Sciopodum gens fertur in Aethiopia singulis 23 

cruribus et celeritate mirabili: quos inde o-KtoVoSas Graeci 

vociint, eo quod per aesttun in terra resupini iacentes pedum 

30 suorum niagnitudine adumbrentur. Antipodcs in Libya plantas 24 

5 oc. Imb. uu. C pcrhibeantur C 6 so!a K 7 Lcmnias (-nas> 

todtl. tt/ort. hitl. cr. dictos tr. B 8 nlii sinc BK " alii lab. C 

12 pracmincnti A' 1 : promcnti T 13 aliosconc. T \\ potus A'- 18 

cniin 0111. K oinnc o»i. C 20 supra graditur C l =1 in front. corn. 

K an pcdcs? 23 quidcin /' 26 nulli T l Faunos] phatuos T 

27 vicarios C' 1 gcnus C 29 iac. supini A" 30 adiunbrantur A' 

C2


25 versas habent post crura et octonos digitos in plantis. Hippopodes 

in Scythia sunt, humanam formam et equinos pedes 

26 habentcs. In India ferunt essc gentem quae Ma/cpjSnH nuncupantur, 

duodccim peduni staturam habentes. Est et gens ibi 

statura cubitalis, quos Graeci a cubito Pygmaeos vocant, de 5 

qua supra dixiiiuis (§ 7). Hi montana Indiae tenent, quibus est 

27 vicinus oceanus. Perbibcnt [et] in eadem India esse gentem 

feminarum quae quinquennes concipiunt, et octavum vitae 

28 annum non excedunt. Dicuntur autem et alia hominum 

fabulosa portenta, quae non sunt, sed ficta in causis rerum 10 

interpretantur, ut Geryonem Hispaniae regem triplici forma 

proditum. Fuerunt enim tres fratres tantae concordiae ut in 

29 tribus corporibus quasi una anima csset. Corgoncs quoquc 

merctrices crinitas serpentibus, quae aspicicntes ccnvertcbant 

in lapides, habentes unum oculum quem invicem utebantur. 15 

Fuerunt autem tres sorores unius pulchritudinis, quasi unius 

oculi, quae ita spectatores suos stupescere faciebant ut vertcre 

30 cos putarentur in lapides. Sirenas tres fingunt fuisse ex parte 

virgines, ex parte volucres, habentes alas et ungulas: quarum 

una voce, altera tibiis, tertia lyra canebant. Quae inlectos ao 

31 navigantcs sub cantu in naufragium trahebant. Secundum 

vcritatcm autem mcretrices fuerunt, quae transeuntes quoniam 

deducebant ad egestatem, his fictae sunt infcrre naufragia. 

Alas autem habuisse et ungulas, quia amor et volat et vulnerat. 

Quae inde in fluctibus conmorasse dicuntur, quia fluctus Ve- 25 

32 nercm creaverunt. Scyllam quoque ferunt feminam capitibus 

succinctam caninis, cum latratibus magnis, propter frctum 

Siculi maris, in quo navigantcs vcrticibus in se concurrentium 

uiularum extcrriti latrari acstimant undas, quas sorbentis acstus 

1 post") pcrA' 2 cl otn.B 3 \nom.T qui A' 4 sturam 

7"» ct cst gcns C 7 ct hab. CT: 0111. DK 8 vitac otn. T 

9 autcm om. K 10 fic. ct in C 14 metriccs B y scrp. quac tcsqnc 

(delct.) K: scrpentcsquc B 16 sororcs om. A' 1 19 virg. ct cx K ct 

ung. oitt. T 20 tertia] altera T cancbat DC ai naufragio KT: 

-gia C 22 mctriccs B quoniam ont. K 23 ad] in K liis"| 

hic /i 1 25 Qu. in.] atque C 26 fcmnt 0111. K 27 latratatihus K 

28 sacculi A* in qua T 29 cxtriti A' latrati KT cxtimcnt 

A" surbcntis /'

ETYMOLOGIARVM LIB. XI. iii 

vorago conlidit. Fingunt et monstra quaedam inrationabilium 33 

animantium, ut Cerberuminferorum canem tria capita habentem, 

significantes per eum tres aetates per quas mors hominem devorat, 

id est infantiam, iuventutem et senectutem. Quem 

5 quidam ideo dictum Cerberum putant quasi /cpco/Sopo?, id est 

carncm vorans. Dicunt et I Iydram serpentem cum novem 34 

capitibus, quae Latine excetra dicitur, quod uno cacso tria 

capita excrescebant. Sed constat Hydratn locum fuisse evomentem 

aquas, vastantem vicinam civitatem, in quo uno meatu 

IO clauso multi erumpebant. Quod Hercules videns loca ipsa 

exussit, et sic aquae clausit meatus. Nam bydra ab aqua dicta 35 

est. Huius mentionem facit Ambrosius in similitudinem haercsium, 

dicens (deFid. r, 4): 'llaercsis enim velut quaedam 

hydra fabularum vulneribus suis erevit; et dum saepe reci- 

15 ditur, pullulavit igni debita incendioque peritura.' Fingunt 36 

ct Chimaeram triformem bestiam: ore leo, postremis partibus 

draco, mcdia caprea. Quam quidam Physiologi non animal, 

sed Ciliciae montem csse aiunt, quibusdam locis leones et 

capreas nutrientem, quibusdam ardeMem, quibusdam plenum 

20 serpentibus. Hunc Bellorophontes habitabilem fecit, unde 

Chimacram dicitur occidisse. Centauris autcm species vocabu- 37 

lum indidit, id est hominem equo mixtum, quos quidam fuisse 

equites Thessalorum dicunt, sed pro eo quod discurrentes in 

bello velut ununi corpus cquorum et bominum viderentur, 

25 inde Centauros fictos adseruerunt. Porro Minotaurum nomen 38 

sumpsisse ex tauro et homine, qualem bestiam dicunt fabulose in 

Labyrintho inclusam fuisse. De qiia Ovidius (Art. Am. 2, 24) : 

Semibovemque virum, semivirumque bovem. 

1 inrationalium BT 2 infcrorc B l : infernorum C 3 pere.sig. B 

deforat T 4 id cst . . . sen. oni. T et om. Ii l 5 ideo] ita A' 

6 voras C 1 8 vomentem T 11 sicqueclau. T 13 quaedam om. J3 X 

14 vuln.]heresibus/? ispullavitC peritura] futura K 17 caprcae 

CT: caprae A': capre ut vid. /J 1 (-ra B 2 ) philosophi B 18 Lyciae 

Anv. (ex Serv. Ae». 6, 288) csse om. K loci T 19 quibus 

ard. T x serp. plen. C 21 Centauri BK 22 cquo] ego K 

23 cquitessalorum 7" dicunt 01». '/' pro] cx A* 24 eq.jco 

ISIDORI KTVMOLOGIARYM LIB. XI. iii, iv 

39 Onocentaurum autem vocari eo quod niedia hominis specie, 

niedia asini esse dicatur; sicut et Hippocentauri, quod equorum 

hominumque in eis natura coniuncta fuisse putatur. 

IV DE TRANSFORMATIS. Scribuntur autem et quaedam monstruosae 

hominum trunsforniationes et commututiones in bestiis, 5 

sicut de illa maga famosissima Circe, quae socios quoque Vlixis 

mutasse fertur in bestias: et de Arcadibus, qui sorte ducti 

transnatabant quoddam stagnum atque ibi convertebantur in 

2 lupos. Nam et Diomedis socios in volucres fuisse conversos 

non fabuloso mendacio, sed historica adfirmatione confirmant. 10 

Sed et quidam adserunt Strigas ex hominibus fieri. Ad multa 

enim latrocinia figurae sceleratorum mutantur, ct sivc magicis 

cantibus, sive hcrbarum veneficio totis corporibus in feras 

3 transcunt. Siquidem et pcr naturam pleraque nnitationcm 

recipiunt, et corrupta in diversas species transformantur; sicut 15 

de vitulorum carnibus putridis apes, sicut de cquis scarabei, 

de nnilis locustae, de cancris scorpiones. Ovidius (Metam. 

Concava litorei si demas brachia cancri, 

scorpio exibit, caudaquc niinabitur unca. 20 

2 dicnntur T ipocentaurus T quod] quia B _ 3 in otti. C 

probattir B 4 au. quacd. T 5 commutationcm A* 6 magna 

KT fomosissima T circee T: circeateZJ : circiatae A* 7 sortcs 

A": sortis i3« ducti ex iuncti A': iunctis/i 1 : dcvictis D 8 transnatabunt 

C: om. B l quosdam A' convertebant '/' 10 non in 

fab. T adf.] admiratione A' 11 sed uni. C ex] in A' 13 bene* 

ficio T 17 scorpiones rv-nibus T 20 exiit O

LIBER XII 

DK ANIMALIBVS 

DEPECORIBVS ET IVMENTIS. Omnibus animantibus Adam I 

primum vocabula indidit, appellans unicuique nomen ex praesenti 

institutione iuxta condicioncm naturae cui serviret. 

Gentcs autem unicuique animalium cx propria Hngua dederunt 2 

5 vocabula. Non autem secundum Latinam linguam atque 

Graecam aut quarumlibet gentium barbararum nomina illa 

inposuit Adam, scd illa lingua quae ante diluvium omnium una 

fuit, quae Hcbraca nuncupatur. Iîtinc autem animalia sive 3 

animantia dicta, quod animentur vita ct moveantur spiritu. 

10 Quadrupcdia vocata, quia quattuor pedibus gradiuntur: quac 4 

dum sint similia pecoribus, tamen sub cura humana non sunt; 

nt cervi, dammae, onagri, et cetera. Sed neque bestiae sunt, 

ut lconcs; ncquc iumenta, ut usus hominum iuvaro possint. 

Pccus dicimus omne quod humana lingua et efligie caret. 5 

15 Proprie autem pecorum nomen his animalibus adcommodari 

solot quac sunt aut ad vescendum apta, ut oves et sues; aut in 

usu hominum commoda, ut equi et boves. Difiert autem inter 6 

pccora ct pccudes: nam veteres communiter in significatione 

omnium animalium pccora dixcrunt; pccudes autem tantum 

20 illa animalia quae cduntur, quasi pecuedes. Generaliter autem 

omne animal pecus a pascendo vocatum. Iumenta notnina inde 7 

traxerunt, quod nostrum laborem vel onus suo adiutorio subvectando 

vel arando iuvcnt. Nam bos carpenta trahit, et 

durissimas terrae glebas vomere vertit ; cquus et asinus 

25 portant onera, et hominum in gradiendo laborem temperant. 

2 primus C vocabolum A' ex praes. inst. oin. KO 3 cui 

scr. 0111. K 4 cz pr. lin. unic. an. dcd. vocabolum A* 6 barbarum 

13; OIII. K 7 lingua otn. B: nomina KO omnibus A' 8 nuncupatacstC 

autcm ont. A' 9 moveatur T; moventur li 10 quia] 

quod B gradiantur (V.v -atur) B 11 non om. K 13 hom. «s. B 

iubari possit T 15 animantibusA' 16 sunt ad T iûsuiC commodata 

A' 19 omnium 0111. K 20 qu. pcciidcs A' 21 vocatur H 

22 qiiod] qnia C vcl onus oui. A" subicctmulo C l 7 23 ira. carp. 

(' 25 011. lioin. T tcmperant] portant '/'


Vnde et iumenta appellantur ab eo quod iuvent homines: 

8 sunt enim magnarum virium animalia. Item quoque armenta, 

vel quod sint apta armis, id est bello; vel quod his in 

armis utimur. Alii armenta tantum bovcs intellcgunt, ab 

arando, quasi aramenta [vcl quod sint cornibus armata]. 5 

Discrotio cst autem inter armenta et greges: nam armenta 

cquorum et boum sunt, greges vero caprarutn et ovium. 

9 Ovis molle pecus lanis, corpore inerme, animo placidum, 

ab oblatione dictum; eo quod apud veteres fin] initio non 

taun, sed oves in sacrificio mactarentur. Ex his quasdam 10 

bidentes vocant, eas quae inter octo dentes duos altiores habent, 

10 quas niaxime gentiles in sacrificium ofierebant. Vervex vel a 

yiribus dictus, quod ceteris ovibus sit fortior; vel quod sit vir, 

ld est masculus; vel quod vermem in capite habeat, quorum 

excitati pruritu invicem se concutiunt, etpugnantes cum magno 15 

H impetu feriunt. Aries vel Airi Tou "Apcos, id est a Marte, 

vocatus : unde apud nos in gregibus masculi mares dicuntur: 

sive quod hoc pecus a gentilibus primum aris est immolatum. 

Aries, quod inponeretur aris. Vnde est illud (Sedul. r, 115): 

Aries mactatur ad aram. 20 

12 Agnum quamquam et Graeci vocent tlTro TOU «iyrov, quasi 

piuni, Latini autem ideo hoc nomen habcrc putant, co quod 

prac ceteris animantibus niatrem agnoscat; adeo ut etiam si 

in magno grege erraverit, statim balatu recognoscat vocem 

13 parentis. Haedi ab edendo vocati. Parvi enim pinguissimi 25 

sunt et saporis iucundi, unde [et edere, unde] et edulium 

1 iubcnta T 2 en. e tnagn. A' Idem O TU (iton A') 3 sunt 

, , _ abart » & 4 utitur O alii e.v alia T 5 vel quod . . . arm. 

/mb. 7>orn. apta) UX: ont. BCKO 8 placido A' 9 in hab. CK: ow. 

i . .. lo quadam T 11 cas quael co quod 11 12 quos T sacrificio 

A Verbex B : Verbix CT • Berbix A' 14 id cst] et K 

vermes CA' habeant T 15 proritti T: prurinatu O 16 Marte] 

maiore A n un. et ap. A' mas. in gr. C 18 sive quod . . . immol. 

otn. J ("oii U) quia C pr. aris B 19 ar. crgo quod A' poncretur 

1U unde] sicut A' 21 quamquamj quoque A' et out B 

Z u "° I ".? men K a 3 prae]de A' anim. is matr. C 25 Edi codd. 

A\-T^ ct Isi

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. i 

vocatur. Hircus lascivum animal et petulcum et fervens 14 

sempcr ad coitum; cuius oculi ob libidinc in transversum 

aspiciunt, unde ct nomen traxit. Nam hirqui sunt oculorum 

anguli secundum Suetonium (Prat. 171); cuius natura adeo cali- 

5 dissima est ut adamantem lapidem, quem nec ignis, nec ferri 

domare valet materia, solus huius cruor dissolvat. Maiores 

hirci Cinypbii dicuntur a fluvio Cinyphe in Libya, ubi grandes 

nascuntur. Capros et capras a carpendis virgultis quidam 15 

dixerunt. Alii quod captent aspera. Nonnulli a crepitu 

10 cruruni, undc cas crepas vocitatas ; quac sunt agrestes caprae, 

quas Graeci pro eo quod acutissime videant, id cst o^wSepKcurepoi', 

SO/)KU'S appellaverunt. Moranlur enim in excelsis montibus, et 

quamvis de longinquo, vident tamen omnes qui veniunt. 

Idem auteni et capreae: idem ibices, quasi avices, eo quod ad 16 

15 instar avium ardua et excelsa teneant et in sublime inhabitent, 

ita ut de sublimitate vix humanis obtutibus pateant. Vnde et 17 

meridiana pars ibices aves vocant, qui Nili fluentis inhabitant. 

Haec itaquc animalia, ut diximus, in petris altissimis commorantur, 

et si quando ferarum vel hominum adversitatem 

20 persenserint, de altissimis saxorum cacuminibus sese praecipitantes 

in suis [se] cornibus inlaesa suscipiunt. Cervi dicti UTTO 18 

Ttor KfpuTon', id cst a cornibus; Ktpcrra enim Gracce cornua 

dicuntur. Hi serpentiuni inimici cum se gravatos infirmitatc 

persenserint, spiritu narium eos cxtrabunt de cavernis, et supe- 

35 rata pernicie veneni eorum pabulo reparantur. Dictamnum 

herbam ipsi prodiderunt; nam co pasti excutiunt acceptas 

sagittas. Mirantur autem sibilum fistularum. Erectis auribus 19 

acute audiunt, summissis nihil. Si quando inmensa flumina 

vel maria transnatant, capita clunibus praccedcntium superpo- 

1 vocatum A' lascivium B 6 domari B 7 cifei dic. B x 9 quod] 

quia B captent] carpent BK 10 crepas Am>. (ex Patil. Fest. 48, 

14) : creas B l KOTX: capreas C vocatas CK 11 id est of.] id est 

£


nunt sibique invicem succedentes nullum laborcm ponderis 

ao sentiunt. Tragelaphi a Graecis nominati, qui quum eadem 

specie sint ut cervi, villosos tamen habent armos ut hirci, et 

menta promissis hirta barbis, qui non alibi sunt quam circa 

21 Phasidcm. Hinnuli filii sunt cervorum [ab innuerc dicti, quia 5 

22 ad nutuni matris abscondunturj. Dammula vocata, quod de 

manu eflugiat: timidum animal et inbelle; de quo Martialis 

( r 3»94): 

Dente timetur aper, defendunt cornua cervum: 

inbelles daniae quid nisi praeda sunuis? 1° 

23 Lcpus, lcvipes, quia vclociter currit. Vnde ct Graecc pro 

cnrsu /Yu-yws dicilur; vclox est cnim aninial ct satis thni- 

24 duni. Cuniculi gcnus agrestium animalium dicti quasi caniculi, 

co (juod canum indagine capiantur vcl cxcludantur ab speluncis. 

25 Sus dicta, quod pascna subigat, id est terra subacta escas in- 15 

(|uirat. Verrcs, quod grandes habeat vircs. Porcus, quasi 

spurcus. Ingurgitat enim se caeno, luto inmergit, limo inlinit. 

Horatius (Epist. r, 2, 26): 

Et amica luto sus. 

26 Hinc etiani spurcitiam vel spurios nuncupatos. Porcoruni pilos 20 

setas vocamus, et setas a sue dictas: a quibus et sutores 

27 vocantur, quod ex setis suant, id est consuant, pelles. Aper 

a feritate vocatus, ablata F littera et subrogata P. Vnde et 

apud Oraecos arayfm, id est ferus, dicitur. Omne enim, ciuod 

28 feruni est et inmite,abusive agrcste vocamus. Iuvencus dictus, 25 

quod iuvare incipiat hominum usus m colcnda tcrra, vel quia 

apucl gcntiles Iovi semper ubique iuvcncus inmolabatur, nuniquam 

taurus. Nam in victimis etiam actas considerabatur. 

2 sent.]sustcnennt A' qum T: dum BCK 3 sunt T 1 4 mente 

A* hirstita C sunt alibi C 5 Inuli CTA': Ennli BFO : 

Eenoii A" ab . . . absc. liab. TUXMou.i o>n. BCDFKO 6 ell". dc 

mn.li 7 tim.ctan. r' imbecillcZ? 10 damne T 11 quia]quod# 

curret 7": cnrrat B 12 velox C: vel A' cst om. B 14 capienturA' 

isdictasA' qnod]quiar i6VerrisA"r qn. purcus 

A 18 Hor. ...susom. A' 19 amihalutosis T 20 spurcitiaf :sportitn 

A* spurius RC nuncupatus BCK 2T sudorcs A" 22 vocatnr 

CK 23 ct p snbr. C 26 omnium T colenda /JJA": excolenda CT 

{ l»>a 1 quotl BC 27 ub. semp. C num. tan. 0111. T

ETVMOLOGIARVM UB. XII. i 

Taurus Graecum nomen est, sicut et bos. Indicis tauris color 29 

fulvus est, volucris pernicitas, pilis in contrarium vcrsis ; caput 

circumflectunt flcxibilitate qua volunt; tergi duritia omnc telum 

respuunt inmiti feritate. Bovem Graeci (3ovv dicunt. Hunc 30 

5 Latini trionem vocant, eo quod terram tcrat, quasi terionem. 

Naevius (trag. 62): 

Trionum hic moderator rusticus. 

Cuius latitudo pellium a mento ad crura palearia dicuntur, 

a pelle ipsa, quasi pellearia; quod est generositatis in bove 

10 signum. Boum in sociis eximia pictas; nam altcr aUerum inquirit, 

cuni quo duccre collo aratra consuevit, et frequenti 

miigitu pium tcstatur affectum si fortc defecerit. Vacca dicta, 31 

quasi hoacca. Est enim ex qualitate mobilium nominum, 

sicut lco lcacna, draco dracaena. Vitulus et vitula a viriditate 32 

15 vocali sunt, id cst aetate viridi, sicut virgo. Vitulam ergo 

parvam esse et nondum cnixam: nam enixa iuvenca est aut 

vacca. Bubali vocati pcr derivationem, quod sint similes 33 

boum; adeo indomiti ut prac fcritate iugum cervicibus non 

recipiant. Hos Africa procreat. Vri agrcstes boves sunt in 34 

20 Germania, habentes cornua in tantum protensa ut regiis mensis 

insigni capacitatc ex eis gerulae fiant. [Dicti uri UTTU rw opew, 

id est a montihus.] Camelis causa nomen dcdit, sive quod 35 

quando onerantur, ut breviores et bumiles fiant, accubant, quia 

Graeci ^n/xaihumile et brevedicunt; sive quia curvus est dorso. 

25 Kufiovp enim verbo Gracco curvum significat. Hos licet ct 

aliac rcgioncs mittant, scd Arabia plurimos. Diflerunt autcm 

sibi; nam Arabici bina tubera in dorso habent, rcliquarum re- 

1 indiciis O 2 pertinacitas B pilus in c. vcrsus Solinus 52, 36 

3 circumplectunt B 4 Povv] boethi T : boeti BKA': boiti O: boctcn C 

di.] vocant BX 5 plionem A' vocanto;;/. K terantA" qu. 

terronem K: qn. tcrrioncm JiT 7 trionem BGO anfc coir. [non FP) 

liinc T(non £/)moderatur GK*TU(nonF): demoraturM: moderanturOi-' 

8 pcll.. .. ad 0111. T 9 a pella T generositatem A' 11 cum qua A': 

qutim co T 12 defuerit A' 13 qnasi om. C boaca AT cx 0111. 

A" qualite A' 15 vocata C 16 aut oin. T x : ut HC 17 quod] quia 

C 18 iug. in cer. A 19 recipiunt 7' 21 fiebant 7" dicti... mont. 

hab. T; ont.BCK orrion T 22 quod] quia BC 23 liumiliorcs A* 

accumbnnt A' 24 cami cothl. vix luimi (cf. XX. xi. 2^ 25 camur BC: 

u/. XV. viii. 5): cliamur T: camus A* c-niinj crgo T lic. al. UK

isinoRi 

36 gionum singula. Dromeda gcnus camclorum est, minoris quidem 

staturae, scd velocioris. Vnde ct nomen habet; nam 8p6fio 

Graece cursus ct velocitas appellatur. Centum enim et amplius 

milia uno die pergere solet. Quod animal, sicut bos et 

37 ovis et camelus, ruminat. Ruminatio autcm dicta [est] a ruma, 5 

emincnte gutturis partc, per quam dimissus cibus a ccrtis rcvo- 

38 catur animaiibus. Asinus et asellus a sedendo dictus, quasi 

asedus: scd boc nomen, quod magis cquis convcniebat, idco 

hoc animai sumpsit quia priusquam cquos capercnt homines, 

luiic pracsidere coeperunt. Animal quippe tardum ct nulla 10 

39 ratione renitens, statim ut voluit sibi homo substravit. Onager 

interpretatur asinus ferus. "CW quippe Graeci asinum vocant: 

uypmv fcrum. Hos Africa habct magnos et indomitos et in 

descrto vagantcs. Singuli autem feminarum gregibus praesunt. 

Nascentibus masculis zelant et testictilos eoruni morsu dctrun- 15 

cant, quod cavcntcs niatres eos in sccrctis locis occultant. 

40 Asinos Arcadicos dictos, eo quod ab Arcadia primum vecti 

sunt magni et alti. Minor aiitem ascllus agro plus ncccssarius 

cst, quia et laborem tolcrat et neglcgcntiam propemodum non 

41 recusat. Equi dicti, co quod quando quadrigis iungebantur, ao 

aequabantur, paresquc forma et similes cursu copulabantur. 

42 Caballus antca cal>o dictus, proptcr quod gradiens ungula 

inj)rcssa tcrram concavet, quod rcliqua animalia non habcnt. 

43 Inde et sonipcs, quod pcdibus sonat. Vivacitas cquorum 

multa: exultant enim in campis; odoranturbellum ; cxcitantur 35 

sono tubaead proelium; voce accensi ad cursuni provocantur; 

dolent cumvicti fuerint; exultantcum viccrint. Quidam hostes 

1 cst eani. C 2 vclociorcs A" 4 nnima C 1 bos 0111. B l 

5 cst ltal>. J3K: om. CT 6 gutt. par. oin. K dcmissos cibos A' 7 an. 

rev. B 8 adscddtis D: ascddus CT hoc ont. B X K 10 huic] 

huncC 1 nrcnitcsA' substituitA' 13 ct in des. om. T 14 vacantes 

BT 15 nas. autcm mas. C zcl. inas. B morsibus T detraliunt 

A* 16 cos om. K locisom. K 17 quodj quia C provecti 

C 18 sinl B ininor . .. non rcc. otn. K 21 acq. 0111. A* 

parcs A': cosquc parcs D 23 Cav- alii an. a ca. T (»0« U) cavn 

CKU Lsrtt r/. VIII. 4) pr. qnia O 33 tcrra A' concavit OK: 

concabct 7" 24 quia pcd. C sonct li 25 mtil. cst cx. 13 

ubdurantur bcllo A' 26 acc cursu prov. A"

ETYMOLOGIARVM UB. XII. i 

in bello sentiunt, adeo ut adversarios morsu petant: aliqui 

ctiam proprios dominos recognoscunt, obliti mansuetudinis si 

mutentur ; aliqui praeter dominum dorso nulluni recipiunt: 

interfectis vel morientibus dominis niulti lacrimas fundunt. 

5 Solum cnim equum proptcr hominem lacrimare ct doloris affectum 

scntire. Vndc [et] in Ccntauris cquorum et hominum 

natura permixta cst. Solcnt etiam cx equorum vcl maestitia 44 

vel alacritate eventum futurum dimicaturi colligere. Actas 

longaeva equis Persicis, Hunnicis, Epirotis ac Siculis in annis 

10 ultra quinquaginta, brcvior autem Hispanis ac Numidis ct 

Gallicis frequens opinio est. In gcnerosis equis, ut aiunt 45 

vetercs, quattuor spcctantur: forma, pulchritudo, mcritum 

atque color. Forma, ut sit validum corpus et solidum, robori 

convcnicns altitudo, latus longum, substrictus maximc ct 

15 rotundi clunis, pectus late patens, corpus omne musculorum 

dcnsitate nodosum, pcs siccus ct cornu concavo solidatus. 

Pulchritudo, ut sit exiguum caput ct siccum, pcllc propc ossibus 46 

adhaerente.aurcs brcves ct argutac, oculi magni, narcs patulac, 

crccta cervix, coma densa et cauda, ungularum soliditatis fixa 

20 rotunditas. Meritum, ut sit animo audax, pedibus alacer, tre- 47 

mentibus membris, quod est fortitudinis indicium: quiquc cx 

summa quietc facilc concitctur, vcl excitata fcstinatione non 

difticile tcncatur. Motus autcm cqui in auribus intcllcgitur, 

virtus in membris trcmentibus. Color hic praccipue spcctandus: 48 

35 badius,aurcus,roscus, myrteus, ccrvinus, gilvus, glaucus,scutulatus, 

canus, candidus, albus, guttatus, nigcr. Scqucnti autcin ordine,variuscx 

nigro badioque distinctus; reliquusvariuscolorvel 

1 morsu] motu T 3 rccog.] rcgunt A' 1 oblita inansuctudincs 

obiiti mansuc (dclct.) K 3 aliqui . . . rcc. ont. V 6 ct hab. CT: 

0111. DK "co quorum A' 8 futuri A' 9iignicis B : uniscis 7 

ct pirotis D X K: ct cp. C 10 numidiis C l T it gcncros C 1 12 cxpcctaulur 

i5A'7"(-atur) 13 sit] si T: sit omnc 13 14 substrictum CG 

(;»OH f/A") niaximi C (uon GUX) 15 clunis D : cluncs CGKTX 

16 dcnlatc nodosim O 17 ct sicc. ct pcl. A' 18 aurcs.. .arp;. 0111. T 

acutac CK niag. nata (dclcl.) narcs A' 19 soliditalc li*C (nott 

G) 31 quicx A*JP (»10« U) aa nondifT.] facilc A" 23 aiir.] naribus 

7" 2.j cxpcctandus (cxs-) codil. 25 ccrvunus D : ccrulcus K gclbus 

A' 26 canus . ..gutt. 0111. O 27 var. color (tlclci.) cx T rcliquos 

varios colorca A* vcl ciu. dot. 0111. K


49 cincreus deterrimus. Badium autem antiqui vadium dicebant, 

quod inter cetera animaliafortiusvadat. Ipse est ct spadix,quem 

phoenicatum vocant: ct dictus spadix a colore palmac, quam 

50 Siculi spadicam vocant. Glaucus vero est veluti pictos oculos 

habcns ct quodam splendore pcrfusos. Nam glaucum veteres 5 

dixerunt. Gilvus autemmelinuscolorcstsubalbidus. Guttatus, 

51 albus nigris intervenientibus punctis. Candidus autem et albus 

invicem sibi diflerunt. Nam albus cum quodam pallore est: 

candidus vero niveus et pura luce perfusus. Canus dictus, 

quia ex candido colore et nigro est. Scutulatus vocatus propter 10 

52orbes, quos habent candidos inter purpuras. Varius, quod 

vias habeat colorum inparium. Qui autem albos tantum 

pedes habcnt, petili appcllantur; qui frontem albam, calidi. 

53 Cervinus est quem vulgo guaranen dicunt. Aeranen idem 

vulgus vocat, quod in modum aerei sit coloris. Myrteus autcm 15 

54 est pressus in purpura. Dosina autem dictus, quod sit color 

cius de asino: idem et cinereus. Sunt autem hi de agresti 

generc orti, quos equiferos dicimus, et proinde ad urbanam 

55 dignitatem transire non possunt. Mauron nigcr est j nigrum 

cnim Graeci finvpov vocant. Mannus vero equus brevior [est], 20 

queni vulgo brunicum vocant. Veredosantiquidixerunt.quod 

vchcrcnt rcdas, id est ducercnt; vel quod vias publicascurrant, 

56 pcr quas ct rcdas ire solitum erat. Kquorum tria sunt gcnera: 

unum gencrosum, proeliis et oneribus aptum; alterum vulgare 

i au. om. K 2 cst om. K 3 vocat C 1 quam] quod B 4 spadiccatn 

Tx spadicem C 5 pcrf.] pcrsus T 6 dixcrunt A': dicunt 

.. ' ^'ccbant albmn dtlt. autcm om. K 7 abbis (sic) nigrisquc 

T pictusA* 8ininviccm7" diflcrunt 0111. B l 10 quia] quod 

C 11 habcnt BK: habet T purpurcosA': puras T Varios T 

12 liabent oculonim T (non U) inp.] varium A' alb.au. T 

13 album liK calliti A' I.J guarancm (-cn?) JiT: guarinen (-cm ?) 

U: guaranancin /•*: gaurancm C: gauriancin D: uuarranem KO 

dicunt BCDFTU: vocant A'O Acrancn (f.v-rciO A': Krancm BCT: 

Erancn O idcm . .. coloris B (acrii s. color) CDTU: id est vnl. dicil 

nt in mo. aeris s. coloris KO 16 cst out. K Dosina 7 : Dosinu 

A*: DusinusBCM autcinom. B 18 proindco/;/. A' 19 Mauro 7* 

20 csl/iab. BT: om. CK si bninicum vo. O: bronicum vo. T: bronnicum 

vo. U: bmniciuin vo. B'A': bruniiicium vo. C Monr : brmiicum vo. vcl 

briiinuim A': brunnicttin vo. Alon} (buricum (-rr-t -t:h-)/unii.«»//.) dix. 

«juia C cz vclicrant T 23 solidiun B : solutiuii A' 24 lionuribus BC

ETYMOLOGIARVM UB. XII. i 

atque grcgarium ad vehendum, non ad cquitandum uptum; 

lcrtiuin ex permixtionc diversi generisortum,quodctiam dicitur 

bigcnerum quia ex diversis nascitur, ut niulus. Mulus autem 57 

a Graeco tractum vocabulum habet. Graecc cnim hoc vcl 

5 quod iugo pistorum subactus tardas moiendo ducat in gyro 

molas. Iudaei asserunt quod Ana abnepos Esau equarum 

greges ab asinis in deserto ipse fccerit primus ascendi, ut 

mulorum inde nova contra naturam animalia nascerentur. 

Onagros quoque ad hoc admissos esse ad asinas: et ipsum 

10 istiusmodi repperisse concubitum, ut velocissimi ex his asini 

nascerentur. Industria quippc humana diversum animal in 58 

coitu coegit, sicque adulterina commixtione genus aliud rcpperit 

; sicut et Iacob contra naturam colorum similitudines 

procuravit. Nam tales foetus oves illius concipiebant, quales 

15 umbras arietuni desupcr asccndcntium in aquarum spcculo 

contcmplabantur. Denique et hoc ipsud in cquarum gregibus 59 

ficri fertur, ut generosos obiciant cquos visibus concipientium, 

quo eorum similes concipere et crcare possint. Nam et columbarum 

dilectores dcpictas ponunt pulchcrrimas coiumbas isdem 

20 locis, quibus illae versantur, quo rapiente visu similes generent. 

Indc cst quod quidam gravidas mulicres iubent nullos intueri 60 

turpissi.nos nnimalium vultus, ut cynoccphalos et simios, nc 

visibus occurrcntcs similcs foetus parianl. Hanc cnim feniinarum 

esse naturam ut quales perspexerint sive mcnte con- 

25 ceperint in extremo voluptatis aestu, dum concipiunt, talem et 

sobolem procreent. Etenini animal in usu Vcnerio formas 

1 grcgarum T 3 quicx/JA' 4 a BT: cx CK cnim]autcin C 

vcl] co A' (>/o/« D Mon.) 5 quia C tardus KO ducct B: ducit 

DK Kyro (-ro BK) vcl gyrum (-rum CK) 6 quia C anaa ncpos 

(-pus) BDK : lianaa {corr. -aan) ncpos 7": ana ncpos C 7 ipsc om. K : 

[


cxtrinsecus intus transmittit, eorunique satiata typis rapit specics 

corum in propriam ciualitatem. In animantibus bigenera dicuntur 

quae ex diversis nascuntur, ut mulus ex equa et asino; 

burdo cx cquo et asina; hybridae ex apris et porcis; tityrus ex 

ove et hirco; musmo ex capra et ariete. Est autem dux s 

gregis. 

H DE DESTIIS. Bestiarum vocabulum proprie convenit leonibus, 

pardis, tigribus, lupis et vulpibus canibusque et simiis 

ac ceteris, quae vcl ore vel unguibus saeviunt, exceptis serpen- 

2 tibus. Bestiae dictae a vi, qua saeviunt. Ferae appellatae, co io 

quod naturali utuntur libertate et desiderio suo ferantur. Sunt 

enini liberae corum voluntates, et huc atque illuc vagantur et 

3 quo aninuis duxcrit, eo feruntur. Leonis vocabulum cx Gracca 

originc inflcxum cst in Latinum. Gracce cnim AcW vocatur; 

et est nomen nothimi, quia ex parte corruptum. Lcacna vcro 15 

totum Graccum cst, sicut ct dracaena. Vt autcm leacna lea 

dicatur usurpatum cst a poetis. Leo autem Graecc, Latinc 

rex interpretatur, eo quod princeps sit omnium bcstiarum. 

4 Cuius gcnus trifarium dicitur. E quibus brcves ct iuba crispa 

inbclies sunt; longi ct coma siniplici acrcs. Aninios eorum 20 

frons ct cauda indicat. Virtus eorum in pcctore; firmitas in 

capite. Septi a vcnatoribus tcrram contuentur, quo minus 

conspcctis vcnabulis terreantur. Rotarum timent strepitus, 

5 scd igncs magis. Cum dormierint, vigilant oculi; cum ambulant, 

cauda sua coopcriunt vestigia sua, nc cos vcnator invcniat. 25 

Cuni gcnucrint catulum, tribus dicbus ct tribus noctibus catulus 

dormire fcrtur; tunc deinde patris fremitu vel rugitu vcluti 

tremefactus cubilis locus suscitare dicitur catulum dormientem. 

1 transmisit Bz transmittunt K sat. tibis B: satictatibus K 

rapiunt A' 2 dicuntur 0111. K 3 divcrsi K 4 capris T 

htirus codd. (tititus D l ) 8 tigribus oin. K lupibus O 9 acl ct K 

IO a vi qua] ab co «. Icacna) K 17 dicitiir T latini T 

18 bcst. o$n. C 20 simplicia K ai ct fr. ct cau. C 23 timcns T 

21 igius /;: igncm A' 25 sua (//»/*) om. C 26 gcnucrit C eatuluin 

calulus B ir. di. ct noc. C

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. i, ii 

Circa hominem leonum natura est ut nisi laesi nequeant irasci. 6 

Patet enim eorum misericordia cxcmplis assiduis. Prostratis 

cnim parcunt; captivos obvios repatriare pcrmittunt; hominem 

non nisi in magna fame interimunt. Dc quibus Lucrctius 

5(5» 1035): 

Scymnique leonum. 

Tigris vocata propter volucrem fugam; ita enim nominant Persae 7 

ct Medi sagittam. Est enim bestia variis distincta maculis, 

virtute et vclocitate mirabilis; ex cuius nominc flumcn Tigris 

ic appellatur, quod is rapidissimus sit oninium fluviorum. Has 

magis Hyrcania gignit. Panther dictus, sive quod omnium 8 

aninialium sit amicus, excepto dracone, sive quia et sui generis 

societate gaudet ct ad candem similitudinem quicquid accipit 

reddit. Uav enim Graece omne dicitur. Bestia minutis orbi- 

15 culis supcrpicta, ita ut oculatis ex fulvo circulis, nigra vcl alba 

distinguatur varictatc. Hacc senicl omninn parturit; cuins 9 

causae ratio manifcsta cst. Nam cum in utcro matris coaluerc 

catuli niaturisquc ad nasccndum viribns pollcnt, odiunt tcniporuni 

nioras; itaque oneratam foetibus vulvam tamquam obstan- 

20 tem partui unguibus lacerant: effimdit illa partum, seu potius 

dimittit, dolore cogcnte. Ita postca corruptis ct cicatricosis sedibus 

genitalc semen infusum non hacret acccptum, scd inritum 

rcsilit. Nam Plinius (N. H. 8, 43) dicit animalia cum acutis 

unguibus frequcntur parerc non possc; vitiantur cnim intrina,; 

socus se niovcntibus catulis. Pardus sccundus post pantlu>rem 10 

cst, genus varium ac vclocissimum ct pracccps ad sanguincm. 

Saltu cnim ad niortcm ruit. Leopardus cx adultcrio lcacnae 11 

ct pardi nascitur, et tcrtiam origincm efficit; sicut et Plinius in 

Naturali Historia(8,42)dicit,leonem cum parda.aut pardumcum 

1 homincs D 3 parccnt A' ovios T pcrmittent A' 

Iconium T: scimusquc lconcm B x : sonumquc lconum O 7 i 

A* pcrsi ct m. A*: m. ct pcrsi B 10 quod]quiaC la

isinoRi 

lenona concumbere et ex utroquo coitu degeneres partus creari, 

12 ut mulus et burdo. Rhinoceron a Graecis vocatus. Latine 

interpretatur in nare cornu. Idem et monoceron, id est unicornus, 

eo quod unum cornu in mcdia fronte habeat pedum 

quattuor ita acutum et validum ut quidquid inpetierit, aut 5 

ventilet aut perforct. Nam ct cum elephantis saepe certamen 

13 habct, et in ventre vulneratum prosternit. Tantac autem esse 

fortitudinis ut nulla vcnantium virtutc capiatur; sed, sicut asscrunt 

qui naturas animalium scripserunt, virgo puella pracponitur, 

quae venicnti sinum aperit, in quo ille omni fcrocitate 10 

deposita caput ponit, sicque soporatus velut inermis capitur. 

14 ElephantumGraeci amagnitudine corporisvocatuniputant,quod 

formam montis pracferat; Graccc enim mons \6o

ETVMOLOGIARVM I.IH. XII. ii 

[autem] annos treccntos. Apud solam Africam et Indiam i.lephanti 

prius nascebantur; nunc sola eos India gignit. Grypes 17 

vocatur, quod sit animal pinnatum ct quadrupes. Hoc genus 

ferarum in Hyperboreis nascitur montibus. Omni partc cor- 

5 poris leoncs sunt; alis ct facic aquilis similcs ; ctiiiis vehementer 

infesti. Nam et homines visos discerpunt. Chamaeleon non 18 

habet unum colorem, sed diversa est varictate consparsus, ut 

pardus. Dictus autcm ita... Huius chamacleontis corpusculuin 

ad colores quos videt facillima conversione variatur, quod alio- 

10 rum animalium non est ita ad conversionem facilis corpulentia. 

Camelopardus dictus, quod dum sit ut pardus albis maculis 19 

superaspersus, collo cquo simitis, pcdibus bubulis, capite tamcn 

camclocst similis. Hunc Aethiopia gignit. Lyncis dictus, quia 20 

in Uipnriim gencre numcralur; bcstia inaculis terga distincta ul 

15 pardus, sed similis lupo : unde ct illc AVKW, iste lyncis. Iluins 

urinam convcrtere in duritiani pretiosi lapidis dicunt, qui lyncurius 

appcllatur, quod et ipsas lynccs sentire hoc documcnto 

probatur. Nani egestum liquorem harcnis, \n quantum potucrint, 

eontegunt, invidia quadam naturae nc talis ogcstio transcat 

ao in usum humanuin. Lynces dicit Plinius Secundus (si sc castrant ct 

morsibus vircs suas amputant. Dc (juibus Cicero in Scauriana 

25 (2, 7): ' Rcdimunt se ca parte corporis, |)ropter (juod niaxinie 

expctuntur.' Iuvenalis (12,34): 

T antcm liab. I3K: 0111. CT Ind. ct Afr. li 2 prius]primum H 

Iml. cos A* 5 alis. ..sim. om. T 6 nain hom. A' hominis visus/> 

9 convcrsationc FiT 10 convcrsationcm BT (JIOII U) : convcrsationis 

/v corpulcntiam T JIOH U* : copulatio dttt. 11 Camcleopardus 

«xfif. quod]qitiaC 12 capitc om. D tnmcn] tantum C 13 quia] 

quotl C 14 nimicrantur 7^: nominatur A' 15 cuius TU 16 conv. 

sc in d. TV: conv. d. in se C (non OA') dicitur A' Iigurius codJ. 

(lig- tliatn rodd. nliquot Solitti 2, 39) 17 quod] quia B ipsos C 

19 natura T transcant T 20 iis. gcnus luim. T lincctn A' 

dixit C 21 fetum 0111. HC?T 23 pcrscnscrint C 25 rediincntA' 

vn (': a IIKT 

n 2


Qui se 

eunuchum ipse facit, cupiens evadcrc damno 

tcsticuli. 

22 Ipsi sunt et fibri, qui etiam Pontici canes vocantur. Vrsus 

fertur dictus quod ore suo formet fetus, quasi orsus. Nam aiunt 5 

cos informes generare partus, et carnem quandam nasci quani 

mater lambendo in membra conponit. Vnde est illud: 

Sic format lingua fetum cum protulit ursa, 

Sed hoc inmaturitas partus facit: denique tricesimo die generat. 

Vnde evenit ut praecipitata fecunditas informes procreet. Vrso- 10 

rum caput invalidum ; vis maxima in brachiis et lumbis j unde 

23 intcrdum erecti insistunt. Lupus Graeca derivationc in linguam 

nostram transfertur. Luposenimilli AiW-sdicunt: XvKosautem 

Gracce a moribus appcllatur, quod rabic rapacitatis quaequac 

invenerit trucidet. Alii lupos vocatos aiunt quasi lcopos, quod 15 

quasi leonis, ita sit illi virtus in pcdibus ; undc ct quidquid pedc 

24 presserit non vivit. Rapax autem bcstia et cruoris appetcns ; de 

quo rustici aiunt vocem hominem pcrderc, si cum lupus prior 

viderit. Vnde et subilo taccnti dicitur: ' Uipus in fabula.' Ccrte 

si se praevisum senserit, dcponit fcritalis audaciam. Lupi toto ao 

anno non amplius dies duodecim coeunt; fanicm diu portant, 

et post longa ieiunia multnm devorant. Lupos Aetbiopia mittit 

ccrvioc iulxitos, et tanto varios ut nullum colorcm illis abesse 

25 dicant. Canis nomen Iâtinum Graecam etymologiam habere 

vidctur; Gracce enim KIW dicitur. Licet cuni quidani n canore 35 

latratus appcllatum existimcnt, co quod insonat; unde ct cancrc. 

Nibil autem sagacius canibus; plus enim sensus ceteris anima- 

2 capicns O 3 tcsticuli 0111. K 4 etiam ct Pont. C 5 suos D : 

oni. T 6 carnc quadam A* 10 informis procrcctiir I3KC* (-atnr C) 

11 et in lum. /i undc oni. C 12 Lup. n Gr. A' 13 liipum... liquoii 

{i.r. \VKOV) K 14 morc A* appcllatusquiaC vrl quacqite : quidquid 

A' 15 tmcidat KU aiunt oin.C quasi] vclut A* 16 lconis 

oin. O pc. pr.] dcprcsserit T: prcsscrit B 17 cmorcs Ti dc 

qna bcstca ai. K 18 hominum BT 19 taccndi T fabulam T 

20 pracv. viderit (dtltt.) scns. A' fcritatis e.v -tcm A" 21 amp. 

quam di. T 22 lon. illa ici. T dcforant T 23 tanto] totus A' 

dicnt illis liabcrc T: dicant iilis dicant O (d. i. abcsse C 1 ) 25 "v~\ 

ccnos (clienos, cacnos, coenon) cotfi/. 26 cxistimant C insonant T 

^-at V 1) 27 animantibus BC

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. ii 

libus habent. Namque soli sua nomina recognoscunt; dominos 26 

suos diligunt; dominorum tecta defcndunt; pro dominis suis 

se morti obiciunt; voluntarie cum doininn ad praedam currunt; 

corpus doinini sui etiam mortuum non relinc|uunt. Quorum 

5 postremo naturae est extra homincs essc non posse. In canibus 

duo sunt: aut fortitudo, aut velocitas. Catuli abusive dicuntur 27 

quarumlibet bestiarum filii. Nam proprie catuli canum sunt, pcr 

diminutionem dicti. Lycisci autem dicuntur, ut ait Plinius (cf. 8, 28 

148), canes nati ex lupis et canibus, cum inter se forte miscuntur. 

10 Solent et Indi fcminas cancs noctu in silvis alligatas admitti ad 

tigrcs bcstias, a quibus insiliri.ct nasei ex codem foetu cancs 

adco acerrimos et fortes ut in conplexu leones prostcrnant. 

Vulpes dicta, qunsi volupes. Kst cnim volubilis pcdibus, ct num- 29 

quam rcctis itincribus, scd tortuosis anfractibus currit, fraudu- 

15 lcntum animal insidii.sque decipiens. Nam dum non habvierit 

cscatn, fingit mortem, sicque dcscendcntcs quasi ad cadaver 

avcs rapit ct dcvorat. Simiae Graucum nomen est, id c\st pressis 30 

naribus ; unde et siniias dicimus, (|uod supprcssis uaribus sint 

ct facic focda, rugis turpilcr follicantibus; licct et tapcllarum 

20 sit prcssum luibcre nasuin. Alii simias Iîtino scnnone vocatos 

arbitrantur, co quod nnilta in cis similitudo ratiunis humanae 

scntitur; sed fal.sum cst. 11i clenicntorum sagaccs nova luna 31 

CMiltant, media et cava tristantur. 1'ctus, quos amnnt, ante sc 

gestant; ncglecti circa tnatrcm hacrcnl. Ilorum gcncra (juin- 

2!; C 21 luun. ral. (' 

16 cluram r.v cliurani 7": rnirnm /JA' 29 atlin. lac. li


gesticulatis motibus inquieti. Callitriches toto paene aspectu 

a ceteris distant. Sunt enim in facic prodticta barba et lata 

34 cauda. Leontophonos bestia modica; et cx eo ita vocata quia 

capta exuritur, eiusque cinere aspersae carnes et positae per 

conpita semitarum leones necant, si quantulumcumque ex illis 5 

35 sumpserint. Histrix animal in Africa erinacii simile, vocatum 

ab stridore spinarum, quas tergo laxatas emittit ut canes vul- 

36 neret insequcntes. Enhydros bestiola ex eo nuncupata, quod 

in aquis versetur, et maxime in Nilo. Quae si invenerit dormientem 

corcodilum, volutat se in luto primum, et intrat pcr os 10 

eius in ventrem, et carpens oninia intranea eius, sic moritur. 

37 Ichneumon Graece vocatus, eo quod odore suo ct salubria 

ciborum ct venenosa produntur. De quo Dracontius ait (taud. 

1'raecidit suillus vim cuiuscumque veneni. 15 

Suillus autem a saetis est nuncupatus. Hic etiam serpcntes 

inscquitur; qui, cum advcrsus aspidcm pugnat, caudam crigit, 

quam aspis nmximc incipit observarc quasi minantcm; ad quam 

38 cum vim suam transfert, decepta corripitur. Mtisio appellatus, 

quod nniribus infestus stt. Hunc vulgus cattum a caplura 20 

vocant. Alii dicunt, quod cattat, id est videt. Nam tanto 

acute ccrnit ut fulgorc luminis noctis lenebras supcrct. Vndc 

39 a (Iracco venit catus, id cst ingeniosus, Airb TOV nnUaOai. Furo 

a furvo dirtus; unde ct fur. Tencbrosos enim ct occuitos 

40 cuniculos cffodit, ct cicit praedam quani invencrit. Mclo, vcl 35 

quod sit rotundissimo mcmbro, vcl quod favos petat et assidue 

mclla captet. 

1 iuquictc BT 3 niod. cx T quia] quod C 4 ciusquc] eo 

quod B 5 scmita 7" ncgant BK 6 adsimtlc A* 7 laxatis t" 1 

ct ca. vulncrat CT 11 intcrea O ciuscts. T sicut/i 12 vocatur 

/>'A 13 vcn. ciborum pro. B prodantur C ait]utC 15 prcdicit 

(prac-) BCT Psyllus Dmc. 16 a sctus C 18 quam] 

quia A": qiiod B ad quam] atquc KB X tit viil. 19 transfcrct A'7": 

translcrrct B corrumpitur K 20 qtiia C moribus/i 1 cattiun] 

captum axM. ct ipsc Isul. 21 vocat BK quodj quia JiC cattatj 

captat BCK: caulct 11I vitl. T l : an calal ? vidcat T tanlum K 

•J2 c rict ttl vid. K nocti B : in>clc C tin. ct a C 23 riwu T«>U 

««1. 0111. K lurvo B 2 \ cn. oio. B =6 quod prius)] quin C 

pclit C : c.\pcctat A' assidiac A' 27 captat C

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. ii, iii 

DKMINVTISANIMANTIUVS. Mus pusillum animal. Graccum III 

illi nomen est; quidquid vero ex co trahit Latinum fit. Alii 

dicunt murcs quod ex humore torrae nascantur; nam mus terra, 

unde ct humus. His in plenilunio iecur crcscit, sicut quaedam 

5 nuritima augentur, quae rursus minuente luna deficiunt. Sorex a 

Latinum est, eo quod rodat et in modum serrae praecidat. Antiqui 

autem soriccm sauricem diccbant, sicut et clodum claudum. 

Mustela dicta, quasi mus longus; nam telum a longitudine 3 

dictum. Haec ingenio subdola in domibus, ubi nutrit catulos 

10 suos, transfert mutatque sedcm. Serpentos etiam et mures 

pcrsequitur. Duo autem sunt gcnera mustclarum; alterum 

enim silvestre est distans magnitudine, quod Graeci TKTISUS 

vocant; alterum in domibus obcrrans. Falso autcm opinantur 

qui dicunt mustolam ore concipere, aure effunderc partuni. 

15 Mus araneum, cuius morsu aranea. Est in Sardinia aninial 4 

perexiguum, aranei forma, quae solifuga dicitur, quod diem 

fugiat. In mclallis argcntariis plurima cst, occultim rcptans, ct 

per inprudcntiam supersedenlibus pcsiem facit. Talpa diclu, 5 

quod sit damnata caecitate pcrpetua tenebris. Est enim absque 

20 oculis, semper terram fodit, et humum cgcrit, et radices subter 

frugibus comedit; quam Gracci Air


se quando spinis suis clauditur, quibus undique protectus est 

contra insidias. Nam statim ut aliquid praesenserit, primum 

se subrigit, atque in globum conversus in sua se arma recolligit. 

Huius prudentia quaedam est; nam dum absciderit uvam de 

vite, supinus sese volutat super eam, et sic eam exhibet natis 5 

8 suis. Gryllus nomen a sono vocis habet. Hic rctro ambulat, 

terram terebrat, stridet noctibus. Vena(n)tur eum formica 

circumligata capillo in cavernam eius coniecta, afllato prius 

pulvere ne se abscondat; ita formicae conplexibus trahitur. 

9 Formica dicta, ab co quod ferat micas farris. Cuius sollertia 10 

multa; providet enim in futurum, ct praeparat aestate quod 

hieme comedat; in messe autem eligit triticum, hordeum non 

tangit; dum pluit ei super frumentum, totum eicit. Dicuntur 

in Aethiopia csse formicae ad formani canis quae arenas aureas 

pedibus eruunt, quas custodiunt ne quis auferat, captantesque ad 15 

10 necem persequuntur. Formicolcon ob hoc vocatus, quia est 

vcl formicarum lco vel ccrte formica pariter ct lco. Est enim 

aninial parvuni fonnieis salis infcsliiin, tjnod sc in pulvere al)scondit, 

ct forinicas frumciUa gcstanlcs inlcrficit. 1'roinde autcin 

lco ct fonnica vocatur, quia aliis aninialibus ut fonnica cst, for- 20 

micis autem ut leo est. 

V 1)K sERPiiMinvs. Anguis vocabulum omnium serpentiuin 

genus quod plicari ct contorqui potest; ct inde anguis quod 

angulosus sit cl numquani rcctus. Angucs autcm apud 

gentiles pro geniis locoruni erant habiti sempcr, undc Pcrsius 35 

(', "3): 

Pinge duos nngucs: pueri, sacer cst locus. 

2 Colubrum ab eo dictum, quod colat unibras, vcl quod in lubri- 

1 cl. a qu. ('. practcclus (prc-^ I\T cst om. ( l 3 subigit li 1 

iolligit T 4 providcntia IJ 5 vitibus A* 6 Crillws rothi. 

a so. vo. 110. lia. T 7 tcrrchat /i l vcnaiitur /'////. N.ll. 29,138 

8 ruiulicata A' elllato Piin. 9 pni.] vuliicrc /i 10 quod] quia C l 

11 ncstalcm A* 12 liicniem A' an.; cnini (' 13 iliimj ciim A* 

tis/>' 14 incsse A* i6ol>]ab/i: ad A' quiaj quod UC 

18 quod] quia A': qtiac li pnlbcrcm T 19 fruincntuin portnntcs T 

co niiimanlil)iis (' aj prop-nics HK(): pro gcnio C lucorum />.V: 

liiporiiin KO liabili |;»vitli A*: avida O 1111. ct IVrs. C 27 piiiRiic 

/ih' 1 7' pticri-» c.bt />' luctib A" ^8 ;ib. um. K

tvmrrt^ ntfcn 

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. iii, iv 

cos tractus flexibus sinuosis labatur. Nam lubricum dicitur 

quidquid labitur dum tenetur, ut piscis, serpens. Serpens 3 

autem nomen accepit quia occultis accessibus serpit, non 

apertis passibus, sed squamarum nrinutissimis nisibus repit. Illa 

5 autem quae quattuor pedibus nituntur, sicut lacerti et stiliones, 

non serpentes, sed reptilia nominantur. Serpentcs autem 

reptilia sunt, quia ventre et pectore reptant. Quorum tot 

venena quot genera, tot pernicies quot spccies, tot dolores quot 

colores habentur. Draco niaior cunctorum serpcntium, sive 4 

io omnium animantium super terrani. Hunc Graeci BPUKOITU 

vocant; undc et derivatum est in Latinum ut draco diceretur. 

Qui saepe ab speluncis abstractus fcrtur in acrcm, concitaturque 

proi)ter cum acr. Est autem cristatus, ore parvo, ct artis 

fistulis, pcr quas traliit spirituni ct linguam excrat. Vim autem 

15 tion in dcntibus, scd in cauda habct, ut verbcrc potius quam 

rictn nocet. Innoxius autcin esl a vcnenis, scd ideo huic ad 5 

niortcm facicndam vencna non csse nccussaria, (]iiia si quciu 

ligaril occidit. A quo ncc elephans tiitus cst sui corporis 

inagnitiidiue ; nain circa scmilas dclitcsccns, pcr quas eluphanli 

20 soliti gradiuntur, crura eorum nodis inligat, ac sufibcatos perimit. 

(•ignitiir autcm iu Aclhiopia el India in ipso inccndio iugis 

acslus. Jiasiliscus Clraccc, Latinc inlcrprctatur rcgulus, co 6 

quod rcx serpentiinn sit, adco ut etim vidcntos fugiant,


8 autem longitudine semipedalis; albis maculis lineatus Rcgnli 

autem, sicut scorpioncs, arentia quaeque sectantur, et postquam 

ad aquas venerint, v8poof3ov et lymphaticos faciunt. 

9 Sibilus idem est qui et rcgulus. Sibilo enini occidit, antequam 

io mordcat vcl exurat. Vipera dicta, quod vi pariat. Nam et 5 

cum venter cius ad partum ingemuerit, catuli non expectanles 

maturam naturae solutionem conrosis eius lateribus vi erumpunt 

cum matris interitu. Lucanus (6, 490): 

Viperei coeunt, abrupto corpore, nodi. 

11 Fcrtur autem quod masculus ore inserto viperae semen expuat; 10 

illa autem ex voluptate libidinis \n rabieni versa caput niaris 

orc receptum praecidit. Ita fit nt parens uterque pereat; niasciilus, 

duin coit, dum parturit, femina. Ex vipera autem fiunt 

12 paslilli, qui OifpiuKtn vocantur a Graccis. Aspis vocata, quod 

niorsu vcncna inmittat et spargat; Jos cnini Graeci vcncnum 15 

dicunt: et inde aspis, quod morsu venenato intcrimat. Huius 

diversa gcnera et spccies, ct dispares effectus ad nucundum. 

Kertur autcm aspis, cum coepcrit pati incantatorem, qui eam 

quibusdam carminibus propriis cvocat ut cain dc cavcrna producat: 

illa, cum cxire noluerit, unam aurem in terram preniit, ao 

altcrani cavida obturat et operit, aUiuc [ita] vocus illas magicas 

13 non audicns non exit ad incantantum. Dipsas, gcnus aspidis, 

qui Latinc situla dicitur, quia qucm momordcrit siti pcrit. 

14 llypnalis, gcnus aspidis, dicta (juod somno necat. Hanc sibi 

15 Cleopatia adposuit, et ita niorte quasi somno soluta cst. Hae- 25 

morrhois aspis nuncupatus quod sanguinem sudet qui ab eo 

niorsus fucrit, ita ut dissolutis venis, quidquid vitae cst, per 

16 sanguincm cvocct. Gracce enim sanguis

ETYMOLOGIARVM UR. XII. iv 

Oraque distendens avidus fumantia prester. 

Hic queni pcrcusscrit distcnditur, enorniiquc corpulcntia necatur; 

extuberatum enim putredo sequitur. Seps, tabificus aspis, 17 

qui dum niomorderit homincm, statim eum consumit, ita ut 

5 liquefiat totus in ore serpcntis. Ccrastcs serpcns dictus, eo 18 

(liiod in capite cornua habeat similia arictum; kii>aTa enim 

Graeci cornua vocant: sunt autem illi quadrigemina cornicula, 

quorum ostentatione, veluti esca, inlice sollicitata aninialia perimit. 

Totuni enim corpus tcgit arcnis, nec ullum indicium sui 

10 praebet, nisi ex ca partc qua invitatas avcs vel animalia capit. 

Est autem flexuosus plus quani alii serpentes, ita ut spinam 

non haberc vidcatur. Scytale serpcns vocata, quod tanta prae-19 

fulgct tergi varietate ut notarum gratia aspicientes rctardet; ct 

ciuia reptando pigrior cst, quos adsequi non valct, niiraculo sui 

15 stupentes capit. Tanti autem furvoris est ut ctiam hicmis tcniporc 

cxuvias corporis fervcntis exponat. Dc quo Lucanus 

(9,7^7): 

Kt scytale sparsis ctiam nunc sola pruinis 

exuvias positura suas. 

ao Amphisbaena dicta, co qtiod duo capita liabcat, unuin in loco 20 

suo, nltcrum in cauda, currcns ex utroquc cnpitc, tractu corporis 

circulato. Hacc sola scrpcnlium frigori sc commitlil, 

prinia omniuni proccdens. De (jua idcm Lucanus (9, 719): 

Et gravis in geminum vcrgcns caput amphisbacna. 

25 Cuius oculi luccnt veluti luccrnae. Enbydris colubra in aqua 21 

vivens; Graeci enim aquam v&iyj vocait. Hydros aquatilis 22 

scrpcns, a quo icti obturgescunt; cuius quidam morbuni boani 

2 ncgaliir A' 3 Spcs tab. T: Spcclabificus e.v Spcctnficus C: 

Spcclavilkiis A': Spectabificus appcllatur U 4 mordcrit T consumct 

A' 5 levifiat A' 7 vocantur B : 0111. C l smit... corn.o///. 

C 8 inliccns /J>: iulicicns CIP {>ion U) : inlidcns A' sollicitatc T 

(tioit U) pcrimit ex prcmit C 10 invitata O ir aliae Ii 

12 Scytalc .ins. (r.v Soli». 27,30): Scitalis (-111 -"> («(W. voc. ex 

nominatub A': vocatus C c|iiod CT:


23 dicunt, eo quod fimo bovis remedietur. Hydra draco multorum 

capituni, qualis fuit in Lerna palude provinciae Arcadiae. Haec 

Latine excetra dicitur, quod uno caeso tria capita excrescebant. 

Sed hoc fabulosum est; nam constat Hydram locum fuisse 

evomentem aquas, vastantes vicinam civitatem, in quo, uno 5 

meatu clauso, multi erumpebant: quod Hercules videns loca 

ipsa exussit, et sic aquae clausit meatus. Nam Hydra ab aqua 

24 dicta est. Chelydros serpens, qui et chersydros, quasi tcerimt, 

quia et in aquis et in terris moratur; nam xipw dicunt Graeci 

terram, {&.>/) aquam. Hic per quam labitur terram, fumare facit: 10 

- (juam sic Macer describit (8): 

Seu tcrga expirant spumantia virus, 

seu terra fumat, qua tcter labitur anguis. 

Kt I.uranus (y,711): 

Traetique via fiiinantu chclydri. i5 

Scmper autem dircctus ambulat; nam si torserit se, duni currit, 

2 5 statim crcpat. Natrix scrpcns aquain vcncno inflcicns; in cjtiocumquc 

cnin» fontc fucrit, eum vcncno inmiscil. Uc c|iio 

Lucanus (y.720): 

Natrix viulalor aquae. 20 

26 Ccnchris scrpcns inflcxuosa, quae scmpcr rcctuin ilcr efticit. 

Dc «jua Lucatuis (y, 712): 

Kl scmpcr reclo lapsurus liinite cenchris. 

27 Parias scrpcns quac scnipcr \w cauda ambulat it sulcuni facerc 

videtur. l)o tjuo idcm Lucanus (9, 721): 35 

Quo contcntus iter cauda sulcarc parias. 

2 8 Hoas, anguis Italiac inmcnsa mole, persequitur greges armen- 

1 fimum A' bovis om. B { rcdictur C' 1 3 cxcedra JJT: 

cxcdraA* (|«ia B i-csu A" 4 hacc U 5 vastantem A' 7 sic 

aquac] sicca A' 8 ccr. dicitur qu. C («0« MU) ccrim HCTU: 

tcrin A": ccrint .1/ fort. Cttcl. scrp. qiiasi chers. quia ct (r/. Snv. ad 

Gcorg. 3, 415^ 9 quia] quod 13 tnorctttr 13 10 pcr qticm T 

11 qucm sic H cx con: 12 spirant D \110n F) sputncntia D < 11011 /•'): 

spiitantia KOP virtus B 14 ct 0111. K 15 fumanti 13T 

17 Rinalrix todtl. (f.v K, novi capituli signo, nalrix?) 18 cnim oin. T 

ininiscuit C ilc qua 13 so rinatrix codd. 21 infl. qucm 7": inllcxiuioiia 

«jtiia C 22

ETYMOLOGIARVM UH. XII. iv 

torum et buhalos, et plurinio lacte riguis se uberibus innectit 

et svigens interimit, atquc indc a boum dcpopulatione boas 

nomen accepit. Iaculus serpens volans. De quo Lucanus 29 

(9, 720): 

5 Iaculiquc volucres. 

Exiliunt enim in arboribus, et dum aliquod animal obvium 

fuerit, iactant se super eum et pcrimunt; unde et iaculi dicti 

sunt. In Arabia autem sunt serpentes cum alis, quae sirenae 

vocantur, quae plus currunt ab cquis, sed etiam ct volare dicun- 

10 tur; quorum tantum virus cst ut morsum ante mors insequatur 

quam dolor. Ophites dicta, quod colorem arenae habeat. De 30 

qua poeta (Lucan. 9, 714): 

Quam parvis pictus maculis Thcbanus ophites 

concolor cxustis atque indiscretus arenis 

15 ammodytcs. 

Seps exiguus serpens, qui non solum corpus sed et ossa veneno 31 

consumit. Cuius pocta sic mumtnit (Lucan. 9, 723): 

Ossaque dissolvcns cum corpore tabificus scps. 

Dipsas scrpens tantae cxiguitatis fertur ut cuni calcatur, non 32 

20 videatur. Cuius venenum ante cxtinguit quam sentiatur, ut 

facies praevcnta morte ncc tristitiam induat morituri. De quo 

pocta (Lucan. 9, 737) : 

Signifcruiu iuvcnem Tyrrbeni sanguinis Aulum 

torto capite rctro dipsas calcata momordit: 

35 vix dolor aut scnsus dcntis fuit. 

Salpuga serpens est quae non videtur. Caccula dicta, propter 33 

1 bubuios CT: bubos A' 2 surgcnsZ? ante rorr. 3 accipit C 

6 ovium 'P : obium 7^ 7 iuctat A' unde ct]ct idco A' 8 autcm 

0111. K scrp. sunt BC quac 01». A* 9 vocantur otn. K qui A" 

11 Obitcs ccx/d. - dictus A' arancae B 13 parvis] pars CT: 

trans A' tcbanus T: tcnphanus D: tcofnnus CK obitcs (-tis) cotftl. 

14 exutis T indiscretis CKT 15 admoditus BTi admodatus O : 

admotus A' 16 Scrpis K cxigtius CK: exigita HT qui AT: 

quae BC vcncna C 1 18 viviflcus 7' 19 Dipsa codd. (tx Dc 

ipsa II) tanta A' 20 venum T cxt. antcquam C cxtingtict 

T: propinquid A" 21 nc tristitia K indiuat li morituro C 

33 terrcni B x : tcrrcnis A* 24 torta caput Lncauus dipscs BT : 

dipsis A": dipsa C mordet A* 25 dcn. fuitquc vidcntis T 

26 Salpiga 7": -ca DC : Soalpica A' quae (quc) BT: qui CK 

proptcr] co C


quod parva sit et non habeat oculos. Centupeda a multitudine 

34 pedum dicta. Lacertus reptile genus cst, vocatus ita quod 

brachia habeat. Genera lacertorum plura: ut botrax, salaman- 

35 dra, saura, stcllio. Botrax dicta, quod ranae habeat facicm; 

36 nam Graeci ranam ûrpa^w vocant. Salani;indra vocata, quod 5 

contra incendia valeat. Cuius inter omnia vcncnata vis maxima 

est; cetcra enim singulos feriunt, baec plurimos pariter interimit. 

Natn si arbori inrepserit, omnia poma inficit veneno, et 

eos qui ederint occidit; qui etiam vel si in putcum cadat, vis 

veneni eius potantes interficit. Ista contra incendia repugnans, 10 

ignes sola animalium extinguit; vivit enim in mediis flammis 

sine dolorc ct consumniationc, et non soluni quia non uritur, 

37 scd extinguit inoendium. Saura hiccrtus, . Gloss. Lat. 5, 616, 28) 

salamandria DKT ( 4 stclli A': sthilio T: stclio C Botraca codd. 

babct T 5 ParpaXOy Arcv. : botracham (-cain, -ca) codd. Salamandrin 

BCT qnia C 6 valct C vcncnis CT 9 occiilunt 

A* sivcl/J: 0111. T cadit T 10 vcni 7*' ista] ita 11K 

rcpugnnnt ignc 1P 11 med. in fl. C . 12 consumptionc ilrlt. 

«4 parictis01». O aspicicns C 15 Stclio C: Stilio K : Stlicllio T 

16 indito A' fulgcntibus A' 19 colorc 13K 22 alium T 23 admoditac(-te) 

Z7C"7":admonitc A* cxamedracontis A* 24 tantum ino. 

II 25 frij»idi TA* 26 quanto H figidc Tanteron: 27 plus 

»0. (|u. dic II

ETYMOLOGIARVM MJJ. XII. iv 

unini noctis algorc, et merito, quia frigidae sunt nocturno rore. 

In se eniin adducunt vaporem corporis gclidi pcstes et natura 

frigidae; undo et hiemc in nodos torpent, acstate solvuntur. 

Inde est quod dum quicumque scrpcntium veneno percutitur, 41 

5 prinium obstupescit, ct postca, ubi in illo calefactuni ipsum 

virus cxarserit, statim honiincm extinguit. Vcnenum autcm 

dictum, eo quod per venas vadit; infusa enim pestis cius per 

vcnas vegetatione corporis aucta discurrit et animam cxigit. 

Vnde non posse vcnenum nocerc, nisi hominis tctigcrit san- 42 

loguincm. Lucanus (9,614): 

Noxia scrpentium est admixto sanguine pestis. 

Omne autcin vencnum frigidum est, ct idco anima, quae ignca 

cst, fugit vcncnum frigiduin. In natnralibus bonis, quae nobis 

ct inrationabilibus animantibus vidcmus cssc communia, viva- 

15 citate quadam scnsus serpens cxccllit. Vndc et legitur in 43 

Genesi(3,1): 'Serpcns autcni erat sapicntior oninibus pccoribus 

tcrrae.' Dieit autcm Plinius, si creditur, quod serpcntis 

caput ctiam si cum duobus cvasorit digitis, nihilominus vivit. 

Vnde ct totum corpus obicit pro capite fcricntibus. Anguibus 44 

ao universis bebcs visus est. Raro in advcrsum contucntur, ncc 

frustra, cum oculos non in frontc habcant, scd in tcniporibus ; 

adco ut citius audiant quam nspiciant. Nullum autcin aninial 

in tanta celeritate linguam movet vit scrpuns, adoo ut triplieem 

linguam baberc videatur, ciini una sit. Scrpentium humida 45 

25 sunt corpora, adeo ut quaquc cunt, viam humore dcsigncnt. 

Vestigia serpentium talia sunt ut, cum pcdibus carcrc videantur, 

costis tanien et squamarum nisibus rcpant, quas a summo gutture 

usque ad imam alvum parili modo dispositas habcnt. 

1 frigidi CK * 2 in se] in solc ahi: in dic afif vapore K gclidc 

(/./•. -ac) T: gcliti A* pcstis BCK naturc T 3 frigidi A* 

soivcntur A' 4 vcn. scrpcntis C 6 vir. ct cx. C 8 vcgitatine A' 

cxtingnit A* 9 possit A* vcn. non noc. li 10 Luc. om. C x 

11 scrpcntum C admixtio IIT sanguinum/? ta ignca] frigida 

B x 14 vidcnlur li viv. ct qnacdam A" 16 pcc.] animantibus C 

17 dixit CK: dicta ;// vid. D x plcnius/?A' 19 fcricntis 7* Anguis 

K/i (rx -cs nl vitl.) 22 audiunt C 1 qiiam"j quod B(? 34 uvida 

A' : "da HC 25 qviacunquc C 27 rcpcnt A*: rcpiint B guttoro A' 

28 pari C


Squamis enim quasi unguibus, costis quasi cruribus innituntur. 

46 Vnde si in qualibet corporis parte ab alvo usque ad caput ictu 

aliquo conlidatur, debilis rcddita cursum habcre non possit; 

quia ubicumque ille ictus inciderit, spinam solvit, per quam 

costarum pcdes et niotus corporis agebantur. Serpentes autem 5 

diu vivere dicuntur, adeo ut deposita vetere tunica senectutem 

47 deponere atque in iuventam redire perhibeantur. Tunicae 

serpentium exuviae nuncupantur, eo quod his, quando senescunt, 

sese exuunt, quibus exuti in iuventam redeunt. Dicuntur 

48 cnim exuviae et induviae, quia exuuntur et induuntur. Pytha-10 

goras dicit de medulla hominis mortui, quae in spina est, serpentein 

creari; quod ctiam Ovidius in Metamorphoseorum libris 

commcmorat dicens (15,398): 

Sunt qui cuni clauso putrefacta est spina sepulchro 

nuitari crcdunt humanas angue nicdullas. 15 

Quod si crcditur, nicrito evenit ut sicut per scrpcntcm mors 

hominis, ita ct liominis mortc scrpens. Fertur autcm quod scrpcns 

hominem nudum non sit ausus contingcre. 

V Di: VKRMH5VS. Vermis est aninial quod plcrumquc dc 

carne, vcl de ligno, vel de quacumque rc lcrrena sine ullo con- 30 

cubitu gignitur; licet nonnumquam ct de ovis nascuntur, sicut 

scorpio. Sunt autem vermes aut terrae, aut aquae, aut aeris, 

aut carnium, aut frondium, aut lignorum, aut vcstimcntorum. 

2 Aranca vermis aeris, ab aeris nutrimento cognominata; quac 

cxiguo corporc longa fila deducit, et tclae semper intenta nunv 25 

quam desinit laborare, perpetuum sustinens in sua artc suspen- 

3 dium. Sanguisuga vcrniis aquatilis, dicta quod sanguincm 

sugit. Potaiuibus enim insidiatur, cumquc labitur faucibus 

vcl ubi uspiam adhaerescit, sanguincm haurit; ct cuin nimio 

1 costns T 2 sc D: om. K nlva /? 3 possc A' 4 solvct 

quem cost. A' 5 scrpcns T g cxutis A* «Jicunt A* ro en. 

et cx. T qn. ct cx. T: quod cx. BK 12 mctaforo» corum T 

13 mcmorat C 14 tslom.BCK »5 crcdant DT 17 etjin T: 

/ort.cx mo. scrpentis T i8tangercA' 2ovclquac. T 21 li.ct 

110. K ovibus li aa aut aut aq. K 24 Arca 7" 1 cognominatur 

C 25 tela T intentus A' 26 laboretn C 27 vcrmis ont. K 

aquatilc A": aqualis B 1 28 putantibus A* inlabitur C 29 adhcserit 

(adc) BK

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. iv, v 

cruorc maduerit, evomit quod hausit, ut reccntiorem dcnuo 

sugat. Scorpio vermis terrenus, qui potius vermibus adscribi- 4 

tur, non serpcntibus ; animal armatum aculeo, et ex eo Graece 

vocatum quod cauda figat et arcuato vulnere venena diffundat. 

5 Proprium cst autem scorpionis quod manus palmam non feriat. 

Cantharida vermis terrenus [qui humano corpori statim fuerit 5 

applicatus, sui adustione vesicas efficit plenas humore]. Mul- 6 

tipes vermis terrenus, ex multitudine pedum vocatus, qui contactus 

in globum conplicatur. Nascitur sub petris ex humore 

10 et terra. Limax vermis limi, dictus quod in limo vel de limo 7 

nascatur ; undc et sordida scmper et inmunda habetur. Bom- 8 

byx frondium vermis, ex cuius textura bombycinum conficitur. 

Appellatus autem hoc noniinc ab co quod cvacuctur dum fila 

gcncrat, ct acr solus in eo remaneat. Eruca frondium vermis 9 

15 in holus, vcl [in] pampino invoiuta, ab crodcndo dicta. De 

qua meminit Pluutus (Cist. 728): 

Imitatus nequam bestiam et maleficam involutam in pampino 

inplicat se. 

Idem ncc advolat, ut locusta, ut huc illucque discurrens scmi- 

20 pasta dimittat, scd pcrmanet perituris frugibus et tardo lapsu 

pigrisnuc morsibus univcrsa consumit. Teredonas Graeci 10 

vocant lignorum vermes, quod tcrendo cdant. Hos nos termites 

dicimus. Ita enim apud Latinos ligni vcrmes vocantur, 

quos tempore inoportuno caesae arborcs gignunt. Tinea vesti-11 

35 mentorum vermis, dicta quod teneat, et eo usque insedat quo 

erodat. Inde ct pertinax, quod in eandem rein identidem 

urgcat. Vcrmcs carnium : hemicranius, lumbricus, ascaridae, 12 

i nti. auricrit ita ut A': qu. liaurit (au.) ut BC 3 ac. cx7" 4 candain 

codd. «kfiiml.it A' 6 qui... luimorc Itnb. TUX : ont. BCKO 

7 applicitus U (uoit X) cflccit T {non UX) § 6 ,mle § 3 C 8 verm. 

tcrr. 0111. KO qui contractus CK: oin. T 9 subj in A' 10 quia C 

vcl oni. D l " ct (prins) 0111, K Vombucis li : Bombocis C x : 

Homlxjccs K : Bombicis T 12 fordium U 13 quodjquo C 

15 olcrc C vcl) ct C in liab. CK : 0111. BT 17 namquani (r.v 

•quc ?) D maicf. DCDFTU: malif. KMOI* 18 sc] scd B 19 «t 

(«//.)] ct O ai cons. univ. C 22 quod] quia C 24 inportuno BK 

25 inscdcat O quo] quod T (vix fiv quoad) 27 urgcatur O 

1182 11


costi, peduculi, pulices, lendes, tarmus, ricinus, usia, cimex. 

13 Hemicranius vermis capitis vocatus. Lumbricus vermis intestinarum, 

dictus quasi lumbicus, quia labitur, vel quod in lum- 

14 bis sit. Ascaridae . . . Costi. . . Peduculi vermes cutis a pedibus 

dicti. Vnde et peducosi dicuntur quibus peduculi in cor- 5 

15 pore effervescunt. Pulices vero vocati sunt quod ex pulvere 

magis nutriantur. Lendes . .. Tarmus vermis est lardi. Ricinus 

vermis est canis, vocatus eo quod hacret in auribus canum; 

16 KWOV enim Graece canis est. Vsia est vcrmis porci, appellata 

quia urit; nam ubi momordcrit, adeo locus ardet ut ibi vesicae 10 

17 fiant. Cimex de similitudine cuiusdam herbae vocatus, cuius 

18 foetorem habet. Proprie autem vermis in carne putre nascitur; 

tinca in vestimentis ; eruca in holere ; teredo in ligno ; tarmus 

19 in lardo. Yennis non ut serpcns apcrtis passibus vel squamarum 

nisibus repit, quia non esl illi spinae rigor, ut colubri, 15 

sed in directum corpusculi sui partes gradatim porrigendo contractas, 

contrahendo porrectas motum cxplicat, sicque agitatus 

perlabitur. 

XI DE PISCIDVS. Pisces dicti unde et pecus, a pascendo 

2 scilicet. Keptilia ideo dicuntur haec quae natant, eo quod 20 

reptandi habeant speciem et naturam; quamvis se in profundum 

inmergant, tamcn in natando rcpunt. Vnde ct David ait 

(Psalni. 104,25): 'IIoc niarcmagnumct spatiosum: illicrcptilia, 

3 quorum non cst numcrus.' Amphibia sunt quaedam gcncra 

pisciuni, dicta co quod ambulandi in terris usuni et natandi in 35 

aquis officium habeant. 'A/idu enim Graece utrumque dicitur, 

id est quia et in aquis ct in terris vivunt: ut phocae, corcodilli, 

1 pnlcx T lcndcx BT: lcndix C: lindcx A' 3 vocatur CK 

S qu lumbricus 7" (/>«) lambricus ?) quia] quod BCK quod]quiaC 

5 ncdogosi KP: pcculosi tilvid. B l 6 vcro om. KO quia C cxj 

in KO 7 mitriuntur C Lcndcx BCT: Lindcx A' Bcsiom.T 

carnis O hacrcat B: incrct T 9 KVUV] ccnos (cae-) cotftt. cbt 

(alt ) oni. C 10 ardct lo. adco C: ardct (fx -dco) hicus ardct (ticlcl.) 

adco A' 12 putrida A' 13 l>olcra B tar. in lar. om. K 14 non 

ap. nass. vcl ut scrp. sn. Klitssmmm, excaft. Tertnll. p. 35 «5 cst 

oin K illi DCKt illius T cohibri KT: colubris C: colubro B 

i6\noHi.HK dircclimfl 17 matum C 1 implccal/f 19 pccudcs 

B S5 ambuiaiido #• 26 iitcrqiic O 27 hoc cst B ct m tc. 

ct in JI«|. H vivcnt A'

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. v, vi 

hippopotami, hoc est equi fluviales. Pecoribus autem et bestiis 4 

ct volatilibus antea honiincs nomina inposuerunt quam piscibus, 

quia prius visa et cognita sunt. Piscium vero postca paulatim 

cognitis generibus nomina instituta sunt aut ex similitudine 

5 terrestrium animalium, aut ex specie propria sive moribus [seu 

colore, vel figura, aut sexu]. Ex similitudine terrestriuni : ut 5 

ranae et vituli et leones et nigri meruli ct pavi diverso colorc, 

dorso et collo picti, et turdi albo varii, et cctcra quae sibi iuxta 

species terrestrium animalium nomina vindicavcrunt. Kx mori- 

10 bus terrestrium : ut canes in mari a terrenis canibus ntmcupati, 

quod morduant; ct lupi, quod inproba voracitatc alios pcrsequantur. 

A colore : ut umbrae, quia colorc uinbrae sunt; et 6 

auratae, quia in capite auri colorem habent; et varii a varictatc, 

quos vulgo tructas vocant. A figura : ut orbis, quia rotundus 

15 est totusque in capite constat; ut solca, quod sit instar calciamcntorum 

soleis. A sexu : ut nuisculus, quod sit ballenae 

masculus; eius cnim coitu concipcro liacc bcllua pcrbibctur. 

Hinc ct musculi coclcarum, quoriun lactc concipiunt ostreae. 

Uallcnae autcm sunt inmensac magnimdinis bestiae, ab emit- 7 

20 tendo et fundendo aquas vocatac; ceteris enim bestiis maris 

altius iaciunt undas; (idWtiv enim Graccc uniit*ere dicitur. 

Cctc dicta TO K»/TO? KU\ TU K>/TI/, hoc cst ob inmanitatcm. Sunt 8 

cnim ingcniia gcnera boluaruui cl uc([ualia munlium corponi; 

(jualis cctus cxcepit Ionam, cuius alvus lanlac magniUidinis 

25 fuit ut instar obtincret inferni, dicentc Prophcta (2,3) : 'Exaudivit 

mc dc ventre infcrni.' Equi marini, cjuod prima parte 9 

equi sunt, postrema solvuntur in pisccm. Uocas dicunt csse 

boves marinos, cjuasi boacas. Cacrulct a colore appellati; 10 

3 voiatibus 13K antc K 4 cognilicsA' inst.] imposita B 

aut] alia KU : ul T 5 aut] alia KO cx om. T seu . . . scxu 

Imb. TUX : 0111. J3CKO 7 ramac A': arcnc con. aranc T{i.c. arancac) 

nigri] ligri C mcr. pa. C B colloj capilli T alb. ct var. A' 

9 vindicaritnt A* 10 tcrrcstribus O 11 quia inp./i 1 12 ut]ct A* 

15 constant C quod si A' calc. a soliis (-lc-) UC 16 solcis 

c.vsolcnsA' 17 cius om. A* 18 mabciilt (."• concipiuntur A' 

19 s. au. C 20 fiiiilcndu T 21 /iaA^nej bali CT: bal IIA' 

23 dictac cutld. ct/ort. /s/


11 nam caeruleum est viride cum nigro, ut est mare. Delphines 

certum habcnt vocabulum, quod voces hominum scquantur, vel 

quod ad symphoniam gregatim conveniunt. Nihil in mare velocius 

istis; nam plerumque salientes naves transvolant. Quando 

autem praeludunt in fluctibus et undarum se molibus saltu prae- 5 

cipiti fcriunt, tempestates significare videntur. Hi propric simones 

noniinantur. Est et delphinum gcnus in Nilo dorso serrato, 

12 qui crocodillos tencra ventrium secantes interimunt. Porci 

marini, qui vulgo vocantur suilli, quia dum escam quaerunt, 

more suis tcrram sub aquis fodiunt. Circa guttur enim babunt 10 

oris ofticium, et nisi rostrum arcnis inmcrgunt, pastum non 

13 colligunt. Corvi a cordis voco dicti, quia grunniunt pectore, 

14 suaquc vocc proditi capiuntur. Thynni Graccuiu nomcn habcnt. 

Ili ingrediunturvcris tenipore,intrant dextro latere, lacvo cxeunt. 

Hoc inde crcduntur quod dextris oculis acutius videant quam 15 

15 sinistris. Gladius dicitur co quod rostro mucronato sit: ob 

16 hoc navcs pcrfossas mergit. Serra nuncupata, quia scrratam 

17 cristam habct, ct subternatans navcm sccat. Scorpio dictus, 

quia lacdit duin manu tollitur. Tradunt dcccin cancris cuni 

ocimi manipulo alligatis omnes qui ibi sunt scorpioncs ad 20 

18 cum locutu congregari. Aranea gcnus piscis, dictus quod aurc 

19 fcriat; habet cnim stimulos c ciuibus pcrcutit. Crocodillus, 

a crocco colorc dictus, gignitur in Nilo, aninial quadrupcs in 

tcrra ct aquis valens, longitudine plerunique viginti cubitorum, 

dentium et unguium inmanitate armatum, tantaque cutis 35 

duritia ut quamvis fortium ictus lapidum tergo repercutiat. 

20 Nocte in aquis, die humi quiescit. Ova in terra fovet: masculus 

2 quia C 3 quia C convcniunt cx vcniunt C inmanc />' 

4 nain . . . trans. om. iP transiliunt T 2 5 prohulunl C: ludunt A' 

7 cst dcl. K 8 -lis A' 9 ' 14 vcvis/>'• 

16 co 0111. K tnucriuato B : mocrcnato A': inurinato T: maiori nnto 

C 18 liabcl out. K subtcr natantcs C 19 quiaj quod C 

20 alligatus T o. quibussunt A* 21 dictis T: dictmn C 22 fcriebat 

A* 24 quis 7 1 : in aquis JSC 25 unpuinum T tantcquc 

(-tac-) cu. dur. IST: tantcquc cu. duritiac A' 26 tcrgorc r. C: tcrgora 

pcrc. B rcpcrcutiant A': rcpcrcussiis (». c. -os) non scntiat TC tng. 

27 in uini T: in hutno B quiescaut B x

ETYMOLOGIARVM LIH. XII. vi 

ct fomina vices servant. Hunc pisces (]tiidam serratam habentes 

cristam tenera vcntrium dcsecantcs interimunt. [Solus cx animalibus 

superiorem maxillam movere dicitur.] Hippopotanuis 21 

vocatus, quod sit cquo similis dorso, iuba et binnitu, rostro re- 

5 supinato, aprinis dentibus, cauda tortuosn. Dic in aquis commoratur, 

nocte segetes depascitur: et hunc Nilus gignit. Pagrum, 22 

quem Gracci uypov idco nuncupant quoddurosdcntcs habeat, 

ila ut ostrcis in mari alatur. Dentix pro nuiltiiuclinc et grandi- 23 

tatc dcntium dictus. Lcpus a similitudine capitis nuncupatus. 

10 Lnpum, ut dictuni cst, aviditas appciluvit, piscem in captura 24 

ingcniosum: deniquc rete circumdatus fertur arenas ararccauda, 

atque ita conditus transire rctc. Mullus vocatus, quod mollis25 

sit atquc tcncrrinuts. Cuius cibo tradunt libidincm inhiberc, 

oculornm autem aciem hcbetari: homines vero, quibus sacpe 

15 pastus, pisccni olcnt. Mullus in vino nccatus, hi, qui inde 

biberint, tacdium vini babcnt. Mugilis nomcn babet quod 26 

sit multum agilis. Nam ubi dispositas senscrit piscatorum 

insidias, confestim rctrorsum rodicns ita transilit rcte ut volare 

pisccm vidcas. Melanurus, co quod nigram caudani habcat et 27 

20 pinnas nigras et in corpore lineas nigras; /ze',W cnim Gracci 

nigrum vocant. Glaucus a colorc dictus, (]iiod albus sit; 28 

Graeci cniin album yAuvwV dicuiit. llic aestatc raro apparct, 

nisi tantuni in nubilo. Thymallus ex (Inre nomen accepit: 29 

thymum quippc flos appcllalur: nam dum sit specie gratus et 

jf sapore iucundus, tamcn sicut flos fraglat et corporc odores 

aspirat. Escarus dictus, eo quod solus escani ruminare perlu- 30 

bctur: denicjue alii pisces non runiinant. Tradunt autem bunc 

ingeniosum csse; namque inclusum nassis non fronte crum- 

1 viccm A' pisccm quacdam O cr. hab. Ii 3 vcntrcin A' 

solus .. . dicitur hab. TCtug.: oin. BOK 7 quam T V>"70 ' a E r um 

(odd. nuncupantur A' 8 ostreas C 1 Dentrix A" grand.] 

magnitudine B 9 nuncupatur tit vtd. C 11 arcnis A" 13 inliiberi 

C 2 : in vencrc Ii 14 cvctarc ii 1 T: vctari A' 15 in vinuin KAIP 

in. nccatus bib. B x 16 tcdio vinum KP: tcdio unguium M : tacdium 

vinoZJ 1 hab. coquod A* 17 nbi om. K so ct in . . . nig«*. 01». 

C 22 y\. alb. C yXavKuv] glauron A': glcucon UCT: KIVKOI- Hctl. 

23 dorc] grcco U l 24 sit 0111. C gradus A* 25 flagrat BCK 

corporis A* odorc A*: -cm C 27 non] in A' 28 fontc A*

ISIDOKI 

pere nec infestis viminibus caput inserere, scd aversum caudae 

ictibus crebris laxare fores atque ita rctrorsnm redirc; quem 

luctatum eius si forte alius escarus extrinsecus videat, adpre- 

31 hcnsa mordicus cauda adiuvare nisus emmpentis. Sparus a 

lancea missile nonven traxit, quod eiusdem figurae sit. Ter- 5 

restria enim prius inventa sunt quam marina. Namsparus est 

32 telum rusticanum missile, ab spargendo dictum. Australis 

piscis, sivo quia aquarum undam ore suscipit, sivc quia tunc 

[hic] piscis oritur quo tcmpore tenderc in occasnm Plciadcs 

33 coepcrint. Haniio saxalilis dextra sinistraquo latcribus virgis to 

puniccis pcrpetuis aliisque discoloribus dcsignatur; dictus 

34 hamio quia non capitur nisi hamn. Eclienais, parvus et semipcdalis 

pisciculus, nomen sumpsit quod navem adhaerendo retincat. 

Ruant licet vcnti, sacviant prooellac, navis tamen 

quasi radicata in niari stare videtur nec moveri, non retincndo, i^ 

scd tantummodo adhacrcndo. Hunc Lalini moram appcl- 

35 lavcrunt, co quod cogat staro navigia. Vranoscopus vocatur 

ab oculo, quem \n capitc hahct, a quo scmpcr supra intcndit. 

36 Millago nominatus, quia cvolat super aquam. Quotics autem 

37 ccrnitur cxtra aquam voiitans, tempestatcs niutari. Squatus ao 

dictus, quod sit squamis acutus. Vnde et cius cute lignum 

38 politur. Civitas Syriac, quae nunc Tyrus diritur, olim Sarra 

vocahatur a pisce quodam qui illic abundat, quem lingua sua 

'sar' appcllant; cx quo dcrivatum ost huiiis similitmlinis 

39 piscioulos sardas sardinasque vocari. Allcc pisciculus ad 35 

40 liquorem salsamentorum idoncus; unde ct nuncupatus. Aphorus 

pisciculus, qui propter exiguitatem hanio capi non potest. 

1 intexlis A* vimibns A": lujmibus 7" advcrsnm A* 2 crcbro 

A*: ccrcbris C 1 ita om. T qu. luctantem si A' 3 sc B csc.] 

scaiims A" 4 cada T cnimpcntcs 13 Sparsus C 1 6 enim 

0111. A* quamarcna A" sparsus C 1 7 similc T ab aspargcndo 

C 8 qnod Ji quod/J 9 liic hnb. T: 0111. B X CK in occ. 

tend. 7* 10 cepcrit A" Amio , . . amio . . . amo ccxitf. 11 coloribns 

13 dicttis oin. K 12 qnod A" Ecliinais C: Eccnahis T; 

Kriwnaits HK ct|nr7" 13 piscolus (-cul-) A*C rct. mlli.

KTYMOLOGIARVM Uli. XII. vi 

Anguillae similitudo anguis nomen dedit. Origo huius cx 41 

limo; undc et quando capitur, adeo lenis cst ut quanto fortius 

presseris, tanto cilius elabitur. Ferunt autcm Orientis fluvium 

Gangen anguillas tricenis pedibus gignere. Anguillae vino 

5 necatae, qui ex eo biberint taedium vini habent. Draco 42 

marinus aculeos in branchiis habct ad caudam spectantes, qui 

dum percusscrit, quaqua ferit, venenum fundit [unde et vocatus]. 

Muraenam Graeci ftvftaivav vocant, eo quod conplicet se in 43 

circulos. Hanc fcminini tantum sexus csse tradunt et con- 

10 cipere a serpente: ob id a piscatoribus lamquam a serpentc 

sibilo evocatur ct capitur. Ictu autem fustis difficulter interimitur, 

ferula protinus. Animam in cauda haberc ccrtum cst; 

nam capite percusso vix eam intcrimi, cauda statim cxanimari. 

Congrus . . . Volypus, id est multipes; plurimos enim ncxus 44 

15 habet. Iste iugeniosus hanuun appctens brachiis conplcctit, 

non morsu, nec prius dimittit quani csram circumroserit. 

Torpedo vocata, eo qnod rorpus torpesccre faciat, si eani 45 

quisquc viventcm tangat. Narrat Plinius Sccundus (N. H. 

32, 7): ' Ex Indico mare torpcdo etiam procul et e longinquo, 

ao vel si hasta virgaque adtingatur, quamvis praevalidos lacertos 

torpesccre, quanilibet ad rursum veloocs alligare pedes.' Tanta 

enim vis eius est ut etiam aura corporis sui adficiat membra. 

Sepia dicitur, quia sepibus intcrrlusa facilius capitur: in 46 

cocundo obscenum gcnus; orc cnini concipit sicut vipera. 

25 Cuius atramento tanta vis est ut luccrnac addito Aethiopas 

videri ablato priori luniine quidam tradant. Lulligo. Tradunt 47 

in Oceano Mauretaniae, non procul a Lixo flumine, tantam 

1 dcd. no. A' a et om. C ut] un 7" 1 3 clabatur C fcrunlautcm 

K 4 anguilam tr. A' 5 ncgalae KM bibcrint .. . 

habent DCKM: bibcrit . .. liabct T: bibcrit . . . habcnt U vivi M : 

om. T Drogo A' 6 in om. A" brancis li: brachiis (-aci-) 

CKT cxpcctantcs A* 7 quaquc li 1'ncrit A' un. et voc. 

hab. I3CDT*U : 0111. A'7' 9 cst tr. C conc. scrp. T 10 ct ob B 

ob... scrp. o»«. A' n ctcap. 0111. T 1 fusti A* 13 liab. in cau. C 

13 ouin A* 14 multiplcx li 15 conplcctitur liCl' 16 circmnrnscrit 

('* 17 torpcscerc UCT: torpcrc A* si . .. tangat 0111. T 

20 qiiiunvis] quam A* ai quemlibct H x aa cius vis cst A* 23 scpius 

Mio int. HK 25 ntiaiiKiui IIC luciTiia ndito'/* a6 vidcrc IICK ab 

l f irailiml/iC*,/'" t.nxU l.ulicoA' 27 tanta iniiltitudinc HK:om. T


multitudinem lulliginum evolare ex aqua ut etiam naves demcr- 

48 gere l)ossint. Conchae ct cochleac hac ex causa vocatae, 

quia deficiente luna cavantur, id cst cvacuantur. Omnium 

enim clausorum maris animalium atque concharum incremento 

lunae mcnibra turgescunt, defectu evacuantnr. Luna enim 5 

ciim in augmento tucrit, auget humorem; cum vero in dcfectum 

vcnerit, humorcs minuuntur; hoc enim Physici dicunt. 

Conchae autcm primac positionis nomcn, cochicac vcro pcr 

49 dijninutioneni, quasi conchlcac. Concharum multa gcncra 

sunt; inter quas et margaritifcrac, quae foceloct dicuntur, in 10 

qtiarum carne prctiosus calculus solidatur. De quibus iradunt 

hi qui dc animantium scripsere naturis [eo] quod nocturno 

tenipore litora appelant, ct cx caelesti rore mnrgarilum coiu:i- 

50 piunt; undc et toccloct nominantur. Murex rochlca est 

niaris, dicta ab acuminc et asperitate, quae alio nominc con- 15 

chilium nominatur, propter cjuod circumcisa ferro lacrimas 

purpurei coloris emittat, ex quibus purpura tingitur: et 

indc ostruni appellatum quod haec tinctura cx tcstac humorc 

51 elicitur. Cancros vocari, quia conchac sunt crura habcntes: 

inimica ostreis animalia. Korum enim carnibus vivunt ao 

niiro ingenio; nam quia valida tcsta cius aperiri non potest, 

cxplorat quando ostrea claustra testarum aperiat, tunc canccr 

latcnter lapillum inicit atquc inpedita conctusione ostrcae 

earncs orodit. Tradunt quidam decem cancris cum ocimi 

manipulo alligatis omnes qui ibi sunt scorpiones ad eum 25 

1 luliginum r.v higinum A' cvolari BKT dim. BK: submcrgcrc 

C a cx hac C : licc cx A* 3 quiaj quotl C 4 incrcmcntum A*: 

iulcr crcmcntn B 5 mcmbra ow. IiK 6 in aug.] incrcmto C 

7 cnim] nobis A* 9 qu. conculac C: qu. conchulc 7* suntgen. 

C 10 m. q. oecaeloe B x : m. q. caeloe C: m. q. accloc T[exoc- ?): 

m. q. oecoloc A": m. q. cceloe D : margariti csse KO: vix m. q. Achcloae 

in quarum . .. solid. o»t. T 12 natura A' 13 litorc T appctunt 

13 an/c coir. K(T1) 14 u. acacloc B: u. et caeloac C: 

u. et ocaclo c (occloe) KO : u. ct cccloc DT: u. ct occloc ..V 

numinantur A'O 15 acum.] aminc K 16 lacrima A* 17 

cmittit C 18 quoJ]quia/iA' 19 quod Cantt corr. 20 carum A* 

cninio;;/. T 21 validam tcstatn BC apcrirc BCT 22 claustra 

om. B l 33 incitat quo inp. A' 24 trad. cnim qu. B 25 alligatus 

T: alligati A'

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. vi 

locum coituros. Duo sunt nutcm genera cancrorum : fluviales 

et marini. Ostrca dicta cst a tcsta, quibus mollities intcrior 52 

carnis munitur; Graeci cnim tcstam oo-rpa vocant. Ostrea 

autem neutrum, carnes eius fcminino dicunt. Musculi sunt, ut 53 

5 praediximus (§ 6), cochleae a quorum lacte concipiunt ostreae ; 

et dicti musculi quasi masculi. IMoridcs a Peloro promontorio 54 

Siciliae, ubi abundant, cognominatae sunt (Virg. Aen. 3, 687): 

F.ccc autcm Borcas angusta ab sedc Pelori. 

Vngues a similitudine hmmnarum unguium dictac. Testudo 55, 56 

10 dictus, co quod tcgminctcstacsit adopcrtus in camcrac nioduni. 

Sunt autem quattuor gcncra: terrcstres, inaritimae, lutariae, id 

est in cacno ct paludibus vivcntcs; quartum gcnus fluvialcs, 

tiuac in dulei aqua vivunl. Tradtmt aliqui, quod incrcdibilc est, 

tardius ire navigia tcstudinis pedem dextrum vehentia. Echinus 57 

15 a terrestre cchino nomcn traxit, quem vulgus iricium vocant; 

cuius testula duplex, spinis aculcata in modum castanearum, 

qnando adhuc coopertae de arboribus cadunt. Caro eius niollis 

ct niinio similis, furist tribus modis : ut testudo ac peloris ct 

cochlea. Nam ct quod cdimus ct ubi caro inest utrumque 

JO dicitur peloris. Ranac a garrulitatc vocatae, co quod circa 58 

genitales strepunt paludes, ct sonos vocis inportunis clamoribus 

reddunt. Ex his quaedam aquatirae dicuntur, quaedam palustres, 

quaedam rubctae, ob id, ()iiia in vepribus vivunt,grandiorcs 

cunctarum. Aliac calamites vocantur, quoniam intcr arundines 

25 fruticesque vivunt, minimae omnium ct viridissimae ; mutae et 

sine vocc sunt. Agredulae ranae parvac in sicco vel agris 59 

morantes; unde et nuncupatae. Negant quidam canes latrare, 

1 au. suntA*: au. C a cst o$n. C 3 grcce T tcstumfl7* 

wTT.] ostrcan (r.v-ca) li : ostrcam C: ostrea A': liostra T 4 fimininutn 

di. A': fem. generc di. li: fcm. dicunlur C: gcncre fcm. dicuntur T 

5 aquarum quorum A': quonim CT ost. ct dic. om. K 7 sunt 

unde poeta cccc C la fluviatilcs T 14 pede dextro A' Icinus 

(Hic-) codd. 15 icino itCK: iricino T cricium A* vocat FiT 

16 huius T castcnarum T 17 copertac-A': opcrtae (-tc) BT: 

apcrtac C l 18 uris 13KT: Iniins C : ct is sh*v.: /ort. dicitur is tres 

modi sunt C ac] ct B 19 conclcn A* J. e. cochlca"): concilia BC: 

conchilia T incst] cst A*: incst ct BC ai strepcnl A" sono A' 

23 quia) quod /> 24 calamitatis T: -tcs C 26 voces T Egredulac 

13K : ct grcdnlc T parvulac C


60 quibus in ofla rana viva fuerit dala. Sfungia a fingcrc, id est 

nitidare et extergere, dicta. Afranius (415): 

Accedo ad te, ut tibi cervicem fingam linteo, 

id est extergam. Cicero (pro Sest. 77): • Effingcbatur sfungiis 

sanguis,' id est extergebatur. Animalautem esse docetur cruore 5 

inhaerente petris. Vnde et dum absciditur sanguinem remittit. 

61 Nam alia sunt viventia in aquis et discurrunt, ut pisces; alia, 

qtiae stant fixa, ut ostreae, echini, sfungiae. Ex his alias marcs 

dici, co quod tcnues sint fistulae spissioresquc; alias feminas, 

quae maioribus fistulis sunt ac perpetuis; alias duriores, quas 10 

Gracci appcllant rpayovs, et nos hircosas dieerc possumus ob 

62 asperitatcm sui. Mollissimum genus carum penicilli vocantur, 

co quod aptae sint ad oculorum tumores, ct ad extergcndas 

lippitudincs utilcs. Candidae sfungiac cura fiunt; per acstatem 

cnim ad solem sternuntur, et sicut cera Punica candorem bibunt. 15 

63 Animalium omnium in aquisviventium nomina ccntum quadraginta 

quattuorPlmius(32,142) ait, divisa in gcneribus beluarum, 

serpcntium romnnmium terrae ctaquae, canrrorum, concharum, 

lueustarum, pcloridum, polyporum, solearum, laccrtorum, et 

lulliginuni, ct huic similia; cx quibus niulta qnodain naturae 20 

intellectu ordinem temporum suorum agnoscunt, quaedam vero 

64 [in suis locis sine mutationc vagantur]. In piscibus autcm 

feminis aliae commixtione masculi concipiunt et pariunt catulos; 

aliae ponunt ova sine masculi susceptione concepta, qui idem 

inscquens, sui scminis iactu pcrfunduntur ; et qtmc hor muncrc 25 

fuorint afilata gcnerabilia fiunt, quae vero pcrfusa non fucrint 

sterilia perseverant aut putrcscunt. 

1 a sfingcrc A" a niditarc A' 3 atc 1$ ccrv.] cer (jsic) T 

sflngam (

ETYMOLOGIARVM 1.1». XII. vi, vii 

Drc AVIBVS. Vnum nomen aviuni, scd genus diver- VII 

stim. Nam sicut spccic sihi diffcrunt, ita ctnaturacdiversitatc. 

Nam aliae simplices sunt, ut columhne; aliaeastutae, ut perdix; 

aliae ad manum se subiciunt, ut accipiter; aliae reformidant, 

5 ut garamantes; aliae hominum conversatione delectantur, ut 

hirundo; aliae in desertis sccretam vitam diligunt, ut turtur; 

aliae solo semine rcperto pascuntur, ut anscr; aliae carnes 

cdunt ct rapinis intcndunt, ut milvus; aliae cnchoriac, quae 

nianent in locis semper, ut [struthio]; aliac advcnticiac, quac 

10 propriis temporibus revcrtuntur, ut ciconiac, hirundines; aliae 

congregac, id cst grcgatim volantes, ut sturni ct coturniccs; 

aliac solivagae, id cst solitariac propter insidias depracdandi, 

ut aquila; accipiter et (]unccuniquc ita sunt; aliac vocibus 

strcpiint, ut hirundo ; aliae cantusedunt dulcissimos, ut cygnus 

15 et merula ; aliae verba et voces hominum imitantur, ut psittacus 

et pica. Scd alia sicut genere, ita ct mnribus innunicrabilia ; 2 

nam volucrum quot genera sint invcnirc quemquc non posse. 

Neque enim omnis Indiae ct Acthiopiae aut Scythiac deserta 

quis penctrarc potuit, qui earum gcnus vcl differentias nossct. 

20 Avcs dictac, co quod vias ccrtas non habeant, scd per avia 3 

quaque discurrunt. Alites, quod alis alta intendant, et ad 

sublimia remigio aiarum conscendant. Volucrcs a volando. 4 

Nam unde volart, inde et ambulare dicimus. Vola cnim dicitur 

media pars pedis sivc nianus ; et in avilnis vola pars media 

25 alarum, quarum motu pinnac agitantur; inde volucres. 1'ulli 5 

dicuntur oninium avium nati; scd ct animalium quadrupedum 

nati pulli dicuntur, ct homo parvus pullus. Recentcs igitur 

nati pulli, eo quod polluti sint. Vndc et vestis nigra pulla 

1 div. gen. D ' 4 subiciunt] subigunt C formidant T 8 incuriae 

(•ic) DCT: incuriorac A* quac otn. K 9 ut B : ut strutio (-cio) 

7VV: om. OKO 11 congr.] grcgc 7" 1 gradatim 7": congrcgatim 

C 12 solivac D 14 dulc. cd. C 15 alia vcr. T voc. et. vcr. 

C 16 Scdctal. T ita mor. li 17 nam. ct vol. C sunt C 

qnisquc I3CK potcst CK 18 oninia C 19 nossc possct B 

20 vias] pcr vias li 21 discurrant A* quia C coiitendant A' 

24 mc. pa. pc. di. C 25 qtiorutn 7' in. et vol. C 26 scd an. 7 

quadr. an. C 27 ct lio. . . . pulli oni. K c\] ut T(tion U) 28 sint 

T: siuit BCK


6 dicta est. Alac sunt, in quibus pinnae per ordinem fixae 

volandi exhibent usum. Vocatac autem alac quod his aves 

I conplexos alant ac foveant pullos. Pinna a pendendo, id est 

a volando, dicta ; unde et penderc. Volucres enim pinnarum 

8 auxilio moventur, quando se aeri mandant. Pluma quasi 5 

piluma; nam sicut pili in quadrupedum corpore, ita pluma 

9 in avibus. Avium nomina multa a sono vocis constat esse 

conposita: ut grus, corvus, cygnus, pavo, milvus, ulula, 

cuculus, graculus et cetera. Varietas enim vocis eorum docuit 

10 homines quid nominarcntur. Aquila ab acuminc oculorum 10 

vocata. Tanti cnim contuitus csse dicitur, ut cum super 

maria inmobili pinna feratur nec humanis pateat obtutibus, de 

tanta sublimitatc pisciculos natare videat, ac tormenti instar 

II dcscendcns raptam praedam pinnis ad litus pertrahat. Nam 

ct contra radium solis fertur obtutum non flectere; unde et 15 

pullos suos ungue suspensos radiis solis obicit, ct quos viderit 

inmobilem tcncre aciem, ut dignos gencrc conservat; si quos 

12 voro inflectere obtutum, quasi degeneres abicit. Vultur a 

volatu tardo nominata putatur: magnitudine quippe corporis 

praepetes volalus non habet. Harum quasdam dicunt concu- ao 

bitu non misccri, et sine copula conciperc et generare; natosque 

earuin pacnc usque ad centum annos procedere. Vultures autom, 

sicutet aquilae, etiam ultra maria cadavera sentiunt; altius 

quippe volantes multa, quac montium obscuritate celantur, ex 

13 alto illac conspiciunt. Gradipcs apud Graecos vocatur avis 25 

apud nos tarda, eo quod gravi volatu detenta nequaquam, ut 

14 ceterae voiucres, adtollitur velocitate pinnarum. Grues nomen 

2 cxcrcnt A* 3 conplcxus IIK al. pu. ac. fo. T Pcnna BC 

id cst vol. di. 7": di. id cstavol. A" 4 pcnnarum UC 5 qn. puiutna 

A" 6 quadr.] quadrO (s/r) B 7 Av. antcm no. T constant B l 

conp. esscC 9 graiolus A' 10 acumcn culorum K it cutn 

oin. B x 13 pisculos CK torrcnti A* 14 protrahat C 16 suos 

puos ungucs A' un. sus susp. 7* 1 rad. sol. un. ob. susp. C 

17 gcncri A' si quis T 18 obt. conpcxcrit T {pro consp-) : obtuto 

K ig nominatus B putatur otu. C quippc] vcro B 20 pracpcdcs 

K ai si. pocula B 23 sicut ont. T 25 Bradypus Arev. 

{iiiimo lipaivnovf) : Grandipcs t/ett. : Gravipcs Corp. Gloss. Lat. 3, 495, 

64 ; 512, 57 26 dctcmpta B : dcccpta A*: om. T

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. vii 

de propria voce sumpscrunt; tali cnim sono susurrant. I Iaec 

autcm duni properant, unam sequuntur ordine littcrato. l)e 

quibus Lucanus (5, 716): 

Et turbata perit dispcrsis littcra pinnis. 

5 Excelsa autem petunt, quo facilius videant quas petant terras. 

Castigat autem voce quae cogit agmen: at ubi raucescit, suc-15 

cedit alia: nocte autem excubias dividunt, et ordinem vigiliarum 

per vices faciunt, tencntes lapillos suspcnsis digitis, quibus 

somnos arguant: quod cavenduni erit, clamor indicat. Aetatem 

10 in illis color prodit; nam scncctute nigrescunt. Cicuniae 16 

vocatac a sono quo crepitnnt, quasi cicaniae: queni sonuin 

oris potius esse quam vocis, quia eum quaticntc rostro faciunt. 

Hae vcris nuntiae, societatis comitcs, scrpentium hostes, maria 

transvolant, in Asiam collcc.lo agmine pcrgunt. Corniccs duces 

15 eas pracccdunt, et ipsae quasi exercitus prosequuntur. Eximia 17 

illis circa filios pictas;nam adco nidos inpensius fovcnt ut assiduo 

incubitu plumas exuant. Quantuni autem tcmpus inpenderint in 

fetibus cducandis, lantum et ipsae invicem a pullis suis aliintur. 

Olor avis est quem Graeci KVKVOV appcllant. Olor autem dictus 18 

20 quod sit totus plumis albus: nullus cnim meminit cygnum 

nigrum; oW cnim Graece totum dicitur. Cygnus autem a 

cancndo cst appellatus, eoquod carminis dulccdinem modulatis 

vocibus fundil. Ideo autcm suavitur cum canere, quia collum 

longum ct inflexuin habet, et neccssc est eluctantem vocem pcr 

25 longum ct Hexuosum itcr varias rcddcrc modulationes. Ferunt 19 

in Hyperborcis partibus praecincntibus citharoedis olores plurimos 

advolare, apteque admodum concinere. Olores autem 

Latinum nomen cst; nam Graece KVKVOI dicuntur. Nautac vero 

sibi hunc bonam prognosim facerc dicunt, sicut Aemilius ait (4): 

1 dc pr. vo. 110. li 4 pcriit C antc corr. 5 inpctunt quoil T 

6 Castigant B x agmina C 8 dig.]dictis Z? 9 sonos T arccnnt 

C cav.] acucndum D x 11 qucm] quoniam A* 15 pcrscqiicnlur C 

17 cxcant li l 18 cdocandis T {tmn X)x ct \n cimis II: 0111. KO 

19 Olus K quam C cigninn cotM. nppcllant KT: vocant 

HC olus A' ao pl. alb. to. T 23 app. cst C dulcidinc A' 

23 ca. dicuntqit. A* 2\ cst ut cl. A' 25 intcr OT 26 citarct is B 

27 aptc C 28 nom. lat. T cigni todd. 29 bonu A* prognosiam 

C faciunt si. 13

ISIDORl 

Cygnus in auspiciis seniper laetissimus ales: 

hunc optant nautae, quia se non mergit in undas. 

20 Struthio Graeco nomine dicitur, quod animal in siniilitudine 

avis pinnas habere videtur; tamen de terra altius non elevatur. 

Ova sua fovere neglegit; sed proicctatantunnnodofotu pulveris 5 

21 animantur. Ardea vocata quasi ardua, id est propter altos 

volatus. Lucanus (5, 554): 

Quodquc ausa volare Ardea. 

Formidat enim imbres, ct supra nubes cvolat, ut procellas 

nubium senlire non possit. Cum autem altius volavcrit, signi- lo 

22 ficat tempestatem. Hanc multi Tantalum nominant. Phoenix 

Arabiae avis, dicta quod colorem phoeniccum habeat, vel quod 

sit in toto orbc singularis ct unica. Nam Arabcs singularem 

• phocnicem' voamt. I laec quingentis ultrn annis vivcns, dutn 

se vidcrit scnuisse, collectis aromatum virgnlis, rogum sibi in- i5 

struit, ct conversa ad radium solis alarum plausu voluntarium 

sibi inccndiuni nutrit, sicque iterum du cincribus suis rcsurgit. 

23 Cinnaniolgus ct ipsa Arabiae avis, proindc ita vocala qtiod in 

excelsis nemoribus texit nidos ex fruticibus cinnami: ct quoniani 

non possunt ibi homincs conscendere propter ramorum altitu- 20 

dincm et fragilitatem, cosdem nidos plunibatisapiwitunt iaculis, 

ac sic cinnama illa deponunt, et prctiis amplioribus vcndunt; 

[cu] quod cinnamum magis quam alia incrcatores probcnt. 

24 1'siltacus Indiac Iitoribus gignitur, colorc viridi, toniuc punicco, 

grandi lingua et ceterisavibus latiorc. Vndc ct articulata vcrba j 3 

cxpriniit, ita ut si cam non videris, honiincm loqui i>utcs. Kx 

natura autem salutat dicens : ' havc,' vcl \«i/>c. Cctcra nomina 

institutione discit. Hinc est illud (Mart. 14, 73): 

' Inclissima avis K 2 quaA* nonscC: 11011 om. B l 3 dicitur 

0111. A* 5 folo A": fctu T 8 quoquc ausu avolarc C 9 supcr B 

vulat A* 11 tantulum C 12 quia C liafoct C 14 voc.] 

liabcnt B quinnicntis A' ann. ult. C 15 aromnlis C 17 dcj 

iit A" lincrinihiis B l surgit TC 18 Cinomolgus Bif: Cinomulgns 

C: Ccnnoiiuilgos A*: Chinoniolgus T ita oni. T 19 icxct T 

Iruclibus T 20 liom. ibi C 21 iac. - . . dcp. />osl vcnd. A* 22 ac] 

cum A' illu A' 1 : illud A^: ipsa/i 23 co linb. BCTU: om. K : 

rr/iliuc? ciitnaina TU 24 I»s. in Ind. W-* 36 vidcaris C 

put. lo. A' 27 ci cct. T


Psittacus a vobis aliorum noniina discam; 

hoc didici per me dicere: ' Caesar havc' 

Alcyon pelagi volucris dicta, quasi ales occanca, eo quod hieme 25 

in stagnis oceani nidos facit pullosque cducit: qua excubante 

5 fertur extento aequorc pelagus silcntibus ventis continua septem 

dierum tranquillitate mitescere, et cius fetibus educandis obsequium 

ipsa reruni natura praebere. Pclicanus avis Acgyptia 26 

habitans in solitudine Nili fluminis, unde et nomen sumpsit; 

nam Canopos Aegyptus dicitur. Fcrtur, si veruin sit, eam 

10 occiderc natos suos, cosque pcr triduum lugere, dcindc sc 

ip.sain vulnerare ct aspersione sui sanguinis vivificare filios. 

Stymphalidac aves ab Stymphadibus insulis appellatae, ubi 27 

plurimum abundant; adversus quas Hcrcules sagittis est usus. 

Sunt unim polagi volucrcs in insulis habilanlcs. Diomcdias 28 

15 aves a sociis Diomcdis appcllatas, quos fcrunt fabulac in easdun 

volucres fuissc conversos ; forma fuliaic similes, magnitudinc 

cygnoruin, colore candido, duris ct grandibus rostris. Sunt 

aulcm circa Aiûliani in insula Diomcdia inter scopulos litorum 

ct saxa volitanles; iudicant inter suos ct advcnas. Nani si 29 

20 Graecus est, propius acccdunt ct blandiunt; si alienigena, 

niorsu inpugnant ct vulncrant, lacriniosis quasi vocibus dolcntes 

vcl suani mutationem vel rcgis interitum. Nam Diomcdus ab 

lllyriis intcrcmptus cst. llacc autcm avus Latine Dioincdiae 

vocantur, Gracci eas ifm&tnvs dicunt. Mcnmonides avcs Acgy- 30 

25 ptiae appellatae a loco, ubi Mcninon pcriit. Nam catervatim 

advolarc dicuntur ex Aegypto ad llium iuxta Mcmnonis scpulchruni, 

ct proinde eas llienses Memnonias vocant. Quinto 

auteni anno ad Ilium vcniunt, ct cum biduo circumvolaverint, 

teitia diu incuntcs pugnani vicissini sc unguibus rostrisque 

1 discat K 2 pcr 111 c did. dic. salvc habc A" 3 a. ocianca A*: a. 

cianca TC utg. (1. f. cyanca) : a. ccaniaZ? : alginaC qu. in lii. in st. 

II 6 ciiisj dc T obs. om. C 11 sui sa. sui vi. T 12 Stromphalidac 

(-mfa-) HK : blroplialicl.ic C : Slhrom validc T stiofadibus 

JJC : stromfadibus A': slrnvadibus T appcllata B i.\ cnim] autem 

A': 0111. C 15 DiomcdisJ mcdiis T cjuo crunt A' 16 pulicc 7" 

siinilis A* 17 rotris 7" 18 circa] in A* 20 proprius AT 

blandiunlur ISC s\ cobZ>: autcin C 1)7 cas 0»«. T


31 dilacerant. Hercyniae aves dictae ab Hcrcynio saltu Gcrmaniac, 

ubi nascuntur, quarum pinnac adeo per obscuruni 

emicant ut quamvis nox obtenta densis tcnebris sit, ad praesidium 

itincris dirigendi praciactac interluccant, cursusque viae 

32 pateat indicio plumarum fulgentium. Onocrotalon Graeci 5 

vocant rostro longo. [Quorum duo genera sunt: aliud aqua- 

33 tile, aliud solitudinis.] Ibis avis Nili fluminis, quae semetipsam 

purgat, rostro in anum aquam fundens. Hacc serpentium 

ova vescitur, gratissimam cx eis escam nidis suis deportans. 

34 Meropes cosdeinque et gaulos, qui parentes suos rccondcre 10 

atque alerc dicuntur. Coredulus genus volatile, quasi cor edens. 

35 Monedula avis, quasi monetula, quae dum aurum invenit, aufcrt 

ct occultat. Cicero pro Valerio Flacco (76): ' Non plus auruni 

36 tibi quam monedulae comniittendum.' Vcspertilio pro tempore 

nomcn accepit, co quod lucem fugicns crepusculo vcsper- 15 

tino circumvolet praecipiti motu acta, et tenuissimis brachiorum 

membris suspcnsa; animal murium siniilc, non tam vocc rcsonans 

quam stridorc; spccic quoque volatilis simul ct quad- 

37 rupes, quod in aliis avibus repcriri non solct. Luscinia avis 

indc nomcn sumpsit, quia cantu suo significare solet diei 20 

surgentis exortum, quasi lucinia. Eadem ct acredula, dc qua 

Cicero in Prognosticis (frag. 6): 

Et matutinos cxercct acrcdula cantus. 

38 Vlula avis «Iro TOU oXoXv£cir, id cst a planctu et luctu, nominata; 

cum cnim claniat aut fletum imitatur aut gemitum. Vnde ct apud 25 

augures si lamcntctur tristitiam, tacens ostendere fcrtur prospe- 

39 ritatcm. Iiubo a sono vocis conpositum nomen habct, avis 

1 lnccraut C 2 adcoom. T obscnro BT: »ra C 4 prciaclata 

7*: iactac A*: iacta B x : proiccta O viac o/n. U 5 patcant CK 

plurimaniin 13 6 quorum . . . solit. hab. UGTU Mon. : om. CDFK 

sunt gcn. B 7 Ibi B l : 0111. D (HOH F) sciuctipsa K (11011 D} 

9 gratissima A' dcportant C 1 10 ct ont. D caulos K : gaulus 

B : galbeolos Sc/iol. Bon. Georg. .j, 14 11 dicitur D 13 qn. 

monctala 13 : qu. monitula K cum DCK 13 ct 0111. 13 auro C 

14 quam] quouiam C pro] cx K 15 accipit C 16 a. ac tcn. 

B\ a. tcn. T 18 volatilc A' 19 alis C aitte con: T an/c corr. 

20 quia]quod A' 21 cxordium K (/J 1 it.l.) agrcdula . . . agrcdula 

A* -J3 «'xcrcit BK 25 gcin.j luctiun li un. ap. T 27 Hufo 

T ifntsinft noin. liali. •'»'• 7*

ETYMOLOCIARVM IJB. XII. vii 

feralis, onusta quidem plumis, sed gravi sempcr dctenta pigritia : 

in sepulcris die noctuque versatur, ct sempcr commorans in 

cavemis. Dc qua Ovidius (Met. 5, 549): 

Focdaque fit volucris venturi nuntia luctus, 

5 ignavus bubo dirum mortalibus omen. 

Denique apud augures malum portendcre fertur: nam cum in 

urbe visa fuerit, solitudinem significare dicunt. Noctua dicitur 40 

pro co quod nocte circumvolat et pcr dicm non possit videre; 

nam exorto splendore solis, visus illius hcbetatur. Hanc autem 

10 insula Cretensis non habet; ct si veniat aliunde, statim moritur. 

Noctua autem non est bubo; nam bubo niaior cst. Nycticorax 41 

ipsa cst noctua, quia noctcm aniat. Est cnim avis lucifuga, ct 

solcm videre non patitur. Strix nocturna avis, habcns nomen 42 

de sono vocis; quando enim claniat stridct. Dc qua Lucanus 

'5(6,689): 

Quod trcpidus bubo, quod strix nocturna queruntur. 

Hacc avis vuigo amma dicitur, ab amando parvulos ; unde et 

lac pracbcre fertur nascentibus. Corvus, sive corax, noinen 43 

a sono gutturis babet, quod voce coracinct. Fertur hacc avis 

20 quod editis pullis escam plene non praebcat, priusquam in eis pcr 

pinnarum nigredincm similitudinem proprii coloris agnoscat; 

postquam vcro eos tetros plumis aspexerit, in toto agnitos 

abundantius pascit. Hic prior in cadaveribus oculum petit. 

Cornix, annosa avis, apud Latinos draeco nomine appellatur; 44 

25 quam aiunt augures hominum curas significationibus agere, insidiarum 

vias monstrare, futura praedicere. Magnum nefas haec 

crcdere ut Deus consilia sua cornicibus mandet. Huius inter 

1 gravis DKT pigr. dct. C 3 quo A" 5 nomcn BKT (et 

fsid.1) 6 portentum rcfertur (ex referuntur) K 7 significari T 

8 videri CKT 9 cxortum splcndorem A* autemj hacc C 

11 Nocticorax codd. is qui T nocte K 14 solofi 1 16 quod] 

quam BC nt viii. trep.] praepedis A' quod] que B 18 fcrt. 

pracb. C sivc) aut T 19 quia 13 vocem cor. ct K crocitct C 

hoc a. T : a. haec C 20 detis 7" 1 : dcditis T 2 escarum plena A' 

in 0111. A" pcr om. T 21 nigrcdine T: nigritudinein C propriis 

coloribus T aa eos]ciusC agnitoB 23 oculos C 25 quam] 

qua ^r.vque ?)/i l omnium cura 7' 26 prcdicarc T 27 ut Deus 

vcl Dco cons. A" cornificibus 7* 

1182 it K

ISTDORI 

multa auspicia tribuunt etiam pluvias portendere vocibus; unde 

est illud (Virg. Georg. i, 388): 

Tunc cornix plena pluviam vocat inproba voce. 

45 Graculus a garrulitate nuncupatus; non, ut quidam volunt, pro 

eo ut gregatim volent; cum sit manifestum ex voce eos nun- 5 

cupari. Est enim loquacissimum genus et vocibus inportunum. 

46 Picae quasi poeticae, quod verba in discrimine vocis exprimat, 

ut homo. Per ramos enim arborum pendulae inportuna garrulitate 

sonantes, et si linguas in sermone nequeunt explicare, 

sonum tamen humanae vocis imitantur. De qua congrue qui-10 

dam ait (Mart. 14, 76): 

Pica loquax certa dominum te voce saluto: 

si me non videas, esse negabis avem. 

47 Picus a Pico Saturni filio nomcn sumpsit, 1:0 quod eam m 

auspiciis utebatur. Nam ferunt hanc avcm quiddam habcre 15 

divinuni, illo indicio quod in quacumque arbore nidificavcrit, 

clavum, vel quidquid aliud fixum, diu haererc non potcst quin 

statim cxcidat, ubi ea inscderit. Iste est picus Martius; nam 

48 alia est pica. Pavo nomcn de sono vocis habet; cuius caro 

tam dura est ut putredinem vix sentiat, ncc facile coquatur. 20 

De quo quidam sic ait (Mart. 13,70): 

Miraris, quotiens gemmantes explicat alas, 

si potes hunc saevo tradcrc, dnre, coco. 

49 Phasianus a Phaside insula Graeciac, unde primuni asportatus 

est, appcllatus. Testatur id vctus disticbon illud (Mart. 13,72): a? 

Argiva primo sum transportata carina: 

ante mihi notum nil nisi Phasis erat. 

50 (lallus a castrationc vocatus; inter cctcras cnim aves huic solt» 

testiiuili adinnintur. Votcrcs cnim abscisos gallos vocabant. 

1 tribuuntur C: tradunt B 4 Grngulos BT nuncupatos T: 

vocatus A': -tos B quidcm D 5 nt] quod T nominari C 

7 quod] quae C cxprimant B: -unt C 8 pcndula T 10 quidcin 

T it agil B 12 ccrto C l tc dom. A*7* aute con: 14 cam] 

codcm C 15 quidam B X KT 16 divino A' quia C 17 alium 

A* : om. C 17 liaer.] habcre 7* quin] qui non A' 18 eam 11 

19 dc so. vo. nom. C aa explicamus T 93 duro BT 24 asportatum 

C 25 id vet.] iductus B 36 argua /?' T 27 fasidis A' 

20 ti-stiiulo B


Sicut autem a leone lcaena et a dracone dracaena, ita a gallo 

gallina. Cuius membra, ut furunt quidam, si auro liquescenti 

misceantur, consumi. Ans ab assiduitate natandi aptum nomen 51 

accepit. Ex quo gcnerc quacdain germanae dicuntur, quod 

5 plus ceteris nutriant. Anseri nomen ans dedit per derivationem, 52 

vel a similitudine, vel quod et ipsa natandi frequentiam habeat. 

Iste vigilias noctis assiduitate clangoris testatur. Nullum autem 

animal ita odorem hominis sentit ut anser; unde et clangore 

eius Gallorum ascensus in Capitolio deprehensus est. Fuliga 53 

10 dicta, quod caro eius leporinam sapiat; Xaycis enim lepus 

dicitur, unde et apud Graecos Xayws vocatur. Est autem avis 

stagnensis, habens nidos in medio aquae, vel in petris quas 

aquac circumdant, maritimoquc semper delectatur profundo. 

Quac dum tcmpestatcm pracsenserit, fugiens in vado ludit. 

15 Mergis ab assiduitate mergendi nomen hoc haesit. Saepe autem 54 

deniisso in profundum capitc aurarum signa sub fluctibus colligunt, 

ct praevidentes acquoris tempestatem cum clamore ad 

litora tendunt. Nam in pclago iam gravissimam cssc tempcstatcm, 

cum ad litora mergi confugerint. Accipitcr avis animo 55 

20 plus armata quam ungulis, virtutcm maiorem in minori corpore 

gestans. Hic ab accipiendo, id est a capiendo, nomen sumpsit. 

Est cnim avis rapiendis aliis avibus avida, ideoque vocatur 

accipiter, hoc cst raptor. Vnde ct Paulus Apostolus dicit (2 Cor. 

11, 20): 'Sustinctis enim, si quis accipit'; ut cnim diccrct *si 

25 quis rapit 1 , dixit *si quis accipit'. Fertur autem accipitres circa 56 

pullos suos inpios esse; nam dum viderint cos posse tentare 

1 a lco B 3 misccatur A"7* Anscr C : Anas dett. 4 gcncra O 


volatus, nullas eis praebent escas; sed verberant pinnis et a nido 

praecipitant, atque a tenero conpellunt ad praedam, ne forte 

57 adulti pigrescant. Capus Itala Hngua dicitur a capiendo. Hunc 

58 nostri falconcm vocant, quod incurvis digitis sit. Milvus mollis 

ct viribus et volatu,quasi mollis avis, undc et nuncupatus; rapa- 5 

59 cissimus tanicn ct sempcr domesticis avibus insidiator. Ossifragus 

vulgo appellatur avis quae ossa ab alto dimittit et frangit. 

60 Vnde et a frangendo ossa nomen accepit. Turtur de voce 

vocatur; avis pudica, et semper in montium iugis et in desertis 

solitudinibus commorans. Tecta enim hominum et conversa- 10 

tioncm fugit, et coinmoratur in silvis. [Quae ctiam hieme deplumata 

in truncis arborum concavis habitare pcrhibctur.] 

Cuius e contrario columba hospitia luimana diligit; domorum 

61 blamla semper habitatrix. Columbae dictac, quod oarum colla 

ad singulas conversiones colores mutent; aves mansuctae, et in 15 

hominum multitudine conversantes, ac sine fellc; quas antiqui 

Venerias nuncupabant, eo quod nidos frcquenlant, ct osculo 

62 amorem eoncipiant. Palumbes [co quod sint farsae, a pabulo; 

quas vuigus titos vocant] avis casta ex moribus appcllatur,' 

quod comes sit castitatis; nam dicitur quod amisso corporali 30 

consortio solitaria incedat, nec carnalem copulam ultra requirat. 

63 Perdix de voce nomcn habet, avis doiosa alque inmunda; nam 

niasculus in masculum insurgit, et obliviscitur sexum libido praeceps. 

Adeo autem fraudulenta, ut alteri ova diripiens foveat; 

sed fraus fructum non habct: dcniquc dum pulli propriae vocem 35 

genctricis audicrint, naturali quodani instinctu lianc quae fovit 

64 relinquunt, et ad eandem quae genuit revertuntur. Coturnices 

3 prigiscant B italiac T a cap. dic. C 4 vo co qu A' 

sint li 5 minciipatnr K rap. cst ta. C 6 insidintur B Ossifracus 

A : Ossilrangus BCT 9 dcscrto T ,0 commorantcs A' 

11 Quae . . . perh.b. l,nb. TUA : 0»i. BCDFKO ctiain el h. U 13 cui 

A:oni.£> 14 sem. bl. T(nottD) 16 convcrsationes BT quas 

°A'J:.P r I7 ^"cntent K 18 eo qliod .. . vocant Imb. TU: o,n. 

VCh Irasco pa. T(»o>i U) 19 thitos T(,lo>, £/): tetas Srrv. ad 

««•».57 vocat U app. co qu. H: apcliata quia C ai solidanam 

A rcqiiirant B 32 inm. a. dol. B 23 surgit r^: cxsurgit 

B libo C 1 24 au. Ht fr. ut T 25 pr. gcn. voc A*: voc 

pr. gcn. T 26 quodaml quod fl qu.eosfo. A" fovct/>' 27 ct 

eadcm C' rcvcrtcntur A'


a sono vocis dictas, quas Graeci o/rruyas vocant, eo quod visae 

fuerint prinuim in Orlygia insula. Haec advcniendi habcnt 

teinpora ; nam aestatc depulsa maria transmeant. Ortygotnetra 65 

dicitur quae gregcm ducit. Eam terrac propinquantem aceipiter 

5 videns rapit; ac propterca cura est universis duccm sollicitare 

generis externi, per quam caveant prima discrimina. Cibos 

gratissimos habent semina venenorum ; quam ob causam cas 

veteres vesci interdixerunt. Solum cnini hoc animal, sicut et 

homo, caducum patitur morbum. Vpupani Gracci appellant 66 

10 co quod stercora humaiia consideret, et foetenti pascatur fimo; 

avis spurcissinia, cristis extantibus galeata, semper in scpulcris 

et humano stercore commorans. Cuius sanguine quisquis se 

inunxcrit, dormilum pcrgcns dacmoncs suffocanlcs sc videbit. 

Tucos, quos Ilispani ciculos vocant, a voce propria nominatos. 67 

15 Hi vcnicndi liabcnt tenipus, milvorum scapulis suseepti proptur 

brcvcs ct parvos volatus, nc pcr longa acris spalia faiigati dcficiant. 

llorum salivac cicadas gigmint. 1'assercs sunt minuta 68 

volatilia, a parvilatc vocata; undu et pusilli parvi. Merula 69 

anti(|ititus mcdula vocabatur, co (iuod modtilet. Alii merulam 

30 aiunt vocatam quia sola volat, quasi mera volans. llaec cum in 

omnibus locis nigra sit, in Acbaia autcm candida est. Erundo 70 

dicta, quod cibos non sumat rcsidens, scd in acrc capiat cscas 

ct cdat; garrula avis, pcr tortuosos orbcs ct llexuosos circuitus 

pcrvolans, ct in nidis conslrucndis cducandisque fctibus sollcrtis- 

35 sima; habcns etiain (]iiiddain praesrium, quod lapsura dcsurat 

nec appctat culniina. A diris quoque avibus non inpetitur, nec 

1 co] ct II 4 quae] quia C dn. dicmit c. A' 5 capit A' 

6 pcr qua li 7 ob qti. cau. Li 8 cnim uiu. T 9 lio A' pat. 

cad. ino. C capitur K Opupani K : Opopam BT: fort. Vp. tnona 

10 tlcsidcrant A': considcrant 13 ct] ut A' fatcnti C 1 ia quisquc 

C 1 14 Tuchos 7' v"o« U) : Togos A"J/ ficolos A' (iion U\ 

nominatus D : -ti C 16 pcr om. li 17 cictadas B sunt 0111. C 

»8 vol.] aniinalia B vocatac A' ct pu. ct pa. CT: ct pn. ct vocat 

{ifdcl., pa. D 19 qu. medukt HKM 20 quia so. vo. oni. T 

volct C ai autem om. C K. nutcin dic. T 22 sumct 7": -it C 

rcs. scd 0111. B l 23 ct cd. ga. av. 0111. KO cdatj cunicdat B 

AV. ct pcr T rt 0111, A": pcr O 24 iu /


umquam praeda est. Maria transvolat, ibique hienie commo- 

71 ratur. Turdos a tarditate dictos; hiemis enim confinio se referunt. 

Turdela quasi maior turdus; cuius stercore viscum 

generare putatur. Vnde et proverbium apud antiquos erat, 

72'Malum sibi avem cacare.' Furfurio vocatus, quod prius 5 

73 farre in farinam redacto pasceretur. Ficedulae dictae, quod 

ficus niagis edant. Panditur versiculo veteri illo (Mart. 

*3,49): 

Cum me ficus alat, cum pascar dulcibus uvis, 

cur potius nomcn non dcdit uva niihi? 10 

74 Carduelus, quod spinis et cardibus pascitur; unde etiam apud 

Graecos acalanthis dicta cst, ab unuv0aKt id est spinis, quibus 

75 alitur. Augurcs autem dicunt ct in gestu ct in niotu et in volatu 

76 ct in voceavium signa cssc c-onsliluta. Oscincs avcs vocant, quac 

77orccanUiqueauspiciunifaciunt; ut corvus, cornix, picus. Alites, 15 

quae volatu ostendere futura vidcntur; quae si adversae sunt, 

incbrac dicuntur, quod inhibeant, id cst vctent; si prosperac, 

pracpctcs; ct idco praepctcs, quia oinncs aves priora pctiint 

78 volantcs. Tertiam faciunl speciem auguriorum in avibus, ciuam 

connnuncm vocant, ex utroque permixtain, id cst cum aves e.\ ao 

79 ore et volatu auguriant. Sed fidem non habet. Omnium autcm 

genera volucrum bis nascuntur. Primum enim ova gignuntur, 

80 inde calore materni corporis formantur et animantur. Ova 

autem dicta ab co ciuod sint uvida. Vncle et uva, eo quod intrinsecus 

luimorc sit plcna. Nam huinitliun cst quod cxtcrius »5 

humorem habcl; uvitlum, (|IIIH1 inicrius. Quiilam [autunij 

1 transvolans /? («0« U) 2 Turdns T: Tardus O dictus TC 

5 avc A* quos A' 6 rcducto D aute con: : rcdacta C 7 vctcri 

mms.B ilii K 9 dulcius T nvam T 11 Cardualus DK 

qma C ctiam] et T ia acantis BKT cst 0»». C ab 0»«. K 

13 autcm om. T gustu A' 15 cantatu ausp. A' 16 qiiac sij 

quasiZ? 17 incbae(.bc) «A*: inhcbaeO quod] quasi A* vcctcnt 

A properc A' 18 ct oni. K petcnt T 19 voluntatcs O 

Tac. post av. C qucm BT 20 pcrmixta BT id cst cum] id B •. 

liac A' ai auguria faciunt BCDK fidcm D: Hdcs cod,l. non 

f. h. B antecotr.: f. inabitat T(vix/

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. vii, viii 

putant, ovum Graecam habere origineni nominis. Illi 

autom dicunt o!u, V littera ablata. Ova autem quaedam 81 

inani vento concipiuntur ; scd non sunt generabilia, nisi 

quae fucrint concubitu niasculino concepta et seminali 

5 spiritu penetrata. Ovorum vim tantani dicunt ut lignum 

perfusum eo non ardeat, ac ne vestis quidem contra aduratur. 

Admixta quoîue calce glutinare fcrtur vitri fragmcnta. 

DE MINVTIS VOLATILIUVS. Apcs dictae, vclquod se pcdibus VIII 

10 inviccm alligent, vel pro co quod sinc pedibus nascuntur. Nain 

postea ct pedes et pinnas aedpiunt. Maec sollcrtcs in gcncrandi 

niellis officio adsignatas inrolunt sudes, domicilia incnarrabili 

artc conponunt, e.\ variis floribus favum condunt, textisquc 

ceris imuimcra prolc castra rcplcnt, cxcrcitum ct rcges habcnt, 

•5 proclia movcnt, fuinuni fugiunt, tuimiltu cxaspcrantur. Has 2 

plcriquc cxpcrti sunt de boum cadavcribus nasci. Nam pro 

his crcandis vitulurum occisorum Ciirncs vcrberuntur, ut [ex] 

pulrcfaclo cruorc verincs crccntur, i\u\ postca cfficiuntur apcs. 

Proprie tamen apcs vocantur ortac de bobus, sicuti stabroncs 

20 dc cquis, fuci de mulis, vcspac de asinis. Costros Gracci ap- 3 

pcllant, (jui in extremis favorum partibus maiorcs creantur: 

quos aliqui reges putant. Dicti quod castra ducant. Fugus 

cst maior ape, scabrone minor. Dictus autcm fugus quod alienos 

labores edat, i}uasi fagus; depascitur cnim ([uod non laboravit. 

35 I>o (juo Vcrgilius (CJcorg. 4, 16S): 

Ignavuni fucos pocus a praesepibus arcent. 

Vcspae ... Scabrones vocati a cabo, id cst [a] caballo, quod ex 4 

2 dicunt OIM. D x quidam A': 0111. T 3 inani] in D x 6 pcrf. cx 

co T: protusuin co C 9 dicta T inv. pcd. B 10 pro co om, B 

nascantnr B 13 pro var. A' cond. fav. C 14 prolc] procul C 1 

cxcrcitus K 17 ut] ct T ex hab. 7': oin.BK 18 acfltciantur A' 

19 sicut T scaproncs A': scrabones 7* 20 Capros KO : CustrosA': 

Castros C; Olaipovt 1'alhdius 6, 10 ^?) 22 aliqui] ali A* quia C 

KIICUS • . . fucns BT 23 npc tna. C: nia. apis B scrabronc /i 1 : 

scnproncA* c\ faRiis'] 1'ugus A': (o-us/S f|uod] «|iiac B s6 fngus 

BK : iiicns 7" pccus O»H. A' aiixt />A*7" 27 iicaproncs A' 

•4 lutb, t I '• 0111. I>K

1SID0RI 

eis creentur. Sicut autem scabrones nascuntur de equorum 

carnibus putridis, ita ex bis iterum saepe nascuntur scarabaei; 

5 unde et cognominati sunt. Tauri vocantur scarabaei terrestres 

ricino similes. Buprestis animal est parvum in Italia simillimum 

srarabaeo, longipedum. Fallit inter herbas bovem maxime, 5 

unde et nomen habet, devoratumque tacto felle ita inflammat ut 

6 rumpat. Cicindela scarabaeorum genus est; eo quod gradiens 

7 vel volans lucet. Blattae a colore nuncupatae, siquidem et conprehensae 

manum tingunt; unde et blatteum colorem dicunt. 

Hocautcm animal lucem videre non patitur, contrarium muscae, 10 

nani musca lucipcta, et blatta lucifuga est; per noctem enim 

8 tantuni ambulat. Papiliones aviculae sunt quae maxime abundant 

florentibus nialvis, quique vermiculos [ex] stercore suo 

9 faciunt nasci. Locusta, quod pcdibus sit longis vcluti a.sta; 

undc ct cam Gracci tam marttimain quam tcrrestrcni AVTUKOV 15 

10 appellant. Cicadcs ex ciculorum nascuntur sputo. Haec in 

11 Ilalia apud Rhcginos nuitae sunl, ncc us(|iiam alibi. Muscu 

cx Graero vcnit, sicut ct nuis. Ilacc, sicut cl ajjcs, nccalao in 

ia aijiia aliquoliens post unius horac spatium revivi.scunt. Cynoniya 

Giacic voralur, id csl inusca canina; nani KIW Gracce canis ao 

13 vocatur. Culex ab nculuo dictus, quod sanguineni sugit. Habct 

cnim in ore fistulam in modum stimuli, (jua carncm tercbrat ut 

14 sanguinum bibat. Sciniphes muscac minutissimae sunt, aculeis 

j)crnH)lestae. ()ua tcrtia plaga superbus Aegyptiorum populus 

15 raesns cst. Oestrus animal nrmcniomm, aiulcis pcrnio- 35 

lcslum. Ocsirus autem Graccum cst, qui Latine asilus, 

16 vulgo tabanus vocatur. Bibiones sunt t\\ii in vino nascun- 

1 crcantur/7A' scnproncs A' 2 cx cis BCK scpac ex vcspae A* 

.j parum T 6 dcvorat V.v -atuin) tactuniquc A" 7 Ciccndcla 

UCTi Cccimlcla A* «st 0111. A* 9 ob lattcuin T'f>w ob lactcum ?) 

12 apiiMilae A" 13 quisque T: quoquc A' cx Imb. CK: 0111. UT 

14 I.ucusta C'T: I.ocustacA": I.angusta /sitf. ? vclut UK 15 ca 

T nstaco 7': astago 13: astapo A': hastaco C 16 appcllcnt 

C 17 innltac (-tc) CKOX 18 in aquatn T: 0111. K 21 eculco T 

quod] quia BC 22 carnc A'7" 1 ut] ct T 33 Scenifcs A': 

bcinifcs TC muscac om. C suntl scd A' 24 acgypti K 

cacs. cst pop. C 27 tavanos K iSiboncs CT sunt 

ont. T

ETYMOLOGIARVM LIB. XII. viii 

tur, quos vulgo mustiones a nuisto appelhmt. Vnde et 

Afranius (407): 

Cum ad nie spectas et fabulare incipis, 

ex ore in oculis tuis bibiones involant. 

5 Gurgulio dicitur, quia pene nihil est aliud nisi guttur. 17 

r musciones DTU et 0»«. BDF 3 a me BCDFKMOP 

(noit UV) cxpectas codd. (etiant MOPUV) expectasset f. BDF 

lamularc M (-re ctiam DFOPUVX) incipes K (non MO): incipias 

P 4 oculos tuos dctt. (non DFMOPUVX) biboncs CTUV 

($1011 DFMOP) 5 Curculio C est 0111. B l

LIBER XIII 

DK MVNDO ET PARTIBVS 

In boc vero libello quasi in quadam brevi tabella quasdam 

caeli causas situsque terrarum et maris spatia adnotavimus, ut 

in modico lector ca percurrat, et conpendiosa brevitate etymologias 

eorum causasque cognoscat. 

1 I)E MVNDO. Mundus est caeluni ct tcrra, niare et quae in 5 

cis opcra Dei. De quo dicitur (Ioh. 1, 10): 'Et mundus per 

eum factus est.' Mundus Latine a pbilosophis dictus, quod in 

sempiterno niotu sit, ut caelum, sol, luna, aer, maria. Nulla 

cnim rcquies eius clenientis concessa cst, idcoque sempcr in 

2 motu cst. Vndc ct animalia Varroni vidcntur elcmenta. ' Quo- 10 

niam pcr semctipsa,' inquit, • moventur.' Gracci vcro nomcn 

inundo dc ornamento adconiniodaverunt, propter divcrsitalem 

elementoruni ct pulcbritudinem sidcrum. Appullatur eniin 

apud eos Koa/n>s, (iuod significat ornanicntum. Nihil enini 

3 numdo pulclirius oculis carnis aspicimus. Qualtuor autem 15 

esse climata niundi, id est plagas: Orientem ct Occidentem, 

4 Septentrionem et Meridiem. Oriens ab exortu solis est nuncupatus. 

Occidens, quod diem faciat occidere atque intcrirc. 

5 Ahscondit cnim lumcn niundo cl tcncbras superinducit. Scptontrio 

autcm a scptem stcllis axis vocatur, quae in ipso rcvo- 20 

lutac rotantur. Hic propric ct vertex dicitur, co quod vcrtitur, 

sicut pocta ait (Virg. Aen. 2, 250): 

Vertitur interea caclum. 

6 Meridies, vel quia ibi sol faciat mcdium diem, quasi medidies, 

vel quia tunc purius micat aethcr. Merum enim purum dicitur. 25 

7 Ianuac cacli duac sunt, Oriens ct Occasus ; nani una porta sol 

1 vcro ont. T{non F) quodatn A' 5 cacl. ter. 12 6 cis 

siutl op. B 7 quod 0111. C 1 8 motus A' n. ct marc A* 1 9 cius] 

cis C 10 vid. cssc cl. B 11 sc ipsa T is ornalu K Pliill. 

ncris comoilavcruiit P/iill. 16 cliinala] cleincnta CK Or. Occ. 

C 20 vocaltis T 24 lacit C qn. mcdicb T 25 aclicr 7*': 

• lios /;

ETYMOLOGIARVM LIB. XIII. i, ii 

proccdit, alia se recipit. Cardines autem mundi duo, Soplen- 8 

trio et Meridies : in ipsis enim volvitur caelum. 

DE ATOMIS. Atomos philosophi vocant quasdam in mundo II 

corporum partes tam minutissimas ut ncc visui pateant nec 

5 rofjirjv, id est sectionem, rccipiant; unde ct urofioi dicti sunt. 

Hi per inane totius mundi inrequietis motibus volitare et huc 

atque illuc ferri dicuntur, sicut tenuissimi pulvcres qui infusi 

per fenestras radiis solis vidcntur. Ex his arbores et herbas et 

fruges omncs oriri, ex his ignem ct aquam ct univcrsa gigni 

io atquc constare quidam philosophi gentium putavcrunt. Sunt 2 

auteni atomi aut in corpore, aut in temporc, aut in numero. In 

corpore, ut lapis. Dividis cum in partes ct partes ipsas dividis 

in grana, veluti sunt harenae; rursumquc ipsa harcnae grana 

dividc in niinutissimum pulvcrcm, doncc, si possis, pcrvcnias 

15 ad aliquam minutiam, quae iam non sit quae dividi vcl seairi 

possit. Haec cst atomus in corporibus. In temporu vero sic 3 

intellcgitur atoinus. Annum, vcrbi gratiu, diviclis in nicnses, 

menses in dics, dics in horas; adbuc partes horaruin admitlunt 

divisionum, quousquu vcnias ad tantuin tcmporis pun- 

20 ctuni ct quandam momunli stillani, ut per nullam morulam 

produci possit; et idco iam dividi non potcst. Haec est 

atonius temporis. In numcris, ut putaocto dividuntur in quat- 4 

tuor, rursus quaUuor in duo, dcindc duo in ununi. Vnus 

autcm atomus est, quia insccabilis est. Sic ct litteru: nani 

25 orationem dividis in verba, verba in syllabas, syllabam in littcras. 

Littera, pars minima, atomus est, ncc dividi potest. Atomus 

ergo est quod dividi non potcst, ut in geomctria punctus. Nani 

divisio dicitur Graece, «ITO/XO? indivisio. 

1 mundi om. B 4 ncc tamcn T 5 undc athomi C 6 volutari 

T 7 fcrre B l K infusc K 8 et frutcs T: Imgcsque C 9 or. ct 

cx.BC pigni] gcncrari C ri corporc] porc fi l niim.") animo Ii l 

13 vchit har. A.' 16 in corp. at. C 19 divisioncs T vcnics K 

20 ut qu. C l : ct qucndam T: ct ipsam qucndatn A' Plrill. momcntis 

T stcllam li ui pcr ... inm DIII. T SJ In 1111111. 0111. T pulo 

/v divid.mtur octo C -' 1 q«ia] quotl C inscc. cstj sccari 11011 

polcst B hicnt ct lilt. /> uain ct ur. C: or. A" 25 vcr. autcin in C 

syll.autcm iu C: syllab.ib in A' 26 lilt. anlcin pars C a8 r«nn 

«/#»••.


111 DE LLEMENTIS. "YX»;i' Graeci rerum (luandam primain materiam 

dicunt, nullo prorsus niodo formatam, sed omnium coiporalium 

formarum capacem, ex qua visibilia liaec elemcnta 

fonnata sunt; unde et ex eius derivatione vocabulum accepcrunt. 

Hanc v\yv I-atini materiam appellaverunt, ideo quia 5 

oinne informe, unde aliquid faciendum est, semper nmtcria nuncupatur. 

Proindc ct eam poetae silvam nonunaverunt, nec in- 

2 congiue, (juia niateriae silvarum sunt. Graeci auteni elementa 

oroix"a nuncupant, eo quod sibi societatis concordia ct comnmniune 

quadam conveniant. Nam sic ea inter sc naturali 10 

quadam ratione iuncta dicuntur, [ut] modo originem ab igni rcpctentes 

usque ad terram, modo a terra usquc ad ignem, ut 

ignis quidem in aera desinat, aer in aquani dcnsctur, aqua 

in terrani crassescat; rursusque terra diluatur in aquam, aqua 

3 rarcscat in aera, acr in ignein extenuetur. Quapropter onmia 15 

clcmcnta omnibus incsse, scd unuinquodque corum cx co quod 

amplius hnbct acccpissc vocabuluin. Sunl autcin divina providcntia 

propriis aiiiniantibus dislributa: nam caulum angclis, 

acrem volucribus, mare piscibus, tcrram hominibus ccterisque 

animantibus Creator ipse inplcvit. 

20 

IV Dii CAELO. Caelum vocatum co quod, tamquam caclatuin 

vas, inpressa lumina habeat stellarum vcluti signa. Nain caelatum 

dicitur vas quod signis eminentioribus refulgct. Distinxit 

cnim cuni Dous claris luminibus, et inplcvit; solc sciliccl ct 

lunac orbc fulgcnti et aslrorum micantium splcndentil)us signis 25 

2 adomavit. [Alias autcm a superiora caelando.J Hic autcm 

Graece ovpuro? dicitur uxu TUV oplcrûi, id cst a vidcndo, co 

quod acr perspicuus sit ct ttd spcculandum purior. Caehmi 

autem in Scripturis sanctis idco firmanicntum vocatur, quod sit 

1 qu. rcr. primain C quondam A* 4 Ibrm. s. un. 0111. K 5 qti. 

in om. inf. A" 8 qiiia] qnod C matcrics silv. A' 9 nunc.] vocant 

li 11 \il tuib. DK: 0111. CT 14 tcrra om.C 15 acr igncm B 

18 propriis om. O 19 tcrr. hom. ont. K P/iill. cclcris C| 

2o ipsc ««//. Ji l 23 luminnria A* 23 rcliilgcnt BK 25 '»i»« ^* 

co ;iliiis . . . tiul.in.lo liitl: TU: 0111. HCK a 0111. T rclaiulmn T 

11.ic A' =8 sit ad sp. T 29 sanc.l tlivinis P voc;itmn 

qilO«l C; VOOilllllll CO qllCMl />

ETYMOLOCIARVM Uil. XIII. iii-v 

cursu siderum et ratis legibus fixisque firmatum. Interdum et 3 

caelum pro aere accipitur, ubi venti et nubes ct procellae ct 

turbines fiunt. Lucretius (4,133): 

Caelum, quod dicitur aer. 

5 Et Psalmus (79,2; 104,12): ' Volucres raeli' appellat, cum 

manifestum sit avcs in acre volare; ct nos in consuetudine 

hunc acrem caelum appellamus. Nam cum de sereno vel nubilo 

quacrimus, aliquando dicimus, 'qualis est acr?', aliquando, 

1 quale cst caclum ?' 

10 DE PARTIHVS CAEI.I. Aethcr locus est in quo sidera sunt, V 

ct significat eum igncm qui a toto mundo in altum scparatus 

esi. Sane aether cst ipsud clcmcntum, aethra vero splcndor 

actheris, ct est scrnio (Iraccus. Sphacra cacli dicta co quod 2 

species eius in rotundum formata cst. Scd ct quidquid talc 

'5 est, a volubilitate sphacra a Graecis dicitur, sicut [et] pilae 

quibus ludunt infantes. Nam philosophi dicunt caelum in 

sphacrae figuram undtque esse convexum, omnibus partibus 

acqualem, concludcnlcm tcrrani in mcdia mundi mole libratam. 

Hunc moveri dicunt, et cum motu eius sidera in eo fixa ab 

20 oriente usque ad occidentem circumire.septentrionibusbreviores 

gyros iuxta cardinem peragentibus. Axis est Septentrionis linea 3 

recta, quae per mcdiatn pilani sphacrae tcndit; et dicta axis 

quod in ea sphaera ut rota volvitur, vcl quia ibi plaustrum est. 

Cardines extremae partes sunt axis; et dictac cardines eo quod 4 

35 per eos vertitur caclum. Poli sunt circuli qui currunt per axem. 5 

Morum alter est Septentrionalis, qui numquam occidit, appellaturque 

Boreus; alter Australis, qui numquam videtur, et Austronotius 

dicitur. Kt dicti poli quod sint axium cycli, ex usu 

1 cursusdierum K (tton P/nll.) et rat. lc. fi. otn. K (noti P/iill.) 

mcntmn KT(HOH Phill. U) 2 eare T proc. turb. T 1 4 c&< 

acra 7" 10 snnt sid. caeli B 11 miinclo 0111. Zi 1 1///.) firniacaelo 

Lticr. 

13 sa.ct .ctacth./i 1 

r


plaustrorum, a poliendo scilicct nominati. Sed polus Boreus 

semper videtur, Austrnnotius numquam; quia doxtra caeli al- 

6 tiora sunt, pressa austri. Convexa extrema caeli sunt, a curvitate 

dicta. Nam convexum curvum est et inclinatum, ct in 

1 moduni circuli flexum. Lacteus circulus via est quae in sphaera 5 

videtur, a candore dicta, quia alba est. Quam aliqui dicunt 

viam esse qua circuit sol, et ex splendoris ipsius transitu ita 

lucere. 

VI DE CIRCVLIS CAELI. Habitatio ista caeli circulorum distincta 

zonis quasdam partes temperie sua incolere permisit, 10 

quasdam negavit enormitate frigoris aut caloris. Zonae autem 

ipsae quinque sunt, quae ideo zonae vel circuli appellantur eo 

2 quod in circumductione sphaerae existunt. Quorum prinius 

circtilus ideo »/>vmo? appcllatur co quod intra eum Arctorum 

signa inclusa prospiciuntur, quae a nostris in ursarum speciem 15 

3 ficta Scptcntrioncs appellantur. Sccundus circulus ex eo fo/uroc 

T/)O7rtKo? dicitur quia in co circulo sol Aquilonis flnibus aestatem 

facicns ultra cum circulum non transit, sed statim rcvcrtitur; ct 

4 inde T/MJTTIKO? appellatur. Tcrtius circulus yftfpwos, qui a Latinis 

idco nequinoctialis appellatur co quod sol, cum ad eum orbcm 20 

pervcnerit, aequinoctium facit. *H/*C/MI*OS enim Latine dies dicitur 

atquc nox, quo circulo dimidia sphaerac pars constituta 

5 rcspicitur. Quartus circulus AvrapKTuebt vocatur eo quod con- 

6 trarius sit circulo qucin ApKTinuv nominanius. Quintus circnlus 

êi/icpiros TfmziKos, qui a Latinis hicinalis sivc brumalis appella- 35 

tur, ideo quia sol cum ad eum circulum pervenerit, hiemem his, 

qui ad Aquiionem sunt, facit, aestatcm autem his, qui Austri 

1 sed solus A* s austronothus A* quia] qtiod C 4 curvuml 

racium A* P/n% • oui. C cst incl. C 5 circuli rle/f. : circum codd. 

6 quanij quod D alii dic. A' 7 quam P/iill. : omnia A* cap. vi (

ETYMOLOGIARVM LIB. XIII. v-viii 

partibus commorantur. Z.odiacus [autcm] circulus est . . . 7 

DE AERK F.T NVIIE. Aer est inanitas plurimum babens VII 

admixtum raritatis quam cctera clementa. De quo Vergilius 

(Aen. 12,354): 

5 Longum per inane secutus. 

Aer dictus UTTO TOU ulptiv, ab eo quod ferat terram, vel ab eo 

quod feratur. Hic autem partim ad terrenam, partim ad caelestem 

materiam pertinet; nam ille subtilis, ubi ventosi acprocellosi 

niotus non possunt existere, ad caclestem pertinet partem; 

10 iste vero turbulentior, qui exhalationibus bumidis corporescit, 

terrae deputatur; quique cx sc multas spccies reddit. Nam 

commotus vcntos facit; vehementius concitatus ignes et tonitrtia; 

contractus nubila ; conspissatus pluviam ; congclantibus 

nubilis nivem; turbulentius congelantibus densioribus nubilis 

15 grandincm ; distentus serenum efficit. Nam aerem dcnsum 

nubein csse, nubcni rarefactam ct solutnm acrcm. Nubes 2 

dictaeab obnubendo, id cst operiendo, caelum ; undeet nuptae, 

quod vultus suos velcnt; undc ct Neptunus, quod nubat, id cst 

niare et tcrram tegat. Nubcs autem aeris densitas facit. Venti 

ao cnim aercm conglobant nubemque faciunt; unde est illud 

(Virg. Acn. 5, 20): 

Atquc in nubcm cogitur aer. 

1)F. TONITRVO. Tonitruum dictuin quod sonus cius terreaf, VIII 

nam tonus sonus. Qui ideo interdum tam graviter concutit 

25 onmia ita ut caeluni discississe vidcatur quia, cum procella 

vchenientissinii vcnti nubibus sc repente inmiserit, turbine invalescente 

exitumque quacrente, nubem, quam excavavit, im- 

1 autein liab. CT: oin. BK 2 plurimum e.v plummutn T nl vii/. 

6 vcl ab co ... tcrrcnam 0111. T 7 p. a tcrrcna p. a caclcsti A* 8 illi 

/i 1 subt. ulii oin. Ji l vcntos ac proccllos A' 9 part. pcrt. C: 

scilicet part. B 10 vcro om. K cxallationibns T 12 commodos 

vcnt A' Pliill. concitatos /i 1 : concitatur in 7": cxcitatus A' Phill. 

14 nub. niv. turb. cong. 0111. B y nubilis C.T: ntibibus B: *»»»bus 

l'liill.: oni.fi nivcin] vcnit T lurbulcntus C nubilts C7": 

nubibus BK 15 cflecit KT acr T dcnsam O 16 solutum B 

Nubcm ab obnmiendo A": Nubcm ab nucndo 1'hill. 17 apcricndo B l 

20 nuucsquc fac. undc ct 111. A* 23 atqiic in 0111, B x 24 idcoo;;/. C 

25 disccssisse A*: discissc T proccllac B 26 vclicnicntissimc B: 

-nuis O inmiscrint A* 27 cxitum C incavavit A*


petu magno perscindit, ac sic cum horrendo fragore defertur 

2 ad aures. Quod mirari quis non debeat, cum vesicula quamvis 

parva niagnum tamen sonitum displosa cmittit. Cum tonitruo 

autem simul et fulgura cxprimi: scd illud celerius videtur, quia 

clarum est; hocautcm ad aures tardius pervcnirc. Lux autem 5 

quae apparet ante tonitruum fulgetra vocatur. Quae, ut diximus, 

ideo ante videtur quia clarum est lumen; tonitruum autem 

ad aures tardius pervenit. 

IX DE FVLMINIKVS. Fulgur et fulmen, ictus caelestis iacuii, 

a fcricndo dicti; fulgere enim ferire est atque percutere. Ful- io 

mcn autcm conlisa nubila faciunt. Nam omnium rcrum conlisio 

igncm crcat, ut in lapidibus cernimus, vel attritu rotarum, 

vcl in silvis arborum: simili modo in nubibus ignis, unde et 

2 prius nubila sunt, deinde ignes. Vento autem et igni fulmina 

in nubibus fieri et inpulsu ventorum cmitti. Ideo autem ful-15 

minis igncm vim habere maiorem ad penetrandum, quia subtilioribus 

elementis factus est quam noster, id est qui nobis in 

usu est. Tria sunt autem eius nomina, fulgus, fulgor ct fulmen: 

fulgus, quia tangit; fulgor, quia inccndit ct urit; fulmcn, quia 

findit; ideo et cum ternis radiis finguntur. 20 

X DE ARCV ET NVDIVM EFPECTIBVS. Arcus caelestis dictus 

a similitudine curvati arcus. Iris huic nomen proprium est. Et 

dicitur iris quasi aeris, id est quod per aera ad terras descendat. 

IIic auteni a sole resplendet, dum cavac nubcs c\ adverso 

nidium solis accipiunt ct arcus specicm fingtint; cui varios 25 

colores illa dat res, quia aqua tenuis, aer lucidus, et nubes cali. 

2 gantes, inradiata ista varios creant colores. Pluviae dictae quod 

1 praescindet B: praescindit T: rescindit C: proscindit A' difTer. 

rK M1 3 e mittatZ?r2 tonitrua au. T 4Wgorai3 cxprimitnr 

illa ccl. vidcntur A quia] quod C 5 pcrvenit C 6 apparcat 

C fulgora voc. B: fulgor voc. A" 7 vid.] vocatur B l 

clar. lum C 10 fulmen au. T: fulmina au. BCK M nubilia O • 

lumina BKC* 12 crcat] cremat C 14 dei. ignis A' Ex vcn' 

BCi In ven. A* autcm] cnim C 18 fulg. fuig. ct fulm. ont. C 

fulgor] fulgur T (non XO) 19 qtiod C fulgor] fulgur T(tton XO) 

quod C ao et ideo C pinguntur A' aa a sim. dic. C propr. 

nom. B 33 dcsc. ad tcr. C 25 accip.] aspiciunt B 26 caligU 

nantcs / 37 inradiat i. A*: inradiatas O dic. co qu. C

ETYMOLOGIARVM LIR. XIIT. viii-x 

fluant, quasi fluviae; nascuntur enim de terrae et maris anhelitu. 

Quae cum altius elevatae fuerint, aut solis calore resolutae, aut 

vi ventorum conpressae, stillantur in terris. Nimbus est densi- 3 

tas nubis intempesta et obscura; et inde nimbus a nube. Sunt 

5 autcm nimbi repentinae et praecipitcs pluviac. Nam pluvias 

vocamus lentas et iuges, quasi fluvias, quasi fluentes. Imbres 4 

autem et ad nubes et ad pluvias pertinent, dictae a Graeco vocabulo 

quod terram inebrient ad germinandum. Ex his enim 

cuncta creantur, unde et Lucrctius (1,715): 

10 Ex igni, terra atque anima nascuntur ct imbri. 

Est autcm nomen Graccum. Grando appellata quod forma 5 

eius granorum similitudinem habeat. Haec autem ventorum 

rigore durantur in nube, ac solidantur in nivcm, ruptoque aere 

solvuntur. Nix a nube, unde venit; et glacies a gelu et aqua, 6 

15 quasi gelaquies, id est gelata aqua. Gelus autem quod eo strin- 7 

gatur tellus; yij quippe terra dicitur. Tunc autcm maiori gelu 

stringitur terra, cum fuerit nox sercna. Pruina est matutini tem- 8 

poris frigus,quae inde pruina nomen accepit quia sicut ignis urit; 

TT\p enim ignis. Vrerc enim et ad frigus et ad solem pcrtinet; 

30 nain uno sermone duo diversa significantur, pro eo quod unum 

efiectum habent. Similis cnim vis est ct caloris et frigoris, unde 

et utraque saxa rumpunt. Nam calor urit, ut cst (Virg. Aen. 

4, 68): 

Vritur infolix Dido. 

,5 Item frigus urit, ut cst (Virg.Gcorg. 1,93) : 

Aut boreae penetrabile frigus adurat. 

iterraA' a quaccumquc alt. O 3 conprchcnsc T stcllantiir fl 1 

tcrras C Lymbus K 4 in tcmpcstatc ct T nimbo a A*: nimbi a 

B 5 nam oiu. C 6 lcntcs O : limpidas A'O Phitl. qu. liuvias 

qu. flugcs £?' (»

ISIDORl 

9 Ros Graccum est, quod illi fyio«ro« diciuit. Alii putant ros 

io dictum quia rarus est, ct non spissus ut pluvia. Nebula inde 

dicta, unde et nubila, ab obnubendo scilicct, boc est opcriendo, 

terram, sive quod nubes volans faciat. Exbalant enim valles 

humidae nebulas et fiunt nubes; inde nubilum, inde nives. 5 

Ncbulae autem ima petunt cum serenitas est; summa, cum 

11 nubilum. Caligo umbra est de spissitudine aeris efiecta. Et 

19 dicta caligo quod maxime aeris calore gignatur. Tenebrac dicuntur 

quod teneant umbras. Nihil autcni sunt tenebrac, scd 

ipsa lucis absentia tenebrae dicuntur; sicut silentium non aliqua 10 

res est, sed ubi sonus non est, silentium dicitur; sic tcncbrac 

13 non aliquid sunt, sed ubi lux non est, tencbrae dicuntur. Vmbra 

est aer carens solem. Dicta autcm quod fiat cum solis obi* 

cimur radiis. Est autcm mobilis et incerta, et ex solis circuitu 

et ex motu ventorum. Namque quotiens movetur in sole, 15 

nobiscum movere videtur; quia ubi quoque loco a radiis solis 

obstitimus, pcrinde lumen illi nufcrinuis. Sic ct ingrcdi nobis- 

14 cum umbra ct gestus nostros videtur imitari. Lux, ipsa substantia; 

lumen, quod a luce manat, id est candor lucis: sed 

hoc confundunt auctores. * ao 

XI DE VF.NTIS. Vcntus [est] aer commotus ct agitatus, et 

pro diversis partibus caeli nomina divcrsa sortitus. Dictus 

autem vcntus quod sit vcbemcns ct violcntus. Vis eniin eius 

tanta cst ut non solum saxa cl arborcs ovollat, sed ctiam 

2 cachun terramque conturbct, niaria commoveat. Ventorum 25 

quattuor principales spiritus sunt. Quoruni prinnis ab oriente 

Subsolanus, a meridie Auster, ab occidente Favonius, a septentrione 

eiusdem nominisventusadspirat; babcntes geminos 

1 tliciunt O 2 quod ranim cst ct non spissum K Phitt. ut cst 

pl. B inde om. B 5 nive A' 6 s. cum nubilo A* : nubilum 5. B 

8 qtiod] quia C coiorc T gignantur B : densatnr K Pliill.; gignitur 

C 9 umbram A* scd ct ip. O 10 lucc abs. B 11 sic ct ten. 

A" 12 Ombra hni. ? 13 autem om. C obicitur BC 16 nnbis 

cnm movcrc li: niibes (nuves) commoverc A' P/iill.: nobis comtnovcri C 

\b\ B*K Phill. quoquo JJ a om. T 17 abstitimus C il. lu. T 

t9 lu. quia B: luminumquod A' 20 licc A* 21 est hab. CT: om. B*K 

22 sortiturC: sortitis 7" 24 vellat BO 35 tcrram C 28 vcnti 

atlsp. A* habcns B

ETYMOI.OGIARYM I.IH. XIII. \, \i 

hinc indc ventorum spiritus. Subsolanus a latere dextro Vul- 3 

turnum habet, a laevo Eurum : Auster a dcxtris Euroaustrum, 

a sinistris Austroafricum : Favonius a parte dextra Africum, a 

laeva Corum : porro Soptcntrio a dcxtris Circium, a sinistris 

5 Aquilonem. Hi duodecim venti numdi globum flatibus circumagunt. 

Quorum nomina propriis causis signata sunt: nam 4 

Subsolanus vocatus eo quod sub ortu solis nascatur; Eurus eo 

quod ab ^w fluat, id cst ab orientc; est enim coniunctus 

Subsolano; Vulturnus, quod altc tonat. De quo Lucretius 5 

10 (5, 745): 

Altitonans Vulturnus et Auster fulmine pollcns; 

Auster ab auricndo aquas vocatus, undc et crassum aerem 6 

facit ct nubila nutrit. Hic Graccc roros appcllatur, proptcr 

quod interdum corrumpat aerem. Nam pestilentiam, quae 

15 ex corrupto aere nascitur, Auster flans in reliquas regiones 

transmitlit; scd sicut Auster pestilcntiam gignit, sic Aquilo 

repellit. Euroaustcr dictus quod cx una partc habeat Eurum, 

ex altcra Austrum. Austroafricus, quod iunctus sit hinc et 7 

inde Austro et Africo. Ipse ct Libonotus, quod .sit ei Libs 

ao hinc et inde Notus. [Favonius nuncupatus eo quod foveat 8 

fruges ac flores. Hic Graece Zephyrus, quia plcrumque verc 

flat ; unde cst illud (Yirg. Georg. 1, 44): 

Et Zephyro putris sc gleba rcsolvit.] 

Zephyrus Graeco noinine appellatus eo quod flores et germina 

35 eius flatu vivificentvir. Hic Latinc Favonius dicitur propter 

quod foveat quae nascuntur. Austro autem florcs solvuntur, 

a Zephyro fiunt. Africus a propria rcgione vocatus ; in Africa 9 

cniin initiun) flandi sumit. Corus est qui ab occidcntc aestivo 10 

3 Fav. .. . Afr. om. C 1 dcx. par. B 4 Corum] eurum B 

Aqtiil. a sin. B 6 cau.] cx cau. BC: nro cau. A*: 01»/. T signa 

/i l 8 17W (vtl jot)] co codtl. (ttiam OX P/ii/t.) : Eoo drtl. fluat 

B X K P/iill. O : (lat T.X cst or. K Pltill. 9 quod] quia B 11 fulminco 

7' tcrrcns A' (feslc Klfiuio) (11011 A') 13 facit] habct B 

propt. int. T 16 pestilcntias gig. A' 18 ab alt. A" Aust. co qu. 

T 19 ipse Lib. A" ci libs] clips BKO : !ips A* 20 Fav. . .. 

resolvit Itab. CT: om. BK ai hinc T zallirus 7": fort. sciibrinl. 

zevcnts ant zefcnis (alilrr Sadt'*, p. 24) 27 Africas O 

C 2


flat. Et vocatus Corus quod ipse ventorum circulum claudat, 

et quasi chorum faciat. Hic antea Caurus dictus, quem 

plcriquc Argesten dicunt, non ut inprudens vulgus Agrestem. 

11 Septentrio dictus eo quod circulo septem stcllarum consurgit, 

12 quae vertente sc mundo resupinato capite ferri videntur. Cir- 5 

cius dictus eo quod Coro sit iunctus. Hunc Hispani Gallicum 

vocant, propter quod eis a parte Galliciae flat. Aquilo dictus 

13 eo quod aquas stringat et nubes dissipet; est enim gelidus 

ventus et siccus. Idem et Boreas, quia ab Hyperboreis montibus 

flat; inde enim origo eiusdem venti est; unde et frigidus 10 

est. Natura enim omnium septentrionalium ventorum frigida 

14 et sicca cst, australium humida et calida. Ex omnibus autem 

I5vcntis duo cardinalcs sunt: Septentrio et Auster. Etesiae 

autcm flab.ra Aquilonis sunt, quibus nomcn inditum cst quod 

ccrto anni tcmpore flatusagere incipiunt; CYUUTOS enim Graecc, 15 

annus Iâtine dicitur. Haec auteni cursum rectum a Borea in 

16 Aegyptum ferunt, quibus Austcr contrarius est. Duo sunt 

autcni cxtra hos ubiquc spiritus magis quam vcnti: aura ct 

17 altanus. Aura ab aerc dicta, quasi acria, quod lenis sit motus 

aeris. Agitatus enim aer auram facit; unde et Lucretius (5,503): 20 

Aerias auras. 

18 Altanus, qui in pclago cst, pcr derivationcm ab alto, id est 

inari, vncatus. Nam altcr cst flatus m ripis quem diximus 

19 auram ; nam aura terrae cst. Turbo est volubilitas ventorum ; 

ct turbo dictus a tcrra, quotiens ventus consurgit et tcrram in 35 

20 circuitum mittit. Tempestas aut pro tempore dicitur, sicut 

ubique historiographi solent, dum dicunt, 'ea tempestate'; 

aut ah statu caeli, quia magnitudine sui multis diebus 

oritur. Verno autem et autumnali tempore quam maximae 

fiunt tempestates, quando nec plena cst acstas, nec plena 30 

4qtiacirc. T circoios A' surpt A' 5 vcrtcntcs sc A' 

fcrre A' 8 disscpit A" 9 borcus CKT q«u ab B 10 cius 

inventa est A' ia sicca aust. A' autcm 0111. f 15 «rtus A 

cnim om. T 17 «». sunt B }9 abacra r =4 t.^cssc B : tcrra 

cst T volubitas T 25 diclus om. h („011 Phill.) surgit A 

26 Tcmp. autcm T PhiU. 28 aut sub sta. O multos T: cert.s A 

PMH. ag quam maximc CT: maxime A Plnli 30 tc. fi. B pl. 

aestas A'

KTYMOLOGIARVM UIJ. XIII. xi-xiii 

hicins; unde et medium et confmc utriusquc temporis ex 

coniunctionc aerum contrariorum efificiuntur tempestates. 

Fragor a fractarum rerum nominatus cst sonitu, quia sicca 21 

quaeque et arida facile frangit. Procella ab eo quod pcrcellat, 22 

5 id est percutiat et evellat; est enim vis venti cum pluvia. Procellae 

enim aut de fulminibus, aut dc vcntis fiunt. Nibil auteni 

velocius ventis ; unde et propter ccleritatem tam ventos quam 

fulmina alata fingunt poetae, ut (Virg. Aen. 8,430) : 

Alitis Austri. 

10 DK A^VIS. Aquadicta quod superficies eius acqualis sit; XII 

hinc ct aequor appellatum, quia aequaliter sursum cst. Duo 2 

autem validissima vitac huiuanae elementa ignis et aqua; undc 

gravitcr damnantur quibus ignis ct aqua interdicitur. Aquarum 3 

elementuni ceteris omnibus impcrat. Aquae enim caclutn 

i5 tcmpcrant, terram fccundant, acrcin cxhalationibus suis incorporanl, 

scandunt in sublime cl cadum sibi vindicant. (ûid 

cnim niirabilius acjuis in caclo stantibus ? 1'arum sit in tanlani 4 

pervenisse aUitudincni; rapiunt ct sccuni ptsciuiu cxainina; 

effusiie omnium in tcrra nasccnlium causa liunt. 1'rugcs gig- 

20 nunt, arborcs, fruticcs hcrbascjuc produnt, sordcs dctcrgunt, 

peccata abluunl, potuni cunctis aniniantibus tribuunt. 

DE DIVEKSITATK A«)VAU\M. Aquarum naturac diversitas XIII 

titulla cst: aliac cnim salis, aliac nitri, aliuc aluminis, uliac 

suli>huris, aliae bituininis, aliac curam niorborum adlubcntes. 

1 un. incd. T ulrisquc C un. incd. ct conf. utr. lcmp. cx coni. 

rcrum conlrariarum cllicit tcmp. Seri'iit.1 ad Grorg. 1,311 2 coniunct."] 

condictonc A' P/iill. acrum e.v carum li 3 fractorum J3 l T 

cst] a A* quia] quod 13: quae C 1 5 vis] unius B'A'O VV//7/. 

6 dc fluminibus aut dc montibus Serv.ad Acn. 5, 772 niliil . . . vcntis 

0111. T autcmj cnim C 7 vclocitatcm A" P/itll. 8 flumina BTC 

pingunt A* 9 alatis A* Philt. Scqtiitur figttm vcittontin, sttf>nn>cri/>fo 

DVOUrCIM VENTI. MVNUI KOTA CIRCVMDAT, III T II qUia] quod C 

12 au. sunt val. A' ignc A* un. ct gr. A' 14 aqua cn. c. tcmpcrat 

t. fcctuulat T 15 acrcm . .. incorp. 0111. C 1 16 asccndunt T 

17 mirabilis C 1'arvum sit C: Qiiarutn si A' 18 pcrvcnisbct A' 

cl] co 1'iin. N. II. 31, 2 cxagtnina C l : cxanima T 19 causac A" 1 

frug. producunt li : llorca giguuntur A': 0111. 7' 1 ao frut.] frugcs A' 

producunt/>C 2^ lloc tnf>i(nlmn cdidit Rii/t.C!ivf>ius (Wcilburg. 1889), 

f>lmiOns loltatn votiicibu* n.ilura A*


2 Nam iuxla Romam Albulae aquae vulneribus medenlur. In 

Italia fons Ciceronis oculorum vulnera curat. In Aethiopia 

lacus cst quo perfusa corpora velut oleo nitescunt Zaniae fons 

in Africa canoras voces facit. Ex Clitorio lacu Italiae qui 

3 biberint vini taediuni habent. In Chio insula fontem essequo 5 

hebetes fiant. In Boeotia duo fontes; alter niemoriam, altcr 

4 oblivionemadfert. Cyzici fons amorem Veneris tollit. Uoeotiae 

lacus furialis est, de quo qui biberit ardorc libidinis exardescit. 

In Campania sunt aquae quao sterilitatem feminarum et viroruni 

insaniam abolere dicuntur. In Acthiopiac fonte Rubro io 

5 qui biberit lymphaticu.s fit. I.einus fons Arcadiae abortus fieri 

non patitur. In Sicilia fontes sunt duo, quorum unus stcrilcni 

Ibcundat, altcr fccundam stcrilem facit. In Thcssalia duosunl 

Ihimina : cx uno hibuntes ovus nigras ficri, cx altcro albas, cx 

6 utroquc varias. Clilumnus lacus in Ymbria maximos boves 15 

gignit. Reatini.s paludis a(|uis iunieiuoriun ungulas indurari. 

In Asphallitc lacu Iudacuuniliil niergi potcsl, quidquid aniinaiii 

7 habct. In Indis Sidcn vocari slagnum, in quu nihil innatal, 

scd omnia murgunlur. At cuntra in Africac lacu Apuscidamu 

(iinnia fluitant, nibil nicrgitur. Marsidae fons in Phr>gia saxa ao 

egerit. In Achaia aqua profluit c saxis Styx appellata, quae 

8 ilico potata intcrficit. Gclonium stagnum Siciliae tutro odorc 

abigit proximantus. Fons est in Africa circa tcmpluin Anmionis, 

qui humoris ncxibus humuni stringit: favillas etiani inccspitcm 

solidat. Fons Iob in Idumaca quatcr in anno colorcm nuitarc 2e 

dicitur: id cst pulverulentum, sanguincum, viridem et liinpidum; 

ternis niensibus in anno tenens cx his unum coloreni. 

1 mctcntur A* 3 olivo T 5 Chio] Cca Pli,,. N.ll. 31, 15 

6 fiunt C duos A' 7 adfcrat A': allcrct V Immorcm K ct 

Boc. C 9 stclitatcm T vivonun Z» 1 11 Lctliinus C: Lcthnus 

BT: Lctlianus A* 13 tcssalonia K 15 ulraquc C 16 indurarc/JA" 

18 vucarc/j: vocaturA" 19 AfricacjalccfiCA*i»/o». (ct 

Isid.) : alchc T Apusc.] pcr porcidamum codd. (posc- M011.) 20 innicrKilur 

A' ai gcrct T: gcrit UCK proll. cxaxia K quia D: 

•juod CT 23 siliciac C lct. ordinc adlkit C 24 nixibus B 

liumuinl liiinim A' 25 ssolilat A* quatcr] qui tcr/>' 26 pulbcrcntuin 

l vidcin liinp. fi l 27 cx Iiis un. col. om. KOt'

ETYMOLOGIARVM LIB. XIII. xiii, xiv 

In Trogodytis lacus est; tcr [in] die fit aniarus et deinde g 

totiens dulcis. Fons Siloa ad radicem montis Sion non iugibus 

aquis, sed in certis horis diebusque cbullit. In Iudaea quondam 

rivus sabbatis omnibus siccabatur. In Sardinia fontcs 10 

5 calidi oculis medentur, fures arguunt; nam caccitate dctcgitur 

eorum facinus. In Epiro esse fonlcm in (iuo faces extinguntur 

accensae et accenduntur extinctae. Apud Garamantcs fontem 

esse ita algentem die ut non bibutur, ita ardenlem noctc ut non 

tangatvir. Iani vero in nuiltis locis aquac nianant perpetim n 

io ferventes, tanta vi ut balnea calefaciant. Quacdam eniin terrae 

sunt quae multum sulphuris ct aluminis habent. ltai]uu cuni 

pcr vcnas calentes aqua frigida vcnit, vicino sulphuris calorc 

contacta cxcandescit, ncc talis ab origine effluit, scd permutatur 

duin venit. Sulphur cnim alumcnque sccuin fcrunl atjuac; 

15 utramquc matcriam ignc plunam nnnimisquc niotibus incalcsccntem. 

I)E MARI. Maro cst nquarum generaliscollectio. Omnis XIV 

enim congrcgatio aquarum, sive salsac sint sive dulces, abusive 

maria nuncupantur, iuxta illud (Gcnes. 1,10): 'Kt congrcga- 

20 lioncs aquarum vocavit maria.' Propric autcm niarc appellatum 

eo quod aquae cius amarae sint. Actiuor autein vocatum 2 

quia acqualiter sursuin cst ; ct (juamvis a

ISIDOKI 

partini aufcrant venti, partim sol exsiccet; postremum, quod 

per occulta quaedam terrae foramina percolatus, et ad caput 

amnium fontesque revolutus recurrat. Maris autem certum 

(non) esse colorem, sed pro qualitate ventorum mutari; nam 

niodo flavum est, modo lutulentum, modo atrum. e 

XV DE OCEANO. Oceanum Graeci et Latini ideo nominant 

eo quod in circuli modum ambiat orbem. [Sive a celeritate, 

eo quod ocius currat.] Item quia ut caelum purpureo colore 

nitet: oceanus quasi Kvurtos. Iste est qui oras tcrrarum amplectitur, 

alternisque aestibus accedit atque recedit; respiranti- 10 

bus enim in profundum ventis aut revomit maria, aut resorbet. 

a Quique a proximis regionibus diversa vocabula sumpsit: ut 

Gallious, C.ermanicus, Scytliicus, Caspius, Ilyrcanus, Athlnnticus, 

Gaditanus. Nam Gaditanum frctuni a Gadibus dictuni, ubi 

prinium ab Oceano niaris Magni limcn aperilur ; unde et Her- 15 

cules cuni Gadibus pcrvcnisset, coluninas ibi posuit, spcrans 

illic esse orbis terrarum finem. 

XVI DE MKDITERRANEO MAKI. Mare Magnum est Iox Ligusticus, qui iuxta Gcnuam urbem cst proximus. 

Post baec Tyrrhcnus, qui Italiam adtingit; cjucni Graeci Ioniuin, 

Itali Infcruin vocant. Indc Siculus, qni a Sicilia usquc ad 

Crctam vadil. Dcindc Crcticus, tjui in Pamphyliam et Acg>'- 

1 cxsiccit postr. A': cxs. ct postr. T 3 inccrtum C: ccrtum non 

dftt. {ntm Scrv. ad Aen. 5, 3) 5 lucuicntum D 6 Oc. ct Gr. ct CT 

7 in oni. K sivc a ccl. . . . curr. hnh. TVX: om. BCKO 8 ut 

oin. B 10 altcrnis acst. KO : abtcrnisqnc acst. T: altcrnis cladibus Ii : 

ab aitcrnisquc acst X 11 profundis A' rcvoinct KTU: rcmovct 

BOT rcsolvit A": rcsolvct B 16 volumnas A' sibi O poluit 

/i 17 orbcm A" fincm 0111. T i8csto;//. A' 19 cx] in A' 

siistmlc mcdilcrrcus t« 23 As. afric.unqitc B 24 qui om. K 

liispaniam A' 26 adludit 13 twtecorr. proximus r.v positus A'

KTYMOLOGIARVM LIB. XIII. xiv-xvi 

ptum pertendit. Deinde Hellespontus, qui in septentrionem 3 

retorquens, anfractibus magnis iuxta Graecias et Ulyricum in 

angustias septem stadiorum stringitur; quo Xerses ponte 

navibus facto in Graeciam commeavit: ibi est Abydos. Inde 

5 diffusus aequore patenti rursus stringitur et facit Propontidem ; 

qui mox in quingentos passus coartatur, fitque Bosphorus 

Thracius, quo Darius copias transportavit. Inde Ponticus 4. 

sinus amplissimus a tergo Maeotidis paludibus; quod mare ex 

multitudine fluminum dulcius quani cetera, nebulosumque et 

IO brevius. Vnde et Pontum vocatum, quod sit pervius ; atque 

eo praeter phocas ct thynnos atque delphinos, alias beluas 

maiorcs non patitur. Sicut autem terra dum una sit, pro 5 

divcrsis locis variis appcllatur vocabulis, ita ct pro regionibus 

hoc niarc magnum divursis nominibus nuncupatur: nam Iberi- 

15 cum et Asiaticum a provinciis dictum ; ab insulis Balcaricum, 

Siculum, Creticum, Cyprium, Aegcuin, Carpatium. Nain intcr 

Tcncdum ct Chium saxum csl in marc polius quam insula, 

quod vibcntibus procul caprac similc crcdilur, (luam Gnicci 

aiya nuncupant, undc cl Aegeum marc cst dictum ; sic et 

20 Carpatium nure intcr Aegyptuin ct Rhodum ab insula Carpato 

illic posita. Agentibus Gailicum, Auspnium, Dalmatiutn, 6 

Ligusticum. Ab oppidis Argolicum, Corinthium, Tyrium, 

Adriaticum. Nam Adria quacdam civitas Illyrico mari proxima 

fuit, quac Adriatico mari noincn dedit. A positionc cacli, ut 7 

35 Supcrum et Infcruni; tjuod sit oriens supcrior, occidcns inferior; 

cst autem Tuscum ct Adriaticum. A memoria regis, ut Ionium. 

Io quippe rcx fuit Graeciac, undc [ct] Ioncs Athcnicnscs. Hoc 

marc ct Tyrrhcnum dictuin, sivo quod Tusciam adluit, id cst 

Tyrrheniani, sive a Tyrrhcnis nautis, qui se in hoc niare prac- 

a rctroquens C magnis] multis A* graceiam (grc-) BK 

3 cxerscsA' 5 rursum A' 6 fitquej sicquc li 7 que Dar. B : 

quadrius T trnnsportabit 7": transportabat K 8 a tcrgo oin. C 

paludis


cipitaverunt. Et sciendum Ionium sinum esse inmensum, ab 

lonia usque ad Siciliani, et huius partcs esse Adriaticum, 

Achaicuni ct Epiroticum. A nioribus accolarum Euxinus, 

8 Axenus ante appellatus. A casibus bominum qui decidcrunt 

in niare, ut Hellespontum, Icarium, Myrteum. Nam Myrteum 5 

niare dictum a Myrtili lapsu, quod illic ab Oenomao praecipitatus 

sit. Icaru.s vero Cretensis, ut fabulac ferunt, altiora petens, 

pinnis solis calore solutis niari, in quo cecidit, nomen inposuit. 

Phrixus quoque cum Helle sorore sua fugicns insidias novercales 

conscendit navem signum arictis liabentcm, qua liberatus est. 10 

Hclles autem soror eius perpcssa naufragiuni dccidit in mare, 

9 et mortua Hellcsponti inari nomon dedit. Ab ordine fluenti 

1'roponlis. Nam dictum 1'roponlum quia 1'onlum pracvenit. 

ltcni ot a transitu vel angustis meatibus boum Uosphorus. 

Aegyptius auteni pelagus Asiau datur, Gallicus Europac, 15 

Africus Libyac: his ut quacque proxima sunt, venerunt in 

10 partes. 1'clagus autem cst latitudo maris sinc litorc rt portu, 

Graeco noinine UTTU TOU ir\uy!ov, hoc cst a latitudinc, dictus; 

unde et plagia, eo quod sint inportuosa. 

XVii DK SINIUVS MARIS. Sinus dicuntur maiorcs rcccssus niaris, 20 

nt in mari Magno Ionius, in Oceano Caspius, Indicus, 1'crsicus, 

Arabicus,

ETYMOLOGIARVM LIB. XIII. xvi-xviii 

cxcernitur, et alii colores quibus pictura variatur. Ergo cum 3 

terra hanc habeat naturam, fluctibus subinde diluitur, et quidquid 

adesum est, in colorem cadit. Ob hoc etiam in his litoribus 

genimac rubrae invcniuntur. I ,apillus cnim eiusmodi huino 

5 involutus cum inter arcnas attritus est, ct terrae colorem habct 

et niaris. Hoc mare in duos sinus scinditur. Ex bis, qui ab 4 

oriente est, Persicus appellatur, quiaoraillius Persae inhabitant. 

Alter vero Arabicus dicitur, quod sit circa Arabiam. 

1)K AiiSTiuvs KT IKKTIS. Acstus ad Oeanum pertinet, XVIII 

10 frctus ad utrumque mare. Nani acstus cst maris accessus vd 

rccessus, id cst inquictudo; undc ct aestuaria, pcr qua mare 

virissim lam acccdit quain rcccdil. 1'rctum autcin appellatum 2 

quod ibi scnipcr niare ferveal; naiu frcluin cst angustum cl quasi 

furvcns nuirc, ab undarum fcrvorc nuniinatuiu, ut Gaditanuin vel 

15 Siculum ; nam frcta dicta Varro (L. 1,. 7, 22) aii quasi fcrvida, 

id est fcrvcnlin, ct niotuni fcrvoris habeniia. Frelum Siciliac, 3 

quod Rbegium dicilur, Sallustius tali cx causa vocari scribil 

diccus (Hisl. 4, 26) Italiac oliiu Siciliam coniunctain fuissc, et 

dum csset una tcllus, incdium spatimn aut pcr bumilitatem 

20 obrutuni est aquis, aut pcr nngustiam scissum. Et inde 'Pi/yto»» 

nonunatuin, ([iiia Gracce abruptunt hoc nbininc nuiicupalur. 

I-st autctn artissMiuim triuiu miliuin spalio Siciliam ab Italia 

dividcns, fabulosis infaine immstris, cuius him: indc Scylla ct 

Charybdis ostcnditur. Scyllaii) acculac saxuin niari inmincns 4 

»5 appellant, simile cclcbratae funnac procul viscntibus. Vndc 

ct nionstruosani spccium fabulae illi dcdcrunt, quasi formam 

homini.s capitibus caninis succinctam, quia conlisi ibi fluctus 

latratus videntur exprimere. Charybdis dicta quod gurgitibus 5 

occultis navcs «bsorbeat; est enim mare vcrticosum, et inde 

i cxccrpitur C picta D 2 sub. fluct. B ct]c7 5 tritus 

A* liabct maris A" 7

ISIDOKI 

iWi laniata naufragia profundo ernergunt. Ter autein in dic 

erigit fluctus, et ter obsorbet; nani accipit aquas ut voniat, 

6 vomit ut rursus accipiat. Syrtes sunt harenosa in mari loca. 

Syrtes autem Sallustius (Iug. 78, 3) a tractu vocari dicit, quod 

oninia ad se trahant, et adpropinquanti vadoso mari haereant. 5 

Haec autem ad mare Aegyptium vicinae sunt, et pariter admiscuntur. 

Vada vero sunt per qua in mari vel in fluminibus 

homines vel animalia pedibus vadunt, quae Vergilius (Aen. 

r, m) brevia appellat, CJraeci fipaxea. 

XIX DK LACIS ET STAGNIS. Sunt uutem et quaedam niaria 10 

quae non miscuntur Occani fluctibus aut inari Magno, ct 

2 dicuntur lacus ct stngna. Lacus cst receptaculum in quo aqua 

retinetur ncc miscctur fluctibus, ut lacus Asphalti, ut lacus 

lienacus et I-irius, ct cuteri (iuos (iracci Ai/uuc, id cst stagnos, 

vocant. Nani fonlcs labunlur in fluviis ; flumina in freta dis- 15 

currunt; lacus stat in loco ncc profluit. Kt diclus lacus 

3 quasi aquac locus. ]*icus Asphalti idem ct nuirc Murtuuiu 

vocatum proplcr quod niliil gignit vivuni, nihil reripil e.\ gcncrc 

viventium. Nam neque pisccs habct ncquc adsuclas aernatarc, extincto demergi luinine. Hoc ct marc Salinarum 

dicitur, sive lacus Asphalti, id cst bituminis; et cst in Iudaea 

inter Icricho et Zoaran. Longitudo cius usquc ad Zoaras 

3 absorbct B 3 rursum C 5 trahuant K adpropinqtiantc 

JB» 6 hncc] hoc T 7 maria BKT vcl in] ct K 8 vclj ct K 

10 ctom. D x 11 aut] ut 7* 14 Ai/irtu] jimcn codit. 15 fontcs 

0111. K lluviis] numinibus T 16 prolluct T: lluit A' 18 gign**it 

"/' rcccpit A* 20 scd quaccumq. T 21 dcmissa 12 23 rcsistcn- 

(ibus A' quu nqua r.v qua oqua T s\ navigationi T 25 carcnti 

T mcrgit A' 26 quae] qui A' 37 cxlinctam 1. mcrgi A*: cxtinctnin 

dimcrgi liuminc b x

ETYMOLOGIARVM LIB. XIII. xviii-xx 

Arabiae dirigitur stadiis septingentis octuaginta; latitudo 

stadiis centum quinquaginta usque ad viciniam Sodomorum. 

Lacus Tiberiadis ab oppido Tiberiade vocatus, quod quondam 5 

Herodes in honorem Tiberii Caesaris condidit. Est autem in 

5 Iudaea omnibus lacis salubrior, et ad sanitatem corporuni 

quodammodo efficacior. Circuit stadia . . . Genesar lacus 6 

amplissimus in Iudaea longitudine centum quadraginta extenditur 

stadiis, latitudine quadraginta difiunditur, crispantibus aquis, 

auram non ventis, scd de se ipso sibi excreans. Vnde et 

10 Genesar dicitur Graeco vocabulo, quasi gcnerans sibi auram ; 

dcnique per difiusioraspatialacus frcquentibus auris spirantibus 

agitatur; unde ct purior haustus eius, ct ad potandum dulcis 

et habilis. Renacus lacus Italiac in Vcnetia, de quo fluvius 7 

nascitur Mincius; qut lacus magnitudine sui tempestates imi- 

15 tatur marinas. Lucrinus et Avernus lacus Canipaniae sunt. 8 

Lucrinus autcm dictus quia olim propter copiam piscium 

vectigalia magna pracstabat. Avcrnus autem lacus vocatus 

quod avcs ibi supcrvolarc non posscnt; nam antca silvarum 

dcnsitatc sic ambicbatur ut exhalanlis indc per angustiasaquae 

ao sulphureae odor gravissimus supervolantes aves halitu suo 

nccaret: quam rem Augustus Cacsar intellegens, deicctis silvis 

cx pestilentibus amocna rcddidit loca. Iâcus autem idem ct 9 

stagnus, ubi inmensa aqua convenit. Nam dictus est stagnus 

ab co quod illic aqua stct ncc dccurrat. 

25 1)K AIJYSSO. Abyssus profunditas cst aquarum inpcnetra- XX 

bilis, sive spcluncac aquarum latentium, e quibus fontes et flumina 

procedunt; vel quae occulte subtcr eunt, unde et abyssus 

dictus. Nam omnes aquae, sive torrentes, per occultas venas 

ad matricem abyssum revcrtuntur. Fluctus dicti quod flatibus 2 

30 fiant. Ventorum enim inpulsu agitatae aquae fluctuant. Aqua 

2 vicinia BTz vicina C: viniam K 3 quondam] quidam A* 

4 honorcm] opcrc K 6 quodamm.] qucitiadmodum li circuit 

stadia om. K (noit N) 9 sc 0111. K la un. co pur. T 13 lacus bis 

T 17 vocatur DCK 18 possint BK nam ct an. T 19 exhalans 

Serv. ad Atit. 3, 442 20 av. alitu s. ncgari A* 22 I.ocus A* 

item C: otti. T l 24 currat A* 25 aqua inp. T 36 patentium A* 

27 subter rcunt T undc ct . .. sivc ont. K 29 rcvcrtunt A* 

30 fiat A* agitantc 7"


3 est stativa et sine motu aequalis. Vnda vcro, cmincns Hquor 

qui sempcr in niotu cst. Lucretitis (2,151): 

Aerias undas, 

id est motus, ct corpus illud quod refluctuat. Nam nec unda 

per se aqua est, sed aqua in motu quodam et agitatione, quasi 5 

4 ab eundo et redeundo, unda vocata. Latex proprie liquor 

5 fontis est; et dicta latex quod in venis terrae lateat. Gutta 

est quae stat, stilla, quae cadit. Hinc stillicidium, quasi 

stilla cadens. Stiria enim Graecum est, id est gutta: inde 

fit diminutivum, ut dicamus stilla: dum autem stat, aut 10 

pendet de tectis vel arboribus, quasi glutinosa gutta est; 

6dum ceciderit, stilla est. Spuma dicta [est] ab eo quod 

spuatur; sordes enim sunt undarum ; unde et mustum et ca 

quae coquuntur spuma purgantur. Hinc et sputum. 

XXI I)R Fi.VMiNinvs. Fluvius est perennis aquarum decursus, 15 

a fluendo perpetim dictus. Propric autem flumen ipsa aqua, 

fluvius cursus aquae. Prius autem flumcn quam fluvius, id cst 

prior aqua quam decursus. Duo autcm stint fluminum genera : 

unum torrens, alterum vivum. De quo Yergilius (Aen - 

719): 

Donec me flumine vivo 

abluero. 

2 Tt)rrens cst aqua vcnicns cmn impctu. Dictus autcm torrcns 

quia pluvia crcscit, siccitate torrescit, id est arescit. De quo 

Pacuviusfit): 

Flammeo vapore torrens torret. 

Cui Graeci ab hicme nomcn dederunt, nos ab acstate; illi a 

3 tempore quo succrescit, nos a tempore quo siccatur. Amnis 

fluvius est nemore ac frondibus redimitus, etex ipsa amoenitate 

1 Vndae A* 2 qui om. K 3 varias C fundas A'« 6 voc cst C 

7 ct om. C 8 Innc ct st. A' 9 cad. cst C stria 7" 

:o,n.lPh quod] quo T 13 cstuatur A* . coiintiiri? 

T \* « \ n U B: SUlU £ f 9 a "cr C: on,. K a2 nblucrc 

/ 26 nammco] flammoque T («0« U) vap. tc torrcns torre» M • 

vaporfin qtiod s.iccrcsscit A' (uon OPDF) 29 cst ow. /J '

ETYMOLOGIARVM LIB. XIII. xx, xxi 

amnis vocatus. Decursus proprie finis cursus, sive aquarum sit 4 

seu quarumlibet rerum. Rivi dicti quod deriventur ad inrigandum, 

id cst ad inducendum aquas m agris ; nam inrigare 

inducere cst. durges proprie locus altus in flumine. Puteus 5 

• cst locus defossus cx quo hauritur aqua, a potatione dictus. 

Fons caput est aquae nascentis, quast aquas fundens. Quidam 6 

autem fluvtorum propriis ex causis nominaacceperunt, ex quibus 

nonnulli notandi sunt qui in historiis cclebrcs memorantur. 

Geon fluvius de Paradiso cxiens atque univcrsam Aethiopiam 7 

10 cingcns, vocatus hoc nominc quod incremento suae cxundationis 

terram Aegypti inriget; y»} enim Gracce, Iâtine terram significat. 

Hic apud Aegyptios Nilus vocatur propter limum quem 

trahit, qui efticit fccunditatem ; unde ct Nilus dictus est, quasi 

viav IXvv: nam antea Nilus Latine Melo dicebatur. Apparet au- 

1 s; tcm in Nilide lacu, de quo in mcridicm versus cxcipitur Acgypto, 

ubi Aquilonis flatibus rcpcrcussus aquis rctroluctantibus intumcscit, 

et inundationem Acgypti facit. Gangcs fluvius, quem 8 

Phison sancta Scriptura cognominat, cxicns de Paradiso pcrgil 

ad Indiae regioncs. Dictus autcm Phison, id cst catcrva, quia 

30 decem fluminibus magnis sibi adiunctis inpletur ct efficitur 

unus: Ganges autem vocatus a rege Gangaro Indiae. Fertur 

autcm Nili modo exaltari, ct supcr Orienlis tcrras crumpcre. 

Tigris fluvius Mesc.potainiae de Paradiso cxoricns et pergcns 9 

contra Assyrios, ct post nuiltos circuitus in niare Mortuum 

3. influens. Vocatus autcni hoc nominc propter velocitatem, 

instar bestiae tigris nimia pernicitatc currcntis. Euphrates 10 

fluvius Mesopotamiae dc Paradiso exoriens, copiosissimus 

gemmis, qui per mediam Babyloniam influit. Hic a frugibus, 

vel ab ubertate nomen accepit, nam Hcbraicc Ephrata fertili- 

1 vocatur 7" Dccurrcns O 3 nam rigarc K 4 lacus HCT 

5 lacus B X C auriatur C 6 cst cap. A* 8 mcm.] nominantur A' 

9 a. vcrsam tcrrain Acth. K 10 inundationis K 13 cflfccit K 

15 Nilidcj nilo C 1 cxc. in Acg. C 16 rcpeivussus rcpressus 

(tlclel.) C 18 cognominatur O : commemorat K 21 vocatnr C 

23 Nili] nilusquclini (tltlrt.) nili A* modo] mo O rxaltare HT: 

rxalarc A* tcrram T 26 tigri C : oitt. D l currenti T 

27 oricns C 28 hic fnig. 7* 1 29 accipit C cuphrata (-f-) ccxfd.


tas interpretatur: Mesopotamiam enini in quibusdam locis 

ita inrigat, sicut Nilus Alexandriam. Sallustius autem, auctor 

certissimus.asserit (Hist.4, 77)Tigrim et Euphraten uno fontc 

manare in Armenia, qui per diversa euntes longius dividuntur 

spatio medio relicto multorum milium; quae tamen terra, quae 5 

ab ipsis ambitur, Mesopotamia dicitur. Ex quo Hieronymus 

(sit. et nom. 202) animadvertit aliter de Paradisi fluminibus in- 

11 tellegendum. Indus fluvius orientis, qui Rubro mari accipitur. 

12 Hystaspes fuit Medorum rex antiquissimus, ex quo amnis 

orientis nomen accepit, qui nunc Hydaspes dicitur. De quo 10 

Lucanus ... Qui dum sit fluvius Persarum, dicitur tamen contra 

13 orientem decurrere. Araris fluvius orientis. De quo Vereilius 

(Kd6) 

Aut Ararim Parthus bibet. 

14 Currit enim per Parthiam et Assyriam. Bactrus fluvius orientis 15 

a rege Bactro vocatus fertur; a quo ct Bactriani et urbs eorum. 

15 Choaspis Persarum fluvius, vocatus eorum lingua quod niirain 

aquae dulcedinem habeat, adeo ut Persici reges quamdiu inter 

ripas Persidis fluit, sibi ex eo pocula vindicarunt. Ex hoc amne 

16 quidam Cydnum Ciliciae fluvium derivari existimant. Araxis 20 

amnis Armeniae, qui ab uno monte cuni Euphrate diversis 

specubus oritur, dictus quod rapacitate cuncta prostcrnit. 

Vndc et cum Alcxander euni transgredi vcllct, ponte fabricato, 

tanta vi inundavit ut pontem dirueret. Hic brevibus intervallis 

ab Euphratis ortu caput tollit, ac dcinde Caspium fertur in 35 

17 mare. Fluvius Syriae qui vocatur Orontes iuxta Antiochiae 

1 cnim AT: ctcnim DC 2 autem ow. C 5 spatio] stadio K 

6 Wcs. dic. om. T 7 alitcr advcrtitfi : animadvcrtit A' del in A* 

8 Indc O quac B 9 Histaspcs T : Staspcs I3DU: Staspcr O • 

Staspis A': Stapis iV 10 idaspis codd. Lncani versits (•» 2^6 tt B* 

S27-8) add. dtlt. (,/o« DOUX) 11 fluv. oricntis Pcrs. C dicitur 

"'"• ° »4 ut Arar. T araritus parta A" 15 Partli. ad asiam A' 

18 quamd. . . . sibi 0««. O 19 Persidis] persicas K fluit] fuerunt 

B vindicarint dttt. 20 cignum codd. ai diversa spccie BKT' 

in diversts specubus C: divcrsa specu Schwars 2a prostcrnat C 

S4 inabundavit T 95 ac dcinde om. T 26 mari Icam(§ 17) KOP • 

mancam N(>wn DFIT) {ex mari ca, 1.1. eapitulunt ttovmn) Or.1 oricntis 

codd. {ttiant FN: origcntis DU)

ETYMOLOGIARVM LIB. XIII. xxi 

muros decurrens, qui a solis ortu oricns non longc ab urbe 

mari conditur, quem de originis suae tractu Orontem veteres 

Latine appellavere. Cuius fluentis ex ipso impetu frigidioribus, 

et zephyris assidue ibi spirantibus tota civitas momentis prope 

5 omnibus refrigeratur. Iordanis Iudaeae fluvius, a duobus fon-18 

tibus nominatus, quorum alter vocatur Ior, alter Dan. His 

igitur procul a se distantibus in unum alveum foederatis, Iordanis 

deinceps appellatur. Nascitur autem sub Libano monte, 

et dividit Iudaeam ct Arabiam ; qui per multos circuitus iu.xta 

io Icricho in mare Mortuum influit. Eusis Caucaseis montibus 19 

fusus cum pluribus aliis in Eusinum se praecipitat niare ; undc 

ct nuncupatur. Cydnus aninis Ciliciae e Tauro monte progre- ao 

diens, miram aquarum habcns suavitatem, ct quia quidquid 

candidum est, ' cydnum' gentili lingua Syri dicunt. Vnde et 

15 amni huic nomcn datum, quia tumet aestate, quando nivcs 

solvuntur; reliquis anni temporibus tenuis cst et quictus. 

Hylas fluvius Asiae. Pactolus fluvius Asiac, harenas aureas 21 

trahens: de quo Vcrgilius (Acn. 10, 142) : 

1'actolusquc inrigat auro. 

10 Quein pro aurato fluore aliter Chrysorrhoam vocant. Hermus 22 , 

fluvius Asiae qui Smyrneos sccat campos, ct ipse fluctibus 

aureis ct harcnis plenus ; a quo ct Smyrnu vocata cst. Maean- 23 

dcramnis Asiae flexuosus, qui rccurrcntibus ripis inter Cariam 

ct loniam praecipitatur in sinuin qui Miletum dividit ct 

35 Prienen ; Maeandcr autem vocatus quod sit flcxuosus et numquam 

currat rectus. De quo Ovidius (Mct. 2, 246): 

Curvis ludit Macander in undis. 

1 qui a] qua T urb. in marc C a conditum cmltl. or. s. orlu 

(dcltt.) tractatu O oricntem axitl. (vix recte) 3 frigidioris 7* 

5 liominibus T 6 voc. alt. C his om. K 8 autcmj cnim 7* 

nivcfi 17 Huvius (/»'/.) om. K 20 alitcr]alii A' as ct (n//.) 01». K 

23 iiuviosus ct rcc. K Cariain Arev. {cx Soliti, \o, 8

1SIDORI 

24 Tanus fuit rex Scylharum primus, a quo Tanais fertur fluvius 

nuncupatus, qui ex Riphaeis silvis veniens dirimit Europam ab 

Asia, inter duas niundi partes medius currens atque in Pontum 

25 fluens. Inachus Achaiae amnis Argolicos inrigans campos, 

quem rex Inachus a se nominavit, qui exordium Argivae gentis 5 

primus dedit. lbi et Erymanthus ab Krymantho monte de- 

26 missus. Padus Italiae fluvius a iugis Alpium fusus ex tribus 

fontibus oritur; ex quibus uni vocabulum est Padus, qui diffusus 

in niodum stagni aninem sinu digcrit; a quo et Padus est 

nuncupatus. Hic a Graccis Eridanus cognominatus, ab Eri- iO 

dano Solis filio, quem Phaethontem dicunt; qui fulmine percussus 

in eodem fluvio deiectus est et extinctus. Augetur 

autetn cxortu Canis liquescentibus nivibus, et cum accessione 

trigintafluminuni circa Ravennam in Adriaticum mare defertur. 

27 TiberisItaliaefluviusaTiberinoregcAlbanorum diciturappella- 15 

tus, qui in hunc fluvium cecidit, ct de exitu suo numcn dedii. 

Nam antea Albula antiquum nonien a colore habuit, quod 

nivibus albus sit. Ipse est autem Tibris, qui et Tiberis ; sed 

28 Tiberis in cotidiano sermone, Tibris in versu dicitur. Dann- 

„ bius Germaniae fluvius vocari fertur a nivium copia quibus 20 

rmgis augetur. Iste est qui in Europa plus omnibus habct 

famam. Idem ct Ister, quia dum per innumeras vadit gentes, 

niutat et nomen ct maiores sibi ambicndo colligit vires. Oritur 

11 Germanicis iugis et occidentalibus partibus barbarorum, i>ergens 

contra orientem: sexaginta in se fluvios recipit: septcm »5 

29 ostiis in Pontum influit. Rhodanus Galliae fluvius ab oppido 

Rhodo cognominatus, quem coloni Rhodiorum locaverunt; 

1 primus 0111. T u nuncupatas C 5 rcx 0111. K in achaia sc 

B arcivac D : aricive T 6 dimissua CKT 8 uno voc. B: 

unmn vocatum A' dcfusus D 9 stagui] an padulis (/.c paludis)! 

ninu] nisu A' digcrit] dircxit O : dirigit dett. 10 nunc.] nominatus 

K cogn. cst ab C 13 autcm oin.K Canis] solis B aqucsccntibus 

A" 14 circa 0111. K in atrico mari K diffcrtur BK 

15 tiberiano C Alb. om. B x 16 in om. T x ccc.fluv.fi 17 antiquum] 

amnis A' 18 cst om. O au. om. T an. ct Tibcris (dc/el.) 

Tibr. qui Tib. A': au. tibcris qui ct tibris C 20 nivium om. K 23 cl 

0111. T l s\ a 0111, T gcrmanis A* ingis] burgib B x ul vid. AOA" 

27 col ik>iiorum 7 1 vocavcrunl BC

liTYMOLOGIARVM LIH. XIII. xxi, x\ii 

qui rapido concilus cursu, Tyrrheni acquoris freta scindcns, 

non modicum saepe navigantium facit periculuin, dum inter se 

inaris fluctus et amnis fluenta decertant. Rlienus a Rhodani 30 

societate fertur vocatus, quoniam cuni codem ex una provincia 

5 oritur. Est autem Germaniae fluvius ititer tres Europae maxinius 

fluvios conputatus, qui a iugo Alpiuni usque in Oceani 

profunda cursus suos dirigit. 

Iberus anmis, qui quondam totius Hispaniac numcn dedit. 31 

Mineus fluvius Galliciae nomcn a colorc pigmcnti sumpsit, qui 32 

10 in eo plurimus invenitur. Uurius a (jraecis, quasi Doricus. 33 

Tagum fluvium Cartago Hispaniae nuncupavit, ex qua ortus 

procedit; fluvius barcnis auriferis copiosus, ct ob hoc ceteris 

fluviis Ilispaniarum praclatus. Ilnclus fluvius, qui ei Hacticae 34 

provinciac nomcn dedit. Dc quo Martialis (12, 98, 1) : 

15 Baetis olivifera crinem rcdimite corona, 

aurea qui nitidis vellera tingis aquis; 

eo quod ibi lanae pulcbro colore tinguntur. Baetis autem 

dictus co quod humili solo dccurrat: tbitint enim Graeci 

humilc vcl mcrsuin vocant. Quacdam autcni flutnina in diluvio 35 

20 soluta molc terrarum praeclusa sunt, (luacdani vcro, quac non 

crant, abyssi tunc rupti.s meatibus crupcrunt. 

Dii DII.VVIIS. Diluvium dictuni quod aquarum dade XXII 

omnia quac inundaveril dclcat. Prinium diluviuni extitit sub 2 

Noc, quando honiinum sccleribus oflen.sus Omnipotens, toto 

35 orbc contccto, duletis cunctis, unum spatium cacli fuit ac pclagi. 

Cuius indicium hactenus vidcmus in lapidibus quos in 

rcmotis montibus concbis ct ostrcis concrctos, saepe ctiam 

cavatos aquis viserc solumus. Sccundum diluvium fuit in 3 

a navigantibuB D 4 quoniam] quod C cadcm T 5 uia.xiinub 

ilubius T 6 fluvioso*;;. K 8 Ibcriusfi 10 plurimura A': pluribus 

T Dorius CK ia fnlvius T aurcnis B 15 oliac (? ve) fcra 7": 

ulilibac fcra B : olifcra C crimcn BK; cimcn T coronam rorfrf, 

16 aurcam BK tiugit C aquis 0111. T 18 bitin BT: bctin K : 

bitcn C: &aQ6 xxl fivQov Aicv. 19 humilcni /> ao solita B pcrclusa 

T 21 luui A* «bruptis C crucnuil A' 25 or. tcrrarum 

con. A' contcnlo A*: coutaclu li l iiniuui A' acj cl C 26 lap.] 

paliulibus K.XOl 1 \,// Di'(i 27 ct ct lostrcis /' 28 vcs.crc T» 

II 2

1SID0RI ETVMOLOGIARVM LIB. XIII. xxii 

Achaia Iacob patriarchae et Ogygi temporibus, qui Eleusinae 

4 conditor et rex fuit, nomcnquc loco et tempori dedit. Tertium 

diluvium in Thessalia Moysi vel Ampbictyonis temporibus fuit, 

qui tertius post Cecropem regnavit. Cuius temporibus aquaruni 

inluvies niaiorem parteni populorum Thessaliae absumpsit 5 

paucis per refugia montium liberatis, maxime in monte Parnaso; 

in cuius circuitu Deucalion tunc regno potiebatur, qui 

tunc ad se ratibus confugientes susceptos per gemina Parnasi 

iuga fovit et aluit. A quo propterea genus hominum Graecorum 

fabulae ex lapidibus reparatum ferunt ab eo propter 10 

5 hominum insitani cordis duritiam. Sed et flumina cum insolitis 

auctu iiubribus ultra consuetudinem, vel diuturnitatcm vcl magniiudincm, 

rcdundant nuiitaquc prostcrnunt, ct ipsa diluvium 

dicunlur. Scicndum autcni, flumina cum supra modum crcscunt, 

11011 tantuni ad praesens inferre danina, sed etiani ct 15 

aliqua significare futura. 

3 vcl Ainpli.] deucalion O 5 part. mai. B ndstimsit AT 

7 tunc om. K 10 fcnml] lucriml O ab co 0111. K 13 prostcrnant 

Z?A*' 15 daiuna 0111. K ct ad nl. A'

LII3ER XIV 

DE TERRA ET PARTIBVS 

DK TKRRA. Tcrra cst in mcdia mundi rcgionc posita, I 

omnibus partibus caeli in modum centri aequali intcrvallo 

consistens ; quac singulari numero totum orbem significat, 

plurali vcro singulas partcs. Cuius nomina diversa dat ratio; 

5 nam tcrra dicta u superiori partc, qua toritur; hutmis ab inferiori 

vel humida terra, ut sub mari; tellus autcm, quia fructus 

eius tollimus; haec et Ops dicta, eo quod opem fert frugibus ; 

cadcm et arva, ab arando ct colcndo vocata. 1'ropric autem a 

tcrra ad distinctioncm aquao arida nuncvipatur, sicut Scriptura 

io ait ((icncs. i, 10): 'Quod vncavurit Dcus terram aridutn.' 

Naturalis enim proprietas siccitas est tcrris; nam ut humida 

sit, hoc aquarum aftinitate sortitur. Cuius niotum alii dicunt 

ventum esse in concavis cius. qui motus eain movct. Sallustius 

(Hist. 2, fr. 28): ' Vcnti per cava lcrrae ritatu rupti aliquoi 

15 montcs tumuli(|uc scderc' Alii aquam dicunt genetalem in 3 

tcrris moveri, et eas sinuil concutcre, sicut vas, ut dicit Lucretius 

(6,555). Alii (TTToyyoaby tcrram volunt, cuius plerumque latentes 

ruinac superposita cuncta conculiunl. Terrae (\uo(|uc hiatus 

aut motu aquac i.iferioris fit, aut crebris tonitruis, anl dc conao 

cavis terrae urumpcntibus vontis. 

DK ORIIK. Orbisa rotunditatc circuli dictus, quia sicut rota II 

cst; unde brevis ctiam rotclla orbiculus appullatur. Vndique 

enim Oceanus circumflucns eius in circulo ambit fines. Divisus 

1 pos. rog. B 4 cuius]cniC 5 tcr.]rcgit»r/i 1 6 quia] quod 

A' 1 dic. cstco A' 8 cadam T cl col. 0111. T 9 a distinclionc 

A' aridac K 10 quod] quia B it siccitatis CT 

cst tcrra T 13 movit A' 14 concava G citati DCDFKMNOP 1 : 

praccipitnti (pre-) GTU: praccipitata XMon. rupti . . . scdcrc 0111. 

Af : aliquot. . . scdcrc oni. N 15 montcs 0/»». KOPO (HOII Mon.) 

lumiliquc O {non P)\ tumidiquc D {non FG M011.) vcnti pcr cava t. prccipitatt 

rupti codd. IsiHori dt ual. rrr. 46,3 gcnctalcm Arev, [tx Serv. 

ad Gtorg. 3,479): gcncralcm cotfd. 16 ca sim. A' 17 ano^-y.j 

spungo idcm C: sfungo (sp-, rtc.) candcm 13KT volunt CT: vocant 

I)K plcracquc (-rc) CT 18 ru. ventis qiiorum motu sup. f 

cnncutiuntur O 19 aq. «n inf. T 22 «m. cl brcv. cti. A" orbicus 

('* 23 antbit] habet A* divcrsos A*


est autem trifarie : o quibns una pars Asia, altera Kuropa, tcrtia 

2 Afrira nuncupatur. Quas ircs partes orbis vetercs non aequaliter 

diviserunt. Nam Asia a mcridie per oricntom usquc ad 

septcntrioncm pervcnit; Kuropa vcro a septentrione usquc ad 

occidentcm ; atque indc Africa ab occidente usque ad nicri- 5 

3 dieni. Ynde evidenter orbeni dimidium duae tenent, Europa 

et Africa, alium vero dimidium sola Asia; sed ideo istae duae 

partcs factae sunt, quia inter utramquc ab Oceano mare Magnum 

ingreditur, quod eas intersecat. Quapropter si in duas 

partcs orientis ct occidentis orbeni dividas, Asia crit in una, in 10 

altcra vcro Europa et Africa. 

Ul DF. ASIA. Asia ex nominccuiusdam mulicris cst appellata, 

quac apud antiquos imperium tcnuit oricntis. I Iacc in tcrtia 

orbis parlc disposita, ab oricntc ortu solis, a mcridie Occano, 

ab occiduo nostro niare finitur, a septentrione Maeotide lacu 15 

ct Tanai fluvio terminatur. Habct autcm provincias mulias ct 

rcgiones, quarum breviter nomina ct siius expediam, sumpto 

2 initio a Paradiso. Paradisus cst locus in orientis partibus constiiutus, 

cuius vocabulum e\ Graeco in Latinum vertitur bortus: 

porro Hebraice Eden dicitur, (iuod in nostra lingua deliciac JO 

interpretatur. Quod utrumque iunctum facit hortum deliciarum 

: ost enim omni genere ligni et pomifenirum arborum consitus, 

habens etiam et lignuni vitae: non ibi frigus, non aestus, 

3 sed perpetua aeris temperies. Ecuius niedio fons prorumpens 

totum nemus inrigat, dividiturque in (iiiatluor nasrentia flumina. 25 

Cuius loci |M)st pcccatum hominis aditus interdusus cst; scptus 

est enim undique romphea (lammtfl, id cst nuiro igneo arcin- 

4 ctus, ita ut eius cuin caclo pene iungat inccndium. Cherubin 

quoque, id est angcloruni praesidium, arcendis spiritibus maiis 

2 Afr. c|iiac ct libia nu. C{uon i') 3 dixcnmt A" 5 aboricntcm A* 

6 oib. mcilinni K 7 vc. mediuni A* 8 utraqnc AT 9 qnod] qui 

BT qtiapr.] itndc C IO part. id cst or. C in »in. alt. i snj. 

fiiliira orbis Irrmrmtt in CT la cx 0111. T l 21 intcrprctnntur CT 

23 fr. ncc acst. T 24 vcris au acris inc. T Hcc liuius mcd. T: 

Cuius mcd. Ovrt. e.xir.: Per c. mcdimn A' 25 inrigans diviturquc A* 

{»0»/ Oixt. e.xtr.) 26 sept. cn. A* 27 flamma T 28 cum o»i. K 

i A* •'SIOH Ovf/. rxh.) inccndio A' 29 praesidio A'

ETYMOLOGIARVM I/m. XIV. ii, iii 

super rompheac flagrantiam ordinatum est, ut bomines flammae, 

angelos vcro maios angeli submoveant, ne cui carni vel spiritui 

transgressionis aditus Paradisi pateat. India vocata ab Indo 5 

flumine, quo cx parte occidentali clauditur. Haec a meridiano 

5 mari porrecta usque ad ortum Solis, et a septentrione usquc ad 

montem Caucasum pervenit; habens gentcs multas ct oppida, 

insulam quoque Taprobanen gemmis et clcphantis refcrtam, 

Chrysam ct Argyren auro argentoque fecundas, Tilen quoque 

arboribus foliam numquam carentem. Habet et fluvios Gangcn 6 

10 et Indum et Hypanem inlustrantcs Indos. Terra Indiae l r avonii 

spiritu saluberrima in anno bis mctit fruges: vice hicmis 

Etcsias patitur. Gignit autem tincti coloris homines, clepbantos 

ingcntcs, monoceron bcstiam, psittacum avem, cbenum quoque 

lignum, ct cinnamum et pipcr ct calamum aromaticum. Mittit 7 

15 ct ebur, lapides quoque pretiosos: bcryllos, chrysoprasos ct 

adamantcm, carbunculos, lychnitcs, margaritas et unioncs, 

quibvis nobilium feminarum ardet ambitio. Ibi sunt ct montes 

aurei, quos adirc propter draconcs et gryphas et inmensorum 

bominum monstra inpossibile est. Partbia ab Indiau finibus 8 

so usque ad Mesopotamiam generaliter nominalur. 1'ropter invictam 

cnim Parthorum virtutem et Assyriact reliquae proximac 

regiones in eius nomen transierunt. Sunt enim in ea Aracusia, 

Parthia, Assyria, Mcdia ct 1'crsida, quac regiones inviccm sibi 

coniunctae initium ab Indo flumine suniunt, Tigri clauduntur, 

25 locis montuosis ct aspcrioribus sitae, babcntes fluvios Hydaspcm 

et Arbcm. Sunt cnim intcr se finibus suis discretac, nomina 

a propriis auctoribus ita trahentcs. Aracusia ab oppido suo 9 

1 r. fraglantiam 7": romphca flagranti C a angclis subm. K 

carnis T vcl] nc cui C 3 paradi C l 8 fccundam C Tilen] 

utilcm rod(L : utilcn /* 9 folia F; foliis C (uott Ovtt. rxtr.) arcntibus 

C Hab. fluv. T 10 indun C: nidam (,-an) BFKT Ovtt. cxtr. 

hipanem (ip-, -cn) todd. (eliam Ovtt. t.vir.^ prolustrantcs C 11 bis 

in an. Ii 13 minoccron T 14 Mit. cb. C 15 lapis B x 

byrillum clirisophrasum K 16 lignitcs cotU. 18 adiri C gry.] 

ilas Ii x 21 vir. Par. CK 22 in ci. nom. Irnnsicrunt 7": ci. nom. 

Imxcrunt BCtC 1.1. Arachosia 24 rcsumunt K 26 cnitn] autcin 

C 'non Oivl.rxh.) intrr] a A' siiisow. T discreti A' 27 tracntum 

T


nuncupata. Parthiam Parthi ab Scythia venientes occupaverunt, 

eamque cx suo nomine vocavcrunt. Huius a meridie 

Rubrum mare est, a scptentrione Hyrcanum salum, ab occidui 

solis plaga Mcdia. Regna in ea decem et octo sunt, porrecta 

10 a Caspio litore usque ad terras Scytharum. Assyria vocata ab 5 

Assur filio Sem, qui eam regionem post diluvium primus incoluit. 

Haec ab ortu Indiam, a meridie Mediam tangit, ab 

occiduo Tigrim, a septentrione montem Caucasum, ubi portae 

Caspiae sunt. In hac regione primus usus inventus est purpurae, 

inde primum crinium et corporum unguenta venerunt et to 

odorcs, quibus Romanorum atque Graecorum effluxit luxuria. 

11 Media et Persida a regibus Medo et Perso cognominatae, qui 

eas provincias bellando adgressi sunt. Ex quibus Media ab 

occasu transversa Parthia rcgna amplectitur, a septentrione 

Armenia circumriatur, ab ortu Caspios videt, a meridie Persi- ,5 

dam. Huius terra Medicam arborem gignit, fiuam alia regio 

minime parturit. Sunt autem Mediae duae, maior ct minor. 

12 Persida tendens ab ortu usque ad Indos, ab occasu Rubrum 

mare habet, ab aquilonc vero Mediam tangit, ab austro Carmaniam, 

quae Persidac adnectitur, quibus est Susa oppidum 2O 

nobilissimum. In Persida primum orta cst ars magica, ad 

quam Nebroth gigans jxjst confusionem linguarum abiit, ibique 

Persas ignem colere docuit. Nam omnes in illis partibus solcm 

13 colunt, qui ipsorum lingua El dicitur. Mesopotamia Graecam 

etymologiam possidet, quod duobus fluviis ambiatur; nam ab a5 

oriente Tigrim habet, ab occiduo Euphraten. Incipit autem 

a septentrione inter montem Taurum et Caucasum; cuius a 

mendie sequitur Babylonia, deinde Chaldaea, novissime Arabia 

1 nunc.] nominata Ovrt. ex/r. : om. K scidia O : india A* (nou OvH. 

extr.) 2 hiuus]huie C 3 salttun A' occiduo/?r: -dua CK 4 so 

°'"'A- « 9 '" hanc rc ? ionc "i UKT 10 priinum ont. C ist Mcdol 

mcdio B cognominata A* 15 vidct om. K i,,oi, Ovet txtr \ 

mcr. qu,dcm Pcrs A („0« ( O.r/. .r/. r.v/r.> r.v/r. ,6 tcrram CkT ,8 ab ort! 

solisC ,9 Md Med ] mcridicm idi B Carm.] C ] armeniam A* 20 persidi 

C 21 in pcraide (-dac) TC; in pcrsn A' 33 ncmroth/? a4 colcnt 

C . . 'p s -l.'>l°"'m A 25 posscclit A ambimr T 26 Imbcnt al> 

uL*ciuctito A

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. iii 

Babyloniac regionis oaput Babylon urbs est, a qua 14 

et nuncupata, tam nobilis ut Chaldaea et Assyria et Mesopotamia 

in eius nomen aliquando transicrint. Arabia appcilata, 15 

id est sacra; hoc enim significare interpretatur; eo quod sit 

5 regio turifera, odores crcans: hinc eam Gracci €vSai/navt nostri 

beatam nominaverunt. In cuius saltibus et myrrha et cinnamum 

provenit: ibi nascitur avis phoenix, sardonyx gemma, 

et iris, molochites et pacderota ibi invcnitur. Ipsa est et Saba, 

appellata a filio Cluis, qui nuncupatus est Saba. Hacc autcm 

10 angusto terrae tractu ad orientcm versus ad Persicum sinum 

extenditur, cuius septentrionalia Chaldaea claudit, occasum 

sinus Arabicus. Syriam Syrus quidam pcrhibetur indigcna a 16 

suo vocabulo nuncupassc. llaec ab oriente fluvio Kuphrate, 

ab occasu mari nostro ct Aegypto terminatur, tangens a scpten- 

15 trione Armeniam et Cappadociam, a meridie sinum Arabicuni. 

Situs eius porrectus in inmensam longitudinem, in lato angustior. 

Habet autcm in se provincias Commagenam, Phoeniciam ct 17 

Palaestinam, cuius pars cst Iudaca absque Sarracenos ct Nabatheos. 

Commagena prima provincia Syriac a vocabulo Com- 

20 magae urbis nuncupata, quae quondam ibi metropolis habcbatur. 

Huius est a septcntrione Armenia, ab ortu Mesopotamia, 

a meridie Syria, ab occasu mare Magnum. Pboenix Cudini 18 

fratcr dc Thebis Aegyptiorum in Syriam profectus apud Sidonem 

rcgnavit, cr.mquc provinciam ex suo nomine Phoeniciam apa5 

pellavit. Ipsa e.st ubi est Tyrus, ad quem Esaias (23) loquitur. 

Habet autcm ab oriente Arabiam, a meridie mare Rubrum. 

Palaestina provincia Pbilistim urbem metropolim habuit, quae 19 

nunc dicitur Ascalon, ex qua civitate omnis circa eam regio 

Palaestina est nuncupata. Huius ab oriente mare Rubrum 

x «08.] codemon BC: codomon T: cudcmon cst A' rcgionc T 

quo DC qu. nuncupatam nob. T 3 transicrunt T 4 significat 

intcrprctatum C 5 hinc c.] lianc enim T cudemon BC: cudemon 

K : codomon T 6 salt. mirram A' 7 sardonia 7* 8 ibi] illic // 

cst 0111. C 9 appcllata oni. K a fil.] alio A' 11 clauditur A* 

13 ind. suo B 14 nos. quo Aeg. A* («o» Ovct. extr.) 16 porr. inm. 

7": prolatus in intn. B 17 Conun. et Phocn. ct C 18 pars] par A" 

20 liabcb. ] vocabatur H JI Armenia 0111. HK a.j provinciam 0111. 

A" nun Oirl.r.vlr.)


occurrit, a meridiano latere Iudaea excipitur, a scptcntrionali 

plaga Tyriorum finilnis clauditur, ab occasn Aegyptio limite 

ao terminatur. Iudaea regio Palaestinae ex nomine Iudae appellala, 

ex cuius tribu reges habuit. Haec prius Chanaan dicta 

a filio Cham, sive a decem Chananaeorum gentibus, quibus 5 

expulsis eandem terram Iudaei possiderunt. Initium longitudinis 

eius a vico Arfa usque ad vlcum Iuliadem porrigitur, in 

quo Iudaeorum pariter ac Tyriorum communis habitatio est. 

Latitudo autem cius a monte Libani usque ad Tiberiadis lacum 

21 extenditur. In medio autem Iudaeae civitas Hierosolyma est, 10 

quasi umbilicus regionis totius. Terra variarum opum dives, frugibus 

fertilis, aquis inlustris, opima balsamis. Vndc secundum 

rlemcntorum gratiain cxistimavcrunt Iudaci cam promissam 

patrihus tcrram fluentem niel ct lac, cum hic illis Deus resur- 

22 rectionis praerogativam polliccretur. Samaria regio Palaestinae 15 

ab oppido quodam nonien accepit qui vocabatur Samaria, 

civitas quondam regalis in Israel, quae nunc ab Augusti noniinc 

Sebastia nuncupatur. ] laec rcgio inter Iiidaeam et dalilacam 

media iacot, incipi^ns a vioo cui nonicn cst Klcas, deficiens in 

terra Agrabath. Situs eius natura consimili nec ullo difierens ao 

23 a Iudaea. Galilaea regio Palaestinae vocata quod gignat candidiores 

bomines quam Palaestina. Haec autem duplex cst, 

superior et inferior, sibi tamen conexae, Syriae et Phoeniciac 

adbacrentcs. Tcrra earuni opinia ct fL-rax et frur.ti|)US satis 

24 fecunda. PentapoKs rCgjo in confmin Arabiae ct Palacstinae 25 

sita, dicta a quinque civitatibus inpionim quae caelesti igne 

consumptae sunt. Terra amplius ab Hicrosolymis olim ut>crrima, 

nuno autem deserta atque exusta; nam pro scelere incolarum 

de caelo dcscendit «gnis, qui regionem illam in cinercs 

25 aetenios dissolvit. Cuius umbra quaedam ct species in favillis #ô 

4, a fil. Cham dic. B 5 gcntibus] rcgibus A* v"°" Ovel. r.xfr.) 7 a"! 

c fC nd vicum oni. K 9 libano C 10 iudac B: itidaca T 

14 «nclle ct lac 7": ' act c et mcUc I3C rcsurrcctioncm A" i6quondam 

K nomineacc. T 19 nom. c\\\% cst ( l so ci. ct nat. A* 

21 Rignil A* aa palcstinao C 23 snpcrionim ct infcrioruni K 

5;il>iJ sivr tl: \\\,\ A" a^ tcrras A* rornm '/' 26 diclajdc qiia fl l 

?8 sri-|. impiorum i ro '

RTYMOI.OC.IARVM UK XIV. iii 

ct arboribus ipsis ctiam adhuc vidctur. Nascuntur enim ibi 

poma virenlia sub tanta specie maturilatis, ut edendi dcsidcrium 

gignant: si carpas fatiscunt ac rcsolvimlur in cincrem, fumumque 

exhalant quasi adbuc ardcant. Nabathca regio a Nabcth 26 

5 filio Ismael nuncupata. Iacct autem inter Iudaeam et Arabiam, 

et surgens ab Euphrate in mare Rubruni porrigitur, et 

est pars Arabiae. Aegyptus, qui prius Aeria dicebatur, ab 27 

Acgypto Danai fratre postea ibi regnante nomcnaccepit. Ilaec 

ab oriente Syriae ac Rubro mari coniuncta, ab occasu Libyam 

10 habct, a septcntrione mare Magnum, a nieridic vero introrsus 

reccdit, pcrtendcns usque ad Acthiopas; regio cacli imbribus 

jnsueta et pluviarum ignara. Nilus solus eam circumfluens 28 

inrigat, ct inundationc sua fccundat; unde ct fcrax frugibus 

mullam partem terrarum frumento alit; ceterorum quoquo 

15 negotiorum adeo copiosa ut inplcat necessariis mercibus etiani 

orbem terrarum. Finis Aegypti Canopca a Canope Menelai 

gubernatorc, sepulto in ea insula qnae Libyac prineipium ct 

ostium Nili facil. Sercs oppidum oricnlis, a quo et genus 29 

Sericum ct regio nuncupata [est]. Ilaec ab Scythico Oceano 

jo ct mari Caspio ad Oceanum orientalem inflectitur, nobilibus 

frondibus fertilis, e quibus vellcra decerpuntur, quae ceterarum 

gentium Seres ad usuni vcstium vendiini. Bactriae regionis 30 

proprins amnis Hactros vocabulum' dedil. Partes huius quao 

ponc sunl lVopanisi iugis amlmmlur,


Cuius terra nlim ingens fuit; nam ab oricnte India, a scptcntrione 

per paludes Maeotides inter Danubium et Occanum 

usque ad Germaniac fines porrigebatur. Postea vero minor 

cffecta, a dextra orientis partc, qua Oceanus Sericus tcnditur, 

usque ad mare Caspium, quod estad occasum; dehinc a meridie 5 

usque ad Caucasi iugum deducta cst, cui subiacet Hyrcania ab 

occasu habens pariter gentes multas, propter terrarum infecun- 

32 ditatem late vagantes. Ex quibus quaedam agros incolunt, 

quaedam portentuosae ac truces carnibus humanis et eorum 

sanguine vivunt. Scythiae plures terrae sunt locupletcs, inhabita- 10 

biles tamen plures; nam dum in plerisque locis auro et gemmis 

affluant, gryphorum inmanitate accessus hominum rarus est. 

Smaragdis autem optimis haec patria cst: cyaneus quoque lapis 

ct crystallus purissimus Scytbiae est. Mabcl ct flumina magna 

33 Moschoruni, Phasiden atque Araxen. Hyrcania dicta a silva 15 

Hyrcana, quac Scytbiae subiacct, habens ab oriente mare Caspium, 

a meridie Armeniam, a septentrione Albaniam, ab occasu 

Iberiam. Est autem silvis aspcra, copiosa inmanibus feris, tigribus 

pantherisque et pardis. De qua Vergilius (Aen. 4,367): 

Hyrcanaeque admorunt ubera tigrcs. 20 

34 Albania a colore populi nuncupata, co quod alba crine nascantur. 

Haec ab oricntc sub mare Caspium surgcns, per ora 

Oceani septentrionalis usque ad Maeotidcs paludes per deserta 

et inculta extenditur. Huic terrae cancs ingcntes sunt, tan- 

35 taeque feritatis ut tauros prcmant, lconcs periniant. Armcnia *f 

nuncupata ab Armeno Iasonis Thessali comite, qui amisso rege 

Iasone collecta nuiititudine eius, quae passim vagabatur, Armeniam 

cepit, ot ex suo nominc mmcupavit. Sita est autem inter 

I indiao (-ic) KC(f»v India cst ?) : India lcrmiiiabalur Schivars 3 us. 

ad Gcrm. om. T 4 quae T siricus UCT 5 ad mcridiem CT 

6 cui] cuius BT 7 habentcs DC paritcr otn. A' 8 vacantcs A' 

10 vivant B x ia afHuunt BK gr. in inm. T hominis C 

13 cinaeus B l : cincus T 15 oscomm codil. liircaniquc K 

20 armorum T ub. ti.] tigribus igncs B 21 albo CT nasctintur 

A' aa mari caspio K ora oni. A' 23 scptcntrionis B 

24 ostenditur B tantac A' 25 vcrilatis 7* 1 : scvcritates T 2 

26 tessari BK 27 Ias. ct coll. A': Iason ct coll. B vacabatur A' 

28 cep. cx T

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. iii 

Taurum et Caucasum a Cappadocia usque ad Caspium mare 

protensa, habens a scptcntrione Ceraunios montes, ex cuius 

collibus Tigris fluvius nascitur, et in cuius montibus arca post 

diluvium sedisse perhibetur. Duplex cst autem Armenia, 

5 superior et inferior, sicut duae Pannoniae. Hiberia regio Asiae 36 

est, prope Pontum Armeniae iuncta. In hac herbae tincturae 

utiles nascuntur. Cappadociam urbs propria nominavit. Haec 37 

in capite Syriae sita ab oriente Armeniam tangit, ab occasu 

Asiam minorem, ab aquilone mare Cimmericum et Themiscyrios 

10 campos, quos habuere Amazones; a meridieveroTaurum montem, 

cui subiacet Cilicia et Isauria usque ad Cilicium sinum, 

qui spectat contra insulam Cyprum. Terra cius ante alias 

nutrix equorum. Halys anmis pcr eam fluit, qui quondam 

Lydiac rcgna disiunxit a 1'crsis. Asia minor ab oricnte Cap- 38 

«5 padocia cingitur, ab aliis partibus undique mare circumdatur; 

nani a scptentrione pontum Euxinum habet, ab occasu Propontidem, 

a mcridic Acgyptium mare. Habct provincias Bithyniam, 

Phrygiani, Galatiam, Lydiam, Cariam, Pamphyliam, lsauriam, 

Lyciam atque Ciliciam. Prinia Asiac minoris Bithynia 39 

30 in Ponti exordio ad partem solis orientis adversa Thraciae iaccl, 

multis antea nominibus appellata. Nam prius Bebrycia dicta, 

dcindc Mygdonia, mox a Bithyno regc Bithynia nuncupata. 

Ipsa est et maior Phrygia. Nicomedia urbs in ca est, ubi Hannibal 

fugiens vcneni baustu animam exspiravit. Galatia dicta 40 

35 a priscis Gallorum getitibus, a quibus extitit occupata. Nam 

Galli in auxilium a rege Bithyniae evocati, regnum cum eo parta 

victoria diviserunt, sicque dcinde Graccis admixti primum Gallograeci, 

nunc cx antiquo Gallorum nomine Galatae dicuntur; ct 

eorum rcgio Galatia nuncupatur. Phrygia dicta a Phrygia Ku- 41 

3 cxtcnsa A' c quibus collibus C: c quibus BK 4 autcm PIII. 

K 6 hanc O 7 urbc K 10 Taunun o»t. K (iton Ovet. r.vtr.) 

11 cilicum sin. WCT la cxpcctant A' 13 llnl.]alius K 17 cgiptutn 

7": aepipti A' 19 Priinc T asia A' 22 a Bitli.] ambitino C l 

23 cst mai. T cst 0»». A* 2j austi T(noit Oirt. exlr.) cxtuavit 

Oivl. rxtr. 25 a qiiibtts 011». 7* 26 cuin 01/1. B x parta (c snf>cr l 

!*rif>fti) A": parta con. pcracla B {itun Uvet. cxtr.) 28 nunc] uno T 

t«9 Kur.] csopi 7*


ropis filia. 1 Iucc et Dardania a Dardano Iovis lilio dicla. Do 

quo Homerus ait (cf. II. 20, 215) : 

Quem prinium genuit caelesti Iuppiter arcc. 

Hic enim profectus de Corytho civitate prinius venit in Phrygiam. 

Est autem regio Troadi superiecta ab Aquilonis parte 5 

Gahttiae; a meridiana vicina est Lycaoniae; ab oriente Lydiae 

adhaeret; ab occidente Hellesponto niari tcrminatur. Huius 

regio Troia est, quam ex suo nomine appellavit Tros, Troianorum 

rex, Ganymedis pater. Duae sunt autcni Phrygiae: maior 

et minor. Maior Phrygia Smyrnam habet, minor vero Iliuni. 10 

42» 43 Lycaonia . . . Cariam Hernuisfluviusdiscernita Phrygia. Lydia 

sedcs unliqua regnorum, quam Pactoli unda extulit in divitias 

torrenlibus aurcis. Maec antca Maconia diccbatur, quac dum 

pro brovitatc duos fratres reges Lydum et Tyrrhenum ferre non 

posset, hinc ex sorte Tyrrhcnus cum ingenti multitudine pro- 15 

fectus loca Galliae occupavit, ct Tyrrheniam numinavit. Lydia 

autem a Lydo regis fratrc, qui in provincia remanscrat, cognominata 

est. Coniungitur autcm ab occidente niinori Phrygiae, 

ab ortu Smyrnam urbcni habct, quam I Iclles fluvius cingit; 

cuius canipos Pactolus et Hermus circumfluunt, arenis aureis 20 

44 ditissimi. Pamphylia. Isauria cx situ loci perhibetur cognoniinala, 

quod undiquc aperta aurariun flatibus patcat. Metro- 

45 polini urbuin Scleuciam habcl. Cilicia a Cilicc quodam noinen 

traxit, qucm ortuni Phocnicc dicunt, aiUiquiorcmquc Iove fuissc 

adscrunl. Pluriina iacet campis, rccipicns ab occiduo Lyciam, .-5 

a nieridie niarc Issicuni, a tcrgo montis Tauri iuga. Hanc 

Cydnus amnis intcrsecat. Matrem urbiuni habet Tarsum. In 

ca ct Corycus uppidum est, unde crocum plurimuni et optinuiin 

3 primum] prius C 4 Corytho] corinlo (-iho) codd. 6 vic. ct 

Lyc B 10 vero] autcin C 11 a Phrygia] africa 7* 19 Pacloli] 

pacto A" 15 Iitnc oin. T cx ortc C-tac; con: cx sorte CT: cxortus A': 

exartcG 18 mtnorteBKT 19 IIcllcs] inclcsT, irc/c 20 pactoli 

A* hcnnulus T circumfluant C" 1 aurcus B c\ iovcm C* 

s5 ads.] diciint T l-yt"-] libiain K 26 lss."J siccum Ii: pcrsieum K 

Knon Ovci. cxtr.; 37 cigmib (odd. (jeliam Ovcl. t.xli.) tarsiin BCT 

in ca] cniam A' 28 coriscos C'A': -cus B ^non Ovct. c.vlr.) cocruin 

C 1 : cocciun ttl vid. T

ISTYMOLOGIARVM LI15. XIV. iii, iv 

vcnit, spiramine fraglantiori ct colore plus aureo. Lycia nun- 46 

cupata quod ab orientc adiuncta Ciliciae sit. Nam habet ab 

ortu Ciliciam, ab occasu ct meridie mare, a septentrione Cariani. 

lbi est mons Chimaera, qui nocturnis aestibus ignem exhalat: 

5 sicut in Sicilia Aetna et Vesuvius in Campania. 

Dii EVKOPA. l'ost Asiani ad Kuropain stilum vertendum. IV 

Europa quippe Agenoris regis Libyae filia fuit, quam Iovis ab 

Africa raptam Cretam advexit, et partein tertiani orbis cx eius 

nomine appcllavit. Iste est autem Agenor Libyae filius, cx qua 

10 el Libya, id est Africa, fertur cognoininata ; unde apparct prius 

Libyam accepisse vocabulum, postea Europam. Europaautem 2 

in tertiam partum orbis divisa incipit a fluminc Tanai, descendcns 

ad occasum pcr scptcntrionalcm Occanuiu usque in fincs 

Hispaniae; cuius pars oricntalis cl nmridiana a Ponto con- 

15 surgens, tota mari Magno coniungitur, et in insulas Gades 

linitur. Prinia Europae regio Scythia inferior, quae a Maeoti- 3 

dis paludibus incipiens inter Danubiuin et Occanum septentrionalotn 

usquu ad Gcrmaniam porrigitur; quae terra gcneralitcr 

propter barbaras gciites, quibus inhabitatur, IJarbaricu dicitur. 

20 Huius pars prinia Alania est, quae ad Maeotidis paludcs pcrtingit; 

post hanc Dacia, ubi et Gothia ; deinde Germania, ubi 

plurimam partcm Sucvi incoluerunt. Gcrmania post Scythiam 4 

infcriorcm a Danubio intcr Rhcnuni fluviuin Oceanunique conclusa 

cingitur a septcntrionc ct occasu Occano, ab ortu vcro 

2$ Danubiu, a ineridie Rbcno fluminc diriinitur. Terra dives 

virutn ac populis numerosis et inmanibus; unde et propter 

1 fraglantior BCT: flagraiuior A* plus] pulehrior A* auro codd. 

Libia A' 3 CiL] libiam K occasum mcridianum A' 4 qui in 

noct. A' 6 vcrtcndutn (bcrt-) BCKM: vcrtimus TU Ovet. cxtr. 

7 Agcn. filius rcg. fil. fu. D 1 qucm O iovcs (-bcs) T Ovtt. rxtr. 

ab Afr.] abct frica T* 9 istc otn. K («0/1 Ovtt. extr.) qua Lib. C 

10 Lib. .. . prius 0/»». T un. ct app. K ta tcrtia DKT partc 

o. BT: parte mundi K: orbis C 13 ab occasu BCK in]ad A' 

15 magna C* 16 a otn. K 17 danauin A* (itoit Ovct. cxlr.) 

19 liabitatur T barbarica BCT: -ia A* 20 mcotidcs BT: -dab 

CA' 21 indc A" (tion Ovct. txtr.\ 23 in rcmim llnv. Oc. A*A^ 24 cl 

occasu . . , tcrra 0111. K.\O («0» DI') 26 virium BCDK {iton U 

Oixt. cxlr.) «ndc cl .. . dicta cbt ctinm antt divcs in KiSO


fecunditatem gignendorum populorum Gcrmania dicta est. 

Oignit aves Hyrcanias, quaruni pinnae nocte perlucent; 

bisontes quoque feras et uros atque alces parturit. Mittit et 

gemnias, crystallum et sucinum, callaicum quoque viridem, et 

ceraunium candidum. Duae sunt autem Germaniae: superior 5 

5 iuxta septentrionalem Oceanum, inferior circa Rhenum. Provincias 

autem quas Danubius a Barbarico ad Mediterraneum 

mare secludit: pritna est Moesia, a messium proventu vocata; 

unde et eam veteres Cereris horreum nuncupabant. Haec 

autem ab oriente ostiis Danubii iungitur, ab Euro vero Thraciae, 10 

a meridie Macedoniae, ab occasu Histriae copulatur. Post 

Moesiam autem Pannonia est. Inde Noricus ager frigidus et 

parcius friicluosus. Post quem Kaclicus frugibus ferax, qui 

6 excipit Gnlliam Belgicam. Tbraciae Thiras Iaphet filius voniens 

nonien dedisse perhibetur: alii a sacvitia incolarum 15 

Thraciam appellatam dixerunt. Huic ab oricnte Propontis ct 

urbs Constantinopolis opposita est, a septentrione vero Ister 

obtenditur, a meridie vcro Aegco niari adluicret, ab occusu 

Macedonia illi subiacct. Cuius rcgionem ulim Bessomm 

populus Massagetac, Sarmatae, Scythae ct aliae plurimae na- 20 

lioncs incoluerunt; anipla cst enim, idcoque phirinias continuit 

gentes. Kbntm fluvium Thracia fundit, qui etiam gcntes 

7 barbarorum plurimas tangit. Graccia a Gracco rege vocata, 

qui cunctam eani regioncni regno incoluit. Snnt autcm provinciae 

Graeciae septem : quarum prima ab occidente Dalnia- 35 

tia, inde Epirus, inde Ilellas, inde Thessalia, inde Macedonia, 

inde Achaia, et duae in mari, Creta ct Cyclades. Illyricus autcm 

8 gencralitcr omnis Graccia. Dalmatia a Dclmi maxima ciusdcin 

2 />ro Hereyii. 3 bis. . . . parl. 0111. T visontcs #C ! 4 gallaticuin 

A' 5 autcin oiu. K 7 danuviis A" 10 cuniungitur B 

ab cro v. T: ab austro t 1 traciam K 11 maccdonia A* 13 pnrtius 

B: partidus C postquam T rcticns todd. quia K 14 Traciac 

ct iras A* 17 vc. ostium Ist. C 18 vcro 0111. K (non Ovtt. cxh:) 

adh. ctabocc. T 19 ad cuius C bcrsorum p. li: dibcrsorum p. 

iP: divcrsi populi C 20 mcsi gctac BCi mcsii getc T at idco /i 

-3 >cgc 0111. £>' 24 rcgnuiu A' incoluit. Androinaclic (r.v -cc) dc 

pirro inolossum gcnuit, a quo parb cpiri molosia dicta cil. bunt autcin C 

36 indc i/

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. iv 

provinciae civitate traxisse nomen existimatur. Adhaerct autem 

ab oriente Macedoniae, a septentrionc Moesiae, ab occasu 

Histria terminatur, a mcridie vero Adriatico sinu clauditur. 

Epirus a Pyrrho Achillis filio cognominata. Cuius pars 9 

5 Chaonia, quae antea Molosia dicta cst, a Moloso filio Pyrrbi 

quem de Androinacha habuit. Scd postquam occisus est 

Pyrrhus Orestis insidiis, Andromacham Helenus suscepit 

tenuitque regnum privigni qui successerat patri; a quo Molosia 

dicta est pars Epiri, quam Hclcnus postea a fratrc 

io Chaone, quem in venatu per ignorantiam dicitur occidisse, 

Chaoniam nominavit, quasi ad solacium fratris extincti. Hdlas 10 

dicla a regc 1 Icllcnc, Deucalionis ct Pyrrbae filio, a quo ct prius 

Gracci Hcllencs nuncupati sunt. Ipsa cst ct Attica tcrra Actc 

prius dicla. Nam Granus quidam Gracciae indigena fuit, ex 

15 cuius filia Attis noniinc Attica tcrra vocata est. Ilaec inter 

Macedoniam ct Acbaiam mcdia iacet, Arcadiae a septcntrionali 

partc coniuncta. Ipsa est ct vcra Graccia, ubi fuit Athenae 

civitas, mater libcralium littcrarum et philosophorum nutrix, 

qua nihil babuit Graecia clarius atque nobilius. In ca cst ct 

ao Marathonius campus opinione quondam proelii cruentissimus. 

Helladis autcm duac sunt provinciae : Bocotia et Peloponnen-11 

sis. Uocolia autcm dicta hac cx causa. Dum Cadmus Agcnoris 

filius Europam sororem a Iove raptam cx praccepto genitoris 

quacrcrct ncc repcrirct, patris iram formidans confirniato 

35 animo clegit cxilium. Nam bovis forte conspcctae secutus 

vestigia amplcxus est sedcm,ubi illa recubavcrat, sicquc locum 

1 cxisL] pcribctur 7* adhacrct.. . clauditur om. T {twii U) 

2 ab occidcntc B Moc.] asiac 13 3 austria BK concluditur B 

scq. in U Illiria rcgio iuxta adriaticum inarc in qua dardani scdcs lialicnt. 

Ipsa cst ct dardania a dardano rvgc cogtiominata, homincs cx troinna 

jirosapic in mores barbaros cffcrata 5 aonia K : culonia T antc C 

8 ct tcnuit quac rcg. A* quo 0111. K 10 aonc A' 11 aoniam A~ 

Llladas cxxld. 13 cllana (-no C) codd. pyrri A' Dcur. . . • 

Gracci 0111. li x 13 ellancs '/': cllcnius A' attc KO 14 Cranans 

I/icivu. citivtt. 15 cst om. K \6 arcadia (-ch-) A'7* 17 c:>t 

vcra T athcnaC 1 : -nas BKT 19 quaj rjuia/>7* ai Klladas 

codd. 23 fii.] fluvius B sor. adiubcraltam A' 25 conspccla A' 

s6 scdcm] scd cst B 

1183 u I


de nomine bovis Eoeotiam nominavit; ubi et Thcbas urbem 

construxit, in qua olim civilia bella dctonuerunt, ct ubi nati 

sunt Apollo ct Hcrcules maior ille Thebanus. Eadem cst 

Aonia vocata, a fonte quodam Apollini et Musis consecrato, 

qui in eadem Boeotia est. Peloponnensis secunda pars Hella- 5 

12 dis a Pelope regnata atque vocata. Thessalia a Thessalo rege 

cognominata, quae ad meridianam plagam Macedoniae coniuncta 

est, cuius a tergo Pieria est. Multa in Thessalia flumina 

[et civitates] et oppida, inter quae praecipue Thessalonica : ibi 

est et mons Parnasus quondam Apollini consecratus. Thessalia 10 

patria Achillis et origo Lapitharum fuit, de quibus fertur quod 

hi primo equos frenis domuerunt, undc ct Ccntauri dicti sunt. 

In Thcssalia prinium solidi aurei facti sunt, doniandorum quo- 

13 qnc cquorum usus primuni repertus est. Maccdoniac in cxordio 

ab Emathio rcgc Ematbiae nonicn erat, sed Macedo Deucalio- 15 

nis matcrnus nepos, postquam ibi accepit principatum, mutavit 

vocabulum Macedoniamque a suo nomine dixit. Est autem 

confinis ab oriente Acgeo mari, a meridie Achaiac, ab occasu 

Dalmatiac, a scptcntrione Moesiae; patria Alcxandri Magni, 

et regio aurcis venis argentique opima. Lapidem quem paea- ap 

niten vocant ista gignit. Mons Olympus in ca cst, qui excellenti 

vertice tantus adtollitur ut \n cacumine eius nec nubes nec 

14 venti sentiantur. Acbaia ab Achaeo rege et urbs et provincia 

appellata. Haec pcnc insula est; nam absque septentrionali 

parte, qua Macedoniae iungitur, undique septa est niari. Ab 25 

oricnte cnim habet Myrteum mare, ab Euro Crcticum, a nicridic 

Ionium, ab Africo ct occasu Cassiopas tnsulas, a sohi 

1 ub A" a constr. qua A* in qua . • . Tlicbamis 0111. T(cf. ad § 12) 

4 quad.-un.tf 1 5 cadcin] cain A' Pcl. vcro C 6 rcgcnata BK: 

regc rcgnala C 7 a incridiana plaga T 8 Pierial |»aria A' 9 ct 

civ. hab. JJC: 0111. KT quas BCT praccipua A' f>osi Thcss. 

add. (cx § 11) ct thcbas ubi olim . . . Tlicbanus T 10 esl inons K 

11 athcllis corr. st- A' »a primum A' 13 quoquc onu K (non Ovct. 

rxlr.) 14 us. ibi T: usu K 14 Maccdonia BCK 15 acmathia nom. 

A': cmacio nom. B 19 Moc.] asiac B l patriac O : palri T 

BO obtima (opt-) TBC(aii txcteX) pcanilcm B : pcanitcn C: pcanctcm 

A': panitcn (-cin ?) T 22 ut cac. B l »3 ab accrgc ur. T urbc 

/>< a.j abs A' 25qua]quacZ? a6 crccutn B: grcco K


septcntrionali parte Macedoniae vel Atticae terrae adiungitur. 

Huius caput cst urbs Corinthus Gracciae decus. Inachus est 

Achaiae fluvius. Arcadia vero sinus Achaiau cst, ut platani 15 

foliuni inter Ionium ct Aegeum marc cxposita, quam Arcas, Iovis 

5 ct Callisto filius, Pelasgis in dicionem redactis, ex suo nomine Arcadiam 

nuncupavit. Ipsa est ct Sicyonia, a Sicyonc rege.a quo et 

regnuni Sicyoniorum est dictum. Habct autem Arcadia fluvium 

niagnum Erimanthum ; asbeston quoquc lapidem, qui semel accensus 

numquam extinguitur: candidissiniae ctiam merulae ibi 

10 nascuntur. Laccdaemonia... Pannonia ab Alpibus Appenni- 16 

nis cst nuncupata, quibus ab Italia seccrnitur, rcgio virofortis ct 

solo lacta, duobus satis acribus fluviis, Dravo Savoque, vallata. 

Cuniungitur autem cum Norico ct Ractia; habcntcs ab oricntc 

Moesiam, ab Euro Istriam; ab Africo vero Alpcs Appcnninos 

15 hubcnt, ab occasu Galliani liclgicam, a scptenlrione Danubii 

fontem, vcl limitcm qui Gcrmaniam Galliamquc scccrnit. 

Istriam Istcr amnis vocavit, qui eius tcrrain influit. Ipse cst 17 

Danubius. Habct autcni Istria a scptentriunc Pannoniam. 

Ilalia oliin aGraecis populis occupata MagnaGraccia appcllata 18 

20 cst, deindc a regis nominc Saturnia ; mox ct Latium dicta eo 

quod idcm Saturnus a Iovc sedibus suis pulsus ibi latuerit; 

postremo ab Italo Siculorum rcge ibi rcgnante Italia nuncupata 

cst. Cuius situs longitudinc amplius quam latitudinc a 

Circio in Euruni cxtcnditur, a mcridie Tyrrhcno marc, ab 

35 Aquilone Adriatico clauditur, ab occiduo Alpium iugis finitur, 

terra omnibus in rcbus pulcherrima, soli fcrtilitatc, pabuli 

ubertatc gratissima. Habct lacus Bcnacum, Avernum atque 19 

1 iitngitur T 3 A. v. s. acliaia cst C: Archadias in acha cst K 

(11011 Oitt. cxtr.) platani r.v platon 7' 4 iunoniuin T 5 calistac 

(-11-, -tc) BKT pclagis T 7 biciniorum UC.T autcm om. K 

{non Ovct. c.xir.) 8 abcston coiU. 9 candidissimi K mcruli HK 

10 alpius appinnis T 11 nuncupata ont. T virtim A": vcro BC 

is fiuvius O samoquc C 13 habcns A' 14 Moc.] isiam B 

15 Bclg. Gall. C 17 Istriam . . . habct autcm 0111. T l lstcr] isto 

C huius C cst et Danu. A' 18 istriam 7" panuonia A' 

19 Gr. appcllala BCT Ovct. cxtr.: Gr. nuncupata A'A^ 23 situs cst 

long. C 35 calpium T fin. iug. B 26 hotninibus in r. B : hum. 

ct r. K 

1 2


Lucrinum; fluvios Eridanum et Tiberim; et tepentes fontibus 

Raias. Gignit gemmas syrtitcm, lyncurium ct corallium; 

boam quoque scrpentem, lyncem feram ct Diomcdias aves. 

Italia autem et Hispania idcirco Hesperiae dictac quod 

Gracci Hespero stella navigent et in Italia ct in Hispania. 5 

Quae hac ratione discernuntur; aut enim Hespcriam solain 

dicis et significas Italiam, aut addis ultimam et significas Hi- 

20 spaniam, quia in occidentis est fine. Tuscia pars Italiae; 

Vmbria vero pars Tusciae. Tuscia autem a frcquentia sacro- 

21 runi ct turis vocata, uirb TOO Ovd£ew. Vmbria vcro, bistoriae 10 

narrant, eo quod tempore aquosae cladis imbribus superfuerit, 

ct ob hoc 'Ofifipia Graecc cognominata. Est enim in iugis 

Appennini niontis sita, in parte Italiae iuxta meridiem. 

22 Etruria pars Italiae dicta quod cius fines tendcbantur usquc 

ad ripam Tiberis, quasi crc/Mv/ua. Nam Irtpov significat 15 

altcrum, fyos finis vocatur. Romae enini fincs antca unam 

tantum Tiberis ripam tenebant. Alii Etruriam dictam ab 

Etrusco principe putant. Item ct Tyrrbenia a Tyrrhcno Lydi 

fratrc, qui ex sorte cum populi parte dc Maconia vcnit ad Italiam. 

Haec est et Tuscia; sed Tusciam diccre non debemus; ao 

quia nusquam legimus. Tuscia autem a frequcntia sacrificii et 

turis dicta, uirb TOU Ovaai. Illic et aruspicinam dicunt cssc 

23 repcrtam. Apulia [ubi Urundusium, (iiiam Actoli sccuti Dio- 

24 nicdcni duccm condidcruntj. Canipania [habct terras hicmc 

t fontics A' x a ligurium D X CT 5 Hcsp.] vcspcro BKTfort. 

rccte 6 qu. duac hac C 7 Ital. . . . significas om. KOP («0« A^) 

nddis] atis T l (satis T l ) U: adis N 1 quac . . . Hispaniam om. 

Otvt. cxtr. Ilisp.] italiatn ^V 8 quia] quac A': quc N in ont. B 

finis B 10 Ova^tiv'] riatfry (tt similia) codd. {cliam Ovd. cxtr.) 

Vmbriam tltU. vcro] autcin C liistoria B 11 supcrfucrunt C 

i2cto;". 7* f O/


anni atque acstatc vernantes. Sol ibi mitis, grata temperies, 

aer purus ct blandus]. Gallia a candore populi nuncupata est; 25 

yd\a enim Gracce lac dicitur. Montcs enim ct rigor cacli ab 

ea parte solis ardorcm cxcludunt, quo fit ut candor corporum 

5 non colorctur. Hanc ab oriente Alpium iuga tucntur, ab occasu 

Occanus includit, a meridie praerupta 1'yrenaci, a septcntrionc 

Rhcni flucnta atquc Gormania; ruius initium Belgiea, 

finis Aquitania est; regio gleba uberi ac pabulosa ct ad visum 

animantium apta, fluminilms quoquc ct fontibus rigua, pcrfusa 

10 duobus magnis Rhcno ct Rhodano fluviis. IJclgis autcm civi- 26 

tas est Galliae, a quo liclgica provincia dicta [cstj. Cisalpina, 

quia citra Alpes. Transalpina, id cst trans Alpcs, contra 

scptcntrioncm. Ractia vcro, (iuod sit iuxta Rbcnum. Aqui- 27 

taniaautem ab obliquis aquis Ligeris fluminis appellata, qui ex 

15 plurima partc terminus eius cst, eamque pcnc in orbcm cingit. 

Hispania prius ab Ibcro amne Ibcria nuncnpata, postca ab 28 

Hispalo Hispania cognominata est. Ipsa cst ct vera Hesperia, 

ab I Iespcro stclla occidentali dicta. Sita cst autcm intcr Africam 

ct Galliam, a scptcntrionc Pyrcnaeis montibus clausa, a reliquis 

ao partibus undique niarc conclusa, salubritate caeli aequalis, 

omnium frugum gencribus fccunda, gcmmarum metallorumque 

copiis ditissima. Intcrfluunt eam flumina magna: liactis, Mi- 29 

ncus, Ibcrus ct Tagus aurum trahcns, ut Pactolus. Habct 

provincias scx: Tarraconensem, Cartaginensem, Lusitaniam, 

25 Galliciam, Baeticam, et trans freta in regione Africae Tingitaniam. 

Duae sunt autem Hispaniae: Citerior, quae in septen- 3° 

trionis piagam a Pyrenaeo usque ad Cartagincm porrigitur; 

Vlterior, quac in meridiem a Ccltiberis usque ad Gaditanum 

1 anni om. V Ovct. extr. 3 cnitn otn. T 8 aquitaniac cst A' 

pab. cst ad C 9 inrigua K 10 fluvius K 11 n qua CK bclgicum 

A' cst hab. CT: otn. DK 12 qu. ci. Alp. Trans. om. T 

qua li citra] circa codil. 14 lipcri BCT qui 0111. K 15 orbc 

HK 16 ab hispano C 18 ab lluspcro Sov. ad Atn. 1, 530 : a vcspcro 

codd. 19 pirinci T cl. rcl. C 21 gcn. opulcnta ac lcc. T 

22 inagna 0111. A' bctis DCT: bctcs A* 23 liibirus A": ibcris BCT 

24 tcrrnconcuscm cod


fretum extenditur. Citerior autem et Ylterior dicta quasi citra 

et ultra; sed citra quasi circa terras, ct ultra vel quod ultima 

vel quod non sit post hanc ulla, hoc est alia, terra. 

V DE LIBYA. Libya dicta quod inde Libs flat, hoc est 

Africus. Alii aiunt Epapbum Iovis filium, qui Memphin in 5 

Aegypto condidit, ex Cassiopa uxore procrcasse filiam Libyam, 

quac postea in Africa regnum possedit. Cuius ex noniine terra 

2 Libya cst appellata. Africam autem nominatam quidam inde 

cxistimant, quasi apricam, quod sit aperta caclo vel soli ct sine 

horrore frigoris. Alii dicunt Africam appellari ab uno ex postcris 10 

Abrahae de Cethura, qui vocatus est Afer,dcquo supra (9,2,115) 

3 mcminimus. Incipit autem a fmibus Aegypti pergcns iuxta mertdicm 

perAetbiopiam usqueAthlantemmontem. Aseptentrionali 

vero parte Mediterraneo mari coniuncta clauditur, et in Caditano 

freto finitur, babens provinciasLibyam Cyrcnensem, Pentapolim, 15 

Tripolim, Byzacium, Carthaginem, Numidiam, Maurctaniam 

Sitifensem, Mauretaniam Tingitanam, ct circa solis ardorem 

4 Aetbiopiam. Libya Cyrenensis in partc Africae prima cst, a 

Cyrcnc urbe metropoli, quae cst in eius finibus, nuncupata. 

Huic ab oriente Aegyptus est, ab occasu Syrtes maiorcs et ao 

Trogodytae, a septentrione mare Libycum, a meridic Aetbiopia 

et barbarorum variae nationcs et solitudines inaccessibilcs, quac 

5 ctiam basiliscos serpentes creant Pcntapolis Gracca Hngua a 

quinque urbibus nuncupata: id est Bcrcnice, Ceutria, Apollonia, 

Ptolomais, Cyrene ; ex quibus Ptolomais ct Berenice a rcgibus »5 

nominatac sunt. Est autem Pentapolis Lihyae Cyrenensi ad- 

6 iuncta, ct [in] eius finibus deputata. Tripolitanam quoque 

provinciani Oraeci lingua sua signant dc numero trium ma- 

1 ct ultcrioro»». T quasi]quiaA' 2 ct (ol/.) otiu K vclquiafl 

3 vel quia B nulla K 5 cpavutn KT: apavum B 6 cassiota (casi- 

B) codd. fil.nomine Lib. A* 7 qucm C 1 Sindcom. A' 9 quod] 

quo T 14 vero otn. B x 16 bizacium BT : bizaucium C: bezazium A 

Maur. Sit. om. T 17 tingitaniam codil. etowi. A' 18 partcs 

BK 19 qui T 20 hinc B: otn. K occasu] occidcnte T 

21 trogoditae (-tc) BCT: trochoditac A' scptcntrionali C 23 basicos 

C" 1 24 imnc. cst id cst B bcricc ct ciilrica C 1 : Bcr. ct 

Tcucliira Artv. 25 ptoloraagis 7" Cyrcne otn. BT ptolomagis 

T: pthomais C rcgionibus A' 27 in liab. CT: otiu B l K

ETYMOLOGIARVM LIU. XIV. iv, v 

gnarum urbium : Oeae, Sabratae, Lcptis magnao. Haec habet 

ab oriente Syrtcs maiores ct Trogodytas, a scptentrionc niare 

Adriaticum, ab occasu Byzacium, a mcridie Gactulos ct Garamantas 

usque ad Oceanum Aethiopicum pertcndcntes. Byza- 7 

5 cena regio cx duobus nobilissimis oppidis nomen sortita est, ex 

quibus una Hadrumetum vocatur. Hacc sub Tripoli est, patcns 

passuum ducenta vcl amplius milia, fccunda oleis, et glcbis ita 

praeping\iis ut iacta ibi semina incrcmento penc centesimae frugis 

renascantur. Zeugis, ubi Carthago magna. Ipsa cst et vera 8 

io Africa intcr Byzacium et Numidiam sita, a scptentrionc mari 

Siculo iuncta, et a mcridie usquc ad Gactulorum regionem porrecta; 

cuius proxima quaeque frugifera sunt, ultcriora autem 

bestiis ct scrpcntibus plena, atque onagris niagnis in deserto 

vagantibus. Gaetulia autcm Africae pars mediterranca cst. 

15 Numidia ab incolis passim vagantibus sic vocata, quod nullam 9 

certam habercnt sedcm. Nam lingua corum incertae sedcs ct 

vagae ' numidia' dicuntur. Incipit autcm a fluminc Amsiga, in 

Zeugitanum litnitcm definit, habcns ab ortu Syrtes minores, a 

scptentrionc marc quod intcndit Sardiniam, ab occasu Maureao 

taniam Sitifensem, a meridie Aethiopum gentes : regio campis 

praepinguis. Vbi autem silvestris est, feras educat; ubi iugis 

ardua, cquos ct onagros procreat; exiniio ctiani marmore pracdicatur, 

quod Numidicum dicitur. Habet antcm urbes praecipuas: 

Hipponem, Regium ct Rusicadam. Maurctania vocata 10 

35 a colore populorum ; Graeci cnim nigrum imvpov vocant. Sicut 

enim Gallia a candorc populi, ita Mauretania a nigrore nomcn 

1 oca sabrctc B : oesa brctc A*: cctabrccc T: ocas brctc atabracc C 

inagna li(': ont. K 2 oricntcs T trogoditas JiCT: trochoditas A* 

3 biazicium D x : bczacium A' : bizacium 7*: bizantium C 4 Bizaccna 

codil. 6 unutn K adromctus BKT: adrumctus C patcns] latc 

A' 7 milium amp. A' 8 pinguis KM ita pr. ita nt iac. scm. C 

incrcmcnta B X CMTU fort. trcte pcna T: panc U ccntcsimi 

BKMTU 9 nascantur A': nascuntur M Zcogis J5A*: Zcucis 7* 

to bizacium BT: bczncium A': bizantium C u proximas A* 

quoquc BKS: qq Ovet. rxtr. frugifcre B l ultcrior BKT 

14 vacantibus A' 15 vacantibus A* quia B 16 habcrcm A" 

linguac A' 17 numidiac BCK amisiga C : amsica A* 18 finit 

A': dcsinit B babct 7* ai iugi A' 22 cxim autcm B x 

24 iytponc HC: iponc 7": oponi A' susicad.nm BK vocat»:r C 

i?6 pupuli] corpoiis A"


sortita est. Cuius prima provincia Mauretania Sitifensis est, 

quae Sitifi habuit oppidum; a quo et vocabulum traxisse regio 

11 pcrhibetur. Maurctania vcro Caesariensis: coloniac Caesareae 

civitas fuit, ct nomen provinciae ex ea datum. Vtraeque igitur 

provinciac sibi coniunctae ab oriente Numidiam habent, a sc- 5 

ptentrione mare Magnum, ab occasu flumen Malvam, a meridic 

montem Astrixin, qui discernit inter fecundam tcrram et harenas 

12 iaccntcs usquc ad Oceanum. Mauretania Tingitania a Tingi 

metropolitana huius provinciac civitate vocata est. Haec ultima 

Africac cxsurgit a montibus septcm, habens ab orientc flumen 10 

Malvam, a septentrione fretum Gaditanum, ab occiduo Occanum 

Athlanticum, a mcridie Gaulalum gcntes usque ad Oceanum 

Hespcrium percrrantes: regio gignens feras, simias, dracones et 

struthiones. Olim etiam et clcphantis plena fuit, quos sola nunc 

13 India parturit. Garamantis regionis caput Garama oppidum 15 

fuit. Est autem inter Cyrcnensem et Aethiopiam, ubi est fons 

14 qui friget calore diei et calet frigore noctis. Aethiopia dicta 

a colorc populorum, quos solis vicinitas torret. Dcnique vim 

sideris prodit hominum color; cst cnim ibi iugis acstus; nam 

quidquid eius cst, sub meridiano cardine est. Circa occiduum 20 

autcm montuosa est, arenosa in medio, ad orientalcm vero plagam 

dcscrta: cuius situs ab occiduo Athlantis montis ad oricntem 

usque in Aegypti fines porrigitur, a meridie Oceano, a 

septentrione Nilo flumine clauditur; plurimas habcns gentcs, 

15 diverso vultu et monstruosa spccie horribilcs. Fcrarum quoquc 35 

et serpcntium referta cst muUitudinc. Illic quippc rhinoceros 

bestia et camclopardus, basiliscus, dracones ingcntcs, cx quoruni 

cercbro gcmniae extrahuntur. Iacynthus quoque et chrysoprasus 

1 prinuvincia O a sitibi hab. C 1 ct om. K 3 cacsariae BK 

4 cxj pro A* utracque] ut re1iquac(-qua?) B : rcliqua A' 5 ab or. 

oni. B 1 6 malbam T 7 astrixinm C fccundas tcrras K 8 tingin T 

9 ultima tx ultime 7* 10 exurget T l or.] occidcntc A* n malbam 

T occiduo om. T 13 gignans T 14 etiam cl. C clephantcs 

(elef-) Z>'A' quoso. A' 15 gamara B l : garam T 16 ct 

0111. K fj fringct C 1 : riget T 18 vicinas B* 19 hora.] omntum 

T autcm ibi C: ibi cn. B 20 occitl.] occantim C aa ab oricntc 

A' 23 us. aU A* 26 illic] ibi C rinoccrota (riccrota K)cwfif. 

DH crcbro /i 1 iacintbus A": inqiiintus T: iacintns C: yacinctus B 

ci isoprasius BK: crisobtasius T

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. v 

ibi reperiuntur; cinnamomum ibi colligitur. Duae sunt autem 16 

Aethiopiae: una circa ortum solis, altera circa occasum in 

Mauretania. Extra trcs autem partcs orbis quarta pars trans 17 

Occanum interior est in mcridie, quae solis ardore incognita 

5 nobis cst; in cuius finibus Antipodes fabulose inhabitare produntur. 

Proxima autcm Hispaniae Maurctania est, deinde 

Numidia, indc regio Carthaginensis, post quac Gaetuliam accipimus, 

post eam Acthiopiam, inde loca exusta solis ardoribus. 

Sciendum sane quod quaedam provinciac priimun de nominc 18 

10 auctoris appcilatac sunt; postca a provincia gcntis nomcn cst 

factum. Nam ab Italo Italia, et rursus ab Italia Italus; ct sic 

utimur ipsa nomina gentis, quomodo fuit ipsud nomen auctoris, 

unde dcrivatum est nomen provinciac. Ex quo accidit ex uno 

nominc nominari et civitatem ct rcgionem et gcntcm. Provinciae 19 

15 autem ex causa vocabulum acccperunt. Principatus namquc 

gentium, qui ad rcges alios pertinebat, cum in ius suum Roniani 

vincendo redigcrent, procul positas regioncs provincias appellavcrunt. 

Patria autcni vocata quod comnuinis sit omniuni, qui 

in ca nati sunt. Tcrraautcm significari, ut pracdixiinus (13,3, i), 20 

20 clcmcnlum : tcrras vcro singulas partcs, ut Africa, Italia. Eadom 

et loca; nam loca et tcrrac spatia in orbc terrarum multas in se 

contincnt provincias, sicut in corpore locus cst pars una, multa 

in sc contincns nicmbra; sicut ct domus, multa in sc habens 

cubicula: sic tcrrac ct loca dicuntur tcrraruni spatia, quoruni 

25 partes sunt provinciac; sicut in Asia Phrygia, in Gallia Raclia, 

in Hispania ttaetica. Nam Asia locus est, provincia Asiac 21 

1'hrygia, Troia regio Phrygiae, Ilium civitas Troiac. Item regioncs 

partes sunt provinciarum, quas vulgus convcntus vocat, 

4 interiorcm in 13 nob. incog. A' 5 antipodas codd. 

vtl fabulosac fabosac ant. habitarc dicuntur A' 6 proximo CK 

spania T 8 post cam] postca C usla A' 10 app. sunt ont. K 

(vid. infr.) 11 Italusj italis E 1 : itali K ia ipso noniinc A' 

13 indc 11 «n. dcr. cst] appellatac sunt A' 14 liomine BC\ 0111. K 

17 rcgioncs] nationcs A' 18 quia li communc A' 19 Tcrram 

CT ai in sc oin. K 32 continct C mullas in A* 23 contincnt 

T 24 tcrra ct 1. C : tcrras ct 1. A*: 1. ct tcrra B qnaruni A* 

25 in curopa gallia in italia rctia O Rac.] grctia H 26 bclica 

UCT: boctia tx rctia A' 28 vocant A'

ISIDORi 

sicut in Phrygia Troia; sicut in Gallicia Cantabria, Asturia. 

A rectoribus autem regio nuncupata est, cuius partes territoria 

22 sunt. Territorium autem vocatum quasi tauritorium, tritum 

bubus et aratro. Antiqui enim sulco ducto ct possessionum et 

territoriorum limitcs designabant. 5 

VI DK IXSVUS. Insulae dictae quod in salo sint, id est in mari. 

Ex his quoque notissiniae et maximae, quas plurimi vcterum 

2 sollcrti studio indagaverunt, notandae sunt. lirittania Occani 

insula intcrfuso mari toto orbc divisa, a vocabulo suae gentis 

cognominata. Haec adversa Galliarum parte ad prospcctum »o 

Hispaniac sita cst; circuitus eius quadragies octics scptuaginta 

quinque milia; nutlta et magna flumina in ea, fontes calidi, 

nietallorum larga ct varia copia: gagatcs lapis ibi plurimus ct 

3 margarit.ie. Tanatos insula Occani freto Gallico, a Brittania 

acstuario tcnui separata, frumentariis campis et gleba uberi. 15 

Dicta autcm Tanatos a morte scrpcntum, quos dum ipsa nesciat, 

asportata inde terra quoquo gentium vccta sit, angucs ilico peri- 

4 niit. Thylc ultima insula Oceani intcr scptentrionalcm et occidentalem 

plagam ultra Brittaniam, a sole nomen habcns, quia 

in ea acstivum solstitium sol facit, et nullus ultra cam dics est. 20 

5 Vnde ct pigrum ct concretum cst eius mare. Orcades insulac 

Occani intra Britanniam positae numero triginta tres, quarum 

6 viginti desertae sunt, trcdecim coluntur. Scotia idem ct Hibcrnia 

proxima ISrittaniac insula, spatio terrarum angustior, 

scd situ fccundior. Hacc ab Africo in Borcam porrigitur. 25 

Cuiiis partes priores Hiberiatn et Cantabricum Oceanum in- 

1 Gall.] gallia B: ispnnia KN arturia D: 0111. KX 4 ducto 

om. T 5 tcrritorium BK signabant A" 6 sala /?' 8 indicavcrunt 

IIK Britannta C: In brittania M 9 div.] di/Tusa M 

13 plurimos Zi 1 : plurimutn A' 14 Tanathos KAIT: Tanatus C fretu 

CT: adspiratur fr. Schtvars (ex Solin. aa, 8) britania T: britannia C 

15 est varia/iA': cst mari C tentiis BKT 16 tanathos TAf: 

anathosA' 17 quoquc DTC: quo A* v. est (

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. v, vi 

tendunt, unde et Hibernia dicta : Scotia autem, quod ab Scotoruni 

gentibus colitur, appcllata. Illic nulla anguis, avis rara, 

apis nulla, adco ut advcctos indc pulvercs seu lapillos si quis 

alibi sparserit inter alvaria, examina favos dcscrant. Gadis in- 7 

5 sula in finc Baeticae provinciao sita, quae dirimit Europam ab 

Africa, in qua Herculis colunmae visuntur, ct unde Tyrrhcni 

niaris faucibus Occani aestus inmittitur. Est autcm a continenti 

tcrra ccntum viginti passibus divisa, quam Tyrii a Rubro profecti 

marc occupantes [in] lingua sua Gadir, id cst suptam, nomi- 

10 navcrunt, pro co quod circumsepta sit mari. Nascitur in ea 

arbor similis palmae, cuius gummis infcctuni vitruni ceraunium 

gemniam reddit. Fortunatarum insulac vocabulo suo signifi- 8 

cant otnnia fcrrc bona, quasi fcliccs et bcatac fructuum ubertalc. 

Sua enim aptae natura pretiosarum ponia silvarum parturiunt; 

15 fortuitis vitibus iuga collium vestiuntur; ad herbarum viccm 

messis et holus vulgo est. Vnde gentilium crror et saecularium 

cnrmina poctarum propter soli fecunditatem casdcm essc Paradisum 

putavcrunt. Sitae sunt autcm in Occano contra lacvam 

Mauretaniao, occiduo proximac, et intcr se intcriecto mari dis- 

20 cretac. Gorgades insulae Oceani obversae promontorio, quod 9 

voratur Hesperu Ccras, quas incolucrunt Gorgoncs fominac 

aliti pcrnicitatc, hiisuto ct aspero corpore; et ex his insulac 

cognominatac. Distant autcm a conlincnti tma bidui navigatione. 

Hcspcridum insulac vocataca civitate Hespcride, quae 10 

25 fuit in fincs Mauretaniac. Sunt cnim ultra Gorgadas sitac sub 

Athlantcum litus in intimos maris sinus; in quarum hortis 

1 ibcrnia BT scottia BKM (1101/ N) : iscotia U scottorum 

BKNT: scothorum M a gcntilibus M nulhis KNOP (nou DF) 

3 apis . . . dcscrant ont. KNOP (tton DF) advcctus D : avcctos T 

4 dcsidcrant C (»0« D) Gadcs A' : Gaddis T 5 bcticac (-cc) 

codd. 6 uscntur K tcrrcni B l 7 marc A' inmittuntiir C 

au. contincntibus terram BK 8 profecto T 9 in hah. BK : om. C 1 T 

gadis BCT: gadus A' id cst] idcm O scptcm 773' : scpcm Arn>. 

{rx Sotin. 23, xa) 10 pro otn. K 11 coniis K 12 suo ottt. H 

13 fcrc C 14 suaptc cn. nat. Atrv. 15 ad]ct O hcrbac B 

16 crr. secarium A' 17 solis A' 19 occidnac C prox. int. sc 

iniccto A* 20 Gorgodcs BCK 21 hcsperaccrus T: cspcraccrvus 

C 1 : spcraccrus B: speraceros A' 25 flnibus CA' gorgadcs A':^ 

gorgodas T: gargades /J 1 : gorgodcs C 26 athlantc tnontc li. A' 

li. int. T ortu A": ostis D x


fingunt fabulae draconem pervigilem aurea mala servantem. 

Fertur enim ibi e mari aestuarium adeo sinuosis lateribus tor- 

11 tuosum ut viscntibus procul lapsus angucos imitctur. Chrysc 

ct Argyrc insulac in Indico Oceano sitac, adco fccundae copia 

metallorum ut plerique eas auream superficiem ct argenteam 5 

12 babere prodiderint; unde et vocabula sortitae sunt. Taprobane 

insula Indiae subiacens ad Eurum, cx qua Oceanus Indicus 

incipit, patens in longitudine octingentis septuaginta (juinquc 

milibus passuum, in latitudine sesccnta viginti quinque 

milia stadiorum. Scinditur anmi intcrfluo ; tota margaritis rc- 10 

plcta ct gemmis: pars cius bestiis et elcphaniis rcplcta cst, 

partcm vcro homines tcncnt. In hac insula dicunt in uno anno 

duas csse aestatcs et duas hiemes, et bis floribus vernare locum. 

13 Tiles insula Indiae, virens omni temporc folia. Hucusque 

14 Oceani insulae. Item insulae quae Hellcsponto usquc ad Gadcs 15 

in mare Magno sunt constitutae. Cypros insula a civitatc 

Cypro, quae in cacst, nomcn acccpit; ipsa cst ct Paphos Vencri 

consecrata in Carpathio mari, vicina Austro, fainosa quondam 

divitiis, ct maxime aeris. Ibi cnim prima huius mctalli invcntio 

15 et utilitas fuit. Crcta Gracciac pars est iungcns contra Pelo- ao 

ponnenscm. Hacc primum a temperie cacli Macaronnesos appollata 

est; deindc Creta dicta a Crotc quodam indigena, quem 

aiunt unum Curctum fuisse, a quibus Iuppitcr ibi absconditus 

est ct enutritus. Est autcm insula Grneciac intcr ortum ct 00 

casuni longissimo tractu porrccta, a soptcntrione Graeciac acsti- 35 

bus, ab Austro Aegyptiis undis perfusa. Fuit autem quondam 

16 ccntuni urbibus nobilis; unde et Hecatompolis dicta cst. Prima 

1 aurcam nlam A' 2 c] hic A" {p>*> in corr. c?) 3 anguis A* 

Crisac DK : Crissac C: Crisc T 4 argirac DCK: argire T indic 

T 6 prodklemnt 7^: crcdidcrint A* Tliaprobane T: Taprobanac 

C : Taporbana B : Tabrobana A' 7 insulc T cx] in A*: a C 

quo BCK 8 scpt. qu.] xxv C 13 loco T 14 Vtilis ccxiil. 

insulac] insulaZ? 1 : inlc 7 n 15 qu. ab Hcll. T gadis B 17 pafon 

codd. vcncris T 18 carpatio codd. 20 Cr. Gr. insula B: Cr. 

insula Gr. C ingcns Arev. : w«'.viaccns ai macaronncson (vrl sint.) 

codii. etforl. hul. 22 crctc] rcgc C quondam T 23 curctarum 

(crc- li) codd. 24 nutritus 13C Gr.] rcgic T x intcr] ad A' 

25 porrigcnda A'

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. vi 

etiam remis et sagittis claruit, prima litteris iura finxit, equestres 

turmas prinia docuit; studium musicum ab Idaeis dactylis in 

ca coeptum. Capris copiosa, cervos eget; lupos ct vulpes aliaquc 

fcrarum noxia nusquam gignit; serpens nulla ibi, nulla 

5 noctua, et si inveniatur, statim cmoritur. lîrga cst auteni vitibus 

et arboribus : dyctamnos hcrba in Crcta nascitur et alimos, 

quae admorsa diurnam famem prohibct. Phalangos autem 

vcnenatos gignit ct lapidem qui Idaeus dactylus dicitur. Aby-17 

dos insula in Europa supcr Hclle.spontum posita, angusto ct 

10 pcriculoso mari scparata, et"A/?i-8os Graece dicta quod sit introitus 

Ilellesponti maris, in quo Xcrxcs pontem cx navibus 

fccit, ct in Gracciam transiit Coos insula adiacens provinciac 18 

Atticac, in qua Hippocrates mcdicus natus est; quae, ut Varro 

testis cst, arte lanificii prima in ornamcnto fcniinarum inclaruit. 

15 Cyclades insulac anticiuitus Gracciac fuerunt, quas indc Cy-19 

cladcs autumant dictas quod, licet spatiis longioribus a Delo 

proicctac, in orbcm tamcn circa Dclum sitae sint; nam orbcm 

KVK\OV Graii loquunlur. Quidam vcro non quod in orbcm 

digestac,scd proptcr scopulos qui circa eadem sunt, dictas putant 

20 Cyclades. Hacc in Hellesponto inter Acgeum et Maleum niarc 20 

constitutac circumdantur ctiam pelago Myrtoo. Sunt autcm 

nuincro quinquaginta trcs, tcncntcs a scptcntrionc in mcridicm 

milia tiuingenta, ab oricntc in occasum milia duccnta. Mctropolis 

caruin Rhodos. Delos insula in incdio Cycladum sita. 21 

25 Et dicla Ddos fcrtur, quod i>ost diluvivun, quod Ogygi tcniporibus 

notatur, cum orbem multis mensibus continua nox inumbrasset, 

antc omnes terras radiis solis inluminata cst; sortilaque 

cx co nomcn, quod prima manifcstata fuissct visibus; nam 

bi]\ov Gracci nianifcstuni dicunt. Ipsa cst ct Ortygia, co 

1 fixit 7"A': vix vinxit (oim codd. j>lcrisqtu Solini 11,5) 3 caprcis 

Schwarz 4 numquam A' scrp. nuUus A' 5 noct. csl C invclialur 

Arcv. 1 diviturnam C fainam T pcrhibct B sfalangos 

BT: spalangos OK 10 quod] quc 13 (1. c. quac 1 ) 16 qviod]quia 

B 17 nam urbcm A' 18 grcci C: grccc A' 19 candcin 

BCT 20 Hacc om. O 21 mirtco «*/


prinumi ibi yisae sunt coturniccs aves, quas Gracci oprvyas vocant. 

In-hac insula Latona enixa cst Apollincm et Dianam. 

22 I >elos autem et civitas dicitur et insula. Rhodos Cycladuni 

prima ab oriente, in qua rosae capitulum dicitur esse invcntum, 

duni ibi civitas conderetur, ex quo et urbs et insula Rhodos est 5 

appellata. In hac urbe Solis colossus fuit aereus septuaginta 

cubitorum altitudine; fuerunt et alii centuni numero in cadem 

23 insula colossi minores. Tenedos una ex Cycladibus a septentrione 

sita, in qua olim civitas a Tene quodam condita est. 

Vnde nomcn urbis illius vel potius insulae fuit; nani Tenes 10 

iste infamatus quod cum noverca sua concubuisset, [et] fugiens 

hanc insulam vacuam cultoribus obtinuit; unde et Tcnedos 

dicta est. Sic Cicero (2 Verr. 1, 49): ' Tcncn ipsum, cuius cx 

24 nomine Tenedos nominatum.' Carpathos una cx Cycladibus 

a meridie posita contra Acgyptum; a qua Carpathium mare 15 

appellatum est, vocata propter cclcrem fructuum maturitatem. 

Est enim inter Aegyptuni et Rliodum. Ex hac insula dicuntur 

25 et carpasiae iiaves, magnae et spatiosac. Cythcrea insula una 

cx Cycladibus a partc occidua sita, cuius Porphyris antca 

nomcn fuit. Cytherea autem vocata quod ibi Vcnus sit orta. 20 

26 Icaria insula una de Cycladibus, quae Icario mari nomen dedit. 

Haec inter Samum et Myconum procurrentibus saxis inhospitalis 

cst, ct nullis sinibus portuosa. Dicitur autcm Icaruni 

Crctcnscm ibi naufragio interissc, ct de cxitu hominis inpositum 

27 nomcn loco. Naxos insula a Dionysio dicta, quasi Dionaxos, 25 

quod fcrtilitatc vitium vincat cctcras. Est autem a Dclo dccem 

et octo niilia passuum scparata, cx qua olim Iovis fertur adver- 

28 sus Titanas fuisse profcctus. Melos cx numero Cycladum, una 

1 quas] qua A' a lalon DKT 4 cnpitolum II: capitolium A* 

5 lundarctur A' urbs ins. 13* 6 urbc] insula A' aurcus A' 

scpt.] i.x A' 7 ct oin. K 8 ad scptcntrioncm BCK 9 a tcnnc 

f-nac) BT: attcnncA*: ad tcnuc C 1 10 tcnncsccxid. n infamatur 

li qnod] qtiia^ ct liab. BK: 0111. CT 12 un. Tcn. T (c/. Sen>. 

a

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. vi 

omnium insularum rotundissima; unde et nuncupata. I listoria 29 

dicit ex Ias(i)one natum fuisse Philomdum ct Plutum, ex 

Philomclo Pareantum gcnitum, qui dc suo nomine Paron insulam 

et oppidum appellavit: prius autem Minoia, deinde Paros 

5 dicta. De qua Vergilius (Aen. 3,126): 

Niveamque Paron. 

Gignit enim marmor candidissimum, quod Pariuni dicunt. 

Mittit et sardam lapidem raarmoribus quidcm praestantiorcm, 

ct inter gemmas vilissimum. Chios insula Syra lingua appella- 30 

10 tur co quod ibi niastix gignitur; Syri enim masticem * chio' 

vocant. Samos insula cst in niari Aegeo, ubi nata cst Iuno; 31 

cx quafuit Sibylla Samia ct Pythagoras Samius, a quo philosophiac 

nomcn invcntum cst. In bac insula rcporta prius fictilia 

vasa tradutUur; undc ct vasa Saniia appellata sunt. Sici- 32 

15 lia a Sicano rcgc Sicania cognominala cst, dcinde a Siculo Italt 

fratre Sicilia. Prius autcm Trinacria dicta proptcr tria UKJICI, 

id est promontoria: Pelorum, Pachinum ct Lilybacum. Trinacria 

enini Graccum cst, quod Latinc triquetra dicitur, quasi h\ 

trcs quadras divisa. Haec ab Iialia cxiguo frctu discrcta, Africum 

20 marc prospectans, terris frugifera, auro abundans, cavcrnis tanien 

ct fistulis penctrabilis, vcntisquc ct sulphure plena; unde 

ct ibi Actbnae montis extant inccndia. In cuius frctu Scylla 

cst cl Charybdis, quibus navigia aut absorbuntur aut conliduntur. 

Fuit autcm quondam patria Cyclopum, ct postca nutrix 33 

35 tyrannorum; fruginn fcrtilis, uc prhnuiu tcrris omnibus commissis 

scminibus aratro proscissa. Principem urbium Syracusas 

habct, fontcm Arcthusam et Alpheum fluvium J niagnorum 

3 cx] ct T 3 pariantam BK 4 oppidum upidutn app. K 

mironia C 1 6 nivcumquc C: niviumquc ut vid. li x Paron] pazcn 

K 8 quidcin oin. B pracst. int. A' 9 Cion BCK : Cyo 7Vv 

rorr. 10 cio C: icio BK: cyo T 11 Samo codJ. gco 7' 

13 Pyt'«. samias B ] 15 Siculo] sicalo B 16 dicla proptcr triaca 

mM.in wg. T a*pa] cata 1S : at;r.i K 17 idctn pr. O libcum 

JiOT: lium A' 18 triqucdra /)'/': diquadra O 20 conspcctans A' 

21 snlforis A' 22 ct libia vcthnc A' cxtans T 23 obsorbuntur 

/i 1 : sorbuntur A' 24 Cycl.] cocoplum C l 25 fructum fcrt. A' 

primo C" commisis 7" 1 : commisi&sc B l : commissa C 26 Syracusis 

(,scr-, sir-) todii. 27 Arcth.] aridosain B


generatorem equorum' (cf. Virg. Aen. 3, 704). In ca insula 

34 primum est inventa comoedia. Achaten lapidem ipsa primum 

ex Achate fluminc dedit. Parturit et mare eius corallium ; 

gignit et sales Agrigentinos in igne solubiles, crepitantes in 

aquis. Omnis anibitus eius clauditur stadiorum tribus milibus. 5 

Sallustius (Hist.4,26) autem dicit Italiae coniunctam fuisse Siciliam, 

sed niedium spatium impetu maris divisum et per angustiam 

35 scissum. Thapsus insula stadiis decem a Sicilia remota iacens 

et planior, unde et nuncupata. De qua Vergilius (Aen. 3,689): 

Thapsumque iacenteni. 10 

36 Aeoliae insulae Siciliae appellatae ab Acolo Hippotae filio, 

quem poetae finxerunt regem fuisse ventorum: sed ut Varro 

dicit, rector fuit istarum insularum, ct quia ex earum ncbulis ct 

funio fuluros pracdiccbat flatus vcntoruni, ab inperitis visus cst 

ventos sua potestate retinuisse. Eaedem insulae et Vulcaniae 15 

37 vocantur, quod ct ipsae sicut Acthna ardeant. Sunt autem 

novem habentes propria nomina. Quaruin primam Liparus 

quidam Liparen vocavit, qui eam antc Acoluin rexit; altcra 

llicra vocatur, quod sit collibus cmincntissitnis; rcliquac vero, 

id cst Strongylc, Didyme, Eriphusa, Hephacstia, Phaenicusa, 20 

Euonymos, Tripodes, Sonores, quoniam nocte ardent, Aeoliae 

sivc Vulcaniae dicuntur. Ex his quacdani ab initio non 

38 fiierunt; postea mare cditae usque [ad] nunc pcrmanent. Stocchadcs 

insnlac Massiliensium scxaginta milium spalio a conlincnli 

in frontc Narboncnsis provinciac, qua Kliodanus fluvius 25 

in marc cxit. Dictae auteni Graccc 2TOIXU8«9, quasi opcre in 

1 cquorcm C a AcatinZ?: Acatcm CT: Apatcn A' 3 acatc 

HC.T: agatc A' corallum /3A' 4 Agr. ct ig. A' 5 trium inilium 

rodd. 6 ilaliam B 7 div. pcr K 8 Tapsum BCK: Thapsum T 

iac. plan. A' ro (apsumquc UCK': thabsutnquc T 13 cx] in A' 

i.\ fuluro T prncdicabat (prc-) BT 15 vcnto siia B ccndcm 

A*: cadcm T insula A' 16 vocalur li ardcat C 1 17 lyparis 

A" 18 liparcni BCT\ lypar K vcxit K 19 hiram corr. hicr- 

T: gcra A": pcram B: higcra C cmincntibus A' rcliqua B 

20 id cst] id C strangiiac B fcstia codd. fcnicussa C 

ai cuonimun BKT: cuonimons C stripodcs A' : slripodis B : 

islripodcs T: tripodas C ardens BC\ 23 non otn.K 23 ad hab. 

HTzow.CK Stoccadcs BC: Istoccadcs 7": Stocadcs A' 24 spatia 

co»t. T 25 Irontcin codd. 26 stoccadcs BC: iitoccadcs T: 

slocadcs A*

ETYMOLOGIARVM UK. XIV. vi 

ordinem sint positac. Sardus Hercule procreatus cum magna 39 

multitudine a Libya profectus Sardiniam occupavit, ct ex suo 

vocabulo insulac nomen dedit. Hacc in Africo mari facie 

vcstigii humani, in orientem quam in occidentcm latior promi- 

5 nct, fcrme paribus latcribus quac in mcridiem ct septcntrioncm 

vcrtunt; ex quo ante commcrcium a navigantibus Graccorum 

"Ixios appellata cst* Tcrra patct in longitudinc milia ccntum 40 

quadraginta, in latitudine quadraginta. In ca ncque scrpcns 

gignitur ncque lupus, sed solifuga tantum, animal exiguum 

10 hominibus pcrniciosum. Venenum quoquc ibi non nascitur, 

nisi herba per scriptores plurimos ct poctas mcmorata, apiastro 

similis, quae hominibus rictus contrahit ct quasi ridentcs interimit. 

Fontcs habct Sardinia calidos, infirmis mcdcllam praebcntcs, 

furibus caccitatcm, si sacramento dato oculos aquis eius 

> 5 tetigerint. Corsicae insulae exordium incolae Ligures dederunt 41 

appcllantes cam ex nominc ducis. Nam quacdam Corsa r.oniinc 

Ligus mulier, cum taurum ex grcge, quem propc litora 

rcgcbat, transnatare solitum atque per intervallum corporc aucto 

remeare vidcret, cupicns scirc incognita sibi pabula, taurum 

20 a cetcris digredientcm usque ad insulam navigio prosccuta cst. 

Cuius rcgressu insulae fertilitatem cognoscentcs I.igures ratibus 

ibi profccti sunt, camque noniinc mulicris auctoris ct ducis appcllavcrunt. 

I lacc autem insula Graccc Kvfnnj dicitur, a Cyrno 42 

1 Ierculis filio habitala. F)c qua Vcrgilius (Kcl. 9, 30): 

25 Cyrnea taxos. 

Dividitur autem a Sardinia viginti milium frcto, cincta Ligustici 

acquoris sinu ad prospectum Italiac. Est autcm multis 

promuntoriis angulosa, gignens lactissima pabula et lapidem 

qucm catochiten Graeci vocant. Ebosus insula Hispaniae43 

1 ordinc CK Sardcs A' 5 furmac K 6 cx qua K Gr. 

icchos A": Gr. icos C: Gr. hicnus 7": grccorachus B 7 cst o»t. K 

8 in lat. quadr. om. C 11 ct po.] appcllata A' mcmoratas li : 

mcmota 7* la qui T: quia C 14 lur.] pciuris A^VA" 1 : pcriuriis 

(-ris) OPX 7 (tiott DGU\ 17 ligus mul. C: liRiiris mul. A* 18 transnatura 

T intcrvallo BT auctum A* 20 cttcris] cc A" adsulain O 

ai rcgrcssus BK 33 sunt 01». A' auct. mul. T 23 diciturcirnc C 

35 -cas Virg. a6 div.] dicitur A' frcta C (f>ro -tu ? N . 27 multustt 

1183 ii K.


dicta (]uod a Zanio non procul sit, quasi abozus; nam septuaginta 

stadiis ab ea distat. Cuius terram serpentcs fugiunt. 

44 Huic contraria est Colubraria, quae feta cst anguibus. Baleares 

insulac Hispaniae duae sunt: Aphrosiadcs et Gymnaside, maior 

et minor; unde ct cas vulgus Maioricam et Minoricam nuncu- 5 

pant. In his primum insulis inventa cst funda qua lapides 

cmittuntur, unde ct Balearcs dictae; fidWeiv enim Graece 

mittere dicitur; unde et ballista, quasi missa, ct fundibalum. 

Vcrgilius (Georg. 1,309): 

Balcaris vcrbera fundae. 10 

VII l)n PROMVNTORIIS. Commune cst insulis ut promincant. 

Inde ct loca carum promuntoria dicuntur. Sic Sallustius dc 

Sardinia (Hist. 2, fr. 2) : 'In Oricntem quam in Occidcntcm 

2 latior prominct.' Sigeum promuntoriuni Asiae, ubi Hellespontus 

apertius dilatatur. Dictum autem Sigeum proptcr Herculis 15 

taciturnitatcm, quia prohibitus hospitio a Laumcdonte Troianorum 

rcge, simulavit abscessum, ct inde contra Troiam cum 

3 silentio vcnit, quod dicitur myy. Maleum prunuintorium Graeciae, 

quod intrat mare, et per milia quinquaginta protenditur; 

ubi unda ita saeva cst ut perscqui navigantcs videatur. Hoc ao 

autem promuntoriuin a Malco rcge Argivorum nomen accepit. 

4 Pelorum pronuintorium Siciliac rcspicicns Aquilonem, sccundum 

Sallustium (Hist. 4,39) dictum a gubcrnatore Hannibalis 

5 illic sepulto. Pachynum pronnintorium Siciliae Austrum spectans, 

ab aeris crassitudine dictum; nam Tra^w est pinguis et 25 

6 crassus: Austro enim perflatur. Lilybacum pronnintorium 

Siciliac, solis occasum intendcns, vocatum ab ciusdcm nominis 

1 dictnc quia n /i n Zan.] bifznnio C 1 qu. cbozus CK: qu.cbozos 

/>> : an quasi apozas ? 3 feta] fcrta KO: rcfcrta T: frcta BC 

Dclcares /i 4 fori. Aphrodisiadcs gcmnaside (-dac) BKT': 

pcmnassidc C 6 fundamenta C 1 qua") quibus IiC 7 cmittcrc 

BK 8 fundibulum B: fondivolum A' la sic] undc ct A7 3 

13 oricnte KP in («//.) 0111. B in or. la. pr. q. in oricntc (-tctn P) KP 

14 ubi ofii. A" 16 qui proh. Scrv. ad Acn. 2,312 17 rcgcs T 

18 quod] qiiam D Malium A" 19 quac B int. in ma. BC 

cxtcnditur A* 20 proscqui A* 21 abamilioA* 24 PacinumrotA/. 

35 iiam ita wn\vt T cst 0111. fC aC llatur B I.ibcuin codil. 

a-j

RTYMOLOGIARVM UB. XIV. vi-viii 

civitate, quae ibi est sita. Borion promuntorium Nuniidiae, 7 

vocatum ita quod Aquilonem intcndat. Hoc Hipponem Regium 

postea dictum, pro co quod sit acquorc interruptum. 

Calpis Hispaniae promuntorium. 

5 DK MONTIBVS CETEKIS()VE TKKKAE VOC.MJVLIS. MontCS VIII 

sunt tumorcs terrarum altissimi, dicti quod sint cminentes. 

Quidam autem propriis cx causis vocati sunt, ex quilms notandi 

sunt qui opinione maximi celcbrantur. Mons Caucasus 2 

ab India usquc ad Tauruin porrcctus, pro gentium ac linguarum 

10 varictatc quoquo versum vadit, divcrsis nominibus nuncupatur. 

Ybi autcm ad orientem in excclsiorcm consurgit sublimitatcm, 

pro niviuin candore Caucasus nuncupatur. Nam orientali 

lingua'caucasum ' significat candidum, id cst nivibus dcnsissimis 

candicantem. Vndc ct cum Scythac, qui eidcm nionti 

15 iunguntur, Croacasim vocavcrunt. ' Casim ' enini apud cos candor 

sive nix dicitur. Mons Taurus a plerisquc idem vocatur 3 

et Cuucasus. Libanus mons Phocnicum altissinuis, cuius 4 

mcmincrunt prophctac ; diclus a turc, (juia ibi colligilur. Cuius 

ca pars,


g nam {ai) Graece impctus et fy/ii) dicitur, uirb TOU 

Olympus mons Macedoniae nimium praecclsus, ita ut sub illo 

nubes esse dicantur. De quo Vcrgilius (Lucan. 2, 271): 

Nubes excessit Olympus. 

Dictus autem Olympus quasi Ololampus, id est quasi caeluni. 5 

10 Hic mons Macedoniam dividit a Thracia. Athos mons Macedoniae, 

et ipse altior nubibus, tantoque sublimis ut in Lemnum 

umbra eius pertendat, quae ab eo septuaginta sex milibus sepa- 

11 mtnr. Parnasus mons Thcssaliae iuxta Uoeotiam, qui gcmino 

vcrticc est crcctus in caelum. Hic in duo finditur iuga: io 

Cyrrham ct Nissam ; unde ct nuncupatus ; co quod in singulis 

iugis colebantur Apollo ct Liber. Hacc iuga a duobus fratribus 

Citbacron et Hclicon appcllantur. Nam Helicon dictus 

12 ab lleliconc fratrc Cythacronis. Item Ceraunii sunt montcs 

Epiri, a crebris dicti fulminibus. Graece enim fulmcn KC/KIWOS 15 

13 dicitur. Appenninus mons appellatus quasi Alpes Poeninae, 

quia Hannibal venicns ad Italiam easdeni Alpcs aperuit. Vndc 

et Vergili..s(Aen. 10, 13) : 

Alpcs inmittit apertas; 

has enim Hannibal post bella Hispaniae aceto rupit; Iuvenalis 20 

Et montem rupit aceto. 

Et indc loca ipsa, quae rupit, App^nninac Alpcs vocantur. 

14 Mons Acthna cx ignc ct sulphure dictus; undc ct Gchcnna. 

Constat autcm hunc ab ea partc, qua Eurus vcl Africus flat, 35 

habere speluncas plenas sulphuris ct usquc ad mare deductas, 

quac speluncac recipientcs in se fluctus vcntum creant, qui 

5 dic. nu. 01. otn. D x OIol.] uAoAa/iiri}s ttld. Scrvii ad Atu. 4, 268 

7 ct ipsc ont. K lcmno codih 8 scpt.] octoginta rodcl. Solini, 11,33 

scx] scptcm A' 9 borctiam T gcminc B 10 hic duo T 

finRunturZ? 11 cirra liCT: cerra K nissa BCT: nisa K nuncupatur 

KC ul vitt. 12 a ot». T 13 citeron codd. clicon BCT: 

ilicon A' (ulnque) 14 citeronis CT: ciccronis BK Intcr T: om. K 

ccraunci A': -ni C: -»ia Strviits od Gcorg. i,33 2 mo - sunt K 

15 dictis /^ fluminibus TO clim T 16 Apcnninus B: AppinninusA' 

appcllaturCT Poen.] pcnicc BCT: pinicacK 23 appinninae 

A': Pocninac Strv. adAtn. 10,13 24 Ac. mons K cthna 

BKT: ctna C gccnna T: gcnna CB l : gcna B l 25 ca ex c T 

ttant hab. sp. ct pl. Strv. ad Aeiu 3, 571 26 plenas om. K »7 crcat A

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. viii 

agitatus ignem gignit ex sulphure; unde cst quod videtur incendium. 

Pyrenaeus ct ipse a crebris fulminum ignibus nun-15 

cupatus; Graece cnim ignis vvp vocatur. Iste est qui inter 

Galliam atquc Hispaniam quasi de industria munimentum intcr- 

5 iacct. Solurius a singularitate dicitur, quod omnibus Hispaniae 16 

montibus solus altior videatur [sive quod oriente sole antc 

radius eius quam ipse cernatur]. Calpes nions in ultimis fini- 17 

bus Occani, qui dirimit Europam ab Africa, quem Athlantis 

finem esse dicunt. De quo Lucanus (1, 555): 

10 Hesperiam Calpem, summumquc implcvit Athlantem. 

Athlans fratcr Promethei fuit et rcx Africac, a quo astrologiae 

artem prius dicunt excogitatam; ideoque dictus est sustinuisse 

caclum. Ob eruditioneni igitur disciplinac ct scicntiam 

cacli noinen cius in inontcm Afrieae dcriviituin cst, qui nunc 

15 Athlans cognominatur: qui proptcr altitudinem suam quasi 

caeli machinam atque astra sustcntare vidctur. Alpcs autem 18 

propric niontes Galliae sunt. Dc quibus Vergilius (Gcorg. 

3.474): 

Aerias Alpes; 

20 ct dicendo aerias verbuni cxprcssit a vcrbo. Nam Gallorum 

lingua 'alpes' montcs alti vocantur. Hacc sunt cnini


porrectus et iacens; unde et Graece TTCSIW dicitur. Sumpsit 

autem nomen ex Graeca etymologia; x n f ta * enim Graeci breve 

24 dicunt. Solum est omne quod sustinet, a soliditate dictum 

scilicet. Vnde ct de mari Yergilius ait (Aen. 5,199): 

Subtrahiturque solum. 5 

25 Saltus sunt vasta et silvestria loca, ubi arbores exiliunt in 

26 altum. Fauces sunt aditus angustorum locorum inter arduos 

niontes, loca angusta et brevia, dicta a faucium similitudine, 

27 quasi foces. Confrages loca in qua undiquc venti currunt ac 

sesc frangunt. Vt Naevius ait (trag. 58): 10 

In montes ubi vcnti frangebant locuiu. 

28 Scabra sunt loca situ aspera. Vnde et scabies dicitur, a cor- 

29 poris asperitatc. Lustra obscura latibula fcrarum ct luporum 

cubilia sunt. Vndc ct lupanaria lustra dicuntur, per contrarium 

30 videlicet, quia parum inlustrantur. Lucus cst locus densis ar- 15 

boribus septus, solo lucem detrahens. Potest ct a conlucendo 

crebris luniinibus dici, quae ibi proptcr rcligioncm gentilium 

31 cultumquc fi :bant. Dcscrta vocata quia non seruntur ct idco 

quasi deseruntur ; ut sunt loca silvarum ct montiuni, contraria 

32 uberrimarum terrarum, quac sunt uberrimae glebae. Devia 20 

sunt loca sccreta et abdita, quasi extra viam. Ipsa sunt ct 

invia. Indc ct aviaria sccreta loca et a via rcmota, aut tantum 

adibilia avibus. Vnde cst illud (Virg. Gcorg. 2,430) : 

Inculta rubent aviaria bacis. 

33 Anioena loca Varro dicta ait eo quod solum amorcni pracstant 25 

ct ad se anianda adliciant. Verrius Flaccus, quod sine munerc 

sint ncc quicquam his officia, quasi amunia, hoc est sinc fructu, 

1 porr. ia. T a x a >] can "

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. viii, ix 

unde nullus fructus cxsolvitur. Inde ctiam nihil praestantcs 

inmunes vocantur. Aprica loca quae solc gaudent, quasi uvtv 34 

piKT}


appcllant vel 'Ax«/>o>T«a. Etiam Varro spiraculum dicit 

huiuscemodi locum; et spiracula ex eo dicuntur loca qua 

3 terra spiritum edit. Hiatus pracruptio terrac profunda, quasi 

itus. Proprie autem hiatus est hominis oris apertio, translata 

4 a feris quarum aviditas oris adapertione monstratur. Profun- 5 

dum proprie quasi cuius porro sit fundus. Abusive autem profundum 

vel sursum vel deorsum dicitur, ut (Virg. Aen. x, 58): 

Maria ac terras caelumque profundum. 

5 Baratrum nimiae altitudinis nomcn est: et dictum baratrum 

6 quasi vorago atra, scilicet a profunditate. Erebus inferorum 10 

profunditas atque recessus. Styx «iiro TOU tr-nryifm, id est a 

tristitia, dicta, eo quod tristes faciat vel quod tristitiam gignat. 

7 Cocytus locus infcri, de quo Iob ita loquitur .. . Cocytus autem 

8 nomen acccpit Graeca interpretatione, a luctu et gemitu. Tartarus 

vel quia omnia illic turbata sunt, u-rrb TOU Taprapi&iv, aut, 15 

quod est verius, d ro rrjs rnpaxi}s> id est a tremore frigoris, quod 

est algerc et rigere, scilicet quia lucem solemque carct; quia 

ncquc illic vaporcs sunt, qui cx solis luce gigmuUur, nc(|uc 

flatus, qui eiusdcni motibus incitatur, scd pcrpctuus stupor; 

raprafHûv enim horrere et tremere apud Graecos legitur. Illic 20 

9 cnim ' flctus ct stridor dentium' (cf. Matth. 8, 12). Gehenna 

cst locus ignis ct sulphuris, quem appellari putant a valle idolis 

consccrala, quae est iuxta murum Hierusalem, repleta olim 

cadavcribus mortuorum; ibi enim Hebraci filios suos inmolabant 

dacmonibus, ct appelhibatur loctis ipsc Cehennon. 25 

luituri crgo supplicii locus, ubi peccatorcs cruciandi sunl, 

huius loci vocabulo designatur. Dupliccni autcm esse Gchcn- 

1 acerontea codd. spiraculo di. K 3 proruptio A' tcrra 

7 1 qu. ictus Ji 1 : om. K 4 omnis DT aperti B l 5 avitas 

A' or. pcr apertioncm oris m. K 6 porro] procul K 8 mari 

T: marc HCK tcrrn BK 9 ct dic. bar. 0111. K 10 voracum 

A* 11 stix C: istix T: ilix A': istrix II aTvytpov axltt. of>t.Scrvii 

a om. 13 13 loq. dulcis fuit glareis cociti. Coc. C {tf. Iob 21,33) 

aulem om. K 14 a] ac JT 1 15 quia 0. i. t. s. diro rijt rapaxij* aut 

q. c. v. d«» rov ra/napifur Scrvfns quia] quod C aut] tit Ji: vcl C 

16 quod (rt//.)] n uac " '7 carict A' quia] qiiasi B: nam C 19 monlibus 

D pcrpctnis A' 23 consccralc li: consccrcta C 24 morum 

O immolant O 37 cssc 0»/». H x

ETYMOLOGIARVM LIB. XIV. ix 

nam ct ignis ct frigoris. Inferus appellatur eo quod infra sit. 10 

Sicut autem secundum corpus, si pondcris sui ordincm tcneant, 

infcriora sunt omnia graviora, ila secundum spiritum infcriora 

sunt omnia tristiora; undc ct in Graeca lingua origo nominis, 

5 quo appcllatur inferus, cx eo quod nihil suavc habcat resonare 

pcrhibetur. Sicut autem cor animalis in medio est, ita et n 

inferus in mcdio terrae esse perbibetur. Vnde ct in Evangelio 

legimus (Matth. 12,40): 'In cordc tcrrae.' Philosophi 

autem dicunt quod inferi pro eo dicantur quod animae hinc 

10 ibi ferantur. 

1 fr. lcgimus C Infcrnus T co 0111. 7" 3 ita ct sec. K 

4 tristitiora C 1 5 cx ont. T nihil om. O 7 infcrnus BCT 

9 dicantur .fi/f: dicuntur CT 10 fcruntur C

LIBER XV 

DK AEDIFICIIS KT AGRIS 

1 Dii CIVITATIBVS. De auctoribus conditarum urbium plerumquc 

dissensio invenitur, adeo ut ncc urbis quidem Roniae 

origo possit diligcnter agnosci. Nani Sallustius dicit (Cat. 6): 

'Vrbem Romani, sicuti ego acccpi, condcrc atque habitare 

initio Troiani et cum his Aborigines.' AHi dicunt ab Evandro, 5 

secundum quod Vergilius (Acn. 8, 313): 

Tunc rcx Evandrus Romanac conditor arcis. 

Alii a Ronmlo, ut (Virg. Aen. 6, 781): 

En huius, nate, auspiciis illa inclita Roma. 

2 Si igitur tantac civitatis certa ratio non apparet, non mirum si 10 

in aliaruni opinione dubitatur. Vnde nec historicos ncc comnientatores 

varia dicentes imperite condemnarc debcnuis, quia 

antiquitas ipsa crcavit crrorcm. Sanc quasdam, de quibus 

aut sanctac Scripturac aut historiae gcntium ecrtam origincni 

3 referunt, paucis admodum verbis rctexcrc oportct. 1'rinius 15 

antc diluvium Cain civitatcm Enoch ex nomine filii sui in 

Naid condidit, quam urbcm sola multitudinc suac postcritatis 

4 implevit. Primus post diluvium Ncnibroth gigans Babylonem 

nrbem Mesopotamiae fundavit. Hanc Semirainis rcgina 

Assyriorum anipliavit, nuirumquc urbis bituminc ct cocto 20 

latore fccit. Vocabulum autem sumpsit a confnsionc, co quod 

ibi confusae sint atque permixtae linguac acdificantium turreni. 

5 Iudaei asserunt Sem, filium Noe, queni dicunt Melchisedech, 

primum post diluvium in Syria condidissc urbcm Salcm, in 

qua rcgnuni fuit ciusdem Melchisedech. Hanc postea tenue- 25 

2 nec]nc T (jntut Serv. ad Acn. 7,678) 4 condirc IP : condiderc 

C (puti Sftv.) habitavcrc C 5 in ini. li ab originc KTIP ^nc» 

ifl) 6 scc. quos quod O : scc. quos Scrv. 7 roinac C 1 8 ut 

virgilius cn C 9 cnnius liuitis nam ausp. A' Koma om. K 10 ig.] 

autcm T tantac om. K crcta li u nlioruin CK 13 variam 

li impcritiac C {nntt Strv.) 13 crcabit 7" 14 crctam B 

16 in Naid] in india DCK 1 india T 17 quac ur. B x 18 ncbrulh 

CT: ncbrodli A* 22 sunt C a.| rcg. in qua C

ETYMOLOGIARVM LIB. XV. i 

runt Iebusaei, ex quibus ct sortita vocabulum est lebus; 

sicque duobus nominibus copulatis Iebus et Salem vocata est 

Hierusnlcm, quae postea a Salomonc Hierosolyma quasi 

Hicrosolomonia dicta cst. liacc ct corrupte a poetis Solyma 

5 nuncupata est, et postmodum ab Aelio I ladriano Aelia vocitata 

cst. [In] Ipsa est ct Sion, quac Hebraice inlcrprctatur spcculatio, 

co ciuod in sublimi constructa sit, et de longe venicntia 

contempletur. Hierusalcm [autem] pacifica in nostro sermonc 

transfertur. 

IO OlMUDA NOISIMA, OVI VKL (JVAK CONSTITVERVNT. 

Dionys[i]us, qui ct Liber patcr, cum Indiain victor perambulas- 6 

sct, Nysani urbcm ex suo nominc iuxta Indum fluvium condidit, 

ct quinquaginta niilibus hominum adimplcvit. Medus autcm 7 

Aegoi filius Mcdiani construxit; undc ct regio cius Mediae 

15 nomen sortita cst. Persepolim urbem caput Persici rcgni 8 

1'crscus tAdeact filius condidit faniosissimam confcrtissimamque 

opibus ; a quo ct 1'crsida dicta cst. Ctcsiphontcm quoquc 9 

Partbi apud rartbiani condidcrunt in acmulationcm Babyloniae 

urbis. Susis oppiduni Pcrsidac aiunt Mcninonis fratrcni con-10 

ao stituissc. 1 )icta autcin Susis ciuod inmineat Susae flitvio. 

Ibi est rcgia Cyri, lapide candido ct vario cum columnis aureis 

et lacunaribus gcmmisque distincta, contincns ctiam simulacriun 

caeli stollis micantibus praesignatuni, ct cetcra humanis 

mcntibus incredibilia. Itaclrum oppidum llactriani condi- n 

35 dcrunt, ex proprio amnc cuni cognominantcs, i\m Baclros 

vocatur. Carra civitas Mesopolaniiae trans Edessam condita 12 

a Parthis, ubi quondam Komanus cst cacsus exercitus, ct 

1 cst voc. B 3 quac postca . . . dicta cst om. T qu. hicrusalimonia 

O 5 nunc. ct po. K postmodo C vocata A' 6 in 

hnb. DK: 0111. OT 10 opp. autcin nob. CK qvii vcl co. C: quacquc 

co. A' 12 nisam («an C, nisiam T) corid. iuxta nis Ind. (1. cx 

suo noin. cond. A' 13 milia oxlti. implcvit A'7* 14 mocdiam T: 

mcdnm A' indc C mcdia C 15 Pcrscopoli A : 1'crsipoliin 

C 16 acdc» /i 1 : pntliac C": adiac A': ntlici 7": Danacs slrev. confcrtissiniam 

o$n, T 19 paircni '/" 20 dictum li : diclus CT snsis 

(odd. ifoit. Susa susi A' 21 coiidito A' cum n»i. f." 1 05 cx] 

ct B : cta A* (UOH F) qni bactrus A': quibus actros 13 26 licdcssam 

T : cdissam liCK condilam I3K 27 partcb />»


13 Crassus dux captus. Edessam urbem Mesopotamiae condidit 

Nembroth, filius Chus, postquam de Babylone migravit, in qua 

et regnavit; quae antea Arach cognominata est. Ipse construxit 

ct Chalannen, quae postea verso nomine a Seleuco rege 

dicta cst Selcucia. Philadelphiam urbem Arabiae condidit 5 

Kaphaim, gens antiquissima, quam interfecerunt filii Loth. 

14 Seleucus, imus ex posteris Alexandri, post mortcm eiusdcm 

Alexandri occupato regno orientis urbem in Syria condidit, 

eamque ex Antiochi patris sui nomine Antiochiam nuncupavit, 

et Syriac caput instituit. Ipse quoque Laudiciam et Selcuctam, 10 

15 ipse Apamiam et Edessam urbem construxit. Damascum 

Syriae condjtam et nuncupatam a Damasco dispcnsatoris 

Abrahac filio. Haec &;itca in onini Syria tcnuit principatum; 

necdum cnim florcbant ibi Antiocbia, Laudicia et Apaniia, 

quas urbes post Alexandrum constructas cssc cognoscimus. 15 

Hi.c cst Damascus quem Abraham futurum sibi hercdcm 

16 dixerat, antcquam esset illi promissus Isaac. Gazam oppidum 

Palaestinac condidcrunt Evei, in qua habitaverunt Cappadoccs 

pristinis cultoribus interfcctis. Vocata autem Gaza eo quod 

H)i Cambyscs rex Persarum thensauros suos posuit, cum 20 

bcllum Aegyptiis intulisset; Persarum enim lingua thesaurum 

17 'gnza' nominatur. Philistim urbcm condidcrunt Allophyli; 

ipsa est Ascalon, dc

ETYMOLOGIARVM LIB. XV. i 

vidit Ecclesia, ct Philippi aediculas, et cubiculum quattuor 

virginum prophetarum. Ioppe oppidum Palaestinae maritimum 19 

idem Palaestini acdificaverunt; ubi saxum ostenditur quod 

vinculorum Andromedac vestigia adhuc retinet; cuius beluae 

5 fornia eminentior clephantis fuit. Icricho a Icbusacis condita 20 

traditur, a quibus et nomen traxissc perhibetur. Hanc subvertit 

Icsus. Post quam instruxit aliam, Ozam de Uethcl cx 

tribu Ephraim. Sed et hacc eo tcmpore quo Hierusalcm 

obpugnabatur a Romanis, proptcr pcrfidiam civium capta 

10 atque destructa est; proptcr quam tertia acdificata cst urbs, 

tjuae hodieque permanet. Sichcm Samariac urbem, quae 21 

Iûine et Gracce Sichima vocatur, aedificavit Emor, appellavitque 

cam nominc Sichem filii sui. Ipsa cst nunc Ncapolis, 

civitas Samaritanorum. Ucthel urbetn Samariae condidcrunt 22 

15 Iebusaei, quae prius vocabatur Luza; sed postquam dormiens 

ibi Iacob vidit scalam innitentem caelo ct dixit(Genes. 28, 17), 

1 Vcre hic domus Dei est ct porta caeli, 1 hac cx causa nomen 

locus accepit Bcthcl, id cst domus Dci. Quando aulcin ibi 

Ieroboani vituli aurci fabricati sunt, vocata est Betbaven, id 

20 cst domus idoli, quae antea vocabatur domus Dei. Bethleem 23 

Iuda, civitas David, quac mundi genuit salvatorem, a Icbusaeis 

condita fcrtur ct vocata primum E[u]phrata. Quando autem ibi 

lacob pccora sua pavit, cidcin loco llctblecm nomcn quodam 

vaticinio futuri inposuit, quod domus panis intcrprctatur, pro- 

35 pter eum panem qui ibi dc caclo descendit. Cbebron civitas 24 

Iudacae, quae quondam vocabatur Arbc, condita est a giganti- 

3 sagutn T quo DKT 5 Hicricho/JCA": Icrico 7 icsubusacis 

A' 6 hunc O 7 Post quamj pro qua Arev. (tx Hitron. de Loc. 

llcbr. 40) 10 proptcr quam] pro qua llirtvn. 11 hodic usquc T: 

om. HK Siccm I1T urb. Sam. T 1 : Sam. urbs K 13 sicima C: 

sicina D: sicimam A' cmmor K 13 ca K siccm B 14 urbs 

samaritanorum A* 15 vocatur C 1 loza A' 17 dom. dci cst hic K 

ct po. cac. om. T hic cx c T: cx hac c. B 18 Dci om. A' ibi 

Q Icr. B : ibi a rcgc Icr. C 19 vitulac aurcac fabricatac A' bcthabcn 

C : bclhcum (•um") AT : bctcun B 20 quac . .. Dci om. O 

quaci quod B Bcthlcm CT ai iudae KT 3 ut vid. aa cufrata 

B: cufratcn O : cufrate KT 23 bcthlcm todtl. quoddam B 

35 caclis A^ Ccbron Â': Ebron C 26 iuvJac BC arbae C


bus ante septem annos quam ab eis Tanis urbs Aegypti conderetur. 

Ipsa cst Arbe a numero ita vocata, quod ibi trcs 

patriarchae sepulti sunt ct quartus Adam. Ipsa est et Manibre 

25 vocata cx uno amico Abrahac. Samariam, a qua omnis regio 

quae circa eani fuit nomen accepit, Sennacherib rex Assyriorum 5 

construxit vocavitque Samariam, id est custodiam, quia, quando 

Isracl transtulit in Medos, ibi custodes constituit. Hanc 

obsidione captam Antiochus solo coacquavit. Quam postea 

Ilerodes a fundamentis instaurans in honorcm Augusti Augustam, 

id cst Sebastiam Graeco sermone, vocavit. Ibi siti sunt 10 

Hcliscus ct Abdias Prophetac, ct, quo maior inter natos mulic- 

26 rum non fuit, liaptista Iohannes. Tiberiadcm vcro Hcrodcs 

27 alius in Iudaca in nomine Tiberii Cacsaris condidit. Tyrus 

urbs Phoenicum condita a~ Phoenicibus fuit. Haec est civilas 

ex qua aurum regi Salomoni deferebatur; in qiui optima 15 

purpura tinguitur: unde et Tyria dicitur nobilis purpura. 

28 Phoenices a Rubro profecti marc Sidoncm urbcm opulcntissimam 

condidcrunt, quam a piscium copia Sidon appcllavcrunt. 

Nani pisccm Phocnices • sidon' vocant. Ipsi etiam Tyrum 

in Syria, ipsi Vticam in Africa, Hipponem, Leptim aliasque 30 

29 urbcs in ora maritima condiderunt. Ipsi Thcbas in Boeotia 

duce Cadmo j ipsi postrcmo in ultima orbis tendentes urbem 

in Oceano construxerunt, eamque lingua sua Gadcs nominavcrunt. 

Nam mos erat anti(]itus Phoenicum gcntis multis 

sinuil mcrcandi causa a domo proficisci, et cum incolarum 25 

animos conrnercio rerum his ante incognitarum sibi conciliasscnt, 

loca quae condendis urbibus idonea vidcbantur capcre. 

30 Ex his profccta ct Dido in lilus Africae urbcm condidit, ct 

1 nntc otn. K thannis urbis T aarbac/? a]cxA' 5 scnnaccrib 

(-»p) CB: sinnachcrim (-cc-) KT 6 custodcm HCT 7 tr. 

Mcd./> 8 obsidic O 10 sabastiam BKT siti] sepulti K 

11 mul. ont. D 13 in Iud. nom. C 15 rc. Sal. CT: Sal. rc. BK 

18 co. pis. B 19 ipsum ct. C ao Vtic. Afr. O 22 ult. urbis A' 

23 condidcrunt B (non Bern./mg.) 24 antiquis TO gcntcs C 

Hriu./Mg. muitos C 26 consiliasscnt C 27 conditisA"

ETYMOLOGIARVM LIR. XV. i 

Carthadam nominavit; quod Phoenica lingua exprimit civitatem 

novam; mox sermone verso Carthago est dicta: hanc 

Scipio delevit. Quae autem nunc cst, postca a Romanis condita 

cst. Carthago autcm antca Byrsa, post Tyrus dicta cst, 

5 deindc Carthago. Mcmphin civitatcm Acgypti aedificavit 31 

Epaphus Iovis filius, cum in sccunda Aegypto rcgnaret. Haec 

est urbs ubi charta nascitur, ubi ctiam optimi maihematici 

fiierunt. Nam hanc urbcm tnagicis artibus deditam pristini 

usque ad praesens tcmpus vcstigia crroris ostcndunt. Tanis 32 

10 metropolis Aegypti, ubi Pharao fuit, ct Moyses cuncta signa 

fecit quae in Exodo scribuntur. I Ianc construxisse pcrhibcntur 

Titanes, id cst gigantes, ct cx nominc suo nuncupavcrunt. 

Hcliopolis urbs Acgypti, quac Iîtinc interprctatur solis civitas, 33 

sicut septuaginta inlerpretes arbitrantur. Aedificata est autem 

15 a filiis Israel, in qua Petcphres sacerdos fuit, cuius mcminit 

Ezechicl. Vrbcm Alexandriam condidit Alexandcr Magnus, 34 

cuius et nonicn dctinct. Ilanc enini [idcm] in tcrminis 

Africac ct Acgypti constituit, ct caput essc regionis Acgypli 

iussit. Intcriacet aulcm intcr Aegyptum ct mare, quasi clau- 

JO strum, inportuosa. Ilaec cst urbs Aegypti Noo, postca vcrsa 

in Alexandriam. Thebas Aegyptias condidit Cadmus, quae 35 

intcr Acgyptias urbcs nunicro porlarum nobiliores hubcntur, 

ad quas conmercia Arabcs undiquc subvchunt. Ilinc rcgio 

Acgypti Tlicbaica dicta cst. Thebac autcm ct Boeotiac sunt 

25 ct Aegyptiae, uno tamcn auctorc conditae. Ptolomais ct 36 

Uercnicc a rcgibus Aegyptiis noniinatac, a quibus et acdificatac 

1 cnrtndam calii. (cliam liern. />ng.) qnod] quam B 4 birsa 

fiCT' Dtrn.fmg. 5 Mcnifim JiC : Mcfin T: Mcmphcm A' 8 pristinius 

quac ad Iicrn./mg. : pribtinus ad A' 9 Tlianis T 10 mctr. 

cst Acp. ut vid. K l 11 fccit oin. li x struxissc Ii pcrhibcnt 

A' («0« Utrn. fing.) la ct om. Ii 13 Eliopolis codd. 

(fliam Bcrn. /ivg.) 15 putifrcs IP : pctcfres CT: pcdcfrcs A* 

Btrn. frag. 17 dctcnct Btm. frdg. (m. 1) idctn litnt. frag.: 

et idcm C: id cst li : 0111. KT 18 ct Acg. o»t. K (tion Bcrn. 

frag.) Acg. rcg. C (uon Bcnt. f>ng.) «9 plaustrum T 

szo Noo 0111.11 si qui II 22 numcrnc|uc C 1 23 ad qua 7" 

subvcunt DF: subcunt /iKOJ 1 : stibvcniunt T{uon litni.fmg.) 24 tlicbaila 

licm.fntg.: -da C thcbcn 1>K llfrn.fnig, 25 Ptolomais C 

Jtern./ittg.'. 1'lholomais II: Phuloiunis A': Plhoinngis T cl bcrcnicac 

II llnn.fiag. : ct b r.nnicac C: ct bcris ct A' 26 rcgis A' cl 0111. C


37» 38 fuerunt. Caesarea Cappadociae . .. Tarsum Ciliciae Danaes 

proles Pcrseus aedificavit. De qua civitate fuit Paulus Aj>ostolus 

(A.ct. Apost. 22,3); 'Natus' inquit, 'Tarso Ciliciac.' 

Quidam etiam locus Indiae Tarsus vocatur. Seleuciam 

Isauriae condidit Seleucus, qui et Antiochiam. Ilus autcm 5 

39 Apollonjs filius in Phrygia Ilium condidit. Amazoncs Ephesum 

in Asia construxerunt. Theseus vero Smyrnam construxit, 

quae Hpmcro poetae patria extitit j et vocata Smyrna quod 

40 eius campos Ermus fluvius secat. Dioscoriam Colchorum 

urbeni Ampbitus et Cercius aurigae Castoris ct Pollucis fabri- 10 

cavcrunt, ex eorum nomine eam cognominantes; nam Qistor 

41 ct Pollux Graece Atoo-Kovpot appellantur. Nicomedia a Nicomedo 

rege Bitbyniae aedificata est. Bitbynia condita a Phoe- 

42 nicc, quac primnm Mariandyna vocal)atur. Constantinopolim 

urbcm Thraciac Constantinus ex n jminc suo instituit, solam Ro-15 

mae mcritis et potentia adaCquatam. Hanc conditam primum 

a Pausajiia rcgc Spartanoruni, ct vocatam Byzanlium, vcl quod 

tantum patet inter Adriaticum mare et Propontidem, vel quod 

sit receptaculum terrae marisque copiis. Vndc ct cam Constantinus 

aptissimam conderc iudicavit, ut ct receptaculum sibi 20 

terea marique fieret. Vnde et nunc Romani impcrii sedes ct 

43 totius caput cst orientis, sicut ct Roma occidentis. Epirum 

44 civitas Thraciae condita est a Pyrrho et cognominata. Athenas 

in Helladc Cccrops condidit, ct cx suo nomine Cecropiam 

nominavit. Ilanc Ampbictyon, idcm qui in Gcaccia tcrtius 35 

ix>st Cecropem regnavit, Minervae sacravit et nomcn civitati 

Athcnas dcdit; nam Minerva Gracce 'A^TJVT] dicitur. Vnde ct 

t fucrint D l Ccssaria Bcni. frag.: Cacsnrcam B: Ccsarcam T 

3 inq. in Tar. C(«wi Ucrn.fragJ) 4 india ct thnrsus T 6 apollinisC 

(I/OM IScrn. frag.) 7 smirnam C: ismirnani T Dtnt. frag. (MI. 1) : 

zmirnam A' 8 smirna HCT: ztnirna A' 9 crmis A" Dioscoram 

K: Dioscuriaden (-cor-) Solini codd. to amphitiatus A': amfiatus 

B «erthis B : circitusC: circitiusAT: circius T pollicis C 1 fabr. 

ct cx T 14 mirandina codtl. 17 pausina BKT: pausana C 1 

bizantium codit. 18 quod possit O : quia sit B 19 rcccpta cclum T 

mariqiic CKT et cam CT: ct B: cam A' ao et ut B: ut T 

R>i terrac K aa si. Ro. est occ. T 24 clladas todd. 05 anfixion 

i. /PA*: anfixion id esl C: anfixionidcs T 26 civitatis C 27 nam ... 

dic. otfi. T

ETYMOT.OGIARVM LIB. XV. i 

Minervam Gracci invcntricem lmiltarum artiuni asserunt, quia 

et liiterae et artcs diversorum studiorum ct ipsa philosophia 

vehiti templum Athenas habuerunt. Corinthum in Achaia 45 

condidit Corinthus Orestis filius. Hanc Graeci Corintbeam 

5 vocant, hoc est administrationem reipublicae. Thebas Bocotiae 46 

Cadmus veniens a Phoenicibus condidit, Thcbis Aegyptiis prius 

ab eo constructis. Mycenas [civitatcm Gracciae]. Lacedae- 47 

monia condita a Lacedaemone Semelac filio. Sparta ab Sparto 

filio Phoronci vocata, qui fuit filius Inacbi. Ipsam autem esse 

10 Spartam quam et Lacedaemoniam civitatem, atque inde Lacedacmonios 

Spartanos dici. Achaia ab Achaeo constructa: 48 

Pelops, qui apud Argos regnavit, Peloponnensem urbem condidit: 

Cccrops in insula Rbodo Rbodum aedificavit: Carpatbus 

Coum : Acos Typbonis filius Papbum: Angcus Lycurgi filius 

15 Samuni: Dardanus autem condidit Dardaniam : Thcssalonicam 

Thessalus Graeci filius aedificavit, in qua etiam et regnavit. 

Brundisium construxerunt Graeci: Brundisium autcm dictum 49 

[est] Graece quod brunda caput cervi dicatur: sic est enim 

ut ct comua vidcantur ct caput ct lingua in positione ipsius 

30 civitatis. In Italia autcm a Iano Ianiculum, a Saturno Saturnia 50 

atque Latium conditum, eo quod ibi fugiens latuisset cognominatum. 

Ab Hcrcule in Campania Pompcia, qui victor 51 

ex Hispania pompam boum duxcrat. Acncas autem post 52 

excidium Troiae in cadcm Italia vcniens, ab uxoris nomine 

35 Livinium condidit. Ascanius vcro rclicto Iâviniae novcrcac 53 

suae regno, Albam Longam aedificavit. Alba autem vocata 

propter colorem suis; Longa, quia longum oppidum est, iuxta 

prolixitatem collis in quo sita cst. Ex bac ctiam urbc reges 

1 in vcrticcro T 3 hab. Ath. 7" 1 4 corcntcam D l : corinthiatn A*: 

corintiam C 6 thcbas Acg. T 7 constructus T civitatcs Gr, 

liab. T: om. DCK 9 foronci CT: foroncs li: eoroncs A" Inachi] 

cnasi A* {B l »/. /.) 10 Sp.] partiam T 1 : partcm B quatn ottu K 

Laccdacmonam Orosius 1,21, 12 11 dicit II 14 cos T: cus A' 

pavum HKT: papluum C 16 cti. rcg. C 18 cst hab. HK: om.CT 

co quod A': quam B cst om. B l 19 ut 01». /? l at latinum T 

co)ct T 22 pompciam codtf. 83 duxurunt T ^ 24 italiac B 

25 Iaviniam (\ab-)CD 27 sucs A*: sui li 28 qno posita C Iwc] 

qua D urbcs A" 

1182 11 1


54 Albanorum appellari coeperunt. Capuam Capys Silvius rex 

Albanorum consiruxit, appellatani a nomine conditoris; licet 

sint qui dicant a capacitate eam Capuam dictam, quod cius 

tcrra omnem vitae fructum capiat: alii a locis campcstribus 

in quibus sita est. Est autcm caput urbium Campaniac, inter 5 

tres niaximas Roniam Carthaginemque numerata; ex qua et 

55 provincia Italiae Campania dicta est. Romulus cum interfecto 

apud Albam Amulio avum Numitorem in regnum restituisset, 

in eum locum ubi nunc Ronia est devenit, ibique sedes posuit, 

mocnia construxit, urbemcjue ex nomine suo Roniani vocavit. 10 

Hanc mitem antea Evandcr dicitur condidissc, ut cst illud 

(Yirg. Acn.8, 313): 

Tunc pater Evandrus Romanae conditor arcis. 

56 Ancus Marcius cx filia Nuniac Pompilii natus: hic urbcni in 

exitu Tiberis coudidit qtiae et peregrinas merces exciperet ct 15 

57 hQstem moraretur, quam ab ipso situ Ostiam appellavit. Galli 

quidam intestina discordia ct assiduis disscnsionibus* stiorum 

permoti, scdcs novas quaercntes Italiam profccti sunt, scdibusque 

propriis Tuscis cxpuLsis, Mcdiolanum atque alias urbcs 

condiderunt. Vocatum autem Mediolanum ab co quod ibi sus 20 

58 mcdio lanea perhibetur inventa. Historiis placet a Messapo 

Graeco Messapiae datani originem, versam postmodum in 

nomen Calabriae, quam in exordio Oenotri frater Peucetius 

59 Pcucetiam nominavcrat. Manto Tiresiae filia jx>st intcritum 

Thcbanonun dicilur dclata in Italiam Mantunm condidissc: 35 

cst autem in Venetia, quae Gallia Cisalpina dicitur: ct dicta 

1 capis (-pi A") cod

ETYMOLOGIARVM UR. XV. i 

Mantua quod manes tuetur. Partbenopea Partbenope quadani 60 

virgine illic sepulta Parthenope appellata; (]uod oppidum postea 

Augustus Neapolini esse nialuit. Ad promuntorium Leucaten, 61 

in quo Actii Apollinis tcmpluni fuit, bcHutn Augustus contra 

5 Antonium gessit. Quo victo, urbcm in Actiaco sinu condidit, 

quam a victoria Nicopolim appellavit. Phalantus Partheniorum 62 

dux Parthcnios constituit. Taras Neptuni filius fuit, a quo 

Tarentum civitas et condita et appellata cst. Cum Cyrus mari- 63 

timas urbes Graeciae occuparct, et Pbocacenses ab eo ex- 

10 pugnati omnibus angustiis prcmcrcntur, iuraverunt ut profugercntquam 

longissimc ab impcrio Pcrsarum, ubi nc nomenquidcm 

corum audirent; alque ita in ultimos Galliae sinus navibus 

profecti, armisque sc advcrsus Gallicam fcritatem tuentcs, 

Massiliam condidcrunt ct ex nomine ducis nuncupavcrunt. 

15 Hos Varro trilingues cssc ait, quod et Graece loquantur ct 

Latine et Gallice. Narbonam et Arelatum et Pictavis coloni 64 

proprii condiderunt. Iiurdigalim appellatam fcrunt quod 

liurgos Gallos primum colonos habucrit, quibus antca 

cultoribus adimpleta est. Terraconam in Hispania Scipioncs 65 

ao construxerunt; ideo caput est Tcrraconcnsis provinciac. 

[Caesaraugusta Tcrraconcnsis Mispaniac oppidum a Caesare 66 

Augusto et situin ct nominatum, loci amocnitate et deliciis 

pracstantius civitatibus Mispaniac cunctis atque inlustrius, 

florens sanctorum martyrum sepulturis.] Afri sub Hannibalc 67 

15 inaritima Hispaniac occupantcs, Carthagincm Spartariam construxerunt, 

quae mox a Romanis capta ct colonia facta, nomen 

ctiam provinciae dedit. Nunc autem a Gothis subversa atque 

1 quodlquia B inancs D : inanis K : in inancs 7* Parthcnopca 

a Parth. O : Parthcnopia a Parth. BT {yix rectt) : Parthcnopc a parthcnopia 

A' a partcnopca T: patthinopia A' quatn B 3 a promunlorio 

(-ium 7") KT lcucancn A' 5 gcssitimisit A' 6 Palantus 

liCT: Palanthus A' 8 ct cond.app.est B* : cst cond. et app. C 

9 foccnscsrort r (/. 11 quam] quiaZ/ 12 uliimacA' navibus] vibus 

T 14 ct nom. C 15 quod Gr. A' 17 Burdicalc A' : Uurdogalain rv 

Burdcgulam ut vid. C appcllatum quia A' 19 tarraconcnsis A' 

% 66 hnb. TUVIV cliaiti ceten c


•t f. -f\ 

68 in desolationem redacta est. Saguntuni (Iracci ex insula Zacyntho 

projecti in Hispania condiderunt; quam Afri postca bcllo 

69 inpetitam deleverunt. Emeritam Caesar Augustus aedificavit, 

postquam Lusitaniam et quasdam Occani insulas cepit, dans ci 

nomen ab eo quod ibi milites vctcranos constituisset. Nam 5 

70 emeriti dicuntur veterani solutique militiae. Olisipona ab Vlixc 

est condita et nuncupata; quo loco, sicut historiographi dicunt, 

71 caelum a terra et maria distinguuntur a terris. Hispalim Caesar 

Iulius condidit, quam ex suo et Romae urbis vocabulo Iuliam 

Ronuilam nuncupavit. Hispalis autem a situ cognomina.ta est, co 10 

quod in solo palustri suffixis in profundo palis locata sit, ne lubri- 

72 co atque instabili fundamento cederet. Gades oppidum a Poenis 

conditum, qui ctiam et Carthaginem Spartariam condiderunt. 

73 Septe oppidum a montibus septem, qui a similitudine Fratres 

74 vocati Gaditano inminent fretu.__Tingis civitatis et Lix Antaeus 15 

auctor est, quem Hercules fertur luctac certamine superatum intcrfecissc. 

Lix autem a Lixo flumine Maurctaniae mmcupata, 

ubi Antaei regia fuit, etSala, quod inmincatSaiae flumini. Cac- 

75 saream Mauretaniac oppidum Iuba rcx Maurorum in honorcm 

Caesaris Augusti condidit, quam ex eius nomine Caesaream ap- 30 

pellavit; sicut HerodesaliamCaesaream inPalacstina.quae nunc 

76 urbs est clarissima. Icosium Cacsaricnsis Mauretaniae oppidum, 

Hcrcule illuc transcuntc, viginti a comitatu cius discindentes 

construxcnint. Ilanc nc quis inposito n sc nominc privalini 

gloriaretur, de condentium numcro urbi Icosio nomcn datum. 25 

77 Cyrene regina fuit Libyae quac cx suo nomine civitatem Cyrcnen 

condidit, cx qua ct Libyam Cyrcnenscm vocavit. 

1 iacinto (-ncto) DCT: om. KM 2 hispaniam (sp-) BC qiiam] 

quia B 6 mil.] a militia A* Oliscponn BK olixc CT: olixa 

K-. olcxc B 7 cond.idicta KP 8 cacl.cttcr. A' distinguitur 

T Inspalim B; lsp. C 9 ltil.] tullius A' quam] quod B cx 

suo nominc ct Ho. ur. C roma A' tulliatn KOP 10 hispalo (sp-) 

codii. 11 paludcstri BK subflxa profundo BCK sit tx corr. T 

12 cadcrit K Cadcs A': Gaddcs T a] o C 13 ct om. K 

14 Scptcm codd. 15 inminct7": cnuncnt A civitasO ct]c KT 

lixae C 18 Antacil antca BC fluminc BK 20 cx] pro A* 

ar palcslino BT 22 HicosiumrwW. 23 illio C dcsccndcntcs B : 

disccdcntcs CT 25 hicosio BC: hicosium A' 37 ct qua cx A*: a 

qua ct T

ETYMOLOGIARVM LIU. XV. i, ii 

DE AEDIFICIIS PVDLICIS. Civitas est hominum multitudo II 

socictatis vinculo adunata, dicta a civibus, id cst ab ipsis incolis 

urbis [pro eo quod plurimorum consciscat et contineat vitas]. 

Nam urbs ipsa moenia sunt, civitas auteni non saxa, sed habi- 

5 tatores vocantur. Tres autcni sunt societates: familiarum, 2 

urbiuni, gentium. Vrbs vocata ab orbe, quod antiquae civitates 3 

in orbe fiebant; vel ab urbo parte aratri, quo muri designabantur; 

unde est illud (Virg. Aen. 3, 109 ; 1, 425): 

Optavitque locum regno et concludere sulco. 

10 \JOCX\S enim futurac civitatis sulco designabatur, id est aratro. 

Cato (Orig. i, 18): ' Qui urbem,' incûit' novam condit, tauru 

etvaccaarat; ubi araverit, murum facit; ubi portam vult essc, 

aratrum substollit et portat, et portam vocat.' Ideo autem urbs 4 

aratro circiimdabatur, dispari scxn iuvencorum, propter com- 

15 mixtioncm familiarum, et imagincm serentis fructumque rcddentis. 

Vrbs autem aratro conditur, aratro vcrtitur. Vnde 

Horatius (C. 1, 16, 20): 

Inprimcrctquc muris 

hostilc aratrum. 

•10 Oppidum quidam ab oppositione murorum dixerunt; alii ab 5 

opibus recondendis, co quod sit munitum; alii quod sibi in eo 

cnnventus habitantium opem det niutuam contra hostem. Nam 

prinutm hoininus tamquani nudi et inermes nec contra bcluas 

pracsidia habubant, ncc recci>lacula frigoris ct caloris, nec ipsi 

25 inter se homines ab hominibus satis crant tuti. Tandem 6 

naturali sollcrtia speluncis silvestribusque tegumentis tuguria 

sibi ut casas virgultis arundinibusiiue contexerunt, quo esset 

1 lioin.] oinnium T a inculis C: singulisZ) 3 pro . .. vitas 

/mb. TUVXx om. BODFKNOP 5 familia K 6 quod] quia B 

7 orbcm Setv. ttd Aetu i, ia i.e. urvo : orvo corr. urvc A*: urbc BC 

dcsignantur BK 11 condit KNOP Mon? : condct BCFTU: condidit 

1) M,»t. x is arat ( 7"» ?) T: arit OP: arct BCDFMNUMo,,. 

laeit BDFKMAOPT 1 : lacict C: faciat TW Mou. 13 sustollit KMOP : 

su-sttillit A': suWollat F: sustollat IJCTUMon. : subtullat D portat 

KMOP : porlam ,V: portct HCDFTU Mmu (tx -tit) ct] a N 

\icat KOP : vacal M : vocaut i! sil HCK 33 nc cun. A"/' 26 tccuria K


"»••''.. 

vita tutior, ne his, qui nocere possent, aditus esset. Haec est 

origo oppidorum, quae quod opem darent, idcirco oppida 

nominata dixerunt. Oppidum autem magnitudine et moenibus 

7 discreparea vicoctcastello et pago. Civitatesautemautcoloniae, 

8 aut municipia, aut vici.aut castella, aut pagi appellantur. Civitas 5 

proprie dicitur, (juam non advenac, sed eodcm innati solo condiderunt 

Ideoque urbes a propriis civibus conditae civitates, 

9 non coloniae nuncupantur. Colonia vero est quae defectu 

indigenarum novis cultoribus adimplutur. Vndc et colonia a 

10 cultu agri est dicta. Municipium est quo mancnte statu civitatis 10 

ius aliquod minoris aut maioris ofiicii a principe inpetrat. Dictuin 

autem municipium a muniis, id est officiis, quod tantum munia, 

id est tributa debita vel niunera, reddant. Nam liberales et 

famosissimae causae, ct quae ex principe proficiscuntur, ibi non 

11 aguntur. Haec enini ad dignitatem civitatum i>ertinenl. Vici 15 

et castella et pngi hi sunt qui nulla dj^nitate civitatis ornantur, 

sed vulgari hominum conventu incoluntur, et proptcr parvitatem 

12 sui maioribiis civitatibu.s adtribuuntur. Vicus autcni dictus ab 

ipsis tanttim habitationibus, vel quod vias habcat tantum sinc 

muris. Est auteni sine munitione murorum; licet et vici 20 

dicantur ipsae babitationes urbis. Dictus autcm vicus eo quod 

sit vicc civitatis, vel quod vias babeat tantum sine nuiris. 

13 Castruni anti(|ui dicebant oppidum loco altissimo situin, quasi 

casam altam; cuius pluralis numerus castra, diminutivum castelluin 

est [sive quod castrabatur licentia inibi habitantium, nc 25 

14 passini vaga bosti pateret]. 1'agi sunt apta aedifieiis loca inter 

agros habitantibus. Hacc et conciliabula dicta, a conventu ct 

15 societate multorum in unum. Conpita sunt ubi usus est con- 

1 qui] quac 13 possunt A' s quac quod] quac quia B : qnod K: 

quia co quud C 1 4 castclla D Civitas O 6 quamj quia li 

7 civ. non 0111. K 10 cultnra ap. H quod ffcft. 11 mai, nut min. A' 

inpertit A* 13 a muncris A qtiod] quia li 14 in pr. proficisccntur 

A" 16 hi 0111. K quac T: qunc iu A' 19 qnodi 

quia U habcant T 23 vcl quod . .. inuris 0111. K quod] quia li 

23 lociun altissiinniii quasi A' 24 caslcllus TC X 25 sivc qttod ... pat. 

hab.TUV'. oiii.BCDKP 27 lial>.) :\ civitnlibus KNiion D) a8 in 

1111. om. A*A' {iiuii D, Conpcla CK

ETYMOLOGIARVM LIB. XV. ii 

vcntus fieri rusticoruni; et dicta conpita quod loca multa in 

agris eodem conpetant; et quo convenitur a rusticis. Suburbana 16 

sunt circuniiecta civitatis acdificia, quasi sub urbe. Moenia 17 

sunt nmri civitatis, dicta ab co quod muniant civitatem, quasi 

5 munimcnta urbis, id cst tutamcnta. Munium auteni dictum, 18 

quasi manu factuni: sic ct munus. Muri a munitionc dicti, 

quasi numiri, eu quod muniant et tucantur intcriora urbis. 

Moeniaautem duplicem habent significationem; nam interdum 

inoenia abusive dici oninia aedificia publica civilatis, ut (Virg. 

10 Acn. 2, 234): 

Dividimus niuros, et moenia pandimus urbis; 

proprie autcm moenia sunt tantuni muri. Murus autem turri-19 

- bus pronugnaculisquc ornatnr. Turres vocatae quod tcretes 

sint et longae ; tercs cst cniin aliquid rotundum cum proccritate, 

15 ut columna. Nam et quamvis quadratae aut latae construantur, 

procul tamen viduntibus rotundae cxislimanlur; idco quia 

oimic cuiusquc anguli simulacruin pcr longum aeris spatium 

cvancscit atquc consumitur, ct rotundum vidctur. Propugnacula 20 

pinnae murorum snnt, dicta quia cx liis propugnatur. l'ro- 21 

jo murale vero, eo quod sit pro munitionc nniri. Est cnim murus 

proxiinus antc muruin. 1'orta dicitur c[ua potest vcl inportari 22 

vcl cxporlari aliquid. 1'roprie autciu porta aut urbis aut castrorum 

vocatur, sicut supcrius diclum cst. Vicus, ut pracdietum 

cst, ipsae habitationcs urbis sunt; undc ct vicini dicli. Viae 

25 ipsa spatia angusta quae intcr vicos sunt. Plateac perpetuac 23 

ac latiores civitatum viac sunt, iuxta proprietatem linguae 

Graecac a btitudine nuncupatae; TTAUTI'? cnim Graeci latuni 

1 conpcda A*: -ta C quod] qttia 13 a competunt BC et 

quod convcniuntur TC 4 sunt urbis (txfnntct.) inuri C dicti A* 

quod] quia B muniat B 5 totamcnta T 6 munus oin. CT 

7 munirc C : «nuniti iltlt. PO quod] quia ft 9 puplicae A' 

11 div.] dicitur K 12 Muri A* 13 ornanlur A* quia tcrrcntcs 

sint/i 15 nam q«. C 16 cxistimanda stint II 17 omnc dclt.: 

omnis/iCT: unius A' 19 dictac autcm quia KOP propugnantur 

KOP(ttonM) §21 0111. KOP(nuu M.X) ao vc. cst co 7" 21 proximuin 

MN qu«l q»ia KPT 33 au. dicla por. /.' 23 mincupata 

A* 27 plaiuti A*: -Jos UCT cj. XVII. VII. 37 grccac 11 \ 

grcci (i cv curr.) T


24 dicunt. Quintana pars platcae quinta est, qua carpentum pro- 

25 gredi potest. Cloacae dictae quod his percolantur aquae. Has 

primum Romae fecisse Tarquinium Priscum ut, quotiens 

pluviarum inundatio existeret, per eas aquae extra civitatcm 

cmittercntur, ne maximis perpetuisque tempestatibus planitiem 5 

26 vel fundamenta urbium strages aquarum subverteret. Imboli, 

vel quia subvolumina sunt, vel quia sub his ambulant. Sunt 

27 enim portici hinc inde platearum. Forus est exercendarum 

litium locus a fando dictus [sive a Phoroneo rege, qui primus 

Graecis legem dedit]. Haec loca et prorostra vocantur idco 10 

quod ex bcllo Punico captis navibus Carthaginiensium rostra 

ablata sunt, et in foro Roniano praefixa ut esset huius insigne 

28 victoriae. Curia dicitur eo quod ibi cura per senatum de 

29 cunctis administretur. Praeloriuin, quod ibi praetor resideat 

30 ad discuticndum. Gymnasiuni generalis est exercitioruni locus. 15 

Tamcn apud Athenas locus crat ubi discebatur philosophia et 

sapientiae cxcrcebatur studium; nam yv/i»wrioi' Graccc vocatiir, 

quod Latinc cxercitium dicitur, hoc est mcditatio. Sed et 

balnca et loca cursorum et athletarum gymnasia sunt, co quod 

31 illic homines in suae artis studio exercitentur. Capitolium 20 

Romae vocatum co quod fuerit Romanae urbis et religionis 

caput suninumi. Alii aiunt, cum Tarquinius 1'riscus Capitolii 

fundamenta Romae aperiret, in loco fundamenti caput huminis 

littcris Tuscis notatuni invenit, et proinde Capitolium appellavit. 

32 Arces sunt partes urbis excelsae atque munitac Nam quae- 25 

cumquc tutissima urbium sunt, ab arcendo hostem arces vo- 

33 cantur. Vnde et arcus et arca. Circum Romani dictum putant 

1 dicitur A* Quintanac (*nc) codd. panom. B 1 rcgrcdi A* 

3 qtiod] quia D lias] nam A* 4 casj hns C 5 pcrpctuis 

tcmp. K 6 subvertcn-nt A' Inboli T; Iinbuli UCK 7 sub 

voluminc dtlt. ambolant K 8 porticns A' 9 sive . . . dedit 

hab. TUX: o»i. BCDFKNOP 10 haec loca o>n. KNOP{.tiott DF) 

promstra A"A7 J : prostra BDF («0« Afon.) 11 quod CT: quia 

BK ex DDFT: in K1 om. C cartaginicnsibus C rustra A* 

13 per scn. rx prcscnlatum B 14 Pr. co quod C ^ illic C pracccptor 

C 1 rcdcat A* (f>ro scdcat?) 15 cst 0111. K 17 sapicntia 

A' vocattnn C. 19 bannca T 20 stiidium IiCT ax Roin. 

I11. ur. V rcpionis A* 03 liom. nm. P 24 invcncrit 7" nominavil 

C 37 arcus ct ooi. A*

.T ••••*?• /S OnDpias, 34 

quod in eo populus stans dcsupcr atquc spectans ludos sccnicos 

contemplaretur. Amphitbeatrum vcro vocatum quod cx duobus 35 

5 sit thcatris conpositum. Nam ampbithcatrum rotundum cst, 

thcatrum vero ex nicdio amphitheatrum cst, semicirculi figuram 

habens. Labyrinthus est perplexis parietibus aedificium, qualis 36 

est apud Cretam a Daedalo factus, ubi fuit Minotaurus inclusus; 

in quo si quis introierit sine glomerc lini, cxitum invenire non 

10 valet. Cuius acdificii talis est situs ut aperientibus forcs tonitruum 

intus terribilc audiatur : descenditur centcnis ultra gradibus; 

intus simulacra et monstrificae cffigies, in partes diversas 

transitus innumeri per tenebras, ct cetcra ad errorcm ingrcdicntium 

facta, ita ut du tcncbris cius ad luccm vcnirc inpossibilc 

15 videatur. QuaUuorsunt[autcm] labyrintlii; primus Aegyptius, 

sccundus Crcticus, tertius in Lemno, quartus in Italia; omncs 

ita constructi ut dissolvcrc eos nec saecula quidcm possint. 

Faruin turris est niaxima quam Graeci ac Latini in communc 37 

cx ipsius rei usu faruni appullaverunt, eo quod flamniarum inao 

dicio longc videatur a navigantibus, qualem Ptolomaeus iuxta 

Alexandriam construxissu octingentis taluntis traditur. Vsus 

ciuscstnucturnonavium cur.su igncs ostcndcrc, ad pronuntianda 

vada portus


38 pellutur. Coclcac sunt altae ct rotundac turrcs; et dictac 

cocleae quasi cycleae, quod in eis tamquam per circulum orbemque 

conscendatur; qualis est Romae centum septuaginta 

39 quinquc pedibus. Thermas appellatas quod caleant; Gracci 

40 cnim Otpfiw calorem vocant. Balneis vcro nomen inditum 5 

a levationc maeroris; nain Graeci fiaXavciov dixerunt, quod 

anxietatem animi tollat. Haec ct gymnasia dicuntur, quia ibi 

athletae uncto corpore et perfricato manibus excrcitantur; 

41 nam yvfivwrtov Graece, Latine excrcitium dicitur. Apodyteriuni, 

ubi lavantium vestimenta ponuntur, ab exuendo scilicct dictum; 10 

42 &iro8v€w enim Graece exuerc.dicitur. Prppiua Graecus scrmo 

est, quae apud nos corrupte popina dicitur: est autcm locus 

iuxta balnea publica, ubi post lavacrum a fame et siti reficiuntur. 

Vndc ct propina et propinarc dicitur. llam enin» Graecc 

43famem significat, eo quod hic locus famem lollat. Tabernae 15 

olim vocabantur acdiculae plcbcinrum parvac et simplices in 

vicis, axibus ct tabulis claus;ie ; unde ciûbcrnariac, (|iiod ibi 

solebant consedere. Dictac autcm tabornac quod cx tabulis 

lignisijuc crant constructac, (|iiae IUIUC ct si non spccicni, 

44 nomcn tamcn pristinum rctincnt. Macelltim dictum (juod ibi 20 

45 mactcntur pccora quae mcrcantibus venundantur. Mcrcatum 

autem a conmercio nominatum. Ibi cnim res vendere vel 

cinerc solitum cst; sicut ct tcloncum dicitur ubi merccs 

naviutn ct naularum cmohuncnta rcdihinttti. Ibi cniin vcctig;ilis 

exactor sedet pretium rcbus inpositurus, et voce a incrca- 25 

46 toribus flagitans. Carcer est a quo prohibctnur cxire, et diclus 

2 quod] quia B pcr ciclum K iirbcmquc A' 1 4 Gr. post 

voc. K 5 eniin 0111. K Balnci K : Banncis T 6 lcv. ii

ETYMOLOGIARVM LIB. XV. ii, iii 

carcer a coercendo. [llinc Fronto (frag. 12): • Et pcigraccari 

potius amoenis locis quam cocrceri carcere vidercntur.'] 

DE HABITACVLIS. Habitatio ab habendo vocata, ut ' habi- W 

tare casas' (Virg. Ecl. 2, 29). Domus ex Graeca appellatione 

5 vocata; nam Scu/zara Gracci tccta dicunt. Est autcm domus 

unius familiae habitatio, sicut urbs unius populi, sicut orbis 

domicilium totius generis lutmani. Omnc acdificium anti(|ui 2 

acdem appellavcrunt. Alii acdcm ab cdendo quiddam sumpsissenomenexistimant,dantcsexemplumdePlauto(I'ocn.529): 

10 Si vocassem vos in acdcm ad prandium. 

Hinc ct aedificium, eo quod fuerit prius ad cdcndum faclum. 

Aula domus cst rcgia, sive spatiosum habitaculum porticibus 3 

«luattuor conclusum. Atrium magna acdes cst, sive aniplior ct 4 

spatiosa doinus; ot dictum atrium [co] quod addantur ci trcs 

15 porticus extrinsecus. Alii atrium quasi ab igne ct lychno atrum 

dixerunt; atrum enim fit ex fumo. Palatium a Pallante prin- 5 

cipe Arcadum dictum, in cuius lionorc Arcadcs Pallanteum 

oppidum construxcrunt, ct regiam in ipsius nominc conditam 

1'alatium vocaverunt. Thalamum bac cx causa vocatum ferunt. 6 

30 Cum cnini raptae fuissent a Romanis Sabinac, cx quibus cum 

una ante alias spccie nobilis cuni magna omnium admirationc 

raj)eretur, Thalamoni dnci eam oraculo responsum cst dari; et 

tjuoniani hae nuptiae felicitcr ccsscrant, insiilutuiu est ut \n 

oninibus nuptiis thalami noincn itcrolur. Acgyptii quoque 

a5 lingua sua loca, in (|uibus nubcntes succedunt ct cubant,' thalamum' 

nominant. Coenaculum dictum a communionc vescendi; 7 

1 hinc. .. vid. Jmb. TUV M011.: om. DCDFKMNO ct T-. ut 

W 3 carccrcs TU (11011 V) 3 ut aut {dclct.) tit hab. T. 4 app.] 

intcrprctatione B (ttoit D Monac. frag.') 6 nni 13 8 quidain BCT: 

qtiidcm Monat.frag. 9 cxist. nom. K {iton Monac. frag.) 10 in cdc 

(ac-} ad BCFTU: in eodcm ad M: in idcm $i non DOl* Mouac. frag.) 

ta porttcibusquc qua. C 14 dic. cst atr. T co liab. CT: om. BK 

15 aliis C lyclino tlctt.x ligno BCTi lignis K 16 ex] pro A' 

a Pal.] appallatilc C 1 : anpcllantc T 17 honores CT pallantca 

A*: appcllant cum T 18 ct rcgi cam ips. T 19 hec A' 

sa talamoni 7": tlialomoni A': taiomoni B: Talasbioni Airv. 23 qu. 

hac] qunc liumanac K gcsscrant A': ccssarat T 34 thalami] 

hUii Aitv. 35 cl incubanl C *yt»iM.frag. taluinum BT

* • • • > • 

ISIDORl 

unde et coenobium congregatio. Antiqui enim publice et in 

commune vescebant, nec ullius convivium singulare erat, ne in 

8 occulto deliciae luxuriam gignerent. Triclinium est coenaculum, 

a tribus lcctulis discumbentium dictum. Apud veteres 

cnim in loco, ubi convivii apparatus exponebatur, tres lectult 5 

strati crant, in quibus discumbentes epulabantur. KA1V7; cnim 

Graece lectus vel adcubitus dicitur, ex quo confectum est ut 

9 triclinium diceretur. Cella dicta quod nos occultat et celat. 

Cubiculum vero, quod eo cubamus ibique dormientes requiescimus. 

Cubile autem cubandi locus est. Secessus, quod 10 

10 sit locus secretus, id est sine accessu. Diversorium dictum eo 

quod ex diversis viis ibi conveniatur. Hospitium sermo Graecus 

est, ubi quis ad tempus hospitali iure inhabitat, et iterum indu 

transiens migrut. Inde et metatum, quia mutatur. Vnde ct 

legitur: 'castra metati sunt,' pro mutavcrunt; non cnim illic 15 

H permanet exercitus, sed [per]transit. Moeniu.»-collega Crassi 

in foro proiecit materias, ut essent loca in quibus spectantes 

insistercnt, quae ex nominc eius Mocniana appellata sunt. 

Haec et solaria, quia patent soli. Post bacc alii lapide, alii 

mateiia aedificavere porticibus moeniana, ct foribus et domibus 20 

12 adiecerunt. Tabulata olim ligneae domus fiebant. Inde nomen 

pernunet tabulatorum. Hypogeum est constructum sub terris 

aedificium, quod nos antrutn vel spcluncam dicimus. Solarium, 

quod soli et auris patcat, qualis fuit locus in quo David Ikth- 

x congrecatio A' 2 vcscebnntur CK ullis O ne ex non D 

3 luxoriae A' 5 cnim oi;i. T ubi ont. K 6 clinonZ?C7": clinion 

A' ^ 7 Icctuni DKT: otn. C 1 adacubitus O : accubkuin (adc-) 

DKT 8 quod] quac B cclct A' 9 quia in eo B ibiquc] 

atquc A" («0»« Monac.ftvg.) 9 rcquicscamns CT 10 cubiculc B x T 

au.] vcro Alonac.frag. 12 cx otu. C 1 convcuiantur T 13 a 

temp. A* 14 qu. mctatur C 1 un. ct lcg. T: un. lcg. ct BC: un. 

leg. A* 16 pcrtransit BCT; transit KNO Mocnianus BCDFO 

PTU: Mcnianus KN grassi KOP 17 materia KOP; -iam N 

^MOM DFU) cs. in lo. in KXOP (non DFU) cxpectantcs 

(cxsp.) CKT 18 insidcrcnt KOP: -rant N{juon DFU) nomineius 

B rocniana A': monunn Ol y 19 hacc cst DDFT(Ti])Ui hoc 

cst KNOl* \\. alia alii KOI J (iwn NDFU) ao acdijicarc (cd-> 

BFT incniaua A*: mocnia C 1 21 adiaccruiu T: ailiccvrant C 

Tnlniiatc (»'.'. -tac) T aa pcnn. ct tab. A* A(>of;cHtn raM. 

31 ouri B : aurac A'

ETYMOLOGIARVM UB. XV. iii, iv 

sabee lavantem aspexit et adamavit. Cum Hierosolymam 13 

Antiochus obsideret, Hyrcanus princeps Iudaeorum rescrato 

David sepulcro, tria milia auri talenta inde abstraxit, ex quibus 

trcccnta Antiocho dcdit, ut obsidioncm relinquerct; atquc ut 

5 facti invidiam demcrct, fcrtur cx rciiqua pecunia instituissc 

primus xcnodochia, quibus adventum suscipcret pauperum ct 

peregrinorum ; unde et vocabulum sumpsit. Nam ex Graeco 

in Latinum ^voBo^Xov pcregrinorum susccptio nuncupatur. 

Vbi autem aegrotantes de plateis colligunlur, vocroKoftuov Graece 

10 dicitur; in quo consumpta languoribus atqueinediis miserorum 

membra foventur. 

DE AEDIFICIIS SACRIS. Sacra sunt loca divinis cultibus IV 

instituta, ulpotc ca in quibus altaria litantibus dc morc pontificibus 

consecrantur. Sancta iuxta veteres cxteriora tcmpli 2 

15 sunt. Sancta autem sanctorum locus templi secretior, ad quem 

nulli erat accessus nisi tantum saccrdotis. Dicta autem Sancta 

sanctorum quia exteriori oraculo sanctiora sunt, vel quia sanctorum 

conparationc sanctiora sunt; sicut Cantica canticoruin, 

quia canlica universa pracccllunt. Sanctum autcm a sanguine 

20 hostiae nuncupatum ; nihil enim sanctum apud veteres dicebatur 

nisi quod hostiac sanguine cssct consecratum aut consparsum. 

Itcni sanctum, quod cxtat cssc sancitum. Sancirc 

cst autcm confirmare ct inrogationc poenac ab iniuria defcndere; 

sic ct lcgcs sanctae ct muri sancti csse dictmtur. Propitia- 3 

25 torium [quasi propitiationis oratorium; propitiatiocnim placatio 

est]. Oracula dicta eo quod indc responsa rcdduntur; ct oracula 

ab ore. Penetralia secreta sunt oraculorum ; et penetralia 4 

dicta sunt ab co quod cst pcnitus, hoc cst penc intus. Oratorium 

orationi tantum cst consccratum, in quo ncmo aliquid 

1 amavit TC 5 inv.] insidia A* 6 susccpcrit A* 9 de plat. 

acgr. A' {twn Monnc. fmg.) 9 *«>ff. o>«. T dic. Gr. BK \nott 

Alonac./rng.): ont. T 10 labortbus A' 14 iu. vctcriora tcm. D x 

16 saccrdoti C 17 quia ascorum A* 20 diccbant A' at aut 

asparsum A': om. T sa fjuod CT: quia IiK fu»1. stat: constat ilrtt. 

sanctutn O 33 ct ab inr. po. ct ab A' 24 mviri XCT: morcs iJA"O 

2S quasi... plac. cst /M?U. TUX: om. BOKOMonnc. />ag. a6 dictac 

B 27 or. quasi ab A' 38 sunt wn. C 79 orationc K


agere debet nisi ad quod est factuni; unde et nomen accepit. 

5 Monasterium unius monachi habitatio est. Mwos enim apud 

6 Graecos solus, a-njpiov statio; id est solitarii habitatio. Coenobium 

ex Graeco et Latino vidctur esse conpositum. Est 

eniin habitaculum plurimorum in commune viventium ; KOIVOV 5 

7 enim Graecc commune dicitur. Templi nomen generale; pro 

locis enim quibuscumque magnis antiqui templa dicebant: et 

templa dicta quasi tecta ampla. Sed et locus designatus ad 

orientem a contemplatione templum dicebatur. Cuius partes 

quattuor erant: antica ad ortum, postica ad occasum, sinistra 10 

ad septentrionem, dextra ad meridiem spectans. Vnde et 

quando templum construebant, orientem spectabant aequinoctialcm, 

ita ut lineae ab ortu ad occidentcm missae fiercnt partcs 

caeli dextra sinistra aequales; ut qui consulcret atque pre- 

8 caretur rectum aspiceret orientem. Fana dicta a 1'L.unis, ui- 15 

bus tcmpla error gentilium construebat unde consulentes 

9 dacmonum responsa audirent. Delubra vetcres dicebant tcmpla 

fontes babentia, quibus ante ingressum dilucbantur; et appcllari 

delubra a dilucndo. Ipsa sunt nunc aedcs cum sacris 

fontibus, in quibus fideles regenerati purificantur: et benc 20 

quodam praesagio delubra sunt appellata; sunt enim in ablu- 

10 tionem peccatorum. Fons autem in delubris locus regeneratorum 

est, in quo septem gradus in Spiritus sancti mysterio 

formantur ; tres in dcscensu cl tres in nsccnsu: scptimus vcro 

is esl 1. rtctt) ipsac 

(-sc) twld. cacJcs A" 20 fontibus otn. B l ai ablutionc 

13KT 22 regcrandorum A' (f>ro rcgencrandonim) 03 gradibus C* 

Spiritu a 25 is] his BT

ETYMOLOGIARVM LIB. XV. iv, v 

fornaccm ignis, stabilimentum peduni, fundamentum aquae; in 

quo plenitudo divinitatis habitat corporaliter. Basilicac prius n 

vocabantur regum habitacula, undc et nomcn habeni; nam 

/Jao-iXtt-s rex ct basilicae regiau habitationcs. Nunc autcm idco 

5 divina tcmpla basilicae nominantur, quia ibi rcgi omnium Deo 

cultus ct sacrificia oflcruntur. Marlyrium locus martyrum 12 

Graeca derivatione, eo quod in memoria martyris sit constructum, 

vcl quod sepulchra sanctorum ibi sint martyrum. 

Aram quidam vocatam dixerunt quod ibi incensae victimac 13 

10 ardcant. Alii aras dicunt a precationibus, id cst quas Gracci 

«1/K« dicunt; unde contra inprecatio narupa. dicitur. Alii 

volunt ab altitudine aras, sed nialc. Altarc autcm ab altitu-14 

dinc constat csse nominatuni, quasi alta ara. Pulpitum, quod 15 

in eo lcclor vcl psalmisla positus in publico conspici a populo 

15 possit, quo liberius audiatur. Tribunal, co quod inde a sacer- 16 

dote tribuantur pracccpta vivcndi. Est enim locus in sublimi 

constitutus, undc univcrsi cxaudire possint. Alias tribunal a 

tribu dcnominalum, quod ad illud tribns convocetur. Ana-17 

logium dictum quod sermo indc praedicetur; nam Aoyo? Gracce 

so sermo dicitur; quod ct ipsud altius situni cst [ut in eo lcctor 

vel psalmista positus in publico conspici a populo possit, quo 

liberius audiatur]. 

DF. KEPOSITORUS. Sacrarium proprie est locus teinpli in V 

quo sacra rcpnnuntur; sicut donarium cst in quo conlocantur 

J$ oblata; sicut lcclistcrnia dicuntur ubi bomincs scdcre consuevcrunt. 

Ab inforcndis igitur ct dcportandis sacris sacrarium 

nuncupatur. Donaria vero, eo (juod ibi dona rcponantur quae 2 

1 stahilimcnto K 2 conparalilcr O Basilica A' 4 vcl ct 

(iaaiXmai 5 i ct sacrificio K (noii Ilarl. txtr.) 

6 Ma. loc. martyrii (-ti-) CBK 7


3 in templis offerre consueverunt. Aerarium vocatunv quia prius 

aes signatum ibi recondebatur. Hoc.enim*olim in usu erat 

auro argentoque nondum signato: ex quoruni metallis quamvis 

postea facta fuisset pecunia, nomen tamcn acrarii permansit ab 

4 eo metallo unde pecunia [nomen] initium sumpsit. Armarium 5 

locus cst ubi quarurncumque artium instrumenta ponuntur. 

Armamentarium vero, ubi tantum tela armorum. Vnde Iuvcnalis(i3,83): 

Quidquid habet telorum armamentaria caeli. 

Dicta autem utraque ab armis, id est brachiis, quibus cxercentur. 10 

5 Bibliotheca est locus ubi reponuntur libri; fiifiXos enim Graece 

6 Hber, OTJKT} repostorium dicitur. Promtuarium dictum eo quod 

j inde necessaria victui promuntur, hoc est proferuntur. Ccllarium, 

quod in eo colligantur ministeria mensarum, vel quae 

necessaria victui supersunL Inter promtuarium autem et 15 

cellariura hoc interest quod cellarium est paucorum dierum, 

8 promtuartum vero temporis longi cst. Apotheca autem vel 

horrea a Graeco, vcrbum c vcrbo rcpostoria vel rcconditoria 

dici possunt, co quod in his homincs elaboratas frugcs reponunt. 

Vnde et enthecam Graeco nomine repositam rei copiosam ao 

substantiam appcllamus. 

VI DK orr.RARiis. Ergasterium locus est ubi opus aliquod 

fit. Graeco enim scrmonc #» dcport- ?) 27 Gcntccnm 

BCT: Gcnigcum A*

ETYMOLOGIARVM LIH. XV. v-vii 

co quod ibi conventus feminaruni ad opus lanificii cxercendum 

convcniat. Mulier cnim Graece yv»^ nuncupatur. Pistrinum 4 

quasi pilistrinum, quia pllo antea tundcbant granum. Vnde ct 

apud veteres non molitores scd pistorcs dicti, quasi pinsorcs, a 

5 pinsendis granis frumciUi; molae cnini usus nondum erat, scd 

^ranum pilo pinsebant Vnde et Vergilius (Georg. i, 267) : 

Nunc torrete igni frugcs, nunc frangite saxo. 

Clibanus [a clivo dictus, ab co quod in ercctione sit collcctus ; 5 

clivuni enim ascensum dicinius sive flcxuosum]. Furnum per 6 

10 derivationem a farre dictum, quoniam panis ex eo factus ibi 

coquitur. Torcular dictuni eo quod ibi uvae calcentur atque 7 

cxtortae exprimantur. Forus est locus ubi uva calcatur, dictus 8 

quod ibi fcratur uva, vel propter quod ibi pedibus feriatur: 

unde et calcatorium dicitur. Sed hoc nomen niulta significat: 

15 prima specics fori locus in civitate ad exercendas nundinas 

rclictus ; sccunda, ubi magistratus iudicarc solel; terlia, quem 

supra diximus, qucm calcatorium nominavimus. Quarta, 

spatia plana in navibus, de (juibus Vergilius (Aen. 6,412): 

Laxatquc foros. 

30 Lacus dictus quia ibi decurrit frugum liquor. 

DE ADITIHVS. Aditus ab eundo dictus, pcr quem ingre- VII 

dimur ct admittinnir. Vcstibulum est vel aditus domus 2 

privatac, vcl spatium adiaccns acdibus publicis. Et vcstibulum 

dictuni co cjuod co vcstiuntur fores, aut ijuod aditum tecto 

j^ vcstiat, aut ab stando. Porticus, quod transitus sit niagis 3 

cjuam ubi slandum sit, quasi porta; et porticus, co quod sit 

a ronvcniant D caimom.T nunc.] vocatur D 3 ante B 

tondcbantCT: adtondcbant B tin. ap. K 4 qti. pcnsorcs B l : 

qn. finsorcs CB 1 5 pisendisA'O: findcndis BCT fruinento C 1 

6 filo T: in pila Servius ad Atn. 1, 179 findcbant BCK: -bal TO 

7 torrilc K ignil liaramis B x 8 Clibanum BFKOP a clivo 

. .. «)ex. hab. TUX\ o»t. BCDFKOP 9 Fornum CKOP 10 farc T 

qnoniam CFT: quod BDKOP ia Tonis A* uve (r.v corr.) 

calcantnr T 15 specic BC 16 quac sup. A': cjiiod stip. B 17 quac 

calc. K nominamus I3C 30 quia] quod C friigiim*) itvamm C 

31 ab adcundo Scrv. ad Acn. 6, 43 pcr] ad A' 22 aditum BKT 

3 1, scdibtis T 34 dictum om. K co (alf.) 0111. T 26 sit («//.)] 

si K 

u8a ti M


4 apcrtus. Ianua a Iano quodam appcllatur, cui gcntilcs omne 

introitum vel cxituni sacravcrunt. Vndc Lucanus (i, 62): 

Ferrea belligeri conpescat limina Iani. 

Est autem primus domus ingressus; cetcra intra ianuam ostia 

vocantur gcneraliter. Ostium est per quod ab aliquo arccmur 5 

ingressu, ab ostando dictum [sive ostium, quia ostendit aliquid 

intus]. Alii aiunt ostium appellari quia osteni moratur; ibi 

enim adversariis nos obicimus: hinc et Ostia Tiberina, quia 

ostibus sunt opposita. Fores et valvae claustra sunt; sed fores 

dicuntur quae foras, valvae, quae intus revolvuntur, ct dupliccs 10 

conplicabilesque sunt. Sed generaliter usus vocabula ista 

5> 6 corrupit. Claustra ab eo quod claudantur dicta. Fenestrae 

sunt quibus pars exterior angusta et interior diffusa [est], quales 

in horreis videmus, dictae co quod luccni funcrcnt: lux cnini 

Graece d>ws dicitur: vcl quia per cas intus positus homo videt. 15 

AHi fenestram putant dictani co quod domui lucem lmnestret, 

conpositum nomen ex Graeco Latinoque sermonc; «/»ws cniin 

7 Graccc lux est. Cardo cst locus in quo ostiuin vcrtitur ct 

sempcr movctur, dictus airb TT/S Ka/>8ia?, quod quasi cor homincm 

totum, ita ille cuneus ianuam rcgat ac moveat. Vnde et ao 

8 proverbiale est: ' In cardine rem esse.' Limina ostiorum 

dicta co quod transversa sint ut limcs, ct per ca sicut in agro 

9 aut introcatur aut foris eatur. Postcs ct antae quasi post ct 

antc: ct antac quia ante stant, vcl quia antca ad cas accedimus 

prius quam domum ingrediamur; postes eo quod post ostium 35 

stent. 

1 apcrta C 2 tin. ct Luc. A' 3 limina] mcnin A': menicam N 

4 ianua os. vocatur A* 5 cst] autcin K arcctur A* 6 sivc . . . 

intiis hab. CTUX: otn. DKO Ilail. c.xir. 8 nos adv. obiciumus (sic) T 

ostic tiberinc T 10 qtiae] quia A' fo. sunt val. T 12 corrumpit B 

13 cst hnb. CT: 0111. BK 14 dicta T co om. C fcrrcnt T 15 cas] 

ca B : eam T lio. foris fidct C: an ho. cxtra (cstra) vidct (fi.) ? 

16 dic. put. C ministrat CT 17 ifxin . .. est om. K : fort. hic 

substilumda illa priora lux . . . dicitur 19 movct K rryi\ to codd, 

(ptvrovl) quod]quia£? 20 totum otu. K 22 transvcrsac 

(-se) codd. 23 Po. ct antca K: Po. C 24 ct antac ] slantcs K: 

stantium B: 0111. CDT iam antc stantc D: 0111. K: qn. an. st. 

vci 0111. W vcl qua D antca] antc C(MO/I D) asccndimus OP 

25 prins oiit. K qu. postium sint K

ETYMOLOGIARVM LIB. XV. vii, viii 

DE PARTIHVS AKDIFICIORVM. Kundamentum dictum quod Vlll 

fundus sit domui. Idcm ct caementum a cacdcndo diclum, 

(juod caeso crasso lapide surgat. Paries nuncupatus quia scm- 2 

per duo sunt pares, vcl a latere vel a fronte. Sive enim tctra- 

5 gonuni sive hcxagonum sit, ijui se conspiciunt ex pari erunt. 

Aliter enim structura facta deformis cst. Parietinas dicimus 3 

quasi parietum ruinas: sunt enim parietes stantes sine tccto, 

sine habitantibus. Angulus, quod duos parietes in unum con- 4 

iungat. Culmina dicta sunt quia apud antiquos tecta culino 

10 tcgebantur, ut nunc rusticani. Hinc tecti summitas cultncn 

dicitur. Camerae sunt volumina introrsum respicientia, appel- 5 

latae a curvo; nafiovp enim Gracce curvum est. Laquearia 6 

sunt quae camcram subtegunt el ornant, quae et lacunaria dicuntur. 

1'rincipaliter aulem lacus dicitur, ut Lucilius (1290): 

15 Resultant aedesque lacusque. 

Cuius diminutio lacunar facit, ut Iloratius (C. 2, 18, 1): 

Ncquc aurcum 

mea renidct \n domo lacunar. 

Inde fitulia diminutiolaeunariuni; ct pcrdm'urtôclaqucariuni 

ao facit. Absida Gracco sermonc, Latinc intcrpretatur lucida, co 7 

quod luminc acccpto pcr arcum rcsplcndcat. Scd utrum absidain 

an absidcm dicerc debeamus, hoc vcrbi genus ambiguuin 

quidam doctorum cxistimant. Tcstudo cst caincra tcmpli ob- 8 

litjua. Nam in niodum tcstudinis vctcrcs templorum tecta 

35 facicbant; quac ideo sic ficbant ut cacli imaginem redderet, 

quod constat csse convexuni. Alii tcstudinem volunt esse lo- 

x {cf. XIX. x. 3) dic. co qu. A' quia li a domus BC 3 cacso 

o»i. codd. nuncupatas T: -ta A' 4 vcl (firius)] vc A' tctracomuin 

sivc cxacotnum K 5 sint K: lil C prospiciunt A' 

6 cnim om. B 1 7 tcctu BT tcc. ct si. C 8 fort. Ang. qiiasi 

itndulus quod duo A' coniungunt BK 10 rusticani A Harl. 

cxtr.: rusticam D : rustica DCT tcctis T 1 r Camarac B 

volumine T 12 camur codd. cst] dicitur C 13 subtcgant 

C* 1 15 resullat T(tton M Harl. extr.) 16 dcmimito B oratio 

B 17 ncquc] atquc C 18 rcnitct BCK 19 dim. lacun. antcsticon 

laquc. fa. B: diin. laqtic. pcr antisticon fa. A' lacunamm BC 

20 lccit C Abs. a Gr. C ai absidam] nbsida B 23 subtiqua K 

(ttou /lart. cxtr.) 35 ficbat BCT rcddcrcnt A' s6 quodj qttac (l 

M 2


g cum in partc atrii adversum vcnientibus. Arcus dicti quod 

10 sint arta conclusione curvati; ipsi ct fornices. Pavimenta 

originem apud Graecos habent claborata arte picturac ; lithostrota 

purvulis crustis ac tessellis tinctis in varios colores. Vocata 

autem pavimenta co quod paviantur, id est caedantur. 5 

11 Vnde ct pavor, quia caedit cor. Ostracus est pavimentum testaceuiu, 

eo quod fractis testis calce admixto feriatur; testa 

12 enini Graeci wrrpa dicunt. Conpluvium dictum quia aquae 

partibus, quae circa sunt, co convcniunt. Tessella sunt e quibus 

domicilia stcrnuntur, a tesscris nominata, id cst quadratis 10 

13 lapillis, pcr diminutionem. Bases fulturae sunt columnarum, 

quac a fundamento consurgunt et superpositae fabricae sustinent 

pondus. ' Bases' autem nomcn petrae cst fortissimac Syro 

14 sernionc. Columnae pro longitudine et rotunditate vocatae,in 

quibus totius fabricae pondus crigitur. Antiqua ratio erat 15 

colunmarum altitudinis tertia pars latitudinura. Genera rotundarum 

quattuor: Doricac, Ionicae, Tuscanicae, Conmhiae, 

mensura crassitudinis et altitudinis inter sc distantes. Quintuni 

gcnus cst carum quac vocantur Atticac, quatcrnis angulis 

15 aut amplius, paribus latcrum intervallis. Capitolia dicta quod ao 

sint columnarum capita, sicut super colluni caput. Epistolia 

sunt quae super capitclla columnarum ponuntur ; ct est Graccum 

[id est supermissa]. Tegulae, quod tegant aedcs; ct im- 

16 brices, quod accipiant imbres. Latercs et latcrculi, quod lali 

formentur circumactis undiquc quattuor tabulis. Canalis ab »5 

co quod cava sit in niodum cannac. Sanc canalem melius 

17 gencre feminino quam tnasculino proferimus. Fistulae aquarum 

sunt dictac quod aquas Cundant et miltant; nam aro\a 

3 pictura T 4 crustiis ac stcilis T variis B 1 5 id] hoc C 

6 undc . . . cor om. K ccdct B l TU(uon llarl. cxlr.) 7 tcctis O 

tcstain dclt. 8 ostra codd.: oarpcuca dett. dictum ont. D 

aqtuic ont. K: fori. aquae c 9 convcniant C Tcsscllac dcll. 

siint] cst O e oin. T 12 cti hae A' pon. sust. A' 13 pctrcae K 

16 -ncs K 18 et latitudinis K so aut amp. .. . int. om. KP (uon 

llari. exlr.) Capitolla C: Capitclla dell. {rf. XIX. x. 04) quod... 

Kpist. om. O 93 id cst snp. hnb. T: oni. BCK qttia B ct 

iinbr. om. T 04 quia B accipicnt T imbriccs O latcrculac 

(1 25 circnmacnlib T 27 fcmino CT q«. inasc. 0111. K 

s8 tumluiii A' ciniltant BK slolac B \yix pro aroXii,

ETYMOLOGIARVM UB. XV. viii-x 

Graece niittere est. Formae earum pro magnitudine aquae ct 

eapacitatis modo fiunt. 

DE MVNrnoNinvs. Munitum vel munimentum dictum IX 

quia manu cst factuni. Cobors vocata vel quod coartct cuncta 

5 quae interius sunt, id est concludat, vel quod coerceat obicctu 

suo extrancos et adire prohibeat. Vallum est quod mole ter- a 

rae erigitur, ut custodia practendatur. Dictum autem vallum 

a vallis; nam valli fustcs sunt, ciuibus vallum munitur. Et 

valli dicti quod figantur et vellantur. Intcrvalla sunt spatia 

io intcr capita vallorum, id cst stipitum quibus vallum fit; unde 

ct cctera quoque spatia dicunt, ab stipitibus scilicct. Aggcr 3 

cst cuiuslibet rci acervatio, undc fossae aut vallcs possint replcri. 

Aggcr propric dicitur tcrra aggesta quae vallo facto propius 

ponitur; sed abusive et muros ct munimenta omnia aggcrcni 

15 diciinus. Maccriac sunt parictcs longi quibus vincae aliquae 4 

clauduntur; longum cnim Graeci /uucpoi' dicunt. Formatum, 5 

sive formacium, in Africa ct Hispania parietcs e terra appellant, 

quoniam in forma circumdatis duabus utrimquc tabulis infcrciuntur 

verius quam instruuntur. Acvis durant incorrupti ventis, 

ao ignibus omnique caemento fortiores. Sepcs munimenta sato* 6 

rum sunt; undc ct appellatac. Caulas munimenta ovium vel 

sepimcnta ovilium. Est autem Graecum nonien C [littera] 

detracta; nam Graeci ul\u


iniurias vitant. Dicta autcm tabernacula quod cortinae distentae 

funibus tabulis intcrstantibus adpenderentur, quae 

2 tentoria sustinerent. Tentorium vocatum eo quod tendatur 

3 funibus atquc palis; unde et hodie praetendere dicuntur. Papiliones 

vocantur a similitudine parvuli animalis volantis, quae 5 

maxime abundant florentibus malvis. Haec sunt aviculae quae 

lumine accenso conveniunt, et circa volitantes ab igne proxime 

interire coguntur. 

XI DE SEPVLCHRIS. Sepulchrum a sepulto dictum. Prius 

autem quisque in domo sua scpelicbatur. Postea vetitum est 10 

legibus, ne foetore ipso corpora viventium contacta inficerentur. 

Monumentum ideo nuncupatur eo quod nientem moneat ad 

defuncti memoriam. Cum enim non videris monumcntum, 

illud est quod scriptum est (Psalm. 31, 12): ' Excidi tamquam 

niortiiiis a corde.' O»m autcni vidcris, ntonet mentcm et ad 15 

mcnioriam te rcducit ut mortuum rccorderis. Monumenta 

a itaque et memoriae pro mentis admonitione dictac. Tumulus 

dictus quasi tumens tellus. Sarcophagus Graccum cst nonicn, 

eo quod il>i corpora absumantur; a-tlp$ enim Graecc caro, £-y«i' 

3 comedcrc dicitur. Mausolea sunt scpulchra scu monumcnia *o 

regum, a Mausol[e]o regc Aegyptiorum dicta. Nam eo defuncto 

uxor eius niirae magnitudinis et pulchritudinis extruxit sepulchrum 

in tantum ut usque hodie omnia monumenta prctiosa ex 

4 nomine eius Mausolca nuncupentur. Pyramides genus scpulchronim 

quadratum et rastigialuni ultra onmeni cxcclsitatcm «5 

qiuie ficri manu possit, undc et mcnsurani umbrarum cgrcssac 

nullam habcre umbrani dicuntur. TaH autem aedificio surgunt 

1 eutem 0111. T a adstantibus A' 4 undc ... dic 0111. C dicitur 

Artv. Pap. voc. ont. T 1 5 par\olc T: parvulac B qui BK 

6 floHbns A* viculc T 7 lumini A* circum voJantcs A' 

pro. ab ig. K proximo dttt. 10 vct. cssc lcgimus C is a dcf. A" 

14 qu. scrip. est om. K cxcidii 7": cxcedit K 15 mon. mcn.] monewcntun» 

T et om. Q 16 reducet nt morti K 18 Sarcofagum 

(•cum) TK: -gom B r 19 corp. »l>i T adsumanlur codtt. sarcia 

codif. Cagus (-cus A*) todd. » ct pulcritudinc T: om. A' 

23 nt om. T ^ Piram id cst gc. K =6 jioss»"» CKT mtnsiira 

»"••< umb. A'0: nicnsiirac unam «mb. & ] : mcnsurac una itiomhraniw 

D 37 talc liK

ETYMOLOGIARVM LIB. XV. x-xiii 

ut a lato incipiant ct in angusto fmiantur sicut ignis; wDp enim 

dicitur ignis. Hos Aegyptus habet. Apud maiorcs enim potcntes 

aut sub montibus aut in montibus sepeliebantur. Indc 

tractum est ut super cadavera aut pyramides fierent, aut 

5 ingentes columnae conlocarentur. 

DE AEDIFICIIS RVSTICIS. Casa cst agrcste habitaculum XII 

palis atque virgultis arundinibusque contcxtum, quibus possint 

homines tucri a [vi] frigoris vel caloris iniuria. Tuguriutn 2 

casula cst quam faciunt sibi custodcs vincarum ad tegimcn sui, 

10 quasi tegurium, sivc propter ardorcm solis et radios declinandos, 

sive ut inde vel homines vcl bcstiolas, quae insidiare 

solcnt natis frugibus, abigant. Hunc rustici capannam vocant, 

quod unum tantum capiat. Tescua quidam putant esse tugu- 3 

ria, quidam loca pracrupta ct nspera. Magalia aedificia Nunii- 4 

«5 daruni agrcstium oblonga, incurvis lateribus tccta, quasi navium 

carinac sunt, sive rotunda \n modum furnorum. Et magalia 

dicta quasi magaria, quia ' magar' Punici novam villam dicunt, 

una littcra commutata L pro R, magalia, magaria. 

DE ACRis. Agcr Latinc appcllari dicitur eo quod in eo XII! 

2oagatur aliquid. Alii agrum cx Graeco noniinari manifestius 

credunt. VndeetvillaGraccetcoragrostdicitur. Villa a vallo, 2 

id cst aggere terrae, nuncupata, quod pro limitc constitui solct. 

Posscssioncs sunt agri late patcntcs publici privatique, quos 3 

initio non mancipatione, scd quisquc ut potuit occupavit atque 

*5 posscdit; unde ct nuncupati. Fundu.s dictus quod co funda- 4 

tur vcl stabiliatur patrimonium. Kundus autem et urbanum 

1 ut] a K incipiunt A* flniuntur K %\>f\ pir codd. 

3 scpcliuntur O 4 supra K pira idc /i: piram K 7 virgis A* 

contcxta A' 8 omncs T a AT: avi CD: aut D vcl] aut 

D '. om. (»>i sfxit.) K 9 quac fa. A" ad] a B n ut inde] undc T 

la cavannam IP {HOII M) 13 capiant A* 14 proroptua B 15 agr. 

ab obl. K matcribus A" 1 tenta KOP 16 sunt ont. KNOP 

17 vrllam BCDFT: cellam KOP t8 magariact magaliamiV: mariaet 

magaliaA'0/*: magariatugiiria DCTU: magoria tuguria DF 19 appcllarcZiT 

20 alii om. K at coragus(r sn/>eiscr.) A* 22 quod] quia 11 

pro] propc A' consituli C 23 publicc C 1 quos in initio 

A* 34 occ.] tit occ. T: nuncupavit A' 25 nnncupatc (f.v -tic) Kli 

ex corr. dic. rst coquotl (' fiindantur C 1 : lundctur Sc/iwarc 

26 vcl stab. o»u. T i>atriin.] i>alri ntumcntutn li T


5 aedificium et rusticum intellegendum est. Praedium, quod ex 

omnibus patrifamilias maxime praevidetur, id est apparet, quasi 

praevidium ; vel quod antiqui agros, quos bello ceperant, ut 

6 praedae nomine habebant. Omnis autem ager, ut Varro docet, 

quadrifarius dividitur: aut enim arvus cst ager, id est sationalis; 5 

aut consitus, id est aptus arboribus; aut pascuus, qui herbis 

tantum et animalibus vacat; aut florus, quod sunt horti apibus 

congruentes et floribus. Quod etiam Vergilius in quattuor 

7 libros Georgicorum secutus est. Rura veteres incultos agros 

dicebant, id est silvas et pascua; agrum vero, qui colebatur. 10 

Nam rus est quo mel, quo lac, quo pecus haberi potcst; undc 

et rusticus nominatur: haec agrestium prima et otiosa felicitas. 

8 Seges ager est in quo seritur; unde ct Vergilius (Georg. 1,47): 

Illa seges denuini votis respondet avari 

agricolae. '5 

9 Conpascuus ager dictus qui a divisoribus agrorum relictus est 

10 ad pascendum communiter vicinis. Alluvius ager est quem 

11 paulatim fluvius in agrum reddit. Arcifinius ager dictus est qui 

a certis linearum mensuris non continctur, scd arcentur fines 

eius obiectu fluminum, montium, arborum ; undeet u>hisagris 20 

12 nihil subsicivorum intervenit. Novalis ager cst primum proscissus, 

sive qui alternis annis vacat novandarum sibi viriuni 

causa. Novalia cnim scmcl cum fructu erunt ct semel vacua. 

13 Squalidus ager quasi cxcolidus, quod iam a cultura exicrit; 

14 sicut cxconsul, quod a consulatu disccsscrit. Vliginosus agcr ;? 

1 quodl quia B 2 patrisfamilias A' maxime om. K providentur 

T apparcnt T 3 q u - ant. qui ag. T 5 quadnfanain 

Serv. ad Gtore. init. div.] dicitur KOP (>,on D) rational.s C: 

rationabilis f 6 qui] quae C 7 "orcns C: florcus 5m«M(»o« 

DFXOPU) quod sit (sint A^ ap. aptus congrucntibus Ho. AAC/ 

(non DFU) quodj quia /i apibns om. B 8 quod] qu.a B 

miarto libro A' n mel vcl quo T ia agr.pract.osa M. A 

113 "t ager C ct om. C 14 domum B t8 reddct * Arccfinius 

A': Arcifanins T(»oti D) tWquia c..: quod c. B 19 minsum 

non tinctur N arcctur BD : arcitur A f.n. cius] in is cst A 

somom.T sacris A' 21 subciborum B cs\om.l. 

proscisus BCK 22 quia al. codd. vocat T 23 novali cn. A 

crant T 34 Isqualidus T scolidus B mm cult. / 

»5 quod cons. C

ETYMOLOGIARVM LIB. XV. xiii, xiv 

est seniper uvidus. Nam humidus dicitur qui aliquando siccatur. 

Vligo enim humor tcrrae cst naturalis, ab ea numquam 

recedcns. Subseciva sunt proprie quae sutor de materia prae-15 

cidcns quasi supervacua abicit. Indc ct subsiciva, agri quos in 

5 pertica divisos rccusant quasi stcriles vcl palustres. Item subseciva 

quae in divisura agri non cfficiunt centuriam, id est 

iugera duccnta. Area dicitur tabularum aequalitas. Dicta au-16 

tem area a planitie atque acqualitatc ; unde et ara. Alii arcam 

vocatam dicunt quod pro triturandis frugibus eradatur, vel quod 

10 non triturentur in ca nisi arida. 1'ratum cst cuius feni copia 17 

armcnta tucntur, cui vetcrcs Romani nomen indidcrunt ab co 

quod protinus sit paratum, nec magnum laborcm culturae dcsideret. 

Prala autem esse quae sccari possunt. Paludes dictac 18 

a Pale pastorali dca, quod palcam, id est pabula, nutriant 

15 iunientouini. 

DE FINIP.VS AGRORVM. Fines dicti co quod agri funicu- XIV 

lis sint divisi. Mensuramm eniin lineae in tcrrarum partitione 

tcnduntur ut dimcnsionis aequalitas teneatur. Limites appct- 2 

lati antqiuo verbo transversi, mm transversaomniaantiquilima 

20 dicebant; a quo et limina ostiorum, per quae foris vel intus 

itur, et limites, quod per eos in agros foris eatur. Hinc et 

limus vocabulum acccpit, cinguluin quo servi publici cingebantur 

obliqu?. purpura. Termini dicti quod terrac mensuras 3 

distinguunt atque duclarant. His cniin testimonia finium in- 

*5 tellcguntur, ct agrorum intcntio ct ccrtamcn aufertur. Limites 4 

maxiini in agris duo sunt: cardo ct decumanus. Cardo, qui a 

1 uvidus] umidtts C 2 cst om. K 3 Subsiciva DCK quae 

divisor pracc. K: quac su. dc maria praec. li 4 undc C {eliaw 7 n V 

quoj] quc A": i c. quac) 5 divitorcs rcc. A' subsiciva BCK 

6 ccntura A': contraiia B 8 atquc 01». A* 9 voc. dic.] vocant A* 

quodCJ": quia DK cradantur A' aut quia A' la paratus 

BC cultu rcsidcrct T 13 Padulcs li 14 a 0111. T past. 

a qtio pal. T pastorc O dcal de ca BK 2 nutriunt 7 

16 co 01». A' 3Rra/i7" 17 divisa B partionc A': poitionc 7* 

18 dcmcnsionis CK equitas BT 19 limn] liinina A" 20 prr 

quas BK : pcr quos CT 21 quod oin. T in 0111. K asro 7* 

hinc . . . acccpit om. T 22 limus] incns K() publicc 7' 

34 distinguant A" 25 contcntio C a6 maximc A* car. cst 

qui 7' :v/qHia : qtiia a A*: qui (.'


septentrione directus a cardine caeli est; nani sine dubio caclum 

vertitur in septentrionali orbe. Decumanus cst qui ab oriente 

in occidentem per transversum dirigitur, qui pro eo quod formam 

X faciat decumanus est appellatus. Ager enim bis divi- 

5 sus figuram denarii numeri efficit. Arca ab arcendo vocata: 5 

fines enim agri custodit eosque adire prohibet. Trifinium 

dictum eo quod trium possessionum fines adstringit. Hinc et 

quadrifinium, quod quattuor. Reliqui limites angustiores et 

inter se distant inparibus intervallis et nominibus dcsignatis. 

XV DE MENSVRIS AGRORVM. Mcnsuraestquidquid pondere, 10 

capacitate, longitudine, altitudine, latitudine, animoque finitur. 

Maiores itaque orbem in partibus, partes in provinciis, provincias 

in regionibus, regioncs in locis, loca in territoriis, tcrritoria in 

agris, agros in ccnturiis, centurias in iugeribus, iugcra in climatibus, 

dcinde climata in actus, pcrticas, passus, gradus, cubitos, 15 

pedcs, palmos, uncias et digitos dividerunt; tantacnim fuitillo- 

2 rum sollertia. Digitus est pars minima agrcstium mensurarum. 

Inde uncia habens digitos trcs. Palmus autcm quattuor digitos 

habet, pes sedecim, passus pedes quinquc, pertica passtfs duos, 

3 id est pedes decem. Pertica autem a portando dicta, quasi 20 

portica. Omnes enim praeccdentcs mensurac in corpore sunt, 

ut palmus, pes, passus, et reliqua; sola pertica portatur. Est 

enim decem pedum ad instar calami in Ezechielo templum men- 

4 surantis. Actus niininius cst, latitudinc pcdum quattuor, longitudine 

centum viginti. Climata quoque undiqucversum pedes 25 

babcnt sexaginta, ita (scquititr figurci). Actus quadratus undique 

finitur pcdibus centum viginti, ita (sa/.fig.). Hunc Bactici 

5 arapcnnem dicunt, ab arando scilicet. Actus duplicatus iuge- 

i sinc duo A' 3 per ottt. T pro] cx A' 4 facit T 5 vocata 

KCT; dicla KP 6 acliri T: ad hoc irc O 7 stringit A" 8 ang. 

int. T 9 dist. ct inp. D omnibus A* 13 rcgioncs] rcgionibus A^ 

14 agros] agra DT ccnturias] -ia A' 15 «Icirulc] dc T: 0111. A* 

in acctus acctns in pcr. |>crticas in (rtc.) A* pnrticas T passis 

C 1 16 aumoiit. C corum HC 17 nicnsuram A' 20 pcdts 

0111. A* 23 vtl «lcccmpcdnm pcduiim A'7* 24 pcduum «)>i. 

lat. A' cpi. ct lonp. li 26 hnbrt BCT 27 fin. i.x prd. HT 

28 ara|icnnc A* (JIOH Col. Moit.\

^ 

ETYMOLOGIARVM LIB. XV. xiv-xvi 

rum facit; ab eo quod est iunctum iugeri nomen accepit. lugcrum 

autcm constat longitudine pcdum ducentorum quadraginta, 

latitudine ccntum viginti, \la.(sc(/./ig.). Actum provinciae Bacticae 

rustici acnuam vocant. Porcam idem Baetici triginta pc- 6 

5 dum latitudine ct octuaginta longitudine dcfiniunt (seq.jig.). 

Sed porca est quod in arando extat; quod defossum est, lira. 

Galli candetum appellant in areis urbanis spatium centum pedum, 

quasi centetum. In agrestibus autem pedes centum quinquaginta 

quadratum iustum candctum vocant. Porro stadialis 

IO ager habet passus cxxv, id cst pedes ncxxv; cuius nicnsura 

octies conputata, miliarium facit, qui constat quinque milia 

pedibus. Centuria aulcni agcr cst duccntorum iugerum, qui j 

apud antiquos a centum iugcribus vocabatur, scd postca dnplicata 

est nomcnque pristinum retinuit. In numero enim ccn- 

15 turiac multiplicatae sunt, nomcn mutarc non potuerunt. 

1)E ITINF.KIIIVS. Mcnsuras viarum nos miliaria dicimus, XVI 

Graeci stadia, Galli leugas, Acgypti schocnos, Pcrsac parasangas. 

Sunt autcm proprio quaequc spatio. Miliarium niille passibus 2 

terminatur; et dictum miliarium quasi niille adium, habens 

ao pedcs quinque milia. Lcuga finitur passibus mille quingcntis. 3 

Stadium octava pars miliarii cst, constans passibus ccntum 

viginti quinque. Hunc primuni Hcrculcm statuissc dicunt, 

eumquc co spatio dcterminas.se quod ipsc sub uno spiritu confecissct, 

ac proinde stadium appcllassc quoniam in fine respiras- 

25 set simulque et stetissct. Via est qua potcst ire vehiculum ; 4 

ct via dicta a vcbiculorum incursu. Nain duos actus capit, 

propter cuntium et vcnicntium vehiculorum occursum. Omnis 5 

4 npnus /i: agmm C: agnos K: nnum T, quae onmia ad agnum (Jla 

Col. D) redirt possnul 5 long. oct. K flniunt T: dicunt A' 

6 cst ottt. A* constnt B 7 cn. app. Gal. A' canditum A*: 

camdcntum T: candidum B aurcis B 9 quadratoruni BCT 

canditum BK porro . . . pcdibus hab. BCDFTU: 0111. KNP 

ia Ccntnri OA.' quia A* 13 ccntmn otti. B x 15 sunt] bcd 

K: sclN 17 lcuvas BKT signcs (cs- O) cotfil. 18 quoquc 7' 

19 nii inillc nd cum ? 20 I.cuvn BKT quingcntihtis T 22 hunc 

r.x hinc T 23 conficissc A* 24 appcll.issct BT quoninm] 

qiiod A* 37 occursu 7": incursu A*: incursiim B


autem via aut publica est aut privata. 1'ublica est quae in solo 

publico est, qua itcr, actus populo patet. Haec aut ad mare 

aut ad oppida pertinet. Privata estquae vicino municipio data 

6 cst. Strata dicta quasi vulgi pedibus trita. Lucretius(r, 315): 

Strataque iam vulgi pedibus detrita viarum. 5 

Ipsa est et delapidata, id est lapidibus strata. Primi autem 

Poeni dicuntur lapidibus vias stravisse ; postea Romani eas per 

omnem pene orbem disposuerunt, propter rectitudinem itine- 

7 rum et ne plebs esset otiosa. Agger est media stratae eminentia 

coaggeratis lapidibus strata,abaggere,id est coacervatione 10 

dicta; quam historici viam militarem dicunt, ut (Virg. Aen. 

5.273): 

Qualis saepe viae deprensus in aggere serpens. 

8 Iter vel itus est via qua iri ab homine quaquaversum potest. 

Iter autem et itiner diversam significationem habent. Itcr 15 

[enim] est locus transitu facilis; unde appellamus et itum. Itincr 

autem est itus longae viae, et ipse labor ambulandi nt quo velis 

9 pervenias. Semita itineris dimidium est, a semiitu dicta. Semita •>* 

10 autem hominum est, calles ferarum et pecudum. Callis est iter 

pecudum inter montes angustum et tritum, a callo pedum voca- 20 

tum, sive a callo pecudum praeduratum. Tramites sunt transversa 

in agris itinera, sive recta via, dicta quod transmittat. 

n Divortia sunt flexus viarum, hoc cst viae in diversa tendentes. 

Idem diverticula sunt, hoc est diversae ac divisae viae, sivc 

12 semitae transversae quae sunt a latere viae. Uiviuni, quia 25 

2 quac iter T: qnae intcr BK actus] agros A' hacc autcm 

aut ad T: liaec autcm ad B 3 pcrt.] pcrgit C 4 quia si A": 

quas T dctrita T 6 lapidata C 7 Pocni] pcna Ii 

via stratuissc A* 8 itcruni C 1 9 Apcr BOT io coaccrvatis 

A* al> accirc A* cst a coac. A* 11 dicti C 1 13 dcprachinstis 

in acrc A' 14 It. vcitus/i: Intcr vallatus O irc 

A'7" 15 habcnt] bercnt tit vid. K 16 enim hab. BT: oitt. CK 

app. exitutn O 17 itus otu. A' quod /' 18 ditn.] mcdium A* 

cst ont. C scmeitu A': semicitu T: scmivia C 19 callis f. 

aut p. A' 20 a collo pcduum T ai sivc ca. A': sive a collo T 

pcdtim AT pcrduratum BC: duratiim A* 22 d. quia transmittant 

C 23 flcxu A*: flcxua N vias in d. BKT-. viam in 

divcrsam N 24 sivc .. . viac om, KN 25 a lat.] alterc (-ae) TC 

Diviiun KNP

ETYMOLOGIARVM LIR. XV. xvi 

duplex est via. Conpeta, iiuia plures in eu conpetunt viau, 

quasi triviac, quadriviac. Ambitus inter vicinorum acdificia 

locus, duorum pcdum et scmipcdis ad circumcundi facultatcni 

rclictus, et ab ambulando dictus. Orbita vestigiuni carri, ab 13 

5 orbe rotae dicta. Porro actus, quo pccus agi solet. CHvosum 

iter flexuosum. Vestigia sunt pedum signa primis plantis exprcssa, 

vocata quod his viae praccurrentium invcstigentur, id 

cst agnoscantur. 

1 Conpcta ... quadriviac 0111. KP: quasi tr. quaclr.om. N 2 quadr. 

quasi triv. C 4 ct ab atnb. dic. oin. K,\'P ab 01». CU (non DF) 

Orbcta BT vcstigia carrus T 5 rota T dictae A' 1 

6 intcr K Visgia A' cxprcssc T 7 quod] quia C instigcntur 

BCT id cst agn. om. KNP

LIBER XVI 

DE LAPIDIBVS ET METALLIS. 

I Dli PVLVERIllVS ET GLEUIS TERRAE. Pulvis dictuS quod 

vi venti pellatur. Tollitur enim eius flatu nec resistit nec stare 

novit, sicut ait propheta (Psalm. i, 4) : ' Tamquam pulvis, quem 

2 proicit ventus a facie terrae.' Limus vocatus quod lenis sit. 

Cacnuni est vorago luti. Cinis ex incendio dicitur ; ab eo enini 5 

fit. Favilla, quod per ignem cffecta sit; nam «£ws ignis est. 

3 Gleba, quod sit globus ; pulveris enim collectione conpingitur 

et in uno glomere adunatur. Terra autem ligata gleba est, soluta 

4 pulvis. Labina, eo quod ambulantibus lapsum inferat, dicta 

pcr dcrivationem a labc. Lutum vocatum quidam pcr anti- 10 

phrasin putant, quod non sit mundum; nam omne lotum 

5 mundum est. Volutabra appellata quod ibi apri volutentur. 

Vligo sordcs limi vel aquac sunt. Sabuluni levissimum tcrrac 

6 gcnus. Argilla ab Argis vocata, apud quos prinium ex ca vasa 

confecta sunt. Creta ab insula Creta, ubi melior cst. Creta 15 

Cimolia candida est, a Cimea Italiae insula dicta; quarum 

altera vestimentorum pretiosos colores emollit, et contristatos 

sulphure quodam nitore exhilarat, altera gemniis nitorem praestat. 

Crcta argcntaria, et ipsa candida, appcllata co quod uitorcm 

7 argcnlo rcddat. Tcrra Samia a Sanio insuln dicta, glutinosa ct 20 

candidu ct liuguac lcnis, nicdicamcntis ci vasculis neccssaria. 

8 Pulvis Puteolanus in Puteolanis Italiaecolligitur collibus,opponiturque 

ad sustinenda maria fluctusque frangendos. Nam mersus 

aquis protinus lapis fit, undisque cottidie fortior effcctus in saxum 

9 mutatur; sicut argilla igne in lapidem vertitur. Sulphur voca- 25 

1 quod] quia B a vcntis B 3 pulvcrcm proiccit C # 5 fit en. C 

6 qnod] quia B 7 conpingitur BT: pingitur C 1 : constiturA^: construitur 

A' 9 Lavvina T 10 a Jave T: a luac A' 11 otnnc om. K 

Ititum T 19 apri] pari B: porci KN 13 sordcs] scdcs (-dis) KN 

vcl] um KN 14 quos] quo/?' 15 confcctac ul vid. T* ins. 

crctc T 16 insiilc T 17 confricato A': contrito C 18 altcr B 

ao glut. ct cand. 0111. KP (tioit N) 21 cand. ling. B lingiu O 

aa collibus o»i. T 35 ignem lapitc A'

ETYMOLOGIARVM LIB. XVI. i, ii 

tum quia igne accenditur; vvp cnim ignis est. Nam vis cius 

ct in aquis ferventibus scntitur, neque alia rcs facilius acccnditur. 

Nascitur in insulis Aeoliis inter Siciliam et Italiam, quas ardere 

dicunt. Invenitur et in aliis locis efibssum. Huius genera 10 

5 quattuor. Vivum, quod foditur, translucetque et viret, quem 

solum ex omnibus generibus medici utuntur. Alterum, quod 

appellant glebam, usibus tantum fullonum familiare. Tertium 

liquor est; usus eius ad lanas suffiendas, quoniam candorem 

mollitiemque praestat. Quartum ad lychnia maxinie confiio 

cienda aptum. Sulphuris tanta vis cst ut niorbos comitiales 

deprehendat nidorc suo inpositus ignibus ardcsccns. In calicc 

vini prunaque subdita circumfercns exardcscentis rcpercussu 

palloruin diruni vclut dcfunctorum cflimdit. 

1)E GLEUIS EX AQVA. Bitunien in Iudaeae lacu Asphaltite II 

,£ emergit, cuius glebas supcrnatantes nautac scapliis adpropinquantcs 

colligunt. In Syria autem limus cst i»ssim aestuans a 

terra. Spissantur auteni utraquc ct densitate cocunt, ct utraque 

Gracci incraaaâKTov appcllant. Natura eius ardens et 

ignium cognata, ct ncque aqua neque ferro rumpitur, nisi solis 

20 muliebribus inquinamentis: utilis ad conpagcs navium. Alu- 2 

men vocatum a lumine, quod lumen coloribus praestat tinguendis. 

Est autein salsugo tcrrac, efficiturque hiemc cx aqua ct 

linio, ct acstivis solibus niaturatur. I Iuius specics duac sunt: 

liquidum ct spissum. Sal quidam dictum putant quod in ignc 3 

25 cxiliat. Fugit cnim igneni, dum sit igneum, sed naturam se- 

1 wvp) ur codrf. a ct aq. B: cx aq. A' 3 ardorc T 5 vivum] 

unum A": una B quod] quae D funditur T: cflbditur Plin. 

^.//.35,175 6 gcncribus ont. B quod] quae B 8 sulfindas 

BK: sulfora indas T: sulfcndas C quoniam] quo C l (pm quo, i.e. 

quoniam) : quod BK 9 quartus .. . abtus T cllychnia Plin. N. //. 

35. 175: \\c\x\\a. codd. conf. max. A": max. conflngcnda T 11 nitorc 

BKT inp.] vcl positus T 13 circumfercris 7* cxardesccntibus 

rcpereusso codd. 13 pallorum B cfTundct A'7": cflTunditur B 14 in 

dcac la. 7* 1 : in indiac la. B 15 nautcs cavis 7* 16 cxtuans BT: 

cxcstuans K 17 spissatur CT: spissatura BK utraqiic oin. K ct 

(frnns) 0111. T 18 spissa asfalton codd. (spissasfaltum C) cius om. K 

jtjcognotaC 1 ct ncquaquam fc. A>rv. 20 mulicribusZ^C 1 ai voc. 

om. K 33 cstibits 7 1 34 in 0111, 1 35 igncm oin. K igncus A'


quitur, quia ignis et aqua scmper inter se iniinica sunt. Alii 

sal a salo et solc vocatum cxistimant; nam aquis maris spontc 

gignitur, spunia in extremis litoribus vel scopulis derelicta ct 

sole decocta. Sunt et lacus et flumina et putei e quibus aurilur. 

Dehinc in salinis ingestus sole siccatur; sed et fluniina den- ? 

santur in saleni, amne reliquo sub gelu fluente. Alibi quoque 

detractis arenis colligitur, crescens cum luna noctibus ; nam in 

Cyrenaea ammoniacus sub arenis invenitur. Sunt et montes 

nativi salis, in quibus ferro caeditur, ut lapis, renascens maius: 

tantae alicubi duritiae ut niuros domosque massis salis faciant, 10 

4 sicut in Arabia. In natura quoque salis dificrentiae [sunt]. 

Nanialibi suavc, alibi salsissimum: conmiuncsal in igne crepitat; 

Tragasacum nec crepitat in igne ncc exilit; Agrigentinuin 

Siciliae flanimis patiens in aqua exilit, in igne fluit contra na- 

5 turam. Sunt et colorum diflerentiae. Memphiticus rufus est; 15 

in parte quadam Siciliae, ubi Aetna est, purpureus; item in 

cadem Sicilia in Pachynoadeo splendidus et lucidus ut imagines 

6 rcddat; in Cappadocia crocinus eflbditur. Salis natura nccessaria 

cst ad omneni escam. Pulmentis enim saporcm dat, 

excitat aviditatem, et appetituni in omnibus cibis facit. Ex eo *o 

quippe omnis victus delectatio et summa hilaritas. Hinc et 

salus nomen accepissc putatur; nihil enim utilius salc ct sole: 

dcniquc cornea videnius corpora nauticorum. Quin ctiam 

pecudes,armcntact iumunta salemaximc provocantur adpastum, 

inulto largiorcs lacte niultoque gratiores casei dotu. Corpora 25 

ctiani sal adstringit, siccat ct alligat. Defuncta etiam a putre- 

7 scendi labe vindicat ut durent. Nitrum a loco sunipsit vocabulum 

; nascitur enim in oppido vel rcgionc Aegypti Nitria, ex 

quo et niedicinac fiunt et sordcs corporuin vestiumque lavantur. 

1 imica A' 5 salinis] saliginis B dcnscntur O 7 lunae (-nc) 

BCT 8 sunt mon. C: scd ct mon. A' 9 rcn.l ct nasccns A' 11 sunt 

Imb. CK: oin. DT 13 al. suavb DCT: alibis (sir) K salsimus O: 

salsimnm A' communis K 13 Tra.. . . crcp. om. T tracascum 

A* 15 rubcus T(c/. Plin. N. II. 31, 86) 16 ubi om. T 

19 dat] rccldat C x 20 omnis cibis T 33 ctiam ct pcc. T 24 ct 

ium. oni. K 25 largiorc . . . Rratiorc Pfin N. II. 31. 88 dotc} 

doctc C l 27 vindicant AT 28 vclj ct /*

ETYMOLOGIARVM LIH. XVI. ii, iii 

Huius natura non multum a sale distat; habct enim virtutem 

salis et similiter oritur canescentibus siccitate litoribus. Aphro- 8 

nitrum Graece, Latine spunia nitri cst. Dc quo quidam ait 

(Mart. 14,58): 

5 Rusticus es? nescis quid Graeco nomine dicar: 

spuma vocor nitri. Graecus es? aphronitrum. 

Colligitur autem in Asia in speluncis distillans, dehinc siccatur 

sole. Optimum putatur si niinime fuerit ponderosum ct niaxime 

friabile, colore pcne purpurco. Chalcantum dictum quia chal- 9 

10 citis est thymum, id est flos; unde ct apud Latinos aeris flos 

nppcllatur. Fit autem nunc multis in regionibus; olim in Hispaniac 

puteis vel stagnis id genus aquae habentibus, quam decoqucbant 

et in piscinas ligncas fundebant, adpendcntes supcr 

eas restes lapillis extentas, quibus limus in similitudinem vitreis 

15 acinis adbaerebat, sicque eiectum siccabatur diebus triginta. 

Fit autem nunc alibi in speluncis, quod liquide collectum dehinc 10 

diffusum in quosdam botros solidatur: fit et in scrobibus cavatis, 

quorum e lateribus decadentcs guttae coalescunt: fit ct salis 

modo ex flagrantissimo sole. Adeo autem constrictae virtutis 

20 est ut in lconum et ursorum ora sparsum tantam vim habeat 

adstringcndi ut non valcant mordere. 

I)E LAPIDIBVS WLCARinvs. Lipisa tcrra tamquam dcnsior III 

etiam vulgo discernitur. Lapis autem dictus quod lacdat pedem. 

Lapis mollis cst ct sparsus ; saxa baerent et a niontibus 

15 exciduntur; petra Graccum est; silcx est durus lapis, eo quod 

2 Afro cnim nitrum B 3 spama B x 6 Gr. cs afronitm BCT: 

Gr. cst afronitro A' 9 Calceantinum 7* calcidis BK fort. 

quasi xd cst acs, ct av&w, id cst flos 11 nunc CTU: non BK 

12 quando coqucbant (quo-) codd. 13 ct . . . fund. oin. K lincas 

codtl. (cliain U) 14 eas] arcnas K {non V) rctcs T lapillas 

B cxtcndcntcsC: cxtcntis V similitudinc vitrci acini K{tton V) 

15 adhcrcbant BC: adcrcbant T cfTcctum A': cxcmptum Plin. 

i\. 11. 34, 123 17 dcfiisum BOTV cl] ctiam C cautis B l 

18 calcscunt TV 19 nodo ct fraglantissimo JT 20 ct in urs. A' 

o. aspcrsum C: oras passum B tantum B 21 ad stringcndum 

(strig-) BCT: striiigcndi A': in adstringcndo P/inius 23 quod]quiaZ? 

24 molisA': mobilis Arcv. cst spa. A* a oin. C x 25 pc. 

gr. cst 0111. A* dura A': dirtis B* 

1182 11 N

isinoRi 

2 exiliat ab eo ignis dictus. Scopulus a saxo eminenti, quasi ab 

speculando dictus; sive a tegimento navium, uirb rov a-ntirav. 

27n/Aoca Graece, speluncae Latine. Est autem rupis cavata. 

3 Crepido extremitas saxi abrupta; unde et crepido vocata quod 

sit abrupti saxi altitudo, sicut ' haeret pede pes densus' (Virg. 5 

Aen. 10,361); unde et vocatur. Cautes aspera saxa in mari, 

dictae a cavendo, quasi cautae. Murices petrae in litore similes 

4 muricis vivis, acutissimae et navibus perniciosae. Icon saxum 

est, qui humanae vocis sonum captans, etiam verba loquentium 

imitatur: icon autem Graece, Latine imago vocatur, co quod 10 

ad vocem respondens alieni efficitur iniago sermonis; licet hoc 

quidem et locorum natura evenit, ac plcrumque convallium. 

5 Calculusest lapillus terrae admixtus, rotundusatquedurissimus, 

et omni puritatc lenissimus. Dictus autcm calculus quod sine 

molestia brevitatc sui calcetur: cuius contrarius est scrupus, 15 

lapillus minutus et asper, qui si inciderit in calciamentum, nocet 

et molestia est animo; undeetanimi molestiam scrupulum dici- 

6 nnis : hinc ct scnipea saxa, id cst aspera. Cotis nomcn acccpit 

quodferrum ad incidendum acuat; tcotisf cnim Graeco scrmonc 

incisio nominatur. Ex his aliac aquariae sunt, aliae oleo inao 

digent in acuendo, sed oleum lenem ; aquae aciem acerrimam 

1 reddunt. Pumex vocatur co quod spumae dcnsitate concrctus 

fiat; et est aridus, candore parvus, tantamque naturain refrige- 

8 randi habens ut in vas missus musta fervere desinant. Rudus 

1 ab co ig. CT: ig. ab co 1>K cst dic. B xaxo B 3 ajctimrl 

skcpin A': skcrin BCT: OKinii^w Srrv. od Ac$i. i, 45 4 saxi 0111. B 

ambta T (nou U) 5 sicnt ... voc. del. Artv. Isiilori/amac coiisnlens 

dcnsor K: dcnsus (expnnct.) densusf|uc viro vir C 6 vocatus A' 

asp. siint sa. 11 7 cnvnndo BCK rnvntac A* similc /> 

8 ninriccs li: inuricibus */«//. lcon] Eclio Aivi: (c/. /Yi«. N. II. 

36, ioo\ qnixl stnif vult diccre Isid. 9 quod nominc A' vocesZJA' 

sonu captas A' 10 icon BC: ico T: igon A': tlauiv dctt., quod sanc 

vnlt dkcrc Isid. vocantur B 1 11 ad om. T aliac A' 

13 lapis B tcrra T 14 quod] quia B 15 c»ii cont. /JA' 

scrupuliis A': iscntpus (sic) T 16 qui] quia B in om. T 

calciamcnto BK 17 iscrupulum T 18 Oitcxfl: Cutis AT, ct 

forl. Isid. 19 cotc ctxid. t'11/ra (a6, 6, q. v.V. cutia codd. fioc hco 

cnim 0111. K 20 aliae (#?//.)] nc T ai lcnc BT 23 iamiamquc A* 

2} ut 0111. 11 vasso /i 1 : vasc C: vasn A* dcfcrvcrc BCT 

dcsinat A* § 8 (r/. XIX. x. 27» Rodus A': Rudos BCT

ETYMOLOGIARVM LIB. XVI. iii, iv 

nrtifices appellant lapides contusos et calce admixtos, quos in 

pavimentis faciendis superfundunt; unde et rudera dicuntur. 

Gypsum cognatum calci est; ct cst Graecum nomen. Plura 9 

eius genera; omnium autem optimum lapidi speculari. Est 

5 enim signis aedificiorum et coronis gratissimus. Calcis viva 10 

dicta quia dum sit tactu frigida, intus occultum continet ignem, 

unde et perfusa aqua statim latens ignis erunipit. Natura eius 

mirum aliquid facit. Postquam enim arserit, aquis incenditur, 

quibus solet ignis extingui j olco extinguitur, quo solet ignis 

10 accendi. Vsus eius structuris fabricac necessarius. Nam lapis 

lapidi non potest adhaerere fortius nisi calce coniunctus. Calcis 

c lapide albo et duro niclior structuris, ex mollc utilis tectoriis. 

Arcna ab ariditate dicta, non ab adhaerendo in fabricis, ut n 

quidam volunt. Huius probatio, si manu inpressa stridet, aut 

'5 si in vcstem candidam sparsa nihil sordis relinquat. 

DE LAPIDIUVS msiGNioRinvs. Magnes lapis Indicus ab IV 

inventore vocatus. Fuit autem in India primum repertus, clavis 

crepidarum baculique cuspidc haorcns, cuin armenta idcm 

Magnes pasceret; postea et passim inventus. Est autem colore 

so fcrrugineus, sed probatur cum ferro adiunctus eius fecerit raptum. 

Nam adeo adprehendit ferruni ut catenam faciat anulorum 

: unde et cum vulgus ferrum vivuni appellat. Liquorem 3 

quoque vitri ut ferrum trahere creditur; cuius tanta vis est, ut 

refert beatissimus Augustinus (Civ. 2i, 4), quod quidam cundeni 

25 magnetcn lapidem tcnuerit sub vasc argenteo, fcrrumque super 

argcntum posuurit, dcinde subtcnnovente manu cum lapide 

§ 9 (r/. XIX. x. 20) 3 Gypsus cognatus A* 4 lapklis sp. A': lapidis 

pcculiari li: lapidis spccnlare O: c lapide spcculari P/in. N. II. 36, 182 

5 cnimj autcm C $ 10 [i/. XIX. X. 19) 6 tacti T 7 emmpens T 

10 striicturac fa. KT: in stnicturis fa. codd. alttro loco lapisom. A' 

11 adcrc A'7* ni. calcoiunctus T 12 du. et al. A' mcliutn T 

structunisO § 11 (cf. XIX. x. 21) 13 adabhercndo £?: ab inhcrcndo C 

14 cxprcssa A' stridat A' aut.. . vcst. oni. T 15 rclinquid 7* 

>7 in India] an ida 7": in Ida Pliu. N. II. 36, 127 gravis A' 

18 crepiditarum O baculisquc A*: bactili qui T 19 ct} vcro A' 

ao scdj et T fcrro . . . adpr. om. T 91 fcrr. adpr. C aa appcllant 

B x Aliquorcm (-rc 7^) vi. 7": Liquorcmque vi. A* 

26 imposuerit C 

N 2


ferrum cursim desuper movebatur. Vnde factum est ut in quodam 

templo simulacrum e ferro pendere in aere videretur. Est 

quippe ct alius in Aethiopia magnes qui ferruni omne abigit 

respuitque. Omnis autcm magncs tanto melior cst quanto magis 

3 cacrulcus cst. Gagates lapis primum invcntus cst in Sicilia, 5 

Gagatis fluminis fluore reiectus; unde et nominatus, licet in 

Brittania sit plurimus. Est autem niger, planus, levis et ardens 

igni admotus. Fictilia ex eo scripta non delentur; incensus 

scrpcntes fugat, daemoniacos prodit, virginitatetn deprehendit; 

4 mirumque, accenditur aqua, oleo restinguitur. Asbestos Ar-10 

cadiae lapis ferrei coloris, ab igne nomen sortitus eo quod accensus 

semel numquam extinguitur. De quo lapide mechanicum 

aliquid ars humana molita est, quod gentilcs capti sacrilegio 

mirarentur. Denique in templo quodam fuisse Veneris fanum, 

ibique candelabrum et in co luccrnam sub divo sic ardentem ut 15 

5 cam nulla tcmpcstas, nullus imber cxtingucrct. Pyrites Persicus 

lapis fulvus, aeris simulans qualitatcm, cuius plurimus ignis, 

siquidem facile scintillas cmittit: hic tcncntis nianum, si vehenicntius 

prematur, adurit, proptcr quod ab igiie nomcn accepit. 

Est alius pyrites vulgaris, quem vivum lapidem appellant, qui ao 

fcrro vel lapide percussus scintillas emittit, quae excipiuntur 

sulpure vcl aliis fungis vel foliis, ct dicto cclcrius pracbct ignem. 

6 Hunc vulgus focarem petrani vocant. Selcnitcs, qui Iîtinc 

lunaris intcrprctatur, eo quod intcriorcm cius candorcm cuni 

>j luna crcsccrc atquc dcficerc aiunt, gignitur in Persida. Diony- 25 

1 curstim B : cursu K: curri 7 3 sim. cflcrro C 3 omnc abigit 

Artv. (jex PH». N. //. 36, 130) : non ambigit BT ctfort. Isid.'. nomatnbct 

K : non rapit C 4 mclius K 5 primi T: primus C Sic.] Cilicia 

Arrv. (t.v Dioscor. 5, 146): Lycia Plhi. N. 11. 36, 141 6 gagatcs O : 

dapis PHn. flum. om. K flucrc D 8 ig. ct motus K 9 fugiat /i 1 

10 mi. plin.i mirum qui K: m. quo(rjr totr.) T: m. quod C: m. quia D 

rcstringitur C 1 Abcston codd. 11 fcrri D ia metanicum li 

13 ars al. T 1 oblita cst quia B gcntili A' capiti O 

14 quoddnm B fa. dicunt ib. B 16 nullnm imb. K Piritis 

CT: Peritis BK 17 fulvis & piuritni B 18 liinc B: in O 

tcn. si (deltl.) ma. si T so piritis CT: pcritis BK 22 s«lp»rc 

dttt.: fulgorc (-ure T) codd. vcl aridis f. yttrv. {ex Plin. N. 11.36, 

>3 8 ): fort. pro vel f. r»»wi glossa alii sfungiis (».r. spongiis) vcl fol. 

om. A* ct di.] acdito (ed.) BK 33 fogarcm A': vocarc C 1 

vocat BC 24 interior B l 25 crcsccrc om. O

ETYMOLOGIARVM LIB. XVI. iv 

sius lapis fuscus et rubentibus notis sparsus. Vocatur autem ita 

quia, si aquae niixtus conteratur, vinum fragrat, et quod in illo 

rnirum est, cbrietati resistit. Thracius niger et sonorus; nasci- 8 

tur in flumine cuius nomen est Pontus in Equitia. Phrygius 9 

5 lapis ex loco traxit vocabulum ; nascitur cnim in Phrygia, colore 

pallidus, mediocriter gravis. Est autem glcba pumicosa. Vritur 

antea vino pcrfusus flatusque follibus donec rubescat, ac rursus 

dulce vino extinguitur ternis vicibus, tinguendis vcstibus tantum 

utilis. Syrius lapis a Syria, ubi reperitur, appellatus : hic integer 10 

10 fluctuari traditur, comminutus mergi. Arabicus similis est eboris n 

sine ulla macula. Hic defricatus ad cotcm sucum dimittit croco 

similem. Iudaicus lapis albus est atquu in schemate glandis, 12 

scripturis subinviccni modulatus, quas Graeci y/wi/i/zus vocant. 

Samius a Samo insula, ubi repcritur, vocatus: et est gravis et 13 

'5 candidus, policndo auro utilis. Memphitis vocatus a loco 14 

Aegypti; ct cst gemmantis naturac. Hic tritus atque in his 

quae urenda sunt ct sccanda cx accto inlinitus ita obstupescerc 

facit corpus ut non scntiat cruciatum. Sarcophagus lapis dictus *5 

eo quodcorpora defunctoruin condita in eo infra quadragintadies 

ao absumuntur; iro/xis enim Graece arca dicitur, (f>ay€iv comedere. 

Nascitur autem m Troade, fissilique vena scinditur. Sunt ct 

eiusdem gcneris in o r ientc saxa, quae etiam vivcntibus alligata 

crodunt corpora. Mitiorcs autein scrvandis corporibus nec 16 

absumendis baematitcs appeliatus, co quod cote rcsolutus in 

25 colorcm veniat sanguinis. Est autem ammodum lividus; est et 

ferrugineus. Nascitur in ultima Aegypti, Babylonia et Hispania. 

1 autctn om. B 3 mixtus] cxitus T fraglat T: flagrat BCK 

quod illum T 3 rcsistat O 4 equicia BK: Scytliia (Squitia vet 

Esquitia) Artv. 6 auritur7* 8 dul. vinum B instinguitur A* 

9 Syria] Syro insula Plin. N. II. 36, 130 rcppertur appellatur K 

10 fluctuarc C simili T cbori tlrtt. 11 cutcin BKY sucus K 

13 voc.] appcllant T 15 policndi aurum BCT: policnti aurum dttl. 

Mcmfiti A* 16 ct oni. T 17 arciula ut viil. T ao adsuinuntur 

âss-) HKT: adsuin.iiitur C soros CT: soror B : sarcorus AT 

vix/1*0 anp{ corr. (c.vVlil. xi. 85) aopis arca] caro dctl. fagus 

v-goi> A') codd. ai in traia Uklct.) troadac A' aa vivcnlia K 

23 criiUuni A": crodiant (-uut?) T Mil. . ., abs. dcl. Arcv. aut 

CKTU 24 adsuincndis A': -tis II : tcs 7"//.- ;il).siimoiUcs C cuto 

nuU. 25 liv. tt fcrr. CK: liv. est fcrr. U a6 Acgypto


17 Androdamantus colore niger, pondere et duritia insignis, undc 

et nomen traxit, praecipuus reperitur in Africa. Trahere auteni 

in se argentum vel aes dicitur, quique adtritus, ut haematites, in 

18 colorem redigitur sanguinis. Schistos invenitur in ultima Hi- 

19 spania, croco similis, cum levi fulgorc, facilc friabilis. Amiantos 5 

appellatus a veteribus eo quod, si ex ipso vestis fuerit contexta, 

contra ignem resistat et igni inposita non ardcat, sed splcndore 

acccpto nitescat; et est scissi aluminis similis, veneficiis resistens 

ao omnibus, specialiter magorum. Batrachites similis cst testae 

laminis scissibilis. Galactites colore cinereus, gustu suavis; 10 

scd ideo vocatus quod quiddam de se lacteum adtritus dimittat. 

21 Obsius lapis niger est translucidus et vitri habens similitudinem. 

Ponitur in spcculis parictum propter imaginum umbras reddendas. 

Gcmmas multi cx eo faciunt : nascitur in India et in 

Sam(ni)o Italiae. Mithridax lapis Euphratis solc [re]pcrcussus 15 

22 coloribus niicat variis. Aetitcs lapidcs rcperiuntur in nidis aquilarum. 

Aiunt binos inveniri, niarcm ct feminam, nec sine bis 

parere aquilas : horuni masculus durus, similis gallae, subrutilis; 

fcmincus vcro pusillus ac niollis. Alligati partus ccleritatem 

faciunt, etiam aliquibus aliquid vulvae excidunt, niso cito par- ao 

23 turientibus auferantur. Phengites Cappadociae lapis, duritia v 

marmoris, candidus atquc transluccns; cx quo quondani templumconstructum 

estaquodam regcforibusaureis,quibusclau.sis 

1 Andromatus K: Androdomatus B: Androdamanta (acc. casu) Plin. 

N. II. 36, 146 color T ct") pro K 3 cmatitis A': amatitcs T: 

ematitcs I3C 4 Iscistos.0: Iscistus (*.v Isciscitus) A*: Icistos T: 

Escistos C 5 friabilis CK: fricabilis BT Amianthus(r.r-tu-) A": 

Amantos T: Amianthos BC 6 appcllntur /// viil. C contincta C 

7 igne D 8 vcncficis T 9 Hatriccs H ' Ostracitcs Airv. {sfd 

Isidori tnor sttbcst) 10 laminis scissibtlis K: laminis acscissibilis B } : 

laminosc scissibilis T: lamminosac acscis similis O : laminosus scissibilis 

Dioscondcs lalinus Galacontcs A' ir id. sic voc. A* quo 

quidatn T dc sc om. Ii l 12 Obsius /?'KT: Obsidius C nig. 

Jap. cst B 13 spcluncis C rcddcns B 15 samo codd.; Samnio 

PHn. N. H. 36, 197 Mitridas BT: Mitritas K: Mitrcdas O 

percussus codd. XVI. xn. a 16 aquanim C 1 17 invcnirc BOK 

18 parc K aquilam C durus ont. K subrutilus C: 

subrutulis K 19 vcro vcro pu. A' nllipatus O no a qjiibtis 

B- 0111. T 21 Fingitcs codd. duritiac li 23 n quondatn rc. B

ETYMOI.OGIARVM LIB. XVI. iv 

claritas intus diurna erat. (Ch)emites ebori similis, in quo 24 

Darium conditum ferunt, Pariociuc similis candorc et duritia, 

minus tantum ponderosus, qui porus vocatur. Ostracites vocatus 25 

quod similitudinem testae habeat: usus eius pro pumice. Me- 26 

5 lanitcs lapis dictus cst eo quod mellcum et dulcem sucum 

emittat. Smyris lapis asper et indomitus et omnia adtercns, ex 27 

quo lapide gemmae teruntur. Chrysites colore similis ochrae 28 

invenitur in Aegypto. [Hjammites similis nitro, sed durior,2g 

gignitur [in] Aegypto vel [in] Arabia. Thyites nascitur in 30 

10 Aethiopia veluti viridis, sed lacteus cum rcsolvitur, rcmordens 

vehementcr. Coranus albus est duriorque l'ario. Molotius 3*» 32 

veluti viridis et gravis invenitur in Aegypto. Tusculanus, a 33 

loco Italiac dictus, dissilirc igni traditur. Sabinus fuscus addito 34 

oleo etiam luccre fertur. Est et quidam viridis lapis vchcmentcr 

15 igni resistens. Siphnius mollis ct candidus, excalfactus oleo 35 

nigrescit atquc durescit. I-ipides quoque medicinalium mor- 36 

tariorum et pigmcntorum usibus apti: ctcsius praccipuus ct 

indc chalazius ; Thcbaicus quoque et basanitcs lapides nihil cx 

scsc rcmittentcs. Spccularis lapis vocatus cst quod vitri more 37 

20 transluccat; rcpcrtus prinium in Hispania citcriori circa Scgobricam 

urbem. Invenitur cnim sub tcrra et eflbssus exciditur 

atquc finditur in quamlibet tcnucs crustas. 

1 diuturna A' Chcrnitcs edd.: C(h)cmitcs codd. Plinh N. II. 36, 

132: Kmitcs codd. (f»v Ccmitcs, liun/uam C, i.c. ca/>itulu»t itovnm, 

cmitcs?) cboris B a arium T pario sim. C duria T 

3 tantum] tamen C purus A' Ostracidcs BK 4 habcat BCK: 

habct T Mclitinus Plin. N. II. 36, 140 5 cst o;;»; C dulcc 

sucus K 6 rcmittat Plin. Hismiris /i 1 nt vid. KT; Ismiris C 

attcrrens CK 7 lapidcs A* tcruntur BCK: tundantur T 

Crisitcs codd.: Chrysitis Plin. N. II. 37,179 C. lapis col. K 

ocreac (-rcc) codd. 8 Amnitcs codrf. (Amanitcs B) 9 in hab. 

K : om. BCT in Imb. T: om. BCK Thyites Arcv. {tx 

Dioswr.): Vi (ytl VI) T: VI C 1 : om. BK Qnae quontodo rxplicem 

liaereo n Molotius BKT\ Muloctius C: Moroctliins ?) Am>. (r.v 

Dioscor.) 12 vcluti om. T ct gravis 7": ct grandis C/J : ct grans 

& : om. K Tuscanns C 13 disiiiri A' fuscus] lapis A' 

14 fctr T l 15 Sifnius 7*: Sifinius/irA' ca. scil cxc. A' 16 atquc] 

aqua A* mortariuin ct pulmcntormn K 17 ethesius 7": cdesius 

HCK pracc. 0111. T ct in.] dcindc A' 18 chal.] colaticus 

rodd. hasanitih 7': basanitus T 1 : bosanitcs A* 19 sc KT(cx 

nnr., 111 vid.) 21 cnim ont. K cfTossuin A* 22 quaslibct A' 

tcnuas T


V DE MX\RMORIBVS. Post lapidum genera veniemus ad marmora. 

Nam inter lapides et marmora differentia est. Nam 

marmora dicuntur eximii lapides, qui maculis et coloribus commendantur. 

Marmor sermo Graecus est a viriditate vocatus, 

et quamvis postea et alii coloris inveniantur, nomen tamen 5 

2 pristinum a viriditate retinuerunt. Marmorum colores et genera 

innumerabilia sunt. Non tamen omnia e rupibus exciduntur, 

sed multa sub terra sparsa sunt et pretiosissimi generis, sicut 

Lacedaemonium viride cunctisque hilarius, repertum priusapud 

3 Lacedaemonios, unde et vocabulum traxit. Ophites serpentium 10 

maculis simile, unde et vocabulum sumpsit. Uuo eius genera: 

4 molle candidum, nigrum durum. Augusteum et Tiberium in 

Aegypto Augusti ac Tiberii primum principatu reperta sunt. 

Diflcrentia corum est ab ophitc, quum illud, ut praediximus, serpentium 

niaculis sit simile, hacc maculas diverso modo colligunt. 15 

Nam Augusteum undatim est crispum in vcrtices; Tiberium 

5 sparsa, non convoluta, canitie. Porphyrites in Aegypto cst rubens, 

candidis intervenientibus punctis. Noniinis eius causa 

6 quod rubeat [ut] purpura. Basanitcs ferrci coloris sive duritiae; 

unde et nomenei datum est: invcntus in Acgypto ct Aethiopia. 20 

7 Alabastrites lapis candidus, intertinctus variis coloribus, ex 

quo Evangelici illius ungucnti vasculum fuit. Cavant enim hunc 

ad vasa unguentaria, quoniam optimeservareincorruptadicitur. 

Nascitur circa Thebas Aegyptias et Damascum Syriae, ceteris 

8 candidior, probatissimus vero in India. Parius candoris eximii, 25 

lygdinus cognomento: hic apud Paron insulam nascitur, unde 

1 vcniamus A' 2 nam (aft.) om. K 3 quac (quc) mac. BT 4 Gr 

scr. C vocatum A s quodvis B coloris BT: colorcs CK 

(o»i. hil.) lik 11 similcs A : similis li: similc cst C 12 Aupiistc 

J ,3acgyptiO ac] ct C principatus D 15 similis 

1 î maculis DK l6 undatnm T vcrticc T I7 COnvoIaU 

L 1 Porphircticum K: Purpuritis #CT inl cx DCT 

ru. ct cand. A' 18 candidus DT: candidum C 19 ut hab CK • 

om.lU fcrrcoA' colorc BK duritia (-cia) BCK 

ao ci nomen B invcntum A': invcntum cst C ai Alabastritus 

// A : Alabastns CT intcrinstinctus li : inlcrcxlinctus 

lcrcxlinctus Ti/wcfiro 

inltinctrt 22 nnRulicac li / /V (/>,» EEvangrlica.-^ 

25 probntissi.num 

A 111

KTYMOLOGIARVM LIB. XVI. v 

et Parius nuncupatus. Magnitudo cius, qua lances craterasque 

non excedat; unguentis et ipseaptus. Coralliticus in Asia reper- 9 

tus, mensurae non ultra cubita bina, candore proximo eboris et 

quadam similitudine. E divcrso niger Alabandicus terrae 

5 suae nomine nuncupatus, purpurae aspectu similis. Iste in 

oriente igni liquatur atque ad usum vitri funditur. Thebaicus 10 

interstinctus aureis guttis invenitur in parte Aegypti adscripta, 

coticulis ad tercnda collyria quadam utilitate naturali convcniens. 

Syenites circa Syenem vel Thebas nascitur. Trabes ex eo feccre 11 

10 regcs. Marmora autem, quae in officinis rupibusque gignuntur: 12 

cx quibus Thasius diversi coloris niaculis distinctus, cuius primum 

usum insulae Cyclades dederunt. Lesbius lividior est 13 

paulo huic, scd et ipse diversi coloris maculas habens. Corin-14 

theus ammoniacae guttac similis cum varielate diversorum co- 

15 lorum. Corintho primum repertus. Ex eo columnae ingentcs 

liminaque fiunt ac trabes. Caristeum viride, optimuni; nomen 15 

ab aspectu habeiis, eo quod gratus sit his qui gcnimas sculpunt; 

eius onim viriditas rcficit oculos. Nurnidicum marinor Nunudia 16 

mittit: ad cutcmsucum dimittit croco similcm, unde et nomcn 

20 acccpit; non crustis, sed in massa et liminum usu aptum. Lu-17 

culleum marmor nascitur in Melo insula ; cui Lucullus consul 

nomen dedit, qui delcctatus illo prinius Ronum invexit; solumque 

pene hoc niarmor ab amatorc nomen accepit. Est et Lu-18 

nensis. Tephrias appcllatus a colore cincris, cuius lapidis alligatio 

1 ct om. T nuncupatur («/ viil.) C quac A' 2 cxcidat B 

CoralHtus r.v -tiis A' 3 proxima O ct Plht. N. //. 36, 62 : ad 

(f>n> at ?; BCK: ont. T 4 quodam s. 7 : quandam similitudincm CK 

c]aC al.ibantdicus D 5 suo T purpurco C 7 intcrtinctus 

C: intcrinstinctus BT in Africac partc Acgypto adscripta 

Plht.N. II. 36, 63 8 codiculis D : codicolis A': cudiculis C 1 terrcnda 

BC naturac A' 9 Sicnis A' sicn •* vel B x : sicnum A' 

facerc T 10 ofliciis B gignitur A' ante corr. ri itasius 

codd. (pro i vel primum Tlia.?) culorcs K miraculis B x ia cicladc 

B : cticladc 7 1 13 hoc ihlt. ipsc ct C div. colorcs A' 

{piv divcrsicolorcs?): vcrsicolorcs Plin. N. II. 36, 44 Corinteus 

BT: Corintius CK 17 sciilfiunt 7': sculpount B 19 ad... dimittit 

om. T cutcA": colcm C 30 usuin (lui-) AT ai Mclo Plin. 

N. II. 36, 50 : thi.o 7>A*: cco C 1 : chio 7" cuius B aa qnia C 

33 cl cst 7 liiiiicnsib CT: linicnsis/i'A* a.\ (L-frian A"T (rt Isitl.): 

tcfrina li : tifria C 1 nWcpsxtio C l


19 contra serpentes laudatur. Ebur a barro, id est elephanto, dictum. 

Horatius (Epod. 12,1): 

Quid tibi vis, mulier, nigris dignissima barris? 

VI DE GEMMIS. Post marmorum genera gemmae secuntur, 

quae multum auri decorem tribuunt venustate colorum. Pri- 5 

mordia eius a rupe Caucaso. Fabulae ferunt Prometheum 

primuni fragmentum saxi eius inclusisse ferro ac digito circum- 

2 dasse, hisque initiis coepisse anulum atque gemmam. Genera 

gemmarum innumerabilia esse traduntur, e quibus nos ca 

tantum quae principalia sunt sive notissima adnotavhnus. 10 

Gemmae vocatae quod instar gumnii transluccant. Pretiosi 

lapides idco dicti sunt quia care valcnt, sive ut a vilibus disccrni 

possint, seu quod rari sint. Omne cnim quod rarum cst 

niagmun ct prctiosum vocnlur; sicut ct in Samuclis vohiminc 

legitur (1 Reg. 3,1): 'Et sermo Domini pretiosus crat in Israel,' 15 

hoc cst rarus. 

VII DE VIRIDIORIDVS GEMMIS. Oinnium gemniarum virentium 

smaragdus principatum habet.cui vctcrcs tertiam post margaritas 

ct unioncs tribuunt dignitatem. Smaragdus a nimia viriditatc 

vocatus; omne enim satis viride amarum dicitur. Nullis cnim 20 

gemmis vel hcrbis maior huic austeritas est; nani herbas 

virentes frondcsquc cxsupcrat, inficicns circa sc viriditatc rcpcrcussuni 

aerem. Sculpcntibus quoque gcmmas nulla gratior 

oculorum rcfcctio cst. Cuius corpus si cxtentum cst, sicut 

spcculum ita imagines reddit. Quippe Nero Caesar gladia- 25 

2 torum pugnas in smaragdo spcctabat. Genera eius duodccim, 

sed nobiliores Scythici, qui in Scythica gente reperiuntur. 

Secundum locum tenent Hactriani: colliguntur enim in commissuris 

saxorum flantc Aciuilonc; tunc enim tellure deoperta 

1 aclefanto T: nbeicfnnto A": clcfanti B 5 atiro K decorc A' 

vcnuslatem /> 6 cnucascn A*: caucasi Pliu. X. II. 37, 2 fucrunt 

T 7 fragmcnta A* 8 his qni T 9 e] dc A" 11 quia in inslar B 

13 possunt BO scu quia li raro A' sunt C 14 sicut in A' 

18 cuius T niargariios Ii x T 20 vocntus BCT: dtctus A' aa viriditatcm 

rcpcrcusso acrc K pcrcussum 7* 1 23 gcmmis B 25 scculum 

K gladiormn A' 26 cxspcctabat B 27 mcliores A* Scythici 

nni. T srilliaga A* 28 locuin oni. K : luccm ul vitl. 7* 1 bractiani /?' 

1'ommissoriis I

ETYMOLOGIARVM LIB. XVI. v-vii 

intormicant, quia his ventis arenae maxime moventur. Tertium 

Aegyptii habent. Reliqui in metallis aerariis inveniuntur, scd 

vitiosi; nam aut aeri, aut plumbo, vel capillamentis, vel sali[s] 

similes nolas habent. Smaragdi autcm mcro et viridi pro- 

5 ficiunt oleo, quamvis natura inbuantur. Chalcosmaragdus 3 

dicta quod viridis sit et turbida aereis venis. Haec in Aegypto 

vel Cypro insula nascitur. Prasius pro viridanti colore dictus, 4 

sed vilis. Cuius alterum genus sanguincis punctis abhorrct. 

Tertium distinctum virgulis tribus candidis. IJeryllus in India 5 

io gignitur, gentis suae lingua nomen habens, viriditate similis 

smaragdo, scd cum pallore. Politur autem ab Indis in sexangulas 

fornias, ut hebctudo coloris repercussu anguloruni 

excitctur; alitcr politus non habet fulgorcm. Gcnera cius 

novcm. Cbrysoberyllus dictus co quod pallida eius viriditas 6 

15 in aurcum colorem resplendcat. Et hunc India mittit. Chryso- 7 

prasus Indicus est, colore . . ., porri sucum referens, aureis 

intervenientibus guttis, unde et nomen accepit. Quem quidam 

bcryllorum gcncri adiudicaverunt. Iaspis dc Graeco in Lati- 8 

num viridis gcmma intcrprctatur: ias quippe viride, pinasin 

ao gemma dicitur. Est autcm smaragdo subsimilis, sed crassi 

coloris. Spccics cius decem ct septem. Volunt autem quidam 

iaspidcm gemmam ct gratiac ct tutclac cssc gestantibus, quod 

credere non fidei, sed supcrstitionis est. Topazion ex vircnti 9 

genere est omniquc colore rcsplendcns, inventa primuv» in 

25 Arabiae insula, in qua Trogodytae praedones fame et tempcstatc 

fessi quum herbarum radices eflbderent, erucrunt. Quae insula 

1 qu. vi vcnti A" 2 rcliqua CT: rcliqua gcncra Plin. N. H. 37, 66 

3 acrc BCT lanillaincntis codd. (e/ hid. ?) 5 Caicumsmaragdus 

BK 6 acres /i 1 hacc oin. T 7 viriditati A' 8 vili A' 

punctis] giittis A* 9 distinctis K 10 sua T a vir. C 

11 scxangulos D l : -li C ia bitudo T rcpcrcussum T: rcpcrcusso B 

14 Clisobcrillus T 16 col. pallidiorc P/iu. A'. //. 37, 77 fcrcns T 

18 gcn. adiud. Solinns 52,63 : gcncris iudicavcrunt HCK: gcncri vindicavcrunt 

T 19 viridc] viridis K pinasin A'7" (-in an -im incnt.): 

pinnasin C: pinnasim li 20 similis A' 21 spccicm T 22 tut.] 

utilc li guslantibus A" quod] quc (/.r. quae) B 23 Topation 

KT 25 trogoditac B : trocoditc A': trnguditac (-tc) CT pracdonc 

C 1 26 radicom A'


postea quaesita nebulis cooperta tandem a navigantibus inventa. 

Sed ob hoc locus et gemma nomen ex causa accepit; nam 

Toirdfciv Trogodytarum lingua significationem habet quacrcndi. 

Kst autcm am[)lissima gemmarum ; eadcni sola nobilium limain 

10 scntit. Gcnera eius duo. Callaica colorc viridi, scd pallens et 5 

nttnis crassa; nihil iucundius aurum decens; unde et appellata. 

Nascitur in India vel Germania in rupibus gelidis, oculi modo 

11 cxtuberans. Molochites spissius virens et crassior quam 

smaragdus a colore malvae nomen accepit, in reddendis lau- 

12 data signis. Nascitur in Arabia. Huliotropia viridi colore et 10 

nubilo, stellis puniceis supersparsa cum sanguineis venis. Causa 

nominis de efiectu lapidis est; nam deiccta in labris aeneis 

radios solis mutat sanguineo repercussu; extra aquam autem 

speculi modo solem accipit, deprehenditque defectus eius subeuntcni 

luuam ostendens. Magorum inpudentiae manifestissi- 15 

mum in hoc quoquc exemplum cst, quoniam admixta herba 

heliotropio quibusdam additis precationibus gcrcntcm conspici 

nogcnt. Gignitur in Cypro et Africa, scd mclior in Aethiopia. 

13 Sagda gemma prasini coloris apud Chaldaeos. Cuius tanla vis 

est ut permeantes naves e profundo petat, et carinis ita tena- 20 

14 citer adhaereat ut nisi abrasa partc ligni vix separetur. Myrrhites 

dicta est quod in ea niyrrhae color est. Conprcssus autcm 

usque ad calorem nardi spirat suavitatem. Aromatitis rcperitur 

in Arabia vcl Acgypto, myrrhae coloris ct odoris; undc ct 

15 nomcn habet. Melichros bicolor cx uiia partc viridis, ex 25 

1 ncb. operta C: nebulusquc opcrta 7 3 topazin T (

ETYMOLOGIARVM LIB. XVI. vii, viii 

altera mclli similis. Choaspitis a fluminc Pcrsarum dicta est, 16 

ex viridi fulgoris aurei. 

DK RVURIS GEMMIS. Corallius gignitur in mari, forma VIII 

ramosus, colorc viridi sed niaximc rubens. IJacae cius candidae 

5 sub aqua ct molles ; detractae confestim durantur ct rubescunt, 

tactuque protinus lapidescunt. Itaque occupari evellique retibus 

solet, aut acri ferramento praecidi, qua de causa corallius vocitatus. 

Quantum autem apud nos margaritum Indicum pretiosum 

cst, tantum apud Indos corallium. Hunc magi fulminibus 

10 resisterc adfirmant, si creditur. Sardius dicta co quod repcrta 2 

sit primum a Sardis: haec rubrum babet colorem marmoribus 

praestans, scd inter gcmmas vilissima. Gcncra cius quinquc. 

Onyx appellata quod babeat in sc permixtum candorcm in 3 

simililudincm unguis bumanac. Gracci enim unguem (Wâ 

15 dicunt. Hanc India vcl Arabia gignit: distant autcni invicem ; 

nam Indica igniculos habet albis cingentibus zonis, Arabica 

autem nigra est cum candidis zonis. Gcnera cius quinquc. 

Sardonyx ex duorum nominum societate vocata; cst enim cx 4 

onychis candore ct sardo. Constat autem tribus coloribus; 

20 subterius nigro, medio candido, supcrius mineo. Hacc sola 

in signando nihil cerae avcllit. Rcpcritur autcm apud Indos 

ct Arabes dctccta torrcntibus. Gencra eius quinque. Hacma- 5 

tites ruborc sanguincus, ac proptcrca hacmalitcs vocatus ; cu/xa 

quippo sanguis cst. Gignitur in Actbiopia quidcm principalis, 

25 scd in Arabia ct in Africa invenitur. De qua promittunt niagi 

quiddam ad coarguendas barbarorum insidias. Sucinus, qucm 6 

appellant Gracci ^X^Krpov, fulvi ccreique coloris, fertur arboris 

1 Coaspitht DTut vid.x Coaspitcs C: Choaspides K 4 tWviridisct 

bncac C: bcnc (i.r. venae) 7': viac BK (pro uvac?) 5 aqua mollis 

dctractus A' duratur ct rubiscct K 6 lapidiscit A': lapidcs 

fmnt C 1 occupari 13CT(aun ctx/d, Pliu. N. II. 33, 22): aucupari A' 

7 acri om. K voc. cst A": vocitatur D 9 corallius A' 10 Sardtis 

BT 11 rubum T 12 gcmmis D x vil. cst C 13 ca. ct sim. A' 

14 grccc O 16 hab. ct alb. A* 19 sarda Plin. N. II. 37, 86 au. ct 

trib. T 20 supcri minio A* 21 nvcllit CT: cvcllit IiK 23 aifta] 

cmat IiKT: cmath C 24 sed princ. BCK 25 scd ct in Plin. N. II. 

37, 169 26 quidam DT: quoddam A' barb. HCK: labronim T 

quain T 27 ccrci Plln. N. II. 37, 33: ccrtiquc ctxlil. {e.r ccrotjuc A")


sucus esse et ob id sucinum appellari. Klectrum autem vocari 

fabulosa argumentatio dcdit. Namque Phacthonte fulminis 

ictu interempto sorores eius luctu mutatas in arbores populos, 

lacriniis elcctrum omnibus annis fundere iuxta Eridanum 

amnem ; ct electrum appellatum quoniam sol vocitatus sit 5 

Elcctor plurinii poetae dixere. Constat autem eum non esse 

sucum populi, sed pineae arboris; nam accensus taedae nidore 

7 fragrat. Nascitur autem in insulis Oceani septentrionalis sicut 

gummis, densaturque ut crystallum rigore vel tempore. Ex ea 

fiunt decoris gratia agrestium feminarum monilia. Vocari 10 

autem a quibusdam harpaga, eo quod adtritu digitorum accepta 

caloris anima folia paleasque et vestium fimbrias rapiat, sicut 

magnes ferrum. Quocumquc autem modo libeat tinguitur; 

8 nam anchusae radice conchylioque inficiuntur. Lyncurius 

vocatus quod fiat ex urina lyncis bestiae tempore indurata. Est 15 

autem, sicut et sucinum, fulva, adtrahens spiritu folia propinquantia. 

IX DE PVRPVREIS. Inter purpureas gemmas principatum 

amcthystus Indicus tenet. Amcthystus purpurcus est permixto 

violacio colore j et quasi rosae nitor, et leniter quasdam flanv ao 

mulas fundens. Alterum eius genus descendit ad iacinthos. 

Causam nominis eius affcrunt quia sit quiddam in purpura 

illius non cx toto igneum, sed vini colorcm habens. Est auteni 

2 sculpturis facilis : genera eius quinque. Sapphirus caerulcus 

cst cum purpura, habcns pulvcres aurcos sparsos; optimus apud a-t 

3 Medos, nusquam tamcn pcrlucidus. lacinthus cx nominis sui 

flore vocatus. Hic in Aethiopia invenitur, caeruleum colorcm 

habens. Optimus, qui nec rarus cst nec densitate obtunsus, 

1 npp.] vocari C 2 fluminis Tnntt cotr. O 3 int. ic. C 4 bcridantim 

A* 6 su. non esse A" 7 ptniac B: pini A' nitorc T: 

nitorcm A' 8 fraglat CT: flagrat A' in otu. C 1 9 gtimmi C 

tcpore CKT ia coloris O 14 inficitur C 15 tcporc C 16 sicut 

0111. T 1 spiritum T 20 nitior J3* ai iaquintos/?AT(-tus): 

iacintos C aa cius om. B quoddam T 23 uni 7" 25 optimos 

ii l 26 numquam T pcrliicidum li lachinthus A': Iacintus 

B: Yacinlus C : laquintus T 27 fulgore C vocatur B 

28 ran>s] russus T: clarus Schivars

ETYMOLOGIARVM LIR. XVI. viii-x 

sed cx utroque temperamcnto lucet purpuraque refulgons ; hic 

autem non rutilat aequaliter. Sereno cnim perspicuus atque 

gratus cst, nubilo coram oculis evanescit atque marcescit, in 

os missus frigidus est, in sculpturis durissimus, nec tamen 

5 invictus. Nam adamante scribitur et signatur. Iacinthizonta 

Indicus et iacinthum prope referens. Quidam autem eorum 

crystalli similes capillamentis intercurrcntibus obscurantur; ex 

quo etiam vitio illorum nomen est. Amethystizontas appellatus 5 

quia eius extremus igniculus in amethysti violam exit. Cheli- 6 

10 donia cx hirundinum colore vocata; ct duorum est generum, 

quarum una ex altera parte purpurea, ct alia purpurea nigris 

intervenientibus maculis. Cyanea Scythiae gemma caerulco 7 

coruscans nitore, pura, interdum et punctulis intermicantibus 

auratis pulvisculis varians. Rhoditis rosea est; et ex eo nomcn 8 

ifiaccepit. 

DE CANDIDIS. Margarita prima candidarum gemmarum, x 

quam inde margaritum aiunt vocatum quod in conchulis maris 

hoc genus lapidum invcniatur; incst cnim in carne cochleau 

calculus natus, sicut in ccrcbro piscis lapillus: gignitur autcm 

ao de caelesti rore, quem certo anni tempore cocleae hauriunt. 

Ex quibus margaritis quidani uniones vocantur, aptum nomen 

habentes, (inod tantum unus, numquam duo vel plurcs simul 

reperiantur. Mcliorcs autem candidac niargaritae quam quae 

flavescunt. Illas enim ant iuventus aut matutini roris conceptio 

35 rcddil candidas; has sencctus vcl vesportinusaergignitobscuras. 

Pacderos secunda post niargaritum candidaruni gemmarum. 2 

Dc qua quaeritur in quo colorc numerari debcat totiens iactati 

per alienas pulcbritudines nominis, adco ut decorjs praerogativa 

1 scd 0111. K utraquc B lucc CT: lucis (?) Solin. 30, 32 

5 ct scrib. ct T signitur A* Iaciutizonta CK: Iaquintizonta T: 

Iacointizonta B (-tas acc. f>lur., Solin. 52, 63; hinc envr Isittoii) 

6 illorum T 8 vitia O Am.] Isitioricnvr ex Plin. N. II, 37i93 

ortus tst nppcllatur C: appcllatas Ii x 10 crundino A" 11 purp. 

al. purp. C 14 pulvusculis B X T Kotidis BT ct 0111. K 

17 qucin BT marinis A' 18 invcnitur A* ai uniores O 

aptum om. K 22 duo vcl trcs vcl pl. C 24 flavac sunt A' 

invcnlus C iuv. matutino A* 25 candidas o»i. K 26 Pcdoros 

BCT: Pcdoms A* sccundam A": -das C l


3 vocabulo facta sit. Asterites candida est, inclusam lucem continens 

veluti stellam intus ambulantem, redditque solis candi- 

4 cantes radios ; unde et nomen invenit. Galactitis lacteus est, 

qui adtritus rcddit sucum album ad lactis saporem, fcminis 

nutrientibus inligata fccundat ubera; infantium quoque collo 5 

suspcnsa salivam facere fertur, in ore autem liquescere et 

memoriam adimere. Mittunt eam Nilus ct Achelous amnes. 

Sunt qui smaragdum albis venis circumligatum galactiten vocant. 

5 Chalazias grandinis et candorem praefert et figurani, duritia 

quoque invicta, ut adamas; etiam in ignes posita manere suum ro 

6 frigus. Solis gemma candida est, traxitque nomen quod ad 

1 speciem solis in orbem fulgentis spargit radios. Selenites 

translucet candido melleoque fulgore, imaginem contincns lunae; 

quam iuxta cursum astri ipsius pcrhibent in dies singulos minui 

8 atque augeri. Nascitur in Persida. Cinaedia invcnitur in 15 

ccrcbro piscis eiusdem nominis, candida et oblonga. Pracsagare 

his ferunt maris signa tranquillitatis vel tcmpestatis. 

9 Beli oculus albicans pupillam cingit nigram e mcdio aurco fulgore 

luccntcm, et propter speciem Assyriorum regi Belo dica- 

10 tam; unde ct appellata. Epimelas dicitur quum in candida ao 

11 gemma superne nigricat color; unde et nomen habet. Exebenus v 

spcciosa ct candida, qua aurifices aurum poliunt. 

XI DE NIGRIS. Achatcs reperta primum in Sicilia iuxta 

flumcn ciusdcm nominis, postca plurimis in tcrris. Est autcm 

nigra, habens in mcdio circulos nigros et albos iunctos et 35 

variatos, siniilis hacmatiti. Magi suffitu earum, si crcditur, 

1 Astcritis A' lucc A' 3 albulantcm A' rcddct quac /i 1 : 

rcddct quasi A' 3 Galactitcs C 4 ad BCK: ct 7* 5 fccunda A' 

6 suspcnso C 1 7 acclaus T: acclaos C: accSonus B 8 voccnt C 

9 Galatias codd. grnndinum codd. hi/m (XIII. 4) profcrt T 

ct fig. ct du. C duritiam BK lo invictam K adamans 

DKT igncm B : ignc CK sucum C 1 11 traxit quoquc A' 

laorbcC fulgcntcsBr Solcnitis AT: -tes/? 1 14 quac 

K: quod B dicm K nntt corr. 15 Cimcdia BCT: Cimidia A' 

16 praesagirc Pliu. N. H. 37,153 17 fcnintttr Scltwars maris Plin.: 

magis/JAT: magi Cfort. rcrtt 18 Bclloculus BCT: BctjiculusA' 

pupilla cingcns K arco A' 19 bcllo T ao Epimcla C: 

Epimalas A' 91 supcrAT" nigriscat A": nigrigct B 22 quam/i 

35 iuncto K 26 magis T

ETYMOLOGIARVM LIK. XVI. x-xii 

tcmpcstatcs avertunt, flumina sistunt. Apsyctos nigra et pondc- 2 

rosa, distincta venis rubentibus. Hacc excalcfacta igni scptcm 

dicbus calorem tenet. Aegyptilla nigra est radice, cacrulca 3 

facie, cx Acgypto, ubi invenitur, vocata. Mcdia nigra cst, a 4 

5 Media illa fabulosa inventa. Habet venas acrci coloris; 

sudorcm rcddit croci, saporcm vini. Veientana Italica gemma 5 

cst, Veis reperta, nigra facie, albis intermicantibus notis. 

Bariptos nigra est cum sanguineis ct albis notis. Mcsomelas 6 

nigra vena quemlibet colorcm sccantc per mcdias. Vcneris 

10 crines nigerrimi nitoris, continens in sc speciem rufi crinis. 

Trichrus ex Africa nigra est, sed tres sucos reddit, ab radice 7 

nigrum, e medio sanguineum, e sunimo ochrae. Dionysia 8 

nigra mixtis rubentibus notis cx aqua trita vinum fragrat, et 

odorc suo ebrictati resistere putatur. Pyritis nigra quideni, scd 

15 adtritu digitos adurit. 

DE VARIIS. Panchrus varius cx omnibus pene coloribus XII 

constans ; unde et nominatus. Olca barbari nominis ex fulvo 

et nigro viridique ct candido cst. Mithridax solc pcrcussa 2 

coloribus micat variis. Gignitur in 1'crsida. Drosolithus 

JO varius. Nominis causa quia si ad ignem adplicetur, vclut sudorem 

mittit. Opalus distinctus diversarum colore gemmarum. 3 

Est enim in eo carbunculi tcnuior ignts, amethysti fulgens purpura, 

smaragdi nitcns viriditas, et cuncta pariter sub quadam 

1 fulmina A' Absictos coild. a di. a vc. A' calcfacta A' 

ignis D deccm (x) K 3 colorcm A' nigra 0111. O 

4 a 0111. T 5 incdca li acrcas O : acris B: aurci Plhi. N. II. 

37, »73 6 crocci BK Vcgcntana caM. italia D 7 Vcis] 

ab cis DCK 8 Baroptcnus sivc baripc Plin. N. II. 37, 150: Baroptis 

Artv. Mcramclas C 1 : Mcsomolas A' 9 vcuas BCK quainlibct 

C sccantcm CK incdium Pliti. N. II. 37, 174 Vcncriac 

(>ic) Kli 10 crincs o»u. 7* contincnt Pliit. N. II. 37, I8J 

mbc cr. T: rufrinis Ii l : rufc (i'.r. -fac) cr. Ii 2 (et IsidA) 11 Tricruus 

CK: TricuusZiT* 1 cst ni. C scd om. K sucusZ?7" 

13 cmiodio T ocrcac (-ccr-,-cc) IiKT: ocrcm C (/»"0 ochrcum ?): 

oclirum Plin. N. II. 37, 183 13 nigris HK fraglat CT: rtngrat 

HK 14 cbrictatc A' puU om. K q. cst scd Plin. N. II. 

37,189 15 digitis BT 16 Pancrus 7": Pangrus BCK 18 canditu A' 

MitridaxfiCT: Mitritas A' 19 Drosclitusf«W. aiOpallusA': 

Oppalus#r: Oppallus O advcrsarum A* aa cst] ct A* pura A' 

33 viriditas om. li 

1183 11 O


varietate luccntia. Nomcn habct ex patria; sola cnim euni 

4 parturit India. Ponticae a Ponto dicuntur, generc divcrso, 

nunc sanguineis, nunc auratis guttis micantes, aliac habentes 

5Stellas, aliae longis colorum ductibus lincatae. Hexccontalitbos 

in parva magnitudinc multicolor ; undc ct hoc sibi nomcn 5 

adoptavit. Tam diversis enim notis sparsus est ut sexaginta 

gcmmarum colores in parvo orbiculo eius deprehendantur. 

6 Nascitur autem in Libya apud Trogodytas. Murrina apud 

Parthos gignitur, sed praecipua in Carmania. Humorem sub 

terra putant calore densatum; unde et nomcn sumpsit. Varie- 10 

tas eius in purpuram candoremque et ignem cum quosdam 

colorum repercussus, quales in caelesti arcu spectantur. Cuius 

contraria causa crystallum facit, gelu vehementiori concreto. 

XIII DE CRYSTALLINIS. Crystallus resplendcns et aquosus 

colore. Traditur quod nix sit giacic durata pcr annos; unde 15 

et nomen ci Graeci dederunt. Gignitur autcm in Asia ct Cypro, 

niaximc in septentrionum Alpibus, ubi ncc acstatc sol fervcntissimus 

invenitur; idcoquc ipsa diuturna ct annosa duritia 

reddit hanc speciem quac crystallus dicitur. Hic oppositus 

radiis solis adeo rapit flammam ut aridis fungis vel foliis ignem 20 

pracbeat. Vsus cius etiam ad pocula destinatur : nihil autem 

2 aliud quam frigidum pati potest. Adamans Indicus lapis parvus 

et indccorus, ferrugineum habcns colorcm et splendorem 

crystalli, numquam autcm ultra magnitudinem nuclei Avcllani 

rcpcrtus. Hic nulli cedit materiac, ncc ferro quidem nec igni, 35 

nec umquam incalescit; undeet nomen interpretatione Graeca 

indomita vis accepit. Scd dum sit invictus fcrri ignisque con- 

1 liccntia /i l nominc B x cum] ca K 3 gullit C 1 alia T 

4 stillas A' aliac] nbc T longis] lannc A' coloris T 

clotibus A' Exocontalitus (-tos) codd. 5 parva] patria K hoc 

sibi] vi vocaboti A': hoc B (non D) 6 sparsus tx sparsis 7*: sparsum 

BK iet Isirf. ? c/. So/in. 31,3) 9 partus B germania codd. (r/ /sirf.?) 

hum. .. . dcns, om. K 10 colorc T (»o« UV) 11 ignc B 

cum} et Plin. N. II. 37, aa: an tum 1 ia cxpcctantur T cui 

contrariam causam K 15 calorc C 1 glatics A' 19 quae] qua 

7*: ct A' 33 quam om. C 1 24 avallanac rcpperitur K 26 intcrprctationcm 

grccam A' 27 dum sit] sumpsit A' tgniquc T: 

igncquc Ii l

ETYMOLOOIARVM LIB. XVI. xii, xiii 

tcmptor, hircino rumpitur sanguine recenti et calido maceratus, 

siequc multis ictibus ferri perfrangitur. Cuius fragnienta sculptores 

pro gemmis insigniendis perforandisque utuntur. Hic 3 

autcm dissidet cum magnete lapide in tantum ut iuxta positus 

5 fcrrum non patiatur abstrahi magnetem, aut si admotus magnes 

conprehenderit, rapiat atque auferat. Fertur quoque in electri 

similitudine venena deprehendere, metus vanos expellere, maleficis 

resistere artibus. Genera eius sex. Chalazias grandinum 4 

et candorem et figuram adamantinae duritiae habet. Etiam 

10 in ignes posita manere suum frigus. Cerauniorum duo genera 5 

sunt. Vnum, quod Germania niittit, crystallini simile, splendet 

tamen caeruleo, et si sub divo positum fuerit, fulgorem rapit 

sidcrum. Ceraunium alterum Hispania in Lusitanis litoribus 

gignit, cui color e pyropo rubcnti, ct qualitas ut ignis. Haec 

15 adversus vim fulgurum opitulari fertur, si credimus. Dicta 

autem ceraunia quoniam alibi non invcniatur quam in loco 

fulminc icto proximo; Gracce enim fulmcn Kc/m-yos dicitur. 

Iris apud Arabiam in mari Rubro nascitur, coloris crystallini, 6 

scxangulala, dicta cx argumento iris. Nain sub tccto pcrcussa 

20 sole spccies ct colores arcus caelestis in proximos parietes imitatur. 

Astrion ex India est, crystallo propinqua, in cuius centro 7 

stcila lucct fulgore lunac plcnac. Sumpsit autcm nomcn quod 

astris opposita fulgorcm rapit ac regerit. Electria, quasi alc- 8 

1 maccratus ul vid. T: -tur BCK a multis] magnis K 3 pro 

om. K forandisquc K : forambisquc N Hic . .. abstrahi om. 

K {non N) 4 dcsidct/V: insidct U: discordat T 1 ut om. 7 

(11011 U) 5 non] nomen T(non U) abstrahit A^ magnetctn 

fort. dtlcnd.: magniti K : a magnctc C 6 compracdcrit C : conprclicdcrint 

K rapit DK aufcrit K 7 malcficiis BCT 

8 art. rcs. C Calatia CT: Galatia JJK: Galatiam N 9 frigora K 

adamantini BK: adamanti T 10 in ont. K igne B: igni K 

positumA': positus B Cerauniorum ex Ccraunium K it qucm 

BCT cristalli T similcm BCT(ex corr.\) ia positus BCT 

capitA": rcddit B 13 sidereum BK lusitaniis BK 14 cum 

col. BK : concolor C e otn. CKT purcnti C 1 et om, T 

15 fulgorum BT: fulgorem O 16 quoniam] quod K: quia B 

invenitur T 17 fulminisAT ictu BK ic... . ful. om. T 

dicunt T 18 crisuHinis cxang. BT 19 tcctu BK ao cmittit 

Arcv. 23 plcno Plin. N. H. 37,133 33 rcgit TD: rctincl A': 

rctnittit C Alcctria Arev. clcctoria cotU. 

O 2


ctoria: in vcntriculis enim gallinaciis invenitur,crystallina spccic, 

magnitudine fabae. Hac in certaminibus invictos fieri magi 

9 volunt, si credimus. Enhydros ab aqua vocata; exundat enim 

aquam, ita ut clausam in ea putes fontaneam scaturriginem. 

(XIV DE ICNITIS.) Omnium ardentium gemmarum principatum 5 

carbunculus babet. Carbunculus autem dictus quod sit ignitus 

ut carbo, cuius fulgor nec nocte vincitur; lucet enim in tencbris 

adeo ut flammas ad oculos vibret. Genera eius duodccim, 

sed praestantiores qui videntur fuigere et veluti ignem eflundere. 

Carbunculus autem Graece av$pa£ dicitur. Gignitur in Libya 10 

2 apud Trogodytas. Anthracitis vocatus quod sit et ipse coloris 

ignei ut carbunculus, sed candida vena praectnctus; cuius proprium 

est quod iactatus igni vclut interniortuus cxtinguttur, at 

3 contra aquis pcrfusus cxardescit. Sandasirus nascitur in Indis, 

loco eiusdem nominis. Spccics eius quod vcluti in tralucido 15 

igne intus fulgent aureae guttae. Constat inter omnes, quantus 

4 numerus stellarum accedit, tanto et prettum acccdere. Lychnis 

ex eodem gcnere ardentiumest,appcllataaluccrnarumflngranlia: 

gignitur in multis locis, sed probatissima apud Indos. Quidatn 

cam remissiorem carbunculum csse dixerunt. Huius duplex ao 

facics; una quae purpura radiat, alia quae cocci ruborc. A 

sole excalefacta aut digitorum adtritu palcas et chartarum fila 

ad sc rapcre dicitur; sculpturts rcststit, ac si quando sculpta 

cst, duni signa inprimit, quasi quodam auimali morsu partcni 

5 cerac rctcntat. Gencra eius quattuor. Carchedonia hoc quod 35 

et lychnis facere dicitur, quamquam multo viltor praedictis. 

Nascitur apud Nasamonas imbre, ut fcrunt, divino: invcnitur 

3 Knidros Z>: Enitros CK: Endros T cxudat So/m. 37,24 

4 aqua A' 5 Omncm T 6 carb. ante Onin. A* 7 fulgorc ncc 

noctcm T 9 vid. fulRorcm C ct... cflT. om. K 10 Antracitis 

T: -disA": Antracilcs DC 13 ignc C inlcr mortuos codd. 14 inardcscit 

K Sandasirus KT: Scandasirus B : Sandarius C 16 fulgcntc 

D : fulgientc A': fulgcntcs C co. autcm in. C 17 still. slirv. 

acccndct T* (7 1 «. /.) prctio K qu. numero st. acccdat tanltim 

ct pretio Plin. N. 11. 37, 101 Licnis A': Lignis BT: Ligncs C 1 

21 ruboris 13: roboris K aa aut dig. adt. om. K 33 sculptori* 

13 : sculptoribns K : scalpturis Sotin. 52, 60 rcsculta A* a6 lignis 

codii. mulluin 13CT

ETYMOLOGIARVM LIB. XVI. xiii-xv 

ad repercussum lunae plenae. Omnia autem genera sculpturau 

resistunt. Alabandina dicta ab Alabanda Asiae rcgione, cuius 6 

color ad carchedoniam vadit, scd rarus. Dracontites ex ccre- 7 

bro draconis eruitur. Quae nisi viventi abscisa fuerit, non 

5 ingemmcscit; unde et eani magi dormientibus draconibus 

amputant. Audaces enim viri explorant draconum specus, 

spargunt ibi gramina medicata ad incitandum draconum soporcm, 

atque ita somno sopitis capita desecant et gemnias detrahunt. 

Sunt autem candore translucido. Vsu earum orientis 

10 reges praecipue gloriantur. Chrysoprasus Aethiopicus est; 8 

quem lapidem lux celat, prodit obscuritas. Nocte enim igneus 

est, die aurcus. Phlogites ex 1'ersida cst, ostentans intra se 9 

quasi flamnias acstuantcs, qimc non cxeant. Syrtitis vocata 10 

quoniam in litore Syrtium inventa prinuim est. In parte Luca- 

15 niae color huius croceus, intus stcllas comir.cns languidas, ct 

sub nubilo renitentes. Horniiscion inter gratissimas aspicitur, 11 

ox igneo colore radians auro portante[m] sccuni in extremitatibus 

candidam luccin. 

DE AVREIS. Sunt quaedam genimarum genera ex specic XV 

20 metallorum vel lapidum cognominata. Chrysopis aurum tantum a 

vidctur esse. Chrysolithus auro similis cst cum inarini coloris 

siniilitudine. Hunc[ct | Aethiopiagignit. Chryseleetrussimilis 3 

auro, scd in colorcin clectri vergens, matutino tantuin aspcctu 

iucundus, rapacissiinus ignium, ct, si iuxta fuerit, celerrime 

25 ardescens. Chrysolampis ex auro et igne vocata; aurea est 4 

enim die, et noctu ignea. Hanc Aethiopia gignit. Ammo- 5 

3 Alabandina (in excorr.) T: Alnbandicus Plin.N. H. 37,92 a!abando 

BC: alabundu A' 3 calccdonium I3K: calcidonium CT 

Dracontidis A' 5 ingcmcscit 13 tnagi] niaximc A' 6 cxplora A' 

spc. ct spa. A' 7 invitandum K 8 soporatis T 9 usus B: 

husuquc T 10 Crisoprasius utvitl. B l : Crisoptasius C: Crisopatius A': 

Crisobtasius 7* 12 Flogitcs DCT: Fulgitcs A' ostcntas Ii x T 

13 acstu (e.xfiinicf.) acstunntes C: acs K quac non cx. 0111. K 

Sirtitcs U X CT 15 col. eius C clauguidas JiC 16 Ermiscion 

toild. gratissimus T 17 ra. nu.] raro A' vix ntiruin 20 tanlum 

om. C(cf. P/in. N. U, 37, 156) aa ct /iab. BT: o»i. CK Crisclcctrusi^C: 

Crisclcclus A'7* 24 si vnt. U l /\ 25 Crisolamsis cottd. 

ignco 26 noctc C hanc ct Actl:. T


chrysus harenis auro intermixtus nunc brattearum, nunc pul- 

6 veris habet quadrulas. Gignitur in Persida. Leucochrysus 

colore aureo interveniente candida vena. Melichrysus dicta 

quod veluti per aurum (sincerum mel), sic haec genima trans- 

7 luceat. Chrysocolla gignitur in India, ubi formicae eruunt 5 

aurum. Est autem auro similis et habet naturam magnetis, 

nisi quod augere aurum traditur; unde et nuncupatur. Argyrites 

8 similis argento, habens stigmata aurea. Androdama(s) argenti 

nitorem habet ct pene adamans, quadrata semper tesseris. Magi 

putant nomen inpositum ab eo quod animorum inpctus vel io 

iracundias domare et refrenare dicatur, si credimus. Gignitur 

9 in mari Rubro. Chalcitis aerei coloris cst. Chalcopbonos 

10 nigra cst, scd lapidi inlisa acris tinnitum rcddit. lialanites: duo 

genera sunt, subvirides et Corinthiae aeris similitudine, mediam 

11 secante fiammea vena. Sideritis a contcmplationc ferri nihil 15 

dissonat. In maleficiis quoquo modo inferatur discordias 

ia excitat. Idaeus dactylus ex insula Creta cst, ferrei coloris. 

13 Causa nominis eius quia pollicem humanum exprimit. Aethiopicus 

ferrei coloris est, qui dum teritur, nigrum sucum emittit. 

14 Zmilanthis in Euphrate alveo legitur Proconnesio marmori *° 

similis, medio colore glauco, veluti oculi pupilla internitens. 

15 Arabica ex patria dicta aspectu cburnea est. Hephaestitis 

speculi naturani habet m reddendis imaginibus, quamquam 

rutilet. lCxpcrimentum eius, si ferventi aqua statim addita refri- 

i intermixtos B x : -to Plin. N. II. 37,188 2 Lcocrisus CKT: 

Leocrissus B 3 intervente K Mclecrisis T: Melectrisis BCK 

4 sinc. mel Plin. N. H. 37, 128 : om. codd. (f>rof>ter homocokl. ?) sic 

BCT: ita A* 7 quod] quia B Argaritis D 8 stcmmata C: 

isiamata B l 12 Calcitis BT: Calcctis C: Calcidis A* Calcofanus 

codd. 13 scd om. CK lapidi BT: lapide C: lapidibus A* 

rcdit K 14 -dis A' acri A' similitudincm BC tnedia T 

Balanitae . . . subviridis et Corinthii acris similitudine . . . medias P/in. 

N. II. 37, 149 16 malcficis B quoquc BC mo. si. 

inf. disc. generat A' 17 Deus K 18 cius] cst A' § 13 post § 14 A* 

% 14 hiuc usqut adfintm libri raiv cilatur ttstis C so Zmilannilius B x : 

Zimilanitius A': Z*mitantius T: Zmilantius CU clcgitur A' 

Proc. . . . intern. om. K marmoris/i 1 21 vclati B y pupula 

Solin. 37, 7 24 rutilc B : rutila Plht. N. II. 37, 166 cius) est 

Plin. refrigeret T

ETYMOLOGIARVM LIU. XVI. xv 

gcrat, aut si soli adposita aridam materiam accendat. Nascitur 

in Coryco. Ostracites lapidosus colore, testacio durior. Altera 16 

achatae similis, nisi quod achatcs politura pinguescit. Duritiac 

tanta inest vis ut aliac gemmae sculpantur fragmentis cius. 

5 Glossopetra similis est linguac humanac; unde ct nonien sum-17 

psit: fertur autem deficiente luna caelo cadere. Cui non 

modicam magi tribuunt potestatem ; nam ex eo lunares motus 

excitari putant. Sunt et quaedam gemmarum genera cogno-18 

minata ab animalibus: echites vipereas maculas exprimit; car- 

10 ciniae marini cancri color est; scorpitis scorpionem et colore 19 

et efiigie refert; myrmecitis formicae reptantis effigiem imitatur; 

taos pavoni cst similis; hieracitis accipitris colore, aetitis aquilae; 

aegopthalmos caprino oculo similis; lycoplhalmos quattuor 20 

colorum, ex rutilo sanguinea, in medio nigrum candido cingit, 

15 ut luporum oculi; meconites papaver exprimit. Sunt et quae- 21 

dam gemmae quas gentiles in superstitionibus quibusdam utuntur. 

Liparea suffita omncs bestias evocare tradunt. Ananci- 22 

tide in hydromantia daemonum imagines evocari dicunt. 

Synochitide umbras inferorum evocatas teneri aiunt. Chelo- 23 

20 i^tis oculus est Indicae testudinis, varius et purpureus. Hunc 

niagi inpositum linguae futura pronuntiare fmguntur. Brontea 24 

a capitc testudinum ; c tonitribus cadi putatur, ct restinguere 

fulminis ictus. Hyaenia lapis in oculis hyaenae bestiae inveni- 25 

1 solis DT so. opposita HK: in soic adp. Plin. arida materia K 

3 coriclo K Ostracidcs IiK altcr K 3 achatc A': acate 

BT quia B achati A': acadis B : acatcs T duriori BT 

4 fragmcnta B: fragmcntu A' 5 Glosupctra A': Colosapctra B 6 cuil 

cuius BT 8 quadam B gcnera BCTi nomina K cognata A 

9 vipcras T Carcinic T: Carcinac B l : Carcinc A' 10 colore cst 

A': colori cst B colorcm ct cfligicm K 11 Mirmicitis T: Mirmititis 

BK 12 Taos] Pavus A' coloris A' 13 I.icoptalmos T: 

•mus B: Ligoptalgus K 14 mcdium B cando A': candidc T 

15 ocutis T: oculos HK papavcra /7»'». N. II. 37,173 Scd ct 

ibi quidam gemmts gcnt. A" (»011 C) 16 suprcslititionibus T: supcrrcstitionibus 

B l : supcrstitutionibns A* 17 I.ipcrca/i'A* traduntur T 

Anancilidac B: Anamcitidac A' 18 in oni. T nicromantia 

II: ncoromantia A' cvocarc BK 19 Sinocitidc T: -dacii: 

Sinociditac A' tcncrc HK Caclonitcs li 21 pronuntiari 

A': pracnuntiari B figuntur /i 1 Rronia cotht. 33 ictum A' 

Hicnia BT: lcnia A' hicniac (-ic) BT: gcniac A'


tur; qui si sub lingua hominis subditus fuerit, futura eum 

praecinere dicunt. Sed et corallius tempestuti et grandini 

26 resistere fertur. Pontica est gemma quaedam livorc perlucida, 

habens stellas rubeas, interdum et aurcas. Dicunt pcr eam inter- 

27 rogare daemones et fugare. In quibusdam gemmarum generi- 5 

bus veras a falsis discernere magna difficultas est, quippe quum 

invcntum sit ex vero genere alterius in alia falsa transducere; 

ut sardonyches, quae ternis glutinantur gcmmis ita ut deprehendi 

non possint. Fingunt enim eas ex diverso genere: nigro, 

candido mineoque colore. Nam et pro lapide pretiosissimo 10 

smaragdo quidam vitrum arte inficiunt, et fallit oculos subdole 

quadam falsa viriditas, quoadusque non cst qui probet simulatum 

et arguat; sic et alia alio atque alio tnodo. Neque est 

28 sinc fraude ulla vita mortalium. Omnes autem non translucidas 

geinmas cnccas appellari, co qucxl dcnsitate sua obscurentur. »5 

XVI DE VITRO. Vitmm dictum quod visui perspicuitate transluceat. 

In aliis enim metallis quidquid intrinsccus continetur 

absconditur; in vitro vero quilibct liquor vcl species qualis cst 

intcrius talis exterius dcclaratur, et quodammodo clausus patet. 

Cuius origo haec fuit. In parte Syriae, quae Phoenice vocatur, ao 

fmitima Iudaeae circa radices montis Carmeli palus est, ex qua 

nascitur Belus amnis, quinque milium passuum spatio in marc 

fluens iuxta Ptolomaidem, cuius arenae de torrente fluctu 

2 sordibus eluuntur. Hic fama est pulsa nave mercatorum nitri, 

cum sparsim per litus epulus pararcnt, ncc csscm pro adtol- j^ 

lcnclis vasis lapidcs, glebas nitri e navc subdidcrunt; quibus 

accensis permixta arena litoris, translucentcs novi liquoris 

3fluxisse rivos: ct hanc fuisse originem vitri. Mox, ut est 

2 pracdiccrc A' corallus DT 3 quadam T 4 stillas DK 

pcr ca K 5 In quibus quidam 7 6 vcra K : vcris B 1 quippc") 

qtiiquc T 7 cx] in K gcn. in alt. K 8 quac] quod B 9 figunt 1P 

11 vitri rvvitr* F 13 et ad al. K atqvic alio om. T 1 i5co...obs. 

om. K{tion CU) 16 usui T antt corr. 17 mct.] ct nlliis K 18 quaclibct 

liquorum sp. A' qualius cxt. talis int. A' 20 vocabatur A' 

21 finima T: flnitimac B radicis A': mdiccm UT pnluilisA' 

33 fluctus BK 24 cvolvnntur B ndpulsn Plin. N. 11. 36. 191 

nutri A' 35 cpuJas om. K parcrcnt ^'A' 26 c ont. liK 

n.ivcs ISK 27 trnnsluccntts A'

ETYMOLOGIARVM LIB. XVI. xv, xvi 

ingeniosa sollertia, non fuit contenta solo nitro, sed ct aliis 

mixturis hanc artem [condire] studuit. Levibus enini aridisquu 

lignis coquitur, adiecto cypro ac nitro continuisque fornacibus 

ut aes liquatur, massaeque fiunt. Postea ex massis rursus 

5 funditur in officinis, et aliud flatu figuratur, aliud torno teritur, 

aliud argenti niodo caelatur. Tinguitur etiam multis modis, 

ita ut iacinthos sapphirosque et virides imitetur et onyches vel 

aliarum gemmarum colorcs; neque est alia spcculis aptior 

materia vel picturae adcommodatior. Maximus tanien honor 4 

loin candido vitro, proximoque in crystalli similitudinc; unde ct 

ad potandum argcnti mctalla ct auri pcpulit vitrum. Olim 

fiebat et in Italia, et per Gallias et Hispaniam arena alba mollissima 

pila molaque tercbatur. Dcbinc miscebatur tribus 

partibus, nitri pondcre vcl mensura, ac liquata in alias fornaces 

15 transfundebatur, quae massa vocabatur ammonitrum ; atque 

haec recocta fiebat vitrum purum et candidum. In genere vitri 5 

et obsianus lapis adnumeratur. Est autcm virens interdum et 

niger aliquando et translucidus, crassiore visu et in speculis 

parietum pro imagine umbras rcddente; gemmas multi ex co 

.10 faciunt. Hunc lapidem et in Indiact in Italia et ad Oceanum 

in Hispania nasci tradunt. Ferunt autem sub Tiberio Cacsare 6 

quendani artificem cxcogitassc vitri temperamentum, ut flexibilc 

esset et ductile. Qui dum admissus fuisset ad Caesarem, porrexit 

phialam Caesari, quam ille indignatus in pavinientum 

35 proiecit. Artifcx autcm sustulit phialam dc pavimcnto, quau 

conplicaverat se taniquam vas acncum; dcinde marculum de 

sinu protulit et phialam correxit. Hoc facto Caesar dixit 

artifici: ' Numquid alius scit hanc condituram vitrorum ?' 

1 contcmpta B vitro K ctl cx 7 3 condiri 7": om. BK 

3 coq.]conquaeritur K: conquitttur B l abiccto 7* ac vitro A' 

4 russus 7* 6 argumcnti 7*: ardcnti D ting. cnim in tnu. C 

7 iaquintos T: iacimtos B l safliros qua ct vir. 7*: sappirosijuc 

vir. K cmitcturA': mittctur B ct 011.] conicis A' 10 proxiinaquc 

B («0« C 1 ) fort. rccte {tf. Pliiu N. II. 36, 198): maximaquc A' 

10 cristallis B 11 optandum B 15 translundcbantur A' nquc T 

18 crassiorcm v. B : grossiorcm visum A' (»ou C) 19 par. ct ad 

iinagincm A* (uon C) ao ct lnd. A' 24 qunmjquod B 28 vhrcoruin 7

ISIDORI - 

Postquam ille iurans negavit alterum hoc scire, iussit illum 

Cacsar dccollari, ne dum hoc cognitum fieret, aurum pro luto 

habcretur ct omnium metalloruni pretia abstrahcrentur; et 

revera, quia si vasa vitrca non frangerentur, melius cssent quam 

auruni ct argentum. 5 

XVII DE METALLIS. Metallum dictum Graece irapa. rov fitraX- 

\uy, quod natura eius sit ut ubi una vena apparuerit, ibi spes 

sit alterius inquirendi. Septem sunt autem genera metallorum: 

aurum, argentum, acs, clectrum, stagnum, plumbum et, quod 

domat omnia, ferrum. 10 

XVIII DE AVRO. Aurum ab aura dictum, id est ab splcndore, 

eo quod repercusso aere plus fulgeat. Vnde et Vergilius 

(Aen. 6, 204): 

Discolor inde auri per ramos aura refulsit, 

hoc est splendor auri. Naturale enini est ut mctallorum 15 

splendor plus fulgeat lucc alia rcpcrcussus. Minc ct aurarii 

2 dicti, quorum fulgor splendidos reddit. Obryzum aurum dictutu 

quod obradiet splendore; est enim coloris optimi, quod Hebraei 

1 ophaz',Graeci mppov dicunt. Brattea dicitur tenuissima lamina, 

U7ro rov f2ptfi€Tuv, qui cst uvofiaTOTroKia crepitandi, 7/ uwo rov >o 

3 ipparvvi lamina. Pecunia prius de pecudibus ct proprietatem 

habebat et nomen; de corio enim pecudum nuninii incidebantur 

ct signabantur. Postea a Saturno acreus nummus 

inventus; ipsc enim signare nummos ct scribi constituit. 

4 Propterea et aerarium Saturno a gentilibus consecratum est. »5 

Alii, ut superius, pecuniam a pecudibus appellaverunt, sicut a 

iuvando iumenta sunt dicta. Omne enim patrimonium apud 

1 hoc ont. K 4 cssct 7" 7 naturac K vena 0111. K (non C) 

8 sit o»t. K au. sunt C 11 dic. ab aura A* (non C) 14 refulgit Ii 

16 ararii T 17 favor Serv. ad Am. 6,204 Obrizum A': 

ObriJium BT 19 ofaz T: opuz B : obuz K cairon BK 

Brattca KM: Bractca BTU 20 anovtrp*(ttrm K : antk.vTptn*Twv M : 

a*ov$p*f*trot T: artovOptfittur (J: ovovcrpi/tarot Ii ovoyarowoia T 

(non U) rjvavmTovPpaTny BK: vrajtvaToivfipnTiir M: vato T: rtura- 

TovPparvy U: a*u rov Ppax*?* cdet. 21 lamnia T: lumina^/ pccoribns 

A' 23 dcom. A* corc B pccomm A' 23 saturnino /i 1 34 ctscr.] 

inscribi T 25 gcntibus B X K a6 aliis ut 11: aliud T pecoribus 

A': j)cdil)us II 27 adiuvando B

ETYMOLOGIARVM LIB. XVI. xvi-xviii 

antiquos pcculium dicebatur a pccudibus, in quibus eorum constabat 

universa substantia; unde ct pccuarius vocabatur qui 

erat dives, modo vero pecuniosus. Antiquissimi nondum auro 5 

argentoque invcnto, acrc utebantur. Nam prius aerea pccunia 

5 in usu fuit, post argentca, dcinde aurea subsecuta est, sed ab 

ea, qua coepit, et nomen retinuit. Vnde et aerarium dictum, 

quia prius aes tantum in usu fuit, et ipsud solum recondebatur, 

auro argentoque nondum signato; ex quorum metallis quamvis 

postea fuissct facta pecunia, nomen tamcn aerarii permansit ab 

10 eo metallo unde initium sumpsit. Thesaurum iuxta Graecani 6 

proprietatem UTTU TT}S 0«r


Latinos imaginibus notavit et titulo nominis sui praescripsit. 

11 Folles dicuntur a sacculo quo conduntur, a continente id quod 

12 continetur appellatum. In nomismatc tria quaeruntur: metallum, 

figura ct pondus. Si ex his aliquid defuerit, nomisma non 

13 erit. Tria sunt autem genera argenti et auri et aeris: signatum, 5 

factum, infectum. Signatum est quod in nummis est; factum, 

quod in vasis et signis; infectum, quod in massis; quod et 

grave dicitur, id est massa. In notitiam autem formarum 

metalla ita venerunt; dum enim quocumque casu ardentes 

silvae exquoquerent terram,quaecalefactis venis fudit rivos cuius-10 

14 cumque structurae, sive igitur aes illud fuerat sive aurum, 

quum in loca tcrrae dcpressiora decurreret, sumpsit figuram, in 

quam illud vcl profluens rivus vel excipiens lacuna formaverat. 

Quarum rerum splendore capti homines quum Hgatas adtollercnt 

massas, vidcrunt in ca terrae vestigia figurata; bincque 15 

excogitavcrunt liquefactas ad omncm formam possc deduci. 

XIX DE ARGENTO. Argentum non longe a Graeca appellatione 

distat; hoc enim illi «I/ryv/xw vocant. Cui mirum in modum 

illud ut, dum candiduni sit, inpressum corpori lineas nigras 

2 reddat. Argentum vivum dictum quod excidat materias in 20 

quibus inicitur; hoc et liquidum, quia pcrcurrit. Invenitur 

specialitcr in metallis sive in argenUiriis fornacibus guttarum concrctionc 

tcctis inbaerens, saepe etiam et in slcrcore vetustissimo 

cloacarum vel puteorum limo. Fit etiam et ex mineo inposito 

conchulae fcrreae patena testea superposita; tum circumlito 35 

vasculo circumdantur carbones,sicqueargentum vivum ex mineo 

distillat; sine hoc neque argentum neque aes inaurari potest. 

3 Tantae autem virtutis est ut, si super sextarium argenti vivi 

1 scripsit K (uon C) a quo] qua K (tiou C) quod] quac J3 

3 app. oiii. A' {non C) 4 ct om. T 1 7 signis scd inf. B 9 quacumquc 

causa K («OM C) ia loco T dcprchcnsiora B dccurrct 

li x 13 profluus li 14 liquatas Schwarz 15 vid. . . • fig. add. in 

marg. T hincquc] in quae 13 sg ut otn. K inprcssus DT 

20 rcddat JT exccdat T{ptv excdat ?) 21 hoc cst li. 2* 2211» 

mct. spcc. A' (MOII O 82 congrcgationc Tautccorr. 24 min. ct 

impos. UK 26 vascolorum dnntur A' (non C) 27 dislilla* T 1 (non C) 

aB Tauti li argcuto vibo T

ETYMOLOGIARVM LIR XVI. xviii-xx 

centenariunj saxum superponas oneris, siatini rcsistit. Sin vero 

auri scripulum, levitatcm ciusraptim sinu rccipit; cx quo intcllcgitur 

non pondus, scd naturam cssc cui ccdit. Servatur autcm 

mclius in vitrcis vasculis; nam cetcras niaterias perforat. Potui 

5 autcm datum intcrficit ponderis causa. Argcnti purgamcnta 4 

XiOapyvpas, quam nos spumam argcnti appcllamus. Fit enini cx 

argento et plumbo ita. 

DE AERE. Aes ab splendorc acris vocatum, sicut aurum XX 

et argentum. Apud antiquos autcm prior acris quam ferri 

10 cognitus usus. Acre quippe primi proscindebant terram, acrc 

certamina belli gerebant, eratque in pretio magis acs; aurum 

vcro ct argentuni propter inutilitatcm roicicbantur. Nunc vcrsa 

vice (Lucr. s, 1275): 

Iacet acs, aurum in summuni ccssit lionorem: 

15 sic volvenda actas commutat tenipora rerum, ct 

quod fuit in pretio fit nullo denique honorc. 

Vsus acris postea transiit in simulacris, in vasis, in aedificiorum 

structuris ; maximc ct ad pcrpctuitalcm monimientorum ctiam 

publicae in eis constitutiones scriptae sunt. Cyprium acs in 2 

20 Cypro insula prius repertum, unde et vocatum, factum ex lapidc 

aeroso, quem cadmiam vocant; et est ductile. Huic si addatur 

plutnbitm, colorc purpurco fn. Aurichalcum dictum quod et 3 

splendorcm auri ct duritiam acris possidcat. list autcm nomen 

compositum ex lingua Latina ct Gracca; acs cnim scrmone 

as Graccorum X«XKOS vocatur. Fit autcm ex acre ct ignc multo, 

ac medicaminibus perduciturad aureuni colorem. Corintheum 4 

cst comniixtio omnium metallorum, quod casus primum miscuit, 

Corintho, cum caperctur, inccnsa. Natn dum banc civitatem 

Hannibal ccpissct, omnes statuas acneos et aureas ct 

1 oncri ddt. a scrupultim BK cx quo . . . ccdit bis scrift. T 

3 naturac B 7 ita#7*: mi^la A' vide ne i/lnd ila rcverafucrit 

Ka, i.e. capitutttw novxin 9 prior cx pnmuin A' n bclligcrabant B 

iA au. summo cessit honorc codil. \c, ct oni. Lncr. 16 hon. dcn. K 

(non C) 17 acd. instructuris IIT 18 a pcrpctnitatc K ao primuiu 

rcp. cst K {uon C) sr croso KT catliminm AT: cadininmo Ji 

huius D 23 dictum om. K (»«on C) 23 au. dur. T possidcat 

ONI. K (IIOH C) 35 \nA*ut] calco todd* 27 cjiiod 7": qwain 13 td viif- K 

38 inccnsc T 29 st. aur. arg. T


argcnteas in unum rogum congessit et cas inccndit: ita cx bac 

commixtionc fabri sustulerunt et fecerunt purapsides. Sic 

Corinthea nata sunt ex omnibus in unum, nec hoc nec illud. 

Vnde ct usque in hodicrnum diem sive ex ipso sive ex imitationc 

eius acs Corintheum vcl Corinthca vasa dicuntur. Huius tria 5 

genera: candidum unum, ad argenti nitorem accedens ; alterum, 

in quo ipsius auri fulva natura est; tertium, in quo aequalis 

5 cunctorum tcmperies. Coronarium ex ductile aere tenuatur in 

lamminas, taurorumque felle tinctum speciem auri in coronis 

6 histrionum praebet; unde et appellatutn. Pyropum igneus color 10 

vocavit. Namque in singulas uncias aeris additis auri scripulis 

senis praetcnui brattea ignescit flammasque imitatur; undc et 

7 pyropum dicitur. Regulare aes dicitur quod ab aliis ductile 

8 appcllatur, quale oninc Cyprium est. Ducttle autem dicitur 

co quod malleo producatur, sicut contra fusile qui tantum 15 

funditur. Hoc ct caldarium quod tantuni funditur. Nam mallcis 

fragile est. Siquidem omne aes diligcntius purgatis igne vitiis 

9 cxcoctisquc regulare efficitur. Campanum quoque inter genera 

aeris vocatur a Campania scilicet provincia quae est in Italiac 

10 partibus, utensilibus [et] vasis onmibus probatissimum. Acs 20 

omne frigore magno melius funditur. Aes rubiginem celerius 

trahit nisi oleo perunguatur; servari autcni id optime ctiam in 

11 liquida picc tradunt. Intcr oninia melalla aes vocalissimum 

est et maximae potcstatis. Ideo et acnea liniina; undc et 

Vergilius (Aen. 1,449): 2-, 

In foribus cardo stridebat acnis. 

Origo aeris cadmea et chalcitis. Purgamenta aeris cadmca, et 

12 aerugo, et aeris flos. Cadmia gignitur in mctalloruni acris atque 

4 undc us. A": uu. us. ct D 6 unum cantl. T 8 cx] ct T 

10 strionum codd. 11 additas B l scrupoli semis pcrtcnui K 

13 quod] quae B 15 qui ttiam C 16 hoc ct . . . frag. cst 

om. T mallcis] raoile acs K (non C) 20 utcnsis K ct hab. 

BK : om. T 32 contrahit K (tton C) id] ad A' («o» C) 26 in 

coloribus ca. scribcbat K cardo cardoi str. B acncis codd.: 

acnis C: cnis U 37 origo ttiant CU cathmia CKT: catmia BU 

ct.. . cadmca o»i. U chalcitis] calcitcos BT: calccthcus A': 

calcitcus C catmia BC: cathimia T: om. K 38 origo codd. (ctiam C) 

ct oni. C 1'urp. acr. cad. ct chalc. Cad. acrugo acr., chalc. acr. 

llos//»«i'. Cathmia C'A'7": Catmia. BU

ETYMOLOGIARVM 1.115. XVI. xx, xxi 

argenti fornacibus insiduntc nidore. Namquc ut ipsc lapis, cx 

quo fit aes, cadmia vocatur, sic rursus in fornacibus cxistit ct 

nominis sui originem recipit. Aeris flos fit scu gignitur con-13 

flationibus, rcsoluto atque reliquato acre, superfusa frigida. Re- 

5 pentina enim densatione tamquam dc sputo reparatur flos. 

Aeruginem quoque aes creat. Nam lamminac aereae super vas 14 

aceti aspcrrimi sarmentis superpositis atquc ita distillantibus, 

quod ex eo cecidit in ipsum acetum teritur et cribratur. 

DE FERKO. Ferrum dictum quod farra, id cst scmina XXI 

io frugum, terrae condcat. Idem ct chalybs a Chalybe flumine, ubi 

ferrum optima acie tempcratur. Vnde et abusive dicitur chalybs 

ipsa materies, ut (Virg. Aen. 8,446): 

Vulnificusque chalybs. 

1'crri usus post alia mctalla repertus cst. Cuius postca vcrsa in 2 

15 opprobrium spccies. Nam unde pridem tellus tractabatur, indc 

niodo cruor efiunditur. Nullum autem corpus tam densis intcr 

se cohaercntibus et inplicitis elementis quam ferrum ; undc inest 

illi duritia cum frigorc. Ferri autcm mctallum pcnc ubiquc 

repcritur, scd ex omnibus gcncribus palina Surico fcrro datur. 

ao Scrcs rnitn hoc cum vcstibus suis pellibusquc niittunt. Secunda 

Parthico; neque alia gcncra fcrri ex mcra acie tcmpcrantur; 

cctcris cnim admiscetur mollior conplexus. Diflercntia ferri 3 

plurima iuxUi terrac genus. Nam aliud niolle plumboque vicinum, 

rotarum et clavorum usibus aptuni; aliud fragilc et aero- 

35 sum, culturae tcrrae convcniens j aliud brcvitate sola placet 

clavisquecaligariis; aliud rubiginem celerius sentit. Stricturac 

vocantur hae omnes, quod non in aliis metallis, ab stringendo 

1 nitorcA' a acris T: 0111. A'(no»i C) cathmia KT: catmia /5 

3 coTifractionibus A' 5 dcnsionc K sputu T: spumato li 

7 ramcntis Schivarz supcrpositae BCT (tion M) atquc] 

atA': ad Af 8 cribatur KT*U 10 condat B calipsrorft/. 

11 calibs T: calips I3K ia matcria T 13 calibs T: calips 

BK 14 post cvcrsa A* in op. vcr. T 15 priclcm] prius A' 

i~l cocuntibus A' incst] cst T 20 hoc OIII. A' ai Parthico om. 12 

fcr. scd cx A' tcmpcratur cocfd. 33 cnimj autcin A' 33 plumbumquc 

B vicino A' 34 crosum BT 35 tonv. aut brcv. K 

placcns A' 37 vocatur A' in om. A' ab st.] adstringcndu A': 

adstringcnda B: adstringcndc 7


apte vocabulo inposito. Aquarum vcro summa diffcrcntia cst, 

quibus fcrrum candcns inmcrgitur quo utilior fiat, sicut Bilbilis 

4 in llispania ct Tirassona, Comus in Italia. In acucndo fcrro 

oleo dclectatior fit acies; unde et tenuiora fcrramcnta olco rcstingui 

mos est, ne aqua in fragilitatem durentur. A fcrro sanguis 5 

humanus sese ulciscitur; contactum namque celerius rubiginem 

trahit. Cum ferro magnes lapis concordiam habct; sola enim 

hacc maleria vim ab hoc lapide accipit rctinetque longo temporc. 

Ex eodcm lapide architectus quidam Alexandriac templum concameravit, 

ut in eo simulacrum ferro in aere pendere videretur. 10 

Ferrum accensum igni,nisi duretur ictibus,conrumpitur: rubens 

non est habile ad tundendum neque antequam albescere inci- 

5 piat: accto vcl aluminc inlitum ferrum fit aeris similc. Purganicnta 

ferri, rubigo ct scoria. Robigo cst vitium rodcns fcrrum, 

vel scgctcs, cjuasi rodigo mutata una littcra ; hacc ct aerugo ab 15 

crodcndo; nam acrugo vitium cst ferri ab crodcndo dicta, non 

6 ab aeramento. Scoria vero purgamenta et sordes sunt quae 

igne exquoquuntur: et dicta scoria quia de ferro excutitur. 

7 Rubiginc autem caret fcrrum, si cerussa et gypso et liquida pice 

pcrunguitur. Item rubigo fcrramcnta non vitiat, si eadcm nic- 20 

dulla cervina vel cerussa mixta rosaceo unguitur. 

XXII DE PLVMIIO. Plumbum dictum quod ex eo primum pilis 

factis maris altitudo temptata cst. Huius duo genera sunt, 

nigrum ct candidum; sed nielius candidum, quod prius in 

insulis Athlantici maris invcnlum cst. Siquidcm ct in Lusi- 25 

tania et in Gallicia gignitur, summa tcrra harcnosa ct coloris 

nigri, et ponderc gravis; intcrvcniunt ct niinuti calculi, maxime 

torrcntibus siccatis; lavant cas arenas, ct quod subsidit, 

1 aptc"} acic Plin. N. II. 34,143 vocnbulum imposiHim A* 2 utilius A' 

finl oin. K birbilisZ?7" 3 tliirasona A": tliiiassoiia T: tliirrabsona 

li: Turiassoncm (acc. casu) Pliit. 4 ctse tcn. K (non C) 6 contactus 

K 7 trahitur B xo ut] undc UCK fcrrcum/ir: c ferro 

Plin. N. II. 32, 148 vidctur A' 11 igni si AT 13 acri K 

14 rubigocstZ?7*: rubigincm K 15 hcc nigo ab T 16 fcri T 18 cxquogimtur 

K 19 ccrosa K so cdulla A' ai ccrosa K 23 quodl 

quo 7 1 24 scd mcl. cand. OIH. D quod] quia B 37 pondcra B 

max. c torr. A* 28 torr. siccatibus T subdit B x : subdunt A' {tion 

C); subscdit Plin. N. H. 34,157

ETYMOLOGIARVM LIP,. XVI. xxi-xxiv 

quoquunt in fornacibus. Inveniuntur ct in aurariis metallis 

aqua niissa calculi nigri ct graves, ct dum aurum colligitur, cuni 

eo remanent; postea separati conflantur et in plumbum album 

resolvuntur. Inde et cadem gravitas plumbi quae auro. 

5 Nigrum plumbum circa Cantabria abundat. Cuius origo duplex 2 

est; aut enim solus ex sua vena prodit, aut cum argento nascitur 

mixtisque venis conflatur. Huius primus in fornacibus 

liquor stagnum est, secundus argentum ; quod renianet, superaddita 

vena rursusque conflata, fit nigrum plumbum. India 3 

10 neque aes neque plumbum habet; gemmis tantum et margaritis 

haec permutat. Nigro plumbo fistulas lamminasque utimur. 

Laboriosius in Hispania et Gallia eruitur plumbum, nam in 

Brittania summo tcrrae corio. 

DE STAGNO. Stagni etymologia u7rox«>pt£w»', id cst separans XXIII 

15 et secernens. Mixta enini et adulterata inter se per ignem 

metalla dissociat, et ab auro et argento aes plumbumque 

secernit; alia quoque metalla ab igne defendit, et quum sit 

nalura aeris fcrrique durissima, si absquc stagno fuerit, uritur 

ct cimatur. Stagnuni inlitum aereis vasis saporem facit gra- 2 

ao tiorem et conpescit virus aeruginis. Specula etiam ex eo teniperantur. 

Cerussa quoque ex eo, sicut ex plumbo, conficitur. 

DK ELECTRO. Electrum vocatuni quod ad radium solis XXIV 

clarius auro argentoque reluccat; sol enim a poetis Elector 

vocatur. Defaecatius est enini hoc mctallum omnibus metallis. 

35 Huius tria genera: unum, quod ex pini arboribus fiuit, quod 2 

sucinum dicitur; alterum inetallum, quod naturaliter invenitur 

et in pretio habetur; tertium, quod fit de tribus partibus auri 

et argenti una. Quas partcs, etiam si naturale solvas, invenies. 

Vnde nihil interesse natuni an factum ; utrumque enim eiusdem 

1 arariis T 3 scparatim A' 4 cdcm T 6 solum C ex] in 

A' (MOM C) 8 supcratita 7' 9 vcna ow. K (iton C) In india . . . 

habctur A' 11 lamminaque B l 12 laboriosum T 16 mctalli T 

ct ab arg. K 17 quoquc om. T 19 aurcis T ao vires B x 

exo tcmp. T anle con; 23 Elcctor] clectro A' 24 dcfecatios B x 

11I vul.x defccatior T 25 pincis A' , 27 tcrt. quae B 28 un. arg. 

Serv. ad Atn, 8, 402 28 naturali B: naturaliter A' 

1182 11 l>


3 naturae esse. Electrum, quod est naturale, eiusmodi naturae 

est ut in convivio et ad lumina clarius cunctis metallis fulgeat, 

et venenum prodat. Nam si eo infundas venenum, stridorem 

edit ct colores varios in niodum arcus caelestis emittit. 

XXV DK roNDERinvs. Ponderum ac mensurarum iuvat cogno- 5 

scere modum. Nam omnia corporalia, sicut scriptum est, a 

summis usque ad ima in mensura et numero et pondere disposita 

sunt atque formata ; cunctis enim corporeis rebus pondus natura 

dedit; suum quoque regit omnia pondus (Carm. de pond. 3). 

2 Primus Moyses [qui omnes anteccdit gentilium philosophos 10 

tempore, nobis et numeros ct mensuras et pondus diversis [in] 

scripturac suae locis narravit]. Prinms Phidon Argivus ponderum 

rationem in Graecia constituit; et licet alii antiquiorcs ex- 

3 titerint, sed iste hac arte experientior fuit. Pondus dictum eo 

quod in statera libratum pendeat; hinc et pensum. Abusive 15 

autem pondus libra una est. Vnde etiam dipondius dictum est, 

4 quasi duo pondera; quod nomen adhuc in usu retinetur. Trutina 

est gcmina ponderum lances acquali examine pendens, facta 

proptcr talcnta et centenaria adpendenda; sicut momentana 

pro parva modicaque pecunia. Haec et moneta vocata. Idein ao 

et statera nomcn ex numcro habens, quod duobus lancis ct uno 

5 in medio stilo librata aequalitcr stct. Examen cst filuni medium 

quo trutinae statera regitur et lances aequantur. Vnde et in 

6 lanccis amcntum dicitur. Campana a regione Italiae nomcn 

acccpit, ubi primum eius nsus repertus cst. I Iacc duas lanccs 25 

non habet, sed virga est signata libris ct unciis et vago pondere 

1 nat. cst BT natura cst BT (

ETYMOLOOIARVM LIB. XVI. xxiv, xxv 

mensurata. Vnicuique autem ponderi certus est modus nomini- 7 

bus propriis designatus. Calcus, minima pars ponderis, quarta 8 

pars oboli est, constans lentis geminis granis. Appellatur autem 

calcus quod sit parvulus; sicut ei lapis calculus, qui adco mini- 

5 mus est ut sine molestia sui calcetur. Siliqua viccsima quarta 9 

pars solidi est, ab arbore, cuius semen est, vocabulum tenens. 

Ceratin oboli pars media est, habens siliquam unam semis. 10 

Hunc Latinitas semiobolum vocat; ceratin autem Graece, 

Latine [siliqua] cornu(l)um interprctatur. Obolus siliquis tribus 11 

10 adpenditur, babens ceratin duos, calcos quattuor. Fiebat enim 

olim ex aere ad instar sagittae. Vndc et nomen a Graecis accepit, 

hoc cst sagitta. Scripulus sex siliquarum pondere constat. 

Hic apud Graecos gramma vocatur. Scripulus autem 12 

dictus per diminutionem a lapillo brevi qui scrupus vocatur. 

15 Dragma octava pars unciae est et denarii pondus argenti, tribus 13 

constans scripulis, id est decem et octo siliquis. Denarium 

autem dictuni quia pro decem nummis inputatur. Solidum 14 

nuncupatum,quia nihil illi deesse videtur; solidum enim vcteres 

integrum diccbant et totum. Ipse quoque nomisma vocatur 

20 pro eo quod nominibus principum effigiisque signetur. Ab 

initio vero unum nomisma unus argcnteus erat; hoc enim ab 

Assyriis coepit: dicunt auteni Iudaei quod Abraham in terram 

Chanaan primus banc advexerit formam. Solidum apud Iâtinos 

aiio nominc sextula dicitur, quod bis scx uncia conpleatur. 

25 Hunc, ut diximus, vulyus aureuni solidum vocant; cuius tcrtiani 

partem ideo dixerunt tremisscm, eo quod solidum faciat 

4 parvulus BT: parvus K 5 Scliqua KT (non C) quarta ont. K 

(uon C) 6 ascmincarboris T cuius noinen A* (non C); cuius{Jaciota) 

noin. I/tilfsch 7 Ceratin


15 tor missus. Sextula bis adsum[ma]ta duellam facit ; tcr positsr 

16 statcrcm rcddit. Stater autcm medictas unciac cst, ndpcndens 

aureos tres; unde ct vocatus stater quod tribus solidis stet. 

Haec et semuncia, quia scmis habet de uncia. Hacc et semis- 

17 sis, quia ponderis seniis est, quasi semis assis. Quadrantem He- 5 

braei similiter codrantem vocant; et vocatur quadrans quod 

18 unciae quartam partem adpendeat. Sicel, qui Latino sermone 

siclus corrupte appellatur, Hebraeum nomen est, habens apud 

eos unciae pondus. Apud Latinos autem et Graecos quarta pars 

unciae est et stateris medietas, dragmas adpendens duas. Vndc 10 

cum in litteris divinis legatur siclus, uncia est; cum vero in 

19 gentilium, quarta pars unciae est. Vncia dicta quod universitatem 

minorum ponderum sua unitate vinciat, id est conplectat. 

Constat autem dragmis octo, id est scripulis viginti quattuor. 

Quod proinde legitimum pondus habctur, quia nunierus scripu-15 

lorutn eius horas diei noctisque mctitur, vel quia Ubram efficit 

20 duodecies conputatus. Libra duodccim unciis perficitur ; ct 

inde habetur perfecti ponderis gcnus quia tot constat unciis 

quot mcnsibus annus. Uicta autem libra quod sit libera, ct 

21 cuncta intra se pondera praedicta concludat. Mina in potv ao 

deribus centum dragmis adpenditur; et est nomen Craecum 

[quodsunt siliquae MDCCC, tremissesccxxv,solidi Lxxv.stateres 

22 xxv]. Talentum summum essc pondus perbibetur in Graecis; 

nain nihil est calco minus, nihil talento maius. Cuius variuni 

apud diversas gcntes pondus babetur. Apud Romanos autem 25 

talentum esse septuaginta [duarum] librarum, sicut Plautus 

(Most. 644) ostendit, qui ait duo talenta esse centum quadraginta 

libras. Est autem triplex : id est minor, medius, summus. 

Minor quinquaginta,mediusseptuaginta duarum ltbrarum, sum- 

23 mus centum viginti constat. Centenarium numeri nomen est 30 

1 ter tn.] tremissus T adsummata K: adsvimpta /i : assnmta T {r/. 

xxvi. 6) duellem T 3 st. voc. T: vocatur st. A' 4 scmiuncia B 

hic T 6 codr.] quadratcm A' 7 adpcndat T scr. siclos B l 

ti lcgitnr BT 14 dragmas B scripulos (-ol-) BK 18 pondcri T 

20 concludit T MinaA': Mna BT 22 quod snnt, e/c, hab. T: 

om. BK 23 po. csse B 34 varius K 35 autcm 0111. B 26 cst B: 

tt T duaruin om. Srn>. ad At». 5.112

ETYMOLOGIARVM LIB. XVI. xxv, xxvi 

co quod centuin librarum ponderis sit. Quod pondus propter 

pcrfcctioncm centenarii numuri instituerunt Romani. 

DE MiiNsvKis. Mensura est res aliqua modo suo vel tem- XXVI 

pore circumscripta : haec autem [aut] corporis est aut temporis. 

5 Corporis [est], ut hominum, lignorum ct columnarum longitudo 

et brevitas. Sed et solem istum proprium sui orbis habere mensuram, 

quod geometrici perscrutare audent. Temporis, ut mensura 

horarum et dieruni et annorum : unde et metire pedcs 

horarum dicitnus, hoc cst mensurare. Proprie autem mensuram 2 

10 vocatam quod ea fruges mctiuntur atque frumentum, id est 

humida et sicca, ut modios [et artabonesj, urnas et amphoras. 

Mensurarum pars minima coclear, quod est diniidia pars drag- 3 

mae, adpendens siliquas novem ; qui tripliculus conculam facit. 

Concula dragma una ct dimidia adiinplctur. Cyati pondus 4 

15 decciu dragmis adpcnditur, qui ctiama quibusdani cuatus noniinatur. 

Oxifalus fit si quinquc dragmac adduntur ad dcccm. 

Acitabulus quarla pars cminae cst, duodcciin dragmas adpcn- 5 

dcns. Cotyla cinina cst habcns cyatos se\; (|iiac idcirco cotyla 

vocatur, quia cotc Graeeo scrmone incisio dicitur, cl cmina sex- 

30 tarii in duo aeqi;^ inciditur [ct cotylam facit j. Kmina autem adpendit 

libram unam, quae gcminata scxtarium facit. Scxiarius 6 

duarum librarum cst. Oui bis adsumtus nominatur bilibris ; 

adsunUus quater ' fit Graeco nominc ccnix' (Cann. de pond. 

69) ; quinqtiies conplicatus


sextum, congium reddit: natn congius sex metitur sextariis a 

7 quo et sextarii nonien dederunt. Congium autem a congiendo, 

id est per augmentum crescendo, vocutur. Vnde [et] postea 

pecunia beneficii gratia dari coepta congiarium appellatum est • 

unusquisque enitn sui teniporis imperator favorem populi ca- 5 

8 ptansadiciebat, ut largiorvideretur in donis. Congiarium autem 

speciahter niensura est Uquidorum, cuius ct rem simul et nomen 

9 a Romanis inpositum invenimus. Metruni cst mensura liquidorum 

: haec a mensura accepit nonien ; rfrpov enim mensuram 

dicunt Graeci. Et inde appellata metreta, licet et urna et 10 

amphora et reliqua huiusmodi nomina mensurarum sunt; tamen 

Lsta hoc nonicn a denarii numeri pcrfectione accepit. 

Metrum ad omneni mensurani pertinct; metrum enitn Graece 

Latine mcnsura dicitur. Nam et cyatum niensura est, et aniphora 

mcnsura est, ct quid(,uid plus minusvc capit mcnsuni 1; 

est. Sed ideo hoc nomen specialitcr sibi adsunisit, quod sit 

10 mensura perfecti numeri, id wt denarii. Modius dictus ab co 

quod sit suo modo perfcctus. Est autem niensura libruruni 

quadragmta quattuor, id est sextarioru,,, viginti duoniin. Cuius 

nunieri causa inde tracta est, eo quod in principio Deus viginti 20 

duo opera fecerit. Nam prinia die septem opera fecit: id est 

materiam informem, angelos, lucem, caclos superiores, terrani 

aquam atciue aerem. Sccunda die firmanicntu,,, solum. Tertia 

dic quattuor: niaria, semina, sationes aKjue plantaria. 

Quarta die tria: solem, lunam ct stcllas. Quinta die tria • 2; 

pisces ct reptilia aquarum et volatilia. Sexta die quattuor • 

bestias, pecudes, reptilia terrae et hominem. Mt facta sunt 

omnia viginti duo genera in diebus sex. Et viginti duae genc- 

iit T CogiuS r 3 Co 

• E'«m T cotigicndo A' Col. 

„„ Cog,cndo (i.e. cogendo> ? :vix cong|isccndo 3 arg.,-' 

ocatlls n l )A T /A-^ scc menium 7 vocatlls n cl ) A T, /;A- ^"JfU 

n -^J 

5 •jnpcnitur /f - m T raborc,n Ti laborcm K g 5 jpcn f m T raborc,n Ti laborcm K 6 i 

om.T he. ur. T 11 Imiusmodo// sint 

17 immcrw T a, Scp, 0|>cras A- f u r W l rZ ct

ETVMOLOGIARVM LIB. XVI. Xxvi 

rationes suntab Adani usque ad Iacob,ex cuius semine nascitur 

omnis gcns Israel; ct viginti duo libri Veteris Testamenti usque 

ad Hester; et viginti duarum litterarum sunt elementa, quibus 

constat divinae legis doctrina. His igitur exemplis modius 

5 viginti duorum sextariorum a Moyse secundum sacrae legis 

mensuram efiectus est: et quamvis diversae gentes huic mensurae 

pondus vel adiciant ignorantes vcl detrahant, apud Hebracos 

constitutione divina lali rationu servatur. Modius enim 

a niodo dictus. Hinc ct modica, id cst moderata. Modicis 

10 enini modus nomen inposuit: nam modica pro parvis abusive, 

non proprie dicimus. Satum genus est inensurae iuxui niorem n 

provinciae Palestinae, unum et diniidium modium capicns. 

Cuius nomen ex Hebraeo sermone tractum est; 'satum' enim 

apud cos nominatur sumptio sivc levatio, eo quod qui mctitur 

• 5 oandeni mcnsiiram sumat ac lcvct. Est ct alium satuni, mensura 

sextariorum viginti duorum capax quasi modius. Batus ia 

vocatur Hebraica lingua ab olearia niola, quae 'beth' apud cos 

vel 'bata' noniinatur, capicns (|uinquaginta sextaria; quae mcnsura 

una molae vice proteritur. Amphora vocata. quod hinc et 13 

ao inde levetur. Haec Graece a figura sui dicta dicitur, quod eius 

ansae geminatae vidcantur aurcs imitari. Recipit autem vini 

vel aquae pedcm quadratum, frumenti veroniodios Italicos tres. 

Cadus Ciraeca amphora cst contincns urnas trcs. Vrna men-14 

sura est «luani quidam (luartarium dicunt. 1'roprie autem urna 

25 vas cst, quae pr condendis dcfunctoruni cincribus adhiberi 

solet. De quo poeta (Lucan. 7, 819): 

Caelo tegitur qui non habet urnam. 

Medimna mensura cst quinquc modiorum. Medimna autem 15 

Latina lingua vocatur, id est diniidia, co quod quinque niodiis 

30 metiatur, qui est dimidius numcrus a perfecto denario. Artaba 16 

3 sitnt litt. AT (»'«"'C) 6 muitsuram rx scri|>t«A - 3 quailrantun /S 

trcs ont. K 33 Orua A' .u\ oriui K 25 quac c/inni C pro] ct A' 

27 urnani A' 30 a uw. A*


mensura cst apud Aegyptios sextariorum septuaginta duorum, 

conposita ex numero propter septuaginta et duas gentes vel 

17 linguas quae orbem inpleverunt. Gonior quindecim modioruin 

onus*adpendet. Corus triginta modioruni mensura inpletur. 

Hic ex Hebraico sermone descendit, qui vocatur 'cor' a similitu- 5 

dinecollis: 'corea'enimHebraicecollesappellantur. Coacervati 

enim niodii triginta instar collis videntur, et onus cameli efficiunt. 

XXVII DE SIGNIS. Ponderis signa plerisque ignota sunt, et inde 

errorem legentibus faciunt. Quapropter formas eorum et 

2 characteres, ut a veteribus signata sunt, subiciamus. Z Iittera 10 

significat dimidium obolum. — Virgula aequaliter iacens ct 

porrecta simpliciter significat obolum. ~ Geminata virgula 

duo oboli sunt. T Latinum significat obolos tres. F Latinum 

significat obolos quattuor. E Iâtinum demonstrat obolos quin- 

3que. Oboli vero sex propterea characterem non habent, eo 15 

quod in una dragma scx vcniant, quod est pondus dcnarii argenti. 

II Eta littera significat siliquas octo, id est trcmissem. 

N Iâtinum significat noniisina Graecum, id est solidum. II). 

4 Iota adiuncta Bcta significat dimidium solidum. < Virgulae 

duae ex uno angulo a laeva in dexteram se dividentes signifi- 30 

cant dragmam, quam etiani olcen appellant. Nl\ N Latinum 

adiuncto Ganinia Graeco signfficat seniiunciam. F°. Gamma 

autem Graecae litterae O Latinum in fine adiunctum significat 

unciam. y)v. I*abda Graccum per medium sui I Iâtinum adie- 

5 ctum significat libram. K v . Kappa Graecum circa fineni cornu 35 

adiuncto V Latinum significat cyatum. KO. Si vero 0 Lati- 

1 scstariorum D a conpositus ex numcrus T 4 unus B appendit 

K modiis adinplctur {oin. mcns.) T mcnsuram B 

conplctur A' 5 cor] cora dclt. 6 coria T: cora dett.x ««corae? 

appcllatur Ii 7 modi T 9 crrarc A* 10 subiciamus BK: subicitnus 

T 13 gemina A' 15 coquod] equod B 16 vcniunt B I-J Eta 

011. K scliquas KT 31 olhen 7* NT Lat. T 32 adiuncta ga. 

grcca A' FO codd. 24 unc.] scmiunciam A* A B lamda 

B: lautaA' latino adiecto dttl. 25 libra B KV KT: 

Ky B coniuum B 26 ad. fix (/»0 ix, 1. r. X?) latinuin T: 

adiunctum fix latinum B: adiuncta v latina A' ciatum BT 

fo»1. K°

ETVMOLOGIARVM LIB. XVI. xxvi, xxvii 

num habucrit adiunctum, cminatn dcmunstrat, quam Grncci 

cotylcn vocant. £e. Xi Graccum si accepcril iunctum E Latinam, 

significat sextarium. £o. Si O Iâtinum adiunctum, indicat 6 

acitabulum, quod Graeci oxifalon vocant. pr). My Graecum 

5 superposito N Latinum significat mina. T A . T Latinum in fme 

habens Labda Graecum significat talentum. X°. (Chi) Graecum 

in dextro brachio superiori 0 littera coniuncta cenix est. 

2 cotilcin B: gotilcm (-lcn?) T: cotilamA": vrl KOTVKTJV C latinum B 

3 fO BT (etiam Kl) adi. habucrit ind. A" (non CU) /\ acitabolmn A'7" 

M {suf>rascr. N) codd. Mi T: om. BK 5 supcrposita 11 latina A': 

supcrposita N latino T mna BT A\ BK : 'X T T Arcv.; 

a A": OHI. BT lalinas A' 6 lauda BT: lautani A* graccam A' 

A11 A*f/r'/«J47supcriori) (non C) Clii (vcl X, 0111. cotld. 7 iuncta A' 

(iu)i CU) kcnix B

LIBER XVII 

DK REBVS RVSTICIS 

1 D AV klBVS 

.. * ""° ^RVM RVSTICARVM. Rcruin rusticurum 

scnbend, sollertiam apud Graccos primus Hesiodus Boeotius 

humams stud.is contulit; dcinde Dcmocritus. Mago quoque 

Carthagmiensis in viginti octo voluminibus studium agricolationis 

conscripsit. Apud Romanos autem dc agricultura pri- s 

mus Cato mstituit; quam deinde Marcus Tercntius expolivit • 

niox Veigilius laude carniinum extulit. Ncc minorem studiuni 

Iiabuerunt postmodum Cornclius Cclsus ct Iulius Atticus 

Aem.hanus, sivc Columclla insignis orator, ,,ui u,tum comus 

2 d.sc.plmae e.usdem conplcxus est. 1'rimun, ad aratrum boves lo 

mnxissc ferunt qucndam privatum hominem et fulminatum 

nomine Homogirum; quidam autem Osirim dicunt esse artis 

huius inventorem; quidam Tripiolemuin. Kt hic qiiaustio est 

qtiomodo prima Ceres ferro in C.raccia vcrtore tcrran. instituit 

3 sed fcrro qiuilicumquc, non specialiicr vo.ncrc aut aratro Stercorandi 

agr. rationem primus induxit quidam nomineSlereutus * 

in Itaha, cu.us ara a Pico dedicata cst Romae : hic plura instrumenta 

agnculturae reppcrit, primusquc agros firmavit. Eunde.n 

«iindani Satumuni putaverunt ut maiorc.n illi nobilitatem 

faceront hoc nomine, qno splendidc sonaret ct dignitalcm tituli 2O 

conpararct. 

20 

II DE CVLTVRA ACRORVM. Culti.ra est qua frumenta vel 

vina magno labore quaeruntur, ab incolendo vocata. Divitiae 

en.m ant.quorum in his duobus erant, bene pascere et benc arare 

Cultura agr. cm.s, aratio, intermissio, inocnsio stipularum, stcrco- 3, 

arat.o, occat>o, runcatio. Cinis est inccndium per quod a«er 

inutilcm humoreni exudai. Aratio dicta qi.ia dc aere prius 

Pfrhttitc libnun rliam D conliili, „„ tainrii IIC x Rc 

*p*M'n 5 autcni om. K 6 dciiulc] indc D 

13 trcpiolcniuin TD: Iripoliium A' 16 nii iml T ' nn i. i

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIT. i-iii 

terrae culturam excrcebant, antequam ferri fuisset usus repertus. 

Duplexest autem araliu: vernalis et autuninalis. Intennissio 

est, qua alternis annis vacuus ager vires recipit. Stercoratio 3 

est laetaminis adsparsio. Stercus autem vocatum vel quia 

5 sternitur in agris, vel quia extergi oporteat quod sordidum in 

civitate redundat [sive, quod vcrius est, ab Sterce qui et Sterculus 

dictus]. Idem ct finius est, qui per agros iacitur. Et 

dictus fimus [quod fiat niusj, id est stercusquod vulgo laetamen 

vocatur, co quod suo nutrimcntolacta faciat gcrmina reddatque 

«o arva pinguia et fecunda. Occatio cst cum rustici satione (acta 4 

bubus dimissis grandes glebas caedunt ac ligonibus frangunt: 

et dicta occatio quasi obcaecatio, quodoperiat scmina. Occare 

igitur est opcrirc terra scmina, vitcs vel arbores. Runcatio est 5 

a tcrra herbas evellcro ; nam rus tcrra cst. Sulcus a sole vocatus 

15 cjuod proscissus solem capiat. Vervactum dictum quasi vcre 

actum, id cst vcmo aratum. Prosrissio est aratio prinia, cuni 

adluic durus ager cst. Satio dicta quasi scminis actio, quasi 6 

satorum aclio. Screre autcni vocatum, ijuia hoc scrcno caelo 

faciendum cst, non per imbrcs. Hinc cst et illud Vergilianum 

20 (Georg. 1,299): _ 

Nudus ara, scre nudus. 

Messis a metcndo, id cst a recidendo, dicta. Soges autcm dc 7 

scminc [dicta) quod iacimus, sivc a scctionc. 

l)i-; FRVMKNTIS. Prinia Ccrcs cocpit uti frugibus in Graucia M 

25 et habcre scgetes translatis aliunde scminibus. Huius mcminit 

Ovidiits dicens (Metam. 5, 341): 

Prima Ceres unco glebam dimovit aratro, 

prima dcdit fruges alimentaque niitia terris. 

s dupl. . .. autumn. oin. T Int. qua D 5 cxt.] stergi D (*•/ 

Isid.} quod] quidquid T 6 sivc . . . dict. hab. T: otu. DK^ 

stcrccn T 7 quia per TD 8 quod fiat mus hab. T: otn. DK 

VUIRUS T XO cst om. K rusticis T 11 ccclant (r.v -dat) Z> 

lcgonibus coir. cx lcgionibus T 13 tcrrac D vcl] ct A' 

Rtinc. a A' 14 crba T vcllcrc D 15 Vcraclum cotltl. (f.v 

•tuum T) 16 aclo T 18 saturum DK quia] qtiasi D liocl 

in A' 19 cst ill. 7* 21 innlius a. scrcnodins D 22 incdcndo A' 

23 tlicta hab. T: 0111. DK 27 unco Imiic /> dcinovct A': 

ilcmuvit D a8 trunis A'


2 Krumenta sunl proprie quac aristas liabent, fruges auteni reliqua. 

Frumenta autem vel fruges a frufnijendo, hoc cst a 

3 vescendo, dictac; nani frumendicitursummaparsgulae. Prinii- 

4 tiae proprie sunt quae frugibus praeccrpuntur. Triticum vel a 

tritura dictum,quopurissimum horreocondeatur, velquiagranum 5 

5 eius conmolitur et teritur. Far dicitur eo quod initio frangeretur; 

apud antiquos enim molarum usus nonduni erat, sed frumentum 

6 inpilamissumfrangebantj et hoc erat genus molendi. Adoreum 

tritici genus, quod idem vulgo semen dicitur. Ador quondani 

appellatum ab edendo, quia eo primo usi sunt homines, sive 10 

quia in sacrificio ipsius generis panis ad aras offerebatur. Vnde 

7 et adorea sacrificia dicuntur. Siligo gcnus tritici a selecto di- 

8 ctuni: nani in pane species cius pmccipua est. Triniestrc trilicum 

idco lnincupatiiiii quia satum posl tres menses colligitur; 

nam ubi propter aquam aliave causa matura satio omissa est, 15 

9 praesidium ab hoc petitur. Alica (iiaecum nonien es>t. Ali- 

10 castruni siinile est alicae, ponderc ct bonitate praecipua. Hordeuin 

dictum quod prae ceteris generibus frumenti ante fiat 

aridum, vel quod spica eius ordines habeat. Horum tria genera. 

Prinium hexaticuni vocatur eo quod spica eius sex ordines 20 

habeat; quod quidani canterinum appcllant, quoniam animalia 

mclius quam triticum pascit, ct liomincs salubrius quani malutu 

lriticum. Altcrum distichon, co (juod duos ordines habcat; 

hunc plerique Galaticum vocant. Tertium trimestre, quia, cum 

H cogit neccssitas, verno scniinatur et celeriter colligitur. Scan- 35 

dula a divisione vocata ; duplex est cnim scanditurque, id est 

a a frumcndo A': a fruendo D: a fnimcnto 7 3 dicta A' 4 vel] 

vero A' 5 qno] quod DT condoatiir DK: condiatur T 6 cum 

molitur protcritur A' qnod in in. A": cjuod ab in. D 7 cnim] autcm D 

8 in pilas Serv. ad Aen. 1, 179 Adhorreum D Adorcum . .. 

dicitur ottt. KjV(ttoti EU) 9 Edor A': Cacdor DE (j>ro C vel Ca,». t. 

capiiidi novi sigtto, edor) quendam DT 10 visi A 12 adhorrea 

sacr. D screcto D 13 Trimensc A': -si D 14 trcs om. D 

15 ubi 0111. 7 1 pro aq. ut vid. D x aliamvcA' causa 

(«••r-se") 7*: causam DK t8 antca DT 19 habcant K 20 scxaticum 

D cx ordine T ai quidcm D quod an. A' 24 caiaticum 

codif. Tcrtium 0111. D trimcstc T: trimenscm A*: trcmcnsc D 

quiajquud A' 26 scanditur id K

ETYMOLOGIARVM LIH. XVII. iii 

dividitur. Centcnum appcllalum eo quod in plerisque locis 12 

iactus seminis eius in incrementum frugis ccntesimum rcnascatur. 

Hinc et milium a multitudinc fructus vocatum. Pani-13 

cium dictum quod multis in regionibus ex co panis vice homines 

5 sustententur, quasi paniviciuni. Pistum a pasto. Sisamum 

Graecum nomen est. Farrago a farre dicta: est enim herba 14 

hordeacea adhuc viridis, necdum granis ad maturitatem turgcntibus. 

Spicam de maturis frugibus abusive dicimus; nam proprie 15 

spica est cum per culmi folliculum, id est extremum tumorem, 

10 aristae adhuc tenues in modum spiculi eminent. Arista ap-16 

pellata quod prius ipsa arescat. Culmus cst ipse calamus 

spicae qui a radicibus nascitur: et dictus culmus quasi calanuis. 17 

Folliculum est theca frumenti in qua granum servatur interius. 

Hacc super spicam vallo instructa munimen praetendit, ne 

15 avium minorum morsibus spica suis fructibus exuatur aut vestigiis 

protcratur. Stipulac sunt foliac scu vaginae, quibus culmus 18 

anibitur atque fulcitur ne pondcre frugis curvetur, quae ambiunt 

culmum : et dicta stipula quasi usta, et quasi ustipula. Stipula 

dicta ab usto; collecta enini messe uritur propter culturam 

ao agri. Item stipula vcl quia pars eius uritur, pars intcrdum pro 

palea praeciditur. Palea a quibusdam vocari diritur quod pala 19 

ventiletur ut frumenta purgentur. Gentiles auteni paleani a 

quadam Pale frugum inventricc nominaverunt, quam Cererem 

csse volunt. De qua Vergilius (Georg. 3, 1): 

25 Te quoque, magna Palcs, et te, memoranda. canemus. 

Itemalii a pabulo nuncupatam dicunt paleani, quod ea primum 

sola in pascendis animalibus praebebatur. Cuius natura ex 

a iaclum centenum simul rc. K rcnascitur T: rcnascantu 

{e.x -atiir) D 3 hinc . . . voc. om. 7 1 5 qu. panifictun T: qn 

panccibium K pastu D 6 cst hab. K: om. DT a farro T 

8 pro. spccus (spi-) TD 9 cum a cul. fullicolo K 13 tcgra 

fru. K 14 supcrficiam va. T muniminc T 15 minor T 

sui fructis T aut vcst. prot. om. T 16 Stipuli K 17 quc 

(quae) TD : qua A' q. a. c. exchuUudu vidcnhtr. Std tola pamgruphus 

c.x variis Itctioiiihus conntinata rst 18 ustipula CDETU:^ 

ustulata KNP 19 mcsse] cssc T ao idcm A* (non C) ai reciditur A* 

qu. palea D aa ventilcntur T 1 gcnt. enim {dtlel.) au. K 

paicam om. D x 25 et sc mem. K: et rcmcm. D 37 probcbatur D x


contrario tantum est frigida ut obrutas nives fluerc non sinat, 

adeo calida ut maturescere poma conpellat. 

IV DE LEGVMINIP.VS. Leguininaa legcndo dicta, quasielecta; 

veteres enim meliora quaeque legebant; sive quod manu le- 

2 gantur nec sectionem requirant. Leguminum plurima genera, s 

ex quibus faba, lenticula, pisum, faselum, cicer, lupinum gra- 

3 tiora in usum hominum videntur. Faba Graeca etymologia a 

vescendo vocabulum sumpsit, quasi faga; fftaytiv enim Graecc 

comedere dicitur. Prinuim enim homines hoc lcgumine usi 

sunt. Huius species duae, quarum altera communis, altera 10 

4 Aegyptia. Faba fresa dicta eo quod ca homines frendant, id 

5 est frangant, et molendo conminuant. Lentis vocata quod 

6 humida et lenta est, vel quod adhaeret humi. Faselum autem 

7 etciccrGraecanoniinasunt. Sed faselum . . . Lupinum Graecum 

et ipsud nomen est: de quo Vergilius (Georg. i, 75): 15 

Tristesque lupini, 

quia vultum gustantis amaritudine contristant; tinde cos prae 

8 amaritudinc ncc vcrmis ncc ulluin animal comedit. Medica, 

vicia, ervum pabulorum optima sunt. Medica dicta, quia a 

Medis translata est in Graeciam tempore quo eani Xerxes rex ao 

Persarum invasit. Haec seniel seritur et decem annis permanet, 

g ita ut quater vel sexies possit per annum recidi. Vicia dicta 

quod vix ad triplicem perveniat fructum, cum alia legumina 

proventum habcant fcrtilcm: undc ct Vergilius (Gcorg. 1,75): 

Vt tcnuis fctus viciao. Jt; 

xo Pisuni,quodeopensabaturaliquidauriniiniitum. Nam pisaurum 

11 dicitur. Ervuni a Graeco trahit vocabulum ; hoc cnim illi 

1 tanto corfd. sinit T 2 conpcllant D 3 I.eg. alendo D 

dicta 0111. D l quas el. T 4 ligantur A* 5 ncc] nc T 6 pisum 

0111. T 8 V"»7«'V] fagc todit. 10 alt. Aeg. alt. comm. T 11 frcsca A' 

cam dclt. fendant T 12 ct mol. co. om. T 13 liumi] litimidn 

DT 14 circer T scd fas. om. CK (uon EUV) 17 gust. 

amaritudincm D 18 comcdet (conim-) TD 19 crumbo pa. A' 

a mcdicis A' so rex om. K 21 simul codd. anni A' 

prrmanent D 33 vix] vis D »6 PisuA": Pisa DT ca DT 

aurum mi. A' ante corr, natn Pisaunim dic. quod illic aurutn 

pcnsatum CM Sriv nti At». 6, 825. Nngatur /sidonis

ETYMOLOGIARVM LIB. XVII. iii-v 

npofiov dicunt; quod duni sit quibusdam pecoribus infestum, 

tauros tamen pingues efficit. 

DE vinnvs. Vitis plantationem primus Noeinstituit rudi V 

adhuc saeculo. Apud Graecos autem inventorcm vitis Liberum 

5 appellari: unde et eum gentiles post mortem dcum esse voluerunt. 

Vitis dicta quod vim habeat citius radicandi. Alii 2 

putant vites dictas quod invicem se vittis innectant vicinisque 

arboribus reptando religentur. Est eniin earum natura flexibilis, 

quae quasi brachiis quibusdam quidquid conprehenderint 

10 stringunt. Labrusca est vitis agrcstis quac in tcrrae marginibus 3 

nascitur: unde et labrusca dicta, a labris et extremitatibus 

tcrrae. Codcx dictus quasi caudex. Sic enim veteres et clodum 4 

pro claudo dicebant. Sarmentum a serendo [id est quasi seri- 5 

nientum]. Malleolus est novcllus palmes innatus prioris anni 

15 flagello, cognominatusque ob similitudincm rei, quod in ea parte 

qua deciditur ex veteri sarmento prominens utrimque mallei 

specicm praebet. Spadones sunt surculi fruge carcntcs, cx ipsa 6 

appcllatione, quod sint inhabiles fructu et stcrilitate affccti. 

Sagittam rustici vocant novissimani partem surculi, sive quia 7 

20 longius recessit a matre et quasi prosilivit, seu quia acuminis 

tenuitate teli speciem praefert. Summitatcs vitium et fruticuni 8 

flagella nuncupontur, co quod flatu agitentur. Palmes vitis 9 

materia mollis, qui pcr novella brachia emissus fructum adfcrt: 

nam idco rustici partem vitis palniitem dicunt. Palnics cnim 

25 diminutivum nomcn csl, quod nomen paragogum dicitur, quod 

a palnia derivetur. Palma enim babet nomcn prototypum, 

1 orobum T: ombum A': orabum D dum r.v ctim D a pinguc 

T 1 5 colucruiit T 7 vitis inn. Z?7" 8 rcpt. tx rcpotando T 

9 quac] q«ii coJJ. 10 stringant D Labnisca tx Lanbrusca /) 

quac 0111. D 11 labrus caudicia ut viil. /J 1 dicta] dicitur 7' 

ct oni. T 12 Condex D 13 pro el.] ct clauduin A' id cst 

qu. scr. liab. T: om. DK 14 palnuis A' annis A* 16 deciditur] 

dccitur T: dicitur A* vctcro D sarmcnti 7 utrimquc 

m. Colunt. 3,6: utrumquc m. A': utriusque m. Ti ntrumqucm alie D 

17 carcntcs r.v ctirr- vl vid. T cx ont. T 18 cftccti D 

19 novissi par. D x scrculi T 20 quasil qua A' 2t prevert 7" 

35 dim.] dcrivativum dtll. par. di.] pcr ramos (f.v amos A') circum 

f-un^ ducitur A*A' 26 ao»»».A' dclibeturDT" protiputn DT•. om. K


quod dicitur principale, ab co

ETYMOLOGIARVM LIR. XVII. v 

Cerauniae vero quod rubcant velut ignis. Gcnera autem 18 

uvarum quae vino dcscrviunt plurima. Ex (inibus aminea 

dicta, quasi sine minco, id est sine rubore ; albuni cnim vinum 

reddit. Quac cum sit unius nominis, non unam spccicm rcddit: 

5 amineac duae geminac, ab co dictac quod duplices uvas 

mittant; aminea lanata, quia plus omnibus lanescit lanuginc. 

Rubelliana dicta quia eius materia rubct. Faeeinia minuti 19 

acini et durae cutis uvas habet; nobilitate amineam sequitur, 

fecunditate praecedit. Quam proinde faeciniam vocant quod 

10 plus quam ceterae faeces aflerat. Apianae vinum dulce faciunt; 20 

quas nisi cito legas, pluviis et ventis et maxime apibus infestantur; 

quarum depraedatione apianae cognominatac sunt. 

Balanituc a magnitudinu numcn sumpserunt; fidXavoi cnim 21 

Graece glandes vocantur. Bituricaa regione notnen sortitaest, 22 

15 turbines et pluvias et calores fortissime sustinens, nec in macra 

terra dcficiens. Huius meriti et basilifsjca cst. Argitis Grae- 23 

cula vitis, gencris albi, fertilis, vastani materiam et brevein et 

latum folium mittens, cuius fructum nisi priino tempore colligas, 

aut ad terram decidit aut humorc putrescit. Inerticula nigra 24 

10 cst, quam Graeci amaracion vocant, boni vini et levis; a quo 

etiam nomen traxit, quod iners in tentandis nervis habeatur, 

quamvis gustu nou sit hcbes. Mareoticae a regione Acgypti 25 

Marcotis diotae, unde prius venorunt; sunt enim et albae ct 

nigrae. Hclvolac, (juas quidam varias appollant, ncque pur- 26 

i Gcncratio A' 3 quasi] quac A' mjnio AT id cst sinc 

OHI. T(cf. XX. 111. 5) 4 rcddet KT rcddet KT 5 aminc 7* 

duo coild. (duac D anle corr.) 6 mittunt D lanata Cotiiin. 3,3 : 

laiana T: lagana A": laciann D quia f.vqnod A' hominibus D 

7 Rubiliana codtl. ruhcnt A' Fccinca 7' 8 acine T 

nobilitatcm A*7* aininia A' 9 fcciuam T: fccincam (rx -iam ?) D 

10 aflcrant D dulccm codd. 11 pnlvis D vcnt. tnax. T 

la nominatacA': cognominati D cx corr. 13 @aK.] balancn A': balanin 

DT 14 grandc codJ. vocatur A*7" Bituricac DK 

16 basilicum A': basilisca DT 17 vastam] \\s\x\a.Anv. exColum. 3,2 

20 amarazion A': amarcion Colum. codd. 3, 2: amargion Vollmcr in Tlics. 

Liug. Lat. vini] vi D 21 nomina 7* inaeris D in 1 

usus A' lcmptantis D anlctorr. 33 non sit oin. T cvisA 

23 sunt cn. al. T 24 Elbolc DT: Elbulac A' quidcm V


pureue neque nigrae, ab helvo colore ita diclae, subalbi tamen 

inusti. Helvuni est enim nigrum candidumque colore. Nani 

27 helvuin nec album nec nigrum est. Tertius locus vitium quae 

sola fecunditate conmendanlur, abundantia copiosa multumque 

28 vini fluens. JViticioniaJ uvas grandes magis quam multas 5 

liabet; nomenautem indc hoc sumcns quod multum vini fluat. 

29 Syriaca, vel quia de Syria adlata vel quia nigra est. Multa 

autem genera vitium sunt quae tamen mutatione loci et quali- 

30 tatem et nomen amittunt. Vitibus inter cetera magis ista con- 

31 veniunt, oblaqueatio, putatio, propaginatio, fossio. Oblaqueare 10 

est circa codicem terram aperire et velut lacus efficere : hoc ali- 

32 qui excodicare appellant. Putare est virgam ex vite supervacuam 

resecare, cuius flagellis luxuriat; putare enim dicitur 

33purgare, id est amputare. Traducere, transducere. Propaginare 

vero, flagellum vitis terrae submcrsum sternere et quasi 15 

porro pangere. Hinc propagines, a propagare et protendere 

dictae. Fodere vero est foveani facere, quasi fovere. 

VI DE ARDORIBVS. Arborum nomen, sive herbarum, ab arvis 

inflexum creditur, eo quod terris fixis radicibus adhaerent. 

Vtraque autem ideo sibi pene similia sunt, quia ex uno alterum 20 

gignitur. Nam dum sementem in terram icceris, herba prius 

oritur, dehinc confota surgit in arborcm, et infra parvum tcnipus 

a quam herbam vidcras arbustam suspicis. Arbusta, arbor novella 

ct tenera, in qua insertio fieri potest; et dicta arbusta quasi 

arboris hasta. Alii arbustum locuni in quo arborcs sunt volunt 25 

accipere, sicut salictum: sic et virecta, ubi virgultae novellae et 

3 vircntes. Arbor autem et fructifera et stcrilis ; arbos autem non 

1 clbo KT: cblo ex eolo D subnlbis D 3 clbum codd. 3 clbutn 

(odd. 4 solc T: sulo A* 5 Vitis spionin Arev. 6 fluant D nnlc 

corr. 7 Scriaca T 8 tamen] tantum A' 9 convcniant D 10 oblaqucati 

A* propagnatio D Oblaquear T 11 locus D : agros A' 

alii K ia cxcodire D sup. cxsicare (iftlet.) rcsicarc A* 

H amp.] tam putarc T a propagnarc D 15 quaso 7* so sibi 

0111. T pcnc om.D altcram D st eiceris K: cicccris D 

22 parum codd. 23 v. arbusta A' nov. tcn. K 25 siuit otn. K 

26 sic ctj sicut K virg. vir. sunt A* (0111. nov. ct'i 37 arbosj arbus T: 

arbor D autcmj vcro A*

ETYMOLOGIARVM LIR. XVII. v, vi 

nisi fructifera. Genere autem fcminino arbores dicimus ; poma 

vero neutro. Frutex brevis est appellatus quod terram fronde 4 

tcgat; cuius plurale nomen frutecta. Arbor alta est. Silva 5 

vero spissum nemus et breve. Silva dicta quasi xylva, quod ibi 

5 Hgna caedantur ; natn Graeci &'W lignum dicunt. Multa enim 

Latina notnina Graecam plerumque etymologiam recipiunt. 

Nemus a numinibus nuncupatum, quia pagani ibi idola consti- 6 

tuebant: sunt enim neniora arbores maiores, umbrosae frondibus. 

Lucus est densitas arborum solo lucem detrahens, tropo anti- 7 

10 phrasi, eo quod non luceat; sive a luce, quod in eo lucebant 

funalia vel cerei propter nemorum tenebras. Saltus est densitas 8 

urborum alta, vocata hoc nomine eo quod cxiliat in altum et in 

sublime consurgat. Aviaria secreta nemora, dicta quod ibi aves 9 

frequentant. Recidiva arborum sunt quac aliis sectis repullu-10 

15 lant. Alii recidiva a cadendo dicunt, quia post casum nascuntur. 

Alii a recidendo et repullulando dixerunt. lirgo recidivum, ubi 

niors aut casus. Insitio dicitur cum fisso trunco surculus 11 

fecundac arboris sterili inscritur; aut oculorum inpositio, cum 

inciso cortice libro alicnac arboris gernien inmittitur. Plantae ia 

30 sunt de arboribus; plantaria vero, quae ex scminibus nata sunt 

cum radicibus ctaterra propriu transforuntur. Ccspites fruticcs 13 

sunl, quasi cuspides, vel HUasi circa pedes. Frondes, quod 

fcrant virgultas vel umbras; sunt autem causa umbrarum. 

Oculi nodi sunt ex quibus frondcs exeunt. Radix appellatur 14 

25 quod quasi radiis quibusdam fixa tcrris in profunda dimergitur. 

Nam physici dicunt parem essealtitudinem radicum et arborum. 

t nisi ct fr. T fcmino T 3 vcro ont. K 3 nom.] numcro 

DK 4 vero oin. K ninuis/): dicimus A' xilva T: cxsiiva 

D: oni. K 5 ligna om. T 7 numibus D nuncupatur A': 

-tatn D 8 sunt cn. ncm. arb. om. T g solo r.rso T it fana 

illa A' ccrcos DT ia alto K 13 sublimi DT Abiariam 

secrctam D qu. ibi] quo K: quac Strv. ad Gtorg. a, 430 apes 

D 14 aitis om. K : talcis Burmann in Scn: ad Acn. 10, 58 scctc 

A* 15 a cadcndo dttt.: a ccdcndo T(i.e. cacd-?): a rccidendo A" 

arborum a ccdcndo D dicuntur/) 16 rcccdcndo/> 17 cum 

f.] conflsso D : fisso K trunca (e.v -co!) D 18 stcrclique ins. D 

19 incihu D: incisio /': in A* libri A' 32 qu. cuspitcs A* 

23 virgulta A' 24 fondcs 7" 

Q 2


Alii radicem a similitudine radiorum dictam putant, vel quia, si 

15 eradatur, non repullulat. Truncus cst statura arboris insistens 

radici. Corticem veteres corucem vocabant: dictus autem 

16 cortex quod corio lignum tegat. Liber est corticis pars interior, 

dictus a liberato cortice, id est ablato: cst enim medium quid- 5 

17 dam inter lignum et corticera. Rami sunt qui de trunco manant, 

sicut a ramusculis cetera. Surculi a praecisione serrae nuncu- 

18 pati. Virgultum est quod de radice pullulat; ramus, qui de 

ipso robore arboris; virga, quae dc ramis. Proprie autem 

virgultum appellatur quod ad radicem arboris nascitur et quasi 10 

inutile ab agricolis amputatur. Et hinc dictum virgultum, quia 

ex virga tollitur. Virga [autem a vij vel a virtute dicitur, quod 

vim in se multam habeat, vcl a viriditate, vel quia pacis indicium 

est, quod vim rcgat. Vnde hanc utuntur magi ad placandos 

inter se serpentes, et idcirco in ea hos sustinent inligatos. 15 

Hanc etiam philosophi ac rcges et niagistri ct nuntii et legati 

19 utuntur. Flagella dicuntur, ut praediximus (v, 8), summae arbo- 

20 rum partes,ab eo quod crebrosventorum sustinent flatus. Cymas 

vocatas quasi comas. Folia Graece

ETYMOLOGIARVM LIU. XVII. vi, vii 

dum; sic ct inmatura, quia priusquam matura fiant, dura sunt 

ad mandendum. Ligna dicta quia incensa convcrtuntur in 25 

lumen. Vndc et lychnium dicitur, quod lumen det. Astula 26 

a tollendo nuncupata [quasi abstula]. Fomes est astula quae 

5 ab arboribus excutitur recisione, aut astulae ambustae, aut ligna 

cavata ; a fungis nomen acceptum, quod ita capiat ignem. De 

quo Vergilius (Aen. 1,176): 

Rapuitque in fomite flammam. 

Torris lignum adustum, quem vulgus titionem appellant, ex- 27 

10 tractum foco, semiustum et extinctum. Quisquiliae stipulae 28 

inmixtae surculis ac foliis aridis: sunt autem purgamenta tcrrarum. 

Caries putredo lignorum, dictuni hoc nomen quod 

eveniat lignis virtute carentibus. 

DK PROPRUS NOMINIHVS ARiiORVM. Palma dicta quia VII 

15 manus victricis ornatus est, vel quod oppansis est ramis in 

modum palmae hominis. Kst enim arbor insigne victoriae, 

proceroque ac decoro virgulto, diuturnisque vestita frondibus, 

et folia sna sine ulla successione conscrvans. Hanc Graeci 

phoenicem dicunt, quod diu durct, ex nomineavis illius Arabiae 

20 quae multis annis vivere perhibetur. Quae dum in multis locis 

nascatur, non in omnibus fructus perficit maturitatem; frequenter 

autem in Aegypto et Syria. Kructus autem eius dactyli 

a digitorum similitudine nuncupati sunt,quorum etiani et nomina 

variantur: nam alii appellantur palmulae, similes myrobalani; 

25 alii Thebaici, qui et Nicolai; alii nucales, quos Graeci KapuwT»? 

vocant. I*aurus a verbo laudis dicta; hac eniin cum laudibus 2 

victorum capita coronabantur. Apud antiquos autem laudea 

nominabatur; postea I) littera sublata et subrogata R dicta est 

laurus ; ut in auriculis, quae initio audiculae dictae sunt, 

a in] ad Danlecon. 3 licinium Tx licicinium A*: lucinium D 

Astulta A' 1 4 qu. ab. liab. Ti om. DK 5 ab 01». T 1 6 cavate 7" 1 

fun.] fructibus T n. acccpto 7": noininc acccptoZ? 9 quain T 

appcllat D extracto A* 10 ct om. T stipuli inmissi A* 

13 lignis] in is T 17 vest.] vctusta A' 23 qu. ctiam nom. D 

35 tlicbaicc D mucalcs cotlti. grccc D cariotas K : 

cariutos 7": cariatos D 26 hac] liec (haec) 1W1/. »8 nominabantur D 

»9 quac in in. A*


et medidies, quae nunc meridies dicitur. Hanc arborem Graeci 

M+vnv vocant, quod numquam deponat viriditatem; inde illa 

potius victores coronantur. Sola quoque haec arbor vulgo 

3 fulminan minime creditur. Malum a Graecis dictum quod sit 

fructus eius pomorum omnium rotundissimus: unde et haec 5 

sunt vera mala quae vehenienter rotunda sunt. Mala Matiana 

a loco vocata unde prius advecta sunt. Nam multae arbores 

nomina ex provinciis vel civitatibus, de quibus adlatae sunt 

acceperunt. Vergilius (Ecl. 3, 64) amantibus quid ex malo 

4 quaen soleat ostendit. Mala Cydonia nomen sumpsit ab oppido ro 

qui est in insula Creta; de qua Graeci dicere solent urbium 

Cretensium matrem Cydoniam ; cx cuius pomo cydonitum conficitur. 

Fit quoque ex ca ct vinum quo languentium dcsideria 

falluntur: nai« specic et gustu et odore cuiuslibet vini veteris 

5 imagmeni repraesentat. Malomellum a dulcedine appellata, »5 

quod fructus eius mellis saporem habeat, vel quod in nielle 

servetur; unde et quidam (Mart. 13, 24): 

Si tibi Cecropio saturabi Cydonia melle 

ponentur, dicas: Hacc mclimcla placent. 

6 Malum Punicum dici coquod ex Punica regione sit genus cius ao 

translatum. Idem et malogranatum, co quod intra corticis 

rotunditatum granorum contincat multitudincin. Arl>or antcm 

malusgranata est gcneris feniinini; pomum vero neutri est 

gimeris. Mores nuloruni a dniecis appdlati siuu K.WO? ; 

Litini caducum vocant. Agrestium autcm malorum flores 25 

Graeci âAaiWtov appellaverunt; quorum alii albi, alii purpurei, 

alii rosei reperiuntur similes floribus niali Punici. Ncgant 

medici mali Punici cibo corpora nostra nutriri, sed eo sic opi- 

1 l C i,I?m diU , S ^T °, gre "^ 6 vchc "tcr D madiana D 

7 vocatum a 1. T 1 : a 1. vocattim D advcctum cst DT 8 vel a 

civ. T 9 amantibus om K qni DT: quod A' n grece D 

13 q»o] quando A ,4 cuilibrt DK ,5 appellatum T ,6 melli T 

1 SU i L, 1 n^ Slt ' ,' 9 P° na , ntMr KT% ut "

ETYMOLOGIARVM LIH. XVII. vii 

nantur utendum ut medicare potius, non alcre videatur. Maluni 7 

Persicum, cuius brcvis admodum vita concessa est, trium generum 

fertur esse: duracenum, Armeniacum ct Persicum. Duracenum 

nuncupatur eo quod pomum eius in gustu acorem referat. 

5 Armeniacum dicitur quod primum genus cius ab Armenia sit 

advectum. Persicum vocatum, quod eam arborcm primus in 

Aegypto severit Perseus, a quo se oriundos Ptolomaei ferebant. 

Haec in Persida fructum generat interfectorium, apud nos autem 

iucundum ac suavem. Horum alium praecox, alium vocatur 

io aestivum. Medica arbor, cuius nomen etiam carminibus Man- 8 

tuanis inclaruit, asportata primum a Mcdis; unde et vocabulum 

sumpsit. Hanc Graeci Kcfyw^Xoi', Latini citriam vocant, quod 

eius pomum ac folia ccdri odorem refcrant. Malum eius inimicum 

venenis ; ethoc est quod idcm pocta (Georg. 2, 134) intel- 

15 legi voluit, cum tradat ex illo foveri animam. Haec arbor omni 

pene tempore plena est pomis, quae in ea partim matura, partim 

acerba, partim adhuc in flore sunt posita; quod in ceteris arborum 

rarum est. Mella, quani Graeci loton appellant, quae 9 

vulgo propter formam ct coiorcm faba Syrica dicitur, Arbor est 

20 enim magna, fructum ferens comestibilem, maiorem pipere, gustu 

suavem, unde ct mella vocata est. Coccymcia, quam Latini ob 10 

colorem prunum vocant, alii a multitudine enixi fructus nixam 

appcllant. Cuius gencris Damascena mclior, a Damasco oppido, 

unde prius asportata est, dicta. Cuius soluni pomum stomacho 

25 mederi probatur; nam cetera noxia perhibcntur. Haec sola 

arbor gummi glutinosum et conpactivum distillat, quod et medici 

1 non] quam K 2 cui K vitae {ex -ta ?) D 3 csse] cst K: 

essc diximus D duraccnus armcniacus ct pcrsicus (jtita in stqq.)DT 

4 nuncupatum A' in g. aquoretn DT: inccstis amorcm KN 6 pritnum 

K 7 persius coild. {tx pcrsicus D) 8 interfcctorum T l : 

•turium D autcm oiti. K 9 quorum A' vocatum D la grecc 

dromcllain D 13 foliutn T rcfcrat D 14 vcn. hoc 7* 16 pl. 

sit po. D quia in ca A* 17 in flores adhuc D quod] quae D 

cetcribus arboribus A': cctcris arboribus D 18 Mala D laton D 

appellant DK: vocant T qucmvul. D 19 arb. cn. A' 20 bipcrem 7" 

gustum D 2i mcla D Coquimclla codd. 22 prtmum D 

23 damcscina T 24 stomachum DK 25 medcrc D haec so. 

ar. om. K 26 quo K


11 et scriptores utuntur. Oleomela nascitur in Palmyra, Syriae 

civitate; ex eo ita appellata quod ex trunco oleum defluat in 

12 crassitudine mellis, sapore suavi. t Pomelida t sorbo similis, 

mediocris arbor et flore candidulo; dicta quod dulcedo sit 

eius fructus et acuto sapore conmixta. Haec arbor aetate 5 

13 durat exigua. Melopos arbor in Africa Punica lingua vocata, 

ex qua profluit lentus sucus, qui a loco ammoniacus nominatur. 

14 Mespila arbor spinosa, fructu similitudine malorum, sed paulo 

breviori; unde et appellata, quod pilulae formulam habeant 

15 eius poma. Pirus vocata videtur quod in ignis speciem dcfor- Io 

mata est; nam hoc genus pomi ab amplo incipit et in angustum 

finit, sicut ignis. Pirus autem arbor, fructus eius pira cst. 

Cuius multae species, ex quibus Crustumia sunt pira ex parte 

rubentia, ab oppido Crustumio nominata. Potna piri iumentis 

16 inposita, vel si pauca, vehementer onerosa esse dicuntur. Ce- 15 

rasus a Ceraso urbe Ponti vocata. Nam Lucullus cum Cerasum 

civitatem Ponti delesset, hoc genus pomi inde advexit et a civitate 

cerasium appellavit. Arbor autem cerasus, pomum cerasium 

dicitur. Hoc etiam et ante Lucullum erat in Italia, sed 

durum; unde et cornuni appellatum est. Kst auteni arbor ao 

apta hastilibus : unde Vergilius (Georg. 2, 448): 

IJona bello cornus. 

17 IMCUS Latine a fecunditate vocatur; feracior cst cnim arboribus 

ceteris. Nam terquc quatcrquo \rer singulos annos gcnerat 

fructum, at(]ue altero imtureseente alter oboritur. Hinc ct 35 

caricae a copia nominatae. Kicus Aegyptia fecundior fertur, 

cuius lignum in aquam missum ilico inergitur, et cum in limo 

aliquandiu iacuerit, deinde in supcrficicm sustollitur versa vice 

t Olcomcla DK: Olomclla 7": Elacomcli Arcv. palmaria ccxfd. 

3 crassitiulincm D saporis D suave A" 1 Pomcdila T: 

Epimelis Arev. 4 arbcr T candido A' dulccdo] dnlcis A' 

6 cxigua] exstinguat D Melofos («r -(los /// vid. T) codd. 7 qui 

ea lo. D 8 Mespilia T fructus DK 13 grustumia (ex -miac) 

sunt D 14 po. pira DT iumenti A' 17 dclisset D 19 hcc .. . 

crant... dura A* an. loculum D ao unde . . . app. cst om. T 

ai asitilibus D 24 per singulis annis T 25 altcro aboritur D 

26 copiac D: Caria Cotlt in Tlies. Ghss. 27 cu. lig. in aquatn (corr. 

aqua) diti iac. D

ETYMOLOGIARVM LIB. XVII. vii 

naturae, quando madefactum debuit humoris pondere residure. 

Antea athletae ficis alebantur, priusquam eos Pythagoras exercitator 

ad carnis usum, qui fortior cibus est, transtulisset. A 

senibus in cibo saepius sumptac ficus rugas eorum fertur dis- 

5 tendere. Tauros quoque ferocissimos ad fici arborem conligatos 

repente mansuescere dicunt. Caprificus appellata eo quod 18 

parietes quibus innascitur carpit; rumpit enim et prodit ex 

latebris quibus concepta est. Alii caprificum putant dictum 

quod ficus arbor eius remedio fccundetur. Morus a Graecis 19 

«o vocata, quam Latini rubum appellant, eo quod fructus vel 

virgulta eius rubet. Est cnim mora silvestris, fructus adferens, 

quibus in dcscrto pastorum fames ac penuria confovetur. Huius 

folia superiactata serpenti, fertur intercmi [eum]. Sycomorus, 20 

sicut et morus, Graeca nomina sunt. Dictus autem sycomorus 

15 eo quod sit folia similis moro. Hanc Latini celsam appellant 

ab altitudine, quia non est brevis, ut morus. Nux appellata 21 

quod umbra vel stillicidium foliorum eius proximis arboribus 

noceat. Ilanc alio nomine Latini iuglandem vocant, quasi 

Iovis glandem ; fuit enim baec arbor consecrata Iovi. Cuius 

20 pomum tantani vim babet ut missuni inter suspectos herbarum 

vel fungorum cibos, quidquid in eis virulentum est, cxcudut, 

rapiat atque extinguat. Nuces autem gcneraliter dicuntur omnia 22 

poma tecta corio duriore; ut pincnc mices, Abellanae, glandes, 

castaneae, amygdalae. Hinc et nuclei dicti, quod sint duro 

25 corio tccti. At contra ponui omnia mollia niala dicta, scd cum 

adiectione terrarum in quibus antea nata sunt: ut Persica, 

Punica, Matiana, Cydonia, et cetera. Amygdala Graecum 23 

1 desidcrc A' a adlcti D: aclcti 7 ficcs D : figu A' 3 ca n'»s T 

7 invascitur T 9 arboribus rcm. A': arboribus cius rcm. D 10 robum 

A': rubrum T fractus D 11 nibent A* cnim") autcm A" 

silvcstri A' 12 penuria ex pecu- A' 13 superiacta A' cum 

Itab. T: 0111. DK 14 mores T 15 sint fo. similcs D 18 iugulandcm 

coild. 19 hacc] hcr A* co. iovis D : consccratio iovis 7* 

20 misso Tantc corr.x missa DK : missas 7'f.vton: 21 quodquod A" 

cxcudat D: cxcludct T: elidat A": cxtidct dcll. 23 grandcs D 

24 dictae D 25 om. po. T 26 antc nota 7^ 27 madiana DK


nomen, quae latine nux longa vocatur. Ilanc alii nuciclam 

vocant, quasi minorem nucem. De qua Vergilius(Georg. i, 187): 

Cum se nux pluritna silvis 

induet florem. 

24 Cunctis enim arboribus prior se flore convestit, et ad inferenda 5 

poma arbusta sequentia praevenit. Abellanae ab Abellano 

Campaniac oppido, ubi abundant, cognominatae sunt. Haec 

a Graecis Ponticae appellantur, eo quod circa Ponticum mare 

25abundant. Castaneam Latini a Graeco appellant vocabulo. 

Hanc enim Graeci Kamaviav vocant, propter quod fructus eius 10 

gemini in modum testiculorum intra folliculuni reconditi sunt, 

qui dum eiciuntur quasi castrantur. Haec arbor sitnul ut 

26excisa fuerit, tamquam silva expullulare consuevit. Ilex ab 

electo vocata; huius enim arboris fructum homines primum ad 

victum sibi elegerunt. Vnde et poeta : i5 

Mortales primi ructabant gutture glandem- 

Prius enim quam frumenti usus esset, antiqui homincs glande 

27 vixcrunt. Suberies arbor, ex qua validissimus cortcx natatorius 

extrahitur. Et ideo appellata suberies, eo quod fructus cius 

sues edunt. Porcorum enim simt alimenta, non hominum ; ct 20 

28 dicta suberies, quasi subedies. Fagus et esculus arbores glandiferae 

ideo vocatae creduntur, quod carum fructibus olim homincs 

vixerunt cibumque sumpserunt escamque habuerunt. Nam 

csculus ab esca dicta; fagus vero a Gracco vocabulum traxit: 

29 uy(7v autcm Graecc comcdcrc dicitur. Xyliglycon, quani 25 

I-atini corrupte siliquam vocant, ideo a Graecis tale nonien accepit, 

eo quod ligni eius fructus sit dulcis. Hi'Aov quippe dicunt 

lignuni, yXvxv dulce. Huius arboris pomo sucus expressus 

30 acacia a Graecis dicitur. Pistacia, quocl cortex pomi eius nardi 

1 no.cstquaeZ) lux T nncillam D 4 «nduit DK 6 arbustas T 

pcr\enit D ab ablano 7" 1 10 en. grece D castancatn 

rotld.: Kaoravov eit

ETYMOLOGIARVM LIR. XVII. vii 

pistici odorcni referat. 1'inus arhor picea ab acuniine foliorum 31 

vocata ; pinnuin enim antiqui acutum nominabant. Pinum 

autem aliam 7riVuv, aliam Ciraeci TTCVKIJV vocant, qviani nos piceam 

dicimus, co quod desudet picem. Nam et specie differunt. 

5 In GermanSac autem insulis huius arboris lacrima electrum 

gignit. Gutta enim defluens rigore vel tepore in soliditatem 

durescit et gemmam facit, de qualitate sua et nonien accipiens, 

id est sucinum, eo quod sucus sit arboris. Pinus creditur pro- 

• desse cunctis quae sub ea seruntur, sicut ficus nocere omnibus. 

10 Abies dicta quod prae ceteris arboribus longe eat et in excelsum 32 

promineat. Cuius natura expers est terreni humoris, ac proindc 

habilis atquc levis habetur. De qua Vergilius (Georg. 2,68): 

Et casus visura marinos; 

quia ex ea naves fiunt. Hanc quidam Gallicum vocant propter 

15 candorem. Est autem sine nodo. Cedrus, quam Graeci gcSpoc 33 

vocant, cjuasi KUIO/ICY?;? fyvo? vyfMv, id cst arboris humor ardcntis, 

cuius folia ad cypressi similitudinem respondetU. Lignum vero 

iucundi odoris est et diu durans, ncc a tinea uniquam exterminatur. 

De cjua Persius (1,42): 

20 Et cedro digna locutus; 

scilicet propter durabtlem perpetuitatem: unde et in templis 

piopter diuturnitatem ex hoc ligno lacunaria fiunt. Muius 

ligni resina cedria dicitur, cjuae in conservandis libris adco est 

utilis ut pcrliniti ex ea nec tincas patiantur ncc tcmpore con- 

25 sencscant. Nascitur in Creta, Africa atquc Syria. Cyparissus 34 

Graece dicitur quod caput eius a rotunditate in acumcn crigitur. 

Vnde et K«?iro? vocatur, id cst alta rotunditas. Ilinc et fructus 

eius conus, quia rotunditas eius talis est ut conum imitciur: 

« picea *///• Schwnrc 3 pinum DK: penum 7'(c/. XI. 1.46 ; XIX. 

xix. 11): pc.nnum alii 3 virvv) pitin rodd. grccc D 4 deferunt D 

5 Germ.] gcrmina T 6 teporc drtt.: lcporc A": tcmporc DT 9 serunturl 

servantur DK ficus] nux tdd.i fort. fagus 10 quod] quia A 

11 cxpres T pcrinde avilis D 16 irfpor"] ioron DK: orin T 

18 tuc. od.] incundioris T: iucundiorem A' ao loquutus cst D 

21 «n tcmpus D aa laguria D 93 rasina ccdri D 24 pcrliti T 

conscncscimt D 35 Ciprcssus D a6 a] in D 27 cono voc. D: 

conon voc. K: convoeatur T' vtl conus voc. vel conum voc: «wvofifh^ 

voc. Anv. arta A' a8 rot. lal. D


unde et (Virg. Aen. 3, 680) 'coniferae cypurissi' dicuntur. Huius 

lignum cedro pene proximam habct virtutcm ; templorum quoque 

trabibus aptum, inpenctrabili soliditate numquam oneri 

cedit, sed ea qua in principio fuerit firniitate perseverat. Antiqui 

cypressi ramos prope rogum constituere solebant, ut odorem 5 

cadaverum, duni urerentur, opprimerent iucunditate odoris sui. 

35 Iuniperus Graece dicta sive quod ab amplo in angustum finit, 

ut ignis, sive quod conceptum diu teneat ignem; adeo ut s\ 

prunae ex eius cinere fuerint opcrtae, usquc ad annum perveniant; 

mp enim apud Graecos ignis dicitur. Iuniperus 10 

36 autem alia parva, alia magna est. Ebenus in India et Aethiopia 

nascitur, qui caesus durescit in lapidem. Cuius lignum nigrum 

est et cortex levis, ut lauri; sed Indicum maculosum est in 

parvulis distinctionibus albis ac fulvis : Aethiopicum vero.quod 

praestantius accipitur, in nullo est maculatum, scd est nigruni, 15 

lene ct corneum. Est autem Marcotica palus in India, unde 

ebenus venit. Lucanus (10,117): 

Ebenus Mareotica, 

inquit. Ebenus autcm crepundiis inligatur ut infantem visu 

37 nigra non terreant. Platanus a latitudine foliarum dicta, vel *o 

quod ipsa arbor patula sit et ampla ; nani 7r\«Tt's Graeci latuni 

vocant. Expressit huius arboris Scriptura et nomen ct formam 

diccns (Ecclcs. 24, 19): 'Qtiasi platanus dilatatus sum in platois.' 

Kst autcin tenerissiniis foliis ac niollibus et vitiuni similis. 

38 Quercus, sivc quernus, quod ea soliti erant dii gentiuin quae- 2 5 

rentibus responsa praecancre, arbor niullum annosa; sicut 

1 co. cipracssi D: co. cyparissic T: conifera cyprassi (tx cypa-) A' 

cuius K 2 proximum T 3 altum A* inpcnctrabilis T: -le D 

nu. cnim on. A" onerc D 4 ca quc (quae) TD firmatc A* 

pcrscverct T l ; pcrdurat A' 6 urer.] oritur A" 10 wCp] piro codJ. 

12 qui] qnac D 13 Icvis] cius A' scd inde conmaculosum D 

est et in pa. distrtctionibus T 14 q». est pr. acc. T 16 et corncum 

o»t. K autcm] aut A" palus] pius D 19 visui A* 20 tcrrcat D 

Pl. altitudinc D 21 quod] quia A' WAOTW] platus cotld. {c/. XV. 11. 23"): 

*Anrov tdd. grccc D 22 scriptnla D 23 dilata 7": dilatata D 

24 similibns thtt. 25 si. qiterinus D crant ovt. K a6 pracvenire 

A' inulta T annos D


legitur de quercu Munibre, sub qua habitavit Abrahani, quae 

fcrtur usque ad Constantis fegis impcrium per mulUi saccula 

pcrdurasse. Huius fructus galla appellatur. Ex quibus una 

agrcstis

isinoRi 

46 Tilium dicunt vocutum eo quod utilis sit ad usum telorum 

nitore ct levitatc iaculandi: est enim genus materiae Icvissimae. 

47 Salix dicta quod celeriter saliat, hoc est velociter crescat, arbor 

lenta, vitibus habilis vinciendis. Cuius seminis hanc dicunt 

esse naturam ut si quis illud in poculo hauscrit, liberis careat; 5 

sed et feminas infecundas efficit. 1'opulus autem ct salix et 

48 tilium niollis maleriae sunt et ad sculpturam aptac. Vimen 

vocari eo quod vim habeat multam viroris. Natura enim eius 

talis est ut etiam arefacta abluatur, virescat, deinde excisa atque 

49 in hunio fixa, radicibus sese ipsa demergat. Myrice, quam >o 

Latini tamaricum vocant, ex amaritudine nominata; gustus enim 

eius nimis amarus est. Haec arbor in solitudine et saxosa humo 

nascitur: ex qua etiam arbore maleficis artibus fiiarjOpa, id est 

50 odia, concitari dicuntur. Myrtus a niare dicta, eo quod magis 

lilorea arbor sit. Vnde et Vergilius (Georg. 2, r 12): '5 

Litora niyrtetis laetissima, 

et(Georg.4, 124): 

Amantes litora myrtae. 

Hinc est quod et a Graecis fivpivyj dicitur. Medicorum auteni 

libri hanc arborem aptani scribunt mulierum nccessitatibus 20 

51 plurimis. Lentiscus, quod cuspis ipsius lentus sit et mollis: 

nani lentum dicimus quidquid flexibile csl; unde ct lcntum 

vimen et vites. Vergilius (cf. Georg.4, 558; Ecl. 3,38): 

Et lentae vites, 

pro flexibiles. Huius fructus oleum desudat, cortex resinam, 35 

(]uae mastix appcllatur; cuius plurima ct mclior in Chio insula 

52 gignitur. Tcrebinthus arbor, Graecum nonicn, generans resi- 

i Tilcum di. vo. A": Tialium dictum T 2 ct om. A' gcnus oni. K 

5 si qni illo T auxcrit 7* 6 pupulus (^.v puiiis) l) 7 sculturam D 

9 abl. ct vir. K: abl. ct arcscat D ro in umim olixa D n tamaricum 

7": tramaricium A': traniaritiam I) la saxo humo DT: saxoso imo A" 

*3 /"°"0 mistra codd. id cs T 14 concitare D 15 litorc arb. T: 

litoribus arb. D un. virg. D 16 litorc tnirtctis (-tus ?) T 

19 quod a A' 20 scribcnt mulicrcm D ai ccspis A' illiusZ? 

aa quodquod A' flcxibilis D 26 qucin ma. T: quem astix (tx 

ax-) D plur. mcl. T: priina ct mcl. U in Chio] initio D 

27 gcncrat K

ETYMOLOOIARVM LIB. XVII. vii 

nuni omniuni resinarum praestantiorem. Buxus Graecum noiuen 53 

est, ex parte a Latinis corruptum ; irvfas cnim appellatur apud 

eos. Arbor semper virens et levitate materiae elementorum 

apicibus apta. Vnde et Scriptura (Isai. 30, 8): ' Scribe buxo.' 

5 Rhododendron, quod corrupte vulgo lorandrum vocatur, quod 54 

sit foliis lauri similibus, flore ut rosa; arbor venenata. Interficit 

enim animalia, et medetur serpentum vexationes. Herbitum 55 

vocaverunt pastores eo quod vice herbae praebeatur pecoribus, 

ubi pascua dcsunt. Turbiscus, quod de uno cespite eius multae 56 

10 virgultae surgunt, quasi turba. Stipa vocata propter quod ex 

ca stipentur tecta. Hinc et stipula pcr diniinutionem. Arundo 57 

dicta quod cito arescat. Hanc veteres cannam vocaverunt; arundinem 

postea Varro dixit. Sciendum sanc quod Latinum canna 

de lingua Hcbraea sumpsit; apud cos cnim calamus ' canna' 

15 dicitur. Cicuta autem est quod est intcr cannarum nodos; 

dicta quod lateat. In Indicis stagnis nasci arundines calamique 58 

dicuntur, cx quorum radicibus expressum suavissimum sucuni 

bibunt; unde et Varro ait (20): 

Indica non niagna in arborc crescit arundo; 

20 illius et lentis prcmitur radicibus hunior, 

dulcia cui nequeant suco contendere mella. 

Sabucus mollis ct pcrvia arbor. Rhamnus genus cst rubi, quam 59 

vuigo scnticeni ursinam appellant, aspcruin niinis ct spinosum. 

Sontix dicia a situ, quod est terra inculta in qua scntices spinac- 60 

35 quc liascuntur. Maiorcs autcm nostri omncm arborem spinosam 

5 53 P° st 5 54 '" K s P a * a " l 'nis T ap. cos app. A' 3 Ifiv.] 

lcnitatc T: lcnitatcm D 4 scribit buxum K: scrcbo buxo D 

5 Rodandarum codd. (etiam F) 6 sit om. T l lauris T l ^ similis A' 

§ 55 a " te § 5 2 *'" '* : t° sl ll ""ba (J 56J 111 C 7 Erbutum A": Krbitum 

DT(IWHC) 10 Stcpu DE: StcpaF: Stippa T(>ion U) voc. 

prop. om. KP ("o;« CEFU) 11 stupola A': stuppla /': spula F (jion 

CEU) pcr dim. o»t. KP (MO;I CEFU) Ar. dic. autt Stipa (§ 56) 

KP {>ton CEFU) 13 hanc cx hunc D 14 canne di. T 15 nodosl 

notis D 16 dic. autcm quod K 17 sucus bibcnt A* 19 nom A 

(non MNP) magna KMP; tnagnam /V: magnum CDEFTU: 

magno Mon. 30 ct] c .Jm 1 . racidicibus A' (11011 MiVP) 21 dulcca 

A7 J : dulciam N {11011 Af) ncqtic aul C u«& nnr. contcndcrc 

scii/>sii condcrc DEFKMiXP Afon. 1 : conccdcrc CTU 33 Sagucus D 

mo. pcr. "/' 23 aspcram ni. ct spinosam D


61 veprcm diccbant, quod vi prcndat. Olcastcr dictus quod sit 

foliis olivae similibus sed latioribus, arbor inculta atque silvestris, 

aniara atque infructuosa; cui insertus olivae ramus vim mutat 

radicis ct vertit eam in propriam qualitatem. Lacrima oleastri 

arboris duplex. Alia enim gummi simulat sine ullo qualitatis 5 

morsu, alia amnioniaci guttam ex destillatione collcctam ac 

62 remordentem. Oliva Graece ikawv dicitur, ex quo in Latinum 

tractum est ut oliva dicatur. Olea autem ipsa arbor cst; fructus 

oliva; sucus oleum. Est autem arbor pacis insignis, cuius 

63 fructus diversis nominibus appellatur. Orchades olivae Gracca 10 

etymologia a similitudine testiculorum vocatae, quos Graeci 

64 o/>x«s vocant. Radiolae pro eo quod oblongae sunt in moduin 

radiorum. Paphiae a Papho insula dictac, unde prins adlatac 

65 sunt. Lyciniae, eo quod optimum dent lunien; nam Ai.x»'«'


maturis, commune dicitur. Ex his ad usum vitac primum cst 

Hispanum, secundum viridc, tertium communc. Amurca olei 69 

pars aquosa ab emergendo dicta, id cst, quod ab olco se mcrgat 

ct facx sit cius. Ilanc Gracci d/xy/;»' vocant cx Latina lingna 

5 trahentes vocabulum. Gummi Graccum nomcn cst; hoc enim 70 

illi KOfifii dicunt. Resinam Graeci itrjrivijv vocant; peiv cnim 71 

Graece dicitur quidquid manat. Est enim lacrima sudore cxhalata 

lignorum, ut cerasi, lentisci, balsami, vcl rdiquarum 

arborum sive virgultarum quac sudarc produntur; sicut ct 

j0 odorata orientis ligna, sicut gutta balsami ac fcrularum vcl 

sucinorum, cuius lacrima durescit in genmiam. Prinia est resina 

tcrcbintbina, oinnium pracstantior: adfcrtur autcm cx Arabia 

Petraea. atque ludaca ct Syria, Cypro ct Africa, cx insulis quoquc 

Cycladibus. Sccunda cst lcntiscina, quac mastix vocatur ; 

is, baec ex Chio insula deportatur. Tertia pinalis, quarum alia 

iriTvli-T), alia TTCUKIVJ/, alia licjuida, alia arida: ct adfcruntur cx 

Tyrrhena Colophonia. Vnde cliam nomcn Colophonia rcsina 

sumpsit. Pix Graecum nomcn cst, quani illi Triairav vocant. 72 

Alii volunt cx pino picem vocari. Ilauc a. Graecis appcllatur 

20 K-Xwria : nos raimlem diccrc possumus. Cuius probabilis splcndens, 

lcnis ct munda. Crcandarum arborum naturalitcr tria 73 

sunt gcncra : aut cnini sua s[)ontc nascuntur; aut cx seminibus 

forluitu iacciUibus surgunt; aut cx radicibus pullulant. Nam 

cctcra usus invcnit favLMitc naiura. Omnia poma Litinc fcmi- 74 

35 nini fcrc sunt gcncris, cxcuptis paucis, ut hic oleastcr, boc silcr, 

ut Vcrgilius (Gcorg. 2, 12): 

3 pars olci pars D 3 qu. ol. A' bc cnicrRal tlcll. 4 «5/». J 

amorccn T: amurcian A*: ainurccn/> 5 Ginuiucin A': Gummcn 7": 

Guincn D 6 KO.~\ gummi K: goini DT /"J T 0 rctinam codii. 

/S«i>)rci DT: rcs A' 7 quodquod A* cx.alig. T 8 ccrasis 

cothl. rcliquorum 7" 9 virgultorum A' xa tcrcbcntina A': 

tcrcbina T arabic (-iac) patria codil. 15 Chio] cisio D 16 »IT.] 

pitincs T: abitina A': pitinis D mu.] pcucinc 7": piccina A': 

piucinac D aflcrentur K 77 tcrcna I) 18 rumsit ttt vitl. D 

illa D 19 aliud vo. T appcllantur T 20 clonia DK(cunt 

Gloss. 5,180, 11) : colonia T cl. n. ramalc A': cloniamis Unmnlcm D 

22 sua ofii. A* 24 usus] liuius D poma] arboriun notnina Scn>. 

6 Vtrg. ut ctxU. 

iitia ti K


Molle siler. 

Item hoc buxum, licct et hacc bu.xus dicatur. Nam supcrfluam 

quidam volunt facere discretionem, ut haec buxus dc arborc 

dicamus, buxum vero de ligno conposito. 

VIII DEAKOMATICIS ARUORIUVS. Aromata sunt quacquac fra- 5 

grantis odoris India vcl Arabia mittit, sivc aliae regiones. 

Nomen autem aromata traxisse videntur, sive quod aris inposita 

divinis invocationibus apta videantur, seu quod sese aeri 

inserere ac misceri probantur. Nam quid est odor nisi acr con- 

2 tactus ? Tus arbor Arabiae inmensa atquc ramosa lenissimi t0 

corticis, ramis ad accris qualitatem, amygdalae modo sucutn 

aromaticum fundens album et masticatione vcluti in pulverem 

rcsoltitum, ct cum frangitur, intus pingue et igni adpositum 

facile ardesccns. l£t appellatur apud nos masculum, co quod 

sit natura rotundum in modum tcsticulorum. Rcliquum pla- 15 

nutn ct pcne scabrosum, minus optimum. Adulteratur autem 

admixtaresina sive gumnii, scd dinoscitur sua proprietate. Nam 

tus igni inpositum ardcscit, resina fumcscit, gummi voro li- 

3 quescit calefactum. Tus autcin a tundcndo dictum. Hoc ct 

libanum vocatum a monte Arabiac, ubi Sabaci sunt. Nam 20 

4 nions eorum Libanos dicitur, ubi tura colliguntur. Myrra 

arbor Arabiac altitudinis quinque cul>itoriim, similis spinac 

quain "mwOuv dicunt: cuius gutta. viridis atque aniara; undc 

cl nomcn acccpit myrra. Gutta cius spuntc manans prctiosior 

cst, clicita corticis vulncrc vilior iudicatur. Sarmcntis dus 25 

Arabcs igncs fovcnt, (luorum fumo satis noxio, »isi ad odorcm 

storacis occurrant, plcrumque insanabilcs morbos contralnmt. 

3 districtioncm A' 4 conpositum D 5 iingrantis otl. D: fraglantis 

oj. T : il.n^rantcs odorcs A' 7 inpos. n div. A* 8 acris D 9 inisccrc 

prubatnr/^ lontractus T- u modiun KT 13 nlium/>A" 

niaslicationcm DK vclut T pulvcrc DT 13 rcsoluto A* 

»t K cum fr.] confrangitur codJ. ig. clcpositimi J) 

14 masculus DT 16 scrabrosuin DT; sabrosum K 17 admixtuin D 

18 fumictt D gtimmcin K: gutncn DT 19 tondcndo K: 

lundo D 30 vocatur A' 21 libanoscilur 1) antc corr. dura D 

aa alt. ad qu. D 23 indc ct no. K\ undc no. D a.j ciu?] cuius 1) 

25 cliciloctco. K sarmcnta D'V 26 ignc A': ignibusZ)7" 

>ii. ad orcin st. O l

ETYMOLOGIARVM LIB. XVII. vii, viii 

Myrrha autem Trogodyte ab insula Arabiae dicta, ubi melior 

colligitur ct purior. Storax arbor Arabiae,similis mali Cydonii, 5 

cuius virgulae inter Caniculae ortum cavernatim lacrimam 

fluunt. Distillatio eius in terram cadens nmnda non est, scd 

5 cuni propriac corticis sc[r]obc servatur. Illa autcm, quac virgis 

ct calamis inhacserit, munda est ct albida, dchinc fulva fit solis 

causa. Et ipsa storax calamites, pinguis, rcsinosa, odoris iucundi, 

humccta ct vcluti mellosum liquorcm cmittens. Storax 

aulcni dicta quod sit gutta arboris profluens ct congclata. Nam 

10 Graeci stiriam guttani dicunt, Graecc autcni oru'/>u£, Latine 

storax dicitur. Udclliuni Indiac ct Arabiae arbor, cuius lacri- 6 

nia nielior Arabica. Kst enim lucida, subalbida, levis, pinguis, 

aequaliter ccrca, ct (juac facilc molliatur, nc(|uc ligno vcl terrac 

comniixta, amara, odoris boni. Nam ex India sordida cst ct 

15 nigra et maiorc gluba. Adulteratur autem admixtogummi, qui 

non ita amarificat gustuni. Mastix arboris lcntisci gutta cst. 7 

Ilacc granoniastix dicta, quia in moduni granorum cst. Melior 

autem in Chio insula gignitur, odoris boni, candoris ccrac 

Punicae. Vndc et splendorcm cutis pulchrificat. Adulteratur 

ao intcrdum rcsina vel turc. 1'iperis arbor nascitur in India, in 8 

latcrc niontis Caucasi, quod soli obversum cst, folia iuniperi 

siniilituclinc. Cuius silvas serpcntcs custodiunt, sed incolac 

rcgionis illius, quum maturac fuerint, inccndunt, ct serpentcs 

igni fuganlur; cl indc ux flamina nigrum pipcr cfticitur. Nam 

35 natura pipcri.s alba est, cuius quideni divcrsus cst fructus. Nam 

1 myr. . . . jiurior om. KNP trogoditc (-tac) DCF: tragoditc T 

a stirax D mala 7': malo D 3 intra cnnculc T lacrimac A' 1 

4 lluit 7": fluant D l : flucnt D : 5 propric 7': propria K: proprii 1) 

scnivc D; corr. Scliittir: 6 catamis] rainis K cst (_! scl) 

cras. T olbida D 7 istorax D calamitis A' 8 incll. 

liumorcin {dclcl.) ligorcm A' 9 nam 0111. K 10 grccc D istiriam 

A': stran (-am ?) T\cf. XIII. xx. 5) grcci D lat. storacc T: 

latini storicac D 11 Hidclla codd. tt Isid. 12 lcnis D 13 nioliatur D 

15 qtii]quac K (D vix lcg.) 16 gustu DT: giisto A' lc.] lintis A' 

17 granum mastix A* 19 ptunicc T umlc ont. K splcndorcA* 

guttis DK 20 rcsinac D vcl] tit A* 1'incr D 

21 caticnsi D quo so. obvcrsus T iun. similitudincm /*: ad 

itin. sitnilittuiincm Solin. 53, 51 22 silva 7' iucultas (as r.v corr.) 

rcgioncs 1' 24 igni


quod inmaturum cst, pipcr longum vocatur; quod incorruptum 

ab igni, piper album; quod vero cutc rugosa et horridft fucrit, 

cx calore ignis trahit et colorem ct nomen. Piper si levc cst, 

vetustum est; si gravc, novellum. Vitanda cst autcm mcrcatorum 

fraus; solent enim vetustissimo pipcri humecto argenti 5 

9 spumam aut plumbum aspargcre ut ponderosum fiat. Aloa in 

India atque Arabia gignitur, arbor odoris suavissimi ac summi. 

Denique lignum ipsius vice thymiamatum altaribus adoletur; 

10 unde et nomen traxisse creditur. Cinnamomum dictum quod 

cortex cius in moduni cannae sit rotundus et gracilis. Gignitur 10 

autcm in Indiae et Acthiopiae regionibus, fruticc brevi, duoruin 

tantum cubitorum, colore subnigro vel cincreo, tcnuissimarum 

virgarum. Nam quod in crassitudinem extenditur, despcctui 

cst; quod vero gracilius provenerit, cximium. Quod cum 

frangitur, visibile spiramentum cmittit ad imaginem nebulac 15 

11 seu pulveris. Amomum vocatum quod vcluti odorem cinnamomi 

rcfcrat. Nascitur in Syria ct Armcnia, frutcx botruosum 

semcn reddcns sibi conexum, flore albo veluti violac, foliis si- 

12 milibus brioniae, odore cliani bono; soninos suavificat. Casia 

nascitur in Arabia, virga robusli corticis, ct purpureis foliis ut 20 

piperis. Est autem virtutis cinnamomi similis, sed potcntia 

inferior; undc [etj pro cinnamomi vicc duplcx eius pondus in 

13 medicamentis admiscitur. Calamus aromaticus a similitudine 

calami usualis vocatus. Gignitur in India multis nodisgcniculatus, 

fulvus, fragrans spiritus suavitatc. Qui cum frangitur, in 25 

tnullas fit partcs scissilis, simulaus gustu casiain cuin lcvi acri- 

14 monia rcmordcnti. Balsami arbor in Iudaca intra terminos 

a ab igni] ab imi Z) J : ab D l niR. torritla D 3 trahit coi. K 

levis A' 4 vctustus A' 1 gravis A' 5 pipcr D 6 spargcrc T 

7 odorfl 8 timiatutn Z/' 9 Cinnamum (Cina-) codd. 10 canna K 

11 autcm om. O ia circnco D 14 pcrvcncrit /) cum fr.] 

confrangitur axtd. 15 cxpiramcntum A' 16 cinnaini KD (cx cina-^ 

17 ct] in D butrosum A' 18 foliac A' 19 suavivificat T 

20 purpucrciA': porporcac D ai cinnami K 23 tin. pro I)T 

cinnami A' 23 mcdicamentum T: -tis r.v -tibus A' admiscctur DK 

24 vocatur A7) J (-tu »/ vut. D x ) 25 spiriln suavitatis D 36 partis 

scissitnilis bitn. D 27 rcmortcnti D liaUaiuutn D

RTYMOLOGIARVM LIH. XVII. viii, ix 

tantum viginti iugcrum erat. Posteaquam candcm regionem 

Romani potiti sunt, ctiam latissimis collibus propagata cst, 

stirpc siinilis vitis, foliis similis rutae, scd albidioribus sempcrquc 

manentibus. Arbor autem balsamum, lignum eius xylo- 

5 balsamum dicitur, fructus sivc semcn carpobalsamum, sucus 

opobalsamum. Quod ideo cum adiectionc significatur, co quod 

percussus ferrcis ungulis cortcx Hgni pcr cavcrnas cximii odoris 

guttani distillat; cavcrna enim Graeco scrmone uirij dicitur. 

Cuius guttam adultcrant admixto Cyprino olco vcl mclle. Sed 

10 sinccrus probatur a niclle si cum lacte coagulaverit, ab olco, si 

instillatus aquac aut admixtus facilc fucrit rcsolutus, praeterca 

ct si lancae vcstcs cx ipso pollutac non maculantur. Adultcralus 

quidcm ncque cum lacte coagulat ct ut oleum in aqua 

supcrnatat ct vestcm maculat. Halsama autcm si pura fucrint, 

15 lantam vim babent ut, si sol excanducrit, sustincri in manu non 

possint. 

UK HERMS AROMATICIS SIVK COMMVNIHVS. Extant et ix 

quarundam hcrbarum nonuna, quae ex aliqua sui causa rcsonant, 

babcntes nominum cxplanationem. Non tamcn omnium 

ao herbarum ctymologiam invenies. Nam pro locis nuitantur 

ctiam nomina. Folium dictum quod sinc ulla radicc innatans 2 

in Indiac litoribus colligatur. Quod lino pcrforatum siccant 

Indi atquc reponunt. Fertur autcm Paradisi cssc hcrba gustu 

nardum refcrcns. Nardus bcrba cst spicosa, unde ct a Graccis 3 

35 i'a/Aifrrtt#\i>« nppcllat.i; quarum alia Indica.alia Syriaca vocatur ; 

non quod in Syria nascalur, scd (juod mons, in quo invcnitur, 

1 cadcm D 3 stirpis si. A': stirpcs milis D 4 madcntibus A' 

nu. in l>nls. 1) 6 ndicctioncm I) significantur K coquod] 

dc quo T 7 un. fcr. T: fcr. vinculis A* 0 gvitta corfd. autcm 

rorr. cnim D g guttc adul. T IO sinccro A' n instillatur 

(rv -tus?) T: -tum A* admixtum A' rcsolutum A' pract. 

si A' 13 lanca vcstis K nom D adultcratur 7*: -tum A' 

13 lac D 14 supcrnatct D 15 tantam (ain »;« rns.) D incanducrit 

A* sustincrc D 17 Extanti pcr accidc ct quar. D ut vid. 

ai ctiam nominibus DT aa linutn 7": ligno D 23 i. aquc A': indc ad 

quo D Par. cssc 0111. K 24 spinosa un. A': spicum cundcm 

(rorr. ca-) D 35 vap$.~\ nardostacos A': nardistacos T\ nardustn 

quus D 26 scd quia A'


alio latere Indiam spectat, alio Syriam. Est autcm Indicum 

multiforme, sed melius Syriacum, lcve, fulvum, coniosum, spica 

parvum, odorissimum, cypcrum similans. Quod si nuiltum in 

orc tardaverit, linguam siccat. Nardum Cclticum a rcgionc 

Galliae nomen traxit; nascitur enim saepius in Liguriae Alpi- 5 

bus ct in Syria, fruticc parvo, radicibus in manipulo collectis 

Hgamentis. Flos eius tantum propter odorem bonus: thyrsi 

4 eius atque radiculae utiles probantur usibus nostris. Costuni 

radix hcrbae est nascentis in India, Arabia et Syria: sed niclius 

Arabicum. Est enim album et lcve, suave, iucundi odoris, 10 

Indicum colore atro et leve, ut ferula, Syriacum vero pondere 

grave, colore buxco, odore acri, summum tamen album, levc, 

5 aridum, gustu incendens. Crocum dictum ab oppido Ciliciac 

qui vocatur Corycium, quamquam ct alibi nascatur, scd non 

tantum vcl talc quale in Cilicia : undc ct a potiori partc nomcn 15 

acccpit. Nam nniltae rcs nomina sumpserunt a locis, ubi plus 

provcnit ct mclius aliquid. Optimuin autcm cst quod fucrit 

rcccns, odoris boni, albcdine parva, porrcctac longitudinis, intcgrum 

ct ncque in fragmenta comminutum, inspiratione bona, 

et cum carpitur manus inficicns et levitcr acre. Quod si cius- ao 

modi non fucrit, aut vetustum aut infusum agnoscitur. Adultcratur 

autcm admixto crocom.1gm.1tc : augcndi quoquc pondcris 

causa spuma argcnti contrita adicitur. Ea proditnr si pulvcrulcntum 

rcpcritur atquc decoctum ab odorc proprio fucrit lai^sum. 

6 Crocomagma cxpressis aromatibus crocini ungucnti atquc \n- 25 

formato scdimine in panusculos fit; ct ideo sic appcllatum. 

7 Asarum nascitur in umbrosis montibus, floribus casiac similibus; 

intcr quae flos iuxta radiccm purpurcus, in quo semen 

r cxpcctat DT 3 cypinim A': cipcrum DT 5 galilcac A' 

6 siric T(i. e. Syriac) fruclucc I) 7 bonum codd. tursi 

DK: tirsi T 9 hcrba D 10 iuc. od.l iiiciintlior A' 11 fcrulc /': 

fcrulam D pondcro K 12 acro TDe.vcon. (f/ Jsid.): agro Kl) 

anlecorr. sumum D 16 mulli D 17 provcniunt A' 20 ciusm. 

fu. A" 2i agn. ] albiscitur A' 33 aclic.l «licittir T ca om. K : 

ct D si] ct si D 25 Crocummagna A': Crncotnagnn (r.v -ru- 

$ttviil.)T crocini ex croci T 26 panuscolos T: panusculus DK 

appcllatur A" 27 Asurum DK 2O puipiircis T

ETYMOLOGIARVM LIB. XVII. ix 

continctur uvarum simile, radicibus pluribus atque tenuissimis 

ct bene rcdolcntibus, ct est virtute similis nardo. Phu nascitur 

in Ponto, foliis oleastro simililms. Cyperum a Graecis vocatum 8 

quod habeat virtutem ferventcm. Radix est iunci tiianguli, 

5 fnliis porri similibus, radicibus nigris sive contiguis in similitudinem 

olivarum, odorissimis atquc acerrimis. Nascitur in 

paludibus atquc vacuis locis. Traditur etiam alia spccies cypcri, 

quae in India nascitur et appellatur lingua corum zinziber. 

Iris Illyrica a similitudine Iris caelestis nomen accepit. 9 

10 Vnde et a Latinis arcumen dicitur quod flos eius coloris varictate 

eundem arcum caelestem imitetur. Illyrica autcm dicitur 

quia in Illyrico plurima ct olentissima cst. Species cius foliis 

gladioli similis, radicc aroniatica, odoris boni. Acorum foliis 10 

iridis similibus; radicibus accrrimi odoris, scd iucundi; propter 

isquod et aromatica cst. Mcu. Cardamomum. Squinum melius 11 

[cst] quod in Euphratc nascitur quam quod in Arabia, fulvum, 

tmiltiflorum, purpureum, tenuc, odoris rosci cum manu confricatur, 

gustu inultum inccndit linguam atquc niordct. Iluius 

flos axoivov uvOos dicitur; uvOos cnini Graccc flos nuncupatur. 

20 Tbymum appcllatum quod flos cius odorem rcfert. De quo 12 

Vcrgilius (Gcorg. 4,169): 

Redolentque thymo fragrantia mclla. 

Kpilhymum Graccum nomcn, quod I-itinc dicitur flos thymi; 13 

nam flos Graccc Ovfiov vocatur : est autcm flos thymbrac similis. 

1 pluribus ex plubus T: floribus D: plurimis K 2 cst o»t. K 

Phu . . . sim. post zinzibcr (§8) »1 K Fu codrf. 3 alinstro T 

similis 1) Cyparum A^ : qui pnrum DT 4 Cnuclcx Sc/iware 

trisanguli K 5 nip. contigtiis in sim. ol. (nblongis sivc rottuulis) 

od. Sclnvarz 7 cupnri K: quipari T: qticpari D 8 zinzibcr DT: 

zenzibcr A* 9 acris cacl. D 10 argumcn D ta in illiricn K: in 

illirica 7": in ilirica D violcntissima DT 13 gl. similibus D: 

gtadiolis similibtis A' radicibus D 14 iridc A': iri D practcr 

qiiod D 15 Mcu oin. A': Mcu si non radiccs T (tion U) Card. 

nnsturcio T {jion U) mclior codd. 16 cst Imb. K: otn. DT 

cfrata T fluvium A' 17 tnultum florum A' tcnui od. 

rose T 18 gustuin axhl. 19 a\.u*0.~\ squinoantus A': squinivnntos 

T: squivantus D 20 rcfrct D 23 nom. cst quod A': nom. quos D 

(\. tli. 0111. K 24 nam 0111. A' 1 Gr. thimum :li-) TD: timuin 

Gr. A" timbrc codd.


14 Sampsuchus, quem Latini amaracum vocant. Cuius nominis 

usum Vergilius ctiam ad Venercm rcfcrcns ait (Acn. 1, 693): 

Vbi mollis amaracus illum 

floribus aspirans amplectitur umbra. 

Apta est autem haec herba unguentis: unde ct nomen traxit 5 

amaracus a puero cuiusdam regis, qui casu lapsus, dum ferret 

unguenta, novum et gratissimuni ex confusione odorem creavit. 

15 Hyacinthus herba est habens florem purpurcum. Traxit autem 

nomen a puero quodam nobili qui in saltibus inter purpureos 

flores repertus est interfectus; deditque nomen herbae puerilis 10 

funeris casus. Est autem radice et flore bulbi similis, pueros a 

16 pubertate rctinens. Narcissus herba fabulose inpositum nomen 

habct a quodam puero cuius membra in hunc florcm transicrunt, 

qui et nomcn Narcissi in appellationc custodit et dccus 

17 puichritudinis in candorc retinct foliorum. Rosa ab specie ^5 

18 floris nuncupata, quod rutilanti colorc rubcat. Lilia lactci 

floris hcrba, unde et nuncupatur, quasi liclia ; cuius dum can- 

19 dor sit in foliis, auri tamcn species intus effulgit. Viola propter 

vim odoris nomcn accepit. Huius gcncra sunt tria: purpu- 

20 rcum, albuni, mclinum. Acanthus hcrba Acgyptia scmpcr 2O 

21 frondens, spinis plena, flexibili virgulto; in cuius imitatione 

artc vestis ornatur, quae acanthina dicitur; et acanlhis dicta. 

22 llcdora dicta quod arboribus rcptando adhacrcat. l)c qua 

Vcrgilius (Ecl. 8,13): 

Intcr victriccs hcdcram tibi scrpcrc lauros. 25 

Alii bcderam aiunt vocatam quod hacdis supra lactis abundan- 

23 tiam in cscam a vctcribus pracbebatur. Hcdcrac frigidac 

tcrrac indiccs sunt wiKw


cst si qui potus hcdera coronetur. Elleborum mcmorant in 24 

Graecia circa Elleborum quendam fluvium plurinuim gigni, 

atquc inde a Graccis appellari. Hunc Romani alio nomine 

vcratrum dicunt pro eo quod sumptum motani mentem in sani- 

5 tatcm reducit. Duo sunt autem gcncra: album et nigrum. 

Acone portus est Bithyniae qui provcntu malorum graniinum 25 

usque adeo celebris est ut noxias herbas aconita illinc noniincmus. 

Nam toxica vencna eo dicta quod ex arboribus taxeis exprimitur, 

maxime apud Cantabriam. Euphorbium dictum quod 26 

10 eius sucus oculorum acuat visum. Cuius vis tanta est ut duris 

carnibus superadiecta citius coqui conpellat. Nascitur in multis 

locis, scd plurima in Maurctania. Iîscr hcrba nascitur in 27 

monte Oscobagi, ubi ct Gangcs fluvius oritur; cuius sucus 

dictus primum lacsir, quoniam manat in modum lactis, deindc 

15 usu dcrivantc lascr nominatum est. Hoc et a quibusdam 

opium Cyrcnaicum appcllatur, quoniam et apud Cyrcnas nascitur. 

Aloc bcrba amarissimi sucus. Panaccs hcrba fragrantis 28 

odoris; thyrso fcrulac similis, ex quo profluit sucus, qui dicitur 

opoponax, croccus ct pinguis, odore gravis ct amarissimus. 

20 Galbanum. Dicta mons Crctae, cx quo dictamnum hcrba no- 29 

mcn acccpit, propter quam apud Vergilium (Aen. 4, 73) ccrva 

vulnerata saltus pcragrat Dictacos. Tantac cnim potcntiae cst 

ut fcrrum a corporc cxpcllat, sagittas excutiat; unde ct cius 

pabulo fcrae pcrcussae sagittas a corporc inhacrcntcs ciciunt. 

1 siquis A' in Gr.] gracci (grc-) CDK 2 circa 0»«. KU (11011 C) 

cilcborc A' {11011 CU) quondam l'U : quodam A* (»/o« C) gignit D 

4 varatrum D motutn A': mutam D incntam 7* 5 rcducct D 

nutcm oni. T 6 provcntum D 7 ccl. ut A' illic D 8 tox.] 

tosca F: tusca DE X : tusca linpua (-nm) KNl* (»0» CTU) co] co 

KP l : go N: om. T: cx hcc UV{iion CEF) arborcis A' 9 cambriam 

KNP (tton CEFUV) Euforvium D 11 supcriccta D 

12 scd oin. K plurimc A' Lasar KT 13 oscopagi A' : 

oscupagi D cantcs D fubius T 14 dictus] dicitur T 

lascr qucm ma. K 15 dirivatac D hoc cst a T 16 cirinadicum 

A' quoniam] quod A' 17 Alocs h. A' : Alocn ti. D: Aloen 

crbam T Panacis K flagrantis D 19 opopanacis coilil. 

(-nascis D) op. di. D atnarissimi A': -mis D 20 Galb. 

sucus fcnile T aa pcragat T dictamosA': diclamnosT: dictam 

mons D tanta KD antc corr. potcntia A* 24 papulu D a om. T

TSIDORI 

Hanc quidam Latinorum pulcium Martis dicunt, proptcr belli 

30 tcla excuticnda. Mandragora dicta quod habeat mala suavcolentia, 

in magnitudinem mali Matiani: undc ct cam Latini 

malum terrac vocant. Hanc poetac uvOpbrnrofwpfov appellant, 

quod habeat radicem formam hominis similantem. Cuius cor- 5 

tcx vino mista ad bibendum datur, quorum corpus proptcr 

curam secandum est, ut soporati dolorcm non scntiant. Huius 

spccies duae: femina, foliis lactucac similibus, niala gcnerans 

in similitudinem prunarum; masculus vero foliis bctae simili- 

31 bus. Papaver herba somnifera; de qua Vergilius (Gcorg. 1,78): 10 

Lethaeo perfusa papavera somno: 

soporcm enim languentibus facit. Eius alia est usualis, alia 

32 agrestis, cx qua fluit sucus qucm opion appcllant. Colocynthis 

cucurbita agrestis ct vehementer aniara, quae similiter ut 

cucurbita per terram flagella tcndit. Dicta autcm colocynthis 15 

33 quod sit fructu rotundo atque foliis ut cucumis usualis. Centaurcam 

Graeci vocant quoniam a Chironc Centauro fertur rcpcrta. 

Kadem ct Xtfiwjmw;, quia locis humcctis nascitur. Kadcni ct 

34 fel tcrrac proptcr amaritudincm. Glycyriza Graccc c\ co dicla 

cjuod dulcem radicem habeat; y\x>Kv cnim Graccc dulcc dicunt. 20 

35 Kadcm u&ôs, quia siticntibus sitim scdat. Dracontca vocata, 

quod hasta cius varia sit in modum colubri, similitudinermiuc 

36 draconis imitetur, vcl quod cam herbam vipera timeat. Chclidonia 

idco dicitur vcl quod advcntu hirundimim videtur crnmpcrc, 

vcl quod pullis hirundinuin si oculi aufcrantur, niatrcs 25 

37 conim illis ex hac herba mcdcri dicantur. 1 Icliotropium nomcn 

1 polcium cociii. 2 tclae cxcuticndam D dicta om. D l sua 

viulcntin DT 3 magnitudinc D madiani A* 4 antropoinorscnsD 

6 vi. inissn DT 8 foliac Inct. A* 9 similitudinc D innculus T 

ante rorr. similcs D antc corr. 12 facit J)K : prcslat T cius o»i. I\ 

iisuvalis D 13 oppinion D Coloquintis eorfd. 15 coloqnintida rotld. 

(forl. recte, cimi dictam) 16 ut] in D Ccntauriam K: Centariam D 

17 grccc D vo.] voci vocant T Chi.] ccrcnc D: cincrc KT 

rcppcrtc T 18 candcm ct limsios T 20 grcci T dulccm I) 

dicitur A' ai scd*at T 22 similitudinc qua dr. cmittitur 1) 

23 vipcram T Cclcdonia T: Ccli- DK 24 dic. quod A" 25 pullus 

7": pnlsis D oculis T matcr A* 26 incdcrc D dicatur A' 

Kliutropum T: F.lcotropium D

ETYMOLOGIARVM LIR. XVII. ix 

acccpit primo quod acstivo solstilio florcat, vcl (|uod solis 

motibus folia circumacta convcrtat. Vnde et a Latinis solscquia 

nuncupatur. Nam ct solc oricnte florcs suos aperit, idcm 

se reclaudit cum sol occubuerit. Ipsa est quam Latini intubum 

5 silvaticum vocant. Haec et vcrrucaria, [co] quod extinguat 

vcrrucas ex aqua pota, vcl in cataplasmate posita abstergat. 

l'cntaphyllon a numero foliorum dicta; unde et cam Latini 38 

quinquefolium vocant; hcrba adeo munda ut purificationi et 

tcmplis adhiberi a gcntibus solita cssct. Hyssopum hcrba 39 

10 purgandis pulmonibus apta. Vndc ct in Vctcri Testamcnto 

pcr hyssopi fasciculos aspergebantur agni sanguine, qui mundari 

volebat. Nascitur in pctris hacrens saxo radicibus. Reubar- 40 

barum sive rcuponticum, illud quod trans Danubium in solo 

barbarico, istud quod circa Pontuni coiligitur, nominatum. Rcu 

15 autcm dictum quod sit radix, quasi radix barbara, quasi radix 

Pontica. Hyoscyamos a Graecis dicta, a Latinis hcrba cali-41 

cularis, quod caliculi cius in figuram cantarorum nascantur, ut 

est mali Punici, quorum ora scrrata sunt, habcntcs intrinsccus 

scmina papavcris similia. Macc hcrba ct insana vocatur, quia 

ao usus cius periculosus cst: denique si bibatur vcl cdatur, insaniam 

facit vcl somni imagincm turbidani. Manc vulgus milimindrum 

dicit, proptcr qurxl alicnationcm nientis inducit. Saxifraga 42 

vocata quod scmen cius petras in vcsica frangat at(iue conminuat. 

(icntiana nomcn sumpsit, ut mcdici mcmorant, ab 

25 invcntoro, radicibus aristolochiae siniilibus. Nascitur sub Alpi- 

1 solst. om. T vcl otn. T a soliscquin codd. 3 suas D 

apcriat T 4 cinudct A' qucm D 5 hac T crucaria D 

co oin. DK 6 qua D pota DK {rliam Tante corr.i): potnta 

Trxcorr. 8 purificntioncm D 9 solida D cssc 7": csscnt D 

atitc corr. Isopum DT: Isopus A" 10 pulminibus D 11 isopi 

cottd. (r.v sopi D) fasciculum D aspcrgcbatur T sa. 

ag. K »2 pascititr T hacr.] arcnis T Rcubarboro T 

13 mponticum T 15 quasi ra. (/>r/i«s) oitt. T 16 Iosciamos 7": 

lusquiamus A': Ios quiamos I) a Gr.] Rrccc A' a 0111. T 

17 caliculac in f. A' nascuntur A* 19 simila 7* 21 somnii A" 

turpidain D: torpidam A*7" 22 mcntii; 0111. T 33 scmcncius T: 

scminc suo A' 24 ut oin, T 25 aristolaciu T: aristuciac A*: aristolatia 

D sub] in A'


bus atque Galatia Asiae. Saturcia calida ct prope ignita. Vnde 

illi [ct] nomcn inditum crcdunt, quod pronos facit in Vcncrcm. 

43 Satyrion dicta a Satyris propter incendium libidinis, quam 

vulgus stincum vocant; Venerem enim suscitat. Idcm et 

orchis, quod radix eius in modum testiculorum sit, quos Graeci 5 

"PX*& vocant. Idem et leporina, propter quod caulem mollem 

44 cmittat. Vrtica ex eo vocata quod tactus eius corpus adurat. 

Est enim igneae omnino naturae ct tactu perurit, unde ct 

45 pruriginem facit. Artemisia herba Dianae a gcntibus consecrata 

est, unde ct nuncupata; Graece enim Diana "A/wcfus dicitur. iO 

46 Chamaemelos Graece dicta quod mali Matiani odorem habeat 

47 sitque brcvis terraeque vicina. Chamacdrys a Graecis appellata 

quod sit brcvis et pcr terram strata ct minuta foliis parvissimis. 

48 Taeon quidam mcdicus fuit, a quo Paeonia herba pcrhibctur 

inventa, ut Homcrus dicit. Hanc quidam glycysidcn vocant, 15 

quod dulcis saporis sit, vcl pcnturobinam a nunicro granorum; 

vcl, ut alii, dactylos a digitorum similitudinc. Nascitur in silvis. 

49 Buglossos a Graccis dicta co quod folia aspcrrima ad modum 

linguac bovis habcat. Quac mirum in modum ob sapicntiam 

nutricndam vino infundcnda a vctcribus mcmoratur. Convivii 20 

quoque hilaritatcm pracbcrc fcrtur: pro olerc etiam sumitur. 

50 Arnoglossos, id cst agni lingua, quae a Romanis plantago dicitur, 

quod planta cius cito adhacrcat tcrrae. Hanc multi pro olcre 

51 vcscunttir. Ilcrpyllos, quae apud nos scrpillus vocatur, pro eo 

» a. in galatiac As. A" Saturcgia D propc] non A" 3 il. 

nom. D X K quod] quia A' faciat T 3 Satiron T l : Satirios A" 1 

qiiam] quod A* 4 stinruni codd. (ctiant Mon. 1 ): -gum Arcv. 5 qiiod 

Cir. 1) 6 lcporinnm l) 7 cmitnt IP 8 ignitc D nat. ac 

«ac. A" 9 Artimisia KT diana T pcn. dicta {c.vf>iinct.) 

cons. T 10 «lianc T %\ Camimclos 7*: Camtnimclus A*: Camimclns 

D tnadiani A': maciani D 12 sicquc /) vicinia T 

Camidrios DT: Camitrios A' 14 Pion D 15 gly.] glesidcm codd. 

16 pontonibinam D\ pcntorobon tild. 17 vclud al. D: vcl 

(f.v corr.) ut al. T dactilos codt/.t dactylosam dcit.: fort. dactylou 

j8 Boglossos 7": Boclosos K' Boglosus D 19 lingua T Iiabcnt . 

o»t. K 21 pcrolcra A': pro olcra DT {ct IsitlA) 22 Arnoglosus IJK 

plantaco/J 23 pro olcra nxlif. (et Isiil.l): pcr olcra dclt. 24 Erpillos 

OT\ Krpillus A' scrpillos Tanttcorr.


quod radices ipsius longc serpant. Eadcm et matris animula, 

proptcr quod menstrua movcat. Aristolochia dicitur quod 5 a 

mulieribus fetis optima sit. Nam supcrsessa post partum 

matricem beneficio vaporis cxpurgat. Huius herbae genera 

5 sunt duo; quarum una aristolocbia rotunda dicitur, propter 

quod rotundam radicem habeat; altera aristolochia longa, quia 

radicem longam habet cum ramis et foliis longioribus; quam 

ctiam ct dactylitin vocant, quod sit radice roborc digitali ct 

longa. Erigeron a Graccis dicitur, quod vcre primo senescat: 53 

10 undc et eam Latini senicionem vocant. Nascitur pcr maccrias. 

Psyllios dicta quod semcn similc pulicis habcat: undc et cam 54 

Latini herbam pulicarem vocant. Hierobotane ideo a Graccis 55 

hoc nomen acccpit quod remediis ac ligamentis hominum ct 

purificationibus sacordotum a genlibus apta probarctur. Vndc 

15 ct cam pontifices sagmen appcllabant, quasi sancimcn; hacc ct 

vcrbena, quia pura. Paliurus, bcrba asperrima et spinosa. 56 

Strutbios, quam quidam hcrbam lanariam vocant, eo quod 

plcrique lanani ex ea lavcnt. Nascitur [in | locis cultis. [Splcnos 

dicta quod splenem auferat.] Cimicia, proptcr similitudincm 57 

ao citnicis dicta: unde ct cam Greci Kopiov vocavcrunt. Nascitur 

in locis aspcris atque cultis. Marrubiuni, qucm Graeci wfidaiov 58 

dicunt, vocatuni proptcr amaritudinem. Nascitur in campis. 

Puleium [apud Indos pipcre pretiosius cst]. Absintbium Grae- sg, 60 

cum nonicn. Cuius probabilius cst (iuod in Ponti rcgione 

1 scrpiantZJ animolaZ)7* a Aristoiocia DK\ Arisloiacia T(ilidcm 

in/in) 3 supcrcsa Sc/tzvars post om. DK partuum D 5 quarum"] 

qtia T aristolacia ro. D 8 dactilitin T: tlactilin A': tactilitin D 

sit oin. T digitali om. D l 9 Erigo T: Erioonoon A': Erigonon D 

quo D 10 matcrias DT\ matcria A 11 Psillios T: 1'sillius DK 

ta Gcrobotanc KT: Gcrapolanc D (pro Iiicra botanc) 13 lig.") 

lcgationibus Atxv. 15 qu. sacincm T: qu. saiiccimcn D ct om. 7' 

16 hcrbcnc 7"; vcrbana D Palliurus DT ($1011 U) 17 Strutios 

TM: Stutios A' : Strucios ex -cinos U: Strucius D 18 labant T 

in om. DK Splcnos . . . auf. sccl. ccM. {rf. % 87 m/rai) 

20 grccc D corion T: corioncm KI) (r.v ori-) ai incultis dctt. 

grccc D prasium DK : prasinum T aa dicunt r.vd*cant D 

vocatur T 33 Polcium A'7*: Polcgium (rx •ginutn «/ vhi.) D 

apud . . . cst hab. TU: om. CDK Abscntium AT: absincium 

D 34 cst om. K (JIOII U): gcnus cst I'seudoa/>ul. hcrb, 109


61 nascitur; unde et absinthium Ponticum nominatur. Symphytos 

Gracce dictus eo quod tantain in radicc virtutcm habcat ut 

62 frusta carnis adsparsa in caccabo coagulct. Polypodion hcrba 

cuius radix hirta atquc crinita, ut cst polypus; cx quo dcri 

vatum cst ut polypodion diceretur. Nascitur in teneris pctrarum 5 

63 tcrris, sive (luercis vicinis. Polios a Graccis; a Latinis onininiorbia, 

quod multis morbis subveniat. Nascitur in montibus 

64 ct duris locis. Scammonia, quam Latini acridium vocant, herba 

suci plena, quod colligitur sub cavata radicc: denique tcrram 

rotunda cavitate fodiunt, tum suppositis aut cochlcis aut nucis 10 

foliis cxcipitur sucus atque siccatus aufcrtur. Vcnit autcm 

saepius probabilius ex Mysia Asiac: huic contraria atque falsa 

65 cx Syria vel Iudaea. Daucos, foliis fcniculi similis thyrso 

bipalmis. Citocacia vocataquod ventrem cito depurgat; quam 

66 vulgus corrupte citocociam vocant. Iâppa dicta quod habeat 15 

67 caulem ingentcm pcr terram dispositam. Ilaec herba a Graecis 

i\uvOi>o)Tro


pria voluntate descendunt ad escam. Cicuta, propter quod in 71 

thyrso geniculato nodos habeat occultos, ut canna ; sicut dicitur 

fossa caeca, quae occulta cst. Ilacc potui data interficit: hanc 

in carccrc Socratcs bibit et expiravit. Persius (4, 2): 

5 Dicerc, sorbitio tollit qucm dira cicutae. 

Hacc dum hominibus vcnenum sit, capcllas efticit pingues. 

Trifolion, quam Graeci rptyvWov vocant, quod sit foliis trinis 72 

per singulas adunationes. Phlomos, quam Iâtini hurbam 73 

lucernarem vocant, ab eo quod ad lychnia facit. Eadcm et 

10 lucubros, quod lucem praebeat umbris. Pyrethron Graece dicta 74 

quod habcal radiccm inccndiosam atque coaccrvantem. Althaca 75 

malva agrestis, sive nialvaviscus; sed althaca, quod in altum 

surgit, viscus, quia glutinosa cst. Origanum, quod Latine colena 76 

interprctatur, proptcr quod infusum colorct vinum. Tilimallum 77 

15 vocabulum sunipsit, ciuud cumain foliorum ad radium solis circumacta 

convertat. Nam Grucci solcm TITUVU vocant, /xuAAw 

coniam ; ex quo confcctum est ut titimallum diceretur. Iluius 

spccics suptcm divcrsis in locis nasccnlcs. Strychnos, quac 78 

Iâtine berba salutaris vocatur, propter quod dolorcm capitis et 

20 stomachi incendium mitigat. Idcm ct uva lupina, propter 

semen cius uvac simile. Polygonos, quam Latini herbam 79 

saiigiiinariam vocant, quod missa iu naribus sanguinem movcat. 

Ambrosia, quani Laiini apiuin silvalicum vocant. De cjua 80 

Vcrgilius (Acn. 1,403): 

35 Ambrosiaeque comac divinum vertice odorem 

spiravcre. 

1 disciiulunt A' 3 j;cniculattir I) 3 lincc potui . . . cxpiravit 0111. 

KN (tioit CEF) 4 I'crsiusJ pcrpcnsiiis 1) 5 tulit Z> queml 

quoiiium K cicula A'7' 6 lioniibus D : iu omuibus T capillas 1) 

7 qucni T grccc D vocant cx -cat D b adnotationcs A': 

adnatationcs D Klomos DK: Flosmos 7* 9 luccrnalun D 

ad om. D x licinia codtl. faciat l) 10 Pirctcron D 

11 Altca tw/c/. 12 s. cviscus D : s. alba viscus (p»v liibiscus !) A' 

altca axld. X3 cviscus codd.: ct viscus tUtl. glatinosa D 

Origano DT concla A* '4 infusa D colcret T 

16 titan (-am D cx corr.) vo. lnallonctu co. axlil. 18 div. lo. 7" 

Strignos codd. 21 siinilc dctt.: similibus DT: siinilliinum A' 

PoliBonos 7": Policonos A': 1'ilogonus D 23 ambrosiaquc commc 

dcvinum 1) 26 adspiravcrc DT


Apiago, quod flores cius apes maxime appetunt. Portulaca 

81 Ro.smarinum, quani Latini ab eflcctu hcrbani salutarcm vocant: 

folia fenuculi similia atque aspera et rotatim terrac prostrata. 

82 Colocasia [nomen herbaej. Menta agrestis, quani Graeci Ko\afiii'6i)i>, 

nostri vulgo nepetam vocaverunt, maioris virtutis ct 5 

83 vchemens in calore. Genicularis herba substernitur ob scorpionum 

vim repcllendam. Gladiolus, quod sit foliis gladii simili- 

84 bus, thyrso cubitali, floribus purpureis. Verbascum. Agaricum, 

radixvitisalbae. Calamites. Lappa [genus hcrbae]. Lappago. 

Lapella. Beneola. Orcibeta. [Satyrion.] Myrobalanum. Aspho-10 

85 dclus, quam Latini a colore albucium vocant. Scilla, quod 

nocens sit; de qua superstitio gentilium dicit quod, si intcgra 

86 ad limen suspendatur, omnia mala fugat. Chamaepitys a 

Graecis dicta quod terrac adhaercat ct odorem pini habeat. 

Ilanc Latini cucurbitularem vocant, quod ex parte odorcm 15 

cucurbitae referat. Staphysagria nascitur [in] locis amoenis. 

87 Asplenos dicta quod splenem aufcrat; sive scolopendrios, co 

quod folia ipsius scolopendro aniniali sint similia. Nascitur in 

88 humidis petris. Volvus appellatus quod sit radix eius volubilis 

ct rotunda. Stoecbas in insulis Stoechadibus nascitur; undc 20 

89 et nuncupatur. Cyclaminos Graece dicta a quodam qui Cyclos 

vocatus cst, qui primus virtutes huius herbae invcnit; sive quod 

1 Apiaco DK: -con edil. flos ci. apcx T Porcilaca codd. 

3 fcuiculis A' forl. simili notatim D 4 nomcn crbc T: ont. DK 

na\."\ calniuitin cothl. 5 ncpitam A' 6 ob uin. K (11011 C) 

7 quod fol. siin. glad. A' 8 Vcrb. /xw/ albac A' 9 gcnus crbc 7": 

0111. DK 10 Lappclla D Vcncola DT: 0111. A* Satirion T: 

otu.DK Asfodillos T: Asfolidum A': Asfodilos D n Scclla 

(r.v Scilla ut vid.) T 13 Catnipdos T: Camipedos A': Cainniipclns D 

14. ct od. pi. ba. 0111. T 16 Stadsagrin 1) : Islafisngria Ti Stafisacria 

A* in Inib. T: ont. DK aminis/J 17 Asp....atif. 

/>


habeat radiccm rotundam: Graeci cnim KVKXOV rotundum vocant. 

Cuius radix aut sucus, si vino fucrit admixtus, ebrios facit. 

Nascitur in locis silvosis et agris. "A/irrcXos Aevioj, sive bryonia, 90 

quam Latini vitem albam vocant, vcl a qualitate coloris vcl 

5 quod cius radix contrita et corpori infricata tcneriorem et candidiorem 

cutem reddat. Nam ct sucus bacnrum eius lac ubcribus 

siccis reddit. v A/i7rcAos /uAcuva, id est vitis nigra, eadcmque 91 

labrusca: folia hederae similia ; in omnibus maior quam vitis 

alba: bacas similiter habens, quae in maturitate nigrescunt, 

10 unde et vocabulum sumpsit. Viticclla herba a Iâtinis appcllata 92 

quod sicut vitis quidquid proximum habuerit, adprehendat 

corymbis, quos anulos appellamus. Bupthalmos florcm habct 93 

croccum, oculo similem ; undc et a Graccis nomen accepit. 

Est autem caulc molle, foliis coriandri similibus. Nascitur iuxta 

15 muros civitatum. Phlomos, quam Latini verbascum vocant; 94 

quarum altera est masculus, albidioribus foliis atque angustioribus, 

altcra femina, foliis latioribus atque nigris. Ferula vocata 95 

a medulla: nam illam Varro tradit csse ferulac mcdullam, quam 

u«r


Et in proverbio: ' Qui inimicus cst, etiam in scirpo nodum 

98 quaerit/ Fucus genus hcrbac cst de qua tinguitur vestis, dicta 

quia mentitur alienum colorcm. Vnde ct Vergilius (Ecl. 4,42): 

Discet mentiri lana colores. 

99 Alga nascitur in aquis, segetis similis. Ita denique nomcn 5 

sumpsit ab algore aquae; vel quod alliget pedcs, quia crassa 

100 est, foliis aquam ex parte superantibus. Vlva et typhus herbae 

[quae] circa fontes et paludes stagnisque nascuntur. Ex 

quibus Iilva, id est alga mollis et quodammodo fungus, dicta 

101 ab uligine. Typhus vero, quae se ab aqua inflat. Vnde etiam 10 

ambitiosorum et sibi placentum hominum tumor typhus dicitur. 

102 Carex herba acuta ct durissima, sparto similis. De qua 

Vergilius (Georg. 3, 231): 

Et carice pastus acuta. 

103 Spartus frutcx virgosus sinc foliis, ab aspcritatc vocatus. Vo- 15 

104 lumina enim funium, quac cx co fiunt, aspera sunt. Gramcn 

a situ potius dictum, quod pluriniis agrorum sit: undc ct cum 

Graeci uypwcmv vocaverunt. Licet omnis herba gramen vocetur, 

ab eo quod germinctur; sicut robur omnis ligni cutis 

105 ct species, ab co quod sit firmissima. Filix a singularitatc 20 

folii dicta. Dcnique ex una virgula altitudinc cubitali una 

scissa folia gignitur, res inplicata vclut pinna. Avcna. Lolium. 

106 Zizania, quani poetae sempcr infclix lolium dicunt, quod sit 

107 inutile ct infccundum. Facnum dictum quod co flamnia 

nutritur; u>

ETYMOLOGIARVM LITS. XVII. ix, x 

DE OLERICVS. Hortus nominatus quod scmper ibi aliquid X 

oriatur. Nam cum alia terra semel in anno aliquid creet, 

hortus numquam sine fructu est. Olus ab alendo dictum, eo 2 

quod primum homines oleribus alerentur, antequam fruges et 

5 carncs cdcrent. Tantum cnim pomis arborum et olcribus 

alebantur, sicut animalia hcrbis. Caulis est gcncraliter herba- 3 

rum vcl oicrum medius frntcx; qui vulgo thyrsus dicitur, quod 

a terra sursum consccndat; cx quo dcrivatum est ut spccialilcr 

quoddam gcnus olerum caulis diccrctur, quia thyrsus ipsius 

10 amplius ceteris olcribus coalcscit, id cst crescit. Est autem 

generale nomen ; oninis enirn frutex caulis [dicitur]. Cyma 4 

dicitur quasi coma: est enim summitas olerum vel arborum, 

in qua vegens virtus naturalis est. Malva ex partc Graeco 5 

vocabulo appcllatur airb TOV na\d(r


napo similis, non in radice, sed in tbyrso consccndit, ut caulis. 

10 Sinapis appellatur, quod foliis sit similis napis. Raphanum 

Graeci, nos radicem vocamus eo quod totus dcorsum nititur, 

dum reliqua olera in sunima niagis prosiliant: cuius semine 

macerato quisquis suas manus infecerit, serpentes inpune 5 

tractabit. Siquidem ex ipsius radice etiam ebur albescat. In 

cibo quoque vcnenis obsistit. Nam contra vencna radices, 

nuces, lupini, citrum, apium prosunt; sed contra futurum, non 

contra acceptum venenum. Vnde et apud vcteres antc alias 

11 epulas haec solebant mcnsis adponere. Lactuca dicta est 10 

quod abundantia lactis exuberet, scu quia lacte nutrientes 

feminas inplet. Haec ct in viris Veneris usum coercct. 

Lactuca agrestis est quam serraliam nominamus, quod dorsuin 

12 eius in modum serrae est. Intubus Graecum nomen cst: ct 

intubus, quod sit intus tobus. Cepa vocatur, quia non aliud 15 

13 est nisi tantum caput Ascalonia nuncupata cx una urbium 

Palacstinae quae Ascalon dicitur, undc prius advccta cst. 

14 Alium dictum quod oleat. Vlpicum appellatum quod alii 

odorcm habcat. Phasclos vocari aiunt a Phaselo insula Grae- 

15 ciac, ubi non procul mons Olympus cst. 1'orrum, cuius duo 20 

gcncra, capitatus ct sectilis; sectilis parvus, capitatus maior. 

Bcta apud nos oleris genus; apud Graccos littcra. ttlitum 

16 gcnus oleris, saporis cvanidi, quasi vilis bcta. Cucuniercs, 

quod sint interdum amari; qui dulccs nasci pcrliibcntur, si 

lactc mellito corum scmcn infundatur. Cucurbita. Apopercs. 25 

Sane pcpo, mclipepo, ocimum Graeca nomina sunt, cl origo 

1 tirsum D a sit] sinapis D Rafanum cothl. 3 grcce D 

4 scmincm nrccrnto D 5 r|iiisquc T 6 ctiam ut cbur albiscat (rx 

alli-) K 7 vcncni stibsistit 7": vcncnis subsislit I) : vcncri snbs. A" 

vcn. huius rad. T 8 ccdrum K scd contra.. . vcncmun 0111. T 

9 ct om. K 10 Lac. . .. inplct/os/ § 13 in K 11 quoclquod A' 

cxupcrct A' is inplcat T hacc ... cocrcct om. K liacc 

om. T 13 est 0111. D sarraliam cotid. dorsus T 1 ut viif. 

D: tirsum A* (/./. thyrsum) 14 ct int. otn. K 15 tobus T{i.t. tofus): 

tofus D: tostus A' 17 prius DT: primum /f 18 Olpicnm A* 

19 Fasclos A': Fasclus DT fasclo D: fusclo A': fcsolo T 

a\ scctili parbus T 22 Bct K Plctnm A' 23 Cucumcris A': 

Cocumcrcs DT 24 sint cx sunt /) si . . . inf. nnt. I) 25 infunditur 

T Cocurbita A'

ETYMOLOGIARVM UR XVII. x, xi 

corum Latinis inccrta. Olus niolle. Atriplcx. Brassica. Olisatrum. 

Nasturcium sapor appcllavit, quod acrimonia sui nasum 17 

torqueat. Fungi, quod aridi ignem acccptum concipiant; u>s 18 

cnim ignis cst; undc ct csca vulgo dicitur, quod sit fomes 

5 ignis ct nutrimentum. Alii dicunt fungos vocatos quod sint 

cx corum gcnere quidam interemptorii; undc ct defuncti. 

Tuberum tumor terrae prodit; eaquc causa nomen illi dcdit. 19 

Volvi appcllati quod sint volubiles et rotundi. Asparagus, 

quod spinosa et aspera sit frutex eius, ex qua gignitur. Cap- 20 

10 paris a Graccis nomen sumpsissc vidctur, quod habcat in 

summitatibus rotunda seminum capitula. Armoracia, hoc est 

lapsana. Lapistrus. Lapathia : haec in cibo sumpta stomachum 

confortat, Vcnercm rcprimit. Carduus. Eruca, quasi uruca, 21 

quod ignitac sit virtutis et in cibo sacpc sunipta Vencris 

15 incendium movcat. Huius spccics duae, quarum altera 

usualis, altera agrestis, acrioris virtutis; utraquc tamcn Vencris 

commovcnt usum. 

I)E ODOKATIS OLEkiitvs. Apium dictum quod co apex, id XI 

est caput, nntiquorum triumpliantium coronabatur. Herculcs 

20 autem hanc lierbam prinnts capiti circumtulit: nam nunc 

populum capite pracfercbat, nunc olcastrum, nunc apium. 

Cuius radiccs cffieaeiter pugnnnl conlra insidias vcncnorum. 

Eius gencris sunt petrosclinon, hipposclinon ct oleosclinon. 

Pctrosclinon vocatum quod sit similis apio ct nascatur in pctris 2 

25 montibusquc pnieruptis. Quod nos petrapium dicere possumus; 

1 Olos tnollca T Brassica id cst acanti id cst viti balba. Olisatrum 

gcnus crbalc latinc T(uon U) Olisandum A': Oliastrum U 3 ngridi D 

4 esca") ccssa A'/V: ccsda D 5 fongos T 7 proditc a qua T 

8 Volvi... rolundi oin. K {c/. ix. 88 suf»a) Vulvi T Sparagus 

T: Asparacus A' 11 Arboracca D hoc] hcc A* 13 labsana 

T; laprana D lapatiaZ): LapaciaA': Lappatia T: Lapathum ciM. 

13 Cardus cst crbc spinosc T cruga D aitte corr. qu. crucaD 

15 altcr us. altcragr. T 16 ncriorilms T 17 comm. in usitm T: 

commovcns u. D 18 co om. D 21 prcfcrcbant 7' 23 citis quac 

cius gcn. D pctrosilcnon codd. (-lin- D) ippusilcnon A": 

yposilcnon 7": inposilc non D ct olcosilcnon DK: colcosilcnon T 

24 Pctrosilcnun cotid. sit om. D l appio (f.v -ium) nasc. K 

25 iuis 0111. l) pctrappiuni A'

ISIDORI ETYMOLOGIARVM LIU. XVII. xi 

0-iX.ivov enim Graccc apium dicitur. Sed est summum ac 

probabile Macedonicum, gustu suave et odore aromatico. 

3 Hipposelinon dictum quod sit durum et austerum. Oleose- 

4 linon, quod mollius folio ct caule tenerum. Fcniculum Latini 

vocant quod eius thyrsi seu radicis sucus acuat visuni: cuius 5 

virtus traditur ut serpentes annuam senectutem eius gustu de- 

5 ponant. Hoc olus Graeci pApaOpov vocant. Ligusticum a regione 

nomcn accepit. Nascitur enim plurimum in Liguria, 

6 odorc aromatico et gustu acri. "Avrjarov Graeci dicunt sive, 

ut Latini, anesum, herba omnibus cognita, acerrime fervens, 10 

7 mictualis. Anethum. Cyminum. Coriandrum ex Graeco 

nomine sumptum, quod illi Koptov vocant. Cuius senien in 

dulcc vino datum proniores rcddit in Vencrem; si supra 

moduni dederis, amcntiam nutrit. Canos ctiam cx coriandro 

8 infici traditum est. Abrotanum. Caerefolium. Ruta dicta 15 

quod sit ferventissima. Cuius altera agrcstis atquc virtutc 

acrior; sed utraque fervcntissimae conprobantur. Hanc vencnis 

repugnare mustelac docent, quae dum cum serpcntc dimi- 

9 cavcrint, cibo eius armantur. Salvia. Inula, qunm rustici 

alam vocant, radicc aromatica, odoris sumnii cum lcvi acrimonia. ao 

Mcnta; huius genera scx. 

1 fffX.] silcnum (-lin- D) co- D) Olcosilcnon DK : Olcumsilcnon T 4 mollior twlil. 

5 ciu.s"] cst A' scti qtiotl rail. A' vis. oculis cn. D 6 aiinuns 

scncctutc D dcponat D 7 Lcgusticuin 7": I.icusticum I) 

8 licoria D 9 acris 7*: agris DK dic. Gr. A": grccc ut dic. D 

IO latinc T cognata A' 1 n Amictualis (tiov. leintti.) K 

Anctuin cotid. An. crba ortulanc odorifera. Cy. T Ciminum 

A": Quiminum DT Cor. erpo no. est su. T: Cor. cx gr. noincn 

su. D ta curion T: corian DK 13 dulci A' rcddct A'7' 

15 infici DT: ficri A' Aprotanum T Ccrcfolimn codd. 

17 ferventissima A' 18 cum 0111. D 19 Enulam A*: inulam l) 

21 huius] hius D

LIUER XVIII 

DE BELLO ET LVDIS 

DE BELLIS. Primus bella intulit Ninus Assyriorum xex. I 

Ipse enim finibus suis nequaquam contentus, humanae societatis 

foedus inrumpens exercitus duccre, aliena vastare, liberos 

populos aut trucidare aut subicere coepit, universamque Asiam 

5 usque ad Libyae fines nova scrvitute perdomuit. Hinc iam 

studuit orbis in mutuo sanguine altcrna crassare cacde. 

Quattuor autem sunt genera bellorum: id cst iustum, iniustum, 2 

civilc, ct plus quam civile. Iustuni bellum cst quod ex praedicto 

gcritur dc rebus rcpctitis aut propulsandorum hostium 

ro causa. Iniustum bcllum est quod dc furore, non de lcgitima 

ratione initur. Dc quo in Republica Cicero dicit (3,35): 

1 Illa iniusta bclla sunt quac sunt sine causa suscepta. Nam 3 

cxtra ulciscendi aut propulsandorum hostium causa bellum 

geri iustum nullum potcst.' IDt hoc idcm Tullius parvis intcr- 

15 icctis subdidit: ' Nulluin bclluni iustum habetur nisi denuntiatum, 

nisi dictum, nisi dc rcpctitis rcbus.' Civile bellum 

est inter cives orta seditio ct concitati tumultus, sicut inter 

Syllam et Marium, qui bellum civilc invicuin in una gentc 

gcsscrunt. lMus quam civilc bcllum cst ubi non solum civcs 4 

20 ccrtant, sod ct cognati; quale actum est intcr Caesarom ct 

1'ompcium, quando gcncr ct soccr inviccm dimicavcrunt. 

Siquidem in hac pugna frater cum fratrc dimicavit, ct pater 

adversus filium arma portavit. Lucanus (2,151): 

a contcmtus T 1 : contcmptus B 3 inr. ct cx. K 5 iam] etiam 

DCK 6 urbcs A* crassari IPC 1 : grassari dett. ccdcrc B x 

7 autetn 0»«. T gcncra sunt D 8 cst co quod B l cx] in K 

9 rcpcditis A': pctitis C 1 10 cau. Ini. ttsqnc ad poslca mutata (§ 9) 

(Usnitt in W non lcg. C la qui sunt T: om. DE l Nam 

BCDETU: Ncc KAINP 13 cxtra] ultra M (>ion NP) propugnatorum 

KMNP causa DEKMPT': causam BCU 14 hoc 

idcm BCDETU: candem K: andcm N: cidcm, ittvitl. (torr. eadcm) / } 

pams BCTU: paucis KP 15 dcnuntiatur C 16 imlictum dctl. 

(uon DEPU) rcpcditis KP 17 sicut Sy. KN (IIOII U) 

20 cognatio B x


In fratrum cecidcrunt pracmia fratres. 

Item(2, 150): 

Cui ccrvix caesa parentis 

cederet. 

5 Bella itaquc dicuntur interna, externa, servilia, socialia, piratica. 5 

Nam piratica bella sunt sparsa latronum per maria mioparonibus 

lcvibus et fugacibus, non solum navibus commeatus, sed 

etiam insulas provinciasque vastantibus. Quos primum Gnacus 

Pompcius post multam vastationem, quam terra marique diu 

6 cgcrant, mira celeritatc conpressit ac superavit. Sicut autcm 10 

bclluni vocatur quod contra hostes agitur, ita tumultus quod 

civili scditione concitatur. Nam scditio cst dissensio civium, 

dicta quod scorsum alii ad alios cant. Alii aestimant disscnsionem 

animorum seditionem vocari, quam Graeci hiatrrauriv 

7 vocant. Quo autem diffcrat utrumquc Cicero docet (Phil. 8, 3): 15 

'Potest cnim,' inquit, • cssc bcllum ut tumultus non sit. 

Tumultus autem esse sine bello non potest. Quid est cnim 

aliud tumultus nisi purturbatio tanta ut maior timor oriatur?' 

Vndc ctiam dictus tumultus, quasi timor multus. 'Gravius 

autem esse tumultum quam bellum; nam in bello vacationes 20 

8 valent, in tuinultu non valent.' Difiert autem bellum, pugna 

ct proclium. Nam bellum univcrsum dicitur, ut Punicum. 

Huius partes sunt pugnae, ut Canncnsis, Thcrmcnsis. Rursus 

in una pugna multa sunt proelia. Aliud cnim in cornibus, 

aliud in mcdia, aliud in cxtrcma acic gcritur. Lclluni igitur 25 

9 est totum, pugna unius diei, proelium pars pugnae cst. Bellum 

antea duellum vocatum eo quod duae sint partes dimicantium, 

1 fratrem Z?C: fratruum K fratris CK 4 ccdcrit K 5 Bclla 

quac di. K; Bcllamquc di. N: Bclla di. B {tton U) 6 bclla 01». KN 

(non U) asparsa T (MO/I N) la. agmina pcr C 7 uavium 

Atfv. (r.v Oros. /ifst. 6, .|) 8 quodpr. gcnns Pomp. AT 9 qucin T 

tcrram 11 10 cgcrat HCT 12 cst om. K 13 cunt Ji cxtiinant 

7': cxcstimanl li: cxistimant C 14 annorum scd. U: 0111. KN 

15 quod BT diflcrt T 17 sinc bcllo csse KT 19 dictum K 

ao in bclltim T vagationcs T: vocationcs BCK 31 in tumultum 

BT tu. vocationcs non C 23 cuius C trcmensis B : 

tcnicnsis T (non U): om. KN rursus A': rnrsum BCT 24 cnimj 

cst C 35 al. cxtr. T 26 dici r.v corr. T Bc. antc ad bcllum 

T aiitc corr.

KTYMOLOOIARVM LIB. XVIII. i, ii 

vel quod alterum faciat victorem, alterum victum. Postea 

mutata et detracta littera dictum [cstj belluni. Alii pcr antiphrasin 

j)utant dictum (eo quod sit horridum ; undc illud (Virg. 

Aen. 6,86): 

5 Bella, horrida bella), 

cum bellum contra sit pessimum. 

Prclia dicuntur ab inpremcndo, hostis hostem. Vndc ct prcla io 

ligna quibus uva premitur. Pugna vocata co quod initio usus 

fuisset in bcllo pugnis contendcre, vcl quia primo bellum pugnis 

io incipiebant. Vnde et pugna ctiam duorum est aliquando ct 

sine ferro. Quattuor [autem] in bello aguntur: pugna, fuga, n 

victoria, pax. Pacis vocabulum vidctur a pacto sumptum. 

Posturius autem pax accipitur, focdus primum initur. Focdus 

cst pax quae fit intcr dimicantes, vcl a fidc, vel a fctialibus, id 

15 est sacerdotibus, dictuni. Pcr ipsos enim fiebant focdcra, sicut 

per saeculares bclla. Alii foedera dicta putant a porca focdc 

et crudcliter occisa, cuius mors optabatur ei qui a pacc rcsilissct. 

Vcrgilius (Acn. 8,641): 

Et cacsa iungcbant focdcra porca. 

ao Focderis partes indutiae: ct dictae indutiac quasi in dies otia. 

Di: TKIVMPHIS. Omnc regnum sacculi huius bcllis quae- II 

ritur, victoriis propagatur. Vtctoria dicla quod vi, id est virtute, 

adipiscatur. Hoc cst enim ius gcntium, vim vi cxpellcrc. 

Nani turpis cst dolo quaesita victoria. Ccrta autem victoria 

25 cst vcl occisio hostis, vel [cxjspoliatio, vel utrumquc. Non est 

autem iucunda victoria quae pcr inmcnsa dctrimentacontingit: 

ct hoc est, quod laudat Sallustius (Hist. 3, 29) duces victoriam 

1 vcl quo O facit li vinctum O a cst hab. KN : 0111. 

DC.TU be. Bcllum al. C 6 cum bcllo DOKvix recte 7 hostis 

lioslcm DTU: liostcs (os-) KN: liostcm C 8 qu. in initio A' usum 

T 9 vcl qiiod C primum A' bcllo CT n autcm hnb. 

CT: 0111. BK nguntur UCK: gcnintur T ja vid. voc. B 

13 Foc. cst quod fit A' 14 fitialibus T: fidiatibus A': fitiliabus li 

15 cst a sac. C 16 fcdcm ct crud. occisam A' 19 porcas T 20 qii. 

indc socia /i 1 aa propaguttir] comparatnr KN (non UW) 23 adipiscitur 

T cnim oni. T 25 spoliatio 7": cxpolialio BCK 

a6 contigit T 27 quod ont. T ducis A'


2 incruento cxercitu dcportasse. Pompa dicta est Graeca significationc, 

u7ro TOD 7rofi7rcv£ti'l hoc est publicc ostcntari. Praccedit 

autcm victoria pompam, ideo quod ituris ad hoc certamcn 

3 priinum est victoriae votum. Tropeum dictum airo TT}S iy>o7n}s, 

id est a conversione hostis et fuga. Nam ab eo quod hostem 5 

quis fugasset merebatur tropeum; qui occidisset, triumphunii 

qui dictus est UTTO ri}s 0/JUI/A/?T;S, id est ab exultatione. Plenae 

enim victoriae triumphus debetur; semiplenae tropeum, quia 

nondum plenam est victoriam consecutus: non enim optinuit, 

sed fugavit exercitum. Haec tamen nomina scriptores con- 10 

fundunt. Tranquillus (Prat. 109) autem triumphum Latine dicit 

potius appullatum, quod is, qui triumphans urbcm ingrederetur, 

tripertito iudicio honoraretur : nam primum de triumpho duci 

concedendo exercitum iudicare solitum crat, secundo senatum, 

4 tcrtio populum. Erat autcm Romanorum mos ut triumphantcs 15 

quadrigis vehercntur, ex illo quod soliti sint priorcs duces hoc 

babitu bella inire. Quicumque autem in conflictu vicisset, 

palma aurca coronabatur, quia palma stimulos babct; qui vero 

sine conflictu fugicntcm prostrasset, laurca, co quod hacc 

5 arbor sine spmis est. Namque et purpuream et palmatam ao 

togam triumphantes induebantur, et scipionem cum sccptro in 

nianu gerobant ad imitationcm victoriac Scipionis; licct ct 

scipio baculum sit quo bomincs innituntur. Vnde ct ille 

primus Cornclius Scipio appcllatus est, quia in foro pater eius 

caecus innixus eo ambulabat. Supcr scipionem autem aquila 25 

supersedebat, ob indicium quod pcr victoriam quasi ad super- 

1 incrucnlum A* cxcrcito 7": -tura K rcportassc Arev. 

a airoTOKiropffttfiw T: avovroproijvtvv C: avorovirvttw D : anoToviTovtw K 

pracccdct (prc-) au. vic BT: pracccditur vic. K 3 potnpa A' 

quod] quc (r/.v quia) K 4 Tropium U 5 convcrsationc C 1 

1 Op.] triambcs BCT: triumphcs K : Opiapfitvuv Scrv. ad Acn. 10, 775 

plcna cst victoria K 10 clYugavit C la triiunphus /i l : 0111. K 

(HOII N) 13 honoratur C dici conccdendum (corr. -do) K {non U) 

14 cx. iura so. A': cx. in iura so. ^V (ttou U) sccundutn U 

15 romanoruin BK: romanis C: apud romanos T 16 sunt CT 

17 inj ibi B vicissunt B : vicisscut ct C 18 coronabanturZPC 

19 prostrasscnt A' haec om. KN (11011 U) 33 pcrcbat C 

HcctctJ scilicct ut 7* 33 quod hom. T 26 bupci-scdcrat A'

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. ii, iii 

nam magnitudinem accederent. Inde et colorc rufo perlinic- 6 

bantur, quasi imitarentur divini ignis eftigiem. Quod vero a 

carnificc contingebantur, id esse indicium ut ad tantum fastigium 

cvccti mediocritatis humanae commoncrentur. Duobus 7 

5 autem generibus deletur exercitus; aut intcrnicione, aut dispersione. 

Sallustius (Hist. frag. inc. 6), • Hostcs/ inquit, 

'oppressi, aut dilapsi forent.' Sic et utrumque Vergilius. 

Intcrnicione (Acn. 1, 69): 

Submersasque obrue puppis. 

10 Dispersione (Aen. 1, 70): 

Aut age diversos et dissice corpora ponto. 

Spolia hostium : praeda, manubiac, exuviae, partes. Vraeda 8 

a pracdando vocata. Manubiae, co quod manibus dctrahuntur. 

Haec et exuviae ab exuendo dictac, quia exuuntur. Ilaec et 

i? partes a pari divisione pro personarum qualitatc, ct laborum 

iusta dccisione. Spolia autem a palleis, quasi expallia; victis 

enim detrahuntur. 

DE SIGNIS. Signa bcllorum dicuntur quod cx his exercitus III 

ct pugnandi et victoriac rcccptui accipit symbolon. Nam aut 

20 pcr voccm tubac, aut pcr symbolon admonctur excrcitus. 

Legionum principalia signa: aquilae, dracones et pilae. Aqui- a 

lau ideo, quod cadcm avis Iovis in armis auspicio fucrit. Nam 

duin idcm Iovis advcrsus Titanas proficisccretur, aquilam ei 

iu auspicio api>aruisse fcrunt; quam ille pro indicio victoriac 

25 acccptam tutclac suac auspicatus, cam legioni signum dedit; 

quo factum cst ut deinccps militum signis committcretur. 

Cuius mcminit Lucanus diccns (i, 7): 

1 mbco 7" a pcrlinicbatur OK a a om. T 4 hum/) nominc/T 

5 nutcm ont. K 7 utrimque A" 9 obrucrc T 11 agcrc di. B x : 

ayendivcrsos 7': agc divcrsas A' discc T pongo T 

12 Expolia B 13 n] ad li x Man. vocata {tlclct.) co A' dctrahunt 

li 14 ctt>»«. C dictum C" 1 15 divisionc] dccisionc A' 

16 dcc.] divisiouc 7"* (vi corr. in ras.) Expolia B palla cis T 

quasi om. C 1 19 pugnandi ct ont. KN(twn U) ao tubac] nobis 

KN(uoti U) admoncbatur C {nun NU) at ct pilac om. KN 

[non U) aa Iovi Scfivars auspicium A' 33 pruficcrctur A* 

prof. aq. nsqnc ad alii Gracco (IX. 3) ticsttnl in W 24 in om. K 

auspicia apcruissc O 25 lcgionis T


Signa parcs aquilas ct pila minantiu pilis. 

3 Draconum signa ab Apolline morte Pythonis scrpentis inchoata 

sunt. Dchinc a Graecis et Romanis in bcllo gestari cocpcrunt. 

4 Pilam in signo constituisse fertur Augustus, propter nationcs 

sibi in cuncto orbc subiectas, ut maius figuram orbis ostcndcret. 5 

5 Vcxillum ct ipsud signum bellicum, tractum nomen habcns a 

veli diminutione, quasi vekillum. Sub Romulo autem fasciculos 

funi pro vexillis milites habuerunt: hinc ct manipuli 

appellantur; manipulos enim dicimus fasces feni quod manum 

inpleant. Cetera signa diversis praelata imaginibus sccundum 10 

militarcm consuetudinem existunt, per quas exercitus permixtionem 

proeliorum agnoscitur. 

IV DE ISVCINIS. Bucina cst qua signum datur in hostcm, 

dicta a voce, quasi vocina. Nam pagani agrestcsque ad omncm 

usum bucina ad conpita convocabantur: proprie crgo hoc 15 

agrestibus signum fuit. De quo Propertius (4, 1, 13): 

Ducina cogebat priscos ad arnm Quiritcs. 

2 Huius clangor bucinum dicitur. Tubam Tyrrheni priini invenerunt; 

unde [ct J Vcrgilius (Acn. S, 526): 

Tyrrhenusque tubae mugirc pcr acthcra clangor. 2O 

Hanc enim a Tyrrhenis praedonibus excogitatam, cum dispersi 

circa maritinias oras non facilc ad quamquc pracdac occasionem 

vocc aut bucina cunvocantur, vcnto plcrunuiue obstrcpcnte. 

3 Uinc poslca. bcllicis ccrtaminibus adhibila est ad dcnuntianda 

signa bellorum, ut ubi cxaudiri pracco per tumultum non 35 

1 signa] signis D X K aquila scd T 2 appollinis K inch.") indicium 

acta AW 3 sunt cx corr. T a] c K l 5 cuncto DCK: toto 

T maliis {ivl maius) DCT: mnlum K : inclius Arcv.: inagis dclt. 

figura morbis T l 6 bcllicon K 7 qu. vclixillum BK: qu. vclcxillum 

vcxillum C 1 : qu. vcxillum T 10 pralata C im.] apminibus dctl. 

11 pcr quac sc Arcv. {ciint agnoscit) pcrmixtiune C (fort. ncfe): 

mixtionc A' 12 agnoscit/i7" 13 quasi sig. datum C 1 liostcm 

li : -tc CKT 14 dicta . • . vocina ont. T{non U) qti. bucina B 

17 cogcbant H ad vcrba /Vo/«r;/. 19 ct hab. T: om. UCK 

20 tirrcnus quasi lu. li miigicns A' 21 cxcogitata A'7* qum 

T: cuius K 22 aras D x pracdam D 23 autj ut T convocatnr 

JJK (vix rct/c): convocarcnlur T a.j dciuintianda DCK : 

dcîfjnniKla T 25 ut . . . tunuiltum om. T ntj cl B X K pcr 

tuimillu A': pru luinultu B

ETYMOLOOIARVM LIB. XVIII. iii-v 

potcrat, sonitus tubae clangcntis adtingcrct. Tubam autem 

dictam quasi tofam, id cst cavam. Item tubam quasi tibiam. 4 

Inter tubam autem ct bucinam vctercs disccrnebant. Nam 

bucina insonans sollicitudinem ad bella denuntiabat. Vergilius 

5(Acn. 7,519): 

Qua bucina signum 

dira dedit. 

Tuba autem proelium indicabant, ut (Virg. Acn. 9, 503): 

At tuba terribilem sonitum. 

10 Cuius sonus varius est. Nam interdum canitur ut bella 

committantur, interdum ut inscquantur cos qui fugiunt, intcrdum 

receptui. Nam reccptus dicitur quo se cxcrcitus rccipit, 

undc ct signa receptui canere dicuntur. Classica sunt cornua 5 

quac convocandi causa crant facta, ct a calando classica dice- 

15 bantur. Dc quibus Vcrgilius (Acn. 7,637): 

Classica iamquc sonant. 

Apud Aniazonas autcm non tuba, sicut a regibus, scd a regina 

sistro vocabatur feminarum cxcrcitus. 

I)K AKMIS. Arma gcncralitcr omnium rerum instrumcnta V 

ao sunt; undc ct ubi rcponuntur, armaria dicta sunt. Itcm arma 

ct tela omnium gencrum; scd arnia sunt quibus ipsi tuemur, 

tcla sunt quae cmittinuts. Nam arma duplicia sunt: id cst 

vcl quibus peroutimus, vcl quibus lcgimur. Arma autcm 2 

proprie dicta sunt co quoil armos tcgunt. Nam arma vcl ab 

.15 armis dicuntur, id cst ab unieris, ut (Virg. Acn. 11,644): 

1 autcm 0111. C 6 quam T 7 diira T 8 tubac Scrv. atl Acn. 

11, 474 indicabat DCK ut ad tubam li : ut ct tuba C: ut 

nturba A': ut pararcntur ad tubc T 9 £onituin*| sonum 7* 10 sonus] 

sonitus />' 11 int. caiisa (causa a 7" 1 ) rcc. 7' 12 quos cx. HT 

rcccpit UK 14 vocandi O calcndo C l diccbatur T 

16 namquc O sonat C 17 amazoncs T atilcm 0»;«. K 

tubac (-bc) BKT si. rc. K: si. a grcgibus B l 19 rcnini 

0111. C so armamctcla A'(»o» A') 21 oin. gcn. scd ar. oni. KN 

gcn. sunt scd 13 qn. ip. tu. tc. sunt 0111. KN c|tii ip. (' x 

aa niitlimus KN (itan U) 23 vcl qu. tcgimus {coir. -mur) vc) qu. pcrc. T 

pcrcutimur A' 24 arma om. KiV (iion U)


Latos huic hasta per arnios 

acta tremit; 

vel avo TOV "Apeos, id est a Martc. 

V DE GLADIIS. Gladius generalitcr dicitur ensis in proelio; 

scd cnsis fcrrum tantum, gladius vcro totus. Propric autem 5 

appellatus gladius, quod gulam dividit, id est ccrvicem secat. 

Ad hoc enim primum est factus; nam cetcra membrasecuribus 

2 magis caeduntur, collum gladio tantum. Acies autem gladii 

ab acumine dicta. Capulus vocatus vel quia caput est gladii, 

vel quia ibi capitur ut teneatur: nam alias acies ferri non sinit. 10 

Mucro non tantum gladii est, sed et cuiuslibet teli acumcn, 

dictus a longitudine. Nam fiaKfyuv Gracci longuni vocant; 

hinc et machaera. Machaera autem cst gladius longus ex una 

3 parte acutus. Framea vero gladius ex utraque parte acutus, 

quam vulgo spatam vocant. Ipsa est ct romphea. Framca 15 

autem dicta quia fcrrca est: nam sicut fcrramentum, sic 

4 framea dicitur; ac proinde omnis gladius framea. Spatha 

a passionc dicitur, Gracco vcrbo, quoniam truOiiv Graccc 

dicitur pati; unde et patior ct patitur dicimus. Alii spatam 

Latine autumant dictam, co quod spatiosa sit, id cst lata ct 20 

5 ampla: unde et spatula in pccoribus. Scmispatium gladiuni 

cst a mcdia spatac longitudinc appcllatum, non, nt inprudcns 

6 vulgus dicit, sine spatio, dum sagitta vclocior sit. Pugio a 

pungcndo ct transfigcndo vocatus. Est enim gladius parvus 

ct bis acutus lateri adhacrcns. Idcm ct clunabulum dictum, 25 

7 quod religetur ad cluncm. Chelidoniacus gladius fcrrum cst 

latum, cuius duplex mucro ac bifurcus in niodum caudae 

I lctos DT 3 cst amare OKT 5 fcrro A' proprius vcro 

app. B 1 6 appcllatur KC ul vid. 7 cct. nam T': cct. namquc C 

8 collo B*K 9 vocatur T* vcl quod C 10 vcl quod C capit 

B fcrrc C 1 u tcli om. KN (tton U) ta nam acron/i 1 

13 macera Macera BKT 15 qucm K vocat A' ctom./iA' 

rumpcn A": rumfca T 17 Spata codd. 18 *a0«V] patin codd. 

30 id cst oiu. D at undc ct DK: ut T spatulam li gtadins 

dctl. aa inptidcns T 23 spatium liK,/or/. trc/c (sincspatium) 

25 idcm T: itcm DCK clurabtiiutn C 1 26 ligctur A": kgitur 

N{IIOII U) Ccl- IiC: Cclidonalus A': Cclidunitus T

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. v-vii 

hirundineae formatur; unde et chelidoniacus dicitur. Sica 8 

a secando dicta. Est enim gladius brevis quo maxime utuntur 

qui apud Italos latrocinia cxcrccnt; a quo et sicarii dicti. Tranquillus 

(lud.hist. 195) autem dicit: 'Dum cuiusdam gladiatoris in 

5 ludum emissi gladius curvatus fuisset ex acie rccta, procucurrit 

unus ad id corrigendum; tumque a pugnante responsum cst: 

Sic ha pugnabo. Indc sicac nomcn datum.' Secures signa sunt 9 

quae antc consules ferebantur; quas Hispani ab usu Francorum 

per derivationem Franciscas vocant. Ea signa portari ne aut 

10 usum perderent belli, aut vacans aspcctum amitteretgladiorum. 

DE HASTIS. Hasta est contus cum ferro; cuius diminu- VII 

tivum facit hastilia. Nomen autem hasta ab astu sunipsit; 

unde et astutia. Contum ferruni non habet, scd tantum 2 

cuspide acuto est. Vergilius (Acn. 5, 208): 

15 Eferatasquc trudcs ct acuto cuspide contos. 

Contum autcm quasi conitum: cst cnim conum acula rotunditas. 

Trudcs amites sunt cum lunato fcrro, quac Gracci 3 

apluslria dicunt. +A trutlibus autcm vcrunit quod trudunt ct 

detrudunt. Vcrgilius (Acn. 5, 208): 

20 Eferatasquc trudcs. 

Vcnabula dicta quasi vcnatui abilia, vcl quia vcnicntcm cxci- 4 

piunt, quasi excipiabula. Excipiunt cnim apros cxpcctanlquc 

lconcs, intrant ursos, sit tantum firma manus (cf. Mart. 14, 30). 5 

Lancca cst hasla amcntum habcns in mcdio: dicta autcm lancca 

1 imdincac T: irundinis C ccl- C: cclidonintus DKT 2 unluntur 

A" 4 gladiatori 13T 5 cmissum gladium cnrvatum (-ba-) 

JiCT procurrit C.K 6 id om. KP (IIO/I E) t. ad li: tum 

a KP 7 sic lia B 2 (i. t. hac ; cf, Glolla a, 300): sica KP l T Afon. : sic 

liac WCFE*: sica liac DE 1 ut t>iii. 8 consulcm A' 9 vocantur/i 

ca] sca O nc] na B 10 perdcrct C 1 : pcrdidcritZ? vagans N 

cmitcrct asp. U: asp. nmittcrcnt N: aspcctu atnittcrit A' xa hastila 

li 1 13 astutitia T fcrro AW tantum] tam /?' 14 acuta 

TU: .npntum N cst om. KN {iion U) 15 fcrratasquc C 

Iridcs li 16 conum") contum D 17 amitcs (-tt-) UCK: astc T 

(i.e. hastac) quca 7*(i. t. quac a ?): qtias C 18 aplustrca B : 

aplaustria T a tr. au. vcl A': ad rubibus :ai. vcl W: Trudcs au. 

fcrnim C(HOH W): fort. A (». r. appcllati) tr. au. vcro (vtl vcl) 20 fcrratasrjtic 

C ai vcl qnod C 22 cxripibilia /i 1 : cxcipiabulia A*: 

-bilia CT cnim om. C 23 intran {corr. ans) vcrsus A* 2.} liasta] 

laiircn A' incdium A'

ISIDORI,. 

quod aequa lance, id est aequali amento, ponderata vibratur. 

6 Amentum vinculum cst iaculorum hastilium qui mediis hastis 

aptatur: et inde amentum quod media hasta religatur ut 

7 iaculetur. Clava est qualis fuit Herculis, dicta quod sit clavis 

ferreis inviccni religata; et est cubito semis facta in longitu- 5 

dine. Haec et cateia, quam Horatius caiam dicit. Est cnim 

genus Gallici teli ex materia quam maxime lcnta, quae iacta 

quidem non longe propter gravitatem evolat, sed quo pcrvenit, 

vi nimia perfringit; quod si ab artifice mittatur, rursum redit 

ad eum qui misit. Huic meminit Vergilius dicens (Aen. 7, 741): 10 

Teutonico ritu soliti torquere cateias. 

8 Vndc et eos Hispani et Galli tautanos vocant. Falarica est 

tclum ingens torno factum, habens ferrum cubitalc et rotunditatcm 

de plumbo in modum sphaerac. In ipsa summitate 

dicitur ctiam et ignem habere adfixum. IIoc autcm tclo 15 

pugnatur de turribus, quas dici manifcstum est. Iuvcnalis 

(6, 589): 

Consulis ante falas dclphinorumque columnas. 

A falis igitur dicta cst falarica, sicut a muro muralis. Sane 

falaricam Lucanus dicit ncrvis mitti tortilibus ct quadam ao 

machina (6,198): 

Vt nunc (tortilibus) vibrata falarica nervis. 

Vcrgilius vero ait Turnum manu tfalaricae tiaculassc (Acn. 

9 9> 7°5)* l'^ a sun * arma iaculorum atquc telorum a torqucndo, 

vcl cmittendo, vocatac. Dc quibus Lucanus (r, 7): 35 

Signa parcs aquilas ct pila minantia pilis. 

10 Cuius singularc piluni dicitur. Tclum vocattir sccundum 

1 cst quali T a mcdii B x 3 aptatus li ligatur A' iit] ct 

todd. 4 iaculatur A': iaculcrctur B 5 rclagata T 6 calnm Arev. 

7 gcnus om. K cx] ct A' lcnta om. B X CK iacto (corr. -lu) T 

8 non qu. CTB\B\tt.l.) 9 nimi B pcrfrangit A' 10 huiiis 

mcm. C 11 soli to. T 1 12 cos oin. B tautanos BDFNT: 

tautonos K: tcutanos C 13 telnm ont. KN (non U) 14 dc pl. 0111. 

O mo. fcrc T 15 ct ignc /3 : cx igne A* au.] in B 16 di. 

falas m.i. T* 1 18 antc] atc T 19 cst filarica T sa. falnrica A*7' 

20 ncrvis i".v ncvis T tort.] 1iostil>ns A'A^ (non U) 22 Himcaut 

turtiililnis vi. Luani. 23 falaricam iac. ilclt.: /»it. -ca(m) tinc. 25 amittcmln 

(f«7 a mit.) T cvocalc C x : vocata tktt. 26 pars aquila scil T

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. vii-ix 

Graecam ctymologiam, dirb TOV TJ]\60(I>, quidquid longe iaci 

potest: quamquam abusive dicatur ct gladium, ut est illud 

(Virg. Aen. 9, 747): 

At non hoc telum, mea quod vi dextera versat. 

5 Proprie autem telum a longitudine dictum : unde et mustelam 

dicimus quod longior sit quam mus. Cuspis hastilis amentata, 11 

a cespite dictus, quod cst virgulta. Vergilius (Aen. 7, 817): 

Et pastorale(m) praefixa cuspide myrtum. 

Proprie autcm cuspis posterior pars hastae est. 

10 DE SAGITTIS. Sagitta a sagaci ictu, id est veloci ictuf VIII 

vocata. Pinnis enini fertur, quasi avis, ut celcritcr mors percurrat 

ad hominem. Has prinuim Cretenscs usi sunt, quibus 

pinnae, ut diximus, ideo adglutinantur ut leves sint ct pervolcnt. 

Scaptos. Spicula sunt sagittac vcl Janceae breves, ab spicarum 2 

15 specic nuncupatae. Scorpio cst sagitta venenata arcu vel 3 

tormentis excussa, quae duni ad hominem vcnerit, virus, quo 

figit, infundit; undc et scorpio nomcn accepit. 

DK FARiiTRis. Faretra sagitturuni theca, a fercndo iacula IX 

dicta; sicut et feretrum, ubi funus dcfcrtur. Quae idcirco 

20 etymologiam communem habcnt, quia pharetra mortcm, ferctrum 

mortuum portat. Coriti propric sunt arcuum thecac, 2 

sicut sagittardiu faretrac. Vagina appellata co quod in ca 

mucro vcl gladius baiulctur. Teca ub co quod aliquid rcceptum 3 

tcgat, C littcra pro G posita. Alii Gracco nomine thecam 

35 vocari adscrunt, quod ibi reponatur aliquid. Inde et bibliotheca 

librorum repositio dicitur. Dolones sunt vaginac ligneae, 4 

3 glailius C 4 af| ad BT non] nomcn (pcr coin/xnd.) T 

m. quo 11K 5 mustcia A': tnustclutn B 8 pastoralc BKTi -li C 

io snuaci K sa. iactu BCTc.xcon. ictu («//.) oiu. K 11 procurrat 

/i 13 sunt C 1 prcvolcnt K(i.c. prac-) 14 ab] ad A' 

15 a. vcl] arcuutn A'iV (pro 0, 1.1. vcl): arcu P (»o»i DEFU) 16 tornicnti 

(tu-) OK: tumcnti P{non N) (ex)cussa . . . vcncrit 0111. 

KNP dutn om. D (11011 £") viros B l P* (non F) 17 vigit T 

accipit A' (tcstc Kliissmanno) 18 Fcrctra B dic. iac. T 

19 ubi ct fu. A' 20 liabet T qua A' 31 arcumcntccc T 

33 Bagina T (r/ fsiil.) app. ab co C 33 1". e. Tlicca : Tcga 

(•gam N) KN xnon lud.) 24 positaalii 0»». KN (11011 U) tccam 

BT: tcgam K 25 rcponantur BK bibliotcca BT: -lcga A' 

26 bag- T (r/ /sid.)


intra quas latet pugio sub baculi spccic. Dolones autcm a 

dolo dicti sunt, quod fallant ct decipiant ferro, quum specicm 

pracferant ligni. Hos vulgus Graeco nomine oxos vocant, id 

est acutos. Vnde et apud medicos acutus morbus c'£cia vocatur. 

5 Arcus vocatus eo quod arceat advcrsarium. Inde et arces 5 

dicuntur a quibus arcentur hostes. Item arcus ob speciem, 

quod sint curvati artius. 

X DE KVNDIS. Funda dicta eo quod ex ea fundantur lapidcs, 

2 id cst cmittantur. Balista gcnus tormenti, ab emittendo iacula 

dicta; Puktiv enim Graece mittcre dicitur. Torquctur enim io 

verbcre ncrvorum, ct magni vi iacit aut hastas aut saxa. Indc 

ct fundibalus, quasi fundcns ct emittcns. Contra balistam 

tcstudo valct: sertcs onim fit armorum umbonibus inter se 

conligatis. , 

XI I)E ARIETE. Arieti nomen species dcdit, eo quod cum 15 

inpctu inpingit murum in modum arietum pugnantium. Validac 

enim ac nodosac arboris caput ferro vestitur, eaque 

suspcnsa funibus multorum manu ad niurum inpellitur, dcindc 

retrorsum ducta maiori inpetu dcstinatur, sicque crebris ictibus 

concussum muri latus cedit cavatutnque inrumpit ac fenestram 20 

2 facit. Contra inpulsum arietis remedium cst saccus palcis 

plenus ct in cum locuni demissus quo aries pcrcutit; laxo enim 

saccorum sinu ictus arictis inlisus mollitur. Duriora cnim 

3 mollioribus facilius cedunt. Plutci sunt crates corio crudo 

4 intcxtae, quae in opere faciendo hosti obiciuntur. Musculus 25 

cuniculo similis fit, quo murus perfoditur; cx quo et appellatus, 

quasi murusculus. 

1 baculi om. KN (11011 U) 3 pracfcrat K: pcrfercnt T vocat T 

id cst ac. om. KN (JWII U) 4 «f.] cx ca B vocatus 13 nl viJ, 

5 co 0111. T artcs B 6 idcm A' (non N) lioc sp. A^: ab sp. 

K: ab specic C (non U) 7 cruvati ut vitl. B 8 co 0111. T cx 

oni. KMN (non U) fundatur T 9 Ballista B atnittcndo T 

iaculata O 10 vcl &a\\uv : bali CKT: balli B n vervorum B l 

vi oMt. EMC iacct BKT 13 fundivulus A': fcndibultis T 

findcns 7 1 mittcns T ball- B 20 conc. in mu. T 

ccdct B: cadct T cavalumquc BCK: curvatumquc T 

fcnclram C 1 aa ct 0111. T co loco K ar. pcrtinct KN 

{noit U) 23 moll. inl. KN (no»i U) 24 facilior T gratcs/CT" 

95 subiciunt A'.V 26 fit um. B appcllntur CT

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. ix-xiii 

DK CLYPEIS. Clipeus est scutus maior, dictus ab co quod XII 

clipet, id est celet, corpus periculisque subducat, airb rov 

K\tirT€iv. Oppositus enim sua defensione ab hastis et iaculis 

corpus munit. Clypcus autcm peditum est, scutus equitum. 

5 Scutum appcllatum eo quod a se cxcutiat tclorum ictum. Vt 3 

enim telis resistatur, clipeus antefertur. Vmbo scuti pars 

niedia est, quasi umbilicus. Ancile vocatur scututn breve et 3 

rotundum. De quo Vergilius (Aen. 7,188): 

Laeva ancile gercbat. 

«o Et ancile dictum ab ancisionc, quod sit [ab] omni parte vcluti 

ancisuni ac rotundum. Ovidius (Fast. 3, 377): 

Idque ancilc vocant, quod ab omni parte rccisum : 

quaque notos uculis, ungulus unini.s abcst. 

Peltum sculum brcvissiiuum in moduni lunac mcdiae. Dc 4 

>5 quibus meminit liber Rcgum (3 Reg. 10,16): 'Fecit rex Saloinon 

ducenla scuta de auro puro ct trcccntas peltas cx auro 

probato.' [Sjcctra scutum lorcum sine ligno, quo utuntur Afri 5 

ct Mauri. l)c quo poetu (Virg. Aen. 7, 732): 

Laevas cetra tegit. 

20 Parma levia arma, quasi parva, non clypeum. Dicitur autcm 6 

ct tcstudo scutuni, nam in modum tcstudinis fit clypcus. Est 

ct testudo scutoruni conexio curvata in tcstudinis modum. 

Namque in armorum gcnoribus niilitcs ctiam ab animalibus 

nomina sumunt, ut arics; et Sallustius (Hist. 3,36): * In 

2 5 modum,' inquit, * iricii militaris.' 

DE LORICIS. Lorica vocata eo quod loris careat; solis XIII 

enini circulis fcrrcis contexta est. Squama est lorica fcrrea ex 2 

2 clypet A': vel clcpet (-pit) vtl clipcct 3 appositus K 4 sctitum 

CK 5 a] cx C 6 clypcus A' 7 ancalc B 1 vocatus B 

rot. ct brc. T g icrcbat B 10 ab hab. CT: om. BK n ac BK : 

lioc cst CT Ovid. . .. rccisum om. C l 13 qu. no. oc. oin. C 

notcs] nodis A* oculus T angulis B 1 omncs BO 

14 Pclta dctt. 15 quibus] quo B 16 duoccnta K 17 Sctra C 1 : 

Cctra dctl. lorcum corr. corcum T 19 icvascetra codd. 

(lcvas crcta C) 20 Parva B x lcvial libia A' non om. B l K 

21 scututn . . . tcstudo om. B x 23 concxa K: concxia B 24 nominas 

ut B 25 hiricii K: ircii T: irci C 26 Lurica K \jiicci alibi) 

luris A' 27 cst (/>»•«'««) 0111. K 

T 2

ISIDORI,. 

lamminis ferreis aut aereis. concatenata in modum squaniac 

piscis, et cx ipso splendorc squamarum et similitudinc nuncupata. 

De ciliciis autem et poliuntur loricae et teguntur. 

XIV DE GALEIS. Cassis de lammina est, galcn dc corco. Nam 

galcros coreum dicitur. Cassidam autcni a Tuscis nominatam : 5 

2 illi enim galeam cassim noininant, credo a capite. Apex est 

quod in summa galea eminet, quo figitur crista; quam Graeci 

KWVOV vocant. Nam conus est curvatura quae in galea proniinet, 

super quam cristae sunt. 

XV l^fc FORO. Forus est exercendarutn litium locus, a fandu 10 

dictus [sive a Foronco rege, qui primus Graecis leges dcdit]. 

Qui locus et Prorostra vocatur ab eo quod ex bello Punico 

captis navibus Carthagincnsium rostra ablata sunt, et in foro 

Romano praefixa, ut esset huius insignc victoriae. Constat 

2 autcm forus causa, lege et iudice. Causa vocata a casu quo 15 

evenit. Est enim materia et origo negotii, necdum discussionis 

examine patefacta; quae dum pracponitur causa est, dum 

discutitur iudicium cst, dum finitur, iusliiia. Vocatum autem 

iudicium quasi iurisdictio, et iustitia quasi iuris status. Iudicium 

autcm prius inquisitio vocabaiur; unde ct actorcs iudi- 20 

ciorum et praepositos quaestores vcl quacsitores vocamus. 

3 Ncgotium multa significat: modo actum rei alicuius, cui 

contmrium cst otium; modo actioncni causae, quod cst 

iurgium lilis. Et dictum ncgotiuni quasi ncc otium, id cst 

sine otio. Negotium autcm in causis, negotiatio m comnierciis 25 

4 dicitur, ubi aliquid datur ut maiora lucrentur. Iurgium dictum 

quasi iuris garrium, co quod hi qui causam dicunt iure disceptent. 

Lis a contentione limitis prius nomen sumpsit. De qua 

Vergilius (Aen. 12,898): 

1 aeris T a ct ont. K squarum ct A' 3 cilicis A' tcrguntur 

T 4 Capis KN: Scassis U Ca. . .. cst om. B 1 la. 

ct gal. U: Umine gal. KN 8 «».] conum ctxid, pracintnct C 

11 sivc . . . dcdit Jiab. T: om. BCK ia IVor.") prostra IP : roslra A" 

voc. idco qu. T 14 huius om. C signc T 17 proponitur 

C 18 finitur BCTU: firmatur KN ao inquisitis O 33 quod] 

quae B 24 qu. ncc ot. om. B*K 35 ncgotiationi in T 37 disccptant 

HK 28 lim. qui pr. T

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. xiii-xvi 

Limes erat positus, litem ut discernerct agri. 

Causa aut argumento aut probationc constat. Argumentum 5 

numquam testibus, numquam tabulis dat probationcm, sed sola 

investigatione invenit veritatcm ; nnde et dictum argumentum, 

5 id est argutum inventum. Probatio autem testibus et fide 

tabularum constat. In omne autem iudicium sex personae 6 

quaeruntur: iudex, accusator, reus et trcs tcstes. ludex dictus 

quasi ius dicens populo, sive quod iure disceptet. Iure autem 

disceptare est iustc iudicare: non est autem iudex si non est 

io in eo iustitia. Accusator vocatus quasi adcausator, quia ad 7 

causam vocat eum quem appellat. Reus a re, qua petitur, 

nuncupatus, quia, quamvis sceleris conscius non sit, reus tamen 

dicitur, quamdiu in iudicio pro re aliqua petitur. Testes 8 

antiquitus superstites dicebantur, eo quotl supcr statum causae 

15 proferebantur. Nunc parte ablata nominis, testes vocari. 

Tcstis autem considcratur condicione, natura ct vita. Condi- 9 

cione, si liber, non scrvus. Nam sacpc servus mctu dominantis 

tcstimonium subprimit veritatis. Natura, si vir, non femina. 

Nam (Virg. Aen. 4, 569): 

ao Varium et mutabile semper 

fcmina. 

Vita, si innocens ct intcgcr actn. Nani si vita bona defucrit, 

fidc carebit. Non enim potcst iustitia cum scelcrato hahcn: 

socictatcm. Duo sunt autcni gcncra tcstium: aut diccndo 10 

25 id quod vidcrunt, aut proferendo id quod audierunt. Duobus 

autem modis testes delinquunt: quum aut falsa promunt, aut 

vera silentio obtegunt. 

DE SPKCTACVLIS. Spectacula, ut opinor, generaliter nomi- XVI 

nantur voluptates quae non per semctipsa inquinant, sed per ea 

2 Ca. autcm arg. K 4 dic. argentutn O 5 id est arg. om. T 

autem om. B 1 8 disccptit A" 9 disptarc T: disputarc K 10 in 

eum K vocatur C adcausator] nccusator T n qucm et 

app. B quia pe. A': qua petit B 12 nuncupatur BK 13 qu. 

in dicio B 1 14 suprcstitcs (-pp-) BKT supra T 15 pracfercbantnr 

A* nunc ... vocari 0»», T vocantur A* 33 iustitia 

0111. T 34 au. sunt A' (non U) 26 tes. mod. 7* 1 falso B 

a-j obtcgunt BCTUi opprcmunt A*/V


quae illic geruntur. Dicta autem spectacula eo quod hominibus 

publica ibi praebeatur inspectio. Haec ct ludicra nuncupata, 

2 quod in ludis gcrantur aut in cenis. Ludorum origo sic traditur: 

Lydios ex Asia transvenas in Etruria consedisse duce Tyrrcno, 

qui fratri suo cesserat regni contentione. Igitur in Etruria inter 5 

ceteros ritus superstitionum suarum spectaculaquoquereligionis 

nomine instituerunt. Inde Romani arcessitos artifices mutuati 

sunt; et inde ludi a Lydis vocati sunt. Varro autem dicit ludos 

a luso vocatos, quod iuvenes per dies festos solebant ludi exultatione 

populum delectare. Vnde et eum lusum iuvenum et 10 

3 diebus festis et templis et religionibus reputant. Nihil iam dc 

causa vocabuli, dum rei causa idolatria sit. Vnde et promiscue 

ludi Liberalia vocabantur, ob honorcm Liberi patris. Ob hoc 

dispicicnda cst originis macula, nc bonum aestimes quod initium 

a malo accepit. Ludus autem aut gymnicus est, aut circensis, 15 

aut gladiatorius, aut scenicus. 

XVII DE LVDO CYMNICO. Gymnicus ludus cst velocitatis ac 

virium gloria. Cuius locus gymnasium dicitur, ubi exercentur 

athletae ct cursorum vclocitas conprobatur. Hinc accidit ut 

2 omnium propc artium exercitia gymnasia dicantur. Ante enim 20 

in locis certantes cincti erant, ne nudarcntur: post rclaxato 

cingulo repente prostratus exanimatus cst quidam cursor. Quarc 

cx consilii decreto tunc archon Hippomenes 111 nndi deinceps 

onmcs cxcrcitarentur permisit. Kx illo gymnasium dictum, 

1 qua ill. A': quc illuc T a pracbcbatur C nunc. om. O 

3 quod] quam T(/>roqaia1) sccnis DCK 4 transvcassc KPN 

(-et) (non DFUX) tymnoP: tyrrino A': tcrrcno B: tirrhcnoC: 

tirrcno T 5 fr. succcsscrat T regnum BCK 7 Indc... mut. 

sunt om. K {in sf>at. vac.) (uoti DEFUX) romanos T mutati 

O 8 Iudi (i.r. -dii) a Ly.] ludialidcs X: ludialcs ODE («0« FAT) : 

laudualis T(non U) dicit otn. Ii 10 dclcctassc O cuin] 

cnim O 11 fes. tcm. A" rcputat Tertnll, spcct. 5 13 ob hos A 

14 dispicicnda BK: rcspicicnda CT cxtimcs T: cxistimcs 

Tttittlliam codd. initio ad malum incipit A': initio malutn ccpit T 

15 ccrcicnsis A' 16 sccn. cst C 19 acccdit A' 20 Antca 

K 21 loci A': ludis C: iocis Arcv. post] pcr A' 

aa prostr. ct cxaminatus T cursor CT: cursorum JiK 23 consilio 

KT

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. xvi-xxiv 

quod iuvenes nudi cxerccntur in campo, uhi sola tantum verccunda 

opcriuntur. 

DE CENKumvs GVMNICORVM. Genera gymnicorum quin- XVIII 

que: id est saltus, cursus, iactus, virtus atque luctatio. Vndc 

5 ferunt quendam rcgem tot filios adolesccntcs habcntem totidem 

gcneribus dc regno iussissc contenderc. 

DE SALTV. Saltus dictus quasi cxilirc in altum : cst cnim XIX 

saltus altius exilire vel longius. 

DE CVRSV. Cursus a velocitate crurum vocatur; est enim XX 

10 cursus celeritas pedum. 

DE IACTV. Iactus dictus a iacicndo. Vnde et piscatorium XXI 

rete iaculum dicitur. Huic arti usus est arreptos lapides procul 

ferirc, hastas pondere librato iacere, sagittas arcu emittere. 

DK VIRTVTE. Virtus est inmensitas virium in laborc ctXXII 

»5 pondere corporis [vocata]. 

DE LVCTATIONE. Luctatio a laterum conplcxu vocata, XXIII 

quibus comminus ccrtantcs innitent, qui Gracca appellatione 

athletae vocantur. 

DE PALAESTRA. LOCUS autcm luctationis palaestra dicitur. XXIV 

20 Palaestram autem vel uirb rrjs ruA.17?, id est a luctationc, vel dnu 

TOV 7ruXkeiv, id est a motu ruinae fortis, nominatam dicunt, 

scilicct quod in luctando, cum mcdios arripiant, fore quatiant; 

idquc apud Graccos iruXXeu' vocatur. Quidani opinanturartcm 

luctandi ursorum contontionc monstratani: namquc intcr cetcras 

25 fcras cos solos et crigi congressos ct subsidere celcriter ac 

1 campum BCT vcrecundia OK 2 opcriunt K 5 totidcm"] 

idcm T 6 iuss.] cius issc T 1 7 dic. . . . cst o»i. K 9 vocatus 13 

11 ad B (/>»» ab ?) iaccndo A' piscatorum CK la arti 

usus] altius A' arrcpto lapidc Artv. 13 iaccrc BCT: iactare A* 

% xxn post conplcxu dicta (§ xxm) KNP 14 cst om. KNP ct in 

pond. C 15 vocata hab. KJV: oni. DCTU 16 a Iat.l alterum O : 

altcrutrum B vocata CDEFTU: vocatae B: dicta KP; dictam A r 

17 inniliintur Artv. (non DEFPU) 20 Tfjt. .. uwi om. KN: a luct.... 

id est om. ODE: a luct.... vaKXtiv om. B x tra\i)%] palcsi BDETU: 

palcs in C 31 vnWav] palein TU \ palin A' a mo. urnac id cst 

sortis C* nominattim A' aa fcrc BCFT; pcnc A^TV 23 wuAAci»'] 

palini3C7": palcn A' vocant A* 24 inmonstratam A*


reverti, et modo manibus temtarc invicem, modo conplexu 

abigere sese raore luctantium. 

XXV DE AGONE. Quae Latine certamina, Graeci uywvas vocant, 

a frequentia qua celebrabantur. Siquidem ct omnem coetum 

atque conventum agona dici; ali quod in circulis et quasi 5 

agoniis, id est sine angulo locis, ederentur nuncupatos agonas 

putant. 

XXVI DE GENERIBVS AGONVM. Agonum genera fuisse: inmensitas 

virium, cursui celeritas, sagittandi peritia, standi patientia, 

ad citharam quoque vel tibias incedendi gestus, de 10 

moribus quoque, de forma, de cantandi modulatione, terrestris 

quoque belli et navalisproelii,perpetiendorumque suppliciorum 

certamina. 

XXVII DE LVDIS CIRCENSIHVS. Ludi Circenses sacrorum causa 

ac deorum gentilium celebrationibus instituti sunt: undeet qui 15 

eos spectant daemonum cultibus inservire videntur. Nani rcs 

equestris antea simplex agcbatur, ct ulique communis usus 

reatus non erat; sed quum ad ludos coactus cst naturalis usus, 

2 ad daemoniorum cultum translatus est. Itaquc Castori et 

Polluci deputantur hacc species, quibus equos .1 Mercurio 20 

distributoshistoriae doccnt; sedet Neptunus cquestris ludi cst, 

quem Graeci rTnrto»» appellant; sed ct Martis ct Iovis in ludis 

3 cqui sunt consecrati, ct ipsi quadrigis pracsunt. Circcnscs 

autcm ludi idco dicti, vel a circumcundo, vel tjuod, ubi ninic 

nictae sunt, olim gladii ponebantur quos quadrigae circumi- 25 

bant; et inde dicti Circenses, ab ensibus circa quos currcbant. 

1 ct modo . . . inviccm om.C 1 3 latine KT: latini BC 4 cclebrantur 

B l C ct ow/. A' omne BT 5 alii quod T: aliquod 

C; aliquid B qu. agonis C g ciirsus C 10 citharum O : 

cctliara A': ccteram B accedcndi A': inccndi T 11 tcrr. 

quoque T: terr. quod B^K: terr. C la proeliis B 1 14 cau. cquorum 

A7V (-sam) f (-sae qu.): caiu aquorutn B l : cau. a quo domnonim F: 

cau. acdetrium V (>ton V) 15 gentilibus V 16 cxpectant BOFT: 

inspectant KP 17 usu O 18 reatus fucrat A' attte corr. 19 translatum 

7* ai docentj dicunt K ludc B l : ludes K aa ippon 

BK: ippon ait yppon hiccrt. T: yppona C appdlant] vocant 7" 

iovi BC (wo« U) 23 cq. sunt] equcstribus A7V' (-ist-) ct ip. 

qu.J vel a circutn T 1 {c/. § 3) 34 circ. quod C

ETVMOLOGIARVM LIB. XVIII. xxiv-xxxi 

Siquidem et in litorc circa ripas fluminum currus agitantes, 

gladios in ordine in ripae Htore ponebant, et erat artis equum 

circa pericula torquere. Inde et Circenscs dicti putantur, quasi 

circum enses. 

5 DE CIRCO. Circus Soli principaliter consecratus est a XXVIII 

paganis, cuius aedis medio spatio et cffigies de fastigio aedis 

emicat, quod non putaverint sub tecto consecrandum quem in 

aperto habent. Est autcm circus omnc illud spatium quod 

' circuire equi solent. Hunc Romani dictum putant a circuitu 2 

10 equorum, eo quod ibi circum metas equi currant. Graeci vcro 

a Circe Solis filia, quae patri suo hoc genus certaminis instituit, 

adserunt nuncupatum, et ab ca circi appellationem argumentantur. 

Fuit autem maga ct vcnefica ct saccrdos daemonuni, in 

cuius habitu ct opera magicae artis et cultus idolatriae rccogno- 

15 scitur. 

DE ORNAMENTIS. Ornamenta circi: ova, meta, oboliscus, XXIX 

carccr. Ova honori Pollucis et Castoris adscribunt, qui illos 

ovo editos crcdendo de cygno Iove non erubcscunt. Fingunt 2 

autem Circensia Romani ad causas nnindi rcferrc, ut sub hac 

20 spccie superstitiones vanitatum suarum cxcuscnt. 

Di: METIS. Mctarum quippe appellationc proprie terminum XXX 

ac fincm mundi dcsignare volunt, ab eo qnod aliqui cmcnsus 

finis cst, sive ad testimoniuni oricntis occidcntisque solis. 

DE OHKUSCO. Oboliscum Mesfrcs rcx Acgypti primus XXXI 

25 fecisse refcrtur tali ex causa. Quum quodam tempore Nilus 

1 circa om. BKN (noti U) cursus K 5 solis M prcipali ter A* 

6 cdes TU: cdos/J 1 : decus KM in mcd. T(tioit U) edisscmicant M 

7 non] nonnulli KN {tton U) potaverint (ex -unt) T: putavemnt CK 

(niin Tertull. spett. 8) consccrando A' qucm] quoniam A' (tton U) 

8 liabent] arcnt A* {tion U) 9 circumirc A' 10 curruntA' 11 circic 

A': circirceae B soli fi. A' 13 magna T vcncficia (bc-) 

CT 14 hab. ct opcrc CT: hab. et oporc B : liab. opera A' artis 

AT: artes BC idolatria C 16 mocta A' 17 infcr Cast. tl 

adscr. odd. dicitur quod ledam matrcm castoris ct pollucis iovcs {lcg. -isi 

in cigni similitudinc[m] strupuissct (Jtg. stupravisset) idco ovo editos 

putant ad avis similitudinem T 18 ova O Iovc] ciovc A' 

19 circcnsi BC rcrcfcrrc O 22 dcsignari T aliquid C: 

om. Kt\ (non U) 33 a tcst. B 1 : a tcstimunio A' 24 mcsfracs C: 

mcsfcrcs A'7* 25 rcfcrtur KT: fertur BC


violenti inundatione Acgyptum nocuisset, indignatus rex tamquam 

pocnas a fluminc exigerct, sagittam in undas misit. Non 

multum post gravi valitudine correptus lumen amisit, qui post 

caecitatem visu recepto duos oboliscos Soli sacravit. Oboliscus 

enim sagitta dicitur, qui ideo in niedio Circo ponitur quia per 5 

2 medium mundum sol currit. Medio autem spatio ab utraque 

meta constitutus oboliscus fastigium summitatemquecaeli significat, 

quum sol ab utroque spatio nicdio horarum discrimine 

transcendit. Summo obolisco superpositum est quoddam auratum 

in modum flammae formatum, quoniam sol plurimum 10 

in se caloris atque ignis habet. 

XXXII DE CARCKRIBVS. In Circo unde cmittuntur equi carceres 

dicuntur, ab ca re qua et ille carcer qui est in civitate; quod, 

ut ibi homincs damnati atquc inclusi, ita bic eqtii cobercentur, 

nc exeant antcquam signum emittant. 15 

XXXIII DE AVRIGIS. Ars Circi: auriga et cursus, equites vel pedites. 

Auriga proprie dictus quod currum agat et regat, sive 

quod feriat iunctos equos. Nam aurit, ferit; ut (Virg. Aen. 

Latus aurit apertum. 20 

2 Ipse est et agitator, id est verberator, ab agendo dictus. Aurigae 

autcm duobus coloribus sunt,quibusspecicm idolatriae vcstiunt. 

Nam prasinus tcrrae, venetus caclo et niari a paganis dicatus cst. 

XXXIV DK QVADKIC.IS. Krict(b)oniiis autcm, qui rcgnavit Atbcnis, 

prinuis quattuor cquos iuncxissc fertur; sicut Vcrgilius auctor 35 

cst dicens (Georg. 3, 113): 

Primus Erict(h)onius currus et quattuor ausus 

Iungere equos, rapidisque rotis insistere victor. 

2 Fuit autem Minervac ct Vulcani filius dc caduca in tcrram 

1 inundatio C 1 2 sagittas B 3 vnlidinc A' 4 solis B l 5 circum 

B 6 currct K: cucurrit O Mcdium au. spatium li 7 mocta T 

8 utraquc B X K 10 plurimum] primutn A' la Idcirco T 13 dicuntur 

KN : dixerunt BCTU haberc qua ct illi T 14 ut ibi] ubi 

B: ibi K 16 cursus CT: currus BK cq. sive ped. C 18 ut] et B 

ai agitatorum T 22 spccic BK 23 vcnctur O dcdicatus 

A': dictus T 35 ati. est] auctorcm O 28 r.ipidusquc B 29 tcrra 

lividincm A'

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. xxxi-xxxvii 

libidinc, ut fr.bulae fcriint, procreatus, portentum daemonicum, 

immo diabolus, qui primus Iunoni currum dedicavit. Tali 

auctore quadrigae productac sunt. 

DE CVRRV. Currus auteni a cursu dictus, vcl quia rotas XXXV 

5 habere videtur [multas]; unde et carrum quasi currum. Quadrigarum 

vero currus duplici olim temonc crant perpetuoque et 

qui omnibus equis iniceretur iugo. Primus Clistbenes Sicyonius 2 

tantum medios iugavit, eisque singulos cx utraquc parte simplici 

vinculo adplicavit, quos Graeci a-upuffaopovs, Latini funarios 

10 vocant, a genere vinculi, quo prius alligabantur. 

DE EQVIS QVIHVS CVRKIMVS. Quadrigae ct bigae, et XXXVI 

trigae et seiugae a numero equorum et iugo dicti. Ex quibus 

quadrigas soli, bigas lunae, trigas infcris, sciugas Iovi, dcsultorcs 

Luciferoet Hcspero sacravcrunt. Quadrigam ideosoli iungunt 

15 quia per quattuor tempora annus vertitur: vcre, acstate, autumno 

et hieme. Uigas lunac, quoniam gemino cursu cum solc con- 2 

tendit, sivc quia et nocte et die videtur. lungunt enim unum 

equum nigrum, alterum candidum. Trigas diis infcris, quia is 

per tres actates homines ad se rapit: id est pcr infantiani, 

20 iuventutem atque senectam. Seiuga maximus currus currit 

Iovi, propter quod maximum deorum suorum cum essc crcdunt. 

Ideoautcm rotisquadrigas currcrc dicunt, sivc quiamundus iste 3 

circuli sui ccleritate transcurrit, sivc proptcr solcni, quia volubili 

ambitu rotat; sicut ait Knnius (Ann. 558): 

35 Indc patcfccit radiis rota candida caelum. 

DK SEPTEM SPATIIS. Septem spatia quadrigae currunt XXXVII 

2 primus BC: -mum K: -mc (i.c. -mac) T 4 autcm om. KN 

quia] quoil C 5 multas hab. CK: om. BT (c/. XX. xu. i) qu. 

curvtim A': qu. cursum UC 6 cursus C crat A' 7 iniccrcntur A' 

circstcncs CT: ciristcncs U: circstcnos/i: cyristcnes A' sicionios 

/?> 8 mcdius B X OT cisquc BCT: cum A'^V 9 adplicuit 

(app-) BCK Gr. siraforos (sy-) TC: Gr. siraforas B: Gr. sitaforus 

A' lunariosA': furarios C 11 ct trigae 0»». WK la ct 

sciugae om. T dictac A' 13 quadriRis B l trigas] bigas 

dis A' infcri T 14 ct csfcro A': 0111. T 15 vcr BT: vcrc 

ct A' 16 et oni. K qu. ct gcm. C 17 cq. nig. un. T 18 qu. 

his BKT{i.e. is) 19 rapiunt A' 20 scncctntcm A' maxiinos 

A' cursns BCK 21 Iovi om. O nl vitf. 25 patcfacit BK 

26 currtt T


referentes hoc ad cursum septem stellarum, quihus mundum 

regi dicunt, sive adcursum septem dierum praesentium, quibus 

peractis vitac terminus consummatur; quorum finis est creta, 

id est iudicium. 

XXXVIII DE EQVITIBVS. Porro equites singulares ideo currere 5 

dicunt quia singulariter unu^quisque cursum vitae huius peragit 

atque transit, alius alio tempore sequens alium, per unam tamen 

viam mortalitatis usque ad propriam metam mortis. 

XXXIX DE DESVLTORIBVS. Desultores nominati quod olim, prout 

quisque ad finem cursus venerat, desiliebat et currebat; sive 10 

quod de cquo in equum transiliebat. 

XL DK PEDITIHVS. Pedites autem aiunt proptcrea pede currcrc 

quia pedibus curritur mortalitati. Ob hoc a superiori parte currunt 

ad inferiora, id est ab orientc ad occidentem, quia mortales 

oriuntur et occidunt. Nudi currunt, quia et homini in saeculo 15 

nullac reliquiae sunt. Recto spatio curnint, quia intcr vitam et 

mortem nihil distat. Sed Imec igitur propterea fingunt ut 

vanitatcs suas et sacrilegia cxcusare conentur. 

XLI DE COLORIDVS EQVORVM. Circa causas quoque elementorum 

idem gentiles etiam colores equorum iunxerunt, russeos 20 

cnim soli, id est igni, albos aeri, prasinos terrac, venctos niari 

adsimilantes. Itcm msseos acstati currcrc voluerunt, quod 

ignci coloris sint, ct cuncta tunc flavcscant. Albos hiemi, qucxl 

sit giacialis, ct frigoribus universa cancscant. Vcri. prasinos 

2 viridi colore, quia tunc pampinus densatur. Item russeos 35 

currere Marti sacraverunt, a quo Romani exoriuntur, et quia 

vexilla Romanorum cocco decorantur ; sive quod Mars gaudet 

3 tcrminum T quorura] cuius B crcta C: certa TUV: 

crcta BF(an rcclel); crctus (acr-) KNP 5 cquitcs om. C 6 dicuntur 

A" pcragat T(on rectef) 10 desilicrat K n dc] in T 

in equo K ia Pcdcs C l pe. concurrere C 13 mortalitas A* 

14 in occ. T 16 reliqui utvid. B mor. ct vi. T 17 haec 

CT: hoc BMC 20 idem ... adsim. 0»». KNP («0/* DEFU) roseos 

codd. 22 «tem BCDEFTU': idco KP rosscus P* • roseos 

BCDEFTU acstati] statim A' (»/0« DEFU) 23 sintl cst (dclrlA 

sunt C nltx> T hicme A" 24 sint glacialcs A vcrc 

A' (HOH DEF) presinos T 35 quia] qnod C roseos BCT 

26 curreri C 27 vixilla OA'

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. xxxvii-xliii 

sanguine. Albos zephyris et serenis tempestatibus, prasinos 

(loribus et tcrrae, venetos aquis vel acri, quia caeruleo sunt 

colore, luteos, id est croceos, igni et soli, purpurcos Iri sacraverunt, 

quam arcum dicimus, quod is plurimos colores habeat. 

5 Sicque, dum hac spectatione deorum cultibus atque elementis 3 

mundialibus profanantur, eosdem deos atque eadem elenienta 

proculdubio colere noscuntur. Vnde animadvertere debes, 

Christiane, quod Circum numina inmunda i>ossideant. Quapropter 

alienus erit tibi locus quem plurimi Satanae spiritus 

10 occupaverunt: totum enim illum diabolus et angcli eius 

rcplcverunt. 

Dii THEATRO. Theatrum cst quo sccna includitur, scini- XLII 

circuli figuram habens, in quo stantcs omncs inspiciunt. Cuius 

forma prinium rotunda erat, sicut et amphitheatri; postea cx 

15 mcdio amphithcatro thcatrum factum cst. Thcatrum autcni ab 

spectaculo nominatum, u7ro TT/S Oiwpias, quod in co populus 

stans dcsupcr atque spcctans ludos contcniplaretur. Idem 2 

vcro theatrum, idem ct prostibulum, eo quod post ludos exactos 

meretrices ibi prostrarentur. Idcm et lupanar vocatum ab 

20 eisdcm merctricibus, quac proptcr vulgati corporis levitatem 

lupac nuncupabantur: nam lupac meretriccs sunt a rapacitatc 

vocatac, quod ad sc rapiant niiseros ct adprehendant. Lupanaria 

enim JI paganis constituta sunt ut pudor inulierum 

infclicium ibi publicarctur, et ludibrio habcrcntur tam hi qui 

25 faccrcnt quam qui paterentur. 

DE SCENA. Scena auteni crat locus infra theatrum in XLIII 

modum domus instructa cum pulpito, qui pulpitus orchestra 

vocabatur; ubi cantabant comici, tragici, atque saltabant hi- 

2 lloris BKT(rt Ist'd.1) acris JJ l T ccrulci K 4 cjucm 

BCT liis I3KT(i.e. is;: iris C plurimis B 5 cxpcctationc 

codd. 7 colorc BT noscantur T ctanim. C: cnim advcrterc T 

8 ztf/quot nomina BK inmunditia C 1 12 quod sc T 13 a 

fig. habcns tisquc ad (XIX. vi. 3) quod ignc dejicit C\ tribus ut vid./oliis 

cxscclis 15 cst oitt. K ab cxpcctaculo BKTcx corr. (n/ vid.) 

16 a»oTfffo/Has T populo T 17 cxpcctans B 20 quac] qua B 

21 lucc 7 1 nuncupantur B l 35 qui B nt vid. T: qui ct quac 

A": quac Lactant. inst. 6,23, 7 27 orcu>tia co^ld. 28 traiciquc sal. 

K ibtriyiicb K: btrioncs BT


striones et mimi. Dicta autem scena Graeca appellatione, eo 

quod in speciem domus erat instructa. Vnde et apud Hebraeos 

tabernaculorum dedicatio a similitudine domiciliorum «KWO- 

Tnjyia appellabantur. 

XLIV 1)K OKCHESTRA. Orchestra autem pulpitus crat scenae 5 

ubi saltator agere posset, aut duo inter se disputare. Ibi enim 

poetae comoedi et tragoed>ad certamen conscendebant, hisquc 

canentibus alii gestus edebant. Officia scenica: tragoedi, 

comoedi, thymelici, histriones, mimi et saltatores. 

XLV DE TRAGOEDIS. Tragoedi sunt qui antiqua gesta atque ,0 

lacmorascelcratorum regum luctuosa carmine spcctante populo 

concinebant. 

XI.VI ]),.; COMOEDIS. Coniocdi sunt qui privatorum hominum 

ucta dictisaut gestu cantabant, atque stupra virginum et amores 

nicretricum in suis fabulis exprimebant. 

XLVIl DE THYMELICIS.' Thymelici autcm crant musici sccnici '* 

qui in organis et lyris et citharis pniecancbant. Et dieti thymehci 

quod olini in orchestra stantes cantaUant super pulpitum 

quod thymdc vocabatur. 

XLVllI DE iusTRiONiiivs. (H)istriones sunt qui muliebri indu- ao 

mento gestus inpudicarum feminarum cxprimebant; hi autcm 

saltando ctiam historias ot rcs gestas denionstrabant. Dicti 

autcm histriones sivc quod ab Histria id genus sit adductum 

sive quod perplexas historiis fabulas exprimerent, cjuasi h{. 

storiones. 

XLIX DE MIMIS. Mimi sunt dicti Graeca appellatione quod 

rerum humanarum sint imitatores ; nam habebant suum au- 

B liirbatmn) S Orcistramd>t. 6 aci possit 

•' 

3JKS5-2I

ETYMOLOGIARVM LIIl. XVIII. xliii-liii 

ctorem, qui antequam mimum agerent, fabulam pronuntiare[n]t. 

Nam fabulae ita conponubantur a poetis ut aptissimae 

essent motui corporis. 

DE SALTATORIUVS. Saltatores autcm nominatos Varro L 

5 dicit ab Arcade Salio, quem Acneas in Italiam secum adduxit, 

quique primo docuit Romanos adolescentes nobiles saltare. 

QVID QVO PATRONO AGATVR. Et est plane in artibus scenicis LI 

Liberi ct Veneris patrocinium, quae privata ct propria sunt 

scenae, de gestu et corporis fluxu. Nam mollitiam Libero et 

»o Veneri inmolabant, illi per sexum, illi per luxum dissoluti: 

quae vero ibi vocibus et modis ct organis et lyris transiguntur, 

Apollincs et Musas et Minervas ct Mercurios patronos habcnt. 

Quod spectaculum, Christiane, odere dcbcs, quorum odisti 

auctores. 

• 5 DE AMPHITHEATRO. Amphitheatrum locus cst spectaculi, LII 

ubi pugnant gladiatores. Et indc ludum gladiatorium dictum 

quod in co iuvenes usutn armorum divcrso motu condiscant, 

et modo intcr sc aut gladiis aut pugnis certantcs, modo contra 

bcstias inccdentes; ubi non odio, sed praemio inlecti subcunt 

ao ferale certamen. Amphithcatrum dictum, quod cx duobus 2 

theatris sit factum. Nam amphitbeatruni rotundum cst; 

Ihcatrum vcro ex nicdio anipbitbeatro cst, semicirculi figuram 

habens. 

DE I.VDO EQVKSTRI. Genera gladiatorum plura, quorum LIII 

25 primus ludus equestrium. Duo cnim equitcs pracccdentibus 

prius signis militaribus, unus a parte orientis, altcr ab occidentis 

procedebant in cquis albis cum aurcis galeis minoribus et habilioribus 

armis; sicquc atroci pcrsevcrantia pro virtute sua 

1 qui an. ini. ag. liTU: qui hoc pritnum ag. N: qui lioc quam priimnn 

ag. A' (/»-0 quum?) a a om. 7* 1 4 Sa. sunt nominati sicut Va. A*;V 

(noti U) 7 Et 0111. BKN («0/1 U) plane] autcin KN sccnicis 

DTU: spcctaculi A'A/ 9 ct dc corp. K flcxurfr//. 10 pcr fluxumJ3A' 

it quac] qui A' ia apollinem A': ct apollincm N et Min. 0;;/. 

KN (noii U) mcrcurium K{non U) 13 corum U: cuius KN 

16 uibi 11I vid. T antc corr. 17 quodl q»o 7" iisn (r.v corr. ?) T 

mutu 7*: modo A' ai nain a. ro. cst fmsl habcns (v. 23) T »5 ludus} 

usus A' (/>ro lusus ?) 26 partc] porta AT 27 gal. aur. A'A' (non U)


iniebant pugnam, dimicantcs quousque alter in alterius mortc 

prosiliret, ut haberet qui caderet casum, gloriam qui perimeret. 

Quae armatura pugnabat Martis Duellii causa. 

DE RiixiARiis. Retiarius ab armaturae genere. In gladiatorio 

ludo contra alterum pugnantem ferebat occulte retc, 5 

quod iaculum appellatur, .ut adversarium cuspide insistente 

operiret, inplicitumque viribus superaret. Quae armatura pugnabat 

Neptuno tridentis causa. 

LV DE SECVTORIUVS. Sccutor ab insequendo retiarium dictus. 

Gestabat cnim cuspidem et massam plumbeam, quae adversarii 10 

iaculum inpediret, ut antequam ille ferirct rete, iste cxsuperaret. 

Ilaec armatura sacrata erat Vulcano. Ignis cnim sempcr 

insequitur, idcoque cum rctiario componcbatur, quia ignis ct 

atjiia seniper intcr se inimica sunt. 

I.VI DE LAQVEARIIS. * Laquciiriorum pugna crat fugientes in 15 

ludo bomines iniecto laqueo inpeditos consccutosque prostrarc 

amictos umbone pellicio. 

LVII DE VELITIHVS. Velitum pugna crat ut ultro citroquc tela 

obicctarent. Erat enim corum varia pugna ct spcctantibus 

gratior quatn reliqua : velites autcm nuncupatos sive a volita- 20 

tione, sive a civitate Etruscorum quac Velcs vocabatur. 

LVIII DE FERALI CERTAMINE. Ferarum pugna erat emissas 

bcstias iuvenes excipere, pugnare adversus eas, ultroneo funcre 

certarc, non criniine, scd furore. 

LlX DE HORVM KXKRCITATIONU I.VDORVM. Hacc quippe 35 

spcctacula crudelitatis ct inspcctio vanitatum non solum homi- 

1 inibant K ante corr. altcr altcnim mo. A7V (non U) mortcm 

K(iionLJ) 3 Marti duclli Artv. 4 armatura JJT 5 rctcm DT 

6 appellatus ul vid. T insistcnte A': insistcrc B : inscqucntc T: 

fort. -tcm 7 armaturo A* 8 fort. Ncptuni 9 Scc. est ab B 

(iiu/t U) 10 gcstabat DTU: portabat KN 11 ut] ct T retcm 

T cxsupcrarct TU: ct supcrarct D : supcrarct KN 13 sacratura 

crat U (tion V): sacravcrunt A': sacravcrum N vulcanum (-ga-) 

NV 18 Vclctum IJT 19 cxpcctantibus B ao vclctcs T: vclclis 

B volutationc T: vucitationc B 31 Etr.] ct rusticorum T 

vclcs T: v*ccsB l : vclitca A' vocabantur K anlc corr. 33 Fcralis 

KtW 23 bcstcas KT ultro nc co B l 36 spcctaculum T 

inspcctatio B

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. liii-lxiv 

num vitiis, sed et daemonum iussis instituta sunt. Proinde 

nihil esse debet Christiano cum Circensi insania, cum inpudicitia 

thcatri, cum amphithcatri crudclitatc, cum atrocitatc arcnae, 

cum luxuria ludi. Deum enim ncgat qui talia praesumit, fidei 

5 Christianae praevaricator effectus, qui id dcnuo appetit quod in 

lavacro iam pridem renuntiavit; id est diabolo, pompis et 

opcribus eius. 

DE TABVLA. Alea, id cst lusus tabulae, inventa a LX 

Graecis in otio Troiani belli a quodam milite Alea nomine, 

io a quo ct ars nomen accepit. Tahula luditur pyrgo, calculis 

tesserisque. 

DE PYRGIS. Pyrgusdictus quod pcr eum tesserae pergant, LXI 

sivc quod turris specicm habeat. Nam Graeci turrem Tn^ryoi' 

vocant. 

15 DE CALCVLIS. Calculi vocati quod lencs sint et rotundi. LXII 

Vnde et calculus dicitur lapis brevis, qui sinc molestia sui 

brevitate calcatur. Item calculi, quod per vias ordinales eant, 

quasi per calles. 

1)E TESSERIS. Tcsserac vocatac quia quadrae sunt ex LXIII 

20 omnibus partibus. Has alii lepusculos vocant, eo quod exi- 

Hendo discurrant. Olim autem tcsserae iacula appellabantur, 

a iaciendo. 

DE FIGVR:S ALEAE. Quidam autem alcatores sibi videntur LXIV 

physiologice per «illcgoriam hanc artem excrcerc, ct sub quadam 

25 rcrum similitudinc fingerc. Nam tribus tesseris luderc perhibcnt 

propter tria saeculi tempora: praescntia, practerita, ct 

futura; quia non stant, scd dccurrunt. Scd et ipsas vias 

scnariis locis distinctas proptcr actatcs hominum ternariis lineis 

propter tempora argumcntantur. Inde et tabulam ternis di- 

30 scriptam dicunt lineis. 

1 sctl dacm. B 2 nihili A* 3 thcatricn cum K 4 Dcum] dum 

• li 5 quid id D: quid T 6 diaboli B di. ct po. A' ct op. 

otn. A7V (»o;i U) 8 ltistis AT: luilus B 9 in otio] initio T 

10 a quo 0111. B l pigro tit viil. Tnnlc corr.' ia Pirgus HT 

15 lcvcs iltlt. 19 quia] quod B ai diseurnint BT iaculi T 

a6 sacciila U x 29 argmncntaUir T dcscriptam A* 

118211 V


LXV DE VOCABVLIS TESSERARVM. Iactus quisque apud lusores 

veteres a numero vocabatur, ut unio, [binio,] trinio, quaternio, 

[quinio], senio. Postea appcllatio singulorum mutata est, et 

unionem cancm, trinionem suppum, quaternionem planum 

vocabant. 5 

LXVI DE IACTV TESSERARVM. Iactus tesserarum ita a peritis 

aleatoribus conponitur ut adferat quod voluerit, utputa senionem, 

qui eis in iactu bonum adfcrt. Vitant autem canem 

quia damnosus est; unum enim significat. 

J.XVII 1)E CALCVLORVM MOTV. Calculi partim ordine movcntur, 10 

partimvage: ideoaliosordinarios, aliosvagosappellant; atvero 

qui moveri omnino non possunt, incitos dicunt. Vnde et 

cgentes homincs inciti vocantur, quibus spes ultra procedendi 

nulla restat. ^ 

LXVIII DE INTERDICTIONE ALEAE. Ab hac arte fraus et menda-15 

cium atquc periurium numquam abcst, postremo ct odium ct 

damna rcrum ; undc et aliquando proptcr hacc scelera interdicta 

legibus fuit. 

LXIX DE riLA. Pila proprie dicitur quod sit pilis plena. Haec 

et sfera a ferendo vel feriendo dicta. De quarum gcnerc et 20 

pondcre Dorcatius sic tradit (1): 

Ncu lu parcc pilos vivacis conderc cervi, 

Yncia doncc crit geminam supcr addita librani. 

2 Inter spccies pilarum sunt trigonaria ct arenata. Trigonaria 

est qu[i]a inter tres luditur. Arenata, qua in grcge, dum cx 25 

circulo adstantium spectantiumquc eniissa, ultra iustum spatium 

3 ut om. T l binio hnb. K: otn. BDT trinio A": trio BT 

quatrioi?7*: quatrinio A' 3 quinio /mb. A": om.BDT 4 trinionem 

A': trioncm BT quatrioncm BT: quadrionem A' 6 a per.] 

apertis B 8 boni T 11 vagac K 12 poss>int T 13 agcntes 

BK tx coir. incitos K antt corr, 16 post. ct od. otn. K 

17 hoc B int. a lcg. A' 18 fuit om. T ig plcna COIT. plca 

ut vid. T 20 i.r. spliacra vcl a feri. T ct pond. ow. B l 

21 dorcacius (ex dorcacicius) A' (11011 AIon.) aa pa. pilo quivapum A* v 

{non U Aton.) 23 doncc licc cr. A* aule corr. gcmiua A* («011 

Mon.) 24 Intcr AT: Itcm B nrcnata 77?*: nronnta B x : 

nreitnria A* 25 inlor I11. T l : in Ircs I11. IIT* arennta TB*: 

aroiiata B x : arcnaria A' quia A'7' 26 cxpcctaiitiiunquc cotltl.

ETYMOLOGIARVM LIB. XVIII. lxv-lxix 

pilam excipere lusumqueinireconsueverunt. Cubitalcm lusum 

appellant quum duo comminus ex proximo ac pene coniunctis 

cubitis pilam fcriunt. Suram dicitur dare qui pilam crure prolato 

feriendam conlusoribus pracbcnt. 

i pila K lusoquc DK: lusu 7" consucrunt T a quumi 

cuius A' comininus tx cum unus B 3 sura A' dicuntur D 

palam /3 1 : palmam K 4 fcricnda conlusurio A' pracbct drlt. 

U 2

LIBER XIX 

DE NAVIBVS, AEDIFICIIS ET VESTIBVS 

I DR NAVIIJVS. Artium quarundam vocabula quibus aliquid 

fabricatur, vel instrumenta artificum, vel quae ministerium 

exhibent, atque aliquid huiuscemodi deinceps cx parte notanda 

2 studui. Artifex generalc nomen vocatur qitod artem faciat, 

sicut aurifex qui aurum [facitj. Faxo enim pro facio antiqui 5 

3 dicebant. Nauclerus domnus navis est, appellatus ita quod 

navis in sorte eius sit; KXrjpos enim Graece sors dicitur. Ceteri 

4 autem in navi in contributione sunt. Gubernio, qui et gubcrnator, 

quasi coibernator, quod coibcat prudentia sua ibcrna, id 

5 est tempestates maris. Nauta a nave dictus per derivationem. J o 

Navita autcm pro nauta ppetice dicitur, sicut Mavors pro Mars; 

6 nam rectum est nauta. Remex vocatus quod remum gerit; sic 

7 autcm remex quomodo tubex dicitur nominativo casu. Epibata 

Graeco nomine appellatur, qui Latine dicitur superveniens. 

Hic nihil habet ncgotii, sed naulo dato in alias terras transirc 15 

8 disponit. Navem quidam perhibent dictam eo quod navum 

rectorem quaerat, id est peritum, sapientem, strenuum, qui continere 

et gubernare novit propter maritima pericula et casus. 

Vnde cst illud Salomonis (Prov.i, 5): ' Intelligons gubernacula 

possidebit.' Lydii autcm primum navem fabricaverunt, pelagi- 20 

que incerta petentes pervium mare usibus humanis fecerunt. 

9 Kates primum et antiquissimum navigii gcnus e rudibus tignis 

asseribusque consertum; ad cuius similitudinem fabricatae 

1 fsqtu ad vi. 2 dtficit C Artiutn om. K/V: cmn titulo (DE NAVinvs 

ARTivM) coninngit B Quortindam (-md-) KN 3 cxibchcnt A' 

4 vocatus B 5 quiaau. # facit hah. T: om.DKN 6 domnus 

N: dominus BK: diis (»". t. domnus vel eliatn dominus) TU cst om. 

K (non AU) ita app. K 7 Graccc om. KN (tion U) 8 contribulatione 

U'(«0« V); contribunatione K Guvcrnio K 9 ibcrnia 

B: hiberna K {etiam cohibcrnator tt cohibcat) 10 tcmpcstatc K {/>it> 

-tcmt) Nautc B 11 pcdice A' mafors T: mafros D 

13 Epipata K 15 ncgotiis T scd] si B> nabulo K(J^ ». /.) 

j6 qnidcm A' gnavum (r.r na-) K: nau*um B l 18 povcrnarc A* 

19 govcrnaculo A* 20 primam K (non F) 22 Ratis K navii T 

c ruodibus K: cruditibus 7' 33 fabricacc T

ETYMOLOGIARVM LIB. XIX. i 

navcs ratariae dictae. Nunc iam rates abusivc navcs ; nam 

proprie ratcs sunt conexac invicem trabes. Tricris navis niagna, 10 

quam Graeci durconcm vocant. l)c qua in Esaia (33, 21): 

4 Non transibit pcr cam tricris magna.' Carpasia navis a Car-11 

5 patho insula nominata, sicut a Rodo Rodia, sicut ab Alexandria 

Alexandrina. Liburnae dictae a Libyis; naves enim sunt 12 

negotiatorum. De qualibus Horatius (Epod. r, 1): 

Ibis Liburnis intcr alta navium. 

Rostratae naves vocatac ab eo quod in fronte rostra acrea ha-13 

10 bcant propter scopulos, ne fcriantur et conlidantur. Longae 14 

navcs sunt quas dromones vocamus, dictae eo quod longiores 

sint cctcris: cuius contrarius musculus, curtum navigium. 

Dromo autcm a decurrcndo dictus ; cursum enim Graeci 8p6fiov 

vocant. Classis dicta est a Gracco vocabulo, UTTU IW KU\U>V, id 15 

15 ost lignis ; unde ct calones naviculae quac ligna militibus portant. 

Ancyronuc(b)us dictus pro co quod celcritate sui ancoris 16 

et instrumentis reliquis navium vehendis sit aptus. IMiaselus 17 

cst navigium qucm nos corruptc baselum dicimus. De quo 

Vergilius (Georg. 4, 289): 

20 Pictisque pbaselis. 

Scapba, qui ct KcmurKo;ro$, navigium quod Latine speculatorium 18 

dicitur; aKuvo% cnim Ixitinc intcndcrc dicitur. Barca cst quac ig 

cuncta navis conmercia ad litus portat. Hacc navis in pelago 

proptcr nimias undas suo suscipit gremio: ubi autem adpro- 

35 pinquaverit portum, rcddit vicem barca navi quam accepit in 

1 raturiac dict (s/V, spatio trlido) K ratis ab. navis A' a ratis 

A': navcs B v travcs codd. 3 dulconcm B l 4 pcr ea A' 

Carpatia A* carpndo T: carpados DK 5 nominatae A' 

alaxandria T 6 alaxandrina T: alcxandrinc K § 12 om. KN 

Lihurneac DE: -nca F {non U) 8 in lcrra ita na. DE antt corr. F 

(non UX) 9 frontc cx fontc T 10 inlidnntur A7V ti romoncs 

T 12 sunt T cuiusZJjT: quibus A' 13 ad dcc. A' 14 est 

om. K a] c B 15 nav. quac] dicuntur qui Scrv. ad Atn. 1, 39 

16 Anqiiiromacus/iA': Antiquiromaciis 7" 17 FasclusoxM. 20 fasclis 

7": fcsclisA': vasclis B st Scafa BT: Scava A' quac tleft. 

catascopus BT': caduscopus A' 23 hanc TU {vix rtctc) in 

pcl. na. li 24 biisccpit BK 25 rcddct BT na. quatn cx 

nainquc B : na. qua 7*: na. quod cain (ca> AW («o;/ U)


20 pclago. Taro navigium piratarum aptum, ct ex his ita vocatum. 

Cicero (Mar. 3): 

Tunc se fluctigero tradit mandatque paroni. 

Et alibi (Com. pall. inc. 21): 

Parunculis ad litus ludit ccleribus. 5 

ai Mioparo quasi minimus paro. Est enim scapha ex vimine ' 

facta, quae contecta crudo coreo genus navigi praebet; quales 

utuntur Germanorum piratae in Oceani litoribus vel paludibus 

ob agilitatem. De qualibus Historia 'Gens', inquit, 'Saxonum 

mioparonibus, non viribus nituntur, fugae potius quam bello 10 

22 parati.' Celoces, quas Graeci KeAip-as vocant, id est veloces 

biremes vel triremes, agiles et ad ministerium classis aptae. 

Ennius (Ann. 478): 

Labitur uncta carina per acciuora cana celocis. 

23 Biremesautemnavessunt habentes remorum ordinemgeminum. i5 

Triremes et quadriremes trium et quattuor ordinum. Sic et 

24 pentcres et (h>xcres, quinos vcl senos ordines habcntes. Actuariae 

naves sunt quae velis siniul et remis aguntur. Hippagogus, 

in quo cquos transvehere solitum est. Pontonium navigium 

fluminale tardum et grave, quod nonnisi remigio pro- 20 

gredi potest. Hic et traiectus, id est extentus: est enim latus; 

25 unde ct transenna. dicitur extentus funis. Lembus navicula 

breyis, qui alia appellatione dicitur et cumba et caupulus, sicut 

et lintris, id est carabus, quem in Pado paludibusque utuntur. 

26 Carabus parva scapha ex vimine facta, quae contecta crudo 25 

1 navium vel pir. B ct om. T ita] abtum T 3 se 0111 K 

paronc B 5 caclcrius 13 6 Miroparo T scafatf- scava 

AAT 7 contcctac^: contcxta T qualibus A* 8 gemmanorum 

T 9%lonn.BT 11 paratum T Ccloncs BT K(\\ 

cclccras UK : cclacras (r tx corr.) T la apla cst Enn. B 14 lavitnr 

A A^ {tton P) cuncta KNP Mon. ccloccs NU (ttoit DEFP 

AI011.) 15 Bircinis au. navis cst habcns/TA^(a« w/r ?) 16 quatriremes 

n. rJl ^ luriae B . 18 remcs B rcgnnlur T Yppogaufm 

quo B^FKN: \ ppocavusinquo DE: Ippogavus in quo T 19 Polonium 

Bh rcmigium A' ai hic KN: liinc BT aa trasena A' • 

transcthna BT Limbus BDET: Lymbus K 33 quac A* («0« EU) 

cauputus EKN: caupolus BTU a4 lyntris A' carabus 

BDEFTU: carobus K : carubus /V qucm BDEFTU: qua KN 

in paludibus ut KN: in paludibusquc ut. &F 25 Carabus om. T 

Paroa 7* scava A': cxcala B : cxcava T conlccUc (-ta c ?) B

ETYMOLOGIARVM UB. XIX. i, ii 

coreo genus navigii praebet. Portemia navicula Syriatici generis 

lata et sine carina, a portando vocata. Vtuntur his in 

Pannonia. Trabariae amnicae naves quae cx singulis trabibus 27 

cavantur, quae alio nominc litorariae dicuntur. Haec et cau- 

5 dicae, ex uno ligno cavato faclae; et indc caudicae quia a 

quattuor usque ad decem homines capiunt. 

I)E PARTIBVS NAVIVM ET ARMAMENTIS. Puppis posterior II 

pars navis est, quasi post; prora anterior, quasi priora. Cumba 

locus imus navis, quod aquis incumbat. Carina a currendo 

10 dicta, quasi currina. Fori navium latera concava, a ferendo 2 

onere dicta; sive tabulata navium quae sternuntur, dicta ab eo 

quod incessus ferant vel foris emineant. De quibus Vergilius 

(Aen. 6, 412): 

[Laxatque foros]. 

15 Columbaria in summis lateribus naviuni loca concava per qua 3 

emincnt rcmi; dicta, crcdo, quod sint similia latibulis columbarum 

in quibus nidificant. Agea viae sunt, loca in navi per 4 

qua ad remiges hortator accedit. l)e qua Ennius (Ann. 492): 

Multa foro ponet, ct agea longa repletur. 

ao Transtra sunt tabulae ubi scdent remiges, quod in transverso 5 

sint dicta; quac Vcrgilius (Acn. 6, 411) iuga appcllat. Rcmi 6 

a removcndis, (tonsac a tondcndis) et dccutiendis fluctibus - 

dicti, sicut tonsores a tondendis et decutiendis capillis. Palmula 7 

est extrema latitudo renii, a palma dicta, qua niare inpellitur. 

35 Antcmnac autem dictae quod antc amnem sint positae ; prae- 

3 carino o port. T 3 Travariac A' travibus BK 4 cauticc 

(•ccm) KN 5 cavatac A': cavatam ct N ct indc] cxindc A7V 

cautice KN ad qu. us. dcc. N: ad qu. us. ct dcc. A* (>IOM U) 

10 quasi curr. . .. dicta (5 a) otn. T 11 sive BTU: sunt KN sternantur 

B ia fucrant /i 1 dc qu. Vcr. om. KNP (non U) 

14 la. fo. hab. TU: 0111. HFKNP 15 pcr quam K 17 Agia B 

vie K yi.t. viac) per quam A' 18 hortatur acc. A': ortatus 


terfluit enim eas amnis. Cornua extremae partes antemnarum 

8 sunt, dictae per tropum. Malus est arbor navis qua vela sustinentur. 

Malus autem dictus quia habct instar mali in summitate, 

vel quia quasi quibusdam malleolis ligneis cingitur, quorum 

9 volubilitatc vela facilius clevantur. Modius est cui arbor insistit, 5 

ob similitudinem mensuralis vasis dictus. Carchcsia sunt in 

cacumine arboris trochleae, quasi F littera, pcr qua funcs trahuntur. 

Cinna (4): 

Lucida confulgent alti carchesia mali. 

10 Trochleae autem vocatae quod rotulas habeant; rpoxos enim 10 

n Graece rota dicitur. Parastatae stipites sunt pares stantes quibus 

arbor sustinetur. Cato (inc. 18):' Maluni deligatum, para- 

12 statae vinctae.' Clavus cstquo regiturgubcrnaculum. l)e quo 

iMinius (Ann. 483): 

Vt clavum rectum teneafli navenuiue guberncm. '5 

13 Porticulus mallcus in manu portatus, quo niodo signuni datur 

remigantibus. De quo Plautus (Asin. 51S) : 

Ad loquendum atquc tacendum tute habes porticulum. 

14 Tonsilla uncinus fcrrcus vcl ligneus ad qucm in litorc tlcfixum 

funes navium inligantur. De quo Ennius (Ann. 499): 30 

Tonsillas npiunt, configunt litus, aduncas. 

15 Anchora dcns ferreus ex Graeca etymologia nomen ducit, quod 

1 cnim otu. K {twu U) 3 qnia TB (ex qua): qtiod A' ma!i 

Scm. atl Acn. 5, 487 : malc cafU. 4 quasi oni. K malcolis A': 

malis Scrvii coihi. quorum vol. om. T (vcla cx curr.) 5 obsistit K 

6 Carccria axM. 7 acuminc T: catninc B 1 arboris cx ardoris A' 

troclcae K: trocliae BT f (txpmtct.1) T: ont. Z?'A': tut T? 

pcr qtiatn KT 9 ludia B l carccria BK Mou.: calccria T 

mari K{>tonN): malisjK 1 10 Troclcac A': Trocliac BT ir Gracce 

otn. KN Parastatac . . . stantcs oni. K: /HJS/ mali (§ 9) N 

(non DEFII) 12 Cato .. . vinclac oni. KJVP dcligatum DE: 

ililigatuin JiF: deligatur TU: diligatur /^ 13 qua B gobcrnacoluin 

A* (»0» /V) 15 clavum 0111. KX (11011 DE) govcrncm K 

(non NP) 16 Porticolus K mallcis B portatnr BK 

modo sigmtm KT: modns signmnquc B 18 abcs B : avis K (uon 

NAfon.) porticolum A' (non N) 19 ad quain AW 20 funis K 

inligantur BT: inligant A7V dc qua KN (non E) ai tonsillas 

apiuntZ?A': tonsillasapiunt FN: tonsilla sapiunt BMPE* ut vitl.: tonsillas 

saj)innt TUl': tonsillam sapiunt E 1 ttlvid,: tonsillas rapiunt cdd. 

aduncias A'il/A f (noit DFUV) 22 Ancora T

KTYMOLOGIARVM LIB. XIX. ii-iv 

quasi hominis manusconprehendat vcl scopulos velarcnas. Nam 

manus Graecc KV/KI dicitur: apud Graccos autcm aspirationem 

non habct, nam uynvpu dicitur; unde ct apud inaiorcs sine 

aspiratione profercbatur. Pulvini sunt machinae quibus navcs 16 

5 dcducuntur et subducuntur in portum. Pons, scala navium. 

DE VELIS. Vela Graeci u/yiera dicunt, proinde (juod aere 111 

moventur; apud Latinos autem vela a volatu dicta Vndc est 

illud (Virg. Aen. 3, 520): 

Velorum pandimus alas. 

10 Genera velorum: acation, cpidromos, dolo, artemo, siparum, 2 

mendicum. Ex quibus acation vclum maximum, et in niedia 

nave constitutum. Epidromos secundae amplitudinis, scd ad 3 

puppiin. Dolon mininuun vcluin, ct ad proram dcfixum. Artcnio 

dirigendac i>otius navis causa conmentatum quam cclcri- 

15 tatis. Siparutn genus vcli unum pcdcni habens, quo iuvari 4 

navigia solcnt in navigationc quotiens vis vonti languescit. I)c 

quo Lucanus (5, 428): 

Sunmmque lendcns 

sipara velurum perituras colligit auras; 

20 quod cx separatione existimant nominatum. Pcs extremus 

angulus veli, quem sic nautae loquuntur. 

OE FVNIIIVS. Fnncs dicti quod antea in usum luminis IV 

fucrint circumdati ccra; undc ct funalia. Rcstes, sivc quod ralcs 

contincant, scu quod his rctes tcndantur. Rudcntes sunt funes 

85 navium ex niinio stridorc ita dicti. Spirae funcs quae in tem- 2 

pestatibus utuntur; quas nautici suo niore cucurbas vocant. 

Spirae autcin ab sparto vocatac. Propcs funis quo pes veli 3 

i lionis T scupolus A' 2 *v/*i] x (l P ddl- grccos T: 

hcbrcos BK 3 ayic.] nncira codii. 9 cclorum pa. T 10 acatcon 

UK : acataon T epydromos D: cpilronios A': cpidrosmos T 

vrl dolon: dnltim corfd. artcmon K sibarum K 11 acatcon 

coJil. 12 Kpidroino DT: Hpitromo A* ampl. BT: altitudinis A' 

13 Daltitn codii. 14 dirigcndo B cunmcntatum T: commcndatuni 

HK 19 colligct A' so quod 0111. K cxistcnt K 

at qucm BT: quoniam A*A r 23 fucrunt li Rcstcs... tcndantur 

post ita dicti KN sivc BTU': sunt A'A r ra. ibi cont. T 

25 naviuin .. . Spirac funes oin. T 26 quas] qtios B cocurbas K 

27 spira A' funcs A' quo pcs usijtic m/Tormcntuin funis ont. /'• 

vcli vin. T


alligatur, quasi pro pcdes. De quo Turpilius (215) : 

Quasi quuni ventus fert navem in mare 

secundus, si quis propedon misit tsi vcli sinistrumf. 

4 Tormentum funis in navibus longus, qui a prora ad puppim 

extenditur quo magis constringantur. Tornienta autem a tortu 5 

5dicta, restes funesque. Scaphon funis in prora positus. De 

quo Caecilius (256): 

Venerio cursu veni, proiato pede 

usque ad scaphonem. 

6 Opisphora funes quae cornibus antemnae dextra sinistraque 10 

tcnduntur retroverso. Prosnesiuni funis quo navis in litorc 

7 ligatur ad palum. Mitra funis qua navis niedia vincitur. Anquina 

quo ad malum antemna constringitur. Dc qua Cinna (5): 

Atque anquina regat stabilem fortissima cursum. 

8 Remulcum funis quo deligata navis trahitur vice remi. De quo 15 

Valgius (4): 

Hic mea me longo succedens prora remulco 

laetantem gratis sistit in hospitiis. 

9 Struppi vincula loro vel lino facta quibus rcmi ad scalmos alligantur. 

De quibus Livius (10): 20 

1 pro T: propc DK torpilius codd. 2 cum vcntis BFKNP M011.: 

convcnl\sDE*(-t\\sE*)(Hon U) navium U\non DEFNP) mari BFN 

3 propcdo T ante corr. (-dom an -du ex corr. iitceit): propedom an 

propcdon itictrt. U (uon DEFNP) si vclis s. DENforl. rcttt: sivc 

linistrum T {tion UFPMon.) 4 qui a] qua BT ad] a A' 5 a] ad li 

6 rotcs T Scafon A': Safon RlCFNT: Saplion U 7 ccciliusiV: 

ciciliusiWt/. (etiain Fl'W) 8 cursum A*A7': cwswsM {jion DEFUV) 

prolatum KN \non MPDEFUV) pcdcs B>DE*FM : pcdcm N (uon 

PUV) 9 safonem BDEFT: saphonctn Ul': favoncm AIN: fabonem 

A': fabone P 10 Opisfora KT: Opisfeta li funisA' quo 

co. antemncm A* 11 tcnilimt A' rctro et vcrso T funcs 

quo navcs A' 12 rcligatur 7": ligatus /// viil. B fu. cst. qua /': 

fu. quo A': funcs qua B 13 quo ad e.x quod T: qua ad A': quam ad 

N^noiiDEFUj contcmna (-nna ?) T 14 adque U: om. KMNP 

(tiott DEF) rcgnat KMP: rcgnant A' (»/0« DEFU) stavilcm 

KM(nonNP) 15 qua BT diligata BK 17 longo

ETYMOLOGIARVM LIB. XIX. iv, v 

Tumque remos iussit religare struppis. 

Catapirates linea cum massa plumbea, qua niaris altitudo tem-10 

tatur. Lucilius (i 191): 

Hunc catapiratem puer eodem devoret unctum 

5 plumbi paucillum rudus lineiquc niataxam. 

DE RETIBVS. Retes vocatae sivc a rctinendis piscibus, V 

sive a restibus quibus tenduntur. Minus autem rete synplagium 

dicitur a plagis; nam proprie plagas dici funcs illos quibus retia 

tenduntur circa imam et summam partem. Funda genus est 2 

10 piscatoriae retis, dicta ab eo quod in fundum mittatur. Ideni 

ctiani a iactando iaculum dicitur. lMautus (frag. 175): 

Probus quidem antca iaculator eras. 

Tragum genus rctis ab co, quod trabitur, nuncupatuni. Ipsa 3 

est et verriculum; verrere enini trahcre est. Nassa. Cassis 4 

15 genus vcnatoriae retis, quod capiat. Hinc cst quod incassum 

dicimus, id cst sine causa; quasi sine cassibus, sine quibus 

venatio inanis est. Conopium retia qua culices cxcluduntur in 5 

niodum tentorii; quo magis Alexandrini utuntur, quia ibi ex 

Nilo culiccs copiosi nascuntur. Vndc et eonopeum dicitur; 

30 nam Canopea Acgyptus est. 

1 tumquc BDEFKMN Alon.: tuncquc TUV rcmus DBKMNP 

[non F) n\. DDEFKNPMoit.: dcl. TUV: lcgarc AI strupis 

KMPMotO i»on NDEFUl') 2 Catapiralcs TUV\ Catapioratcs B: 

Catatioratcs FAI: Catasioratcs KP: Catamsioratcs N. lllud -pior- ail -pircorr. 

(f.v/. 4> -por- tr/cmiiimn vidctitr quam KNP 3 luciclius TV 

4 liuncA*£/f': liunc an lianc iuccrt. T: hanc UDEFMNP cataporatcm 

DETUV: cataportcm FKMN: canla|>uricin li x pucri DE 

(non F) devorclactuin Caesenas: dcforct unctum FKPT: defortc 

tinctum B : dcforet victum N1 dcforc liunctum V: dc foro hunc tum U: 

defore eum DE X (dc. tum E 2 ): dcfcrct unctutn M {c/. Class. Quart. 5, 97) 

5 paucillum BDEFMNPT^: paucilum U: paiixillum A' (Jeste Klrinio) 

nidis T antt corr. U nnfe corr. (11011 VDEMNP Atun.) lincque 

FKAtNPUVi liniqueBDET mataxa TUVx mataxum^/: maxaxum 

/V: mactacsum P: inctaxat Mon. (IIO»I DEF) 7 minorcsau. rcstcs 

inplagiiun clicuntur KN 8 a plagiis B l KN 9 Funda cns cst A': 

Kuiuiagus cbt N 10 piscatoria A' itcin K 11 plaustus B X F: 

plustus DE X 19 prubus BDEFTUV: pro quibus KAINP qtiidam 

DEFKMNPAlon.'. qni dc U: quid IV crat £)> {non EFAINPUV) 

13 nunc.] nunc occu|tattun T ipsc KN 14 cst otn. T 

vcrrc cnim T 15 quod ct inc. B 18 tcintatorii T: tcstorii KN 

qua ma. HT alaxandrini 7' quia om. KN 19 niliilo B 

20 natn canopac B : nnm canopc A*


VI l)ic FAitKOKVM i'ORNACii. Faber a facicndo fcrro inpositum 

nomen habet. Hinc derivatum nomen cst ad alias artiuni 

nuitcrias fabros vel fabricas dicere; sed cum adicctionc, ut 

faber lignarius et reliqua, proptcr operis scilicct firmitatem. 

2 In fabrorum autem fornace gentiles Vulcanum auctorem dicunt, 5 

figuraliter per Vulcanum ignem significantes, sine quo nullum 

metalli genus fundi extendique potest. Nihil est enim pene 

quod igne non efficiatur. Alibi enim vitrum, alibi argentum, 

alibi plumbum, alibi mineum, alibi pigmenta, alibi mcdicanienta 

efficit. Igne lapides in aere solvuntur, igne ferrum 10 

gignitur ac domatur, igne aurum perficitur, igne cremato lapide 

3 caementa et parietes ligantur. Lapides nigros ignis coquendo 

candificat, ligna candida urendo obfuscat, carbones ex pruna 

fulgida nigros facit, dc lignis duris fragiles, de putribilibus inputribiles 

reddit, stricta solvit, soluta rcstringit, dura mollit, 15 

niollia dura reddit. Habct ct mcdicaminis usuni. Nam sacpc 

uri prode est. Pestilentiae quoque, quae obscuratione solis 

contrahitur, auxiliari certuni est. In opcre quoque aliud gignit 

4 primis ignibus, aliud secundis, aliud tcrtiis. Habet quoque et 

aliam in se diversitateni ignis. Nam alius estqui usui buniano, ao 

alius qui iudicio apparet divino, sive qui de caelo fulmen ad- 

5 stringit, sivc qui de tcrra pcr vcrtices montium eructuat. Ignis 

autcm dictus quod nibil gigni potcst ex co ; est enim inviolabile 

clcmcntum, adsumcns cuncta qua rapit. Fabrica duabus rebus 

6 constat: vcntis et flamma. Flamma vcro propric fornacis est 35 

dicta, quod flatu follium excitctur. Fornax vero ab igne vo- 

3 dcr. est (tlcl. nomen) Sdiwarz 3 fabrosl fabrorum D 6 igncm 

ont. K nulla A' 8 ignc] Rtditinpartcs C ff. XVIII. XLII. 13) 10 acrel 

nes Plin. N. 11. 36, aoo 1 r signitur B*: ignitur K ac] ct A 

la cimcnta A': ccmentc T\i.c. -tac) qtioqucndo T 13 ofuscatA': 

fuscat IPT prunas B l 15 solvct B'f 16 reddct A' («o» jV) 

habct] hcc KN \non U) nam sacpc (sc-) ruri IiCK: nam isto pcruri T 

17 prwlcst BCK quac 0111. T 18 contrahitur 0/11. KN («0« U) 

si qui in iml. BCK (tiou U) apparcbit Kt\ f. adstringitur 

Zi 1 : fulmina stringit TattiU- ofiof. 48 24 absumcns ttctt. quac 

IJC: 0111. T duobus BTaitlc corr. 25 vcntus T Flamina 

A': FlaminamA^ propria K forn. santA*: fornaci sunt N 

{non U) 26 cxcitcntur A'A/ («o// U)

ETYMOLOGIARVM LIB. XIX. vi, vii 

cata; C>


mus, quasi forvicapes. Nam forvum est calidum; unde et 

fervidum; unde et fortnosos dicimus quibus calor sanguinis c.\ 

4 rubore pulchritudinem creat. Lima dicta eo quod lene faciat. 

Nam limum lene est. Cilium est unde operantur argentarii; 

a quo et caelata vasa dicuntur. 5 

VIII DE FABRICIS PARIETVM. In fabricis parietum atque tectorum 

Graeci inventorem Daedalum adserunt; iste enim primus 

didicisse fabricam a Minerva dicitur. Fabros autem sive artifices 

Graeci TtKrovas vocant, id est instructores. Architecti 

autem caementarii sunt, qui disponunt in fundamentis. Vnde 10 

et Apostolus de semetipso (1 Cor. 3,10) ' Quasi sapiens* inquit 

a ' architectus fundamentum posui.' Maciones dicti a macbinis 

in quibus insistunt proptcr altitudincm parictum. 

IX DE DISPOSITIONE. Aedificiorum partes sunt tres : dispositio, 

constructio, venustas. Dispositio est areae vcl solii et 15 

fundamentorum discriptio. 

X DE CONSTRVCTIONE. Construttio cst laterum et altitudinis 

aedificatio. Constructio autcni vel instructio vocata eo quod 

instringat ct cohaerere faciat, ut lapides luto ct ligna et lapidcs 

invicem sibi. Nam et intinctio ferri in aqua instrictura est; ao 

nisi enim candens tinguatur, stringi et cohaerere non potest 

ferruni. Itcm constructio a multitudinc lapidum ct lignorum 

dicta; unde ct strucs. Aliud est cnim aedificatio, aliud instauratio 

; nam acdificntio nova construclio cst, instauralio vero 

quod reparatur ad instar prioris. Nam instar veteres pro siniili- 25 

2 tudine ponebant: indc et instaurare diccbant. Constat auteni 

constructio fundamcnto, lapidibus, calce,arena et lignis. Funda- 

1 forbicapcs (es in tns.) T forbum A* cst] ct T 2 fcrbidmn 7* 

formosutn KN 3 roborc A' 4 un. ct op. C opcriuntnr A" 

7 didalum KT 8 frabrica A' 9 grecc A' tcctonos codit. 

10 cimcntarii KT ia Macliioncs C a macinis A': a macionis T 

14 Acd. om. KN {cum titulo coniuugH B) parictcs BKN («0« U) 

15 constriciio C soli CT 18 ncdidcio B: acdificium A'A r 

(MOM U) 19 instringit C 1 : fort. stringat ut om. KN (IKWI U) 

lulootn. C ct] ut C ct lap. om. KN («0« U) ao intictionc 

T instructura BC: instructuotura A': fort. strictura 

st instringi T 22 idem K 33 slruis A' 25 nnm ad instar 7' 

26 indc ct inst dic. otn. A'A' (uon U)

ETYMOLOGIARVM LIB. XIX. vii-x 

mentum dictum quod fundus sit aedificii. Idem et caementum a 

caedendo dictum, quod cacso crasso lapidc surgat. Lapides in 3 

structuris apti: albus, Tiburtinus, columbinus, fluvialis, spongia, 

rubrus et rcliqui. Albus lapis, alius durus, alius mollis. Mollis 4 

5 dentata serra secatur, tractabilis in operc cst, ita ut in eo, quasi 

in ligno, litterae scribantur. Tiburtinus a loco Italiae dictus, 5 

qui dum sit ad fabricam fortis, vapore tamen dissilit. Tophus 6 

aedificiis inutilis est, fundamentis aptus, mortalitate et mollitia. 

Ex aestu enim et halitu maris friatur ct verberatur imbribus. 

10 Arenacius lapis concrctus maris arenis. Hic et bibulus dicitur; 7 

servat enim humorem acceptum. Idem et in Baetica Gaditanus 

ab insula Oceani ubi plurimus exciditur. Piperinus sub- 8 

albidus cum punctis nigris, durus atquc fortissimus. Cochleacius 

cochleis lapillisque et arcna concretus, aspcrrimus et inter- 

15 dum fistulosus. Columbinus a colore avis nuncupatus, natura 9 

vicinus gypso ct mollitie simillimus. Molaris in parictibus utilis, 10 

quia est quaedam pinguior nalura eius, duraque ct aspcra. Ex 

quo ctiam ct molae fuint; undc et nomcn traxit. Huius 

quattuor genera: albus, nigcr, permixtus ac fistulosus. Spongia 11 

30 lapis creatus ex aqua, levis ac fistulosus et cameris aptus. Silex 12 

durus lapis, cx cuius gencre nigri silices optinii, quibusdam in 

locis et rubentcs. Albi silices contra vctustatem incorrupti: 

idcm ct in monumcntis scalpti ct incorrupti pcrmanent, quibus 

nc ignis quidum nocct; nam cx his ctiam formac fiunt, in qui- 

25 bus aera funduntur. Viridis silex vebcmcntcr ct ipse igni 

1 fundis sit 7* idcm cacm. B: id cst cacm. A* 2 cacso om. 

RDFT (citm codd. XV. vui. 1) {non N) prasso T infor/. dtlcnd. 

3 stricturis T tiburinus B fluviatilis BCT sfungia DT: csfungia 

C: isfungu A' 4 rubro K : rubros/3: nibus T tnollis («//.) oin. 

BK 5 dctcntata C 1 oporc IiC 7 ad fricam O Toclius 

K: Tofus BCT 8 mortatatct cx T 9 excstur cn. lialitu ma., 

friatur vcnto, evcrbcratur im. Pli». N. II. 36, 166 altu K maris 

rx malis B fcrritur T 10 Arcnatus B x 13 cxeidctur B 

subaibinus T 13 Conclcacius T: Conclcatitis A': Cocleatius B : 

Colcleacius C 1 14 coclcis r.x conclcis A': conclcis BT: cocleis C 

concrctis C 16 mollitiae (-c-) KCB 17 /linatura cius vsqnt ad 

Scindulaecoquodscin. (xix. 7) thsunl iu F 19 Sfiingiaflr: EsfunRia 

C: Isfnngia K 20 cx qua B 23 sclubli T (tion V); sclapti U: 

squnlti A' (no>i W) ct inc. dtf, Sc/iwar: 25 acra] arcna 7 

Viridi T ipsi T


resistens, sed nusquam copiosus; et, ubi invenitur, lapis, non 

13 saxum est. Pallidus in caemcnto raro utilis. Globus contra 

iniurias fortis, scd in structura infidus, nisi fuerit multa suflrena- 

14 tione devinctus. Fluviatilis silcx seniper vcluti madens est. 

Ilic acstate exhiberi oportct nec ante biennium insercre in 5 

structuris domorum. Fictilium operum ad parictes et fundanicnta 

coctis laterculis, ad tecta imbriculis tegulisquc aptantur. 

15 Tcgulae vocatae quod tcgant aedes, et imbrices quod accipiant 

imbres. Tegulae autem primae positionis nonien, cuius diminu- 

16 tivum tigillum. Laterculi vcro vocati quod lati formentur cir- 10 

cumactis undique quattuor tabulis. Latercs autem crudi sunt, 

qui et ipsi inde nominati quod lati ligneis formis efficiuntur. 

17 Quorum crates dicuntur, in quibus hitum pro isdcm lateribus 

crudis portarc solent. Sunt enim concxiones cannarum, dicti 

18 a7ro TOD xpartiv, id est quod se invicem tencant. Lutum autem 15 

vocatum quidam per antiphrasin putantquod nonsit munduni; 

19 nam omne lotum mundum cst. Calcis viva dicta quiadum sit 

tactu frigida, intus occultum continct ignem ; undc perfusa aqua 

statim latens ignis erumpit. Natura cius mirum aliquid facit: 

postquam enim arserit, aquis incenditur, quibus solet ignis ex- 20 

tingui; oleo extinguitur, quo solet ignis acccndi. Vsus cius 

in structuris fabricae neccssarius; nam lapis lapidi non potest 

20adhacrerc fortius nisi calce coniunctus. Gypsum cognatum 

calci cst, et est Graecum nomen. Plura eius gonera. Oninium 

autcni optimum lapidi speculari. Est enini signis aedificiorum 25 

ai et coronis gratissimus. Arena ab areditate dicta, non ab ad- 

a cimcnto A' Gilbus A": Globosus Pliu. N.H. 36,169 3 ct /i'A' 

in stricturn T: structurac Pliu. 4 Fluviatilis JJCT 5 liicl Iiunc 

A" (cuin)... cximcrc/'//>/. 6 stricturis T 7 coctibus T(/»v 

•tilibus?) § isfwst § 17 A': 'Transi'pracscrif>t. B 8 Tc. vcro voc. A* 

vocata co quod B 9 tecul.i A' 10 tcg- ditt. vcro ont. K 

12 igncis T 13 grates A' hisdcm A' 14 portari B cn. a concxionc 

A' 15 «r/xx.j cratin codil. 16 quod om. K 17 qui dtitn T 

18 un. ct pcrf. T 20 posquam K antc corr. cxtingui] 7* 1 u. /. 

21 quo sol. ig. acc. otit. T(non U) ciuso;//. A' ci. est in C 

•J2 stricturis T 23 Gipsum coilil. 24 calcis 7" no. Gr. A* 

(iion U) 25 lapis C: c !ap.

ETYMOLOGIARVM LIB. XIX. x 

haerendo, in fabricis, ut quidam volunt. Huius probatio si 

manu inpressa stridet, aut si in vestem candidam sparsa nihil 

sordis relinquat. Columnae pro longitudine ct rotunditatc 22 

vocatae, in quibus totius fabricae pondus erigitur. Antiqua 

5 ratio erat columnarum altitudinis tertia pars latitudinum. 

Gcncra rotundarum quattuor: Doricae, Ionicae, Tuscanicae, 

Corintheae, mensura crassitudinis et altitudinis inter sc distantes. 

Quintum genus cst earum quae vocantur Atticae, quatcrnis 

angulis aut amplius, paribus latcrum intervallis. Rases fulturae 

10 sunt columnarum, quae a fundamento consurgunt, et superpositae 

fabricae sustinent pondus. Basis autem nomen petrae 23 

est fortissimae Syro sermone. Capitolia dicta quod sint colu- 24 

mnarum capita, quasi super collum caput. Epistolia sunt, quae 

super capitella columnarum ponuntur : et est Graecum. Pavi- 25 

15 menta originem operis a (Iraecis habent; vocata autem pavimcnta 

co quod paviantur, id est caedantur. Vnde et pavor, • 

quia caedit cor. Ostracus est pavimentum testaceum, eo quod 06 

fractis testis calce admixto feriatur; tcstam cnim Graeci oarpa 

dicunt. Rudus artifices appcllant lapidcs contusos et calce »7 

ao admixtos, quos in pavimentis faciendis superfundunt; unde et 

rudcra dicuntur. Canalis ab co quod cava sit in modum 28 

cannae. Sane canalem mclius gcnere fcminino quam masculino 

proferimus. Fistulae aquarum sunt dictae quod aquas fundant 29 

et mittant. Nam oroXa Gracce mittere cst. Formac earum 

35 pro magnitudine aquae et capacitatc fiunt, pcr quas aquae per 

certos modulos dividuntur. E quibus est uncia et quinaria, 

digitus quadratus, digitus rotundus, et ceteri modi quique. 

i Iicrcndo C a sparsam K: fucrit sparsa T 3 rclinquct B 

7 corintcac (-tcc 1 ) codtt. 8 quac] qui B 10 fund. contincnt pond. 

{cttt. omissis) KN (non U) 11 bascs DKT la est om. O 

serin.] nomcn K ($1011 U) Capitalia BK: Capitula C: Capitclla 

dttl. {c/. XV. VIII. 15) 13 Epistilia C: Epistolias A' (o»i. sunt> 

qtiac] quasi B 15 vocatata A' 16 pavcantur A' cclantur O 

17 ccdet cor £7": ccditur A' Ostrapus A' tcstaciutn BCK 

18 tcstcs B 19 Rudos T: Rutos K: Rudcs B aa carinac O 

fcmino C 37 quique Jlirv.: cuiquc T: cuiqtic causac CKN (-sctn): 

cuiiisqiic cnusne B 

1182 11 X


XI DEVENVSTATE. Hticusqucpartesconstructionis : sequitur 

de venustate aedificiorum. Venustas est quidquid illud ornamenti 

et decoris causa aedificiis additur, ut tectorum auro distincta 

laquearia et pretiosi marmoris crustaeet colorum picturae. 

XII DE LAQVEARIIS. Laquearia sunt quae cameram subtegunt 5 

et ornant, quae et lacunaria dicuntur quod lacus quosdam 

quadratos vel rotundos ligno vel gypso vel coloribus habeat 

pictos cum signis intermicantibus. Principaliter autem lacus 

dicitur, ut Lucilius (1290) : 

Resultant aedesque lacusque. 10 

Cuius diminutio lacunar facit, ut Horatius (C. 2,18): 

Neque aureum 

mea rcnidet in domo Incunar. 

Inde fit alia diminutio lacunarium; et per uvri

ETYMOLOOIARVM LIB. XIX. xi-xvii 

Graece, quod Latine est fingere terra vcl gypso similitudines. 

Nam et inpressa argilla formam aliquam facere plastis est. 

Vnde et protoplastus est dictus homo qui ex limo primus est 

conditus. 

5 DE ricrvRA. Pictura autem est imago exprimens speciem XVI 

rei alicuius, quae dum visa fucrit ad recordationcm menteni 

reducit. Pictura autem dicta quasi fictura; est enim imago 

ficta, non veritas. Hinc ct fucata, id est ficto quodam colore 

inlita, nihil fidei et veritatis habcntia. Vnde et sunt quaedam 

10 picturae quae corpora veritatis studio coloris excedunt et fidem, 

dum augere contendunt, ad mendacium provehunt; sicut qui 

Chimaeram tricipitem pingunt, vcl Scyllam hominem sursuni, 

caninis autem capitibus cinctam dcorsum. Picturam autem 2 

Aegyptii excogitavcrunt primuni iimbra hominis lineis circum- 

15 ducta. Itaque initio talis, secunda singulis coloribus, postea 

diversis; sicquc paulatim scse ars ipsa distinxit, ct invenit lumcn 

atque umbras diflercntiasque colorum. Vndc et nunc 

pictorcs prius umbras quasdam et lineas futurae imaginis duccnt, 

deindc coloribus conplcnt, tenentes ordinem inventae 

ao artis. 

DK COLORIHVS. Colores autem dictos quod calore ignis XVII 

vel solc pcrficiuntur, sivc quod initio colabantur ul sunimae 

subtilitatis existcrcnt. Colores aul nascuntur aut fiunl. Na- 2 

scuntur, ut Sinopis, rubrica, Paractonium, Melinum, Kretria, 

35 auripigmentum. Ceteri finguntur aut arte aut permixtione. 

Sinopis inventa primuni in Ponto est: inde nomen a Sinope 3 

urbe accepit. Species eius tres: rubra et minus rubcns, et 

inter has media. Rubrica vocata quod sit rubra et sanguineo 4 

proxima. Haec plurimis locis gignitur, sed optima Ponto ; 

2 facit KN (non U) plaustis B 1 : vide tte plastix volutrit hid. 

pl. cnim undc K : platistis enim mundc /V {uon U) 3 pro. dic. ho. TU 

6 fucrit] fuit C 8 vcritatis T fugata A' id est qucdam fi. 

quo. co. T 9 fide T habcntur T la rursum T 14 primi 7" 

18 ducunt drtt. 19 inventa cartis K 22 qti. in in. A' 23 nutem 

na. T: autcm nut na. C 24 paritonium codil. frotia corfii. {cum 

codd. nUquol Plinii N. //. 35. 30^ 26 pontum (ont. est) A* 27 tres] 

in A* (/>;» 111) 29 hoc /i 1 : cx T 

X 2

1SIDORI 

5 unde et Pontica dicitur. Syricum rubri coloris pigmentum, ex 

quo et librorum capita scribuntur. Ipsud est et Phoeniceum, 

appellatum ita eo quod in Syria colligatur in litoribus Rubri 

6 maris, ubi Phoentces inbabitant. Aliud est autem sericum, 

aliud Syricum. Nam sericuni lana est quam Sere.s mittunt; 5 

Syricum vero pigmentum quod Syrii IMioeniccs in Rubri maris 

litoribus colligunt. Est autem ct inter facticios; nam sacpc 

7 fit aut Sinopide aut sandyce mixtus. Minium primi Graeci in 

Ephesiorum solo invenisse traduntur. Cuius pigmenti Hispania 

ceteris regionibus plus abundat; unde etiam nomen proprio io 

flumini tledit. Huius distillatio argentum liquidum gignit. 

8 Minion autem hoc quidam dicunt esse cinnabarin. Cinnabarin 

a dracone ct barro, id est elepbanto, cognominatum. 

AiuiU cnim draconum csse sanguincm duni inplicant clephantos. 

Ruunt enim bclua* et dracones obruuntur, (luoruni 15 

fusus cruor terram inficit, fitque pigmentum quidquid solo 

9 tincxerit. Est autem pulvis coloris rubri. Prasin, id est creta 

viridis, etsi in aliquilws terris promiscuc gcncrctur, optima 

10 tameii in Libya Cyroncnsi. Chrysocolla colorc prasina csl, 

dicla quod vcna cius aurum habcrc traditur. Macc ct in Ar- 20 

menia nascitur, sed ex Macedonia probabilis venit. Foditur 

enim ex metallis aeris, cuius inventio argentum atque Indicum 

prodit. Nam venae eitis cum his habcnt naturae societatem. 

11 Cypria ab insula Cypro, ubi plurima repcritur. Sandaraca in 

insula Rubri maris Topazo nascitur, colore cinnabari, odore »5 

sulphurco. Invcnitur autcm in aurcis et in argentariis metallis, 

melior quo magis rufa quoque magis virus redolet; quamquam 

et cerussa si torreatur in fornace sandaracum facit, unde et 

color est flammeus. Quod si torrcatur aequa parte rubrica 

flquolibrumr fenicuin C 3 ita om. K colligiturC 

5 qu. Se. mit. om. K (non A) quam] quod N 6 Syrii] syri K: 

siri C 8 aut in Sin. T: ut in Sin. O 10 plus BCTU: sola KN 

et. et no. C 11 liquido K ia hoc 01». C 13 varro B 

16 soli Solimts 25,15 19 tam. Lib. T cirincnsis B aaacrcis^ 

indicium K 26 et arg. T 27 quo magis om, KN (11011 U) 

28 sit horrcatur K 29 colore est K acqtia] ct qua B

ETYMOLOGIARVM LIIJ. XIX. xvii 

admixta, sandycem reddit. Arscnicum, quod Iâtini ob colo-12 

rcm [auri] auripigmentum vocant, colligitur in Ponto ex auraria 

niateria, ubi etiam sandaraca. Optimum est quod in aureuni 

colorcm transit, purum et fissile gracili vcnarum discursu; quod 

5 vcro pallidius aut sandaracae simile est dcterius iudicatur: est 

ct tertium gcnus squamosum quo miscitur aureus color. Vis 

earum ut sandaracae, sed acrior. Ochra et ipsa in insula Rubri 13 

niaris Topazo gignitur, ubi et sandaraca. Fit quoquc et ochra 

exusta rubrica in ollis novis luto circumlitis, quae quanto magis 

10 in camino arserit tanto mclior fit. Vcnetum. Caeruleum tcm-14 

pcrare primum Alexandria repperit. In Italia ex arcnae pulvcrc 

ct nitri flore idcm faciunt. Sed Cyprium in fornace 

adustum Imic permixtioni addes; Vestoriani similitudo crit. 

1'urpurissuin ex crcta argcnlaria. Cum purpuris pariter tingui-15 

15 tur hibitquc eum colorcm cclcrius lanis. Praecipuum est tanien 

aliud quod adhuc vaso rudibus mcdicanicntis inebriatum : proxinuim 

csl cgcsto eo addita creta in ius idcm, ct quoticns id 

factmn cst clcvatur l)onitas. Pretiosi.ssimac purpurac causa est 

quod hysgtnu maxiiuc inficitur rubca(]ue. Indicum in Indicis 16 

30 invenitur calamis, spuma adhaerentc limo: est autem coloris 

cyanci, mixturam purpurac caerulique mirabilem reddens. Kst 

alterum gcnus in purpurariis oflicinis, spuma in acrcis cortinis 

innatans, quam infectores dctrahcntcs siccant. Atranientum 17 

dictuin (|uod sit atnim, cuius spccics et picturac ct cotlidiano 

25 usui ncccssaria cst; iste inter facticios cst. Fit enim e fuligine 

pluribus modis supcr ardentcs tacdas resina adiecta, lacusculo 

aedificata, (juae fumum retineat. Huic pictores cum aqua admiscunt 

gluten ut inlustrius resplendeat. Ad festinationem 18 

1 rcddct BT a auri 0111. DCT auraria BCTU: aurca ^ca^ 

KN 5 pallidus KT similes cst ZP 6 quamorum commiscitur A' 

7 ip. ins. B l 8 topazon BC: topation T 9 lutum circumlinitis T 

10 fnit O : venit KN (»0« U) 11 cx om. T xa cipmm KP 

in forcc B 14 crcata A' 15 bibitquc Plln. N. //. 35,44: 

libctquc BCTU; livctqnc A" 16 aliud oin. T vas A' 17 add. 

. . . idcin ct om. T crcata K 18 clabatur K 19 iscino BC: 

t,cino A*7" lndicitim AT in om. K 22 purpurcis A' 

25 istud tlctl.- cvvuliRinc T: cx f. A': ct I". BC 26 plurimis C 

(/(0/1 U) 27 acdilicalo C cuni u»i. K


autem operis etiam sarmentorum veterum carbones cum glutmo 

triti inducendis parietibus atramenti speciem reddunt. 

Sunt et qui vini faecem siccatam excoquant, adfirmantque, si 

ex bono vino faex fuerit, Indici speciem id atramentum praebere. 

Sed et sarmentum uvae nigrae vino optimo tinctum 5 

posteaquam siccitate aruerint, si exuras et conteras adiecto 

19 gluten, nitorem Indici reddet. Vsta, quae plurimum necessaria 

est, nullo negotio provenit. Nam si et glebam silicis bonae 

lgne excoquas, et aceto acerrimo superfusani cxtinguas, niadcfacta 

spongia colorem purpurcum reddet. Eam ubi contriveris 10 

20 usta erit. Omne autem atramentum sole perficitur: omnes 

21 colores calcis admixtione conrumpuntur. Mclinum dictum 

quod eius metalli ferax sit una ex Cycladibus insula Melos 

nominc. Est cnim candidum, m;c uttmtur cum pictorcs propter 

aanimiam pinguedinem. Anularc, quod vocant, candidum cst, 15 

quo[d] muliebrcs picturae luminantur. Fit et ipsud ex creta 

23 admixtis vitrcis gemmis. Ccrussa lit hoc modo: in vaso cnini 

aceto acerrimo inpleto sarmcnta aminea in eodcm vasculo conlocabis, 

ac super sarmenta tabulas plumbi tcnuissimas poncs, 

dcinde vas diligentissime claudis, inlinisque, nc aliquid inao 

spiraminis exeat. Post dies autem triginta vas aperitur, et ex 

distillatione tabularum innata cerussa invenitur. Quod ablatum 

et arefactum teritur, atque iterum aceto admixto in pastillis 

dividitur et in sole siccatur. Hac observantia si lamminas 

aereas sarmentis superponas, acrugincm creant. Chalraiuluim. 35 

Ji 

J\x 3 siccatum Z* cxcogunt A' adfirmcnt- 

^ 542) ^ a ^ firmt ° 

i « Sni^ l ' B 

P A"' ^ 5 ' 42) ^ a ^ firmant ° si l s «'c B 4 indicii 

B: mdicis O id cst atr. C 6 siccatac A' arucrit Ii l 

B: dicis O id cst atr. C 6 siccatac A' arucrit Ii l 

7 glutc nitorc «ndice rcddit A' plurima CT 8 nam ct si BU 

bonae] bcne B g pcrfusam T 10 spungia C: sfungia BTU • 

infungia A' reddit A' trivcris K (m»i U) i3 cladibus O 

15 pinguetudinem C irf.PUn. N.H. 35,37): pinguidinem K (no,, U) 

Anularea T: Alare /?£• ,6 mulicres OA'P: n«.Iicris A': muliebns 

V& (IMM, U) tincturac (-re) KN (,wn DEU) inluminantur 

P/1,1. N. II. 35, 48 crcta] acctum N: accto KP i7 Ccrusa 

/PA 19 ponis K 30 inlincsquc B>C adspiraminis B 

ai autcm om. C 23 admixtum C 24 solo B x 25 Calcanluin 

/>A : -tiuin C: OIH. T

ETYMOLOGIARVM LIJJ. XIX. xvii-xix 

DE INSTRVMKNTIS AEUIFICIORVM. Instructura autem parie- XVIII 

tum ad normam fieri et ad perpendiculum respondere oportet. 

Norma dicta Graeco vocabulo, extra quam nihil rectum fieri 

potest. Conponitur autem ex tribus regulis, ita ut duae sint 

5 binum pedum, tertia habeat pedes duos, uncias deccm, quas 

aequali crassitudinc politas extremis cacuminibus sibi iungit ut 

schemam trigoni faciant. Id erit norma. Regula dicta quod 3 

sit recta, quasi rectula, et inpedimcntum non habeat. Perpendiculum 

est quod scmper adpenditur. Penique in fabrica nisi 

io omnia ad perpendiculum et certam regulam fiant, necesse est 

cuncta mendosa instruantur; ut aliqua prava sint, aliqua cubantia, 

prona nonnulla, alia supina; ct proptcr hoc univcrsa 

sunt constructa. Linua gcncre suo appcllata, quia cx lino fit. 3 

Trullae nomcn factum co (juod trudit et detrudit, id est inclu- 

15 dit calce vel luto lapides. Martellus. Machina. Scalac ab 4 

scandendo, id est ascendendo, vocatae; haerent enim parietibus. 

Scalae autcm dicuntur, aut unae sint aut plures, quia 

numeri tantum pluralis cst nomen, ut littcrae (|uae epistolam 

significant. 

ao Dfc LIGNARIIS. Lignarius generaliter ligni opifex appclla- XIX 

tur. Carpentarius spcciale nonicn est; carpentum enim solum 

facit, sicut navicularius quia tantum navium cst fabricator ct 

artifex. Sarcitector dictus quod ex multis hinc et indc con- 2 

iunctis tabulis unum tecti sarciat corpus. Idem et tignarius, 

35 quia tectoria lignis inducit. I.igiuun vocatum Graeca etynio- 3 

logia, quia incensum in lumcn convcrtitur ct in flamniani. Vntle 

[et] lychnium dicitur, cjuod lumen det. Materia inde dicitur 4 

omne lignum quod ex ca aliquid efticiatur; vcl si ad ianuam 

referas vel ad statuam, materia erit. Ad aliquid enim materia 

4 rcculis K 5 habct T duo A' 6 acuminibus BCT uti 

sccma C 10 cst ut cun. C 11 prava] parva T ia hoc] hacc B 

13 sunt] sunt prave C: ruunt Artv. quia] quod A' cx ligno T 

14 ct dctrudit ont. T 15 macina B X OT 16 ascindcndo N: 

ascadcndo K 17 sunt C 1 {HOH U) ig significat A' ai carpcntium 

C 1 sonum B x aa ct] ut 7"(^/»vcl») 36 llain 7* 1 

37 ctltttb. T: oiH. &CK licinium CKT: luciniuiu B MctcriaB 

28 cx co C 39 mal. scinp. BKi scmp. inat. CT


seniper accipicnda est, sicut elementa-materiam rcruni cssc 

dicimus quia inde ea, quae sunt, facta videmus; et materia 

5 quasi mater dicta. Trabes vocatae quod in transverso positae 

utrosque parietes contineant. Aliud autem sunt tigna, aliud 

trabes. Tigna enim iuncta trabem faciunt. Trabes autem sunt 5 

6 quum sunt dolatae. Tholus proprie est veluti scutum breve, 

quod in niedio tecto est, in quo trabes coeunt. Coplae vocatae 

quod copulent in se luctantes. Luctantes, quod erecti invicem 

7 se teneant more luctantium. Agrantes. Asseres ab asse dicti, 

quia soli ponuntur neque coniuncti. Scindulae, eo quod scin- 10 

dantur, id est dividantur. Epigri et clavi sunt, quibus lignum 

ligno adhaeret. Clavi autem dicti, quasi calibi, quia e calibe 

8 fiunt, id est ferro; c(h)alyps enim ferruni est. Tabulae a vetcribus 

tagulae vocabantur, a tcgendo scilicet; unde et tegulac. 

Comniissura dicitur tabularum coniunctio. Scctio autcm dicta 15 

a sequcndo ea quae coeperit; nam sccare sectare et sequi cst. 

9 Scrrae aulem nonien de sono factuni est, id cst ab stridore. 

Serrae circinique usum Perdicc quidam adolcscens invcnit, 

quem pucrum Dacdalus frater malris suac studiis pcrdocendum 

acceperat. Cuius pucri tantuni ingenium fertur ut, dum mate- ao 

riae dividendae conpendium quaereret, spinam piscis imitatus 

e ferro lamminam exasperans dentium mordacitate armavit, 

quam serram artificcs nuncupant. Pro cuius artis inventione 

Daedalus magister eius invidiae livore pcrmotus praecipitem 

pucnnn cx aroe dciccit, dchinc cxulatum Crctam abiit ibitjue 25 

a quia] quod C vidimus A' 3 Travcs KPTU vocatae ... 

Trabes ont. KMP 4 contingant DE> 5 traves D T iunctura O 

travem DET Traves &T autcm] enim C 6 Tolus codil. 

est] cssc A* velut C: vclud T 7 in qua B travcs A* 

Coplac A*: Copulae B: Ctipiac (-lc) CT 8 luctantcs (fiiins) oin./i 1 

rccti T 9 Agranles 0111. C ab asso B l 10 Scindolc A* 

scandantur B ia adherit K dicti 0111. K quia si A' 

quae c A": quia he T 13 calyps A': calip D: calibs C: cabs T 

14 tag.) tcgulac li 16 a sccando C cocbcrit A': ccpcrit T 

18 pcrdiccn B: pcrdiccm A*A': pcrdiccc U {uon V): Pcrdix Artv. 

22 e 0111. BK fcrri lammina K 23 sarram C 1 24 inv. 

labore V 25 cx artc T cxsolattis BK: cxolatus T ab. 

Crc. C abiit ct itt fab. {pm. ib. al. fn.) 7" ibi C

ETYMOLOGIARVM LIB. XIX. xix, xx 

aliquanidiu fuit, ut fabulae fcrunt. Ex Creta pinnis volavit ct 

in Ciliciam venit. Circinus dictus quod vergendo efficiat cir-10 

culum. Huius modus duplicata linea fit, quae siniplex pcr 

latitudinem cxtensa fuerat. Punctus autem in mcdio circini 

5 centrum a Graecis dicitur; in cuius medium cuncta convergunt. 

Securis vocatur eo quod ca arborcs succidantur, quasi n 

succuris. Item securis quasi semicuris; ex una cnim parte 

acuta est, ex altera fossoria. Haec apud veteres pcnna vocabatur; 

utrimque autem habens aciem, bipennis. Nam bipennis 

io dicitur quod cx utratjue parte babeat acutam aciem, quasi duas 

pinnas. Pcnnum autem antiqui acutum dicebant; unde et 

avium pinnac, quia acutae. Et cccc nomcn quod reservavit 

antiquitatem ; quia veteres pennas dicebant, non pinnas. Haec 

ct dolabra, quod habcat duo labra; nain securis simplcx cst. 

15 Dexlralis dcxlcrae habilis. Ascia ab astulis dicta quas a ligno 12 

eximit; cuius diminutivum est asciola. Est autcm manubrio 

brcvi ux adversa partc rcfercns vcl simplicem mallcum, avii 

cavatuni, vcl bicornc rastrum. Scalprus dictus quod scalpturis 13 

ct foraminibus sit apius, quasi scalforus. Cuius diminutivum 

ao scalpellus. Terebra vocata a vernie ligni, qui nuncupatur tere-14 

bra, quem C.raeci Tep^Sova vocant. Hinc dicta terebra quod 

ut vermis tcrendo forat, quasi tcrcfora; vcl quasi transforans. 

Taratrum, quasi teratrum. Scobina dicta quod hacrendo scobum 15 

faciat. Cant[b]crium. Guvia. 

15 DK INVKNTIONK LANiFicn. Minervam quandam gcntiles XX 

multis ingeniis praedicant. Hanc cnim primam lanificii usum 

monstrasse, hanc etiam telam ordisse et colorasse lanas perhibent. 

Olivae quoque hanc dicunt inventricem et fabricae, 2 

multarumque artium rcpcrtricem, idcoquc illi vulgo opifices 

3 nodus Sdiwars simpl. si pcr B 4 fucrit B 5 mcdio K 

6 quod dc ca T 7 succurris HT Idcm A' 8 pinna CKT 

9 utrumque KT: ulramquc B autcm om. K bipinnis nam 

bipinnis A' n Piiunim C; Pcnnam A' 12 pinnac oni. /JC 1 

MhabetA' 15 Dctralis O 16 cximct IJK 18 dictus DCT: 

dicitur A' 19 diin. cst A": diminntivus IiC ('/"»./.) ai liinc] liuic 

B l T sa tcrracfora B 23 Taratruin r.v Tcr- T ikofina codd. 

{cliam F) scofctp codd. (eliam FU) 34 lacit B


supplicant. Sed hoc poetice fingitur; non cnini Minerva istarum 

artium princeps est, sed quia sapientia in capite esse 

dicitur hominis, et Minerva de capite Iovis nata fingitur, hoc 

est ingenium; ideoque sensus sapientis, qui invenit omnia, in 

capite est. Ideo et dea artium Minerva dicitur quia nihil ex- 5 

cellentius est ingenio, quo reguntur universa. 

XXI DE VESTE SACERDOTALI IN LEGE. Octo sunt in lege genera 

sacerdotalium vestimentorum. Poderis est sacerdotalis 

linea, corpori adstricta et usque ad pedes descendens ; unde et 

a nuncupata; quam vulgo camisiam vocant. Abanet cingulum »«> 

sacerdotale rotundum, polymita arte ex cocco, purpura, iacinthoque 

contextum, ita ut flores atque gemmae in eo esse vide- 

3 rentur distinctac. Pilleum est ex bysso rotundiun quasi sphaera 

media, caput tegens sacerdotale et in occipitio vitta constrictum. 

4 Hoc Graeci et nostri tiaram vel galerum vocant. Mahil, quod 15 

est tunica talaris, tota iacinthina, bab6ns ad pedcs scptuaginta 

duo tintinnabula totidcmque intcrmixta ac depcndcntia punica 

5 mala. Ephod, quod interpretatur Latine superindumentuin; 

crat enim pallium superhunierale cx quattuor coloribus et auro 

contextum, habens in utroque bumero lapides duos smara- ao 

gdinos auro conclusos, in quibus sculpta erant nomina pa- 

6 triarcbarum. Logium, quod Latine dicitur rationalc, pannus 

duplex, auro et quattuor textus coloribus, habons nuignitudincm 

palmi per quadrum, cui intoxti crant duodecim prctiosissimi 

lapides. Hic pannus superbumerali contra pectus 25 

7 pontificis adnectebatur. Petalum aurea lammina in fronte 

pontificis, quae nomen Dei tetragrammaton Hebraicis litteris 

8 habebat scriptuni. Batin sive feminalia, id cst bracae lineae 

1 finguntur B 3 dc] dea T 4 cst 0111. C ingenium A* 

7 in legcnera 7* 1 10 catnisam T Apan est cing. KN (iion U) 

11 sacerdotali K polemita A': polimata T iacintoquc CK : 

iacinctoquc B : incintumque T 15 tiarum O galcriam T: 

galariam U: galeam BK Macliil BCK(T l «./.) 16 iacintina 

CK: iaquintina T: iaccntina B % 17 ma. pu. B 18 Ephoti3A'7': 

Ephoth C int. in Lat. T 32 I.oRicum B (iton U) pannum 

K 23 contextus B 2.} prcliosi C 25 supcruincrnlc 7 1 /// 

vitl.: siipirliumcra A': supraliumcralc B : stipra liuincrali C 28 Badin 

C (uoii U:

ETYMOLOOIARVM LIB. XIX. xx-xxii 

usquc ad genua pcrtingentcs quibus verecunda saccrdotis 

velabantur. 

Dli DIVERSITATE ET NOMINIBVS VESTIMENTORVM. Diver- XXII 

sitas vestimentorum : tegmcn, [tcgumcn,] indumentum, vesti- 

5 mcntum, et reliqua. Tegmcn dictum eo quod tegat membra ; 

sicut tegumen tecta, quae tegunt corpora. Vestimentum vero 2 

est quod usque ad vestigium pertenditur, quasi vestigimentum, 

ut est tunica talaris. Sed et hoc consuetudo scrmonis auctorum 

confundit. Indumcntum, quod intus ad corpus induitur, 

10 quasi intumentum. Amictus. Discernitur autem vestitus a 3 

cultu, quoniam latius intellegitur cultus. Item cultus ab habitu; 

nam habitus ad naturam pertinet, cultus ad bomines. 

Pleriquc autem vestiuni aut a tempore, quo maxime in usu 4 

sunt, appcllantur, aut a locis, ubi vcl primum confectae vcl 

15 maximc venditantur, aut a genere coloris, aut a nomine repcrturum. 

Vcstis antiquissima honiinum fuit peri/.omatuni, id cst 5 

subcinctorium, quo tantum gcnitalia contcguntur. Hoc primum 

pritni mortalcs e foliis arborum sibi fccerunt, (]uoniaiu 

post praevaricationem crubescentcs pudenda vclarunt. Cuius 

ao usum quaedam barbarae gentes, dum sint nudac, usque hodic 

tenent. Haec et campestria nuncupantur, pro co quod eisdem 

iuvcncs, qui nudi cxcrccntur in campo, pudcnda opuriunt. 

Tonica vcstis antiquissima appellata quia in motu inccdentis 6 

sonum facit; tonus cnim sonus est. 1'rimum autcm fucre 

35 pclliciae tunicae, quibus post offensam et cicctioncm de Paradiso 

Adam et Eva induti sunt. Talaris tunica dicta eo quod 7 

ad talos usque descendat et ad pedes defluat; sicut pectoralis, 

1 vcrccundia J3 l saccrdoti T seclnsi 5 ct rcl. ont. KN (uon U) 

Tegumcn dic. A' 6 sicut ct tcg. T quac] quia C vero 

BCTF: quoquc KN 7 quo B 1 practcnditur (pre-) BTU vcstigimcutum 

uaque ad Apocalama (5 13'. post pellicia (xxiv. 1) transp. F 

8 sed aput consuctudincin sc. au. confunditur KN (non F) 9 inducitur 

C 1 r lautius B cultus] cuiiis T idem A' 

13 Plcraque C atit tcmp. B: a tcmp. A' 15 taloris O repcrtoris 

A' 16 parizomatum BT: on pcrizomatin ? 17 gcntilia O 

18 c] dc A' quoniam A': quum T: quaudo BC 21 campistcria A* 

quod dc isilctn A' 23 Tunica codd. inolu] 11101I11111 A': inudo 

T{IIOII V 25 tunicac nm. AW {nou U udcnsa KN 27 ad 

0111. J>K «liscindal A


quia apud antiquos brcvis erat ut tantum pcctus operiret, licet 

8 nunc profusior cst. Manicleata tunica, id est manicata, eo 

9 quod habeat manicas: quam x^poSvrtjv Graeci vocant. Dalniatica 

vestis primum in Dalmatia, provincia Graeciae, texta 

10 est, tunica sacerdotalis candida cuni clavis ex purpura. Russata, 5 

(jiiam Graeci phoeniceam vocant, nos coccinani, repertam a 

Lacedaemoniis ad celandum coloris similitudine sanguincm 

quotiens quis in acie vulnerarctur, ne conteniplanti adversario 

animus augesceret. Hanc sub consulibus Romani usi sunt 

milites; unde etiani russati vocabantur. Solebat etiam pridie 10 

quam dimicandum esset ante principia proponi, quasi admo- 

11 nitio et indicium futurae pugnae. Laculata est quae lacus 

quadratos quosdam cum pictura liabet intextos ant additos acu. 

12 lacinthina vestis cst acrio colorc rcsplcndens. Molochinia, 

quac malvarum stamine conficitur; (juam alii molocinam, alii 15 

13 malvcllam vocant. Bombycina e bombyce vermiculo qui 

longissinia ex se fila generat, (juorum tcxtura bombycinum 

14 dicitur; conficiturque in insula Coo. Apocalama. Scrica a 

serico dicta, vcl quod eam Scrcs primi niiserunt. Holoserica 

tota scrica; »Xoi' cnim totum. Tramoserica stamine lineo, 20 

trama cx scrico. Holo(por)pliyra tota cx purpura; «Aoi' enim 

15 totum. Byssina candida confecta cx quodam genere Uni grossioris. 

Snnt qui et gcnus quoddam lini byssum [csse] existt- 

16 mant. Fibrina [traniam de fibri lana liabcns]. Caprina. 

1 qui np. C 1 2 Mancilcata T 3 cirodilam BC: cirodictnm T: 

cyrodictam (ex -ditam} A' 4 dalmatica prov. CT 5 Hossata A": 

Kosata C 6 feniccm C coccincam li 8 ne] nec A* 

contcmplati B x 10 nissa T: rossati A': riisati C solcbant 

BCT ii poni C 14 Iacinlina HCK x Iaqtiintina 7* Molocinia 

UT: Malocinia O : Molocina A' 15 molociniam B l ut vitl. 

16 mavcllnm B Hombicina rtx/t/. (ilinni U) bombicc cm/ti.: 

bomvice U 17 bombicinurn BKTU: bombocinum C 18 in oin. K 

Apucalama K: add. inmarg. T asiricoA' 19 ea A' (uon U) 

Oloserica BCK: Olosirica 7" 20 siricia T olo codd. lino B^ 

21 Olophora BT: Olofora K: Oloforia C t>\. en. to. o»i. A' 

0I0 co

KTYMOLOOIARVM LIB. XIX. xxii 

Masticina et mena. Linea, quia ex solo lino fit. Linostcma 17 

vestis est cx lana linoque contexta: et dicta linostema quia in 

staminc linum, in trama lanam habet. Recta dicitur vestis 18 

quam sursum versum slantesque texunt. Scgmcntata zonis 

5 quibusdum ct quasi prnccisamcntis ornata; nam et particulas 

cuicumquc materiae abscisas praesegminas vocant. Lcvidensis, 19 

quod raro filo sit leviterque dunsata. Pavitensis contraria lcvidensi 

dicta, quod graviter pressa atque calcata sit. Citrosa, 20 

quasi concrispa ad similitudincm citri. Nacvius(Bell. Pun. 10): 

10 Pulcbra quae cx auro vestcnuiue citrosam. 

Velenensis tunica est quae aflertur ex insulis. Exotica vestis 21 

pcregrina deforis veniens, ut in Hispania a Graecis. Polymita 

multicoloris ; polymitus enim textus multorum colorum est. 

Acupicta vcstis acu textilis vel acu ornata. Eadem et Phrygia; 22 

15 huius enim artis pctiti Pbrygii onines dicuntur, sivc quia in 

Phrygia inventa est: unde ct artificcs, qui id faciunt, Phrygiones 

dicuntur. Vergilius (Aen. 3, 484): 

Phrygiam chlamydcm. 

Trilicis a tribus liciis, quia est et simplex et bilex. Ralla, quac 23 

so vulgo rasilis dicitur. Intcrpola vestis illa vocatur quac dum sit 

vetus ad novam specieni rccuratur. Pannucia nuncupata quod 24 

sit diversis pannis obsita. Colobium dictum quia longum cst 

ct sine manicis; antiqui enim magis hoc utcbantur. Lcvito- 

1 Mast. Eomcna KP (uon DEFU) qui KP (non N) I.inostima 

A* 4 vcrsns A' toxunt CTU: tcxcrunt BK Sccmcnta 

A': Secmcntata BT{tion U) 6 cuiuscumqiic K (no>i if) matcriac 

om.K{>ioii U) pracsccminas A': prcscxminas TU: pracscstninasfi 

vocantur TU: vocatur C 7 folio A r (»/0« FU) contria lcvidcnsis 

T: contra lcvidcnscm A" 9 conscripta A' citrinac huius (cc-, 

• nc) D {fcre) E}FKN (fnc) P i/rre) UV Mon.i ckrinc huius ut qnidain 

dicit T: citri Ncvius huius E 1 : citri nivius livius Catsrnas 10 pulclira 

(•cr-) quae (que) DEFKA/PT 1 tit vid. UVMon.: pulcra qucm A': pulchram 

(-cr-) qtiac (quc) BCT 1 ut vui. vcst. citr. BCDEFTUV : 

vestis KMNP (MV/. iii/m) 11 insulis quae citrosum A': insulisquc 

citrossam N {vid. stifni) 12 pcr. dcseris A' ut om. K Hispaniam 

delt. (non U) Polimita BC : Polimcta A*: Politnata T 13 politnitusC: 

polimatus BKT cst 0111. BC (non U) 14 Acopicta T 

16 id 0111. C 18 frigiamquc rlil. 11C tg cst simp. B 1'alla 13 

20 Itcrpola B* ai rccurratur BCT 22 Columbimn U 23 hnc A* 

Lcvitoniarium A" 'non LP\


narium est colobium lincuni sine manicis, quale Aegyptii 

25 monachi utuntur. Lumbare vocatur quod lumbis religetur, vel 

quod lumbis haercat. Hoc in Aegypto et Syria non tantum 

feminae sed et viri utuntur. Vnde et Ieremias trans Eupbraten 

tulit lumbarc suum, ibique illud in foramine petrae abscondit, 5 

et postea scissum repperit. Hoc a quibusdam et renale dicitur, 

26 quia [in] renibus alligatur. Limus cst vestis quae ab umbilico 

usque ad pedes producitur. Haec autem vestis habet in extrenio 

sui purpuram limam, id est fluxuosam; unde et nomen 

27 accepit, nam limum obliquum dicimus. Licinum vocatum 10 

quod textura eius ligata sit in totum ; quasi diceret liginum, C 

28 pro G littera commutata. Armilausa vulgo vocata quod ante ct 

retro divisa atque aperta est, in armos tantum clausa; quasi 

29 armiclausa, C littera ablata. Caniisias vocari quod in his dormimus 

in camis, id est in stratis nostris. Fcmoralia appellata 15 

eo quod femora tegant. Ipsae et bracae, quod sint breves et 

30 verecunda corporis his velentur. Tubrucos vocatos quod tibias 

bracasque tegant. Tibraci, quod a braciis ad tibias usque 

pcrveniant. 

XXII! DE PROPRIO QVARVNDAM OENTIVM IIAIHTV. Quibusdam 20 

autem nationibus sua cuique propria vestis est, ut Parthis sarabarae, 

Gallis linnac, Germanis rcnones, IIispanis stringes, Sardis 

2 mastrticac. Sarabarae sunt fluxa ac sinuosa vcstimcnta, dc 

quibus lcgitur iu Daniclo (3,94): ' ICl sarabarac corum non 

sunt immitnlae.' Et Publilius (19): 25 

Vt quid ergo in ventrc tuo Partbi sarabaras 

suspenderunt ? 

1 cst ottt. K qnalcm BK: -H C 2 vcl qtiia Z? 7 in Imb. 

BKiom.CT qui ab T 9 flcxuosam C ioIinumA' 11 dcxtcra 

C 1 iigatum A* 1 lignum C l 12 mutata C Armclausa AT: 

Armelosa O 14 Camisas T non V) 15 id instratas O 16 ipsai? 

17 vcrecundia B liis om. T 18 bragasque-B: bacasquc T autr 

corr.'. an braciasque ? tegat BT Tubrauci A': Tubrici U: 

Tubraci B: Tubruci C bracis BCK S2 Gall Hisp. om. KNP 

liniae DE 1 (non FUl') scnoncs T 23 mastrugac (-gc) BFUl r 

{tion P) 26 Pa. in vc. tuo B parti BDEFTUV\non AfN) 

sarabara CDEKAfi serrabasras A': sambcras T: saraba B l FUl r 

27 suspcndcrint L)E X

ETYMOLOGIARVM UB. XIX. xxii, xxiii 

Apud quosdam autem sarabarac quacdam capitum tegmina nuncupantur, 

qualia vidcmus in capitibus Magorum picta. Linnau 3 

saga quadra et mollia sunt. I)c quibus Plautus (frag. 176): 

Linna coopertus est textrino Gallia. 

5 Renones sunt velamina humerorum ct pectoris usque umbili- 4 

cum, atque intortis villis adeo hispida ut hnbrem respuant. 

Quos vulgo reptos vocant, eo quod longitudo villorum quasi 

reptat. De quibus Sallustius (Hist. 3, 104): ' Germani intectum 

renonibus corpus tegunt. 1 Dicti autem renones a Reno Ger- 

10 maniae fiumine, ubi his frequenter utuntur. Mastruca vcstis 5 

Germanica ex pelliculis ferarum, l)e qua Cicero pro Scauro (45): 

1 Quem purpura regalis non commovit, eum Sardorum mastruca 

nuilavit ?' Mastruca autcni quasi monstruosa, co quod qui ca 

induuntur quasi in ferarum habitum transformantur. Dino- 6 

15 scuntur et gentes ita habitu sicut et lingua discordes. Persae 

brachia et crura lin[e]amentis, caput tiara tegunt; eminent 

apicibus fastigiatis Alani; horrcnt et niale tecti cum latratoribus 

linguis Scotti; sagati sunt Alamanni, lintcati Indi, gemmati 

1'ersac, sericati Seres, pharctrati Armcnii. Nonnullae ctiam 7 

20 gentes non solum in vestibus scd et in corpore aliqua sibi propria 

quasi insignia vindicant: ut videmus cirros Germanorum, 

granos ct cinnibar Golorum, stigmata Brittonum. Circumcidunt 

quoque Iudaci pracputia, pcrtundunt Arabes aures, fiavent 

capitibus intectis Getae, nitcnt Albani albcntibus crinibus. 

1 sarabara T nuncupatur Ii 2 capita/?7": capitc C 4 ligna 

F: litina DÊ 1 : lina U (»10/1 VMPN) coopcrtus KMNP: coopcrta 

(quoo-) BCEFTUV tcstrino BDEFT: tcstino VV: tcxtrinam N 

{tion Ml>) gallca C 1 : galliae D : gallio P: galliam N (non M) DE 

(tton FUi') 5 vcl.] quac laminc (-mm-) HK : quc lamnia T 6 bispida 

A*: spida B l T imbrcm liCT: imbrcs A' 8 rcptant BT 

gcrma B l 9 tcgant B* 10 (luminc] fluvio C Mastruga 

BTUV 11 gcrmanlca BCFUl': gcrtnania T: sarda A' sauro O 

13 mastrugaT: -gam B 13 mutabit (r/comtnobit) U mastruga/27 

ca] B' n. l. 14 induantur C habitu codd. 16 liniatncntis 

BT 17 horrcntcm ct K (1101: U) tccuti K 1 J8 sacata A' 1 : 

sacrati B alcmanni C liniati A' (uon U) indii T 

(HOII U) 19 fasctrati O : fasctracti B 31 circi Gcrm. B'A'(«o»» U) 

22 gotinotuin B : gonitoruin A' stigmatc li 23 «jiioque 0111. T 

pcrtunduntnr T: j>crforant C 24 intcxtis B*K {tx -tac) alani C

isinoRi 

Mauros habet tetra nox corporum, Gallos candida cutis ; sine 

equis inertes extant Alani: ncc abcst gens Pictorum, nomen a 

corpore, quod minutis opifex acus punctis et expressus nativi 

graminis sucus inludit, ut has ad sui specimen cicatrices ferat, 

8 pictis artubus maculosa nobilitas. Habet et sexus institutam 5 

speciem habitus; ut in viris tonsi capilli, in mulieribus redundantia 

crinium, quod maxime virginibus insigne est; quarum 

et ornatus ipse proprie sic est, ut concumulatus in verticem 

ipsam capitis sui arcem ambitu criniuni contegat. 

XXIV DE PALLIIS VIRORVM. Pallium cst quo ministranlium 10 

scapulae conteguntur ut, dum ministrant, expcditi discurrant. 

Plautus (frag. 177): 

Si quid facturus es, adpendc in humeris palliuni, 

et pergat quantuni valet tuorum pedum pernicitas. 

Dictum autem pallium a pellilws, quia prius super indumenta 15 

pellicia veteres utebantur, quasi pellea; sive a palla per deriva- 

2 tionem. Chlamys est qui ex una parte induitur, neque consuitur, 

sed fibula infrenatur. Hinc ct Gracce nomen acccpit. 

3 Toga dicta quod velamento sui corpus tegat atque operiat. Est 

autem pallium purum forma rotunda et fusiore, et quasi inun- 20 

dantc sinu, et sub dextro veniens supra humerum sinistrum 

ponitur, cuius similitudinem in operimcntis simulacrorum vel 

4 picturarum aspicimus ; easque statuas togalas vocanws. Toga 

autcm Roniani in pace utcbantur, belli autein temporc palnda- 

5 nicntis. Mensura togae iusla si scx nlnas habcat. Toga pal- 25 

mata dicebatur quam merebantur hi qui reportabant de hostibus 

palmas: ipsa vocabatur et toga picta, eo quod victorias cuni 

1 Maurus Iia. tc. ut nox corpora gallus A' {11011 U) 2 gcntcs 

T 3 lninutissimis A' (testc Klehtio\ {tion A') acis tx acos A' 

nativis A' 4 includit BC ad sui om. C 1 5 artibus B X K 

6 virum B 8 ornatis B 1 cumulatus C vcrticc ipsa A' 

9 artctn T contcgant T 10 Pallius FK \ 1 scapula B 13 sic 

quid B umcris T 14 pergas C valcs C i$ q"ia] quod BC 

16 qti. pallea T: qu. pallia B sivc a palla om. T 17 Clamis«x/r/. 

quc K (i.e. quac) consuctur B: consntnr A' 18 grcco B 

20 rot. ct fusionc B x : rot. cfTnsiorc C (11011 U) 21 tcxtro O 25 iusta 

BT: iustae CK 26 qua A'

ETYMOLOGIARVM LIB. XIX. xxiii, xxiv 

palmis intextas haberet. Toga candida eademque cretata in 6 

qua candidati, id est magistratum petentes, ambiebant, addita 

creta quo candidior insigniorque esset. Cicero in oratione 

quam habuit contra conpetitores ' In Toga Candida' scripsit. 

5 Cinctus Gabinus est cum ita inponitur toga ut togae lacinia, 7 

quae post secus reicitur, adtrahitur ad pectus, ita ut ex utroque 

laterc ex humeris picturae pendeant, ut sacerdotes gentilium 

faciebant aut cingebantur praetores. Trabca erat togac specics 8 

ex purpura et cocco qua operti Romanorum reges initio pro- 

10 cedebant. Hanc primum Romulus adinvcnisse pcrhibetur ad 

discretionem regii habitus. Trabca autem dicta quod in niaiori 

gloria homincm transbearet, hoc ust ultra ct in posterutn ampliori 

dignitate honoris beatuin faccret. Paludamentum crat insigne 9 

pallium inpcratorum cocco purpuraque ct auro distinctum. 

15 De quo Sallustius (Hist. 1, 87): •Togam, 1 inquit, '|>aludamento 

nuitavit.' Erat autem pallium bcllicum, dictum, aliquibus 

videtur, quod eo indutus i>alam faceret imperator belluni 

futurum. Circunitextum est quod Gracce KVK\U? dicitur. 10 

De quo Vergilius (Aen. r, 649): 

20 Et circumtextuni croceo velamen acantho. 

Circumtextum autem dictum quia est rotunduni pallium. Di-11 

plois Graccum nomen, ab eo quod sit duplcx amictus. I loratius 

(Kpist. 1, 17, 25): 

Contra qucm duplici panno patientia vclat. 

35 Est autem vestis militaris, cuius usus Gallicis primum cxpedi-12 

tionibus coepit e praeda hostili. l)e qua cst vox illa scnatui: 

'Togis depositis Quirites ad saga fucrunt.' Sagum autem 13 

1 cadcm crcdata A' (noti U) a addita] dieta C 4 pctitorcs A': 

pitatorcs N (IIO;I (J) 5 gabin cst A' 7 latcre (-e ex corr.) T 

cx]\nB x 9 praeccdebant C 10 primus A' ••advcnisse ii l 

11 rcgis (is cx corr.) T la transvchcret A' postrcmum B 

14 ct om. K 15 paludamcnta DF: paludatum A' {non U) 16 autcm 

0111. C (non U) pcllicum 13 aliquibus A'/V: a quibus B l T: 

a quibusdam U: ut quibusdam C 18 vcl cyclas 20 croccum K 

acanto cvdd. aa no. cst ab K a6 c] et BKP cst om. C 

(110« DFPU) scnalus C: -tor D: sanavit B x 

u8a u v


Gallicum nomen est: dictum autem sagum quadrum eo quod 

14 apud eos primum quadratus vel quadruplex esset. Paenula est 

pallium cum fimbriis longis. Lacerna pallium fimbriatum quod 

olim soli milites utebantur; unde ct in distinguenda castrensi 

urbanaque turba hos togatos, illos lacernatos vocabant. Inde 5 

autem lacernae quasi amputatis capitibus fimbriarum, neque ita 

15 laxis ut sunt paenularuni. Mantum Hispani vocant quod manus 

16 tegat tantum ; est enim breve amictum. Praetexta puerile est 

pallium quo usquead sedecini annos pueri nobiles sub disciplinac 

cultu utebantur; unde et praelextati pueri appellati sunt. Dicta 10 

17 autem praetexta quia praetexebatur ei latior purpura. Casula 

est vestis cucullata, dicta per diminutioncm a casa, quod totum 

hominem tegat quasi minor casa. Indc et cuculla, quasi minor 

cella. Sic et Graece planctas, dicta quia oris crrantibus cvagantur. 

Vnde et stellae planetae, id est vagae, eo quod vago 15 

18 sui errore motuque discurrunt. Birrus a'Graeco vocabulum 

19 traliit, illi enim birrum bibrum dicunt. Melotes, quae etiam 

pera vocatur, pellis est caprina [a] collo pendcns praccincta 

usque ad lumbos: est autein habitus proprie neccssarius ad 

operis exercitium. Fiebat autem prius, ut quidam existiniant, ao 

20 de pelliculis melonum; unde et melotes vocatae sunt. Fimbriae 

vocatae ora vestimentorum, hoc est fincs, ex Graeco vocabulum 

trahunt; Graeci eniin terminuni upov vocant. 

XXV DK PALLIIS FEMINARVM. Regillum cst praelatuni regi- 

1 quadruin DCDEFTU: quia dicitur KNP (/>ro qadr, i.t. quadrum) 

2 cssct BC&TU: est E X F'. crat A': crant N Pcnula BCT: 

Pcndula K 3 quo . .. vclabantur A' 6 laccrna qu. T capitibus 

BK: capitiis OT\vixrtctc; stdcf. Paul. Fcst. 118 M.) 7 pcnularum 

cotifi. 8 pucrili B 9 annis B 1 snb 0111. K {jion U) 12 vcs. 

cticullaii 14 grccc AW: grcci BCTU Planctas (nov. lcnnna) 

BCTU: planeta KN dicta KU\ dictam N: dictas BCT quia 

BCTU: co qnod KN horis O 15 id est vagac ont. KN (noit U) 

co quod BCTU: qiiia KN vago sui TU: vagac (vcl vagc) suo 

BCKN 16 mutii(|uc T: mutuoquc K 17 bibrum (i.r. fibrum ?) 

VIH. KN (uon U) 18 a hab. Cf: 0111. BK 19 autctn CT: ctumBK 

ao cxtimant T 21 melotc (1. t. -lac) T J ut vid. vocant U Fimbriac 

vocatac (lacuna). Orac Arev. 22 orc (i.c. orac) T (IIOH U, 

finis Bfort. rccle 23 V/H>V] ora BK\ ori T: hora C 24 praclautum 

CB (cx dum)

ETYMOLOGIARVM LIB. XIX. xxiv-xxvi 

narum amiculum; unde et appellatum. Pcplum matronale 

pallium ex purpura signatum, cuius fimbriae uurei staminis 

sumniitate resplendent. Palla est quadrum pallium muliebris 2 

vestis, deductum usque ad vcstigia, quod ad fixis in ordinem 

5 gcmmis. Et palla dicta uvo TOV iruAAcu', id est a mobilitate, 

quae est circa finem huiusmodi indumenti; sive quod rugis 

vibrantibus sinuata crispctur. Stola matronale operimentum, 3 

quod cooperto capite et scapula a destro latere in laevuni 

humcrum mittitur: stola autem Graece vocatur quod superc- 

10 mittatur. Idem ct ricinium Latino nominc appellatum co quud 4 

dimidia cius pars rctro reicitur; quod vulgo mavortem dicunt. 

Vocatum auteni mavortcni quasi Martem; signum enim maritalis 

dignitatis ct potcstatis in eo est. Caput enim mulicris vir 

cst; indc et super caput mulieris est. Amiculum est mere- 5 

15 tricum pallium lineuni. Hunc apud vetcrcs niatronac in adultcrio 

deprchensae induebantur, ut in tali amiculo potius quam 

in stola pollucrcnt pudicitiani. Krat enim apud vcteres hoc 

signum meretriciae vcstis, nunc in Hispania honcstatis. Thcri- 6 

strum palliolum est quo usque hodie Arabiae et Mesopotamiae 

20 mulieres vclantur,quibus inaestu tutissimo tcguntur umbraculo. 

l)e quo in Isaia (3, 23). Anaboladium amictorium lineuni 7 

feminarum quo humcri operiuntur, quod Graeci vcl Latini 

sindoncm vocant. 

DK STKATV KT RKI.KJVIS VESTIIIVS QVAE IN VSV HABENTVR. XXVI 

25 Stragulum vcstis cst discolorquod manu urtificis diversa varictatc 

distinguitur: dictum autetn quod ct in stratu ct in amictu aptus 

sit. I)e quo Salomon (Prov. 31, 22) : 'Stragulam vestem sibi 

focit.' Ludices u ludis, id cst thcatris, vocatos quidam existi- 2 

2 fimbrci K aurcis B 3 summita A' 4 dcductus C 

quod i/cl. Arcv. tv/adfixis 5 pallia C aom.T nobililatc 

HKT 7 crispct A' {iion U) 8 in uin. C 9 grcco vocata T 

11 cius pars cius rct. T cicitur li mafortcin . . . mafortcm 

dclt. 12 siniim A' 16 talia amicula UK (11011 U) 17 stolam T 

pollucrunt li puditiatn A' 18 Tcristnun ccxlit. so incMutisMiuo 

T 21 atnictorum T 25 Staculus A' qua ma. A' 

26 ct am. li apliim K 37 stragulum C sibi vcstum B 

28 vocatus CKT 

V 2


mant: quum enim egrediebantur de ludi prostibulo iuvenes, 

horuni velamento tegebant caput et faciem ; quia solet erube- 

3 scere qui lupanar intraverit. Galnapes. Fulcra sunt ornamenta 

lectorum, dicta quod in his fulcimur, id est sustinemur, 

vel quod toros fulciant sive caput; quae reclinatoria vulgus 5 

4 appellat. Cervicalia autem eo quod ponantur sub cervice vel 

cubito. Puhillus dictus a pulvinar, qui est divitum lectus. 

Culcitae vocatae quod calcentur, id est farciantur, pluma sive 

5 tomento, qUo molliores calidioresque sint. Tapeta dicla quod 

pedibus primum strarentur, quasi tapedia. Sipla tapeta cx 10 

una parte villosa, quasi simpla. Amphitapa ex utraque partc 

villosa tapeta. Lucilius (13): 

Siplae atque amphita|)i villis ingentibus niolles. 

6 Mantelia nunc pro operiendis mensis sunt; quae, ut nomen 

ipsud indicat, olim tergendis manibus praebebantur. Mappac 15 

convivii et epularum appositarum sunt, quasi nianupae, atque 

ob id nominatae; cuius diminutivum niapclla £st. Toralia 

7 longae perpetuaeque mappae, a toro dictac. Sabanum Graucum 

est. Facietergium ct manitergium a tcrgendo faciem vcl 

tnanus vocatum. Vela dicta quod obiectu suo interiora do- 20 

8 morum velent. Aulaea vela picta et grandia; quae ideo aulaea 

dicta sunt quod prinium in aula Attali rcgis Asiae, cui suc- 

9 cessit populus Romanus, inventa sunt. Cortinae sunt aulaca, id 

1 prostibuli li x : proslribulo T 2 velamcnta B quia] quam A" 

3 Gannapcs T(non U): 0111. KN Fuigra s. ornamcnlo C 4 sustimur 

C l 5 fulccant T 6 ponatur A' 7 dictus om. C pul« 

vinari C lectum K 8 farcinantur pulma T 9 tumcnto BK 

quod T callidioresque BO sunt T Tappeta BNTU: 

Tappida /f 10 stcrncrcntur C tappcdia cald. (ctiant U): 

tappcda/V Simpla BKTU: Sippla A^ tappcu BKU : pcta 

C 1 : ceppa N 11 Anfitapa BCTU: Ampitappa (Amplii-) A': Amphitappa 

/V Amph. . . . villosa itentm antt Sipla tapeta txhibtt K 

12 tappcta NTU: tappcda A' 13 siplcx N': simplc P: sipla D (»JO;I 

EFAlTUAfoii.) anfitapi TUV'Mon. : anfitapa BCDE: antifitapa F: 

ampliitappa KNP- afitappa Af vcllis KAIN Alou.: vcllium P (tioit 

DEFTU) molcs T (non VV) 16 ct om. C appositura B 

sunt quac quasi A' tnanupiae C: nianipulac A' (iwn U) 

17 mappclla BC: mappula K 18 longo B pcrpctuc (om. quc) T 

19 Facistcrgium BCT: Facitcrgium dett. 20 voc. cst C 21 Alca 

vca K aulac di. B l : vcla di. T: au. diclac A' 93 aulcac K

ETYMOLOOIARVM LIB. XIX. xxvi, xxvii 

est vela, de pellibus, qualia in lixodo leguntur, a quibus tabernaculum 

extrinsecus tegebatur. Dictae autem cortinae a coreis, 

eo quod prius ex pellibus fuissent factae. Vnde ct in eodem 

tabernaculo legis iubetur cortinas ficri ex pellibus arietum 

5 rubris et ex pellibus iacintinis. Cilicia Arabes nuncupant vela-10 

menta pilis caprarum contexta, ex quibus sibi tcntoria faciunt. 

DE LANIS. Lana a laniando, id est a vellendo, vocata: XXVII 

hinc et vellus dictum, quod prius lanac vcllcrentur, non tonderentur. 

Linum ex terra oritur, deflexumquc nomcn eius a 

10 Oraeco; nam linum Graeci Xivupuw dicunt; sive quod sit 

molle et lene. Stuppa vero cannabi est sive lini. Hacc se- 2 

cundum antiquam orthographiam stuppa dicta, quod ex ea 

rimae navium stipentur. Vnde ct stiptores dicuntur, qui in 

vallibus eam conponunt. Tomentum appellatum quod aut \n 3 

15 filo aut in tcla tumeat, ncc suhtilitatom habcat. Cannahum 

a similitudine cannac vocatuni, sivc a Gracca ctymologia ; nam 

illi cannabum Kuwufiiv vocant. Byssum gcnus est quoddam 4 

lini nimium candidi ct niollissimi, quod Graeci papaten voamt. 

Kibrinuni lana cst animalium, quos fibros vocant. Ipsos ct 

aocastoresexistimant, quos duni venatorcs secuntur, ipsi sibitesticulos 

adimunt. Aranea vocatur eo quod aeris infusione in 

frondibus nutriatur. Sericum dictum quia id Sercs primi 5 

miserunt; vermiculi enim ibi nasci pcrhibentur, a quibus haec 

circuni arbores fila ducuntur : vcrnics autcni ipsi Graece /?d/i- 

35 /JUKCS nominantur. Placium est stuppa ct quasi crassedo serici, 

et est Graecum nomcn. 

x in om. T lcg. qu. C 2 dicta au. cortina T 3 prius 

BC.TU: primutn A7V facta C 4 curtinas A' 6 pclis A' 

7 lanicndo CK: -dum A^ (ex -do ?) id cst ont. KN {non FU) 

8 vcllum K [tion F) non tond. om. C 9 defiuxumque T 10 AIP.J 

linarium codd. sit otu. C 11 Stupa B canapi A 

12 stippa C; /oti. stuppa, nam styppa cx ont. C 13 rcmi 

BKP{tionDEFU) nanium O stupcnturZ?: stippentur TU\ 

stuppcntur KP stippatores BTU* (stipa- U 1 ): stuppatorcs K/\'P 

in navibus Aitv. (»011 DEFNPU) 15 filo a aut A' Canapum 

A* 16 carnac O vocatur A' 17 il. cannapum A* Bissum 

BKT 18 papatin A': papatcm T 20 castorcos T l 21 vocata C 

inon U) 22 qnia id BCTVU {Jt>r s ,\ qucm A7V ^ 34 dicuntur O 

0


XXVIII DE coLORiitvs VKSTIVM. Tinctura vocata quia tinguitur 

et in aliam fucata speciem nitoris gratia coloratur. K6KKOV 

Graeci, nos rubrum seu vermiculum dicimus; cst enim vermi- 

2 culus ex silvestribus frondibus. Conchylium dictum co quod 

ex conchulis marinis color eius colligitur: idem et ostrum 5 

3 vocatur. Ostrum, quod pro colore purpurae temperatur, plurimis 

quideni in locis, sed optimum in insula Cypro gignitur sive 

4 in his quos propius solis cursus inluminat. Conchylia autem 

sunt maris, quae circumcisa ferro lacrimas purpurei coloris 

emittunt: his collectis color purpureus temperatur. Et ostrum io 

5 exinde appellatum dicunt quod ex testae humore clicitur. Purpura 

apud Latinos a puritate lucis vocata. Apud Graecos autcm 

iriipvpa. dicitur cuin adspiratione, apud nos purpura sine ad- 

6 spirationc. Ferrugo color est purpurac subnigrac quae fit in 

Hispania, ut (Virg. Aen. 9, 582): i5 

Ferrugine clarus Ibera. 

Dicta autem fermgo quod omnis purpura prima tinctura eius- 

7 inodi coloris existat. Glaucus color est fcrrugineus subniger. 

Klbidum ab elbo colore vocatum ; clhmn est cnim medius color 

8 inter nigrum et album, et clbum ab albo dirivatum. Lutcus 20 

color rubicundus, quod est croceus. Nani crocum lutci coloris 

est, ut (Virg. Ecl. 4,44): 

Croceo mutavit vellera luto. 

Mcnum [quod sit colore nigro ; Graeci enim pi\uv nigrum 

dicunt]. Masticinum [quod colorcm imsticis habcat]. Ulat- 35 

1 quia BCTU: quod A' 2 in 0»». A' cohorlatur A' Ko.] 

Coccum rot/d. 3 nibum T mermiculiun Z? 1 4 Concilium co

ETYMOLOOIARVM LIB. XIX. xxviii, xxix 

tcum. lilavum. Mesticium. Osticium, quia cx usto est; f\i Q 

cnini cx dependenti fuligine tcctorum cgcsta assiduis ignihus: 

unde et color eiusdem tincturae flammeus est. 

DK INSTRVMKNTIS VESTIVM. Tela pro longitudine stami- XXIX 

5 num dicta, cuius dirivativum est telaria. Insubuli, quia infra 

et supra sunt, vel quia insubulantur. Radii dicti quia radendo 

fiunt. Pectines, quod pcxa fila rcddant ct inprcmant. Colum, 2 

quod sit in longitudine et rotunditate quasi columna. Fusum, 

quod per ipsum fundatur quod netum est. Alibrum, quod in 

10 eo liberantur fila, id est solvantur. Calathum levc gcstamen 3 

cx lino vel canna aut cx iunco factum, in qua vel pensa ponuntur 

vel lcguntur flores ; KU\U enim Graece lignum cst, a quo 

dirivatum est calathum. Nam Latinc quasillum dicitur. Ciccro 

in Vbilippicis (3, 10): 'Autvero intcr quasilla pendatur aurum.' 

15 Pensum mulicrum a pendendodictum ; unde pensa ct inpensa. 4 

Netum. Fila dicta vcl quia ex pilis animalium sunt, vel quia 5 

lanificium filis tenuibus constat in niodum pilorum, id cst quasi 

filorum. Mataxa quasi inctaxa, a circuitu scilicct filorum ; nam 6 

mcta circuitus; vel quod transferatur. (lubcllum corruptc a 

ao globo dictum per diininulionem, quasi globellum. Panuliae, 7 

quod [ex] eis panni texantur; ipsae enim discurrunt per telam. 

Siamen dictum quia rcctum stat. Trama, quod via rccta 

transmittatur per telam ; est enim filus intra stamen currens. 

1 Binbitm BCDETUV: balbum A" Mcst. anle Blabum TUVitio» 

DE) : Mcsticlum HK : Mcstitium D (noit E) quia BCDEFTUF: 

quod A* a agcsta B 3 cstom. T 5 quia inf. BCTUi quod inf. K 

6 vcl ins. A' radcndc /i 1 7 Pcctinas K plcxa HKT 

8 ct in rot. A' 9 ipsum BCK: cum T nctumi nectcndum KN 

(tton U) Aiibcr E IO librantur O (tion D X EFNU) solvuntur 

TV (tion UDEFN): volvuntur Arev. Calatiim cothl. 11 lino 

A'7*: ligno BC cx 0111. T in quo A' la «raX. cn. Gr. oiti. 

KiV {IIOU U) 13 calatum coton U) 19 circuitus] circuit KN{non UV) 

lubcllum TV: Lubcllum U : Globcllum BKN ao globcl (s/c) KN : 

globcllicum T (itoit U) ai cx Imb. BT: om. CK aa stamcn . . . 

per telam om. C l quia AT: quod B (ex torr.1) quod B (r.v 

cnrr. ?; TUV': quin A'A' via o»i. KN {tion VV) 33 transmiUat 

A': -ant N {tton UV) fiium CK


Licia sunt quibus stamina ligantur, quasi ligia. Ordire est. . . 

Texere est . . . 

XXX DE ORNAMENTIS. Hactenus de veste: dehinc ad ceterum 

cultum veniamus. 

Ornamenta dicta eo quod eorum cultu ora vultusque deco- 5 

rentur. Prima ornamenta corona insigne victoriae, sive regii 

honoris signum; quae ideo in capite regum ponitur, ad significandum 

circumfusos in orbe populos, quibus adcinctus quasi 

caput suum coronatur. Hacc a Lucilio (1143) corolla, ab 

Homero (II. 8, 597) orcân; dicta cst. Huius principium 10 

a Libcro quodam gentiles existimant, quod his in potando 

mota vino capita vincire fasciolis instituerint. Idcirco olim 

linei ac lanei generis coronas fuisse, sicut erat in sacerdotibus 

2 gcntilium. Nomen coronae hac ex causa vocatum, eo quod 

initio circum aras currcretur, atquc ad imaginem circuitus vcl 15 

3 chori et formatam et nominatam coronam. Inperatores Romani 

et reges quidam gentium aureas coronas utuntur. Persae tiaras 

gerunt; scd rcges rectas, satrapae incurvas. Rejxirta autem 

tiara a Semiramide Assyriorum regina. Quod genus ornamenti 

exinde usque hodie gens ipsa rctinct. Athenienses cniin ao 

cic[l]adas aureas gerebant partini in vertice, nonnulli in fronte. 

Non enim eadem sunt insignia omnium regnorum. Gentilium 

4 vates infulas, apices, pillea sive galeria utebantur. Infula est 

fasciola sacerdotalis capitis alba in modum diadematis, a qua 

vittae nb utraque parte dcpendent, quae infulam vinciunt ; nnde 35 

ct vittac dictac sunt, quod vinciant. Infula autcm plcruinque 

5 lata erat, plerumque tortilis, dc albo et cocco. Apex cst pillcum 

1 I.ici»a O stamcn alligantur T Ordiri CK Ord. cst 

tcxere (o»«. cst) C 4 vcniamus CK: vcnicmus BFT 5 co ont. B 

6 ornamcnti B 1 T 7 inotn. T significandos BC 8 adc»inctos 

B 1 11 is .. . institucrit AreiK putando A' 12 muta A': moto T 

capite T antt corr. vinccrc BO (ttiam T 1 ?) fascicolis A' 

instituerunt AT 14 Nam T cx hac T vocatus A" 

qu. in init. A" 15 ad 01». T vcl] ct A* 16 cori BCT 

aa eodem A' omnia K 33 pitlca om. T galearia K : 

gallcarea B x 04 alba onu K 25 vinciantur B 26 dictae o»t. T 

27 cratj cst T(cum Strv. adAen. 10, 538) dc] cx A*

ETYMOLOOIARVM LIB. XIX. xxix-xxxi 

sutile quod sacerdotcsgentilcsutcbantur, appellatusab apiendo, 

id est adligando. Nam virgula, quae in pilleocrat, conectebatur 

filo, quod fiebat ex lana hostiac. Galcrium pilleum ex pelle 

caesae hostiae factum. Pillcum autem dictum a pelle hostiac 

5 unde fiebat. Cidarim ct ipsud sacerdotuni erat, quod a pleris- 6 

que mitra vocatur. 

DE ORNAMENTIS CAPITIS FKMINAKVM. Ornanienta capitis XXXI 

feminarum : diadema, nimbutn, capitulum et mitra. Diadenm 

est ornamentum capitis matronarum cx auro et gemmis con- 

10 textum, quod inse circumactis extremitatibus retroadstringitur; 

et exindc dictum Graeco quod pracligctur. Ninibus est fasciola 2 

transversa ex auro adsuta in linteo, quod est in fronte feminarum. 

Plautus (Poen. 348): 

Quo niagis cam aspicio, tam magis nimbata cst. 

15 Nam et lumen, quod circa angelorum capita pingitur, nimbus 

vocatur, licct ct nimbu.s sit dcnsitas nubis. Capitulum est quod 3 

vulgo capitulare dicunt. Idcm ct cappa, vcl quod duos apices ut 

capjxi littcra habeal, vcl quia capitis ornamentum est. Mitra est 4 

pilleum Phrygium.caput protegens, quale est ornamcntum capitis 

30 dcvotaruni. Scd pillcum virorum est, niitrae autem feminarum. 5 

Kcdimiculaautcm sunt quibus mitra alligatur. Pillcum autcm,ut 

pracdiximus, a pelle erat: nam mitra cx lana cst. Ricula cst 

mitra virginalis capitis. Vittae sunt quac [in] crinibus innectun- 6 

tur, quibus fluentcs religantur capilli: et vittacdictae quod vin- 

35 ciunt. Taenia autein cst vittaruni extrcmitas dcpcndens divcrsorum 

colorum. Itcm vitta cst qua corona vincitur; taenia 

vero extrema pars vittae quae dependet coronae. Reticulum cst 7 

quod colligit comas, dictum ab eo quod retinet crines ne eflun- 

i subtiie BKT 1 (non U) ambicndo C a alligando C: a 

ligando B X TU: adalligandum A' concctabatur C 3 quod] quac B 

4 autcm om. K 10 circumartis T: circum C tt ct indc B 

ta linco B l (4 quo ma. BCDEFTUMoit.: comagis /V: cum ma. A": 

oumagis P: quod ma. M aspiciunt A' (non MP) niblata 

KNP; nublata M {uon DEFU Mon.) 15 circum A' 16 li. cnim 

ni. T Cap. aulctn cst/? 17 capitola di. A" 18 liltere T quia 

AT: quod^C aa a] cx A* Rigula U 1 23 in liab. BK : ow. C.T 

24 quod CT: qnia BK 27 vcro cst cxt. T^ qna dcpcmlcnt A*


8 dantur. Discriminalia capitis mulicrum sunt vocata ex co 

quod caput auro discernant; nani discriniinare dividcre dicitur. 

Antiac sunt cincinni depcndentcs prope auriculas; Gracco 

9 vocabulo, ab auribus. Acus sunt quibus in feminis ornandorum 

crinium conpago rctinctur, ne laxius flnant et sparsos 5 

10 dissipenlur capillos. Inaures ab aurium foraminibus nuncupatae, 

quibus pretiosa grana lapidum dcpendent. Harum usus 

in Graecia : puellae utraque aure, pueri tantum [modo] dextra 

11 gerebant. Torques sunt circuli aurci a collo ad pectus usquc 

pcndentes. Torques autem et bullae a viris geruntur; feminis 10 

vero monilia et catella. Dictac autem torqucs quod sint tortae, 

et bullaequod similes sint rotunditate bullis quae in aqua vento 

12 inflantur. Monile ornamentum ex gcmmis cst, quod solct ex 

fcminarum pcndere collo; dictum a niunerc. Hoc etiam ct 

scrpcntum dicitur, quia constat cx amphoruiis quibusdam aureis, 15 

gemmisque variis in niodum facturae scrpcntis. Nonnulli hoc 

et (segmentum dicunt, ut Iuvenalis (2,124):) 

Segmenta et longos habitus; 

licet et scgmentatas vestes dicamus, ut ipsc (6, 89): 

Et segmentatis dormissct parvola cunis. ao 

13 Plcrumquc autem et pcr munilc omnia ornamenta matronaruni 

14 significantur, quidquid illis nnincrc datur. Murcna vulgo vocatur 

(|uod sciliirct auri mctallo in virgulis lentesccnte quacdam 

ordinis flcxuosi catena contcxitur in similitudincm murcnac 

serpontis, quae ad coilum ornandum aptatur. Hacc interdum 35 

auri atquc argenti texitur virgulis. Vnde et in Canticis dicitur 

canticorum (r, 10):' Murenulas aureas faciemus tibi vcrmiculaias 

4 Ancus T sunt] aut C 1 6 dissipcnt C. 7 quibus] qui B l 

grana") gcncrn ddt. (uon DEFN) dcpcndatur A* (uon NDEF) 

8 pulle (palle?) T tnntum HCTU: tantununodo A7V n munilia 

KT: minilia B cnntclla A." ta similis rot. A'(/>;o simili sunt 

rot. ?) (11011 U) 13 flantur C 1 Munilc BK : Munilic T 14 pondcrc 

B dic. autcm a B 15 quia CT: qtiod A*: quam /i amforolis 

BK: ainfomlis C: aforolis tit vitl. T 16 lioc] antcm KN 

add. Arrv. t.x Snv. ail Arn. 1,654 18 scgmata C 19 ipsc om, KN 

{$1011 U\ ai monilcC 33 virgulas lcntnrcntcs T 24 ordines A* 

similitudincm BK: -nc CT 25 scrpcntcs B 26 virgilias Z* 1

ETYMOLOGIARVM UB. XIX. xxxi, xxxii 

argcnto.' Catellae sunt catenulac colli invicem se conprehen-15 

dcntcs in niodum catenac; unde ct appellalae. Dcxtras com-16 

munes esse virorum ac feminarum, quia utriusque sexus dcxtcrae 

sunt. Armillac autcm propric virorum sunt, contatac victoriae 

5 causa militibus ab armorum virtutc: undc ct quondam vulgo 

virioiae diccbantur. Ab intellcctu autctn circuli armilla non 

discrepat, quia ipsa quoquc hoc, ubi ponitur, ambiendo constringit; 

sed armilla latius extcnditur, circulus rotundus fit. 

Fibulae sunt quibus pectus fcminarum ornatur, vcl pallium 17 

10 tcnetur a viris in humeris, seu cingulum in lumbis. Lunulac 

sunt ornamenta mulicrum, in lunae similitudinem bullulae aureac 

depcndcntcs. Spccula stint in qviibus feminae vultus suos 18 

intuuntur. Dictum autcm spcculum vel quod ex splondore 

rcddatur, vel quod ibi fcminac intucntes considcrcnt spccicm 

15 snt vultus et, quidquid ornamcnti dcessc viderint, adiciant. 

Periscelides sunt apud feininas crurum ornamcnta (juibus 19 

grcssus earuni ornantur. Olfactoriola vascula sunt muliebria 

(juibus odoranienta gcstantur. 

DE ANVI.IS. 1'rimus Promctheus fertur circuium ferreum XXXII 

20 incluso lapidc digito circumdassc; qua consuetudine homincs 

usi anulos habere coepcrunt. Anuli autem per diminutioncm 

dicti a circulis et anis, qui sunt circum brachia ct circum erura ; 

undc ct signa cortim pcr diininutioncm sigilla: nam signa 

maiora sunt, sigilla vcro quasi minora signa. Anulos homincs 2 

25 priimun gcstarc cocpcrunt (]uartoa pollicc digito, quod eovcna 

quacdam ad cor usquc pcrtingat, quain notandam ornandaniquc 

aliquo insigni vetercs putavcrunt. Apud Romanos anuli de 3 

publico dabantur, et non sine discrimine; nam dignitate praccipuis 

viris gcmniati dabantur, cctcris solidi : anulum aurcum 

1 Cantcllac HK conprachindcntis A* 3 utrisquc RO 5 ob 

arm. virtutcm ('. qitoddnm II 6 vir. Arrv.i viriliac HCK (rt 

laitl. Y): viriilic TU 7 ubi 0111. KN (iwn U) ambigcndo li 

8 fit ISCK: cst 7" 10 vcris /i an ccu ? 11 similitudinc 13 

bullac C ta Speculac C 13 vcl quia cx D: quod cx 7' 14 considcrant 

A' 15 quodquod A' vidcrcnt li adiciunt K 

16 Prcscclidac/3 1 : Pracscclitcs A r : Prcsccllidrs T 17 inul. a qu. II 

20 incitisiun A* ctrcuindcdis.se A' aa aunis A' 25 cnm vana A" 

37 aliqua /i l aiuilu T 28 dcbantur /i' 29 dcbantur /J 1


6 subcingit. Fascia est qua tegitur pectus ct papillae conpriniuntur, 

atque crispanti cingulo angustius pectus artatur : et 

dicta fascia quod in modum fasciculi corpus alligat. Hinc et 

7 fasciolae, quibus vulnera conligantur. Vitta dicta quod ea 

pectus vincitur instar vitis ligantis. Limbus est quam nos 5 

8 ornaturam dicimus. Fasciola est quae ambit extremitateni 

ycstium, aut ex filis, aut exauro contexta adsutaque extrinsecus 

in cxtrema parte vestimenti vcl chlamydis. De qua Vergilius 

dicit (Aen. 4,137) : 

Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo. 10 

XXXIV DE CALCIAMENTIS. Sutores nuncupatos quod insertis filo 

2 porcorum setis suant, id est consuant, quasi setores. Caligarios 

vero non a callo pedum, sed a calo, id est ligno, vocatos, sine 

quo consui caldamenta non possunt, quas Graeci Ka\6Tro8us 

dicunt: fiebant autem prius ex salice tantum. Hinc et calcia-15 

menta dicta quod in calo, id est ligno, fiant; vel quod calcentur. 

3 Crepidas Graeci ante repertas usi sunt. Est auteni genus 

singulari forma, et idem utrique aptum pcdi, vcl dcxtro vel 

sinistro. Crcpidas autem dictas quod cum sono stringantur, 

4 sivc a pcdum crepitu in ambulando. Calceos reges utebantur 20 

et Caesares. Forma eorum * * *. Patricios calceos Romulus 

rcppcrit quattuor corrigiarum,adsuta(|ue luna : hos soli patricii 

k utebantur. Luna autem in eis non sidcris formam, sed notani 

centenarii numeri signiiicabat, quod initio patricii senatores 

5 ccntum fucrint. Ocreae tibialia calciamenta sunt, dicta quod 35 

crura tegant. Coturni sunt quibus calciabantur tragoedi, qui 

in theatro dicturi erant et alta intonantique vocc carmina 

cantatun. Est enim calciamcntum in nioduni crepidarum, 

3 fasciola qu. B 4 vulnerc 7' 5 pcctus om. KN (,lon U) 

7 aut fi. O adsumptaquc BKN 8 in 0111. B cxtremam 

partcm A ,0 sidonia A' pincto T clamidc Ux-te) K 

mmboBK n filis K 12 sertorcs T Caligarius B 

13 collopcllumr vocatusii 15 hinc calcoamcnta K l6 vcl 

cal. B 17 Crepitas/C i8utroqueA' ,9 Crepitas K Cum 

om.C stnnganturr.vstringitur T 20 crcpitudinc K a-> adsutum 

quac B: adsuta qiiasi A' 23 lunac au. A' 2,j ccntcrii />'• 

qu. in ini. A' 35 1'ucruiU T dicta . . . siint 0111. O 27 ct 

alta . . . crcpidurum om. KN a8 crcpidiaruni BTU

ETYMOLOGIARVM LIB. XIX. xxxiii, xxxiv 

quod heroes utebantur; sed tale cst ut ct in dcxtro ct in laevo 

conveniat pede. Baxeac calciamentum comoedorum erat, sicut 6 

tragoediorum coturni. Quos quidam etiam calones appellant, 

eo quod ex salice fierent; nam Gracci, ut diximus, lignum 

5 KUXU vocabant. Talares calcei socci sunt, qui indc nominati 7 

videntur quod ea figura sint ut contingant talum; sicut subtolares, 

quod sub talo sint, quasi subtalares. Obstrigilli sunt 8 

qui pcr plantas consuti sunt, et ex supcriori parte corrigium 

trahitur ut constringantur; undc et nominantur. Osas puto 9 

10 ab os primum factas, et quamvis nunc ex alio genere, nomen 

tamen pristinum retinent. Mullei similes sunt coturnorum solo 10 

alto, superiori autcm parte cum osseis vel aencis malleolis, ad 

quos lora deligabantur. Dicti sunt autcm a colore rubro, qualis 

cst mulli piscis. Soleae sunt quibus tantum pedum plantae 11 

15 teguntur, dictae a solo pedum. Item soleae materialcs ex 

materia coreo intecta. Socci, cuius diminutivum socelli, appel-12 

lati indc quod saccum habcant, in quo pars plantae inicitur. 

Calliculae. Caligac vcl a callo pedum dictae, vcl quia ligantur. 

Nam socci non ligantur, scd tantuni intromittuntur. Cernui 13 

ao socci sunt sine solo. Lingulati, quos nos foliatos vocamus. 

Clavati [quasi claviati, eo quod minutis clavis, id est acutis, 

sola caligis vinciantur]. Peroncs ct

LIBER XX 

1 Dii MENSIS. Primus Daedalus mensam et sellam fecit. 

Coquinae apparatum Apicius quidam primus conposuit, qui in 

eo absumplis bonis morte voluntaria periit; et merito, quia is, 

qui gulae atque edacitati servit, et aniniam et corpus interficit. 

Ab esu et comesu mensae factum vocabulum; nullum enim 5 

2 alium habet usum. Torus dicitur a tortis herbis quae adcumbentium 

humeris subponuntur. Stibadiuni ab stipitibus dictuin, 

quasi stipadium; sic enim prius coeptum est. Adcubitum a cibo 

3 vocatum, quasi ad cibatum epularum. Convivium apud Graecos 

a conpotatione, «71-0 TOU 7TOTOV. Apud nos vero a convictu 10 

rcclius appcllatur, vcl quia vitae conlocutionem habet. Item 

convivium a multitudine convescentium; nam privata mensa 

victus est, convivium non est. Convivii triplex est niodus: discumbendi, 

edendi, et bibendi. Discumbendi, ut (Virg. Aen. r, 

708): 15 

Toris iussi discumbcre pictis. 

Edendi et bibendi, ut (Virg. Aen. 1, 723) : 

Postquam prima quies epulis mensaeque remotae, 

crateras niagno statuunt et vina coronant. 

II DE ESCIS. Cibus dictus quia capitur ore, sicuti esca quia ao 

cani os capit. Victus propric vocatus quia vitam retinet; untle 

2 et ad cibum vocare invitare dicitur. Alimonia dicitur eo quod 

eius sumptu corpus alatur. Hanc iuvenes accipiunt ad increnicntum, 

senes ad perseverantiam; neque enini subsistere poterit 

caro nisi confortetur alimentis. Alimentum enim est, quo 35 

3 alimur; alitnonium alendi cura. Aflucntia nuncupata quasi rei 

1 detalus K 3 adsumptis B: assumtis KT voluplaria K 

4 guilac (-le) TK: regulae O atquc om. B 5 co. mesac B l : 

comesum essc K 6 ha. us. BCET: us. ha. KN quac] qui T 

7 Stcfndium codd. 8 stipiadium K 9 ad ci. Arev.: ad cibitum CT 

/bti. rtctt: acibitum K: ad cubitum B Convium /J 1 ro awo$ovnovov 

C: avoOoovov B: asoOovov K 13 non] iiomen T 16 iussu B 

18 primuin K quicso»». C 1 19 cratercs C: ccteras T magnos 

C yCiini Virg.) 20 quod C orc om. C 25 quod al. AT 

36 AHlucntia CK nu. cst qu. K

ETYMOLOGIARVM LIH. XX. i, ii 

niniium exuberantis effusio ultra quani satis est, modusque non 

est. Opulentia ab ope dictu est, quam si discutias, invenies eam 4 

tenere niodum. Nam quomodo opitulatur quod nimiuni est, 

quum incommodius sit saepe quam paruin ? Epulae ab opu- 5 

5 lentia rerum dictae. Epulae autem simplices in duo necessaria 

dividuntur, panem et vinum, et duo superflua, quae terra et 

mari vescendi causa exquirunt. Dape.s autem regum sunt, 6 

cpulae privatorum. Deliciae nuncupatae quod his delectentur 

homines, easque suaviter appetant. Pulmentum vocatum a 7 

10 pulte; sive enim sola pultis, sive quid aliud eius permixtione 

sumatur, pulmentum proprie dieitur. Satietas autem et saturitas 8 

sibi difierunt: nam satictas cx uno cibo dici potest, pro eo 

quod satissit; saturitas autem a satura nomcn accepit, quod est 

vario alimcntorum adparatu conpositum. Crapula est inmode- 9 

15 rata voracitas, quasi cruda cpula, cuius cruditate gravatur cor 

et stomachus indigestus efficitur. Inmoderata enim voracitas 

vitium est, scd tantum id [est] salutis quantum sustcntationi 

naturaeque sufficiat. Iantaculum est priinum cibum quo ieiu- *o 

nium solvitur; unde et nuncupatum. Nigidius (109): 'Nos 

Jo ipsi ieiunia iantaculis levibus polluimus.' Prandium ab appa-11 

ratu edendi dictum. Proprie autem veteres prandium vocabant 

omnium militum cibum antc pugnam; undc est illud ducis 

adloquium : ' Prandeamus tamquam ad inferos cenaturi.' Me- 12 

rcnda est cibus qui declinantc dic sumitur, quasi postmeridie 

35 edenda et proximo cenae: unde ct antecenia a quibusdam 

1 nimia K non] nomcn T a invcnias B 4 sit] fit C 

quatn] quod B Ep.... dic. om. O Aepulae KT epulantia B 

5 dicta T acpulae T dua ncc. T 7 exquirunt BK: exquiruntur 

CT regunt K (tion N) 8 dilectcnt KN {tion E) 

9 easquc] atque B {uon FJV) vocatutn KN: vocatur BCET 10 al. 

cst pertn. cius K 11 sumantur C 1 proprie 0111. KN (non E) 

14 clemcntorum K conp. om. KN (non U) 15 graviter K (firo 

gravetur?) 16 stomachum K ante corr. afficitur (adf-) BC 

17 est hab. BT: 0111. CK 18 Ianticulum BKx Ientaculum V 

quod T 19 solvatur C 20 iactaculis B : ianticulis K: 

iantaculus 7": ientaculis V polluimus BCFTV: solviinus A';V 

21 dictum om. T^T 1 !) 22 dulcis T 23 alloquimus C 1 24 cst 

o»t. T quac decl. B post mcridicm BC 

1183 11 Z


I3vocantur. Item merendare quasi meridie edere. Annona 

tractum est a tenipore quo Romani vetercs ad cibos advocabantur. 

Sic Martialis (4, 8, 6): 

Imperat excelsos frangere nona toros. 

14 Quod et usque hodie Persae faciunt. Coenam vocari a com- 5 

munione vescentium: KOUW quippe Graeci commune dicunt: * 

unde et communicantes quod communiter, id est pariter, conveniant. 

Apud veteres enim solitum erat in propatulo vescere 

et communiter epulari, ne singularitas luxuriain gigncret. Est 

autem cena vespertiinim cibum, quam vespcrnam antiqui dice-10 

15 bant; in usu enini non erant prandia. Panis dictus quod cum 

omni cibo adponatur, vel quod omnc animal eum adpetat; 

nav enim Graece omne dicitur. Cibarius est qui ad cibuni 

servis datur, nec delicatus. Fermentacius fermentis confectus. 

Azymus non fermentatus; nani #»710« est sine fermento, 15 

sincerus. Acrozymus leviter fermentatus, quasi acroazymus! 

Siligineus panis a frumcnti gcncre nuncupatur; siligo enim 

genus est tritici. Rubidus, recoctus et rubefactus. Subcinericius, 

cinere coctus et revcrsatus : ipse est et focacius. Clibani- 

16 cius, in testo coctus. Spungia panis aqua diutius malaxatus 30 

similam ^modicam accipit et fcrnicntum modicum, et babet 

humectationisplusquam oninis panis ; undc ct spungiac nonien 

17 acccpit. Placcntae sunt quac fiunt de farre. Quac alii liba 

18 dicunt, co quod libeant ct phiceant. 1 )ulcia sunt genera pistorii 

operis, a sapore dicta; melle enim asparso sumuntur. Crusta 25 

superficies panis: ipsa et fragmenta, quia dividitur, ut fracta. 

x Anona A': Ad nona OT ? tratitum /i' 5 Cacnam liCK • 

Ccnam / a om. C 6 Kotrir] ccnon codtf. grccc C com 

muncm A 7 quod] quam 1} , o vcspertinara CKT (c/im,, &) 

11 qu. communi ci. K 13 ad cibis A" 14 diligatus A' : dclicatas tfi 

15 Az. non fcrmentacius A azimnm (/.r. mW). .. sinccrum T 

,6 Acrmmus CT: Azimls5: Zimus A' fermeStatur C acro/. 

zitnus BCT •; agroazimus K i7 Siligncus O ,8 Subc. sub cin K 

19 focatms B: fucatius K Clibankus A': -nitius B 20 Sfungia BKT 

malaxatur C ?t accepU A' 22 umectationcs A' 6 omnes 

£ K 5 PL 1U T ationcs A omnes 

P CS pun Kl 5 1Un e T: 

" 7 1 *.? 5£ PL 8» sfungiae f i B 03 quas aJ. Bc. 

quac ct al. T («0« U) liban, K 04 pistorii BCK: pistorum TU 

aa mc. ctcnim C a6 ipsa ct 01». Tyiou V) dividuntur BK 

jum U) acta T x yWn U)

ETYMOLOOIARVM LIB. XX. ii 

Fermcntum a fervore nuncupatum, quod plus prima hora non 

potest contineri; crescendo enim excedit. Farina et furfures 

a farre dictae, cuius sunt purganicnta. Amolum flos farinae, 19 

tenuissimum, prae levitate de raola eiectum ; unde et appella- 

5 tum, quasi a mola. Simila. Pollines. Carnes dictae quia caro 20 

sunt; sive a creando, unde et a Graecis Kpcas vocantur. Crudum, 

quod sit cruentum ; est enim cum sanguine. Coctum 

[quasi coactum, id est ab igne vel aqua violenti modo actum 21 

usuque comestionis aptum]. Sed ct multi temporis aliquid 

10 coctum vocatur. Assum, quod ardeat, ciuasi arsum. Elixum, 22 

eo quod in aqua sola decoquitur. Lixa enim aqua dicitur ab 

eo quod sit soluta; unde et solutio libidinis luxus, et menibra 

loco niota luxa dicuntur. Frixum a sono dictum quando ardet 23 

in oleo. Salsum, quasi sale asparsum, demtis e medio syllabis 

15 [tribus]. Rancidum ex vitio nuncupatum, quod raucos efficiat. 

Succidia carnes in usum repositae.a succidendo dictae. Lardum, 24 

eo quod in domo repositum conservatur; nam antiqui donios 

larcs dicebant. Taxca lardus ost (iallicc dictuni. Vnde ct 

Afranius in Rosa (284): 

ao Gallum sagatum pingui pastum taxca. 

Axungia ab unctione vocata. Sebuin a sue dictum, quasi 25 

suebum, quod plus pinguedinis hoc animal habeat. Ofla est 26 

proprie frustiun dcntium, cuius diminutivum oflcllam facit. 

\ r ndc et ofTarii co(jui, ciuia particulatini, id est oflatiin, cxco- 

35 quunt. Nunc c ofia latrantium', qua, si in os canis iacitur, 

satiatus ilico conpescitur et silescit. Frustum vocatum quod 27 

1 Frumentum T quod] quia C 3 contincrc BK furfuras K 

3 Amulum T 4 tcnuissimus pro le. A' egectum Tutvid.i egestum 

CKN 5 a molta C Simola KN: Similia V PoMinis KN 

{tion U) caro] c&xacArcv. 7 a coctum »/»


capiatur a fruininc; est enim frumen suinma pars gulae. Pulpa 

dicta quod cuni pulte olim mixta vescebatur. Vnde et pul- 

28 mentarium et pulmentum dictum. Lucanicae dictae quod 

prius in Lucania factae sunt. Farcimen caro concisa et niinuta, 

quod ea intestinum farciatur, hoc est inpleatur, cuni aliarum 5 

29 rerum conmixtione. Minutal vocatum quod fiat de piscibus et 

isiciis oleribusque minutatim concisis. Aphratum, quod Latinu 

spumeum vocatur; apo^ enim Graece spuma dicitur. Martisia 

30 in mortario ex pisce fiunt: inde et nominata. Isoceni piscem 

quendam dictum, ex quo primum isicia facta sunt; et quamvis io 

ex alio genere piscium fiant, initium tamen piscis vocabulum 

31 dedit. Galaticae a colore lacteo nominatae ; Graeci enini yd\a 

lac dicunt. Sphaeras a rotunditate Graeco vocabulo appellatas; 

quidquid enim in rotundum formatur,

KTYMOLOC.IAKVM LIIJ. XX. ii, iii 

inveniebanturque in arundinum foliis. Vndc ct Vergilius 

(Georg. 4, i): 

Hactenus aerii mellis caelestia dona. 

Siquidcm hucusque in India et Arabia conligatum reperitnr 

5 ramis inhaerens in similitudinem salis. Omne autem mel dulce: 

Sardum amarum est absintbii causa, cuius copia eius regionis 

apes nutriuntur. Favum vocari quia comeditur magis quani 37 

bibitur; ayiiv enim Graeci comedere appellant. Aiunt autem 

mcdici, et qui de humanorum corporum scripsere naturis, prae- 

10 cipueque Gal[i]enus in libris quorum titulus est iirepau in 

quof, puerorum et iuvenum ac perfectae aetatis virorum niulierumque 

corpora insito calore fcrverc, et noxios esse bis actatibus 

cibos qui calorem augeant, sanitatique conducere frigida quaeque 

in esum sumere; sicut [e] contrario senibus, qui pituita 

15 laborant et frigore, calidos cibos et vina vetera prodesse. 

])E POTV. Potio a Graeca derivationc vocata ; hanc enim III 

illi TTOTOS dicunt. Aqua generaliter vocata, quod superficics 

eius aequalis sit: hinc et aequora. Quani inde rccentem dirinuis 

quia non est utilis vetusta, ut vinum, sed statim sublata de 

20 flumine et fonte vel puteo ; fetescit enini vetusta. Vinum inde 2 

dictum quod eius potus venas sanguinc cito repleat. Hoc alii, 

quod nos cura solvat, Lyaeum appcllant. tVeteres vinum venemim 

vocabant; sed postquam inventus cst virus letiferi sucus, 

boc vinum vocatum, ilhul venenum. Vnde et Hieronymus in 

25 libro quem de virginitate servanda scripsit: ' Adolescentulas' 

inquit * ita vinum debere fugere ut venenum, ne pro aetatis 

3 aerei melleis A' 4 rcppcriatur B 5 similitudine K 6 absintii 

CT: abscntii BK opia T 7 vocare C quia] qui B 

8 V*»7.] fagere corfd. autcm 01». B 9 qui] quia C 1 praecipictquc 

KN htoti U) 10 ticpiscie in co U: tepiscic in quo T: vtptivoo 

C (vou N) 11 pucrum T ia in suo cal. K noxius BK 

13 cibus K quia ca. BK sanitatcmque K 14 csum T: 

usuin BC.K e/itib. BT: 0111. CK 15 frigorcs T ci. ca. A* 

16 a otu. A' 18 qucm T: quod B 19 vina T de fl. fo. vel 

pu. C: et de fl. fo. vel pu. BF: dc fl. putcove et fontibus A': de fl. pu. vel 

ct fontibus N: dc fl. vcl de pu. TU 20 futcscit A': ;fatcscit A^ 

cnini nnt. KN (11011 U) 21 hoc] hunc T aa vet. cnim vi. A' 

23 invcntum B 25 servanda /M'/V: conscr\'anda CTU scribit C 

26 fnngerc U: om. K (»0« N) pro] per B

ISIDORI- 

calore ferventi bibont et pereant.' Inde est quod apud veteres 

Romanos fem.nae non utebantur vinum, nisi sacrorum causa 

3 cert.s diebus. Merum dicimuscum vinum purum significamusnam 

mcrum dicimus quidquid purum atque sincerum est, sicut 

et aquam meram, nulli utique rei mixtam. Hinc et merenda c 

quod antiquitus id temporis pueris operariis quibus panis 

merus dabatur; aut quod meridient eo tempore, id est soli ac 

•separat.m, non, ut in prandio aut in ccna, ad unam mensam. 

Inde cred.mus etiam illud tempus, quod post medium diem 

4 est, mendiem appellari, quod purum sit. Mustum est vinum e 10 

lacu statim sublatum. Dictum autem creditur mustum quod 

in se l.mum et terram habeat mixtam ; nani nuis terra, unde et 

humus. Cuius tanta vis fervoris est ut vasa quamvis grandia 

5 ex eo repleta absque spiramine ilico disrunipat. Roseum 

vinuni, id est cum rubore; rosa enim rubet. Amineum vero iS 

quas» sine m.neo, id est sine rubore ; nam album est Sucina- 

6 c.um sucinae genimae simile est, id est fi.lvi coloris. Limpidum 

vinum, id est perspicuum, ab a(,uae specie dictum, quasi lymphidum 

i lympba enim aqua est. Turbidum, quasi terbidum 

id est terra commixtum, quod est faece. Falernum vinum voca- ao 

tum a Falerna regione Campaniae, ubi optima vina nascuntur. 

7 Colatum vas proprium nuncupavit in quo deportatur • Gazcum 

yero regio, nndc dcfertur; (Ja«i cnim oppidum est 1-alaestinae 

Infcrtum vuuim dicitur quod altario libatur atque oflertur 

Spurcum, quod offerri non licet, aut cui aqua admixta est, quasi 2, 

8 spurium, boc est inmundum. Honorarium vinum, qt.od regibus * 

et potentibus honoris gratia oflertur. Cato de innocentia 

p ,5 robore CK V wnom. C ' P ,6 

T: sucinatium C I? succine T simili* k'T 

absque K lyphidu» h: limpidum BCT^ Lpha AiSSft 

lnrb. cst q,, B 2a Colhlum T Gazetum CAT P 1 >ertUr /i- 

24 altari oblibatur T 25 oflTcrrc A' ~ 'enur is

ETYMOLOGIARVM LIB. XX. iii 

sua (i):' Quum essem in provincia legatus, quamplures ad praetores 

et consules vinum honorarium dabant: numquam accepi, 

ne privatus quidem.' Crucium vinum est insuave quod servi 9 

potant. Acctum, vel quia acutum, vcl quia aquatum; vinum 

5 enim aqua mixtum cito in hunc saporem redigitur. Vnde et 

acidum, quasi aquidum. Conditum vocatum, quod non sit 

simplex, et commixtione pigmentorum conpositum. Lactatum 10 

est potio e lacte. Mulsum ex mclle mixtum ; est enim potio 

ex aqua et melle, quod Graeci fjLcXiKparov vocant. Oenomelum n 

io mustum melle admixtum vehementerque agitatum atque commotum. 

Hydromelum, quod fiat ex aqua et malis Matianis. 

Saccatum liquor est aquae faece vini admixtus et sacco expressus. 

Lorea. Oxymeli appellatum quod aceti et mellis 12 

permixta conficiatur materia, unde et dulcedinem retinet et 

15 acorem. Rhodomelum dicitur eo quod in suco rosae mel 

admisceatur. Melicratum vinum melle mixtum. Medus, quasi 13 

melus, quia ex nielle fit; sicut calamitas pro cadamitas. Faecula 

uva pinguis, decocta usque ad crassitudinem mellis ac 

refrigcrata, utilis stomacho. Passum, quidquid ex uva passa 14 

20 conpressum effluxerit. Dicitur autem passum a patiendo: nam 

percutitur uva siccior et decoquitur, et inde fit passum. Defrutum 

dictum est qund dcfrudatur, et quasi fraudem patiatur. 

Carenum, co quod fcrvcndn partem careat; tertia enim parte 15 

musti amissa quod rcmanscrit carenum est. Cui contraria sapa 

1 prov. sua leg. F {»011 ENPU) 2 acciperc priv. Moti. 3 privatos 

KP {»on N): privatis U {tion EFMoti.) Cnidum BCEFK 

4 putant K vel aqu. C 5 et 0111. A' 6 acidutn] acetum CK 

aquctum A' non om. BCT 7 et] scd C positum (tx -tus) K 

8 e BCK-. a T mixtum] dictum T 9 Inomclum BCK: Ino. 

mellum T 10 mestutn C 1 ir Idromehun CT: Idromelhim BK 

ex om. C mazianis 7' 12 fece BCT: feci A* sicco T 

13 Luria rof/f/. (ttiam U) Oximclli CKTU: Oximelle B »»//. 

nov. leniiii. CT {»011 II) quod] quam B x 14 confricatur T 

(-fric- ex corr.) 15 aquorem rx eq- T Rodomellum CT: Rodomellus 

BK 16 admiscitur B l K: admiscetur C:fort. admiscatur 

Meligratutn K 17 Fecula codd. 20 efluxcrit BK ai decoquitur 

(dequo-) CBT: detoiquetur A' Dcfrctum BNTU: Defcretum A' 

23 Carinum KN (»on U) tertiain A' partem BK 24 amissam 

A' (»»0»» U) qiiod r.rquam B saba A'


16 est, quae fervendo ad tertiam redacta descenderit. Sicera est 

omnis potio quae extra vinum inebriare potest. Cuius licet 

nonien Hebraeum est, tamen Latinum sonat pro eo quod ex 

suco frumenti vel pomoruni conficiatur, aut palmarum fructus 

in liquorem exprimantur, coctisque frugibus aqua pinguior, 5 

17 quasi sucus, colatur, et ipsa potio sicera nuncupatur. Cervisia 

a Cerere, id est fruge vocata; est enim potio ex seminibus 

18 frumenti vario modo confecta. Caelia a calefaciendo appellata; 

est enim potio ex suco tritici per artem confecta. Suscitatur 

enim igne illa vis germinis madefactae frugis ac deinde siccatur ,0 

et post in farinam redacta molli suco admiscitur, quo fermentato 

sapor austeritatis et calor ebrietatis adicitur. Quae fit in his 

partibus Hispaniae cuius ferax vini locus non est. Fex dicta, 

19 quod sese vasis emergendo adfigat. Garum est liquor piscium 

salsus, qui olim conficiebatur ex pisce quem Graeci ydpov voca- i5 

bant; et quamvis nunc ex infinito genere piscium fiat, nomen 

20 tamen pristinum retinet a quo initium sumpsit. Liquamen 

dictum eo quod soluti in salsamento pisciculi eundeni humorem 

liquant. Cuius Hquor appellatur salsugo vel muria. Proprie 

autem muria dicitur aqua sale commixta, eflectaque gustu in 20 

ai modum maris* Sucus dictiquod sacco exprimantur, ut ptisanae. 

Ptisana, zema, apozema Graeca vocabula sunt. 

IV DE VASIS KSCARIIS. Vasa dicta a vescendo, quod in ea 

escae adponantur. Cuius diminutivum vascula, quasi vescula. 

2 Fictilia dicta quod fiant et fingantur ex terra. Fingere enim 25 

est facere, formare et plasmare, unde et figuli dicuntur. Et vas 

1 quae] qui T 3 libct B l 3 est CVsit BK : si 7' 4 frumcntorum 

A*: fermcnti BT fr. et pom. K "atit] ut T 5 cxprimatur A* 

6 sucas B l sicere B Ccrvisa'BC7' 7 a ccre B l 8 Cclia 

BCTU: Celea KN 9 perartc B xo igneaj^BTU: om. KN 

frugesJS siccata C 11 sucu adm. A' qtioj quod KT 

ferxncnta B l : fermcnto On>s. Hist. 5, 7, 14 12 sapore B 13 Hisp. 

part. C 15 greci cigaron O 18 quod ex quam Bj f,"saltncnto A" 

pisculi CK 19 linquant BO salsuco A' ~ 20 mix»a C 

ai modo B mo. aquc ma, T ut tisanac B: nt tipsanac C: 

ut tisane KT(firo vrto&vql) 22 Tisane /J7*:YTisasnc A": sanc C 

apozima HCT 23 quodjquia/i 26 cst/i

ETYMOLOGIARVM LIH. XX. iii, iv 

fictile dicitur non fictum [in] illud quod mendacium est, sed 

quod formatur, ut sit ct habeat aliquam formam. Ynde et 

Apostolus dicit (Rom. 9, 20): ' Numquid dicit figmcntum ei 

qui se finxit: Quare mc sic fecisti ?' Fictilia vasa \n Samo 3 

5 insula prius inventa traduntur, facta ex creta et indurata igni; 

unde et Samia vasa: postea inventum et rubricam addere et 

ex rubra creta fingere. Antiquiorem autem fuisse usum fictilium 

vasorum quam fundendi aeris aut argenti; apud vetcres 

enim nec aurea nec argentea, scd fictilia vasa habebantur; sicut 

ic ad vinadoliis excogitatis, ad aquas amphoris, hydriisad balneas, 

ac reliquis quae in usibus hominum aut rota fiunt aut manu 

aptantur. Argilla autcm excocta tcstae vocabulum suscipit 4 

quia, dum mollis csset, efficitur tosta, nec comnumicat cum 

vocabulo pristini generis, quia quod fuit non est. Arretina vasa 5 

15 ex Arretio municipio Italiae dicuntur, ubi fiunt; sunt enim 

rubra. De quibus Sedulius (prol.): 

Rubra quod adpositum testa ministrat olus. 

Saniia vasa quidam putant ab oppido Samo Graeciae habere 6 

nomen. Alii dicunt cretam esse Italiae, quac non longe a 

20 Roma nascitur, quae samia appellatur. Caelata vasa argentea 7 

vel aurea sunt, signis eminentioribus intus extrave expressa, 

a caelo vocata, quod est genus ferramenti, queni vulgo cilionem 

vocant. Chrysendeta vasa deaurata ; (Jraecum est. Anaglypha, 8 

quod superius sint sculpta; Graeci enim uvo> sursum, y\v^>7; 

25 sculpturam dicunt, id est sursum sculpta. Discus antea scus 9 

1 non] nomcn ut vid. T in hab. BK : ont. CT 3 figmentum 

0111. K 4 me sic CT: sic me BK 6 inv. cst et T add. ex T 

8 qtiam] qtiod H fundcnda cris A' 9 si. ct ad C 10 aquam A' 

banneis T 11 Iiominibus B x 12 autem] a terra A' (pro St, i.t. 

autem) susccpit K 13 eflecit A' lcsta HK 14 Arietina 

CKT: Aretina li 15 arctio DKT: arietio C 17 ministradolus T 

18 putat C oppi K 19 crcatam C l 20 samina app. 7" 

Celata codd. 22 a] e B est om. C 1 qucin] quod B/C 

celicionem T 23 Chr3*scndita A*: Crisendita B : Crisendicta CT 

Anagluba A": Anaglaba T: Anaglava B 1 : Anagiliva C 1 24 sup. 

ont.B* sunt T riVw] ana codd. cnrsuin 7" 7A.J glivc C : glcve T: 

clevci BK 25 dicuntur (' icl cst s. s. nm. C sciis A'A': 

iscus UCT


ab specie scuti; unde et scutella. Postea discus vocatus quod 

det escas, id est adponat; a quo et discumbentes dicti: sive 

10 «ITTO TOD 8!(TKIV, id est quod iaciant. Messorium vocatum a 

mensa per derivationem, quasi mensorium. Parapsis quadrianguium 

et quadrilaterum vas, id est paribus absidis. Patena, 5 

11 quod dispansis patentibusque sit oris. Lancis. Gavata, quia 

cavata, G pro C littera posita. Hinc et conca; sed illa cavata, 

ista concava : sic et Graeci haec nuncupant. Scutella ab scuto 

12 per diminutionem ; est enim eiusdem similis. Apophoreta 

a Graecis a ferendo ponia vel [aliud] aliquid nominata; est enim 10 

plana. Salinum vas aptum salibus. Idem et sulzica, quasi 

salzica. Acitabulum (iuasi acetaforum, quod acetum ferat. 

13 Coclear ab usu prius coclearum dictuii). I Iinc est illud veterum 

distichon (Mart. 14,121): 

Sum cocleis habilis et nec minus utilis ovis. 15 

Numquid scis potius quur cocleare dicor? 

14 Trisceles Gracco nomine, Latine tripedes : qui autem quattuor 

15 pedibus insistunt abusive dicuntur. In vasculis autem tria 

quaeruntur quae placeant: manus artificis, pondus argenti, 

splendor metalli. ao 

V DE VASIS POTATORIIS. Poculum a potando nominatum ; 

est enim omne vas in quo bibendi cst consuetudo. Phialae 

dictae quod ex vitro fiant; vitruni enim Graecc mXo? dicitur. 

2 Paterae phialae sunt dictac vcl quod in ipsis potare solemus, 

3 avopatOKii> BK: anoif>pataj]iv A f : airo9ovStaKtiv C: airorovcua T 

fiiOKttv Otto : StKttyArev. iaceant BCK {etianiT 1 ]) Missorium 

JB'A 4 per diminutionem KN («0>/ U) qU. messorium C 

Parabsis T quadranguhim C 5 apsidis B 6 qtiod ex quam B 

Cavata avata T: Gabata U {fort. rec/c; c/. a,( ad XII. 1. 4a): 43): Gravata Gravata KN (tion 

EFMon.) quasi ca. C: qua cata B x FMoit.) quasi ca. C: qua cata B : quia cabata U: quam vocata 

x : quia cabata U: quam vocata 

(-tam) KN (non EF) 7 cav.] vocata KNB 1 ut vid. non EFU) 

9 similis BCTU: similitudinis A'A/ Apophcrcta T: Aphophercta 

BK 10 aliud Itab. K: om. BCT n qu. salzica 0111. T 12 Acitabulum 

T acitaforum T; acetaferum A': acitafcrum BC 13 ab 

usu prius usque ad Pala quae ventila (xiv. 10) tieficit E conclearum B 

16 coclear KT 1 : cociea A r : clear (ex cear) P vocor C < 11011 FV) 

17 Trisciles CTU; Trissiles B: Trissilis #: Trisillis A' tripides 

C: triplides B qui au. qu. ped. ottt. T 21 putando A' 22 Fialac 

(-lc) codd. 24 fialae (-le) codd. portare B {etiam T* ?)

ETYMOLOGIARVM LIB. XX. iv-vi 

vel quod patentes sunt dispansisque labris. Cratcra calix est 3 

duas habens ansas, et est Graecum nomen. Declinatur autem 

apud eos bic crater; nam Iâtine hacc cratcra dicitur. Vnde 

Persius (2, 51): 

5 Si tibi crateras argenti; 

Vergilius (Aen. 1, 724) : 

Crateras magno statuunt et vina coronant. 

Fiebant autem primum a conexionibus virgularum ; unde et 

dictae cratcrae arro TOU K/KITCU', id est quod se invicem teneant. 

10 Cyathi quoque, scyphi, cymbia, ct ipsa poculorum sunt genera. 4 

Ex quibus cymbia pocula dicta sunt ex similitudine cymbae 

navis. Amystis spccies poculi qua ductim, id est uno spiritu, 

bibitur. Haccea prinuim a Uaccho, quod est vinum, nominata, 

postea in usibus aquariis transiit. Calices et calathi et scalae 5 

15 poculorum genera, antea ex ligno facta, inde et vocata ; Graeci 

cnim omnc lignum KU\U dicebant. Ampulla quasi ampla bulla: 

similis est enini rotunditate bullis quae ex spumis aquaruni 

fiunt atque ita inflantur vento. 

DE VASIS VINARIIS KT AQVARiis. Oenophorum vasferens VI 

20 vinum ; oTros enim vinum est. Dc quo est illud (Lucil. 139): 

Vertitur oenophori fundus, sententia nobis. 

Flascae ex Graeco vocabulo dictae. Ilaec pro vehendis ac 2 

recondendis fialis primum factac sunt, unde et nuncupatao; 

postca \n usuni vini transicrunt, mancnte Graeco vocabulo unde 

35 sumpserunt initium. Lagoena et Sicula Graeca nomina sunt, 3 

inflexa ex parte ut fierent Latina. Illi enim Xuy^ro?, nos 

lagoena; illi SIKCA»;, nos Siculam dicimus. Cantharus. Hydria 4 

3 un. et Pers. T 5 ti. cratercs C 7 magnos C (cttm Yirg.) 

vinas K 8 conexibiis /i/ort. recie (twti FN) virgultarum 7*: virgultomm 

KN nn. dic. C 9 cratin codd. 10 Ciati liT: Chiati C: 

Cniti K qu. etsc. C scifi BCK: scivi T 12 Emistis/?Cr: EmistesA" 

dtctum 7" 1 13 Baclica C bacco UKT 14 aquarmn C 

transit B calati codd. . 16 omnc] noininc B Anpulla T 

17 similc B 18 ita 0111. C inflatur BT 19 Enoforum codd. 

20 ofros] cno BCK: in co T vino T 21 enofori BFKNTUV 

Mott.: enoforo C: enoforus P 23 fialas B 25 Laguena BKT 

26 A.C17.] laginos codd. 27 laguena BKT: lagacna C 2««.] sicclc 

B: sicilc CKT scculain A" Cantarus rodd. Ca. vas quoddam. 

Vergilius. Et gravis adpcndebat cantnrtis [ex -is) ansa Titioti U)

ISIDORl 

genus vasis aquatilis per derivationem vocata; v6utp enim Graeci 

aquam dicunt. Situla, quod sitientibus apta sit ad bibendum ; 

5 quod vas Graeci #ccuW vocant. Catinum vas fictile, quod 

tnelius ncutro dicitur quam inascuHno; sicut et salinum dicitur 

vas aptum salibus. Orca est amphorae spccies, cuius minore 5 

vocabulo urceus diminutivo urceolus est. Scyphus, in quo 

6 manus lavamus. Seriola est orcarum ordo directus vel vas 

fictile vini apud Syriam primum excogitatum; sicut Cilicises a 

7 Cilicia nuncupati, unde [et] primum advectae sunt. Doliuni. 

Cupos et cupas a capiendo, id est accipiendo, aquas vel vinum 10 

vocatas ; unde et caupones. Vtres ab utero. Mulgarium vas 

in quo mulguntur pccora: idem ct mulctrum, ab eo quod in co 

8 mulgitur lac. Labrum vocatum eo quod in co labationem fieri 

solitum est infantium, cuius diminutivum labellum. Idem et 

albeum, quod in eo ablutionem fieri solitum est. Pelves vocatae 15 

9 quod pedes ibi laventur. Sifon vas appellatum quod aquas 

sufflando fundat; utuntur enim hos [inj oriente. Nam ubi 

senserint domum ardere, currunt cum sifonibus plenis aquis et 

extingunt incendia, sed et camaras expressis ad superiora aquis 

emundant. 20 

VII DE VASIS OLKARHS. Hcniicadium, vas olearium. Scortia, 

2 vas olearium eo quod sit ex corio dictum. Alabastrum vas 

unguentarium e lapide sui gcncris cognominatum, quem alaba- 

3 striten vocant, qui incorrupta unguenta conscrvat. Pyxides 

vascula unguentaria ex buxo facta; nam quod nos buxuni, j ? 

p] yros codd. 2 dicunt BCK : vocant T 3 vel cndum (ita 

codd.) quod] quani B 4 mel. si neu. T 5 nnfora T 6 urcitis 

CT: orcius A*: urtius /i urciolus 7': orcioltis (?K: urtiolus D 

Scivus BKT\ Scivius C 1 8 seriam T (it Isid.) cxcitntum T 

siliccses T: an Cilicissac ? 9 nuncupali BK: -tac (-tc) CT et 

/mb. K: oin. RCT Dolco A' 10 acc.] a capicndo A* 

11 Vtercs Ii Mulcarium K ia quo BCT; quod A* mulcrum 

BCT: multmm K 13 lavationcs A' 14 lavellum A" idem 

BCK : ideo T 15 qn. ct in K ablalioncm B: labationem K 

Pelvae A" 16 aquam C 17 hoc C in hab. CT: 0111. BK 

orientales tx orientes B 18 sifonis C: sifoniis T plcnos B 

19 extinguent BT et om. O cumaras (cum aras") BCFT: 

cum maras U: cum eis /V: cum cis areis KP 21 Emicadium codff. 

23 e CT : a BK alnbastritin A": -trinin B x i>4 PixiUcs nu/it. 

25 nam oni. T qnod] qiinin B

ETYMOLOGIARVM UB. XX. vi-ix 

Graeci vrviov vocant. Lenticula vasculum olearium, ex aere aut 4 

argento factuni, a liniendo dictuni : his cnini reges et sacerdotes 

liniebantur. 

Drc VASIS coQViNARiis. Onmia vasa coquendi causa parata vill 

5 cocula dicuntur. Plautus (frag. 181): 

Aeneis coculis niihi excocta est oinnis misericordia. 

Olla dicta pro eo quod ebulliat in ea aqua igni subiecto, ut 2 

altius vapor emittitur. Vnde et bulla dicitur, quau in aqua 

venti intus spiritu sustentatur. Patella quasi patula; olla est 

10 enim oris patentioribus. Caccabus et cucuma a sono fervoris 3 

cognominantur. Haec in Graccis et Latinis comnumia nomina 

babent; sed utrum Latini a Graccis an Graeci a Latinis baec 

vocabula mutuasscnt incertum est. Lebctae aencae sunt 4 

Graeco sennone vocatac; sunt enini ollac minores in usuni 

15 coquendi paratae. Sartago ab strepitu sonus vocata quando 5 

ardet in ea oleum. Tripedes appellatae quod tribus pedibus 

constent: has Graeci tripodas vocant. Mola a svii rotunditate 6 

vocata, ut mala pomorum : sic et Graeci. Cribrum, quod ibi 

currat frumentum, quasi currifrum. Rutabulum dictum a proio 

ruendo stercora, sive ignem panis coquendi gratia. 

DE VASIS REPOSITORIIS. Gazophylacium arca est ubi colli- IX 

guntur in templo ea quao ad indigentiani pauperum mittuntur. 

Compositum est autem nomen de lingua Persa et Graeca; gaza 

enim lingua Persarum thesaurum, fyvkixniw Graece custodia 

35 interpretatur. Arca dicta quod arceat visum atque prohibeat. 2 

Hinc et arcivum, hinc et arcanum, id est secretum, unde ceteri 

arcentur. Cibutum Graecum nomen est, quod nos arcam 3 

2 a lin. CT: obliniendo DK 3 leniebantur K 6 omnesmis. K 

(;/OM FPU Mon.) 7 ut DCK: et T 8 cmittatur BCK 9 ollal 

ulla A' 10 Coccabus T: Cacabus B: Cacavus C cocuma K 

13 LabeteC 1 : Lcbetes dctt. 14 ullae/f usu I3K 15 strepido B 

soni C quando] quoniam A' 16 Tripides BC quod] 

quae C 1 18 quod *.v quain B 19 Kotabulum B^CNTU: Rodabulum 

K provendo K (pro provehendo?) (jtoit N) 20 ignc 

CTU: igni/3: ignesA'iV ya.co.BCTU: co. pa. KN 21 Gazopliilacium 

A': Gazofilacium BCT 32 mutantur^V(»/o« FU) 23 nomeu 

0»«. KN (non U*i 25 Arclia A' quod ex quam B 36 hiac ct 

arci. 0111. C arcibum 7": arehiin ii archanum /i un. ct cct. T


dicimus. Loculus ad aliquid ponendum in terra factus locus, 

seu ad vestes vel pecuniam custodiendam; unde et per diminu- 

4 tionem dicitur. Mozicia, quasi modicia, unde et modicum; 

Z pro D, sicut solent Itali dicere ozie pro hodie. Scrinia. 

5 Saccus a sago dictus, quod eo consuto efficiatur quasi sagns. 5 

Marsuppium sacculus nummorum, quem Graeci fiapiriiriov 

appellant. Quaedam enim Graeca nomina in Latinum paulo 

6 inflectuntur propter Romanum eloquium. Sitarciae nautaruni 

sunt, ab eo quod sutaesunt. Involucrum dictuin quod aliquid 

7 in se teneat involutum. Fiscus sacculus est publicus, unde et 10 

fiscellae et fiscinae dicuntur: hunc habent exactores, et in eo 

mittunt debitum publicum quod redditur regibus. Fiscus 

autcm primae positionis cst, derivativum fiscina, diminutivuin 

8 fiscella. Canistrum fissis cannis contcxitur, unde et nuncupatum 

: alii Graecum adserunt. Cistella a costis ex canna vel 15 

g ligno, quibus contexitur, nominata. Cophinus est vas cx 

virgulis, aptum mundare stercora et terrani portare. De quo 

dicit Psalmista pro Isracl (81, 7) ' Manus eius in cophino 

servierunt.' Dictus autem covinus quasi covus, quasi cavus. 

10 Corves dicti, quia curvatis virgis contexuntur. Sporta vel 20 

quod ab sparto fieri solet, vel quod exportet aliquid. [Sporta 

ab sparto dicta, non ab exportando sicut quidam volunt: 

prius enim de sparto fiebant.] 

DE VASIS LViMiNARiORVM. Ab jgnc colciulo et ligna 

antiqui appellaverunt focuni: c?>« cnim (Iraccc, Uitinc ignis 35 

1 poncndo B factum locum K 3 Mozica C modicum] 

modium BNP 4 ozic] etiam NPUV liodic BCP: odic KNTU 

5 consutu A' atticiatiir T qu. saccus B 6 sacculuin A* 

/ifl/xx.] masippa B: marsipa C: marsuppu A": marsippam (-an?) T 

9 sutac BCT: consutac A' niiscillcC hinc A' ia regis 

B X T fiscumA' 14 fisis C l T 15 custisA* 16 nominaturC 1 

Cofinus BCT vas om. B 17 virgulis C: virgultis BKT 

tcrra B partarc C 1 18 psalinus C l cofino BCK: 

covino T 19 cofinus codd. qu. co. om. C 20 i.e. Corbcs 

quia CT: quocl BK ai ab insparto B: ab asparto C quod] 

quiaZ? ai-23 sportaab.. . fiebant//fli. CT: 0111. KB(scdadd. ntan. 

autiq. in B) aa ab sportando 7*: ab absportanto /// vid. C: ab 

asportando B add. 33 ficbant T; ficri solcbant CB add. 24 colcndo 

BCK: colligcndo T ctligna tliam NU: culinam Arcv.

ETYMOLOOIARVM LIB. XX. ix, x 

est, unde et iuxta philosophos quosdani cuncta procreantur. 

Et revera sine calore nihil nascitur, adeo ut de septentrionc 

[poetaj dicat (Lucan. 4, 108): 

Sterili non quidquam frigore gignit. 

5 Varro autem focos ait dictos quod foveant ignes ; nam ignis 

ipsa flamma est; quidquid autem ignem fovet, focus vocatur, 

seu ara sit, sive quid aliud in quo ignis fovetur. Lucerna a 2 

lychno dicta est; unde et brevis est lu, ut Persius (5, r8i): 

Dispositae pinguem nebulani vomuerc lucernae. 

10 Si enim a luce diceretur, non staret versus. Licinius autem 

quasi lucinius; est enim cicindela lucernae. Candelabrum 3 

a candelis dictum, quasi candelaforum, quod candelam ferat. 

Cereus per derivationem a cera nomen habet ex qua formatur. 

De quo quidani (Mart. 14, 42): 

15 Hic tibi nocturnos praestabo cereus ignis : 

[nam] subducta luce altera lux tibi sum. 

Lacunaria pendentia [sunt] lumina, quasi lucanaria, id est in 4 

aerc lucentia. Funalia dicuntur quae intra ccram sunt, dicta 5 

a funibus quos ante usum papyri cera circumdatos habuere 

20 niaiores; unde et funera dicuntur. Funalia autem Graeci 

scolaces dicunt, quod sint scoliae, hoc est intorti. Hos Romani 

funes et funalia nominabant. Funalia candelabra apud veteres 

extantes stinuilos habuerunt obuncos, quibus funiculi cera vel 

1 uu. iux. T quoilain BK: calorc qitodam C 2 nil /i 3 pocta 

hab. CTU (pcna ut vid. C): om. BKN 4 frigori BK gigni BKN 

(non U) 6 focos voc. T 7 seu ara] sccura T* 8 licino T\ 

licinio BK lu otn. K 9 pingcm T lucerna B 10 Licinius] 

i.e. Lychnus 11 ciccndcla 7": ciccndila B*: cicindila C 12 a candcndo 

T candclas C fert BC 13 a] ad K ex qua form. 

oHt. T 15 ignis CKP (owi. N 1 ): ignesJ37"6^: igneTV 16 nain hab. 

T: om. BCK 17 sunt Imb. CT: om. BK qu. lacunaria B l : 

qu. laccanaria C 18 acra B pcndcntia A' cera BK; 

0111. C 19 quod an. A' pa. cos cc. K 21 scolaccs e.v -cis A': 

scolasccs C: an OKVKOKH ? quod tf.v quam B sunt C scolic 

TU: scoliciac (•cic) BOKNP: scolicia Ilail. exlr. (i.c.


liuiuscemodi alimento luminis obliti figebantur. Ideni itaque 

6 et stimuli praeucuti funalia dicebantur. Lampas flamma est in 

vertice lucens, dicta quod lambentis motuni ostendere videatur. 

7 Fax dicta quod focos faciat: cuius diminutivum facula. Lanterna 

inde vocatur quod lucem interius habeat clausam. Fit 5 

enim ex vitro, recluso intus lumine ut venti flatus adire non ' 

possit, et ad praebendum lumen facile ubique circumferatur. 

8 Lucubrum vocatum quod luceat in umbra ; est enim modicus 

9 ignis qui solet ex tenui stuppa ceraque formari. Pyra est quae 

in modum arae ex lignis construi solet ut ardeat; *,> enini 10 

ignis dicitur. Sed pyra est ipsa lignoruni congeries quum 

nonduni ardet j rogus est, quum ardere coeperit; bustum vero 

10 iam exustum vocatur. Farum turris est niaxinm, quam Graeci 

ac I-atini in commune ex ipsius rei usu farum appellarunt eo 

(Itiod flammarum indicio longe videatur a navigantibus, sicut 15 

supra (15, 2, 37)praediximus, qualem Ptolonieus iuxta Alexandriam 

construxisse octingentis talentis traditur. Vsus eius est 

nocturno navium cursu ignes ostendere ad pronuntianda vada 

portusque introitus, ne decepti tenebris navigantes in scopulos 

incidant: nam Alexandria fallacibus vadis insidiosos accessus 20 

habet. Hinc igitur in portibus machinas ad praelucendi 

ministerium fabricatas pharos dicunt; nam C* lux est, 6/>os 

visio dicitur. Vnde et Lucifer Graece «iw^s appellatur. 

i ciiiuscemotli (-quc-) TC limcnto Ji hunini soliti T 

3 lainb ] la.npadis A^ lnod»m BK 4 f0CU3 BK (,,o,i'U) 

cums hl': cui BC Laterna C («o» U) s vocatur DKNyocata 

CTU dasam B 6 incluso T (uon U) int. in lum. T 

S"°" ,)„ veienti O flatus om. K (non NU) 7 et 01» K 

(«011 NU) ad (a N) prebendo luminc KN (»/0« U) facili' B 

ubi C 1 9 qni so. cx om. T Pira BCT quod A' j o arce T 

vvp\ pyro A : piro BC: piron T 11 pira BCT la cocpit C 

13 vocatum A' i.e. Pliarum : Farus B cst turr. C 14 ac] 

H"J- ^ r, farrum B appcllavcrunt BT 15 indictio C« 

16 diximus B {uon N) alaxandriam T i7 est noc. nav om N 

18 navigio K (,,OH U) ignis K {iwn N) 19 scopoJis BK 

20 mccdant K alaxandria T acccnsus A': accessos T 

ai mac. ln port. KN (non V) porticibus BKT (fitv portubus?) 

adj a B 22 faros BCT: farus K ^wsl fos codd. oros 

T: loros BCK 33 fosforos 7': fosforus BCK

ETYMOLOGIARVM LIB. XX. x, xi 

DE LECTICIS ET SELLIS. Lecticae a lectis herbis vocatae. XI 

Stratus ab sternendo dictus, quasi storiatus. In his solis antiqui 

ad dormiendum adcubabant, nondum laneis stramentis repertis. 

Storia, quod sit terra strata. Cania est brevis et circa terram ; 2 

5 Graeci enim x a /"" breve dicunt. Cubile est cubandi locus. 

Grabatum Graecum est Baianula est lectus qui in itinere 

baiolatur, a baiolando, id est deportando. Pulvinar lectus 3 

divitum est: inde et pulvillus. Spingae sunt in quibus sunt 

spingatae effigies, quos nos gryphos dicimus. Punicani lecti 

10 parvi et humiles primum a Cartagine advecti, et inde nominati. 

Lecticae, sive plutei lecti. De quo Rutilius Rufus de vita 4 

sua (13): 'Primum,' inquit, 'contra consuetudinem imperatorum 

ipse pro lectis lecticis utebatur.' Sponda autem exterior 5 

pars lecti, pluteus interior. Geniales lecti proprie sunt qui 

15 sternuntur puellis nubentibus; dicti autem a generandis liberis. 

Cunabula sunt lectuli in quibus infantes iacere consuerunt, 6 

dicta quod partui adhibeantur, quasi cynabula; nam xvtiv est 

Graece eniti. Feretrum dicitur eo quod in eo mortui deferantur; 7 

et est Graecum nomen; nam iptTpov dicitur a7ro rov tjtipuv, 

ao id est a ferendo. Nam Latine capulus dicitur, quod super 

capita hominum feratur. Sic Plautus ait (Mil. 628): ' capularis 

senex/ id est vicinus capulo. Scamna sunt quae lectis 8 

altioribu.s adponuntur; dicta autem ab scandcndo [id est 

ascendendo]. Minc ct scabilli, qui lectis parvis vel sellis ob 

3 repertum C 1 5 x


ascensum adponuntur. Scabillum autem et subpedaneum 

dicitur; nam quod dicunt Graeci viroir68iov, dixerunt Latini 

scabillum, et alii [dixerunt] suppedaneum, quod sub pedibus 

sit. Scansilia gradus sunt ubi honorati in sedibus sedent. 

9 Sedes dictae quoniam apud veteres Romanos non erat usus 5 

adcumbendt; unde et considere dicebantur. Postea, ut ait 

Varro de Vita populi Romani, viri discumbere coeperurit, 

mulieres sedere, quia turpis visus est in muliere adcubitus. 

Sedis singulari numero proprie regni est, qui Graece Opwo

ETYMOLOGIARVM LIB. XX. xi-xiii 

quattuor rotarum. Has antiqui rctas dicebant, propter quod 

habercnt rotas. Carpentum pompaticum vehiculi genus [cstj, 3 

quasi carrum pompaticum. Plaustrum vehiculum duarum rotarum 

quo onera deferuntur: ct dictuni plaustrum, quia volvitur, 

5 quasi diceret pilastrum. Caracutium vcbiculum altissimarum 

rotarum, quasi carrum acutum. Capsus carruca undiquc contecta, 

quasi capsa. Pilentum vel petorritum contecta quattuor 4 

rotarum vehicula, quibus matronae olim utebantur. Vergilius 

(Aen. 8, 666) : 

10 Pilentis matres [in] mollibus. 

Horatius (Sat. i, 6, 104): 

Plures calones atque caballi 

pasccndi, ducenda petorrita. 

Erant autem antea pilenta veneti coloris, non, ut nunc sunt, 

15 russati; quibus nisi castae matronae uti non poterant, sicut nec 

vittis. Basterna vehiculum [itineris, quasi viae sternax, mollibus 5 

stramentis conposita, a duobus animalibus dcportata]. 

1)E KELIQVIS QVAK IN VSV HAHENTVR. Baculus a BaCCO XIII 

repertore vitis fertur inventus, quo homines moti vino innite- 

20 rentur. Sicut autem a Bacco baculus, ita a baculo bacillum 

per diminutioncm. Fustcs, quod praefixi in terrani stent, quos 2 

palos rustici vocant; quibus iuvencs pro criminibus feriuntur. 

Vectes dieti quod manibus vcctentur, unde ostia saxaque 

velluntur. Forfices : secundum ctymologiam, si a filo dicuntur, 3 

25 F ponitur, ut forfices quac sunt sartorum; si a pilo, P, ut 

1 rctas BT nt vid.: rcdas CK 2 rodas K pomaticum T l 

(IMMI (J) est hab. BC: om. KTU 3 poinp. ont. K 4 quo K: 

quibus BCTfort. rtctt quia] quod C 5 Caratium B x : Carracutium 

dett. 6 actum T Capsis T 7 prctoritum (prae-) CKT: praetorium 

B contexta T 10 mollibus CT: in ollibus B : in moll. A' 

ia at cab. B 13 decunda B: dcducenda CT pretorita CK: 

preterita T: praetoria B 14 autcm K: cnim T venti B 

15 rosati K ma. utuntur (dclet.) uti A' 16 vitiis T itin.. . . 

dcportata hab. TU: om. BCKN viestenax T (non U) 17 ad 

yobis an. U 18 Bacculus T baccho C 19 invcntum K 

quod K: in quo C 20 bacco C bacculus T bacellum 

K: bacillus T ai quo K tcrra B 23 ostea B: oni. K 

24 cvclliintur BCK: volvunttir T(cf. V. xxvn. 16) si a filo om. 

KN{twn U) 25 sactorum B l 

A a 2


forpices quae sunt tonsorum ; si ab accipiendo, C, ut forcipes, 

4 eo quod formum capiant, quae sunt fabrorum. Formum enim 

dixerunt antiqui calidum ; unde et formosus. Novacula [eo 

quod innovet faciem]. Pectines dici eo quod pexos capillos 

faciant atque conpositos. Calamistrum acus est quae calefacta 5 

5 et adhibita calefacit et intorquet capillos. Vnde et calamistrati 

appellantur qui comam torquent. Clavis dicta quod claudat et 

aperiat. Catenatum, quod capiendo teneat. Horologia, quod 

ibi horas leganms, id est colligamus; est enini in solariis positum, 

ubi a clavo per lineas currit unibra, ut quamcumque diei 10 

horam ostendat. 

XIV DE INSTRVMENTIS RVSTICIS. Vomer dictus quod vi humum 

eruat, seu ab evomendo terram. De quo Lucretius (1,314): 

Vncus aratri 

ferreus, occulto decrescit vomer in arvis. 15 

2 Sumitque per detrimenta fulgorem. Aratrum ab arando terram 

vocatum, quasi araterrium. Buris est curvamentum aratri, 

dictum quasi /toos oipd, quod sit in similitudinem caudae bovis. 

Dentale est aratri pars prinia; in quo vomer inducitur quasi 

3 dens. Cultelli a cultura dicti, eo quod ex ipsis putationem 20 

veteres in arbore utebantur et vite, priusquam falces essent 

4 repertae. Falcis est qua arbores putantur et vites ; dicta autem 

falcis quod his primum milites herbam filicem solebant abscidere. 

Vnde est illud (Mart. 14,34): 

Pax me certa ducis placidos curvavit in usus: H 

agriculae nunc sum, militis ante fui. 

5 Falcastrum a siniilitudine falcis vocatum: est autem ferra- 

1 ab om. B c forc. T 2 formam ex -mum nt vid. T capiat K 

3 dixenint BCTU: diccbant A7V co . . . faciem liab. TU: om. BCKN 

4 Pectines KNT: Pectinem BC pcxus B 5 faciat BC est oni. KN 

(HOH U) 6 intorquet] inquoquit (-id) AW («0« U) 7 Claves K 

10 ligneas O quacumquc K 11 ostenditBT l ul vid, iad.est 

q.(7 quodf*qui5 i3terra^ isvomeri/T in arvis 

om. K 16 sumsitquc BK 17 araterium BK 18 quod fit B 

19 in qua A' 20 putationem CT: potationem B : putationes A' 

ai arb. ut. et vite (-tae) BCTU: arbores et vitcs faciebant KN 22 asorcs 

C 1 potantur B autcin oni. T 23 rju. in his T militis li 

fclicem B 25 curbabit T: curavit A' a6 militcs 2?iT

ETYMOLOGIARVM LIB. XX. xiii, xiv 

mcntum curvum cum manubrio longo, ad densitatem veprium 

succidendam. Hi et runcones dicti, quibus vepres secantur, 

a runcando dicti. Serrula esl praetenuis lammina ferri dentiuni 6 

mordacitate resecans arbores seu ramos. Rastra quoque aut 

5 a radendo terram aut a raritate dentium dicta. Ligones, quod 

terram levent, quasi levones. Scudicia dicta eo, quod circa 7 

codicem terram aperiat; et quamvis eius usus in reliquis 

operibus habeatur, nomen tamen ex codice retinet. Ilanc alii 

generaliter fossorium vocant, quod foveam faciat, quasi foves- 

IO sorium. Sarculus. Sunt autem vel simplices vel bicornes. 8 

Pastinatum vocant agriculae ferramentum bifurcum quo scmina 

panguntur. Vnde etiam repastinari dictae sunt vincae veteres 

quae rcfodiuntur. Cylindrus lapis est teretis in niodum co- 9 

lumnae qui a volubilitate nomen accepit. De quo Vergilius 

15 (Georg. r, 178): 

Area cum primis ingenti aequanda cylindro, 

et vertenda manu. 

Tribula genus vehiculi unde teruntur frumenta, et ob hoc ita 10 

vucatmn. l'ala, (juae vciitilahrum vulgo dicitur, a ventilandis 

ao paleis nominata. Furcillae dictae eo quod his frumenta cellun-11 

tur, id est moventur. Vnde et oscilla dicta ab eo quod cillantur, 

hoc est moveantur, ora. Nam cillere est movere. Tesserae 12 

sunt quibus frumentorum numerus designatur. Trapetum mola 

olivarum. Preluni trabes quo uva calcata premitur, a pre- 

25 mendo vocatum, quasi pressorium. 1'rclum, quo premitur 

1 manibro K 2 hi et runcone (tr- A': -ncm N) dicti a run. qu. vep. 

scc. (otit. dicti alt.) KN (tton U) 3 Scrulla O 4 mordacitc C 

ramis B l qu. a rad. A' 7 cndicem A' 8 hunc B 

9 fossoriatn BC fovessoriam BC: fobcssorium T ut vid.x fovcsorium 

KN 10 sunt. . . bicornes 0111. KN (vid. ittfra) 11 bif.] est 

nutem vel simplice vel biforcum (-co N) KN la purgantur T 

rcpastinare BK vet. vin. C 13 foditintur B 1 Cilindnis 

BCT tercs CK: terentis T: tcrraetis B 16 aequando (eq-) 

CT cilindro BCT 18 vehicula C 1 un. ct ter. T 

19 Paiam A' 20 Forccllac BK ai scillantur BK (7*M./.) 

22 cillere] tliam V {Ttt. I.) Terscrae C 23 Trapcdum K (T 

n.l.) s.| olivaruin KTrx (an/ei) corr.i olivaria BCTnufc (txi) corr. 

proclum K-: Prachim li Iravcs A'7* 25 procliun K: praclum 

B


uleuui. Iâcus, quo liquatus profluat, quo ab uvis vel olivis 

13 torquendo oleum vinumque exigitur. Verennes a vehere, id 

est exportare, nominatae. Qualos corbes colaque preloruni per 

quos mustum fluit, a colando dictos. Fisclum quasi fiscolum, 

a colando oleum dictum, vel quasi fiscella olei. 5 

XV DE INSTRVMENTIS HORTORVM. Rota dicta quod quasi 

ruat: est enim machina de qua e flumine aqua extrahitur. 

Lucretius (5, 517): 

In fluvio versare rotas atque austra videmus. 

2 Austra autem, id est rota, ab auriendo aquam dicta. Girgillus, 10 

quod in giro vertatur: est enim lignutn in transversa pertica 

mobile ex quo funis cum situla vel utre in puteum dimittitur 

3 auricndac aquae causa. Teloncm hortulani vocant lignum 

lungum quo auriunt aquas. El dictuin lelonem a lungitudine ; 

r>)\bv enini dicitur iuxta Graccos quidquid longum est; undc et 15 

mustclam vocant quasi mus longus. 1 Ioc instrumunium Hispani 

ciconiam dicunt, propter quod imitclur eiusdem noniinis avem, 

levantes aqua ac deponentes rostrum, dum clangit. Ama. 

4 Lupus, qui ct canicula, ferretis arpax, (iuia, si quid in puteum 

dccidit, rapit et extrahit; unde ct nomen accepit. Arpax autem ao 

dictus quia arripit; arpe enim [est] Graece rapere. Sarculus. 

XVI DE INSTRVMENTIS EQVORVM. Phaleraeornamentaequorum 

sunt; et est sermo Graecus. Frena dicta quod equos fremere 

cogant, vel quodhaec equi frcnuant |id est inprimant] dcntibus 

et obmordeant. Vnde et nefrcndes dicti adhuc lactantes 25 

1 lacus post pressorium codd. 3 Qualus C: valos ex vallos K (pro 

Quallos K*) corbis CK colcquiquc A': quol (cett. litt. 11. /.) T 

proclorum A' (T ». /.) 4 quos BCU: quas A' (T11. l.) dictus TU 

Fisclum BCU: Sisclum K[Tn.l.) fisculum U: filculumZi 1 : 

siscolum A': -ulum (cctt. litt. «. /.) T 5 oleo A' fuscella K (Tn.l.) 

10 id est] idem CT aqua AT(-am ]) §§ 2-4 om. KP (uon N) 

Girgilus C (noit N) ti quod tx quam B in transvcrsam perticam 

N parte TUV ia funes cum situlo C 13 ortolani BNT: 

ortulani C 15 T>/X.] tchim codd. dicituro;//. B 16 vocant 

NU: vocata BCT longum TU 17 coconiam O 18 levantis T: 

lcbantis U aqua U: aquae ^-ue) BNT: om. C dcponentis 

CTU («o;/ N) clagis A^: au clanRunt? Ama om. T (HOH UN) 

19 quia] quo (J(nonN) 21 cst hab. BCU: viu. NT Sarculum 23(non N) 

aa Falcrc (-rac) codd. 23 cquis 7* 24 quod ex quain B frcndant ] 

trcmanl A';V id cst inp. hab. CT: om, BKN 25 nclcrcndcs C

ETYMOLOGIARVM LIB. XX. xiv-xvi 

porculi, quod nondum aliquid frendant, id est comminuant 

dentibus. Hinc et faba fresa, quac molita est. Lupati sunt 2 

freni asperrimi: dicti autem lupati a lupinis dentibus, qui inaequales 

sunt, unde etiam eorum morsus vehementer obest. 

5 Camus. Habenas ab habendo dictas, quod his equos habeamus, 3 

hoc est teneamus ; unde [et] equi habiles dicti. Haec et retinacula 

a retinendo. Ix>ra. Capistri a capite iumentorum 4 

dicti. Sella a sedendo, quasi sedda. Antela quasi antesella, 

sicut et postela quasi postsella. Cingulum hominum generis 

10 neutri est; nam animalium generefemininodicimus has cingulas. 

Sagma, quae corrupte vulgo salma dicitur, ab stratu sagorum 5 

vocatur: undc et caballus sagmarius, mula sagmaria. Capuluin 

funis :i capicndo, (|uod eo indomita iumcnta conprchenduntur. 

Calcaria dicta quia in calcc hominis ligantur, id est in pedis 6 

15 posteriori parte, ad stimulandos equos, quibus aut pugnandum 

cst aut currendum, propter pigritiam unimalium aut timorem. 

Nam ex timore stimuli nuncupati, licot sint et libidinis stimuli. 

Strigiles nuncupati a lcrgcndo, quod his equi tergantur. 7 

Character cst fcrruin calomluni cjno notae pecudibus inuruntur : 

30 xupu.Kri)p auteni Graece, Iâline fonna dicitur. Cauterium 8 

dictuni quasi cauturium, quod urat ct provida sit in eum sevcraque 

cautio ut, duin vidctur, cuius sit, avaritia refrenetur. Quod 

interdum pro signo, intcrdum pro cura adhibctur, ut vis morbi 

ignis ardore siccetur. 

1 quod ex quam B frcndcnt A' comminuent A' 2 fressa K 

mollita B : moluta K 3 qui ct in. T 5 Camus BCK: Camum TU 

Abenas codd. abcndo BKT quod] quos KN 6 hoc est 

tcn. o»i. VV ct hab. CT: om. BKUV abilcs BKTUV 

li. ct ret. K 7 Capistria a CTU: Cipistri a B 8 dicta TU 

seda K: seta U Antela] ttiam U antc scllam C (non U) 

9 postcla] ctiani U post scllam C {non U) Cingula B (non U) 

hominis K (tion NU) gencri A' 10 fimininum K xi salma] 

cliam ENU 12 cavallos A': cavallus A' (iwn E) sagmarios A': 

sacmaria A^ 13 eo ow. T 14 pcdi A' 17 cx timore] quim»»# T 

ct oni. T 18 quod ex quam B 19 Caractcr coild. culoratum 

K {itoit N) pccodibus U (T»/./.): pccoribus KN 20 caractcr 

codd. diclur 11 cauloriuin C (7 n. l.) ai quod ex quain B 

providat bil B: providcat sit A'iV(;/o« U: T n. t.)

INDEX VERBORVM 

A i> 3» 4; i°; 4> 16 

Aaron VII, 6, 47 

abactor X, 14 

abactus X, 20 

Abacuc VII, 8, 14 

abamita IX, 6, 25 

Abancth XIX, 31, 2 

- abavunculus IX, 6, 26 

abavus IX, 6, 23 

abba VII, 13, 5 

Abdcnago VII, 8, 25 

Abdias V, 39, 15; VII, 8. 17 

abdo VII, 6, 55 

Abdon V, 39, 13 

Abel VII. 6, 8 

Abcssa V, 39, ii 

Abia VII, 6, 69 

abics XVII, 7, 32 

abigeius X, 14 

abiuratio V, 26, 20 

Abimelech y, 39, n ; 14; VII, 6,55 

ablactatus X, 11 

ablativus I, 7, 32 

abmatcrtera IX, 6, 27 

abnepos IX, 6, 23 

abncptis IX, 6, 33 

abordvus X, ao 

Abraham V, 39, 8 ; VII, 7, a ; 

1>3, 5 

Abram VII, 7, 2 

abrotanum XVII, n, 7 

Absalon VII, 6, 67 

absida XV, 8, 7 

absides XV, 8, 7 

absinthium XVII, 9, 60 

abstemius X, 11 

abstracta quantitas II, 24, 14 ; III, 

praef. 

Abydos XIII, 16, 3 ; XIV, 6,17 

abyssus XIII, 19 ; 20, 1 

acacia XVII, 7,29 

Acadcmici VII, 6, 11 

acalanthis XII, 7, 74 

acanthis XVII, 9, 31 ; XII, 7, 74 

acanthus XVII, 9, ao ; 8, 4 ; 

acanthina vcstis 9, ai 

Acamanii IX, a, 4 

acatium XIX, 3, 9 

accentus I, 18; 19 

accidcntia II, 26, 13 

accipitcr XII, 7, 55 ; 56 

accola X, 16 

accubitus XX, 1, a 

accusativus I, 7, 32 

accusator XVIII, 15, 7 

Acephali V,39,39; 40; VIII, 5,66 

accr (adi.') X, 6; (subst.) XVII, 7,41 

acetuin XX, 3, 9; XIV, 8, 13 

Achab VII, 6, 77 

Acliaci IX, 3, 73 

Achaia XIV, 4, 14 ; XV, r, 48 

Achaicum mareXIII, 16, 7 

achatcs XIV, 6, 34 ; XVI, 11, 1 

Achaz V, 39, 17; VI 1,6, 73 

Achazeas VII, 6, 69 

Achcloi XII, 6, 49 

Achcrontca XIV, 9, a 

Acliias V, 39, 14 

Achivi IX, 2, 73 

aciduin XX, 3, 9 

acies (gladii) XVIII, 6, 2; (pugnae) 

IX, 3, 36; 37 

acinus XVII, 5, 14 

acitabulum III, ai, IT ; XVI, 26, 

5 ; XX, 4. 12 

acnua XV, 15, 5 

acolythi VII, 2, 29 

Acone XVII, 9, 25 

aconila XVII, 9, 35 

acorum XVII, 9, 10 

Acroccraunii montcs XIV, 8, 6 

acrozymus XX, 2, 15 

Actii Apoilinis tcmplum XV, 1, 61


aciio finiuin regundorum V, 25, 11 

activum I, 9, 7 

actor IX, 4, 34 ; X, 3 

actualia (nomina) 1, 7, 23 

actualis philosophia II, 24,10 ; 16 

actuariac (naves) XIX, 1, 24 

actus (mcnsura) XV, 15,4-5; 16,13; 

A. apostolorum VI, 1, 10; 3, 48 

acus XIX, 31, 9; acu picta vestis 

XIX, 22, 22 

acutus (morbus) IV, 6, 1 ; (accentus) 

I, 18, 2 ; (passio) IV, 5, 7 ; 

'clavns' XIX, 34, 13 

acyrologia I, 34, 4 ; II, 20, 1 

ad ' apud ' I, 27, 3. 

Adam V, 39, 2 ; VII, 6, 3 

adamas XII, 1, 14 ; XVI, 13, 2, 3 

Adainiani VIII, 5, 14 

adicctioncs annuac luuarcs VI, 17, 

29; 3« 

adicctiva nomina I, 7, 24 

adipsos XVII, 9, 34 

aditus XV, 7, r 

admirabilc causae gcnus 11,8, 1 

adnepos IX, 5, 69 ; 6, 23 

adncptis IX, 6, 23 

adolcsccns XI, 2, 15 

adolcsccntia XI, 2, 4 

adolesccntior XI, 2, 26 

Adonai VII, 1, 14 

adoptivus X, 20; IX, 5, 20 

ador, adorea, adorcum XVII, 3,6 

adpatruus IX, 6, 24 

Adria, Ailriaticum niare, XIII, 16,6 

Adrunictus XIV, 5, 7 

adultcr X, 10 

adulterium V, 26, 13 

advcna X, 15 ; IX, 4, 38 

adverbium I, 6, 2 ; I, 10 

aedes XV, 3, 2 

aedificium XV, 3, 2 ; ae. partes 

XV, 8 ; XIX, 9, 10 ; ae. instriimenta 

XIX, 18; ae. Moeniana 

XV, 3, n ; ae. publica XV. 2; 

ae. sacra 3, 4 ; ae. rustica 12 

acger X, 12 

Acgcutn inare XIII, 16, 5 

acgophthalmos XVI, 15, 19 

acgrotus X, 12 

acgyptilla XVI, 11,3 

Acgyptus (,rcx) IX. -> 6l J (terra) 

XIV. 3,27 ; Kam dicta VII. 6, 

17; Canopus XII, 7, 26; Romanis 

subiecta V, 39, 25 

Aegyptii IX, 2, 10 ; 60 ; 1,5; V, 

39, 7; invcnemnt geomctriam 

III, 10, 1 ; astronomiam, 25, 1 ; 

chartam VI, 10, 1 ; picturain 

XIX, 16, 2; Ae. mcnsis V, 33, 

2 ; annus, 36, 2; litterac I, 3, 5 

Aclia XV, 1, 5 

aemathitcs XVI, 4, 16 

Acmilius Paulus VI, 5, 1 

aemulus X, 7 

acnigma I, 37, 26 

Acoliac instilae XIV, 6, 36; 37 

Aeolica dialectus IX, 1, 5 

Aeolidcs IX, 2, 34 

Aeolistac IX, 1, 5 

acquaevus X, 7 

acqualis nuincriis III, 6, 3 

acquimnnus X, 21 

acquinoctium 111,44,3; V, 34, 1; 3 

acquitas X, 7 

acquor I, 27, 6 ; XIII, 12, 1; 14, 2 ; 

XX, 3. 1 

acquus X, 7 

acr XIII, 7. 1 

aera V, 36, 4 

acrancn XII, 1, 53 

acrarium XV, 5, 3; XVI, 18, 4-5 

Acria ' Aegyptus' XIV, 3, 27 ; IX, 

2, 60 

Acrius, Acriani VIII, 5, 38 

aeromantia VIII, 9, 13 

acnigo XVI, 20, 14 ; 21, 5 

acruninosus X, 12 

ac»XVl, 18,20 ; signatum, factum, 

infcctum, grave, XVI, 18,3; 13; 

acris flos XVI, 2, 9 ; 20, 13 

Acsculapius IV, 3, 1 ; VIII, n, 3 

aesculus XVII, 7,28 

Aesopicac fabulae I, 39, 1-2 

acstas V, 35, 4 ; 49; nova, adulta, 

pracccps. 35, 3 

aestivus XIV, 8, 37 ; ae. solstitium 

V, 34. 2 

acstunria XIII, 18, 1 

aestus XIII, 17 ; 18, 1 

actas V, 38, 3 ; s; actates mundi 

V, 38-39; ae. hominis XI, 2 

actlicr XIII, 5, 1 

Aclliiopes IX, 2, 10; 19; 39, 127 ; 

VII. 6, 21 (cf. argcntci;

1NDKX VKRBORVM 

Aclhiopia XIV, 5, 14-17 

aethra XIII, 5,1 

Aetiani VIII, 5, 38 

aetiologia II, ai, 39 

Actna XIV, 3, 46; 6, 33 ; 8, 14 

actites XVI, 4, 22 ; 15, 19 

Aetius (Iiaereticus) VIII, 5, 38, 39 

aevum V, 38, 4; IX, 5, 9 

AfcrIX,2, 115; XIV, s, 2 

aflinis X, n 

affinitates IX, 5 

aflirtnatio II, 37, 6 

aflhicntia XX, a, 3 

afratum XX, 2, 29 

Afri IX, 2, a; 115; vcrsipelles, 

105 ; labdacistac I, 32, 8 

Africa IX, 2, 115; XIV, 3, 2; 

XIV, 5 ; V, 39, 23 

Africus (vcnttis) XIII, 11,9 

Agar VII, 6, 30 

Agarcni IX, 2, 6; 57 

agaricum XVII. 9, 4 

Agealcus IX, 2, 71 

Agcnor (Europac pater) XIV, 4, 1; 

(Cadmi patcr) I, 3, 6 

ager XV, 13-15; a. stadialis XV, 

15, 6 ; agri cultura XVII, 2 

agger XV, 9, 3 ; 16, 7 

Aggcus VII, 8, 21 

Agialci IX, 2, 71 

agilis X, 6 

agitator XVIII, 33, 3 

agincn IX, 3, 64 

agna (mcnsura) (cf. ncnua) 

agnati IX, 6, 1 

AgnoitaeVHI, 5, 68 

agnomcn I, 6, 4 

agnus XII, 1, 12 ; XV, 15, 5 

agoca XIX, 2, 4 

agon XVIII, 25-26 

agrantesXIX, 19, 6 

agrcdulae XII, 6, 59 

agrestis ' immitis' IV, 7, 30 ; XII, 

1, 27 ; a. vcntus XIII, 11, 10 

agricola X, 16 

Agrigcntinus sal XIV, 6, 34 

agriophagitae XI, 3, 16 

agrostis XVII, 9, 104 

Ahia VII, 8, 27 

Ala IX, 3. 6a; XI, 1,65; XII, 7, 

6; XVII, n,9 

Alabandicum marmor XVI, 5, 9 

alabandina XVI, 14, 6 

alabastrites XVI, 5, 7 ; XX, 7, 2 

alabastrum XX, 7, 2 

alacer X, 6 

Alani IX, 2, 94 ; XIX, 23, 6 

Alania XIV, 4, 3 

alatorcs X, 282 

Alba Longa V, 39, 12 ; XV, 1, 53 

Albani IX, 2, 65; XIX, 23, 7 

Albania XIV, 3, 34 

albatus X, 15 

albucius XVII, 9, 84 

Albula XIII, 13, 1; 21,27 

Albunea (Sibylla) VIII, 8,6 

albus XII, 1, 51 

Alcmacon I, 39, 1 

alea XVIII. 60 ; 64 ; 68 

alcctria XVI, 13, 8 

Alcmanni IX, a, 94 ; XIX, 23, 6 

Alcxandcr (Magnus) V, 39, 92 ; 

VI, 3. 5; XI, 3, 5! (Caesar) V, 

39, ai ; 32 ; (Paris) V, 39,11 

Alcxandria XV, r, 34 

algaXVIl, 9, 99 

alibrum XIX, 29, s 

alica XVII, 3, 9 

alieastnmi XVII, 3, 9 

alicnigcna X, 15 

alimentum XX, 2,2 

alimonia XX, 2, a 

alimus XIV, 6, 16 

alitesXII,7, 3; 77 

alius X, 21 

allcctus X, 20 

allcgoria I, 37, 22; 26 

alleluia VI, 19.19; 20; 21; VII, r, 15 

alligati V, 23 

allium XVII, 10, 14 

Allophyli IX, 2,20 ; 58 ; XV, i,17 

alluvium XIV, 8, 42 

alluvius ager XV, 13, 10 

alnus XVII, 7, 42 

aloe XVII, 8, 9; 9, 28 

Alogii VIII, 5, 26 

alogus I, 21, 27 

alopccia IV, 8, 1 

Alpcs XIV, 8, 18; Poeninae 13 

alplia I, 3, 4 ; III, 6, 3 

alphabctunt (vid. littcrae) 

Alphacus (fluvius) XIV, 6. 33; 

^fratcr Iacobi) VII, 9. 15 

| nllanus XIII. tt, 18

altare XV, 3, 14 

alter X, 21 

AlthaeaXVII, 9,75 

alumen XVI, 2, a 

alumnus X, 3 

alveutn XX, 6, 8 

alvus XI, 1, 132-133 

ama XX, 15, 3 

amabilis X, 5 

Amalthea (Sibylla) VIII, 8, 5 

amaracinum, -us IV, 12,8 

Amaracus IV, 12, 8 ; XVII, 9, 14 

atnaracus XVII, 9, 14 

Amareus IX, 2, 25 

amarus X, 10; XVI, 7, t 

Amasias V, 39, 16; VII, 6, 70 

amasius X, 5 

Amathacus IX, 2, 25 

Amathi VII, 8, 19 

amalor X, 5, 197 

Amazoncs IX, 3, 64; XVIII, 4, 5 

ambiguitas II, 20, 2 ; 5, 10 

ambitiosus X, 8 

ambitus (honorum) V, 26, ai ; (in 

viis) XV, 16, 12 

ambo X, 21 

ambulnre XII, 7, 4 

aincn VI, 19, ao; ai 

amentcs XI, 1,11-12 

amentum XVI, 25, 5; XVIII, 7, 6 

amethystizon XVI, 9, 5 

amethystus XVI, 9, 1 

amiantos XVI, 4, 19 

amictus XIX, 22, 2 

amiculum XIX, 25, 5 

amicus X, 4 

atninen uva XVII, 5, 18; am. 

vinum XX, 3, 5 

amita IX, 6, 2 ; 18 ; 25 

amma XII, 7, 42 

Ammi VII, 6, 28 

ammites XVI, 4, 29 

ammochrysus XVI, 15, 5 

amtnodytac XII, 4, 39 

Ammon, Ammonitac VII, 6, 28; 

IX, 2, 8 

Ammonius VI, 15, 1 

amnis XIII 21, 3 

amocnus XIV, 8, 33 

amolum XX, 2, 19 

amomnm XVII, 8, n 

Amon V, 39, 17; VII, 6, 74 


amor VIII, 2, 7; XI, 1, 127; a. 

fcmineus XI, 2, 24 

Amorrhaei IX, a, 23 ; 59 

Amorrhaeus IX, 2, 23 

Amos V, 39, 14; VII, 8,12 

ampelos lcuce XVII, 9, 90; me- 

Jaena 91 

atnphibia XII, 6, 3 

amphibolia I, 34, 13 

amphibrachys I, 17, 9 

aniphimacrus I, 17, 10 

Atnphion III, 16, 1 

amphisbaena XII, 4, 20 

amphitapa XIX, 26, 5 

amphitheatrum XV 1, 40; 2, 35; 

XVIII, 52, 1-2 

Amphitus XV, 1, 40 

amphora XVI, 26, 13 

ampulla, XX, 5, 5 

Amri VII, 6, 77 

amurca XVII, 7, 69 

amygdala XVII, 7, 23 

amystis, XX, 5, 4 

anaboladinm XIX, 25, 7 

Anacrconticum inctrum I, 39, 7 

anachoritac VII, 13,3 

anadiplosis I, 36, 7; II, 21, 3 

anaglyplia vasa XX, 4, 8 

analogia I, 28, 1 

analogium XV, 4, 17 

anamnesis II, 21, 37 

anancitis XVI, 15, 22 

Ananias VII, 8, 24 

anapacstus I, 17, 7 

nnnphora I, 36, 8 

anas XII, 7, 51 

anasccnn II, 12, 1-2 

Anastasius V, 39, 40 

anastrophe I, 37, 16 

anathcma VIII, 3, 3 

anccps X, 11; n. causa II, 8, 2. 

anchusa XVII, 9, 69 

ancile XVIII, 12, 3 

ancilla IX, 4, 44 

anco IX, 4, 44 

ancoraXIX,2,15; (nota) 1,21,34-25 

ancyromacluis XIX, 1, 16 

Andrcas VII, 9, ri 

androdamantus XVI, 4, 17 

androdamas XVI, 15, 8 

Andromcda III, 70, 33 

ancson XVII, 11, 6


anethum XVII, u, 6 

Angelici VIII, 5, 18 

angelus VI, 2, 43 ; VII, 5 

angistrum IV, 11, 3 

Angrivari IX, 2, 97 

anguilla XII, 3, 41 ; V, 27, 15 

anguisXII, 4, 1 ; 44 

angulus XV, 8, 4 

anilitas, XI, 2, 28 

anima XI, 1, 7; 10; 11; 13 

animadversio V, 27, 37 

animalia XII, 1, 3 ; a. adultcrina 

XII, 1, 57 ; 59; a. minutaXII, 3 

animatus X, 7 

animosus X, 7 

animula matris XVII, 9, 51 

animus XI, 1, 11 

anisum XVII, 11, 6 

Anna VI, 19, 22; VII, 6, 59 

annales I, 44, 3-4 

annotatio I, 29, 1 

annus .V, 36, 1 ; a. lunaris, a. solstitialis 

V, 36, 3; a. bisscxtus 

VI, 17, 25; a. communis 21; 

embolismus 22 ; iubilaeus 18, 5. 

anomalia I, 28, 2 

Anomiani VIII, 5, 31 

anquina XIX, 4, 7 

anser, XII, 7, 52 

antae XV, 7, 9 

Antacus XV, 1, 74 

antanaclasis II, 21, 10 

nntn|K>dosis II, 21, 8 

Antarcticus circulus III, 44, 3; 

XIII, 6, 5 

antccoenia XX, 2, 12 

antcgradatio stcllarum III, 67 

antclla XX, 16, 4 

antenalus IX, 6, 21 

antennae XIX, 2, 7 

antes XV, 7, 9 

anteversum V, 30, 22 

anthracites XVI, 14, 2 

Anthropomorphitae VIII, 5, 32; 

V, 39» 36 

Antliropopliagi IX, 2, 132 

antiae XIX, 31, 8 

antibacchius I, 27, 12 

antica XV, 4, 7 

Antichristus VIII, 11,20-22 

Antidicomaritae VIII, 5, 46 

antidolum IV, 9, 7 

antigraphus I, 21, 6 

Antilibanus IX, 2, 49 ; XIV, 8, 4 

antimctabole II, 21, 11 

Antiochia XV, r, 14, 38 

antiphona VI, 19, 7 

antiphrasis I, 37, 24 

Antipodac IX, 2, 133; XI, 3, 24 

antiquarii VI, 14, 1 

antisigma I, 21, u-12 

antispastus I, 17, 15 

antistcs VII, 12, 16 

antithesis I, 35, 6 

antithctum, I, 36, 21 

antitheta II, 21, 5 

Antoninus (Caracalla) V, 39, 31; 

(Pius) 29: (Verus) 29 

Antonius monachus V, 39, 33 ; XI, 

3, 21 

antonomasia I, 37, 11 

anularc XIX, 17, 22 

anularis digitus XI, 1, 71 

anulus V,36, 1; XVI, 6, x ; XVII, 

9, 92; XIX, 31 ; 32, 1 

anus XI, 2, 28; XII, 7, 51 

Aonia XIV, 4, 11 

Aotli V, 39, 10; VII, 6, 52 

apactcsis II, 21, 38 

Apamia XV, 1, 14 

Apcllcs, Apcllitac VIII, 5, 12 

Apenninac Alpcs XIV, 8, 13 

apcr XII, 1, 27 

apcs, XII, 8, 1-3; XI, 4, 3 

apcx XIX, 30, 5; XVIII, 14, 2; 

n. rnstigiatus XIX, 23, 6 ; (acccntns) 

1,4, 18; 27,29; 'capnt' 

XVII, ii, 1; II, 29,8 

aphaercsis I, 35, 3 

aphorisnius IV, 10, 1 

aphorus XII, 6, 40 

Aphrodite VIII, n, 76 

aphronitrum XVI, 2, 8 

Aphrosiades (insulac) XIV, 6, 44 

apiago XVII, 9, 80 

apianae uvae XVII, 5, 20 

apicus (coquus) XX, x, 1 

Apis, VII, 6,53; VIII, 11,85-86 

apiutn XVII, 11, 1 ; a. silvaticum 

9. 80 

apltistria XVII, 7, 3 

apocalama XIX, 22, 13 

Apocalypsis VI, 11, 10 

apocopc I, 35, 3

Apocrypha VI, 2, 51-53 

apodytcrium XV, 2, 41 

Apollinaris, Apollinaristac VIII, 5, 

Apollo VIII, 11,53; XIV, 4, 11; 

V, 39, 10; IV, 3, 1; III,3i,2; 

V, 39, «o; VIII, n, 2; 54; 

XV, 1, 61 

Apollonia XIV, 5, 5 

apologeticum VI, 8, 6 

apophasis II, 27, 3 

apophoreta XX, 4, ia 

apoplexia IV, 6, 10 

apoperes XVII, 10, 16 

aporiae II, 21, 27 

aposiopesis II, 21, 35 

apostatae VIII, 10, 5 

apostctna IV, 7, 19 

apostoli VII, 9, 1 

apostolici VIII, 5, 19 

apostrophus I, 19, 8 

apotheca XV, 5, 8 

apozema XX, 3, 21 

apparitor X, 18 

appcllativa nomina I, 7, 3 

Appius Caccus 1,38, 9 • 

apricus XIV, 8, 34 

Aprilis V, 33, 7 

aprina vestis XIX, 92, 16 

apsyctos XVI, 11, 3 

Apuleius III, T, 3 

Aptilia XIV, 4, 23 

aqua XX, 3, 1 ; XIII, 12, 1; 20,2; 

a. Campaniae XIII, 13, 4 ; a. ct 

igni intcrdicerc V, 37, 38 

nqtialiculus XI, 1, 136 

aqnaria vasa XX, 6 

Aquariiis III, 71, 32 

Aquarii (haeretici; VIII, 15, 23 

aquila XII, 7, 10, it ; (signum 

inilitarc) III, 70, 33; XVII 1,3,2 

Aquila V, 39, 29; VI, 4,3; (.Hbcrtus 

Maecenatis) I, 29, a 

Aquilia lex V, 15, 2 

aquilo XIII, ir, 3 

Aquitania XIV, 1, 27 

ara XI, 1, 73 ', XV, 3, 13 ; 13, 16 

ArabesIX.a, 14; 18549; XIX, 33,7 

Arabia XIV, 3, 13-14 

Arabicuslapis XVI,4,n; A.getnma 

XVI, 15, 14 ; A. sinus XIII, 17, 

4; Arabici ^hacrctici) VIII, 5, 59 


Arachaeus IX, 2, 24 

Aracusia XIV, 3, 8, 9 

Aradius, Aradii IX, 2, 24 

Aradus (insula), IX, 2, 24 

Aram IX, 2, 3, 4 

aranca XII, 3, 4; s, 2; XIX, 27, 

4 ; (piscis) XII, 6, 18 

arapcnnis XV, 15, 4 

Ararat XIV, 8, 5 

Araris XIII, 21, 13 

aratio XVI, 2, 2 

aratrum XVI, 1, 3; XX, 14, 3 

Araxes XIV, 3, 32 

Araxis XIII, 21, 16 

Arbe XV, 1, 24; (fluvius) XIV, 3,8 

arbor XVII, 6, 1; 6, 28 

arbos I, 27, 23; XVII, 6, 3 

arbustutn XVII, 6, 2 

arca XI, 1, 73; XV, 2, 32; 14, 5 ; 

XX,9,3;a.NoeXIV,3,35;8, 

5 ; a. tcstamcnti V, 39, 12 

Arcades IX, 2, 71; XI, 4, 1 ; VIII, 

9, 5 

Arcadia XIV, 4, 15 

Arcadici asini XII, 1, 40 

Arcadius V, 39, 38 

arcanum XX, 9, 2 

Arcas (oppidum) IX, a, 24 

Arcesilaus VIII, 6, 13 

archangeli VII, 5, 6 

Archiepiscopus VII, 12, 6, 7, 10 

Archilochium mctrum I, 39, 7 

Archilochus I, 39, 15 

architccti XIX, 8, 1 

architcctonica rcs XIX, 6-19 

Archontiaci VIII, 5, 13 

arcifinius ager XV, 13, 11 

arcivum XX, 9, 2 

Arcticus circulus III, 44, 2; XIII, 

6,2 

Arctophylax III, 71, 8; 35 

Arctos III, 71, 6; 35 

Arcturus III, 71, 9 

arcuatus morbus IV, 8, 13 

arcumen XVII, 9, 9 

arcus XIII, 10; XV, 9, 32; 8, 9; 

XVIII, 9, s; a. caelestis XII, 

10, x 

ardca XII, 7, 3i 

area XIV, 13, 6 

Arelatum XV, 1, 64 

arcna XVI, 3, 11 ; XIX, 10, 21

INDRX VERBORVM 

arenata pila XVIII, 69, 2 

arcnatius lapis XIX, 10, 7 

arenosus X, 254 

Arethusa (fons), XIV, 6, 33 

Arrctina vasa XX, 4, 5 

Arfaxat V, 39, 5 ; VII, 6, 20 ; IX, 

a, 3 

argcntaria creta XVI, 1, 6 

argcntci' Acthiopes' I, 37, 24 

argcntum XVI, 19; a. vivum, a. 

liquidum XVI, 19, 2; argentt 

spuma XVI, 19, 4 

Argestcs XIII, xi, 10 

argillaXVI, 1,6; XX, 4, 4 

argitis (uva) XVII, 5, 23 

Argivi IX, 2, 72 ; V, 39, 8 

Argolicum marc XIII, 16, 6 

argtimcntatio II, 7, 1-2; 9, 1 

argumcntum VI, 8, 16; XVIII, 15, 

5; 1,44» 4; H>3O 

Argits IX, a, 72 

argutus X,6 

Argyre XIV, 3, 5; 6, n 

argyrites XVI, 15, 7 

Ariani VIII, 5, 43 

arics XII, 1, 11; (signum) III, 71, 

23-24; (militar.) XVIII, 11 

arioli VIII, 9, 16 

arista XVII, 3, «6 

aristolocliia XVII, 9, 52 

Aristotcles V, 39, 21 ; de part. 

orat. I, 6, 1 ; invcnit rhetoricam 

II, 2, 1; VIII, 6, 13; A. categoriac 

II, 26; A. pcril.cnncniac 

27 

arithmctica III, 1-9; I, 2, 2; II, 

24i 15 

Arius VIII, 5, 43; 6, 22; VI, 16, 6 

arma XVIII, 5, 1-2 

armamcntarium XV, 5, 4 

armarium XV, 5. 4; XVIII, 5, 1 

Anncnia IX, 2, 61 ; XIV, 3, 35 

Armcniacum malum XVII, 7, 7 

Armcnii IX, 2,4 ; 61; XIX, 23, 6; 

V, 3?» 4° 

Armenius IX, 2, 61 

armcnta XII, i, 8 

Armenus XIV, 3. 35; XI, 1, 62; 

XV, 5, 4; XVIII, 5, a 

armi XI, 1, 62 

armigcr X, 6 

armilausa XIX, 22, 28 

armillac XIX, 31, 16 

armoracia XVII, 10, 20 

aromata XVII, 8, 1 

nromaticus calamus XVII, 8, 13 

aromatitcs XVI, 7, 14 

arnoglossos XVII, 9, 50 

arra IX, 7, 6; V, 25, 20-21 

arrabo IX, 7, 5 

arrogans X, 7 

ars I, 1, 1-3 ; 5, 2; a. magica V, 

39, 7; XIV, 3, 12; a. rhetorica 

V, 39. 25 J a» sccnica V, 39, 25 ; 

XVIII, 51 

Arsacidae IX, 3, 15 

arsenicum XIX, 17, 12 

arsis I, 17, 21 ; III, 20, 9 

artaba XVI, 26, 16 

Artabatitac XI, 3, 20 

Artaxcrxes V, 39, 20; (Ochus) 

V, 39» 21 

artcmisia XVII, 9, 45 

artcmon XIX, 3, 3 

artcriac IV, 1, 56 

artcriaca IV, 9, 8 

artcriasis IV, 7, 14 

arthrtticus tnorbus IV, 7, 31 

articulata vox I, 15 

articuli I, 8, 4 

artifex XIX, 1, 2 

Artotyritae VIII, 5, 22 

artus XI, 1, 82 ; 84 

arundo XVII. 7, 57 

aruspiccs VIII, 9, 17 

aruspicina VIII, 9, 34; XIV, 4, 

22 

arva XIV, 1, 1 

arvina XI, 1, 81 

arvits XV, 13, 6 

arx XV, 2, 32; XVIII, 9, 5 

Asa V, 39, 14; VII, 6, 69 

Asaph VII, 8,27 

asarum XVII, 9, 7 

asbestos XVI, 4, 4 

Ascalon XIV, 3, 19; XV, 1, 17 

XVII, 10, 13 

Ascalonia XVII, 10, 13 

Ascanaz IX, 2, 32 

Ascanius V, 39, 12 

Ascaridac XII, 5, 13 

ascia XIX, 19, 12 

ascilla XI, 1, 65 

asci.ila XIX, 19, 12

Asclepiadium metrum I. qo, 8 

asellus XII, 1,38 . 

AserVII, 7, 16 

Asia XIV, 3; a, a ; A. minor XIV 

3.3? 

Asiani IX. 2, 8 

Asiaticum mare XIII, 6, 5 

asilus XII, 8, 15 

asinusXII, 1,38 

asparagus XVII, 10, 19 

Asphaltites lacus XIII, 19, 3; 

»3» 6 

asphodelus XVII, 9, 85 

aspiratio I, 4, 11 

aspis XII, 4, 12 

asplcnosXVII,9, 87; 56 

asseclaX, 16; 255 

asseres XIX, 19, 7 

assidmis X, 17 

assumptiva causa II, 5, 5 

asstunptio II, 9, a 

AssurlX, 2, 3; XIV, 3, 10 

assns XX, 2, 22 

Assyria XIV, 3, 8 ; 10 

Assyrii IX, 2, 3; 45; 50; VIII, 

A 9- 2; V, 39, 7; 16 

Astnbari IX, 2, 16 

astacosXII, 8,9 

astcriscus I, 21, 2; 7 

asterites XVI, 10, 3 

astra, stclla et sidera III, 60 

astrion XVI, 13, 7 

astrologi VIII, 9, 22 

astrologia III, 24, 1; 26; V, 39, 9 

astronomia I, a. a ; II, 24,15; HI, 

04-71 

astrosns X, 13 

astu X, 6 

astula XVII, 6, 26 

Astura, Astures IX, 2,112 

astutusX, 6; XVIII, 7,1 

astysmus I, 37, 30 

asyndeton I, 36, 20 

atavus IX, 5, 9-10; 6, 23 ; 25 

Athalia V, 39, 15; VII, 6, 70 

AthenaVIII, 11, 71 

AthenaeXIV, 4, 10; XV, 1, 44 

Athenienses IX, a, 76; 1, 5; XIX, 

30,3; v, 30,4 

Athos XIV, 8, 10 

Atlas III, 25, 1; V, 39, 9; XIV, 

8, 17; 'nanus' I, 37,24 


atomi VIII, 6, 16; XIII, 2 

atramentum XIX, 17, 17 

atratus X, 15 

atriplex XVII, 10, 16 

atrium XV, 3, 4 

atrophia IV, 7, 27 

atrox, X, 11 

attentus X, 18 

Atthis IX, 2, 76 

Attici IX, 2, 76 

attollens X, 16 

attonitus X, 19 

auprooXII, 3, 2; XVII, 5, 4 

auccps X, 13 

auctor X, 2 

audax X, 7 

auditus XI, 1, 22 

augnres, VIII, 9, 18 

auguria VIII, 9, i9; 32; XII, 7, 

75-76 

Augusta (urbs) XV, 1, 25 

Augustca carta VI, 10, 2 ; A. tnarmor 

XVI, s, 4 

Augustinus V, 39, 38; VI, 7, 3 

Augustus (Caesar) V, 33, 10; 36, 

4 ; 39, 26; (mcnsis) IX, 3, 16; 

(rcgutn titulus) VII, 6,43 

anla XV, 3, 3 

aulaea XIX, 26, 8 

aura XIII, 11, 17 

auraria XVI, 18, 6 

aurarii XVI, 18, 1 

aurata (piscis), XII, 6, 6 

Aurcliamis V, 39, 34 * 

Anrcliiis Antonimis V, 39, 31 

aures Arabum XIX, 23, 7 

aurichalcum XVI, 20, 3 

auricula XVII, 7, 2 

auricularis digitus XI, 1, 71 

aurifex XIX, 1, 2 

anrigac XVIII, 33; (signuin caeleste) 

III, 71, 34 

aurigo IV, 8, 13 

auripigmentum XIX, 17, 2 

auris XI, 1, 46 

Aurora V, 31, 13, 14 

aurum XVI, 16; 18, 1 

Ausonium mare XIII, 16, 6 

auspex X, 13; VIII, 9, 18-20 

austcr XIII, n, 6 

australis XII, 6, 32 

iiustroafricus XIII, 11, 7

austronotiiis III, 33, 1 ; 37 ; XIII, 

5,5 

autumnalc acquinoctium V, 34, 3 

autiimmis V, 35, 5; 8 

Avares IX, 2, 66 

avarus X, 9 

Avcllanac nuces XVII, 7, 24 

avcna XVII, 9, 105 

avere X, 9 

Avernus lacus XIII, 19, 8 

avcs XII, 7 ; a. incbrac, pracpetcs 

XI1 » 7» 77; a.StymphalidacXII, 

7; 27; Oiomedeac 28-29; Memnonidcs 

30; Hcrcyniae 31; Vencriac 

61 

aviaria XIV, 8, 32 ; XVII, 6, 9 

avidus X, 9 

nvunciilus IX, 6, 17 

avusIX, s, 9; 6,23 

axislll)36; 33; XIII, S, 3 

axungia XX, 2, 25 

Azarias VII, 6, 71 ; 8, 25; V, 

39, M 

azymus XX, 2, 15 

D mr 3 / IO; w 7t 4;ctvlII, 3,4 5 

BF (nota) I, 23, 1 

BaalVIII, 11, 24 

babiirrus X, 31 

Babylon XIV, 3, 14 ; XV, 1, 4 

Babylonia XIV, 3, 13 

Knbylonica turris V, 39, 6 

baccca XX, 5, 4 

bacchius I, 17, 11 

bncillus XX, 13, 1 

Bactria XIV, 3, 30 

Bactriani IX, 2, S, 43 ; XIII, 21, 14 

bactrum XV, 1, 11 

Bactrus IX, 2, 43 ; XIII, ai, 14 . 

XIV, 3, 30 

baculus XX, 13, 1 

badim XIX, 21, 8 

badius XII, 1, 49 

Bactica XIV, 4, 29 

?* ct i?M?"]' ai '34; XIV, 4, a9 

baia XIV, 8, 40 

Baiae XIV, 4, 19 

baionola XX, 11,2 

baiularc XX, 11, 2 

Bal VIII, 11,23 

Bala VII, 6, 38 

B 

118211 it 

INDEX VERUORVM 

Balaam VII, 6, 48 

BalacVII,6, 48 

balacna XII, 6, 7 

balanitac XVII, 5, ai 

balanitcs XVI, 15, 1O 

balanos XVII, 7, 38 

balbus X, 29 

Baleares XIV, 6, 44 

Balcaricum marc XIII, 16, 5; 

B. sinus 16, 25 

ballematia III, 22, n 

ballista XIV, 6, 44 ; XVIII, «0,2 

balncac XV, 2, 40 

balsamum XVII, 8, 14 

balteus XIX, 33, 2 

baptismus VI, 19, 43; 47-49 

bar VII, g, 4 

Harach VII, 6, 52 

Barachia VII, 8, 29 

barathrum XIV, 9, 5 

barba XI, r, 45 

Barbarica XIV, 4, 3 

barbarismus I, 32; 34, 2 

barbarolexis, I, 32, 2 

barca XIX, 1, 19 

Barnabas VII, 9, 24 

baroncs IX, 4, 31 

baroptisXVI, 11,5 

Barabbas VII, 10, 10 

barritusXII, 2, 14 

barro (-us) XII, 2, i4 ; XVI, 5, ,9 

Barlliolomncus, VII, 9, 16 

basanitcs XVI, 5,6; 4,36 

basclusXlX, 1, 17 

bascs XV, 8, 13; XIX, 10, 23; 

IX, 3. 18 

basilica XV, 3, 11; b. uva, XVII, 

5, 22 

Basihdcs, Basilidiani VIII, 5, 4 

basiliscus XII, 4, 6, 7 

bastcrna XX, 12, 5' 

batrachites XVI, 4, 20 

batus XVI, 26, 12 

baxeae, XIX, 34,6; 13 

bdcllium XVII, 8, 6 

beatus X, 22 

Bebrycia XIV, 3, 39 

BcclfagorVIII, 11,24 

Bcclzcbub VIII, 11, 36 

BchemoUi VIII, n, a7 

BcIVIII.ii, 23 

Bclgica provincia XIV, 4, 26 

b

Belgis XIV, 4f 26 

Bclial VIII, 11,26 

Bcli oculus XVI, 10, 9 

Bellcrophon XI, 3, 36 

bcllum XVIII, 1 

Bclus VIII, 11, 33; (amnis) XVI, 

16, 1 

Benacus XIV, 4, 19 ; XIII, 19, 7 

bcneficus, beneficentia X, 25 

beneola XVII, 9, 84 

Bcniamin VII, 7,19 

benignus X, 34 

benivolus, benivolentia X, 26 

Benoni VII, 7, 19 

Berenice XIV, 5, 5 ; XV, 1,36 

bcryllus XVI, 7, 5 

Bessi IX, 2, 91 

bcstia XII, 3. 

Beta XVII, 10, 15 

Bcthaven XV, 1, 22 

Bcthcl XV, 1, 22 

Bethlcem XV, 1,23 

bibiones XII, 8, 16 

bibliopola VI, 14, 1 

bibliorum cditio quinta V, 39, 31 

bibliotheca XV, 5, 5; XVIII, 9, 3; 

VI, 3; 11, a 

bibrum XIX, 34, 18 

bibula papyrus VI, io, 1; b. lapis 

XIX, 10, 7 

bicinium VI, 19, 6 

bidcns XII, 1, 9 

bigac XVIII, 36, 1, a 

bigamus IX, 7, 15 

biliosus X, 30 

bilis X, 71 

binio XVIII, 65 

biothanatus X, 31 

bipennisXI, i,46;XIX, 1,23; 19,11 

birrus XIX, 24, 18 

bisscxtus annus VI, 17, 25 

Bithynia XIV, 3, 39 ; XIX, 32, 6; 

XV, 1,41 

bitumen XVI, 2, 1 

Biturica uva XVII, 5, 32 

bivium XV, 16, 12 

blaesus X, 29 

blandus X, 27 

blatta XII, 8, 7 

blavus XIX, 38, 8 

Blcmmyae XI, 3, 17 

blitum XVII, 10,15 


boa XII, 4, 22 

Boanergcs VII, 9, 13 

boasXII, 4, 28 

bocn XII, 6, 19 

Boeotia XIV, 4, 11 

Boethius II, 25, 9; III, 1, 3 

boia V, 27,12 

bombux XII, s, 8; XIX, 27, 5 

bombycina XIX, 22, 13 

bona V, 25, 4 

Bonosus, Bonostani VIII, 5, 52 

bonus X, 23-34 ; bonum est quod 

facts I, 37, 25; Bona Fortuna 

venit I, 37, 27 

Bootes III, 70, 8 

Booz VII, 6, 56 

borcas XIII, 11, 13 

boreus axis III, 33, 1 ; 36; XIII, 

5,5 

Borion XIV, 7, 7 

bos XII, 1, 29-30; bovcs Lucae 

XII, 3, 15 

Bosphorus XIII, 16, 3 

botanicum IV, 10, 4 

botrax XII, 4, 35 

botnts XVII, s, 14 

botryo XVII, 5, 14 

bracac XIX, 22, 29 

brachia XI, 1, 63 

brachiale XIX, 33, 5 

bracliilc XIX, 33, 5 

bractea XVI, 18, 3 

branchos IV, 7, 13 ^ 

brancia IV, 7, 13 

brassica XVII, 10, 17 

Bresith VI, i, 4 

brevia XIII, 18,6 

breviculi I, 24 

brionia XVII, 9, 90 

Brittania XIV, 6, 2 

Brittoncs IX, 2, 102; XIX, 23, 7 

brontia XVI, 15, 24 

Bructeri IX, 3, 97 

bruma, brumatici V, 35, 6 

brunda XV, 1, 49 

Brundisium XIV, 4, 23; XV, 1,49 

brunicus XII, 1, 55 

brutus X, 28 

Brutus I, 25, 1; V, 39, 34 ; X, 38 

bubali XII, 1, 33 

bubo XII, 7, 39 

bubulcus X, 263

ucina XVIII, 4 

bucinum XVIII, 4, 1 

bucco X, 30 

bucoliciun carmen I, 38, 16 

biiglossos XVII, 9, 49 

bulbus XVII, 9, 88 ; 10, 19 

bullaXIX, 31, ix ; XX, 8, a 

buphthalmos XVII, 9, 93 

buprestis XII, 8, 5 

Burdigalis XV, 1, 64 

burdoXII, 1,61 

burgarii IX, 4, 28 

burgi IX, 2, 99 ; 4, 28 ; XV, 1, 64 

Burgundiones IX, 2, 99 ; 4, 28 

buris XX, 14, 3 

burricus XII, 1, 55 

Rurrus 1, 27, 4 

burms X, 28 

bustum XX, 10, 9 

buxum, -us XVII, 7, 53 ; 74 ; XX, 

7,3 

Byrsa XV, 1, 30 

byssina vestis XIX, 22, 15 

byssum XIX, 37, 4 

Byzaccna (regio) XIV, 5, 7 

Byzantium XV, 1, 42 


C I, 27, 4; et g X, 112; XX, 4, 11 

caballus XII, 1, 42; c. sagmarius 

XX, 16, 5 

cabo, -us XII, 1, 42; 8, 4 

cacabus XX, 8, 3 

caccmphaton I, 34, 5 

cachcxia IV, 7, 26 

cacosyntheton I, 34, ia 

cadaver XI, 2, 35 

cadcre XIX, 7, 1 

cadmia XVI, 20, 2; n ; 12 

Cadmus I, 3, 6 ; V, 39, 10 

caduccator VIII, n, 48 

caducus X, 61; c. bona V, 25, 8; 

' flos mali' XVII, 7, 6; c. passio 

IV, 7, 5 

cadus XVI, 26, 13; XX, 6, 4 

caecula XII, 4, 33 

caecus X, 61 ; c. getntna XVI, 15, 

28; c. intcstinum XI, 1, 131; 

c. fossa XVII, 9, 71 

caclata vasa XIII, 4,1 ; XIX, 7, 4 ; 

XX, 4, 7 

caclcbs X, 34 

caclcs, caclicola X, 34 

caelia XX, 3, 18 

caclum III, 31 sqq.; XIII, 4 sqq.; 

(instrum.) XIX, 7, 4 ; XX, 4, 7 

cacmcntum XV, 8, 1; XIX, io, 3 

caenum XVI, 1, s 

caepa XVII, 10, 12 

caerefolium XVII, 11, 7 

cacrimoniae VI, 19, 36-37 

cacruleus XIX, 17, 14 ; (piscis) 

XII, 6, 10 

Cacsar IX, 3, 12; I, 27, 15; VI, 

5, 1J V, 1, 5 

Cacsaraugusta XV, r, 66 

Cacsarca XIV, 5, 11; XV, 1, 18 ; 

37; 75 

eacsarics XI, 1, 29 

Cacsoncs IX, 3, 12 

cacspes XVII, 6, 13 

cacsura I, 27, 22 

caia XVIII, 7, 7 

Cain VII, 6, 7 

Cainan V, 39, 3 ; VII, 6, 12 

Cainani VIII, 5, 15 

Caiphas VII, 10, 7 

Calabria XV, 1, 58 

calaminthc XVII, 9, 82 

calamistnim.-ratusX, 57 ; XX, 13,4 

calamitas I, 27, 14 ; VII, 6, 5 ; XX, 

calamitcs XII, 6, 58; XVII, 9, 84 

calamus III, 21, 5; VI, 14, 3, 4; 

c. aromaticus XVII, 8, 13 

calarc ' poncre ' VI, 14, 4 ; 17, 28 

calarc 'vocarc' XVIII, 4, 5 (cf. 

calere) 

calathus XIX, 29, 3; XX, 5, 5 

calaticum hordcum XVII, 3, to 

calcancus XI, 1, 114 

calcaria XX, 16, 6 

calcatorium XV, 6, 8 

calcci XIX, 34, 3 

Calchedoncnsis synodus VI, 16, 9; 

V, 39, 39 

calciamenta XIX, 33, 34 

calcularis lierba XVII, 9, 41 

calculator X, 43 

calculus IV, 7, 32; XVI, 25, 8; 

XVIII, 62; 67 

calcus XVI, 25, 8 

caldarimn acs XVI, 20, 8 

Calcndac (ctc. vid. Kal.) 

b 2

Calcph VII, 6, 52 

calcre, 'funderc voccs' III, 21,5 

(cf. calare) 

caliculae XIX, 34, 12 

calicularis herba XVII, 9, 41 

caligae, -arius XIX, 34, 12 

caligo XIII, 10, 11 

Caligula V, 39, 26 

calix XX, s, 5 

callaica XVI, 7, 10 

callidi cqui XII, i, 52 

callidus X, 41 

callis XV, 16, 9-10; 'via ordinalis* 

XVIII, 62 

Callisto III, 70, 35; I, 7, 11 

callitriches XII, 3, 33 

calones XIX, 1, 15 ; 34, 6 

CaipcXIV, 7, 8; 8, 17 

caltiilmn XIX, 33, 4 

calumnia V, 26, 8 

calumniator X, 42 

calvaria XI, 1, 27 

calvere X, 42 

calx XI, 1, 114 ; c. viva XVI, 

3, 10; XIX, 10, 19 

cama ' lcctus' XX, 11, 3; XIX, 22, 

29 

camclopardus XII, 2, 19 

camclus XII, 1, 35; XVI, 26, 17 

camerae XV, 8, 5 

cami XIX, 22, 29 

caminus XIX, 6, 6 

camisia XIX, 21, 1; 22, 29 

Campania XIV, 4, 34 ; XV, 1, 54 

campana XVI, 25, 6 

Campanttm vas XVI, 20, 9 

campcstrc XIX, 33, 1; c. vcstimentum 

XIX, 22, 5; 33, 1 

camur XV, 8, 5; XII, 1, 35 

campus XIV, 8, 23 

Cana VII, 9, 18 

Canaan VII, 6, 19; IX, 2, 12; 22; 

XIV, 3, 20 

Cananaci IX, 2, ia ; 59 

canalisXV, 8, 16; XIX, 10, 28 

cancer XII, 6, 51; (morbus) IV, 

8, 14; (signum) III, 70, a6 

candcla XX, 10, 4 

candelabrum XX, 10, 3 

candctum XV, 15, 6 

candidus X, 59; XII, 1,51 ; c. circulus 

V, 30,6; c. toga XIX, 24,6 


canerc XII, 2, 25 ; c. rcccptui 

XVIII, 4, 4 

Canicula III, 71,14 ; can. XX, 15,4 

Canicularcs dics III, 71, 14 

canini dentes XI, 1, 52 

canis XII, 2, 25-26 ; (stella) III, 

71, 15; (piscis) XII, 6, 5; (in 

ludo) XVIII, 65 ; c. Ponticus 

XII, 2, 21 

canna XVII, 7, 57 

cannabus XIX, 27, 3 

canon VI, 16, 1; (Evangeliorum) 

VI, 14-15; (conciliorum) VI, 15 

Canopca rcgio XIV, 3, 28; XIX, 

5,5 

Canops XIV, 3,28 

Canopus XII, 7, 36 

Cantabri IX, a, 113 

cantharida XII, 5, 5 

cantliarus XX, 6, 3 

cantherinum hordcum, XVII, 3, 10 

cantherium XIX, 19, 15 

canthus III, 3, 5 

canticum VI, 19, 10; 12; c. canticoruni 

VI, 1, 7; 2, 20; XV, 4, 2 

cantor VII, 12, 26 

cantus III, 19, 8; VI, 19, 13; c. rcsponsorii 

VI, 19, 8 

canus XII, 1, 51 

capanna XV, 12, 3 

capillusXI, 1,28; c. VcncrisXVII, 

9.67 

capistrum XX, 16, 4 

Capitilavium VI, 18, 14 

Capitolium XV, 2, 31 

capitolium XV, 8, 15 ; XIX, 10, 24 

capitularc XIX, 31, 3 

capitulum XIX, 31, 3 

cappa XIX, 3», 13 

Cappadoccs IX, 2, 30 

Cappadocia XIV, 3, 37 

capparis XVII, 10, 20 

capreac XII, 1, 16 

capreoli XVII, 5, 11 

capri XII, 1, 15 

Capricornus III, 7, 31 

caprificus XVII, 7, 18 

capsus XX, ia, 3 

captivus, captus X, 54 

Capua XV, 1, 54 

capularis scncx XX, 11, 7 

capulum XX, 16, 5

INDEX VKRBORVM 

capulus XVIII, 6, 2; XX, 11, 7 

capus XII, 7, 57 

caput XI, 1, 25; c. Hbri l, 3, 6; 

XIX, 17,5; capitcdeminutusX,S4 

carabus XIX, 1, 25-26 

caracutium XX, 12, 3 

carbo XIX, 6, 7 

carbunculus IV, 6, 16 ; XVI, 14, 1 

carcer XV, 2, 46; XVIII, 32; V, 

27, 13; carceres V, 27, 13; 

XVIII, 32 

Carchcdonia XVI, 14, 5 

carchcsia XIX, 2, 9 

carcinias XVI, 15, 18 

cardamomum XVII, 9, 10 

cardiace IV, 6, 4 

cardo XV, 7, 6; 14, 4 ; (caeli) III, 

37; XIII, 5, 4; (mundi)XIII, 1, 

8 ; in cardinc rcs est XV, 7, 7 

carduclis XII, 7, 74 

carduus XVII, 10, 20 

carenum XX, 3, 15 

carex XVII, 9, ioa 

Caria XIV, 3, 42 

caries XVII, 6, 8 

caricae XVII, 7, 17 

carina XIX, 2, 1 

caritas VIII, 2, 6 

Carmania XIV, 3, 12 

carmcn I, 38, 4 ; c. Saliare IX, 1, 6 

Carmentis I, 4, 1; V, 39, 11 

carnifcx X, 49 

cnro XI, 1, 15; carnes XX, 2, 20 

carpasia navis XIX, r, 11; XIV,6, 

24 

Carpatlios XIV, 6, 24 

Carpathium inarc XIII, 16, 5; 

XIV, 6, 24 

carpentarius X, 64 ; XIX, 19, 1 

carpcntum XX, 12, 3 

carpobalsatnum XVII, 8, 14 

Carpocrates, Carpocratiani VIII, 5, 

7 

Carrhae XV, 1, 12 

carrum XX, ia, 1 ; XVIII, 35. 1 

carta VI, 10, 1 

Carthada XV, 1,30 

Carthaginiensis provincia XIV, 4, 

29 

Carthago XV, 1,30; V, 39, 13; 

16; (magna) XIV, 5,8; (Spartaria) 

XV, 1, 66 ; 72 

cartilagincs XI, 1, 88 

carus X, 153 

Carus V, 39, 35 

Carystcum marmor VI, iit2 

casa XV, 12, 1 

caseus XX, 2, 33 

cassia XVII, 8, 12 

cassis XVIII, 14, 1 ; XIX, 5, 3 

castanea XVII, 7, 25 

castcllum XV, 2, 13 

Castor ct Pollux III, 70, 25 

castorcs XII, 2, 21 ; XIX, 27, 4 

castra IX, 3, 44 ; XV, 2, 13 

castri XII, 8, 3 

castrum XV, 2, 13 

castus X, 33 

casula XIX, 24, 17 

casus I, 7, 31 

catachrcsis I, 37, 6 

Catachoras III, 42, 4 

cataphasis II, 27, 3 

Cataphrygae V, 39, 29; VIII. 5> 

27 

catapiratcs XIX, 4, 10 

cataplastna IV, 9, 11 

catapotia IV, 9, 9 

catarc XII, 2, 38 

catarrhus IV, 11, 11 

catasceua II, 12, 1; 2 

catccliumcnus VII, 14, 7 

categoria II, 26, 14 

cateia XVIII, 7, 7 

catellac XIX, 31, 11 ; 15 

catcnac V, 27, 9 ; (figura) II, 21, 4 

catcnatum XX, 13, 5 

catcrva IX, 3, 46 

Cathari VIII, 5, 28 

cathartica IV, 9, 8 

catliedrac XX, 11, 9 

catholicus X, 153; VII, 14, 4; 

c. ccclcsia VIII, 1, 1 ; c. epistolae 

VI, 2, 46 

catinum XX, 6, 5 

CatoXVII, 1, 1 

cattarc XII, 2, 38 

catuli XII, 2, 27 

catus XII, 2, 38 

Caucasus XIV, 8, 2 

caudicac XIX, 1, 27 

caulac XV, 9, 6 

caulis XVII, 10, 3 

caupilus XIX, 1, 25


caupo X, 58 ; XX, 6, 7 :• 

causae V, 22; XVIII, 15, 2. 5 ; II, 

4 sqq. ; c. redintegratio V, 25, 

37 * 

cauterium XX, 16, 8 

cautcs XVI, 3, 3 

cautio V, 24, 22 

cautus X, 41 

Cecropidae IX, 3, 15 

Cecrops VIII, n, 9 

Cedar IX, 2, 57 

cedere V, 25, 32 

cedrina XVII, 7, 33 

cedrus XVII, 7, 33 

celebritas VI, 18, 2 

celer X, 51 

celeritas X, 211 

celia XX, 3, 18 

cella XV, 3. 9 

celoces XIX, 1, 22 

Celsus XVII, r, 1 

celsus X, 39; c. arbor XVII, 7, 20 

Celtiberi, -ia IX, 2, 114 

cena (vid. coena) 

ccnchris XII, 4, 26 

censere IX, 4, 13 

ccnsorcs IX, 4, 13 

ccnsus V, 39, 17 

centaurea XVII, 9, 33 

Centaurus III, 70,36; XI, 3, 37 

centenarium XVI, 25, 23 

centcnum XVII, 3, 12 

centones I, 39, 95 

ccntrum XIX, 19, 10 

centum III, 3, 5 

cciitupcda XII, 4, 33 

centuria IX, 3, 48 ; (agri) XV, 15, 

7 

centurio IX, 3, 31; 48 

cephalea IV, 7, 2 

Cephas VII, 9, 3 

cerae VI, 9 

cerastes XII, 4, 18 

cerasum, -usXVII, 7, 16 

ceratin XVI, 25, 10 

Ceraunii XVI, 13, 5; C. montes 

XIV, 8, 12; C. uvae XVII, 5, 

'7 

ceraunium I, 21, 21 

Ccrbcrus XI, 3, 33 

Cercius XV, 1, 40 

Cerdo, Cerdoniani VIII, 5, so 

Ceres VIII, n, 59-68; XVII, 1, 2 

Cereus XX, 10, 3 

Cerinthus, Ccrinthiani VIII, 5, 8 

ccrnui XIX, 34, 13 

ccroferarii VII, 12, 29 

cerotum IV, 12, 10 

certamen XVIII, 25; c. ferale 

XVIII, 58 

cerussa XX, 17, 33 

cervi XII, 1, 18-19 

cervicalia XIX, 26, 4 

cervinus color XII, 1, 53 

ccrvisia XX, 3, 17 

cervix XI, 1, 61 

Ccsloim IX, 2, 20 

cespes XVII, 6, 13 

cessio V, 25, 32 

cetc XII, 6, 8 

Cethim IX, 2, 36 

Cethura VII, 6, 31 

cetra XVIII, 12, 5 

Chalannc XV, 1, 13 

chalasticum IV, 12, 10 

chalazias XVI, 10, 5 ; 13, 4 

chalazius XVI, 4, 36 

chalcantum XVI, 2, 9-10 

Chalccdoncnsis s^Tiodus VI, 16, 9 ; 

V, 39. 39 

chalcenteros VI, 7, 1 

chalcitis XVI, 15, 9 ; 20, x 1 

chalcophonos XVI, 15, 9 

chalcosmaragdus XVI, 7, 3 

Chaldaca XIV, 3, 13; C. lingua 

IX, i,9 

Chaldaci V, 39, 5 ; IX, a, 3 ; 48 ; 

IU.25, * 

chalybs XVI, ai, 1; XIX, 19, 7 

Cham IX, 2, 2; 10 ; VII, 6, 17 

chamaedracontes XII, 4, 39 

chamaedrys XVII, 9, 47 

chamaelcon XII, a, 18; XVII, 9, 

70 

chamaemelos XVII, 9, 46 

chamaepitys XVII, 9, 86 

Chamavi IX, 2, 97 

chamus XX, 16, 2 

Chanaan VII, 6, 19; IX, 2, 12; 

22 ; XIV, 3, 20 

Cliananaci IX, 2, 12 ; 59 

Chaonia XIV, 4, 9 

charactcr XX, 16, 7 

charactcrismus II, 21, 40


charientismos I, 37, 27 

charta VI, 10, 1 

Charon VIII, 11, 42 

Charybdis XIII, 18, 5; XIV, 6, 

32 

Chased, Chasdei IX, 2, 48 

Chebron XV, 1, 34 

chelfdonia XVI, 9, 6; XVII, 9, 36 

chelidoniacus gladius XVIII, 6, 7 

chelonites XVI, 15, 33 

chelydros XII, 4, 34 

chersydros XII, 4, 34 

chcrubin VII, 5, 32-33; XIV, 3, 4 

Chcth, Chcthei IX, 2, 23 

chiliarchae IX, 3, 30 

chiliastae VIII, 5, 8 

chimacra XI, 3, 36; I, 40, 4; 

(mons) XIV, 3, 46 

Chimcrinus tropicus circulus III, 

44,4; XIII, 6, 6 

Chio XIV, 6, 30 

chirographum V, 34, 22 

Chiron III, 70, 36 ; IV, 9, 12 

chirurgia IV, 9, 2-3 

Choaspis XIII, 31, 15 

choaspitcs XVI, 7, 16 

cholera IV, 5, 4 

chorda III, 22, 6 

choreae VI, 19, 6 

choriambus I, 17, 16 

chorusVI, 19,5; V, 39, n 

chresimon I, 21, 22 

chria II, n, i-a; 21, 14 

chrisinn VI, 19, 50; VII, 3, 3 ; I, 

37, 28 

Christianus VII, 14, 1 ; V, 39, 33 ; 

VI, 16, 3; V, 39, 34 

Christus VI, 19, 50; VII, a; V, 

39, 26; VII, 6, 16; 1,27,28 

chromaticus X, 45 

chronica IV, 7, 1 ; V, 28 

Chronicon liber VI, 1, 7 

chronici morbi IV, 7 

Chryse XIV, 3, 5 ; 6, 11 

chryselectrus XVI, 15, 3 

chrysendcta vasa XX, 4, 8 

chrysitcs XVI, 4, 28 

chrysoberyllus XVI, 7, 6 

chrysocolla XVI, 15, 7 ; XIX, 17, 

10 

chrysolampis XVI, 15, 14 

chrysolithus XVI, 15, 2 

chrysopis XVI, 15, 3 

chrysoprasus XVI, 7, 7 ; 14, 8 

chrysorrhoa XIII, 21, 21 

Chrysostomus V, 39, 38 

Chus IX, s, 10 ; 13 ; 137 

cibarius XX, 3, 15 

cibus XX, s, 1 

cibutum XX, 9, 3 

cicada XII, 8, 10; (aurea) XIX, 

3°> * 

cicatrix IV, 8, 23 

cicer XVII, 4, 6 

CiccroII, 2, 1; XIII, 13, 2 

cicindcla XII, 8, 6 ; XX, 10, 3 

ciconia XII, 7, 16-17; (instrumcntum) 

XX, 15, 3 

ciculus XII, 7, 67 

cicutaXVII, 7,57 5 7i 

cidaris XIX, 30, 6 

cilia XI, 1, 42; VI, 16, 13 

Cilices IX, 3, 35 

Cilicia XIV, 3, 45 ; XIX, 26, Xo 

ciliciscs XX, 6, 6 

cilio XX, 4, 7 

Cilix XIV, 3, 45 

cillerc XI, 1, 65 ; XX, 14, 11 

Cimaca XVI, 1, 6 

dmicia XVII, 9, 57 

cimex XII, 5, 17 

Cimolia creta XVI, 1, 6 

cinacdia XVI, 10, 8 

cinctus XIX, 33, 1; c. Gabinus 

XIX, 24, 7 

cincreus color XII, 1, 54 

cingula XX, 16, 4 

cinguli XIX, 32 

cingulum XIX, 33, 1 ; 3 ; XX, 16, 

4 

cinnabar XIX, 23, 7 

cinnabaris XIX, 17, 8 

cinis XVI, 1, 2; (in agricultura) 

XVII, 2, 3 

cinnamolgus XII, 7, 23 

cinnamomum XVII, 8, to 

Cinoth VI, 1, 8 

Cinyphe, Cinyphii XII, 1, 14 

CirceVIII,9,5; XI. 4, 1 ; XVIII, 

s8, 2 

circenscs !udi XVIII, 27 

circinus XIX, 19, 10 

circius XIII, 11, 3 

circularis numcrus III, 7, 5 ; 66

cireuli caeliMII, 44: XIII, 6: c. 

lacteus III, 46; XIII, 5, 7'; c. 

.dccemnovcnalis VI, 17, 32. c. 

Zodiacus III, 45; c. candidus 

40; (ornamentum)XIX,3i, 16 

circumcellioncs VIII, 5, 53 

circumflexus acccntus I, 18, 3 

circtimforanus X, 64 

circumluvium XIV, 8, 42 

circumtextum XIX, 24, 10 

circus XV, 2, 33 ; XVIII, 28,29 

cirrusXI, 1,30; XIX, 23, 7 

Cisalpma Gallia XIV, 4, 26 

cistclla XX, 9, 8 

cithara III, 22,2-7; V, 39, 10 

Citium, Citii IX, 2, 36 

citocacia, citococia XVII, 9, 6«; 

citra XIV, 4,30 

citria XVII, 7, 8 

citrosa vestis XIX, 22, 20 

civilis actualis philosophia II 24, 

16 

civis IX, 4 ; c. Romani 4, 51-52 

civitas XV, 1 ; 2, 18 

clamosus X, 42 

clarns, clara dies X, 32 

classicaXVIII,4,5 

classisIX,3,59; XIX, 1, r5 

Claudms (Imp.) V, 39, 26-27; 34 

claustra XV, 7, 5 

clausula 1, 39^ 24 

clava XVIII, 7, 7 

clavati XIX, 34, 13 

clavis XX, i3f 5 

clavusXlX, 2. 12; 9. 7 

clemcns X, 36 

ClcopatraV, 39. 25; XII, 4,14 

clepo'celo'XVIII, ,2| 1 

clcri VII, 12, 1 

clerici VII, 12, 1-3 

clibanitius panis XX, 2, 15 

ciibanus XV, 6, 5 

clicntcsX, 53; 36 

climata XV, 15, 4; (caeli) III, 41, 

1; 4 5 XIII, 1,3 

chmax II, 21, 4 

clipeus XVIII, ia 

Clisthenes Sicyonius XVIII, 35, 2 

Clitorius lacus XIII, 13, 2 

Clitumnus lacus XIII. 13, 6 

clivosus XV, 16, 13 ' 

clivus XV, 6, 5 


5 

cloaca XV, 2, 25 

clodusXII,3, 2; X, 60; XVII, 5. 

clonia XVII, 7, 72 

chinabiihim XVIII, 6, 6 

cluncs XI, i, IOI 

clura XII, 2, 31 

clypeus XVIII, 12 

Clystcr IV, ir, 3 

coactum XX, 2, 35 

coaetancus X, 49 

coccus XIX, 28, 1 

coccymclaXVII, 7, xo 

cochlcac XII, 6, 48 

co J, ! . c . ar XX, 4, 13; (mensura) 

XVI, 26, 3 

cocleae • turrcs' XV, 2, 38 

coclites X, 163 

coctum XX, 2, 21 

Cocytus XIV, 9, 7 

codex VI I3, I: XVII, S, 4;c. 

1 hcodosianus V, 1, 7 

codia'papaver' IV, 9. 9 

codiccllus V, 24, 14 

codrans XVI, 25, 17 

Coclcs (civitasi IX, 2. 25 

tocna XX, 2, .14 ; c. Dominica VI 

18,16 ' 

coenaculum XV, 3, 7 

coenobitac VII, 13, 2 

cocnobium XII. 13, 2: XV 9 7 • 

4,6 o> " 

cocnum XVI, 1, 2 

coctus VI, 16, 13 

cognati IX, 6 

cogaitor X, 53 

cognomcn I, 7, 2 

cognomentum I, 7, 2 

Coheleth VI, 1, 7; VII, 2, i9. 6, 

cohors IX, 3, 5r ; XV, g, j 

coire VI, 16, 13 

colatum XX, 3, 7 

colcna XVII, 9, 76 

colere X, 36 

Cojchi IX, 2, 83 

colica passio IV, 7, 38 

collcctio scripti II, 5, ro 

collcctivum 11,9, 13 

collega X, 49 

collcgiati IX, 4, 29; X, 64 

collisXlV, 8, 19

collisio I, 31, 9 

coHum XI, 1, 60 

collyria IV, 9, 10 

colobitim XIX, 23, 24 

colocasia XVII, 9, 81 

colocynthis XVII, 9, 32 

colon I, 20, 4 ; 6; II, 18,1; a 

colonia XV, 2, 9 

colonus X, 53 ; IX, 4, 36 

Colophonius I, 39, 15; C. metrum 

7 ; C. rcsina XVII, 7, 71 

color XIX, 17 ; XII, 1 ; XVIII, 33 ; 

41; XIX, 28, 1 

colostrum XX, 2, 33 

coluber XII, 4, a 

Colubraria insula XIV, 6, 43 

columbn XII, 7, 61 

columbaria XIX, 2, 3 

coluinbinus lapis XIX, 10, 9 

Columella XVII, 1, t 

columclli dcntcs XI, 1, 52 

columis X, 55 

columnae XV, 8, 14 ; XIX, 10, 22 ; 

(nasi) XI, 1, 48 

coltis XIX, 29, 2 

Coluthus, Cohithiani VIII, 5, 49 

colymbades XVII, 7, 67 

comae XI, 1, 30 

comesor X, 58 

comctcs III, 71, 16 

comici VIII, 7, 7 

comitialis morbus IV, 7, 7 

comitioruin aics IV, 7, 7 

comma I, 20, 3 ; 6; II, 18, 1-2 

Commaga, Commagcnn XIV, 3, 

'7 

commcntaria VI, 8, 5 

commcrcium V, 25, 35 

commissura XIX, 19, 8 

commodarc V, 25, 16 

commodutn V, 25,16 

Commodus V, 39, 30 

communc gcnus 1,7, 28; c. verbutn 

9» 7 

cotnmuni dividendo V, 25, 10 

communicantes XX, 2, 14 

communis annus V, 17, ai; c. 

litterae 1,3; 4, a : c. dialectus 

IX, 4, 1 ; c. locus II, 4, 7-8 

comocdi VIII, 7, 6; XVIII, 46 

comocdia XIV, 6, 38 

compago XI, 1, 85 

1NDEX VERBORVM 

comparatio I, 7, 27; c. criminis II, 

5.7 

comparativus gradus I, 7, 27 

compcdcs V, 27, 7 

compctens VII, 14, 8 

compilator X, 44 

compita XV, 16, xa; 2, 15 

complcx X, 50 

compluvium XV, 8, 12 

compositus numcrus III, 5, 7 

comptus X, 56 

conccntor VII, 12, 28 

conccssio criminis II, 5, 6 

concha XII, 6, 48-49 

conchlcatius lapis XIX, 10, 8 

conchula XVI, 26, 3 

conchylia XII, 6, 50; XIX, 28, 

2; 4 

conciliabulum XV, 2, 14 

conciliatrix X, 63 

concilium VI, 16, ia; conciliorum 

canoncs VI, 16, a 

conclusio II, 7, 1-2; 9, 2; 6 

concors X, 37 

concuba X, 229 

comlitioncs V, 24, 29 

conditum vinum XX, 3, 9 

conductio V, 25, 13 

confcssio crroris VI, 19. 78 

confidcns X,40 

confinalis X, 52 

confragcs XIV, 8, 27 

eonfusus, confnsio X, 61 

fongiarium XVI, 26, 7-8 

congius XVI, 26, 6-7 

congrus XII, 6, 44 

coniccturalis status II, 5, 3 

coniugatio I, 9, 6 

coniugcs IX, 7, 9 

coniugium IX, 7, 20-21 

coniunctio I, ia 

coniunctivus modus I, 9, 4 

coniuratio IX, 3, 55 

conopcum XIX, 5, 4 

consanguinci IX, 6, 4 

consanguinitas IX, 5, 6-7 ; c. arbor 

IX, 6, 28 ; c. tabula IX, a, 28 

conscripti militcs IX, 3, 40 

considcre XX, 11, 9 

consilium VI. 16, 12 

consitus agcr XV, 13,6 

consolator X, 38


consonantes litterae I, 4, 3 

consors X, 37 ; 52 

constans X, 40 

Constantinopolis XV, 1, 42 

Constantinopolitana synodus VI, 

16, 7 

Constantinus V, x, 7; VI, 16, 3-4; 

V, 39, 36 

Constantius V, 39, 36 

constellationes VIII, 9, 24 

constitutio V, 13; II, 5, 3 ; 4 

constructio XIX, 10 

consuetudo II, 10, a; V, 3, 3; 4 

consul sulVcctus X, 256; consulum 

conditio IX, 3, 6-7 

consultus X, 39 

consumptus X, 63 

contemptibilis X, 47 

contagium IV, 6, 18 

contcntiosus X, 46 

conticescere I, 30,1; II, 29, 6; V, 

31,8 

conticinium V, 31, 8 

continens X,35 ; XIV, 8,43 ; (numerus) 

III, 7, 9 

Contionator (liber biblicus) VI, 

2, 19 

contionator X, 38 

contra stimulum calces t, 37, 28 

contradictio II, 27, 6 

contraria II, 31 

controversia II, 6 

contubernium IX, 7, 23 

contumax X, 45 

contumeliosus X, 46 

contns XVIII, 7, 2 

conus XVII, 7, 34; XVIII, 7, 7; 

14, 2; conon III, 12, 5 

convallis XIV, 5, 92 

Convenae (urbs) IX, 2, 108 

convcnttim VI, 16, 13; conventus 

XIV, 5, 21 

convexa caeli III, 39; XIII, 5, 6 

convincibile 11,9, Io 

convivium XX, i, 3 

convulsus X, 62 

Coos XIV, 6, 18 

cophinus XX, 9, 9 

coplac XIX, 19, 6 

copulativae coniunctioncs I, 12, 2 

coquina XX, 1, 1 

coqtiinaria vasn XX, 8 

cor XI, 1, 118 

coragros XV, 13, 1 

coralliticum (marmor) XVI, 5, 9 

corallius XVI, 8, 1 

coranus XVI, 4, 31 

corax XII, 7, 43 

corbis XX, 9, 10 

eoriandrum XVII, ir, 7 

Corinthea XV, 1, 45 

Corinthcum marmor XVI, 5, 14 ; 

C. acs 20, 4 ; C. mare XIII, 16,6 

Corinthtis XV, 1, 45 ; XIV, 4, 14 

coriuin XI, 1, 79 

corneliana carta VI, 10, 5 

cornix XII, 7, 44 

cornua IX, 3, 63; (naviutn) XIX, 

a «7 

comum XVII, 7, 16 

cornulum XVI, 25, 10 

corolla XIX, 30, 1 

corona XIX, 30, 1-2; (octtli) XI, 

1,38 

coronarium aes XVI, so, 5 

coronis I, 21, 26 

corporalia nomina I, 7, 3 

corpulentus X, 58 

corptis XI, 1, 14 ; 17 

Corsica XIV, 6, 41 

cortcx XVII, 6, 15 

corus XIII, ir, 10 

corux XVII, 6, 15 

Corycus XIV, 3, 45 

corymbi XVII, 5, 12 

corytus XVIII, 9, 2 

coryza IV, 7, 12 

cos XVI, 3, 6 

costac XI, 1, 89 

costi XII, 5, 13 

costri XII, 8, 3 

costnm XVII, 9, 4 

cothurnus XIX, 34. 5 

coticula IV, 4. 7 

Cotopitac VIII, 5, 53 

coturnix XII, 7, 64 

cotyla XVI, 26, 5 

Cous XV, 1, 48 

coxaeXI, 1, 107 

crabrones XII, 8, 2 ; 4 

Cranaus IX, 2, 76 

crapula XX, 2. 9 

cras V, 30, 19 

crassus X, 58

cratera, -ter XX, 5, 3 

crates XIX, 10, 17 

creatio mundi V, 39 

creator IX, 5, 5; XI, i, 15 

credita rcs V, 25, 14 

cremcntum IX, 5, 5; XI, i, 15 

crepa XII, 1, 15 

creparc X, 74 

creperum V, 31, 7 

crcpidae XIX, 34, 2 

crepido XVI, 3, 3 

crepusculum X, 74 ; V, 31, 7 

Crcta XIV, 6, 15-16 

cretaXVI, 1,6; XVIII, 37 

cretata toga XIX, 24, 6 

Crcticus sinus XIII, 16, 2; cr. 

mare XIII, 16, 5 

cretio V, 24, 15-16 

cribrum XX, 8, 6 

crimen V, 26, 1; criminis remotio 

II, 5, 6; c. relatio, comparatio 

7 ; c. purgatio, dcprecatio 8 

crines XI, 1, 31 ; c. albi, cirri XIX, 

23. 7 J crinis Veneris gemma 

XVI, n,6 

crinita stclla III, 71, 17 

crispus X, 60 

critici dies aegrotorum IV, 9, 13 

Croacasis XIV, 8, 2 

crocodihis XII, 6, 19-20 

crocomagma XVII, 9, 6 

crocum XVII, 9, 5 

Cronus VIII, u, 31 

cruciarins X, 49 

cntciuin vinutn XX, 3, 9 

crudclis X, 48 

crudum XX, 2, 20 

crnor XI, 1, 122 

crura XI, 1, 110 

crustaXIX, 13; XX, a, 18 

crustati parietes XIX, 13 

cnistumia (piia) XVII, 7, 15 ; 67 

cnix V, 27, 34 

cryphia I, 20, 10 

crystalli XVI, 12-13 

ctetica nomina I, 7, 21 

Ctesiphon (urbs) XV, 1, 9 

cubiculum XV, 3, 9 

cubilc XV, 3, 9; XX, 11, 2 

cubitalis lusus XVIII, 69, 2 

cubilum XI, :, 64 

cubus III, 6, 6 ; 12, 3 


cuculla XIX, 24, 17 

cuculus XII, 7, 67 

cucuma XX, 8, 3 

cucumis XVII, 10, 16 

cucurba XIX, 4, 2 

cucurbita IV, 11, 3 ; XVII, 10, 17 

cucurbitularis hcrba XVII, 9, 86 

culex XII, 8, 13 

culina XX, 10, 1 

ciillcum V, 27, 36 

culmcn XV. 8, 4 

culmus XVII, 3, 16 

cultura XVII, 2, 1 

cultelli XX, 14, 3 

cultus, vcstitus, habitus XIX, 22, 3 

cum ct quum I, 27, 4 

Cumaea Sibylla, Cumana S. VIII, 

8,5 

cumba (vid. cymba) 

cuminum XVII, 11, 6 

Ctinabula XX, 11, 6 

cuncus IX, 3, 61 

cuniculi XII, 1, 24 

cupa, cnpus XX, 6, 7 

cupcre X, 42 

Cupido VIII, 11,80 

cupidus X, 42 

cuplac XIX, 19, 6 

curatio mcdicinae IV, 9 

curator X, 58 ; IX, 4, 34 

curia XV, 2, 8 

Cnriac IX, 2, 4 

curiales IX, 4, 24 

curriculn V, 35, 1 

curriis XVIII, 35; XX, 12, l 

cursns XVIII, 20 

curulis sella XX, 11, 11 

curvtis X, 60 

cuspis XVIII, 7, 11 

cutis XI, 1, 78 

cyanea XVI, 9, 7 

cyathus XVI, 26, 4 ; XX, 5, 4 

Cycladcs XIV, 6, 19-20 

cyclaminus XVII, 9, 89 

cyclas XIX, 24, 10 

cyclicnm VI, 17, 4 

Cyclopes XI, 3, 16; 'coclites' X, 

163 

cyclusVI, 17,3 ; c. paschalis VI, 17 

Cytlnus XIII, 21, 15 ; 20 

cydonia XVII, 7, 4 

cygiuis XII, 7, 18-19

cylindn.s III, 12, 4;XX, r4, 9 

cymbaXIX, i, 25; 2, 1 

cymbala III, 21, n 

cymbia XX, s, 4 

cymaXVII,6, ao; 10,4 

Cynici VIII, 6, 14 

cyniplics XII, 8, 14 

Cynocephali XI, 3, x5; XII, 2,33 

Cynodontes XI, 3, 7 

cyparissus XVII, 7, 34 

cyperus XVII, 9, 8 

cypria (color) XIX, 17, 10 

Cyprianus V, 39, 33 

Cyprii IX, 2, 36 

cyprinum IV, 12, 9 

Cyprinm marc XIII, 16, 5 ; C. aes 

XVI, 20, 2 

Cyprus XIV, 6, 14 

Cyrcnaicum opium XVII, 9, 37 

cy^xiv,s>4.5.XVt 

Cynlhis VI, 17, a 

Cyrne XIV, 6, 42 

CyrrhaXIV,8, 11 

Cythaeron XIV, 8, 11 

Cytherea insula XIV, 6, 25 

Cyzici fons XIII, 13, 3 

D 

D et 1 1,97, 14; VI, 16, 12; et r 

V, 25, 17; XVII, 7.2; ctzXX, 

9» 4» dm (nota) I, 23, r; dt 

(nota) I, 23, 1 

Daci IX, 2, 90; Dacia XIV, 4, 3 

dactylicum mctnim I, 39, 6 

dactylitcs XVII, 9, 53 

dactylus I, 16, 8 ; (herba) XVII, 9, 

48 ; (palmarum) 7,1; (nva) 5, j7 

Dadnn IX, 2, 19 

Daedalus XIX, 5, r; 19, 9; XX, 

daemon VIII, ir, 15 

DaliJa VII, 6, 56 

Dalmatia XIV, 4, 8 

dalmatica XIX, 22, 9 

damascena XVII, 7, 10 

Damascus IX, 2, 3; XV, 1, 15 

damtnula XII, 1, 22 

damnabilis, damnatus X, 80 

damnum V, 27, c 

Dan VII, 7, 14 

Danai IX, 2, 72 

DanielVI, 1, 7; a, 25; VII, 8, 9 


Danubins XIV, 4, 17 ; XIII, ar, 28 

dapcs XX, 2, 6 

Dardani IX, 2, 67 

Dardania XV, 1, 48; XIV, 3, 41 

Dardanus IX, 2, 67 ; XIV, 3, 41 

Darcs Phrygius I, 42, 1 

Darius V, 39, i9; 21; (Nothus) V, 

39. 20 

dasia I, 19, 9 

dativus I, 7, 31 

daucus XVII, 9, 65 

David V, 39, 19; VIII, 6, 64; I, 

39» »7 

de ' valdc' X, 76-77 

deatnare X, 76 

Dcbbora V, 39, 10; VII, 6, 53 

dccani IX, 3, 31 

decem III, 3, 3-4 

Dccembcr V, 33, 11 

dccemviri V, 1, 3-4 

deccns, decibilis X, 68 

Dccius V, 39, 33 

decolor X, 71 

decorus X, 68 

dccrcpitus X, 74 

dccumanus limes XV, 14, 4 

dccttrio IX, 4, 23 

decnrsus XIII, 21, 4 

dedicare, dedicatio VI, 19, 30 

dcditio, deditii IX, 4, 49 

dcductiva pronomina I, 8, 5 

dcfensorcs IX, 4, 18 

dcfcssus X, 71 

dcflnitio II, 29, 1 ; 25, 2-8 ; 26. 8; 

5- 10 

dcflnitivus status II, 5, 3 

dcfrutum XX, 3, 14 

dcfunctus IX, 4, 20; 5, 22; XI, 2, 

36; XVII, 10,18 

degcncr X. 73 

dcgnlator X, 80 

dcliiscens X, 76 

deicro X, 222 

dclapidata XV, 16, 6 

dclator X, 77 

delibutus X, 70 

dclicattts X, 70 

dclirus X, 78 

DeImiXIV,4, 8 

Delos XIV, 6, 21 

Delphica Sibylla VIII, 8, 3 

dclphinus XII, 6,11


(lcliibrum XV, 3, 9 

dcmcns X, 79 

dcininutus capitc X, 54 

Democritus XVII, i, 1 ; VIII, 9, 2 

dctnonstrativa pronotnina I, 8, 3 

demonstratorius digitus XI, 1, 70 

Dcmosthenes I, 40, 7; V, 39, ai 

dcnarius XVI, 35, 13 

dens XI, 1, 53 

dcntale XX, 14, 2 

dentix XII, 6, 33 

dcponcns verbum I, 9, 7 

dcponcrc in iurc V, 25, 19 

dcportatus V, 27, 29 

dcpositum V, 25, 19; -tus X, 72 

dcprccatio criminis II, 5, 8 

dcprctiatus X, 75 

dcrivaliva nomina I, 7, 8 

dcscriptio II, 26, 5 

dcscrta XIV, 8, 31 

descrtorcs IX, 3, 39 

dcsidcre, dcsidiosus X, 77 

desipicns X, 79 

desperatio VIII, 3, 5 

dcspcratus X, 72 

dcspicicns X, 76 

dcsultorcs XVIII, 39 

Dcucalion XIII, 23, 4 

Dcuteronomium VI, 1, 4 ; 2, 7 

dcus VII, 1; IX, 1, 11-ia; V, 39, 

6; d. vivit VII, 1, 13; dii gcntium 

VII, 4 

dcvius XIV, 8, 32 

devotac XIX, 31, 4 

dcxtcra XI, 1, 67; dcxtrac XIX, 

31- 16 

dcxtralia XIX, 19, it 

Diabolus VIII, 11, 18 

diacodion IV, 9, 9 

diaconcs VII, 12, 32 

riiadcma XIX, 31, 1 

diacrcsis I, 35, 4 

diacta IV, 9, 3 

dialcctica I, s, 1 ; II, 22-39 

dialcctici syllogismi II, 28 

Dialectus Acolica IX, 2, 34 ; 1,4; 

d. Attica, 1,4; d. Dorica, 1, 4 ; 

2,80; d. Ionica, 1, 4; d.Koivrj, 1,4 

dialogus VI, 8, 3 

dialyton I, 36, 20 

diamoron IV, 9, 9 

Diana VIII, n,56sqq. 

dianathcton grammon III, 12, 2 

diaphonia III, 20, 3 

diapsahna VI, 19, 14-16 

diarium I, 44, 1 

diarrhoca IV, 7, 35 

diaspcrmaton IV, 9,9 

diastcma III, 20, 5 

diastolc I, 19, 7 

diasyrmos II, 21, 42 

Dibrc haiamim VI, 1, 7 

diccndi genera II, 17 ; d. pcritia 3,2 

Dicta XVII, 9, 29 

dictamnum XVII, 9, 29 ; XII, 1, 18 

dictator IX, 3, 10-11 

Dido V, 39, 13 

Didyme XIV, 6, 37 

Didymus VII, 9, 16 

dics V, 30 ; III, 51 ; d. canicularcs, 

71, 14 ; d. clara X, 32; d. comitiorum 

IV, 7, 7 ; d. critici 

mcdicorum, 9, 13 ; d. dominicus 

v » 3°» 9 5 v {» 18, 19 ; d. fasti, 18, 

1 ; d. fcriati, fcsti V, 30, 12; d. 

intercalarcsVI, 17,27; d.lunarcs, 

'7, 30; d. palmarum, 18, 13 ; d. 

paschalis, 17, 17; dicrum noinina 

V, 3°. 5 sqq. 

diesis III, 20, 6 

Dicspitcr VIII, n, 42 

diflcrcntiac grammaticac I, 31 

Digammon I, 4, 8 

digamus IX, 7, 15 

digitus XI, 1, 70; (mcnsura) XV, 

15, 2; XIX, 10, 29; digitorum 

notac I, 26 

diiambus I, 17, 4 

dilator X, 77 

dilcctio VIII, s, 6 

dilcctus X, 69 

diligcns X, 334 

diluculum V, 31, 13 

diluvium XIII, 21; 23, 1 ; V, 39,4 

diminutivus numerus III, 5, 10; 

d. notnina I, 7, 9-10 

DinaVII,6, 38 

Dioclctianus V, 39, 5 

Diomcdiac avcs XII, 7, 28-29; D. 

cqui XI, 4, 3 

Dionysius V, 39, 25; (Lindius) I, 

16, 3 ; (Stoicus) VIII, 6, 18 ; 

D. lapis XVI, 4, 7 ; 11, 8 

Dionysus VIII, 11, 44


Dioscoria XV, i, 40 

Dioscorus V, 39,39 

Diuscuri XV, 1, 40 

di|tlitliongns I, 16, 2 

diplc figura I, 31, 13-20 

diplois XIX, 24, 11-ia 

dipondius XVI, 35, 3 

dipsas XII, 4, 13; 32 

diptota I, 7, 33 

directus X, 69 

dirus X, 75 

disciplina I, 1; X, 66 ; et ars I, 1, 

3; d. Hberales I, 2, i-a 

discipulus X, 66 

discrctus nutncrus III, 7, 1 

discriminn vocia III, 22, 5 

discriininalia XI, 1,31 ; XIX, 31,8 

discriininarc XIX, 31, 8 

discus XX, 4, 9 

discrtus X, 65 

disiunctivac coniunctioncs I, 12,2 

dispensativa actualis philosophia 

II, 24, 16 

dispensator X, 67 

dispondeus I, 17, 14 

dispositio acdificiorum XIX, 9 

disputarc in iurc IX, 4, 14 

disscptura intestinum XI, 1,130 

dissors X, 53 

distichon I, 39, z; (hordeum) 

XVII, 3, 10 

distinctio (grammatica) I, ao, a ; 5 

Ditispatcr VIII, 11, 42 

ditrochcus I, 17, 14 

divcrsorium XV, 3, ro 

diverticula XV, 16, II 

dives X, 68 

divinationis gcncra VIII, 9, 13-14 

divini VIII, 7, 3 ; 9, 14 

divisio mctrica 1,17, si sqq. 

divortium IX, 7, 25; (viac) XV, 

16, 11 

docilis X, 16; 66; 374 

doctus X, 66 

Dodanim IX, 2, 36 

dogma VIII, 2, 1 

dolabra XIX, 19, 11 

dolium XX, 6, 6 

dolon' velum' XIX, 3,3 ;' vagina' 

XVIII, 9, 4 

dolosus X, 76 

dolus V, 26, 7 

domcstica res XIX, 26, 3 

dominicus dics V, 30, 9 ; 10; d. 

ccna VI, 18, 16 

dominus X, 65; ' impcrator' IX, 

3. 17 

Dotnitianus V, 39, 28 

domus I, 39, 4 ; IX, 4,3 ; XV, 3, 1 

donarium XV, 5, i-a; VI, 19, 27 

donatio V, 24,25 ; d. usufructuaria 

V, 24, 37; d. directa 28 

Donatistac VIII, 5, 51 

Donatus (haereticus) VIII, 5, 51 ; 

(grammaticus) I, 6, 1 

donutn VII, 3, 15 ; VI, 19, 36-29 

Dor XV, 1, 18 

durcas XII, 1, 15 

Dorii IX, 2, 80 

Dorica dialcctus IX, 1, 5 ; 3, 80 ; 

D. colnmnac XIX, 10, 33 

dorsum XI, 1, 91 

Dorus IX, 2, 80 

dos V, 24, 35 

dosina XII, 1, 54 

drachma XVI, 35, 13 

draco XII, 4, 4-5 ; (piscis), 6, 43; 

(signum militare) XVIII, 3, 3 

dracontca XVII, 9, 35 

dracontitcs XVI, 14, 7 

DravusXIV, 4, 16 

dromcda XII, 1, 36 

dromoncs XIX, 1, 14 

drosolithus XVI, 12, 3 

Dryadcs VIII, n, 97 

dubius X, 77 

ductile acs XVI, ao, 8 

duclla XVI, 25, 15 

ducllum XVIII, 1, 9 

dulcis X, 68 ; dulcia XX, 3, 18 

duo III, 3,1 

dtiplex littcra I, 4, 7 

duracinum malum XVII, 7, 7 

durco XIX, 1, 10 

Durius XIII, 31, 33 

Dusii VIII, 11, 103 

duumviralcs IX, 4, 26 

dux IX, 3, aa 

dynatnidia IV, (o, 3 

dysenteria IV, 7, 36 

dyspnoea IV, 7,14 

ebcnus XVII, 7, 36

Ebionitac VIII, 5, 36 

Ebosus XIV, 6, 43 

cbur XVI, 5, 19 ; XII, 2, 14 

cchencis XII, 6, 34 

cchinus (piscis) XII, 6, 57 

ecclcsia catholica VIII, 1, 8 ; c. 

scptem VI, 17, 17 

Ecclcsiastes VI, i, 7 ; 2, 19 

ccclesiastica rcs VIII, 1-6 

ccclesiasticus VI, 1,9; 2, 31-32 

ccho XVI, 3, 4 

cclipsis I, 34, 10; 35, 6; e. solis 

111,58; e. lunae, 59 

ccstasis VII, 8, 33 

cctasis I, 35, 4 

cculcus V, 37, ai 

Edcn XIV, 3, 2-4 

cderc XII, 1, 13 

Edcssa XV, 1, 13-14 

cdictum V, 13 ; II, 10,1 ; IX, 3,11 

Edom VII, 6,33-34 ; IX, 2, 9 

edulium XII, r. 13 

efieratus X, 92 

cflcta X, 94 

efficax, cfficicns X, 83 

cflractor X, 92 

cfTrenatus X, 92 

cgens, cgenus X, 88 

Eicic VII, 1, 10 

El VII, 1, 3 J XIV, 3, 12 

clacomeli XVII, 7, ti 

Elam, clamitac IX, 2, 3 

clatus X, 8 

Eleazar VII, 6, 48 

Elcctor XVI, 24, 1 

clcctrum XVI, 8, 6 ; 22 ; 24 

clcctuarium IV, 9, 10 

elcgi I, 39, 14 

clegiacum mctrum I, 39, 14-15 

clcmenta XIII, 3 ; 1, 2 

clcphantiacus morbus IV, 8, 12 

clcphantias XII, 4, 39 

clephas XII, 2, 4 

EliVlI,6, 59; V, 39, »a 

EtiasV, 39. 15; VII, 8,4-5 

Elion VII, 1,9 

Elisaei, -sa IX, 2, 34 

Elisaeus VII, 8, 6; V, 39,15-16 

Elisabeth VII, 10, 2 

elixum XX, 2, 22 

Eilcaddcbaritn VI, i, 4 

cllcborus XVII, 9, 24 


cilychnium XIX, 19, 3 ; XVII, 

6, 25 

elocutio II, 16; 27, 2 

Eloc VII, 1,5 

Eloi VII, i, 4 

cloqucns X, 81 

Elvidius, Elvidiani VIII, 5, 57 

Eman VII, 8, 29 

cmancipatio IX, 5, 17 

Emmanucl VII, 2, 10 

Emathia XIV, 4, 13 

Emathii IX, 2, 78 

embolismus annus VI, 17, 22-23 

Emerita XV, 1, 69 

emcriti IX, 3, 34 ; XV, 1, 69 

Emor IX, 2, 59 

cinplnstrum IV, 9, 11 

cmporctica carta VI, 10, 5 

cmptio V, 24, 24 ; cmptio venditio, 

24» 33 

cmpye IV, 7, 20 

cncacnia VI, 18, 12 

cnchiridion IV, 11, I 

Encratitac VIII, 5, 25 

cncma IV, 9, 11 

cnbydris XII, 4, 21 

cnhydros XII, 2, 36; XVI, 13, 9 

Ennius notas vulgarcs invcnit I, 

23, 1; I, 39, 6 » '5 

Enoch V, 39, 3 ; 18 ; VII, 6, n ; 

(urbs) XV, 1, 3 

enormis X, 14 

Enos V, 39, 2 ; VII, 6, 10 

ensis XVIII, 6, 1 

cnthcca XV, 5,8 

cnthymetna II, 9, 8-15 

enuntiativa oratio II, 27, 5 

epactae VI, 17,29; 31 

epanalcpsis I, 36, 11; II, ai, 36 

cpanaphora I, 36, 9 

cpangclia II, 21, 44 

cpanodos II, 21,7 

Epaphus XIV, 5, 1 

epcnthcsis I, 351 2 

ephebusVIIl, 11,54; XI, 2, 10 

cphcmeris I, 44, 1 

Ephcsina synodus VI, 16, 8 

Ephesius Iapis XVI, 4, 36 

Ephcsus XV, 1,39 

cphod XIX, ai, 5 

Epbraim VII, 7, 21 

Kphrata (urbs) XV, r, 23

cpibata XIX, i, 7 

cpichircma II, 9, 16-18 

cpicocnon I, 7, 29 

Epicurei VIII, 6, i5 ; 2O 

Iipicurus VIII, 6, i=. 3q 

epidromosXIX, 3,3 

cpigramma I, 39, 33 

epigri XIX, 19, 7 

cpilepsia IV, 7, 5 ; 9 

cpimelas XVI, io, 10 

cpimelis XVII, 7, 13 

epimone 11,21,43 

Epiphanes V, 39, 23 

Epiphania VI, 18, 6 

Epirotac IX, a, 79 

Epiroticum mare XIII, 16, 7 

Epirus XIV, 4.4 5 XV, 1 

episcopatus VII, 12, 11 

cpiscopi VII, la, 8; 12; 21 

cpistola VI, 8, i7-,8; cpistolac 

Novi Testamenti VI, 2, 45-47 

cpistylia XV, 8, iS; XIX, lo, 34 

cpisynalocphe I, 35,5 

cpitapliium I, 39, 20 

cpithalamia I, 39, 18 

cpithcma IV, 9, 10 

cpithcton I, 7, 22; 37, 12 

cpithymum XVII, 9> 13 

cpitritusl, 17, 19; aa 

cpitrope II, 3i, 30 

epizeuxis I, 36, 10 

cpodos I, 39, 23 

cpulac XX, 3, 5 

cqucstris ludus XVIII, 53; c. 

"V 1 ' 1 ?? IX > 3. 35 

«nufXIJ, i, 43-48; 56; c.colorcs 

XVIII, 41 ; e. in cursu XVIII, 

36; equi mariniXH, 6, 9 

equifcri XII, 1,54 

cquitcs (in ludis) XVIII, 38; c. 

RomanilX, 3, 51 

Ercbus XIV, 9, 6 

crgastcrium XV, 6, i 

crgastula XV, 6, 2 

Erichthonius IX, 3, 67; V, 39,10; 

xviii 34; m, 71,34 

Cn £Vi?,, XI1 ' 3 » 7; c. militaris 

XVIII, 13, 6 

Ericusa XIV, 6, 37 

Kridanus XIII, 21,26; XIV, 4, Ig 

crigcronXVII,9, 53 

Erimanthus XIV, 4,15 


cnicaXII, 5, 9; 18; XVII, lo, 31 

cmditus X, 81 

crvum XVII, 4, 11 

Erymanthus XIII, 21, 25 

crysipelas IV, 8,4 

Erythraea Sibylla VIII, 8, 4 

Esaias (vid. Is-) 

Esau VII, 6,33; 34 

csca (fungus) XVII, 10, 18; escae 

XX, 2 

escaria vasa XX, 4 

csculus XVII, 7, 28 

Esdras VII.8 23; VI, r,3;3(2; 

V,39, 20; Lsdrae Hbcr VI, i, 7 . 

a, 28 ' ' ' 

Escbon VII, 6, 55 

csox XX, 2, 30 

Essci VIII, 4, 5 

ctcsiacXIII, n.c 

Ethan VII, 8, 29 

ethica II 24, 3, 5 

cthici VIII, 6, 5 

cthniciVIH, 10,3 

ethopoeia II, 14 ; 21, q2 

Etruria XIV, 4, 23 

ctymologia I, 29 

cucharistiayi,i9,38; X, 153 

Euergctes V, 39,23 ; 24 

t-umcnides I, 36, 24 

Eunomius, Eunomiani VIII, s *o 

cunticlms X, 93 

Euonymos XIV, 6, 37 

cuphonia III, 20,4 

euphorbium XVII, 9, a6 

Euphrates XIII, 21,10 ; XIV,3, i3 

Euripidcs V, 39, 19 ' 

>3> 3 

curoaustcr XIII, 11,6 

Europa XIV, 4 ; 2, 3 

Europs, XIV, 3, 41 

curus XIII, II} 4 

Eusebms VI, ,5,1; V, 28 ; I,.,4, 

4 » *'» 7, 1 

Eusis XIII, 31, 19 

EutychesVI, 16, 9; VIII, 5,65 

Eutychiani VIII, 5, 65 

Euxinus XIII, 16, 7 

Eva VII, 6, 5; 6 

Evacus, Evaci IX, 3, 23 

evangclistac VI, 2, 40-42 ; 15, 6 

evangclium VI, 2, 43 ; c. canoncs 

VI, 14 » 15- * ; c. nomina 2, 

34 39 J c. loci parallcli, 15, 6


Evila IX, a, 15 

evocatio IX. 3. 54 

cx 4 valdc ' Vll, 1,9; X, 8a ; 88 ; 

9* 

exactor X, gi 

examen XVI, 35, 5 

exanimis X, 90 

exanimus X, 90 

excelsus X, 83 

cxcerpta VI, 8, i 

cxcetra XII, 4, 23 

excodicare XVII, 5, 31 

cxconsul XV, 13, 13 ; IX, 3, 9 

excubiae, excubitores IX, 3, 42-43 

cxebcnus XVI, 10, 11 

exccutor X, 91 

cxemplabile II, 9, ia 

excrcitus IX, 3, 57 ; XVIII, a, 7 

excrerc, cxcrtus X, 81 

exesus X, 89 

cxhaustus X, 89 

exiguus X, 88 

cxilis X, 88 

cxilium V, 27, 28 

cximius X, 82; VII, 1, 9 

cxitiosus X, 91 

exoche II, 21, 12 

Exodus VI, 1, 4 ; 2, 4 

cxomologesis VI, 19, 75-79 

cxorarc VI, 19, 59 

exorcismus VI, 19, 55 

cxorcistac VII, 10, 31 

cxordium II, 7, 1 

cxornatus X, 82 

cxosus X, 91 

cxotica vcstis XIX, 22, 21 

cxpcrs X, 82-83 

cxpcrtus X, 82 

exsanguis X, 89 

exscquiae XI, 2, 35 

exsors X, 83 

cxspcs X, 83 

cxtcrminator, -tus X, 87 

cxtcrnus X, 87 

cxtcrris X, 86 

extorris X, 85 

cxtraordinarius milcs IX, 3, 33 

cxul I, 26, 5 ; V, 27, 28; cxularc 

X,84; XV, 6, a 

cxulto, cxsulto I, 37, 5 

cxustus X, 91 

cxuviae XII, 4, 47 ; XVIII, 2, 8 

118211 CC 

Ezcchias V, 39, 17 ; VII, 6, 73 

Ezcvhiel VI, 1, 6; a, 35 ; VI1, 8,0 

faba XVII, 4, 3; f. fresa 4; XX, 

16, 1 ; f. Syriaca XVII, 7, 9 

fabcr XIX, 6, 1; f. fornaces XIX, 

6; f. instrumcnta XIX, 7 

Fabius Acmilius IX, 5, 20 

fabrica XIX, 6; f. parictum 8; 

VIII, xi, 3 

fabula I, 1; 44, 4 ; V, 39, 10 

facetus X, 95 

facies XI, 1, 33-34 ; monstruosac 

XI, 3, 18 

facilis X, 98 

facinorosus X, 117 

facinus V, 26, 2 

facitergium XIX, 26, 7 

factiosus X, 106 

facula XX, 10, 7 

facundus ^,95 

faccinia uva XVII, 5, 19 

faccula XX, 3, 13 

facnutn XVII, 9, 106 

facx XX, 3, 18 

fagus XVII, 7, 28 

falac XVIII, 7, 8 

falarica XVIII, 7, 8 

Falcidia Icx V, 15, a 

falco XII, 7, 57 

Falcg V, 39, 6 

Falcrnum vinum XX, 3, 6 

falcastrum XX, 14, 5 

fallax X, 104 

fnlsitas V, uo, 9 

falx XX, 14, 4 

fama V, 27, 36-27 

familia IX, 4, 3 ; 5, 8 ; 10; 12; f. 

hcrciscunda V, 25, 9 

famultts IX, 4, 43 

fanum XV, 4, 8 

farXVII,3, 5 

farcimcn XX, 2, 28 

farina XX, 2, 19 

farrago XVII, 3, 14 

fas V, 2, a 

tascia, fasciola XIX, 33, 6 ; 8 

fasclum XVII, 4,6 

fasti (dics) VI, 18,1 ;(libri) VI, 8, 8 

fatigatus X, 101 

fatum VIII, 11, 90; 92; 94


fatuus, fatua X, 103 

fax XX, 10, 6 - - 

fauccs XI, 1, 56; XIV, 8, 26 

Fauni VIII, 81, 87; Faunus VIII, 

11, 1 ; Fauni ficarii VIII. 11, 

104 ; XI, 3, 23 

fautor X, 104 

favilla XVI, i, a ; XIX, 6, 6 

favonii IX, 5, 25 

Favonius XIII, 11, 8 

favus XX, 2, 37 

faxoXIX, 1, 2 

fcbris IV, 6, 3 

Fcbruarius V, 33, 4 

Fcbruus V, 33, 4 

fccundus X, III 

fel XI, 1,137-128; f.tcrrac XVII, 

. 9,33 

fclix X, 97 

femcllarius X, 107 

fcmina XI, 1, 106 

fCmina XI, s, 24; IX, 7, 30; f. 

pallia XIX, 25 

fcmincus amor XI, 1, 106 

fctnora XI, 1, 106 

femoralia XIX, 22, 29 

fencrator X, 96 

fcnestra XV, 7, 5 

fcnus X, 96 

fcrae XII, 2, a ; f. pugna XVII1,58 

fcrctrutn XVIII, 9, 1 ; XX, 11,7 

fcriac V, 30, 13; f. indictivac, 

legitimae VI, 19, 82 

feriati dies V, 30, 12 

fcrox X, 105 

fcrrugo XIX, 28, 6 

fcrruni XVI, 19,31; f. vivum XVI, 

4, 1 

fcrtum VI, 19, 34 

fenila XVII, 9, 95 

fcrvidus X, 105 ; XIX, 7, 3 

fcssus X, roi 

fcsti dics V, 30, 12 

fcstivitas VI, 18 

fcta X, 111 

fctialcs VIII, 11, 48; XVIH, i, 11 

fctus XI, 1,144 

fibrac XI, i, 126 

fibri XII, 2, 21; XIX, 27, 4 

fibrina vcstis XIX, 23,16 

fibrinum XIX, 27, 4 

ni xix 31,17; 33,4 

ficarii fauni XI, 3, 22 

ficedula XII, 7, 73 

fictilia vasa XX, 4, 2-3 

fictor X, 104 

ficus XVII, 7, 17 

fideicominissum V, 24, 17 

fidclis X, 98 

fides V, 24, 17 ; VIII, 2, 3-7 

fidicis III, 22, 4 

fidiculae V, 27, 20 ; III, 22, 4 

fiducia V, 25, 23 

figuliis XX, 4, 2 

figurac nominum I, 7, 31; f- gratnmatica 

1,35, 7; f. acccntus I, 19 ; 

f. vcrborum ct sentcntiarum II, 

21; f. plana III, 11, 2; solida 

III, 12, 1 ; quadrilatcra ib. ; 

grammatica I, 34, 7 

filius, -a IX, 5, 11 ; 6, 23; f. 

naturalis, adoptivus IX, 5,19-20 

fiIixXVII,9, 105; XX, 14,4 

filum XIX, 29, 5 

fimbriac XIX, 24, 20 

fimusXVII,2, 3 

fingere XX, 4, 2; 'extcrgere* 

XII, 6, 60 

fines XV, 14, 1; f. rcgundorum 

actio V, 25, 11 

finitum II, 15, 1; f. pronomina I, 

8, a; 5 

firnius X, 98 

fiscclla XX, 14, 13; 9,7 

fiscina XX, 9, 7 

fisclum XX, 14, 3 

flscus XX, 9, 7; XI, 1, 104 

fistula III, 20, 6; XIX, 10, 29; 

XV, 8, 17 

nagellum V, 27, 14 5 XVII, 5. 8; 

6, 19 

flagitiosus X, 107 

fiagitium V, 26, 3 

flamen X, 96; VII, 12, 18-19 

flamma XIX, 6, 6 

llasca XX, 6, s 

flcnsX, ii> 

florcns agcr XV, 13, 6 

Floriani VIII, 5, 50 

Florimis VIII, 5, 50 

flos XVII, 6, 31 ; f. acris XVI, 3,9 

iluctusXIII, 30, 1 

flumcn I, J9, 1; XIII, 20; ai, 1 

HuviusXIII, 21, 1


focaris (petra) XVI, 4, 5 

ragmcnta XX, 2, 18 

focatius (panis) XX, 2, 15 

ragor XIII, 11, ai 

focus XX, 10, 1 

frameaXVIII,6, 3 

fodcrc XVII, s, 33 

Franci IX, 2, 101 

foecundus X, m 

franciscac XVIII, 6, 9 

focdus X, 100; XVIII, 1, 11; fratrcs IX, 6, 5 ; 8, 9-10 

VIII, 2, 4; 1,27,7 

fratrissa IX, 7, 17 

focncrator X, 96 

fraxinus XVII, 7, 39 

focniculum XVII, tx, 4 

frcmcns X, 105 

foenum XVII, 9, 106 

frena XX, 16, 1 

focnus X, 96 

frendcns X, 105 

focta X, 111 

frcndcrc IV, 6, 3; X, 137; XVII, 

foctus XI, 1, 144 

4, 4 ; XX, 16, 1 

foliati XIX, 34, 13 

frequcntativa vcrba I, 9. 3 

folium VI, 14, 6; XVII, 6, 20; fresa faba XVII, 4, 4 ; XX, 16, 1 

(hcrba) XVII, 9, 1 

frctum XIII, 17; f. GadiUnum 15, 

follisVI, 14,6; XVI, 18, n 

2 ; f. Siciliac 18, 2 

folliculus XVII, 3, 17 

frivolum IX, 7, 26 

foines XVII, 6, 26 

frixuin XX, 2, 23 

fons XV, 3, 10; XIII, 21, 5; fon- frondcs XVII. 6, 13 

tium variorum virtutcs XIII, 13 frons XI, x, 35 

forcipes XIX, 7, 3 ; XX, 13, 3 fructus XVII, 6, 23 

forcs XV, 7, 4 

frugalis X, 95 

forficcs XX, 13, 3 

fmgesXVII, 6, 23; 3, 2 

fori XIX, 2, 2 

frumcn XVII, 3, 2 ; 6, 23; XX, 2, 

formac vcrborum I, 9, 3 

27 

formacium XV, 9, 5 

fruincntuin XVII, 3 

formatum XV, 9, 5 

frumcrc XVII, 3, 2 

formica XII, 3, 9 

frtistuin X X, 2, 27 

formieolcon XII, 3, 10 

frutcx, frutccta XVII, 6, 4 

formido, formidolosus X, 102 fu (hcrba) XVII, 9, 7 

formosus X, 98-99; 243, I, 27, 8; fucata XIX, 16, 1 

XIX, 7, 3 ; XX, 13, 3 

Iticus XII, 8, 2-3; XVII, 9, 98 

formula VII, 11, 13 

fugitiviis X, III 

fornius X, 99; 102; XX, 13, 3; fulcra XIX, 26, 3 

XIX, 7, 3 

Fulgcntius V, 39, 40 

fornax XIX, 6, 6 

fulgcrc XIII, 9, 1 

fornicarius, -ac X, 110 

fulgctra XIII, 8, 2 

fornicatrix X, 110 

fulgor XIII, 8, 2; 9, 2 

fornixXV, 8, 9; X, 110 

ftilgur XIII, 9, 1-2 

forpiccs XX, 13, 3 

fulica XII, 7, 53 

forsitan I, 27, 6 

fulmcn XIII, 9, 1; 2 

fortis X, 98 

fnnalia XIX, 4, x ; XX, 10, 5 

fortitudo II, 24, 6 

funarii XVIII, 35, a 

fortuna VIII, 11,91; f. sccunda X, 

fimcti IX, 4, 20 

357 ; Itana F. vcnit I, 37, 27 

funda XVIII, 10; XIX, 5, 2 

Fortunatac insulac XIV, 6, 8 

fundamcntum XV, 8,1; XIX, 10, 2 

forum XVIII, 15 

fundibahis XVIII, 10, 2; XIV, 6, 

forus XV, 2, 27 ; 6,8; XVIII, 15, 1 4» 

forvus XIX, 7, 3 

fundus XV, 3, 4 

fossorium XX, 14, 7 

fungi XVII, 10, 18 

fragilis X, 100 

ftinis I, 28, 3 ; funcs XIX, 4; to, 5 

C C 2

funus XX, 10, 5; XI, 2,34 . 

fur X, 106; XII, 2, 39 

furca V, 27, 34 

furcifer X, 108 

furcillac XX, 14, 11 

furfures XX, 2, 19 

furfurio XII, 7> 7 2 

Furiae VIII, n, 95 

furnus XV, 6, 6 

furo XII, a, 39 

furtum V, 36, 18 

funtnculus IV, 8, 15 

furvus X, 106; V, 26, 18-19 

fusile aes XVI, 20. 8 

fnstis V, 27, 16; XX, 13, 2 

fusus XIX, 29, 2 

futilis X, 109 

Getcl, 24, 6; X, 112; XX, 4,11 

Gabaon, Gabaonitac IX, 2, 23 

Gabinus cinctus XIX, 24, 7 

Gabriel VII, 5. 10; 11 

Gad VII, 7, 15 

Gadcs XIV, 6, 7; XV, 1, 29; 

7 1 

Gadir XIV, 6, 7 

Gaditanus lapis XIX, 10, 7 ; G. 

fretum XIII, 15, 3 

Gaetuli IX, 2, 15 

Gactulia XIV, 5, 8 ; 17 

gagates XVI, 4» 3 

Gaiamis, Gaianitac VIII, 5, 67 

galactitcs XVI, 4, 20; 10, 4 

Galatac IX, 2. 28; 68; XIV, 3» 

40 

Galatia XIV, 3, 40 

galaticae XX, 2, 31 

galbanum XVII, 9, 28; 95 

galca XVIII, »4 

Galcrius V, 39,35 

galerum XIX, 30, 5; 21, 3; -ros 

XVIII 14, 1 

galIaXVII,7,38;XIX, 19, 5 

Gallaeci IX, 2, 110 

Gallaecia XIV, 4, 29 

Galli IX, 2, 26; 68; 104; 110- 

111; G. Celtici 114; G. Senones 

106; Gallorum caterva 3, 46; G. 

natura^, 105; color, vcstisXIX, 

23» * 

Gallia XIV, 4. »5 ; 5i »°t G. Cisal- 


pina ct Transpadana XIV, 4, 

26 

Gallica (abies) XVII, 7,32 

Gallicus sinus XIII, 16, 2; G. 

vcntus 11, 12; G. tnare 16,16 

galliciniutn V, 30, 4 ; 31, 11 

Galilaea XIV, 3, 23 

gallina XII, 7, 50 

Gallograeci IX, 2, 68; XIV, 3, 40 

Gallus impcrator V, 39, 33 

gallus XII, 7, 50 

galnapis XIX, 26, 2 

galos IX, 7, 17 

ganco, -um X, 114 

Gangaridae IX, 2, 41 

Ganges XIV, 3, 6 ; XIII, 21, 8 

Garama XIV, 5, 13 

Garamantes IX, 2, 125; G. rcgio 

XIV, 5..I3 

garrulus I, 29, 4 ; X, 114 

garrire XI, 1, 58 

garum XX, 3, 10 

Gaulales IX, 2, 124 

gauli XII. 7, 34 

Gauloc IX, 2, 124 

gaurancs XII, 1,53 

gavata XX, 4, 11 

Gaza XV, 1, 16; gaza XX, 9, 1 

gazctum XX, 3, 7 

gazophylacium XX, 9, 1 

Gcdcon V, 39, 11; VII, 6, 54 

Gchcnna, -on XIV, 8, 14 ; 9, 9 

Gclonitim stagnum XIII, 13, 8 

gchi XII, 10, 27 

gcmini IX, 5, 21 

Gcinini III, 71, 25 

gemmacXVI,6: g. gcnera7-n; g. 

caecac 15, 28; g. solis 10, 6 

gcnac XI, 1, 43; 123 

gener IX, 6, 19 

gcncralia nomina I, 7, 5 

Gencsar XIII, 19, 6 

Gencsis VI, 1, 4; 3, 3 

gencthliaci VIII, 9, 33 

gcnetivus I, 7, 31 

gcnialis lectus VIII, 11,88; XX, 

x !' s 

genicularis (hcrba) XVII, 9, 83 

Gcnistae VIII, 4, 7 

gcnitalia XI, 1, 102 

gcnitorcs IX, 5,4 

gcnius VIII, 11,88


Gcnnadius VI, 6, 2 

gens IX, 2, 1 ; gcntium morum 

diversitates 2, 105; g. vestcs 

XIX, 23, 1; g. linguae IX, 1 ; 

g. corpora XIX,23,7;g.habitus6 

gentiana XVII, 9, 43 

gentiles VIII, 10, a ; 3 

genu XI, 1, 108 

genus IX, 4, 4; XI, 1, a; gencra 

verborum I, 9, 8; 7, 33 

GeonXIII, 21, 7 

gcographica XIV 

geomantia VIII, 9, 13 

geomctria III; pracf.; 10-13; II, 

24, 15; I, 2, 2. g., arithmeticac 

ot musicae III, 7 ; 8 

gcometrici numcri III, 13 

Gcrgesaci, -us IX, a, 23 

germanus IX, 6, 6; gcrmana 11; 

g. anas XII, 7, 51 

Germani IX, 2, 97; XIX, 23, 1: 

7 J v » 39. 32 

Germania XIV, 4, 3; 4 

gcrmen, -minatio XVII, 6, 23 

Geryon XI, 3, 28 

Getae IX, 2, 89; XIX, 23, 7 

Gcther IX, 2, 4 

Gibconitac IX, 2, 23 

gigantes XI, 3, 13-14 

gigno XI, 1, a 

gilvusXII, 1, 50 

gingivacXI, 1,54 

Gipcdcs IX, 2, 92 

girgillus XX, 15, a 

glacics XII, 10, 6 

gladiatoriits hidns XVIII, 52, 1 

gladiolus XVII, 9, 83 

gladius XVIII, 6 ; g. chclidoniacus 

6, 7 ; (piscis) XII, 6, 5 

glaucus XIX, 10, 13; (piscis) XII, 

1, 50; 6, 28 

gleba XVI, 1; g. ex aqua XVI, a 

glisXII, 3, 6 

glisccrc XII, 3, 6 

globus XIX, 10, 13 

gloriosusX, 112 

glos IX 7, 17 

glossae I, 30 

glossopetra XVI, 15, 17 

glutto X, 114 

glycirhiza XVII, 9, 34 

glycisides XVII, 9, 4U 

gnarus X, 112 

gnatus I, 27, 9; IX, 5, 13 

gnavus XIX, 1, 8 

Gnostici VIII, 5, 6 

Gomcr IX, 2, 26; 32 

gomor XVI, 26, 17 

Gordianus V, 39, 32 

Gorgadcs XIV, 6, 9 

Gorgias III, 2, 1 

Gorgoncs XI, 3, 29: XIV, 6, 9 

Gothi IX, 2, 27 ; 89; V, 39, 34; 

37; 41; XIX, 23, 7 

Gothia XIV, 4, 3; 3, 31 

Gothonicl V, 39, 10 

Gotorna IX, 2, 33 

grabatum XX, ir, 2 

gracilis X, 113 

graculus XII, 7, 45; X, 114 

gradipcs (avis) XII, 7, 13 

Gradivus VIII, 11, 52 

gradus (comparationis 1 ) I, 7, 27 ; 

(consangitinitatis) IX, 5 

Gracci IX, 2, 69 ; 28 ; 105; G. dialccti 

IX, 1, 4-5; G. nomina in 

I.at. I, 6, 13 

Graccia XIV, 4, 7 I V, 39, 9; 23; 

G. magna XIV, 4, 18 

gramcn XVII, 9, 104 

gramineus pro graminosus I, 34, 4 

gramma XVI, 25, ia 

grammatica I, 1-37 ; I, 5, 1 ; II, 

18, 1-2; 1, 3 

grandacvus X, 113 

grandipcs XII, 7, 13 

grandis X, 113 

grando XII, 10, 5 

granomastix XVII, 8, 7 

Granits IX, a, 76 

graphium VI, 9, i-a 

Gratianus V, 39, 37 

gratiflcus, -tiosus X, 113 

gratus, gratissimus X, 113 

gravis X, 112; IX, 4, 31; g. aetas 

XI, 2, 6; g. accentus I, 18, 3 ; 

g. acs XVI, 18, 13 

gregarius milcs IX, 3, 33 

grex VIII, 1, 8; y. ct armentum 

XII, 1,8 

grus XII. 7, 14-15 

gryllus XII, 3,8 

gryphcs XII, 2, 17 

gryphi XX, 11, 3

guaranen XII, i, 53 

gubellum XIX, 29, 6 

gubernio XIX, 1, 4 

gulaXI, 1,60 

gnmmi XVII, 7, 70 

gurgcs XIII, ai, 4 

gurgulio XII, 8, 17; XI, 1, 58 

gUStUS X, 240; XI, I, 32 

guttaXIII. 20, 5 

guttatus XII, i, 50 

gutture quae gentes loquanlur IX. 

1,8 

guva IV, 11,3 

guvia XIX, 19, 15 

Gymnasiae XIV, 6, 44 

gymnasium VIII, 6, 17; XV, a, 

30; 40; XVIlI, 7, i-a 

gymnici ludi XVIII, I7sqq. 

gymnosophistae VIII, 6, 17 

gynacceum XV, 6, 3 

gypsum XVI, 3, 9; XIX, 10, 20 

gyrgillus XX, 15, 2 

H 

H I, 4, 11 ; 97, 10 

Habacuc VII, 8, 14 

habcnae XX, 16, 3 

liabilis X, 117 

liabitacula XV, 3 

habitntio XV, 3, 1 

habitns, vcstitus, cultus XIX, 22, 

3; 11,36,9; XIX, 33,6 

Hndria, lladriaticum inarc XIII, 

16,6 

Hadrianus V, 39, 29 

Hadrumetus XIV, 5, 7 

hacdi XII, 1, 13 

liacmatitcs XVI, 8, 5 

haemoptois IV, 7, 16 

haemorrhoidac IV, 7, 39 

haemorrhois (scrpcns) XII, 4, 15 

haercditas V, 25, 1; h. intcstata 7; 

li. adcundae dies 24, 16 

haeres V, 25, 1 ; IX, 5, 1 

haeresis VIII, 3. i-a; haercscs 

Christianorum VI, 16, 3; VIII. 

5 ; ti. Iudaeorum VIII, 4 

hacrctici VIII, 5 

HagarVII,6, 30 

Haggeus VII, 8, ai 

liagiogrnpliorum ordo VI, t, 7 


halcyon XII, 7, 25 

halec XII, 6, 39 

Halys XIV, 3, 37 

hama XX, 15, 3 

Hamadryadcs VIII, 11, 97 

hamio XII, 6, 33 

hamus X, 5 

Hannibal XIV, 8, 13; 3, 39; XVI, 

20, 4 

harioli VIII, g, 16 

harmonica III, 18, 1; 19, 1; 20, 1; 

3 

harpax (gemma') XVI, 8, 7; (instrumentum) 

XX, 15, 4 

haruspices VIII, 9, 17; haruspicina 

VIII, 9, 34 ; XIV, 4, 32 

haslaXVIII,7 

hastula XVII, 6, 26 

haurire I, 30, 2; XVIII, 33, 1 

haustra XX, 15, 1 

hcbdomas V, 32 

HebcrV,39,5;6; VII,6,23; IX, 

3,5! 5i 

Ilcbraci V. 39, 5; 9519; VII, 6, 

23; VIII, 4, 2; IX, 2, 5; 51; 

II. nomina in Lat. VII, 1, 1; H. 

lingua IX, 7, 8; I, 3, 4; IX, 

Hcbron XV, 1, 34 

HcbrusXIV,4, 6 

Ilccatacus Milcsius I, 39, 12 

llccatompolis XIV, 6, 15 

licdera XVII, 9, aa; XII, 1, 13 

Hclcna V, 39, n 

Hcli V, 39, 12; VII, 6, 59 

HcIiasV, 39, '5 5 VII, 8,4-5 

Hclicon XIV, 8, n 

Heliopolis XV, 1, 33 

hcliolropium XVI, 7, 12; XVII, 9. 

37 

Hclisaci, -sa IX, 2, 34 

Hclisacus VII, 8, 6; V, 39, 15-16 

Hcllas XIV, 4, 10 

licllcborus XVII, 9, 24 

Hcllcncs XIV, 4, 10 

HclleXIII, 16,8 

Hcllespontia Sibylla VIII, 8, 6 

Hcllcspontus (mare) XIII, 16, 3; 

8; (linea cacli) III, 42, 4 

bclvidus XIX, 28, 7 

lu-lvolac (uvac) XVII, 5, 26 

hdvus XVII, 5, 26 ; XIX, 28, 7

Hemcrinuscirculus III,44,3; XIII, 

6,4 

Hemerobaptistae VIII, 4, 11 

hcmicadium XX, 7, 1 

hcmicranius XII, 5, 13 

hcmina XVI, 26, 5 

hcmisphaeria III, 43 

hepaticus tnorbus IV, 7, ai 

Hepliaestias XIV, 6, 37 

hcphaestitis XVI, 15, 15 

Heraclitac VIII, 15, 33 

Hcraclitus VIII, 6, 20; 23 

Hcraclius V, 39, 42; (hacreticus) 

VIII, 5, 33 

herba XVII, 6, r ; h. aromaticac 

XVII, 9; h. calicularis 9, 41; 

h. cucurbitularis 86; h. gcnicularis 

83; h. lanaria 56; h. lcporina 

43; h. pulicaris 54 ; h. salutaris 

81 ; h. sanguinaria 80 

herbitum XVII, 7, 55 

Hermcs VIII, 11, 45 

hcrciscunda V, 25, 9 

Hcrculcs V, 39, 11; XIV, 4, ir 

Hcrcyniae avcs XII, 7, 31 

hcrcmitac VII, 13, 4 

hcrcinus VII, 13, 4 

Iieres, etc. (vid. haer-) 

Hcrtnagoras II, 2, 1 

hcrmaphroditac XI, 3, ix 

Hcrnics VIII, 11, 49 

Ilcrmogcncs, Hcrmogcniani VIII, 

5.3O 

Hcrmus XIII, 21, 22; XIV, 3, 43 

Hcrodcs VII, 10, 6 

Hcrodiani VIII, 4, 9 

Hcrodotus I, 41, 2 

herocs I, 39,9; VIII, 11, 98; X, 

2 

hcroicum mctnim I, 39, 9-12 

Hcropbila VIII, 8, 4 

hcrpyllos XVII, 9, 51 

Hcsiodus XVII, 1, 1 

Hcsperii IX, 2, 126; 128 

Hcsperia IX, 2, 126; XIV, 4, 28; 

'9 

Hcsperidutn insulac XIV, 6, 10 

Hcspcris civitas XIV, 6, 10 

Hcsperus III, 71, 19 

Hcstcr V, 2, 29; 39, 20; VII, 8, 

29; (Hber)VI, 1,7 

hcsternus V, 30, 20 


Heth, Hethei IX, 2, 23 

Hevila (vid. Ev-) 

hcxamctrum metrutn I, 38, 6 

hexaptota I, 6, 43 

hexaticum hordeum XVII, 3, 10 

hcxecontalithos XVI, 12, 5 

hcxcrcs XIX, 1, 23 

Hczcchias V, 39, 17 ; VII, 6, 73 

liiatus (grammaticns) I, 32, 5; 

(tcrrac) XIV, 9, 3 

Hiberia XIV, 3, 36 

hibcrna XIX, 1, 4 

Hibcrnia XIV, 6, 6 

hibcrnusV, 35, 7 

hicmale solstitium V, 34, 2 

hicms V, 35, 3; 6-7 ; V, 49 

Hiera XIV, 6, 7 

liicra (morbus) IV, 9, 8 

hieracitcs XVI, 15, 19 

hieratica charta VI, 10, 3 

Hiercmias (vid. Jer-) 

hicrobotanc XVII, 9, 55 

Hicronymus I, 44, 4; VI, 6, 2; 7. 

2; 4, 4; V, 28; 39, 37; VII, 

Ilicrosolyma XIV, 3, 21; XV, 1, 

5! V, 39, ar; Hierusalem VIII, 

1, 6; XV, r, 5; Hierosolymitanum 

templum 13; 18 

hilaris X, 125 

hiluin X, 185 

liinnulus XII, 1, 21 

Hiob (viil. Job) 

hippagogus XIX, 1, 24 

HippoXV, 1,28; XIV, 5,957,7 

hippoccntaurus 1,40; 5; XI, 3,39 

Hippocrates IV, 3, 2; XIV, 6, 18 

Hippolytus VI, 17, 1 

Hippopodes XI, 3, 25 

hippopotamus XII, 6, 21 

hipposclinon XVII, n, 3 

hirci XI, 1,65; XII, 1, 14 

hircosus X, 146 

hircus XII, t, 14 

hirmos I, 36, 18 

hirsntus X, 117 

liirundo XII, 7, 70 

Hispalis XV, i, 71 

Hispani IX, 2, 29; 109; 1,8; II. 

vcstis XIX, 23, 1 

Hispania XIV, 4, 28 ; 30; V,39, 24 

ilistcr ;ett\ vid. Is-)

historia I, 40-43 

histrio XVIII, 48; h. picti vultus 

X, ng 

histrix XII, 2, 35 

hodie V, 30, 18 

holocausturo, -toma VI, 19, 35 

holographum V, 24, 7 

holoporphyra (vestis) XIX, 22, 14 

holoserica (vestis) XIX, 22, 14 

Homcrus VIII, 8, 3; V, 39, 13 

homicida, -dium V, 26, 15 

homilia VI, 8, a 

homo 1,28, 3; XI, 1, 4; h. protoplastos 

XIX, 15, 1 

homocoptoton I, 36, 15 

homocosis I, 37, 31 

Homogirus XVII, 1, 9 

homonyma nomina I, 7,15; 34, 16 

homotcleuton I, 36, 16 

honcstus, -tas X, 116; h. gcnus 

causarum II, 8, t 

honorabilis X, 115 

honorarium vinum XX, 3, 8 

Honorius Impcrator V, 39, 38 

honos I, 26, 23 

hora V, 29, 2 

hordcum XVII, 3,10 

hortncsion XVI, 14, 11 

horologium XX, 13, 5 

horoscopus VIII, 9, 37 

hortus XVII, 10, r ; hortorum instrumcnta 

XX, 14 

hosae XIX, 34, 9 

Hosanna VI, 19, 23-23 

hospes, -pitalis X, 196 

liospitium XV, 3, 10 

hostia VI, 19, 32 

humilisX, 115; h. causarum genus 

II, 8, 1 

hmnaniis, -nitas X, ti6 

humores IV, 5, 3 ; XI, i, 16 

hutnare et sepelirc XI, a, 36 

hiimatus X, 121 

iuitncms XI, 1, 63 

hnmidns XVII, 5, 13 

humusXII, 3,1; XIV, 1,1; XX,3,4 

Hunni, H»»gni IX, s, 66 

Hus IX, 2, 4 

hyacinthina vestis XIX, 39, 11 

hyacinthizon XVI, 9, 4 

hyacinthtisXVU,9, 15; (lapls; vid. 

jac-) 


Hyades III, 71, 12 

hyaenia (lapis) XVI, 15, 25 

hybridae XII, 1, 61 

HydaspesXIII, 21, 13; XIV, 3, 8 

hydra XI, 3, 34; 35; XII, 4, 23 

hydria XX, 6, 4 

hydromantia VIII, 9, 12-13 

hydromcli XX, 3, 11 

hydrophobia IV, 6, 15 

hydrops IV, 7, 23 

hydros XII, 4, 22 

Hylas XIII, 21, 20 . 

hymenaeus IX, 7, 22 

hymnus I, 39, 17 ; VI, 19, 17 

hyoscyamos XVII, 9, 41 

hypallage I, 36, 22 

Hypanis XIV, 3, 6 

hyperbaton 1,37, 16; II, so, 9 

hyperbolc I, 37, 21 

Ilyperborci montes XIV, 8, 7 

hyphe II, 31,43 

hyphen I, 19, 6 

hypnalis XII, 4, 14 

hypocrita X, 118-120 

hypodiacones VII, »2, 23 

hypogeum XV, 3, 12 

hypostasis VII, 4, 11 

hypotheca V, 35, 24 

hypothctici syllogismi II, 28, 35 

hypozeaxis I, 35, 4 

Hyrcani, Hyrcania IX, 2, 43; 

XIV, 3, 33 

hyssopus XVII, 9, 39 

I 

1 l> 4.5-7; n; 27» " ; p«> y 4* 

15 ; IE (nota) 23, 1 

iambicum metrum I, 39,6 

iambus I, 17, 4 

Iasius IX, 2, 67 

Ibcri IX, 2, 29 ; 109 

lbcria XIV, 4, 28 

Ibcricus sinus XIII, 16, 2 ; 5 

Ibcms XIV, 4, 28; XIII, 91, 31 

ibcx XII, 1, 16-17 

ibis XII, 7, 33 

Icarium marc XIII, 16,8; XIV, 6, 

26 

Icaria XIV, 6, 26 

IcarusXIII, 16,8 

ichncumon XII, 2, 37 

ichnos XIV, 6, 39


Ichthyophagi IX, 2, 13 

icon I, 37, 32 5 XVI, 3, 4 

Icosium XV, 1, 76 

ictcris IV, 8, 13 

ictis XII, 3, 3 

ictus V, 27, 19 

id et it I, 27, la 

Idaeus dactylus XVI, 15, xa 

Ididia VII, 6, 65 

idiota X, 143 

Idithun VII, 8, 28 

idololatria VIII, 11, II 

idolum VIII, II, 13-14 

Idumaei IX, 2, 9 

Idus V, 33, 13 

idyllion I, 39, 21 

ignarus X, 112; 142; XI, 1, 47; 

V, 27, 25 

ignavus X, 142 

ignis VIII, 11, 3?; XIX, 6, 2-4; 

XIV, 3, 12; (in homine) XI, 1, 

16; i. saccr IV, 8, 4 

ignobilis V, 27, 25; X, 146 

ignominia V, 27, 25 

ignotus X, 146 

ilcos IV, 6, 14 

ilcx XVII, 7, 26 

ilia IV, 6, 14; XI, 1, 100 

lliumXIV, 3, 41; XV, 1,38 

illatio inductionis II, 9, 6 

ilhistris X, 126 

Ulyricum XIV, 4, 7 ; I. iris XVII, 

>9i *9 

itnngo vocis XVI, 3, 4 

iinbceillns X, 128 

iinbcr XI11, 10, 4 

imbriccs XIX, 10, 15; XV, 8, 15 

imbrumarii V, 35, 6 

imbuli XV, 2, 26 

immanis X, 139 

immarcescibilis X, 127 

immaturus XVII, 6, 24 

immcmor X, 143 ; XI, 1, 13 

immolatio VI, 19, 31 

immunis XIV, 8, 33; IX, 4, 21 ; 

; X, 140 

impar (ctc.) numcrus III, 5 

impcnsa XIX, 29, 4 

imperativus modus I, 9, 4 

impcrator IX, 3, 14 ; V, 39, 33; 

VIII, 10, 73 

imperitus X, 143 

impcrsonale vcrbutn I, 9, 5 

impctigo IV, 8, 6 

impiits ct iniqmts X, 132 

importiinus X, 136 ; XIV, 8, 39 

impositio manus VI, 19, 54 

impossibilc II, 12, 5 

impostor X, 150 

improbus X, 135 

improvisus X, 147 

impudcns X, 148 

impudicus X, 148 ; i. digitus XI, 1, 

7* 

in cardinc res cst XV, 7, 6 

in procinctu X, 218 

Inachus I, 3,5; (fluvius) XIII, 21, 

25 ; XIV, 4, 14 

inacqualis numcrus III, 6, 3 

inanis X, 128 

inaurcs XIX, 31, 10 

incantator VIII, 9, 15 

incassum XIX, 5, 3 

inccnsum IV, 12, 3 

inccntor X, 130 

inccrtus X, 148 

inccstum, -tus V, 26, 24 

inclioativa vcrba I, 9, 3 

incincta X, 151 

inciti XVIII, 67 

inclitus X, 126 

incola IX, 4, 38; 40 

incolnmis X, 137 

inconstans X, 128 

inconsultus X, 144 ; 39 

iuconvcnicns II, 12, 3 

incorporalia nomina I, 7. 4 

incredibilc II, 12, 4 

incubi VIII, 11, 103 

incubo VIII, 11, 104 

incus XIX, 7, 1 

indagator X, 282 

indcmnis X, 141 

indcx X, 147 ; i. digitus XI, 1, 70 

Indi IX, 2, 5; 39; 128; XIX, 23, 

6 

India XIV, 3, 5-7 

indicativus modus I, 9, 4 

indictac feriae VI, 19, 82 

indicum XIX, 17, 16 

indigena X, 147; 1X,4,39 

indtictio II, 9, 5 

indutncntum XIX, 22, 1 

IndiisXIll.ai, 11; XIV, 3, 6

indntiac XVIII, i, n 

induviac XII, 4, 47 

incbrac XII, 7, 77 

incptus X, 144 

incrmis X, 141; 90 

iners X, 141 

incrtictila XVII, 5, 24 

inexpiabilis X, 131 

infamia V, 27, 26 

infamis X, 135 

infans XI, a, 9 

infantia XI, 2, 2 

infcriora tcrrae XIV, 9 

infcrnus XIV, 9,11 

infcrtum vinutn XX, 3, 7 

infcrus XIV, 9, 10 ; i. sinus XIII, 

26, 2 ; i. tnare 16, 7 

infmitivus modus I, 9, 5 

infmitum II. 15, 2; i. pronomcn I, 

0, a; 5 

infirnnis X, 128 

iniltiatio V, 26, 20 

infitiator X, 149 

informis X, 138 

infrcndcns X, 137 

infrcnis X, 136 

inftitn XIX, 30, 4 

ingeniosus X, 122 

ingcnni IX, 4. 46 

ingloriostis X, 138 

inglorhts X. 138 

inglnviosus X, 137 

ingnina IV, 6, 19 

inhoncsta 'pudcnda' XI. 1, ioa; 

(in rhctorica) II, a, 3 

iniinicus X, 133 

iniquns ct impiits X, 132 

iniuria V, 26, 10 

inlatidabilis X, 131 

innocuns X, 125 

innos X. 125 

innuba IX, 7. 11 

inops X, 145 

iiiquilinus IX, 4. 37-38 

insana licrba XVII, 9, 41 

inscins X, 143 

insidere X, 151 

insidiae, -diosus X, 151 

insinccrus X, 242 

insipiens X, 240 

iusitio XVII, 6, it 

insonac littcrae I, 4, 4 


inspcctativaphilosophia 11,24, IO-TI 

instar XIX, 10, 1 

instaurarc, -atio XIX, 10, 1 

instructum V, 25, 27 

instruraentum V, 25, 26; i. legalia 

V, 24; i. scribcndi VI, 14, 3 

insubuli XIX, 29, 1 

insulae XIV, 6 

intcgri restitutio V, 25, 36 

intellegcntes X, 234 

intcmcratus X, 127 

intcmpcstum, -tivc V, 31, 10 

intcr pro e V, 26, 17 

intcrcalare VI, 17, 28 

intcrcalares dics VI, 17, 28 

intcrccptus X, 150 

intcrcilium XI, 1, 42 

intcrdiccre aqua ct igni V, 27, 38 

interdictum V, 25, 33 

intcrfinium XI, 1, 48 

intcriectio I, 14 

iutcrlunitim III, 55 

intcrmissio XVII, 2, 2 

intcrnccida X, 149 

internccium V, 26, 27 

intcrpola (vcstis) XIX, 22. 23 

interprcs X, 123 ; VI, 4 

intcrprctatio II, 27, 3 

interscapilium XI, 1, 93 

intervallnm XV, 9, 2 

inlcstabilis X, 135 

intcstata liacrcditas V, 25, 7 

intcstina XI, 1, 129-131 

intubtis XVII, 9, 37; 10, 12 

intns ' incus' XIX, 7, 1 

inui VIII, 11, 103 

innlaXVII, ir, 9 

invcnirc, -ntio, -ntor X, 122 

invcstis X, 152 

invctcrator X, 139 

invidiosus X, 134 

invidus X, 134 

invisus X, 134 

invitarc XX, 2, 1 

involare XVM, 7, 67 

involucnim XX, 9, 6 

Ion IX, 2, 77 

IoncsIX,2,28;77;I. dialectus 1,5; 

I. siuus XIII, 16, 2; I. mare IX, 

a, 28; XIII, 16, 7 ; I. columnae 

XIX, 10, 22 

Ionictis pes I, 17, 17


iotacismus I, 32, 7 

ira XI, 1, 127 

iracundus X, 12; 125; 129 

irntus X, 12 ; 131 

Iris XVIII, 41, 2 

iris (Illyrica) XVII, 9, 9; (lapis) 

XVI, 13, 6 

ironia I, 37, 23; II, ar, 14 

irrationalis magnitudo III, 11, 3 

irrigare XIII, ai, 4 

Isaac V, 39, 8 ; VII, 7, 4 

isagogae II, 25, 1 

Isaias VII, 8, 7; (liber) VI, 1, 6; 

2, 22 

Isauria XIV, 3, 44 

ischias IV, 7, 29 

iscus 'discus' XX, 4, 9 

isicia XX, 2, 30 

Isis VIII, 11, 1; 84; I, 3, 5; HI, 

22 ; it2 

Ismahcl VII, 6, 32; VIII, n, 7 5 

IX, 2, 6 

Ismahclitac V, 39, 8; IX, 2, 6; 57 

isox XX, a, 30 

isoplctiros III, 12, 2 

Isracl IX, 2, 52 

Issachar VII, 7, 11; 9, 20 

IstcrXIII, si, 28 

Istri IX, 2, 83 

Istria XIV, 4, 17 

it non 'id* 1, 27, 12 

Itali IX, 2, 29; 85; XIV, 5, 18; 

I. lingua 1, 6; 98; XX. 9. 4 

ItaliaXIV, 4. 18; 5, 18 

iter et itiner XV, 16, 8 

itincra XV, 16 

itus XV, 16, 8 

Ityraci XVII, 7,40 

J 

JaVII, 1, 15; VI, 19, 19 

jacynthus XVI, 9, 3 

Jacobus V, 39, 8; VII, 7, 5 ; 9, 13; 

(minori 15; (Alphaei) 9, 14 ; 

(epistola) VI, 1, 10; 2, 47 

jactans X, 129 

jactus in ludis XVIII, 21 ; 65 

jacula 'tesscra' XVIII, 63 

jaculutn XIX, 5, a; XVIII, 21; 54 

jaculus (serpcns) XII. 4, 29 

Jahcl VII, 6. 53 

JairV, 39, 11 ; VII, 6, 55 

Janiculum XV, i. 50 

janitriccs IX. 7, 17 

Jannes VII, 6, 44 

janua XV, 7, 4 ; i. cacli III. 40; 

XIII, 1, 7 

Januarius V, 33, 3 

Janus VIII, 11, 371 v » 33- 3 4 

Japhct VII, 6, 18; IX, 2, 2; 26 

Jarcd V. 39, 3 

Jason IX, 2, 46 

jaspis XVI, 7, 8 

Javan IX, 2, 28; 34 

Je VII, 1, 11 

Jebus IX, 2, 23; (urbs) XV, 1, 5 

Jcbusaci IX, 2, 23 

Jcconias VII, 6, 75 

jccur XI, 1, 125 

Jehu V, 39, 14 

jciunium VI, 19, 65-69 

jciunum VI, 19, 65 ; XI, 1, 131 

jentaculum XX, a, 10 

Jephtc V, 39, 11; VII, 6, 55 

Jeremias I, 38, 19; VI, 1, 6; 2, 

23-24; VII, 8, 8; (liber) VI, 

1, 8 

Jcricho XV, 1, 20 

Jcroboam VII, 6, 76 

Jcssai VII, 6, 62 

Jcsu Naue VI, 1, 6 

Jcsus VII, 2, 7; 8 

Jcsus (Sapicntiac libri scriptor) 

V, 39, 22 

Jczabcl VII, 6, 78 

Joachaz VII, 6, 75 

Joachim V, 39, 18 ; VII, 6, 75 

Joanncs VI, 2, 39; VII, 9, 5; VI, 

1, 10; VII, 8, 1 ; 9, 12; V, 39, 

28; 48; VI, 17, 17 ; (cpistolac) 

VI, 1, 10; 2, 47; (anacliorcta) 

V, 39, 37 

Joas V, 39, 16; VII, 6, 70 

Joatha VII, 6, 79 

Joatham V, 39, 16; VII, 6, 79 

JobVlI, 6, 42; IX, 2, 4; (I, 39, 

11); (liber) VI, 1, 7 ; 2, 13-14 

(fons) XIII, 13, 8. 

jocosus X, 125 

Johcl V)39, 14; VII, 8, n 

Jonadab V, 39, 15 

Jonas VII, 8, 18 

Jonathas VII, 6, 66 

Joppc XV, 3, 19


Joram V, 39, 15 ; VII, 6, 69 

Jordanis XIII, 21, 18 

Josaphat V, 39, 15; VII, 6, 69 

Joseph V, 39,9; VII, 7, 17 

Josias V, 39, 18 ; VII, 6, 74 

Josua V, 39, 10 : VI, 1, 6 ; (liber) 

VI, 3,8 

Jovinianus V, 39, 36; (haereticus) 

VIH, 5, 56 

Jovinianistae VIII, 5, 56 

Jovis •Jupiter' VIII, n, 34 

JubaVIII, 11, 1 

jubar III, 71, 18 

jubtleus V, 37, 3 ; (annus) VI, 18,5 

jucundus X, 125 

Juda et Israel V, 39, 14 

Judaca XIV, 3, 17; 20; capta V, 

39» »8; 25; XIII, 13,9 

Judaei VIII, 4, 1; IX, 2, 52-53; 

V, 39, 43 J XIX, 23, 7 

Judaicus lapis XVI, 4, 12 

JudasVII, 7, 10; (Jacobi) VIII, 9, 

19; (Iscariotcs) ao; (epistola) 

VI, 1, 10; 2,47 

judex IX, 4, 14; XVIII, 15, 6; 

Judicum liber VI, t, 6 ; 2, 9 

judicialis causa II, 5, 5 ; j. status 2 

judicium XVIII, 15, 2 

Judith V, 39,19; VII, 8,29; (libcr) 

VI, 1,9; a,33 

jugerum XV, 15, 3 

juglans XVII, 7,21 

Jugula III, 70, 11 

jngum XIV, 8, 20; (navis) XIX, 

a.5 

JuJia Romula XV, 1,71 

Juliades XIV, 3, ao 

Julianns V, 39, 36. 

Julius IX, 3, 13; V, 39,25 ; (men« 

sis) 33, 10 

jumentum XII, 1; XVI, 18, 4 

junciis XVIII, 9, 96 

junior XI, 2, 26 

juniperusXVII, 7,85 

Junius (mcnsis) V, 33,9; J. Brutus 

X, 28 

Juno VIII, ii, 69sqq. 

Jupiter VIII, 11, 34sqq.; XII, 1, 

28; III, 71, 23; Jovis dics V, 

30,6 

jurgtum XVUI, 15, 4 

juridicus X, 124 ; j. notae I, 23 

jus V, 3, i sqq.; II, 10, 1-2; IX, 

2, 28; 6, 28; XVIII, 15, 5»; 

jure disputare IX, 4, 14 

jus XX, 2, 32 

Justinianus V, 39, 40 

Justinus V, 39, 40 

justitia II, 24, 6; XVIII, 15, a 

iustus X, 124 

juvare, XI, 2, 16 

juvcnca XII, 1, 32 

juvencus XII, 1, 25 ; XI, 2, 16 

juvenis XI, 2, 16 

juventus XI, a, 5 

K 

K I, 4, 19; 27,13 ; XIX, 31, 3; kk 

(nota) 23, 1 

kalendae V, 33, 13; VI, 18, 11 

kalcndaria I, 44, 4. 

kam ' Aegypttis' VII, 6, 17 

koenonosis II, 21, 38 

I- ct d I, 27, 14 ; VI, 16, 12 

labda (nota) I, 24, 2 

labdacismus I, 33, 8 

labcllum XX. 6, 8 

labens X, 158 

labia XI, 1, 50 

Labin IX, 2, 19 

labina XVI, 1, 4 

labos I, 27, 23 

labtum XI, 1, 50 

labntm XI, 1, 50; XX, 6. 8 

labrusca XVII, 5, 3 ; 9, 91 

labyrinthus XV, 2, 36 

lacXI, 1,77; XX, 2, 34 

Lacedaemones IX, s, 18; L. et 

Spartani XV, 1, 47 

Lacedaemonia XIV, 4, 16; (urbs) 

XV, 1, 47 

Lacedacmonium marmor XVI, 5. 2 

laccratio genarum XI, 1, 123 

laccrna XIX, 24, 14 

lacernati XIX, 24, 14 

lacertus XII, 4, 34; lacerti XI, 1, 

117 

lacessitor X, 160 

lacritna XI, f, 41 

lactatum XX, 3, 10 

lacteus circulus III, 46; XIII, 5, 7 

lactuca XVII, 10, 11


laculata XIX, aa, n 

lacunar XV, 8, 6; XIX, ia; XX, 

10,4 ; lacunarium XV, 8,6; lacus 

XV, 8, 6 

lacus XIII, 18; XV, 6, 8; 8, 6; 

XX, 14, la; XIII, 19, a-8; 13, 

a ; lacuum virtutcs XIII, 13 

lactamen XVII, a, 3 

laetitia I, 37, 14 

laetus I, 27, 14 ; X, 155 

laeva XI, 1, 68, 90 

lacvir IX, 7, 17 

lagci XVII, s, 16 

lagcna XX. 6, 3 

laicus VII, 14, 9 

lambda (vid. labda) 

Lamcch V, 39, 4 ; VII, 6, 14 

lamenta VI, 3, 33 

Lamiac VIII, 11, 102 

lampas XX, 10, 6 

lana XIX, 27 

lanaria licrba XVII, 9, 56 

Iancca XVIII, 7, 5 

Langobardi IX, a, 95; V, 39, 41 

languidus X, 163 

laniflcium XIX, 20 

lanista X, 159 

Lamis IX, 2, 94 

lanx XVIII, 7, 5 

Laodicia XV, i, 14 

lapathia XVII, 10, ao 

lapathum XVII, 10, 20 

lapella XVII, 9, 84 

lapidosus X, 254 

lapis XVI, 3, 1 sqq.; I. lunaris 4, 

6; I. Tiburtinus XIX, 10, 5; I. 

arcnaccus 7; !. pipcrinus 8; 

I. conchleaceus 8; I. coluinbinus, 

1. molaris 10 ; L. Gaditanus 10, 

7 ; I. spccularis XVI, 4, 37 ; I. 

lyncurius XII, a, 20 

lapistrus XVII, 10, ao 

Lapitha IX, a, 70 ; Lapithae IX, 2, 

70; XIV, 4. ia 

lappa XVII, 9, 66; 84 

lappago XVII, 9, 84 

laqucarii XVIII, 56 

laqucarium XV, 8, 6; XIX, 12 

laqucatorcs XVIII, 56 

lardum XX, 2, 34 

Larcs XX, J, 24 

larex XVII, 7, 44 

largus X, 156 

Larvac VIII, n, 10 

larvatio IV, 7, 6 

lascivus X, 160 

laser XVII, 9, 37 

latcrculus VI, 17, 4 ; XV, 8, 6; 

XIX, 10, 16 

latcrXV, 8,6; XIX, 10, 16 

laterna XX, io, 7 

latex XIII, 20, 4 

Latini IX, 2, 84; 4, 51 ; L. lingua 

IX, 1, 6; L. litterac I, 4; V, 39, 

11 ; Latinc loqui II, 16, 2 

latitudo III, 12, 6 

latium XIV, 4, 18 ; XV, 1, 50 

latomia VIII, 11, 57 ; V, 27, 23 

latro X, 159 

latus XI, 1, 90 

laurus XVII, 7, 2 

lautus X, 163 

Lavinium XV, 1, 53 

laxus X, 160 

Lazarus VII, 10, 6 

lca XII, 2. 3 

lcacna XII, 2, 3 

Lcbbacus VII, 9, 19 

lcbcs XX, 8, 4 

lcbitonarium XIX, 23, 24 

lecticaXX, 11 

lcctio VI, 19, 9 

icctistcrnium XV, 5, 1 

lector VII, 13, 24; X, 154 

lcctus gcnialis VIII, 11, 88; XX, 

".5 

lcgalis dcflnitio II, 5, 10; I. status 

3; I. instrutncnta V, 24 

Icgcre X, 154 

legio IX, 3, 46-47; XIX, 33, s 

legitimac feriae VI, 19, 82; I. littcrac 

I, 4, 10 

lcgumina XVII, 4 

Lcinus (fons) XIII, 13, 5 

lembus XIX, 1,25 

lemniscus I, ai, 5 

lenae XIX, 33, 1 

lendes XII, 5, 15 

leno X, 63 ; 160 

lcnticula XX, 7, 4 

lcntigo IV, 8, 3 

lcntis XVII, 4, 5 

lcntiscus XVII, 7, 51 

lcntus XVII, 7, 51


Ico XII, 2, 3-6; (piscis) XII, 6, 5 ; 

(signum) III, 70, 27; Lco V, 

39.39 

Leogoras Syracusanus I, ai, 14 

lcontophonos XII, 2, 3.) 

lcopardus XII, 2, 11 

leporina (herba) XVII, 9, 43 

lepra IX, 8, 11 

leprosus X, 162 

Leptis XV, r, 28; (magna) XIV, 

5.6 

lepus XII, 1, 23; (piscis) 6, 23 

lepusculi 'tesserae' XVIII, 63 

Lesbium marmor XVI, 5, 13 

lethargia IV, 6, 5 

lcucochrysus XVI, 15,6 

lcuga XV, 16, 1 ; 3 

Icx V, 3,25 sqq.; II, ro; IX, 3.6; 

I. Papia Poppaca V, 15, 1; I. Falcidia 

2; 1. Aquilia 2; 1. Rhodiac 17 ; 

Lcx ab Esdra rcnovata V, 39, 20; 

apud l. Hcbraconim VI, 1, 5; 

I. sanctae XV, 4, a 

Levi VII, 7, 9 

Lcviathan VIII, 11, 27-28 

lcvidcnsis (vcstis) XIX, 22, 19 

lcvir IX, 7, 17 

levis X, 112 ; 158; IX, 4, 31 

Levitac VII, 12, 22 

Lcviticus (liber) VI, 1, 4 ; 2, 5 

Lia VII, 6, 36 

libaiuis'liis' XVII, 8,3 

Libanus IX, 2, 49; XIV, 8, 4 

libare -atio V, 19, 31-32 

libcr VI, 8, 2; 12, 3; 13, 1; 3; 

I, mcdicinales IV, 10; I. Moysis 

VI, 2,1; 1. apocryphi VI, a, 51- 

53; I. Vcteris Testamcnti VI, 

1» 4 

libcr (cortex) XVII, 6, 16 

Libcr VIII, 11, 3; 43-45» XVII, 

5. * 5 IX; 3. 32 

libcralcs discipltnae I, 2, 1-2; I. 

litterae I, 4, 2 

Liberalia XVIII, 16, 3 

libcralis X, 156 

liberi IX, s, 17-18; XI, 1, 145 

libcrtinus IX, 4, 47 

libcrtus IX, 4, 47 

liludinosus X, 160 

libonotus XIII, 11. 7 

Libra III. 71, 29 

libra XVI, 25, 20 

librarii VI, 13, 3 ; 14, 1 ; I. instrumcnta 

VI, 13 

Ubs XIV, 5, 1 

Hbutn XX, 2, 17 

Liburna navis XIX, 1, 12 

Libya XIV, 2, 1; 4, 1; XIV, 5; 

1. Cyrcncnsis 1, 77; 5, 4 

Libyana charta VI, io, 3 

Libyca Sibylla VIII, 8, 3; L. uvae 

XVII, 5, 17 

Libyi IX, 2, 11, 19 

Libysticae fabulae I, 40, 2 

licia XIX, 29, 7 

licinum XIX, 22, 27 

licnosis IV, 7, 22 

licntcria IV, 7, 37 

ligatura VIII, 9, 30 

Ligeris XIV, 4, 27 

lignarii XIX, 19 

lignum XVII, 6, 25; 7, 65; XIX, 

19, 2 

ligones XX, 14, 6 

Ligiir, Ligurcs XIV, 6, 41 

Ligusticuin mnrc XIII, 16, 6; L. 

planta XVII, 11, 5; L. sinus 

XIII, 16,2 

lilia XVII, 9, 18 

Lilybacum XIV, 7, 6 

lima XIX, 7, 4 

limax XIX, 7, 5 

limbtts XIX, 33, 7 

llmcn XV, 7, 7; 14, 2 

liincs XV, 14, 2; !. maxitni 4; I. 

Persicus IX, 2, 63 

Hmncsios XVII, 9, 33 

limpidum (vinum) XX, 3, 6 

limutn XIX, 7, 4 

limus XV, 14,2; XVI, 1,2; XIX, 

33, 4 ; (adiecU) XIX, 22, 26 

linamcntum XIX, 23, 6 

linca III, 12, 6 

linca vestis XIX, 23, 16 ; I. (veslitncnta) 

XIX, 18, 3 

lincalis numcrus III, 7, 3 

lingua XI, 1, 51 ; 1. Aeolica IX, 2, 

34; 1. Dorica 80; 1. Hebraca et 

Chaldaea 1, 9 ; 1. Latina 6, 7; I. 

Syrica 1,9; I. divcrsitas 1, 1; I. 

sacraci,3; l.Gracca4;I.Scoltica 

XIX, 23, 6; ' vcrba' 1, 2 

lingulati XIX, 31, 13


linostema (vcstis) XIX, 22, 17 Loth VII, 6, 26; IX, 6,9 

lintcatac gcntcs XIX, 23, 6 lotium XI, 1, 138 

linter XIX, 1, 25 

lotos XVII, 7, 9 

linum XIX, 37,1 

lotus X, 163 

linus 111, 16, 1 ; (fons) XIII, 13, 5 lubricus X, 158; XII, 4, 2; XIV, 

liparea XVI, 15, 22 

8,36 

Liparus XIV, 6, 37 

lucanica XX, 2, 28 

liquamcn XX, 3, 20 

Lucanus VIII, 7, 10 

liquidac litterac I, 4,9 

Lucas VII, 9. 23 ; (cvangclium) VI, 

lira X, 78 ; XV, 15, 6 

1. 10; 2. 37-38 

lis XVIII, 15, 4 

lucac bovcs XII, 2, 15-16 

litania VI, 19, 80 

Utccrna XX. 10, 2 

lithargyros XVI, 19, 4 

luccrnaris hcrba XVII, 9, 73 

litliostrota XIX, 14 

Lucifer III, 71, 18; V, 30, 7 ; VI, 

littera I, 3 ; 1, 15; I, 4, 3; 16; 19. 3; III, 66, 2; (cpiscopus) 

XIX, 18, 4 ; 1. Latinac V, 39, VIII. 5. 55 

II ; I, 4 ; Gracconnn a quo rc- Lucifcriani VIII, 5, 55 

pertae 1. Itpai ct n&vdtjfioi 1, 3, 5 ; Lucina Vlll, 11, 57 

1. mysticac 8; littcrarum notac Lucrinus lacus XIII, 19, 8 ; XIV, 

1, 25 ; littcrarum vitia II, 19 4. 9 

littcraria rcs VI, 3 

luctantcs XIX, 19, 6 

litteralio I, 3, 1 

luctatio XVIII, 23 

litus 11,29,8; XIV, 8, 41 

lucubros XVII. 9. 73 

Livius 1, 44, 4 

lucubrum XX, 10, 8 

Lix XV, 1, 74 

luculcntus X, 154 

lixa XX, 2, 22 

Lucullcum marnior XVI, 5. 17 

locatio V, 25, 12 

Lucullus VI, 5, 1 

loculus XX, 9, 3 

lucusl, 37.24 ; XIV, 8, 30 ; XVII, 

locuplcs X, 155 

6.7 

locus in catcguriis 11, 26, 8; loci Ludi (fjlius Scm) IX, 2. 3 

nomina I, 7, 24 ; 1. communis II, ludus XVIII, 16, 2 sqq.; 1. gladia- 

4i 7-8; 1. sacra ct sancta XV, torii XVIII, 52, 1 ; 1. cqncstris 

4, » 

XVIII, 53; 1. circcnses XVIII, 

locusta XII, 8, 9 

27; XVIII, 59 

lodix XIX, 26, 2 

ludicra XVIII, 16, 1 

logica I, 2, 1 ; II, 22, 1; 24, 4 ; 7 lucs IV, 6, 19 

Logici (hacrctici) VIII, 6, 6 lugubrcs vcstcs ct Ilorcs XI, 1, 123 

logion XIX, 21, 6 

luinbarc XIX, 22, 25 

loligo XII, 6, 47 

lumbi XI, 1, 98 

loliutn XVII, 9, 105 

lumbricus XII, 5, 13 

longacvus X, 156 

lumcn XIII, 10, 14; 'oculus' XI, 

longanimis X, 157 

1,36 

longao XI, 1, 101 

luminariorum vasa XX, 10 

longitudo III, 12, 6 

luna III, 71, 2; lunae magnitudo 

Longobardi IX, a, 95; V, 39, 41 III, 48; I. lutnen 53; 1. cursus 

longus X, 156; 1. vcrsus I, 39, 6; 56; 1. vicinitas ad tcrrain 57; 

1. navis XIX, 1, 14 

• intcrlunium 55; 1. formac 54; 

loquax X, 155 

quando cursuni suum cxplcat 66, 

loquclarcs pracpositioncs I, 13 a; 1. dies V, 30, 6 ; (calcci or- 

lora XX, 16, 3 

namcntum) XIX, 34, 3; 27, T 

lorandnnn XVII, 7, 54 

liinaris nnnus V, 36, 3; I. clics 

lorica XVIII, 13 

VI. 17. 30; 1. lapisXVI,4,6


lunaticus X, 6t ; IV, 7, 6.. 

Luncnsc marmor XVI, 5, 18 

lunula XIX, 31, 7 

lupa 'meretrix' XVIII, 42, a ; X, 

»63 

lupanar XVIII, 43, 3 

lupata XX, 16, a 

lupinum XVII1,4, 7 

Iupus XII, 9, 23-24; lupus in fabula, 

I, 37, 37; XII, a, 24; 

(piscis) XII, 6, 5; 24; (instrumentum) 

XX, 15, 4 

luridus X, 162 

luscinia XII, 7, 37 

luscitiosus X, 163 

luscus X, 163 

Lusitania XIV, 4, 29 

lustrum V, 37, a ; lustra V, 37, a; 

XIV, 8, 29 

lusus cubitalis XVIII, 61, 2 

lutcus XIX, 28, 7 

lutum XVI, 1, 4; XIX, 10. 18; I, 

29.3 

luxXIII, 8, a; 10, 14 

liixuriosns X, 160 

luxus (adj.) X, 160; XX, 2, aa 

hixus XX, a, aa 

Luza XV, 1, aa 

Lyacus VIII, n, 44 ; XX, 3, a 

Lycaonia XIV, 3, 41 

lychnites XVI, 14, 4 

lychnium XVII, 6, 25; 7, 65 

lychnus XX, 10, a 

Lycia XIV, 3, 46 

lyciniac XVII, 7, 65 

lyciscus XII, a, 28 

lycophthalmos XVI, 15, 20 

Lydia XIV, 3, 43 

Lydii IX, 2, 3 

lygdinus XVI, 5, 8 

lymphaticus X, 161; (morbus) IV, 

6» 15 

lyncurius lapis XII, a, ao; XVI, 8,8 

lynx XII, a, 20 

lyraVIII,7,4,- I", 22, 8 ; V, 39, 

n ; (signum) III, 71, 36 

lyrici VIII, 7, 4 

M 

M (nota) I, 03. 1 

Macaronncsus XIV, 6, 15 

Maccdoncs IX, 3, 78; M. phalanx 

3>4 6 

Maccdonia XIV, 4, 13 

Macedonius, Macedoniani VIII, 5, 

44 ; VI, 16, 7 

maccllutn XV, a, 44 

inaccr X, 180 

maceria XV, 9, 4 . 

Macchabacoruin libri VI, 1,9; 2, 

33 J v ' 39. 22-23 

machaera XVIII, 6, a 

machina XIX, 18, 3 

macio XIX, 8, 2 

macics X, 180 

Macrinus V, 39, 31 

Macrobii XI, 3, 26 

macrologia I, 34, 8 

mactus X, 165 

Madai IX, a, 28 

Maeander XIII, ai, 33 

Maconia XIV, 3, 43 

maestus X, 174 

magalia XV, ia, 4 

Magdalcna VII, 10, 3 

magi VIII, 9, 1 ; 9; 35 

magica ars V, 39, 7; XIV, 3, 13 

magistcr X, 170; magistri populi 

IX, 3, 11 

magistratus IX, 4,6 

magnanimus X, 157 ; 167 

magnificus X, 167 

magncs XVI, 4, 1 

magnus X, 167; Magna Matcr 

VIII, ir,6i 

Mago XVII, i,i 

Magog IX, 3, 37 

Mahil XIX, 21, 4 

maiestas V, 26, 25 ; X, 338 

maior X, 171; IX, 5, 31 ; m. numcrus 

III, 6, 4 

Maiorica XIV, 6, 44 

Maius V, 33, 8 

Malachias VII, 8, 33 

Malachoth VII, 15, 1 

malae XI, i, 44 

malcfici VIII, 9, 9 

Maleum XIV, 7, 3 

malevolus X, 26 

malignus X, 176 

malitiosus X, 176 

mallcolus XVII, 5, 5 

inallcus XIX, 7, 3


malo I, 27, 16 

malogranatum XVII, 7, 6 

malum XVII, 7, 3 sqq.; m. terrae 

9» 3o 

miilus (navis) XIX, 2, 8 

malus X, 176; malum V, 27, 1 ; m. 

sibi avem cacare (proverb.) XII, 

7. 7 1 

malva XVII, 10, 5; VI, 12, 1 

malvella (vestis) XIX, 22, 12 

Mambre XV, 1, 24 

Mambres VII, 6, 45 

mamilla XI, r, 73-75 

Manahcm VII, 6, 79 

Manasses V, 39, 17; VII, 6, 73; 

7(! o 

r . „ 

mancipatio V, 25, 31 

mancipinm IX, 4, 45 

mancus X, 180 

mandatum V, 24, 20 

mandibulae XI, 1, 45 

mandragora XVII, 9, 30 

mane V, 30, 14; 33; VIII, 11, 

100 

Mancs I, 37, 341 v » 3°, 14; x » 

139; VIII, 11, 100; (hacrcticus) 

VIII, 5, 3» 

mania IV, 7, 8 

manicae V, 27, 10 

Manichaei V, 39, 35; VIII, 5, 31 

manifcstus X, 183 

manipularcs IX, 3, 50 

manipulus IX, 3, 50; XVII. 9, 

106; XVIII, 3, 5 

manitcrgium XIX, 26, 7 

tnannus XII, 1, 55 

mansuctus X, 168 

mantclia XIX, 26, 6 

Mantua XV, 1, 59 

mantum XIX, 24, 15 

manubiac XVIII, 2, 8 

manulcata (tunica) XIX, 22, 8 

manumissio X, 5, 17 

mamunittere IX, 4, 48 

manus V, 30, 14 ; X, 139 

manus XI, 1,66; m. impositio VI, 

»9,54 

manuprctium XI, 1, 66 

mappa, mapclla XIX, 26, 6 

Marathonius campus XIV, 4, 10 

marnthron XVII, 11, 4 

marciatum IV, 12, 10 

Marcion V, 39. 29; VIII, 5, 21; 

6, 23 

Marcionistac VIII, 5, 21 

Marcius vatcs VI, 8, 12 

Marcomanni IX, 2, 97 

marculus, -cus XIX, 7, 2 

Marcus V, 39, 27; VII, 9, 22; 

(liber) VI, 1, 10; 2, 36 

marc XIII, 14 ; m. mcditerraneum 

XIII, 16, 7; reliqua maria 5 

sqq.; 17,2; 19,4 ; XIV, 6,24 ; 26 

marcoticae uvae XVII, 5, 25 

mares ' masculi' XII, 1, 11 

Maria VII, 10, 1 

margarita XVI, 10, 1; XII, 6, 49 

margo XIV, 8, 42 

Mariandyna XV, 1,41 

Maritima XIV, 8, 42 

maritus IX, 7, 2 

marmor XVI, 5; I, 27, 3; m. 

Carysteum VI, 11, 2 

marrubium XVII, 9, 58 

Mars VIII, 11, 50-52; Martis dics, 

stclla V, 30,6; M. puleium XVII, 

9,29; M. Ducllius XVIII, 53 

Marsi IX, 2, 88; XIII, 13, 7 

tnarsupium XX, 9, 5 

martellus XIX, 7, 2 sqq. ; 18 

Martha VII, 10, 3 

Martianus V, 39, 39 

martisia XX, 2, 29 

Martius (mcnsis 

ii8an U d 

1 ) V, 35, 5-6 

martyrcs, -ria VII, 11,1 sqq.; XV, 

3, 12 

mas IX, 7, 2; XII, 1, 11 

masculus IX, 7,2; tn. tus XVII, 8,2 

Masbothci VIII, 4, 6 

Masloth VI, 1, 7 ; 2, 18 

massalX, 2, 63; XVI, 18, 13 

Massagctac IX, 2, 63 

Massilia XV, 1, 63 

Massyli, -)ia IX, a, 123 

masticina XIX, 22, 16; 28, 8 

mastixXIV, 6, 30; XVII, 8, 7 

mastruca XIX, 23, 1 ; 5 

mataxa XIX, 29, 6 

mater IX, 5, 6; 7; 13; matris 

animula XVII, 9, 51 ; Mater 

Magna VIII, 11, 1 

matcrfamilias IX, 5, 8 ; 7, 13 

materia XIII, 3, 1 ; XIX, 19, 4 

matcrialcs solcac XIX, 34. 11

matcrtera IX, 6, 18 ; 27 

inathematica III. Pracf.sqq. 

mathcmatici VIII, 9, 24-25 

mathcsis III, 71, 39 

Matianum (malum) XVII, 7, 3 

matrimonialcs tabulac IX, 5, 3 

matrimonium IX, 7, 13; 19 

matrix XI. 1, 136 

matrona IX, 5, 8 ; 7, 13 

Mathusalem V, 39, 4 ; VII, 6, 13 

Matthacus VII, 9, 17; (libcr) VI, 

». 10; 2, 35; V, 39, 26 

Matthias VII, 9, 21 

maturas XVII, 6, 24 

matutinum V, 31, 12; (officium) 

VI. 19. 3 

Mauri IX, 2, 118; 120; 122; 

XIX, 23, 7 

Mauritania XIV, 5, 10 sqq. 

Alauritius V, 39, 41 

maurus XII, 1, 55 

mausolcum, Mausolus XV, 11, 3 

Mavors XIX, 1, 5; (vcstis) 25, 4 

maxillac XI, 1, 45 

Maximilla VIII, 5, 37 

maximusX, 171; maxumus I, 27,15 

Maximus V, 39, 32 

Mazaca IX, 2, 30 

mcatus XI, 1, 105 

mcconitcs XVI, 15,20 

mcdea (gemma) XVI, 11, 4 

Mcdi IX, 2, 28; 46 

Media XIV, 1,7; 3, 8; 11 

Medica (arbor) XIV, 3, 11 ; XVII, 

7, 8 ; (hcrba) XVII, 4, 8 

medicamina, -menta IV, 9; mcdicina 

IV; VIII, 11,3; V, 39, 10; 

m. iumcntomin IV, 9, 12 

meilicinalis digitus XI, 1, 71; m. 

libri IV, 10 

mcdicorum liaerescs IV, 4, 1 sqq.; 

m. instrumcnta IV, 11 

tncdimna XVI, 26, 15 

mediocrisX, 172; m. nuinerus III, 

5,8 

Mediolaniim XV, 1, 57 

meditativa verba I, 7, 3 

Mcditcrrancum inare XIII, 16 

medius filius IX, 5, 14 ; m. litterac 

I, 4, 7 ; m. distinctio 20, 1; m. 

nomina 7. 13 

nicduln XII. 7, 69 


incdulla XI, t, 87 

mcdus (vinum) XX, 3, 13 

mel XX, 2, 36 

Melacliim VI, 1,6; 2, 11 

mclancliolia IV, 5, 5 ; 7, 9 

melancliolici X, 176 

mclanites XVI, 4, 26 

melanurus XII, 6, 27 

Mclchisedech VII, 6, 25 

Mclchisedcchiani VIII, 5, 17 

mclichloros XVI, 7, 15 

mclichrysus XVI, 15, 6 

mclicratum (vinum) XX, 3, 12 

mclitnclum XVII, 7, 5 

melinum XIX, 17, 21 

mclior X, 177 

melipepo XVII, 10, 16 

mclititcs XVI, 4, 26 

mclla XVII, 7, 9 

Mclo XIII, 21, 7 ; XII, 2, 40 

mclopos XVII, 7, 13 

mclos III, 20, 4 

Mclos XIV, 6, 28 

mclotcs XIX, 24, 19 

membruin XI, 1, 82 

membranaVI, 11, 1-2 

Menimia Timothoe I, 39, 17 

Memnonides avcs XII, 7, 30 

memor X, 169 

mcmoria XI, 1, 13; memoriac 

XV, ir, 1 

Memphis VI, 10, 1; XV, i, 31 

Mcniphiticus sal XVI, 2, 5 

mcmphitis (lapis) XVI,4, 14 

incna (vcstis) XIX, 22, 16 

Mcnandcr, Mcnandriani VIII, 5, 3 

mcndaciutn II, 12, 4 

mcndax X, 175 

mcndicus X, 175 

mens XI, 1, 12*13 

mcnsa XX, 1 

menses V, 33 

mcnstrua XI, 1, 140 

mensura XV, 15, 1 ; mensurae 

XVI, 24, 26; m. agroriim XV, 15 

menta XVII, 11, 9; m. agrestis 82 

mcntum XI, 1, 57 

tncnum XIX, 28, 8 

mercatus V, 25, 35 ; XV, 2, 45 

merccnnarii IX, 4. 31 

Mercurius VIII, 11, 3; 45-47; 

III, 2«. 6; 8; V, 39» "5 VIII,


9» 33 J (stclla) 111,66,2 ; M. dics 

V30, 6 ; M. trismegistus V, 1, 2 

mercnda, -darc XX, 2, 12 ; 3, 3 

mcrcri IX, 3, 34 ; X, 182 

merctrix X, 183 

mcrgus XII, 7, 54 

mcridies III, 41, 3; V, 30, 15; 

XIII, i,6; XVII, 7,2; XX, 3,3 

Meristae VIII, 4, 8 

meritoriae tabernac X, 182 

Mcrois (linea caeli) III, 42, 4 

merops XII, 7, 34 

merula XII, 7, 69; m. nigri 6, 5 

inerus III, 42,3; V, 30,15; XIII, 

1, 6; XX, 3, 3 

mesomclas XVI, 11, 6 

Mesopotatnia XIII, 21, 10; XIV, 

3, 13 ; (linca cacli) III, 41, 4 

Mcsplircs XVIH, 31 

mcspilus XVII, 7, 14 

Mcsraim IX, 2, 10 ; 19 

Mcssapia XV, 1,158 

Mcssias VII, 2, 6 

messis XVII, 2, 6 

mcssorium XX, 4, 10 

mcsticium XIX, 28, 8 

mcta XVIII, 30; XIX, 29. 6 

mctalcpsis 1, 37, 7 

metallum V, 27, 31 ; XVI, 17, 1 ; 

metalla XVI, 15 

Mctangismonitac VIII, 5, 47 

metaphora 1, 37, 2-5 

nictaplasmus 1, 32, 2 ; 35, x ; 7 

inctari castra XV, 3, 10 

mctathesis I, 35, 6; m. rhctorica 

II, 1, 2; 21, 34 

mctatorcs X, 179 

mctatum XV, 3, 10 

mctere XVII, a, 6 

mctirc pcdcs horarum XVI, 26, 1 

metonymia I, 37, 8-10 

mctrcta XVI, 26, 9 

nictrica III, 18, a 

mctropolitani VII, 12, 7; 10 

metrum XVI, 26. 9; metra I, 39 

meu XVII, 9, 10 

Michacl VII, 5. 12 

Micheas VII, 8, 15; V, 39, 15 

milvago XII, 6, 36 

miles IX, 3, 32 sqq.; I, 25. 1 ; m. 

manipulares 50 ; m. emcriti 

XV, 1, 69; m. russati XIX. 22,10 

milia III, 3, 5 

miliariinn XV, 15, 6 ; 16, 1, 2 

Miliasti VIII, 5.8 

milimindrum XVII, 9, 41 

militaris rcs IX, 3; XV, 9, 10; 

XVIII, 1-14 

mililia III, 3,5; IX, 3, 45 

milium XVII, 3, 12 

millc III, 3, 5 

millcnarii IX, 3, 30 

mimi XVIII, 49 

mina XVI, 25, 21 

minator X, 177 

minax X,178 

Mincrva VIII, ir, 2; 71-73; XV, 

1, 44 ; XIX, 20 

Mincus XIII, 21, 32; XIV, 4, 29 

ininiinus X, 171 ; IX, 5,14 

niinium XIX, 17, 7 

Miuoia (insula) XIV, 6, 29 

minor X, 171; IX, 5, 31 ; m. 

numcrus III, 6, 5 

Minorica XIV, 6, 44 

Minotaurus XI, 3, 9 ; 38 

minusquaraflnita pronomina I, 8, 

2; 6 

minutal XX, 2, 29 . 

Misac VII, 8, 26 

Misahel VII, 8, 26 

tniscr, miserabitis X, 173 

miscricors, -dia X, 164 

missa VI, 19, 4 

milhridax XVI, 4, 21; 12, 2 

mitis X, 168 

mitra XIX, 31, 4, 5; (navis) 4, 6 

mixta Latina lingua IX, 1, 7 

Moab VII, 6, 27; VIII, 11. 24 ; 

IX, 2, 8 

Moabitac IX, 2, 8 

modcratus X, 172 

modcstus X, 168 

modicus XX, 9, 4; X, 172 ; 

• parvus ' XVI, 26, 10 

modms XVI, 26, 10 ; XIX, 2, 9 

modus verboruin I, 9, 4-5 

mocnia XV, 2, 17-18 

Mocniana aediflcia XV, 3, 11 

Mocnius XV, 3, 11 

Mocsia XIV, 4, 5 

raola XX, 8, 6 

molaris (lapis) XIX, 10, 10; m. 

dcntes XI, 1, 52 

d 2


molitio XVII, 3, 5 

mollis X, 179 

molochinia, -na (vcstis) XIX, 22,12 

molochites XVI, 7, 11 

Molossia XIV, 4, 9 

molossus 1, 16,6 

molotius XVI, 4,32 

momentana XVI, 25, 4 

momentum V, 29, 1 ; 25, 25 

monachus VII, 13, 1 

monarchia, -cha IX, 3, 23; V, 

39. 2 5 

monastcrium XV, 4, 5 

moncdula XII, 7, 35 

moneta XVI, 8,8; 25,4 

monilia XIX, 31, 11-13 

monoccros XII, 2, 12-13 

monodia VI, 19, 6 

mouogamus IX, 7,14 

monoptota 1,7, 33 

monostichon I, 39, 21 

mons XIV, 8, 1; tnonttum nomina 

XIV, 8 

monstra XI, 3 

monstruosae facics XI, 3, 18 

Montani VIII, 5, 35 

MontaiuisXVlI, 7,39; (hacrcticus) 

VIII, 5, a7 

monumenta I, 41, 2 ; XV, H, 1 

mora (piscis) XII, 6, 34 

moralis II, 24, 4 ; 16 

morbi IV, 5 sqq. 

moribundus X, 181 

inorio X, 183 

moriturus X, 181 

mors VIII, 11, 51; XI, a, 31-32 

niortarium IV, u, 6 

mortuus XI, 2, 33; m. vestes purpurcae 

XI, 1, 123 

morus XVII, 7, 19 

mosll, 10, 2; V, 3, 2-3 

Moschorus XIV, 3, 32 

Mosoch IX, 2, 30 

motacismus I, 32, 6 

Moyses VII, 6, 46; V, 39, 9; XV, 

1, 32 ; invcnit Hebracas litteras 

I» 3> 5» >nv. Hebr. hcxametros 

38, 11 ; inv. Hebr. Icgcs V, 1, 1 ; 

8, 12 ; historiam scripsit I, 41, 

1; pciitatcuchum VI, 2, 1 ; 1, 

4-5. 

mozicia XX, 9, 4 

mucroXVHI,6, 2 

mugilis XII, 6. 26 

inula sagmaria XX, 16, 5 

mukator X, 178 

mtiletrum, mulgarium XX, 6, 7 

mulior XI, 2, 18; 20 

mulicbria XI, 1, 140-142 

mulierarius X, 107 

mulio X, 183 

mullei XIX, 34, 10 

mtillus XII, 6, 25 

mulsum X, 178 ; XX, 3, 10 

mukipcs XII, 5, 6 

multiplex numerus III, 6, 5 sqq. 

mulus XII, 1,57 ; 61 

mundiis XIII, 1 ; III, 29,29; m. 

crcatio V, 39 ; XVI, 26, 10; VI, 

17, 10; m. aetatcs V, 39 

muncra VI, 19, 26-27 

munia IX, 4, 21; XV, 2, 10 

municeps IX, 3, ar ; 4, 21 

municipales IX, 4, 22 

municipium XV, a, 10 

tnunifex, -ficus X. 166 

tnunimcntum, munitum XV, 9, 1 

munitioncs XV, 9 

munus XV, 2, 18 

muracna XII, 6, 43; (ornatus) 

XIX, 31, 14 

muralis XVIII, 7, 8 

murcs «laccrti* XI, 1, 117 

murcx XII, 6, 50 

muria XX, 3, 20 

murices • saxa' XVI, 3, 3 

murrina XVI, 12, 6 

imirus XV, 2, 19; muri sancti XV, 

mus XII, 3, 1 ; 'terra' XII. 3, 1 ; 

XX, 3, 4; m. arancus XII, 3, 4 

Musne III, 15, 2 ; * njunphae' 

VIII, 11,96 

musca XII, 8, 11 

musculus (piscis) XII, 6, 6; 53; 

musculi XI, i, 117; (militares) 

XVIII, 11,4; (navis)XIX, 1, 14 

musica I, 2, 2; II, 24, 15 ; III, 15- 

23; 7. 8 

musici numcri III, 22 

musio XII, 2, 38 

mustno XH, 1, 61 

mustcla XII, 3, 3; XVIII, 7, 10; 

XX, 15.3

mustiones XII, 8, 16 

mustum XX, 3, 4 

inutus X, 169; m. liltcrac I, 4, 4 

tnutuum V, 25, 18 

Mycenae XV, 1, 47 

Mygdonia XIV, 3, 39 

myoparo XIX, 1, ai 

myrice XVII, 7, 49 

myrine XVII, 7, 50 

myrmicites XVI, 15, 19 

myrmicoleon XII, 3, 10 

Myrmidones, Myrmidon IX, 2, 75 

myrobalanum IV, 12,6; XVII,9,84 

myrra XVII, 8, 4 

myrritcs XVI, 7, 14 

myrtcus colorXII, 1,53; m. panni 

VI. 11, 3 

Myrtcum inarcXIll, 16, 8 

Myrtilus XIII, 16, 8 

inyrtus XVII, 7, 50 

mystcrium VI, 19, 42 * 

mysticac littcrac I, 3, 8 

N 

Nabaiotli IX, 2, 7 

Nabatlica rcgio XIV, 3, 26 

Nabathci IX, 2, 7 

Nabcth XIV, 3, 26 

Nabuchodonosor V, 39, 18; VII, 

6, 80 

Nachor V, 39, 7 

Nahutn VII, 8, 13 

Naiadcs VIII, 11, 97 

nani XI, 3, 7 

napocaulis XVII, 10, 9 

napus XVII, 10, 8 

Narbona XV, 1, 64 

narcissus XVII, 9, 16 

nardostachys XVII, 9, 3 

nardus XVII, 9, 3 

narcs XI, 1, 47 

narrandi gcncra I, 40 

narratio II, 7, 1-2 

nassa XIX, 5, 3 

nasturcium XVII, 10, 17 

natcs XI, 1, 101 

Nathan VII, 8, 7 

Nathanacl VII, 10, 4 

Nathanci VII, 13, 33 

natio IX, 2, 1; 4,4 

nativiias III, 25, 1 

natrix XII, 4, 25 

INDEX VERliORVM 

natura XI, 1, 1 

naturalcs filii IX, 5, 19 

natus IX, s, 13 

nauclcrus XIX, 1, 3 

nanta XIX, 1, 5 

navalia XIV, 8, 38 

navalis rcs XIX, 1-5 

navicularius XIX, 19, 1 

navigium spcculatorium XIX, 1, 18 

navis XIX, 1 sqq. ; n. longa XIX, 

1, 14 ; n. trabaria 27 ; n. rataria 

9; n. actuariae 24 

navita XIX, 1, 5 

Naxos XIV, 6, 27 

Nazarcus X, 190; VII, 14, 2; 

VIII, 5j 9 

Ncapolis XV, 1, 60; ( vSamariac~) 

XV, i.ai 

ncbula XIII, 10, 10 

nccromantii VIII, 9, it 

Nchcmias VII, 8, 23 

ucfandus X, 188 

ncfarius X, 188 

nelrcndtts XX, 16, 1 ; X, 137 

ncgatio II, 27, 6 

ncglcgcns X, 192 

ucgotialis causa 11,5,5; n. statusa 

ncgotium XVIII, 15, 3 

Ncmbroth VII, 6,22; XV, 1, 4 

nctno X, 184 

ncinus XVII, 6, 6 

ncomcnia VI, 18, 10 

neopliytus VII, 14, 6 

nepcta XVII, 9, 82 

ncphrcsis IV, 7, 24 

Neplitnlim VII, 7, 13 

ncpos IX, 5, 26; 6, 23; X, 193 

ncpotatio X, 193 

ncptis IX, 5, 26; 6, 23 

Neptunus Xlll.7, 3; VIII, 11,38; 

N. cqucstris, hippius XVIII, 27,2 

ncquain X, 186 

ncquaquam X, 187 

NereidesVIlI, n, 97 

Nero, V, 39, 27 

Ncrva V, 39, 28 

ncrvus XI, r, 83; (vinculum) V, 

27, 11 

Ncstoriani VIII, 5, 64 

Ncstorius V, 39, 38; VI, 16, 8; 

VIII. 5, 6-1 

ncluni XIX, 29, 4


ncutcr X, 187 

ncutralia vcrba I, 9, 7 

ncutrum gcnus I, 7, 38 

Nicacna synodus V, 39, 36; VI, 

16, 4, 6 

Nicolai (palmae) XVII, 7, 1 

Nicolaus, Nicolaitac VIII, 5, 5 

Nicomcdia XIV, 3, 39 ; XV, 1,41 

Nicopolis XV, 1, 61 

Nicostrate (Carmentis) I, 4, 1 

niger X, 194 

nihilum, -H X, 185 

Nilus XIII, ai, 7 

nitnbus XII, io, 3; XIX, 31, a 

Ninus XVIII, 1, 1 

Nissa XIV, 8, u 

mtrum XVI, 2, 7 

nix XII, 10, 6 

nixa (arbor) XVII, 7, 10 

nobilis X, 184 

noctua XII, 7, 40 

nodus (militaris) IX, 3, 60 

Noc VII, 6, 15; V, 39, 4; auctor 

vitisXVH, 5, 1 

Noemi VII, 6, 57 

Nocltis, Noctiani VIII, 5, 41 

nolo I, «7, 16 

nomcn I, 7; II, 27, 5; n. Christi 

VII, a; n. Hebraea 1, 1 

nominativus I, 7, 31 

nomisnia XVI, 18, 9; 25, 14 

Noricus ager XIV, 4, 5 

norma XIX, 18, 1 

nosocomion XV, 3, 13 

notac inilitnres I, 34; n. littcraniin 

1,25; n. (ligilomm I, a6; n. >«ridicae 

I, 23; n. vulgares I, °2; 

n. scripturarum I, ai 

notarii I, 22, 3 

notlia nomina I, 7, 13 

nothus IX, 5. 23; I. 7> »3 

notio II, 29, 3 

novacula XX, 13, 4 

novalis agcr XV, 13, 12 

Novatiani VIII, 5,34 

Novatus V, 39» 335 VIII, 5. 34 

novclla lcx V, 16 

novcm III, 3> 3 

novissimus fllius IX, 5. »4 

novum tcstanientum VI, 1 3 sqq. 

n. vcr V, 33, 6; n. ordines VI 

1. 10 

nox V, 31, 1-4; III, 51; V, 30, 1 

nnbcntcs IX, 7, 13 

nubcs XIII, 7, 1 sqq.; VII, 8, 34 

nubilis X, 184 

nubilus dics X, 194 

nucicla XVII, 7, 23 

nucleus XVII, 7, 32 

nugas X, 191 

nugigerulus X, 192 

nullus X, 184 

Numa Pompilius V, 1, 3 

numerabilis magnitudo III, 11, 3 

mitncrarii IX, 4, 19 

numenis III, 2 sqq.; n. sccundmn 

gcometriam III, 13; n. secundum 

tnusicam III, 32; n. infiniti III, 

9; n. circularis stcllanitn III, 65; 

n. scptenarius VI, 17, 17; n. 

grammaticus I, 7, 30 

Numidae IX, 3, 120-132; XIV, 

5.9 

Numidia XIV, 5, 9 

Numidicum marmor XVI, 5, 16 

Numisianac (uvac) XVII, 5, 15 

nummus XVI, 18, 10 

nunciiparc, -atio V, 24, 12 

mmtius, -um X, 189; 'angclus' 

VH. 5, 1 

nuptac IX, 7, 10; XIII, 7, 2 

nuptiac IX, 7, 10 

inirus IX. 6, 19 

nutritor X, 188 

nux XVII. 7. 21 

Nyctagcs V1II,5, 6a 

nyctalmus IV, 8, 8 

nycticorax XII, 7, 41 

NymphalX, 7,8; VIII, 11,96 

Nysa VIII, ",44; XV, 1,6 

Nysacus 'Bacchus 1 VIII, ti, 44 

O 

0 1,4, 17; ctau XII, 3, 2; XVII, 

5.4 

obediens X, 196 

obeliscus XVIII, 31 

obclus (nota) I, 21, 3-4 

oblaqucarc XVII, 5, 31 

oblatio VI, »9i =5 

oblectare, -ator X, 199 

obnixtis X. 198 

obnoxitis X, 198


obnubcre IX, 7, 10 

obocdicns X, 196 

obolus XVI, 25, ri 

obryzum XVI, 18, a 

obsccnus X, 198 

obscurum causarum genus II, 8, a 

obsidianus, obsianus (lapis) XVI, 

16,5 

obsidius (obsius) (lapis) XVI, 4, 31 

obsitus X, 197 

obstrigilli XIX, 34, 8 

oblrectator X, 199 

obtunsus X, 198 

occarc, -atio XVII, 2, 4 

occidcns III, 42, 2 ; XIII, 1, 4 

occipitium XI, 1, 27 

Ochozias V, 39, 15; VII, 6, 79 

ochra XIX, 17, 13 

occanus XIII, 15 

occloc XII, 6, 49 

ocrcae XIX, 34, 5 

Octavianus (vid. Augustus) 

octo III, 3, 3 

Octobcr V, 33, 11 

oculus XI, 1, 36; (arboris) XVII, 

6, 13 

ocynium XVII, 10, 16 

odi X, 91 

odia XVII, 7, 49 

odibilis X, 197 

odor XVII, 8,1; IV, ia, 1; odorcs 

IV, 12; XIV, 3, 10 

odoratus XII, 1, 22 

Odysscus I, 7, 12 

Ocae XIV, 5, 6 

ocnomcli XX, 3, 11 

ocnophorus XX, 6, 1 

oestrum, -us XII, 8, 15 

ofla XX, 2, 26; oflarii coci XX, 

2, 26; oflatim XX, 2, 26 

oflclla XX, 2, 26 

oflcrtorium VI, 19, 24 

oflicium VI, 19, 1; o. vespertinum 

2 ; o. matutinutn 3; officia sacra 

divinaquc VI, 19, 1 

Ogygcs XIII, 22, 1 

olaXl, 1, 62 

olca XVI, 12, 1 

Olda VII, 8, 29 

olca XVII, 7, 62 

olcaria vasa XX, 7 

olcastcr XVI1, 7, 6i; 74 

olcomcla XVII, 7, n 

olcusclinon XVII, 11,3 

olcumXVII, 7, 62; 68 

olfactoriola XIX, 31, 19 

olfactus XI, 1, 22 

olfccissc, 'scisse' X, 142; XI, 1, 47 

olisatrum XVII, 10, 16 

Olisipona XV, 1, 70 

olla XX, 8, a 

olor XII, 7, 18-19 

ohis XVII, 10, 2; o. mollc 17; 

olcra XVII, 10-11 

Olympias V, 37, 1; 39, 16 

Otympus XIV, 4, 13 ; 8, 9 

omcntuni XI, 1, 130 

oinnc gcnus in rc grammalica I, 7, 

29 

omnimorbia XVII, 9, 63 

omphacion XVII, 7, 68 

oinplincites XVII, 7, 38 

onagcr XII, 1, 39 

oncrosus X, 117 

onocentaurus XI, 3, 39 

onocrotalon XII, 7,32 

oiiomatopocia I, 37, 14 

onyx XVI, 8, 3 

opacus XIV, 8, 35 

opalus XVI, 12, 3 

opcrarii, -ria XV, 6 

ophaz XVI, 18, 2 

Opliitae VIII, 5, 10 

opliitcs XII, 4, 30; XVI, 5, 3 

Oplini VII, 6,60-61 

opifcx X, 200 

opilio X, 200 

opinatio II, 24, a 

opispliora XIX, 4, 6 

opium Cyrcnaicum XVII, 9, 27 

opobalsamum XVII, 8, 14 

opozcma XX, 3, 21 

oppidani IX, 4, 42 

oppidum XV, 3, 5-6; oppida IX, 

4, 42 

opposita II, 31 

ops VIII, 11,59; x, 145; xiv, 

h » 

optarc 'cligcrc' IX, 3, 41 

optativus I, 9, 4 

optiimts X, 23 

optioncs IX, 3, 41 

opulcntin XX, 2, 4 

opiisrulomm gcncra VI, 8

ora V, 39, a; o. vestimcntorum 

XIX, 24, ao 

oracula XV, 4, 3 

orarc I, 6, 3 ; VI, ig, 59'; X, 195 

oratio I, 6, 3; II, 27, 5; VI, 19, 

59; o. grammatica I, 7; o. rhetorica 

II, 7; o. compositio II, 

18, 1 ; o. soluta I, 38, 2 

oratorll, 3; X, 195; II, 19 

oratorium XV, 4, 4 

orhiculus XIV, a, 1 

orbis IX, 4, 3; o. terrae XIV, 2; 

(pisds) XII, 6, 6 

orbita XV, 16, 13 

orbus X, 200; XI, s, 12 

orca VIII, 11,42; XX, 6, 5 

Orcades XIV, 6, 5 

orchadcs (olivae) XVII, 7, 63 

orchestra XVIII, 44 

orchis XVII, 9,43 

orcibcta XVII, 9, 84 

Orcus VIII, 11,42 

ordcohis IV, 8, 16 

ordiunrius IX, 3, 33 ; XVIII, 67 

urdincs scnatorum IX, 4, 12 

ordiri XIX, 29, 7 

Oreades VIII, 11,97 

organica III, 19, i; III, 20 

orKamim III, 21, 2 

orgia VI, 19, 36 

oricns III, 43, 3; XIII, 1, 4 

origanum XVII, 9, 76 

Origcnes V, 39, 32 ; VIII, 5, 40; 

VI, 4, 4 5 VI, 7, a 

Origeniani VIII, 5, 40 

Oriau III, 71, 10 

ornunuinta XIX, 30, 31-32 

onuttirn XIX, 33, 7 

Oronlcs XHI, at, 17 

orphnnus XI, 2, 12 

Orphcus III, 22, 9 

orthodoxus VII, 14, 5; X, 195 

orthogonium III, ia, 2 

ortliograpliia I, 27 

Ortygin XIV, 6, ai 

ortygometra XII, 7, 65 

os XI, 1, 49 

osac XIX, 34, 9 

Osanna VI, 19, 22-33 

osccdo, IV, 8, 17 

Osci IX, 2, 88 

oscilla XX, 14, 11; XI, 1,63 


oscines XII, 7, 76 

Osiris XVI, 1, 2 

osor X, 197 

ossa XI, 1, 86 

0S3ifragiis XII, 7, 59 

ostcnta XI, 3 

ostcntabilc gcnus diccndi II, 9, 11 

Ostia XV, 1, 56; 7, 4 

osttarius VII, 12, 32-33 

osticius XIX, 28, 9 

ostiutn XV, 7, 4; XIV, 8, 43 

ostracitcs XVI, 4, 25; 15, 16 

ostracusXV, 8, 11; XIX, 10, 26 

ostrca XII, 6, 52 

ostrum XIX, 28, 2-4 

osus sutn X, 91 

OthonicIVII, 6, 52 

Ovidii Fasti VI, 8, 8 

ovis XII, i, 9 

ovum XII, 7, 80-81; (Circi) XVIU, 

29, 1 

oxi XVIII, 9, 4 

oxybaphus (-falus) XVI, 26, 4 

Ozcc VII, 8, 10 

Ozias V, 39, 16; VII, 6, 71 

ozic pro hodic XX, 9, 4 

I 1 ct H I, 27, 4 ; (»ota) I, 33, 1; 

PR (nota) 1, 23, 1 

Paccas VII, 6, 79 

Pachynum XIV, 7, 5 

Pactolus XIII, 31, ai; XIV, 3, 43 

pactum V, 24, 13, 19 

1'aihts XIII, 31, 26 

Iiavntiilcs XIV, 4, 13 

pncdagogus X, 206 

pacdcros XVI, 10, 2 

pacnc I. 27, 19 

pacnilcntia VI, 19, 71-72 

paenula XIX, 24, 14 

pacon I, 17, 18 

paconia XVII, 9, 48 

pngamis VIII, 10, 1 

pagns XV, 2, 14 

pagina VI, 14, 6 

pala XX, 14, 10 

palac XI, 1, 94 

Palacslina XIV, 3, «7; 19 

Palacstini IX, 2. 20; 58 

palacstra XVIII, 23, 24 

Palamcdcs I, 3, 6

palatium XV, 3, 5 

palatum XI, 1, 55 

paleaXV, 13, 18; XVII, 3, 19 

palearia XII, 1, 30 

Pales dea XV, 13, 18; XVII, 13, 19 

palimbacchius I, 17, 12 

paliurus XVII, 9, 56 

palla XIX, 25, 2 

Pallantcum XV, 3, 5 

PallasVIII, II,7S 

paliium XIX, 24, 1; pallia virorutn 

XIX, 24; p. fetninarum XIX, 35 

palma I, 17, 8; XI, 1,69; XVII, 

5, 9; 7, 1 ; palmarum dics VI, 

18,13 

palmata (toga) XIX, 24, 5 

palmcs XVII, 5, 9 

pahmtla XIX, a, 7; XVII, 7, 1 

pahnus XV, 15, 2 

palpcbrac XI, 1, 39 

paliulamcnluin XIX, aj, 9 

pahimbcs XII, 7, 62 

palus V, 27, 16; XX, 13, 2 

palus XV, 13, 18 

Pamphagi IX, 2, 130 

Pamphilus VI, 6, 1 

Pamphylia XIV, 3, 44 

painpinus XVII, 5, 10 

Pau III,2O, 8; VIII, 11,81-83 

panacc XVII, 9, 28 

panchrus XVI, 12, 1 

pandorius III, 21, 8 

panegyricus VI, 8, 7 

pangcrc focclus V, 24, 18 

paim-ium XVII, 3, 13 

panis XX, 2, 15 

Panitac VIII, 11, 103 

Pannonia XIV, 4, 5 ; 16 

pannucia (vestisj XIX, 22, 24 

Panotii XI, 3, 19 

panlher XII, 2, 8, 9 

panuliac, panuclac XIX, 29, 7 

Papia Poppaca lcx V, 15, 1 

papilio XII, 8,8; •tcntorium' XV, 


10, 3 

papatcsXIX, 27, 4 

papavcr XVII, 9, 31 

Papliia (arbor) XVII, 7, 64 

Paphlagoncs IX, 2, 33 

Paphos XIV, 6. 14 ; (urbs) XV, 

1,48 

papillac XI, 1, 75 

papula IV, 8, 21 

papyrus XVII, 9, 96; p. bibula 

VI, 10, 1 

par numcrus 111,5, a 

parabola I, 37, 33; (in prophctia) 

VII, 8, 36; (libcr) VI, 2, 18; 

8, 13 

Paraclctus VII, 3, 10; 12 

paradiastole II, 21, 9 

paradigma I, 37, 34 

Paradisus XIV, 3, 2 

paradoxon II, 21, 29 

paragoge I, 35, 3 

paragraphus I, 21, 8 

Paralipomcnon liber VI, 1, 7 ; 2, 12 

paralysis IV, 7, 25 

paranympha IX, 7, 8 

parapsis XX, 4, 10 

parasangac XV, 16, 1 

parastatac XIX, 2, 11 

parathcsis II, 21, 46 

Parcae I, 37, 34 ; VIII, 11, 93 

pardus XII, 2, 10 

parens V, 26, 16; IX, 5, 4 

parcnthcsis I, 37, 18 

parcnticida X, 225 

parias XII, 4, 37 

parics XV, 8, 2; p. crustatus 

XIX, 13 

parietinae XV, 8, 3 

paritcr par numcrus III, 5, 3 

Parium mannor XVI, 5, 8 

parma XVIII, 12, 6 

Parnassus XIV, 4, 12; 8, xi 

paro XIX, 1, 20 

parocmia 1, 37, 28 

paromocon I, 36, 14 

paronomasia I, 36, 2 

Paros XIV, 6, 29 

parotidnc IV, 8, 2 

parrhcsia II, 21, 31 

parricidium V, 26, 16 

partes orationis I, 6; II, 7, 1 ; 

partcs 'spolia' XVIII, 2, 8 

Parthcnii (urbs) XV, 1, 62 

Parthcnope XV, 1,60 

Partlii V, 39, 32; IX, 2, 44J 

P. vcstcs XIX, 23, 1 

Parthia XIV, 3, 8,9 

participialia noinina I, 7« 25 

parlk-ipium I, 6, 2; I, 11 

Paschn VI, 18, 3; >7> IO Sf TI-


Paschalis dies VI. 17, J7; P. cyclus : 

VI, 7 

pascuus ager XV, 13, 6 

passcr XII, 7, 68 

passio caduca IV, 7, 5; p. acuta 

5» 7 

passivum I, 9, 7 

passum XX, 3, 14 

passus XV, 15, 3 

pastinaca XVII, 10, 6 

pastinum XX, 14, 8 

patella XX, 8, 2 

patcr IX, 6, 33; 5, 3; patrcs IX, 

4, 10; p. conscripti 4. 11; p. 

magnus 6, 34 

patcrae XX, 5. 9 

patcrfamilias IX, 5, 3; 7 

Patcrnus. Patcrniani VIII. 5, 58 

pati XVIII, 6. 4 

patibulnin V, 27, 34 

paticns X, soi 

patina XX, 4, 10 

patratio IX, 5, 3 

patria XIV, 5, 19; patriac nomina 

I, 7. 24 

patriarcha VII, 7, 1; 12. 5; 9 

Patrtciani VIII, 5, 48 

patricida X. 235 

patricii IX, 3, 35 

Patricius VIII, 5, 48 

patronus X. 205 

patronyntica nomina l» 7, 20 

patrnclis IX, 6, 13 

patruus IX, 6, 16; 24 

Pauliani VIII, 5. 29 

Paulus (iiirisconsultus") V, 14; 

(Samosatcnus) VIII, 5.29; (apostolus) 

VII. 9. 8-10; XV, 1. 38; 

V, 39. 8 7; VI, 1, 10; 2, 44; 

(Aemilius) XI, 5, 1 

paupcrior XI, 2, 26 

pausia XVII, 7, 66 

pavcre X, 201 ; 230 (cf. pavire) 

pavidus X, 230 

pavimentum X, 230; XV, 8, 10; 

XVII, 7, 66; XIX, 10525 

pavire XV, 8, 10; XVII, 7, 66; 

XIX, 10, 25 (cf. pavere) 

pavitensis vestis XIX, 22, 19 

pavo XII, 7, 48 

pavor XV, 8, 10; XIX, 10. 25 

pavns (piscis) XII, 6, 5 

pax XVIII, 1, 11 

paxillus XI, 1, 45 

peccator X, 328 

pcccatum V, 27, 1 

pccten XI, 1, 74; XX, 13, 4; 

pcctines XIX, 29, 1 

pectoralis tunica XIX, 22, 7 

pccuarius XVI, 18. 4 

peculator X, 221 

peculatus V, 26, 22 

pccnlium XVI, 18, 4 ; V, 25, 5 

pecunia XVI, 18, 3 

pccuniosus X, 209; 155; XVI, 

18,4 

pccus XII, 6, 1; pccora et pccudes 

1,6 

pcdicac V, 27, 8 

pedicosi XII, 5, 14 

pcdiculi XII, 5, 14 

pedites in cursu XVIII, 40 

pcicro X, 232 

Pelagius, Pdagiaui VIII, 5, 63 

Pclasgi IX, 2, 74 

pclicanus XII, 7, 26 

pcllnx X, 204 ; 224 

pcllcx X, 228-229 

pcllis XI, 1, 79 

Pcloponncnsis XIV, 4, 11; (urbs) 

XV. 1. 48 

pcloris XII, 6. 54; 57 

Pcloium XIV, 7, 4 

pclta XVIII. T2, 4 

pclvis XX, 6, 8 

Penates VIII, 11, 99 

pcndcre XII, 7, 7 

penctralia VIII, 11/94; XV, 4, 4 

pcnicilli XII, 6, 62 

penitus XV. 4, 4 

pcnna (cf. piana) XIX. 19, n ; 

VI. 14,3; XII, 7. 7, 

pcnnus XI, 1. 46; XVII, 7. 31 ; 

XIX. 19. 11 

pcnsum XIX, 29. 4; XVI, 25. 3 

pcntametrum I. 39, 6 

pcntaphyllon XVII, 9, 38 

Pentapolis XIV, 3, 24 ; 25 ; 5, 5 

pcntaptota I, 7, 33 

Pcntatcuchus VI, a, 2 

Pcntecoste VI. 18, 4 

pcntcres XIX. 1. 23 

pcntorobon XVII. 9. 48 

pcplum XIX, 35. 1

pcpo XVII, 10, 17 

pcr sc numcrus III, 6, 1 

pcra XIX, 24, 19 

pcrdix XII, 7, 63 

Perdix XIX, 19, 9 

peregrinus X, 215 ; IX, 4, 41 

pcrendie V, 30, 22 

pcrcnnis X, 204 

pcrfectus X, 202 ; perfectus numerus 

III, s, 1 

perfidus X, 222 

pergamcnae VI, n, 1 

Pcrihermcniac Aristotclis II, 27 

pcriodus I, 20, 5-6; II, 18 

Pcripatetici VIII, 6, 13 

pcriphrasis I, 37, 15 

peripleumonia IV, 6, 9; 7, 15 

Pcriscclidcs XIX, 31, 9 

pcrissologia I, 34, 7 ; II, 20, a 

pcriurus X, 232 

pcrizoma XIX, 22, 5 

pernix, -nicitas X. 211 

pcrnox X, 2ia 

pero XIX, 34, 13 

pcrorarc X, 195 

pcrpcndiculiitn XIX, 18, 8 

perpctuus X, 204 

Pcrsac IX, 2, 47; V, 30. 4 ; a 

Gordiano victi 39, 32-33 ; VIII, 

9. 13; P. habitus XIX, 23. 6 

pcrsccutor, -tus X, 226 

Pcrsepolis XV, 1. 8 

Pcrscus III, 71, 33 

pcrscvcrans X, 212 

Pcrsia XIV, 3. 8; u-12; XV, 1, 8 

Pcrsicus limcs IX, 2, 62; P. Sibylla 

VIII, 8, 3 ; P. malum 

XVII, 7, 7 ; P. sinus XIII, 17, 4 

pcrspicax X, 201; 204 

pertica XV, 15, 2 ; 3 

Pcrtinax Impcrator V. 39, 30 

pcrtinax X, 212; 268; XII, 5, 11 

pcrvicax X, 2, 10 

pes (mcnsura) XV, 15, 2; (metricus) 

I, 17 ; (navis) XIX, 3, 4 

pessaria IV, 9, n 

pestilcntia IV, 6, 17-18 

pctalum XIX, 21, 7 

pctilus XII, 1, 52 

pctorritum XX, 12, 4 

petra XVI, 3, 1 ; p. focaris 4, 5 

pctrapitim XVII. 11, 2 


pctro X, 231 

pctroselinon XVII, 11, a 

Petrus VII, 9, 2 ; V, 39, 27 ; (cpistolae) 

VI, 1, 10 

petulans X, 213 

pctulcus X, 231 

Peucctia XV, 1,58 

pcusis II, 21, 47 

Pliaenicusa XIV, 6, 37 

Phacnon III, 71, 20 

Pliacthon V, 30, 7; III, 71, 20; 

65, 2 ; XVI, 8, 6 

phagrus XII, 6, 22 

phalacXVIII,7, 8 

plialanx IX, 3, 46 

phalarica XVIII, 7, 8 

Phalcg VII, 6, 24 

phalerac XX, 16, 1 

Pliarao VII, 6, 43 ; XV, 1, 32 

Pharcs VII, 6. 40 

pharctra XVIII, 9 

pharetratac gcntcs XIX, 23, 6 

PUarisaci VII, 6, 40; VIII, 4, 3 

pharnutcia IV, 9, 2-3 

pliarus XV, 2, 37 ; XX, 10, 10 

phasclusXVII,4,6; 10,14; XIX, 

«. 17 

phasianus XII, 7, 49 

Phasis XIII, ai, 19; XIV, 3, 33 

Phemonoe (Sibylla) VIII, 8,4 

phcngites XVI, 4, 23 

Plierccydes Syrus I, 38, 2; 39, 

12; 42, 2 

Phi ct Rho (nota scntcntiac) I, 21, 

*3 

Phidon XVI, 25, 2 

Philadclphia XV, 1, 13 

Philadclphus V, 39, 22 

philanthropus XVII, 9, 66 

Philargyrius I, 22, 2 

Plulippus VII, 9, 16 ; (tetrarclia) 

IX, 3, 24 ; (imperator) V, 39, 33 

Philistaei, Philistiim IX, 2, 58 ; 20 

Philistim 'Ascalon' XIV, 3, 19; 

XV, 1,17 

Philomctor V, 39, 23 

Philopalor V, 39, 32 

pliilosophi VIII, 6, 1-3 

philosopliia II, 24 

PhinccsVIII,6, 62 

Phincus VIII, 6, 49 

Phison XIll,ai,8

phlasca XX, 6, 3 

phlcbotomum IV, n, a 

phlcgma IV, 5, 7 

phlcginone IV, 6, 7 

phlogites XVI, 14, 9 

phlomos XVII, 9, 73 ; 94 

Phocas V, 39,41 

Phoebus VIII, 11, 54 

phocnicatus XII, 1, 49 

Phoenices IX, 3, ia; 55; littcras 

Graecas invcnemnt I, 3, 5 

Phocnicca (vestis) XIX, aa, 10; 

Phoeniceum (color) XIX, 17, 5 ; 

P. colore capita librorum scribuntur 

I, 3, 6; XIX, 171 5 

Phoenicia IX, a, 55; XIV, 3, 17-18 

Phocnix IX, a, 55; XIV, 3, 18 

phocuix XVII, 7, i 

PhoroncusV, 1, 1; 39,8 

Phosphorus XV, s, 37; XX, 10, 10 

Photinus, Pliotiniani VIII, 5, 37 

phrcnesis IV, 6, 3 

Phryges IX, 2, 33; VIII, 9, 33 ; 

III, 2«, 4 

Phrygia XIV. 3. 39 

Phrygius(>P«s)XVI,4,9; Phrygia 

(vcstis) XIX, 23, 22; (Sibylla') 

VIII 8,6 

phrygioncs XIX, 22, aa 

Phryxus XIII, 16,8 

phthisis IV, 7,17 

plm XVII, 9. 7 

Phut IX, a, ii; (fluvius) ibid: 

Phuthaci IX, a, 19 

Phuthcnsis rcgio IX, a, ti 

pliysiea II, 24, 3-4 

physici VIII, 6, 4 

PhysonXlII,ai,8 

piaculum V, 26, 26 

pica XII, 7, 46 

picca XIII, 7, 31 

pictatoga XIX, 24,5 

Pictavium XV, 1, 64 

Picti XIX, 23, 7 

pictura XIX, 16,1 

picus XII, 7, 47 

piger X, 212 

pigmcnta IV, 11, 4 

pignus V, 25, ao ; 22 

pila IV, 11, 4; XVIII, 69; (signum 

militarc) XVIII. 3, 4 

PilatusVlI. 10,9 


pilcntum XX, la, 4 

pili XI, 1, 28 

pilleum XIX, ai, 3; 30, 5; 31, 

4-5 

pilosi VIII, 11, 103 

pilum IV, 11, 5; XI, 1, 28 (pilo); 

XVIII, 7, 9 

pilumni IV, 11, 5 

pinna XI, 1,46; XIX, 19, n (cf. 

pcnna) 

pinnula XI, t, 46; pinnulac 48 

pinnus XI, 1, 46; XVII, 7, 3c ; 

XIX, 19, 11 

pinus XVII, 7, 31 

piperXVU,8,8 

pipcrimis lapis XIX, io, 8 

pirala X, 220 

pirula XI, 1, .(8 

piruui, -us XVII, 7, 15 

pis ' aurum ' XVII, 4, 10 

piscis XII, 6 ; (signum) III, 71, 32 

niscrc IV. 11. A 

pistacia .Wll, 7, 30 

pistor IV, 11, 5 ; XV, 6, 4 

pistrinum XV, 6, 4 

pistum XVII, 3,13 

pisum XVII, 4, 10 

pix XVII, 7, 72 

placcnta XX, 2, 17 

placitum V, 24, 19 

plaga 'rctc* XIX, 5,1; 'vcrber' 

V, 27, 14 ; (mundi) XIII, 1, 3 

plagiator X, 220 

plana figura III, 11, a; planus 

(in ludo^) XVIII, 65 

plancta III, 67; 71, ao; (et 

planctas) XIX, 24, 17 

plantaXI, 1, 113; XVII, 6, 12 

plantago XVII, 9, 50 

plantaria XVII, 6, 12 

plastice XIX, 15, 1 

platanusXVII, 7, 37 

PlatoV, 39, 20; II, 24,4 

Platonici VIII, 6, 7; ao 

plaustrum XX, 12, 3 

plausus III, aa, 11 

plcbtscitum V, 11 

plcbs X, 4, 5; 6 

plconasinos I, 34. 6 

plcuribis IV, 6, 8


Pliades III, 70, 13 

plumbum XVI, 20; 22 

plutcus XVIII, 11, 3 ; XX, 11, 5 

pluviac XII, 10, a ; 3 

poculum XX, 5, 1 

podagra IV, 7, 30 

podcris XIX, ai, 1 

poema I, 39, 21 

poena V, 27, 1 sqq. 

poenc I, 27, 19 

Poeni IX, 2, 116 

pocnitcntia VI, 19, 71-72 

poesis I, 39, 21 

pocta VIII, 7sqq. 

poli III, 37 ; XIII, 55 

poliosXVII, 9, 63 

pollcn XX, 2, 19 

pollex XI, 1, 70 

Pollio VI, 5, 2 

pollis XX, 2, 19 

Pollux et Castor III, 71, 35 

polygonus XVII, 9, 79 

polymitus XIX, 22, 21 

polypodion XVII, 9, 62 

polyptoton I, 36, 17 

polysynlhctou 1,36, 19 

poma XVII, 6, 24 

pomelida XVII, 7, ia 

pompa XVIII, 2, 2 

Pompcia (urbs) XV, 1, 51 

Pompciopolis I, 32, 2 

Pompcius V, 1, 5 ; 39, 35 

Pomponii Tityrus carmcn I, 38, 25 

poiulcrn XVI, 23 ; 25 ; 27 

pons XIX, 2, 16 

Ponticus sinus XIII, 16, 4; P. 

mare XIII, 16, 4; P. gemma 

XVI, 12, 4; 15, 26; P. nuccs 

XVII, 7, 34 ; P. canes XII, a, 

21 ; P. absinthium XVII, 9, 60 

pontifex XII, 12, 13 

PontiusVII, 10,8 

pontonium XIX, 1, 24 

popina XV, 2, 42 

p&pulus IX, 4, 5-6 

populus XVII, 7, 45 

porca (mcnsura) XV, 15, 6 

porcus XII, 1, 25 ; (piscis) 6. 12 

pori XI, 1, 80 

Porphyrii Isagogac II, 25 

Porphyris XIV, 6, 25 

porrum XVII, 10, 25 

porta XV. 2, 22 

portemia XIX, 1, 26 

portcnta XI, 3 

porticus XV, 7, 3 

portiscnlus XIX, 2, 13 

portulaca XVII, 9, 80 

portus XIV, 8, 39-40 

porus (lapis) XVI, 4, 24 

positivtis gradus I, 7, 27 

positurac I, 20 ; 21, 9 

posscssio bonorum V, 25, 6; 

posscssiones XV, 3, 3 

posscssiva (pronomina) I, 8, 2 ; 5 ; 

(nomina") 6, 23 

possidcrc iure V, 25, 3 

postclla XX, 16, 4 

postcriora XI, 1, 105 

postcritas IX, 5, 26 

postcs XV, 7, 8 

posthumus IX, 5, 22 

postica XV, 4, 7 

postliminium redcuntcs V, 27, 28 

postrcmus X, 207 

potcns X, 208 

potcstas X, 208 ; potcstates an- 

" gclorum VII, 5, 18 

potio XX, 3, 1 

potoria vasa XX, 5 

potus XX, 3 

praccedentia stcllarum III, 68 

pracccntor VII, 12,27 

pracccpta VI, 8, 10-12 

praccinctus X, 218 

praecisores (dcntcs) XI, 1, 52 

praccoquae (uvac) XVII, 5, 16 

praccordia XI, 1, 119 

pracdaXVlII, 2, 8 

praedator X, 219 

pracdicamcnta II, 26, 1 

praedium XV, 3, 5 

pracdo X, 219 

pracfatio VI, 8, 9 

praefccti IX, 3, 26 

pracnomen I, 7, 1 

praenumcria XI, 3, 8 

pracopinus X, 208 

pracpctcs aves XII, 7, 77 

pracpositio I, 13 

praepositus X, 205 

pracputia Iudacorum XIX, 23. 7 

pracscriplus,-tio X. 217 

pracscgmen XIX, 22. lb

praesens X, 207; XI, 1, 19 

praeses IX, 3, 28; 4, 15 

praestigium VIII, 9, 33 

pracsul X, 205 

praetendere XV, 10, 2 

praetcxta XIX, 24, 16 

practextati pueri XIX, 24, 16 

praetor IX, 3, 27 ; 4, 16 

praetorium XV, a, 29 

praevaricator X, 223 

praevarus X, 223 

pragma V, 22 

pragmaticus, -ca V, 23 

prandium XX, 2, 11 

prasina XIX, 17, 9 

prasinus color XVIII, 33,2 

prasiou XVII, 9,58 

prasius XVI, 7, 4 

pratum XV, 13, 17 

prclum XX, 14, 12; XVIII, 1,10 

presbyter VII, 12,20 

pressorcs X, 282 

pressorium XX, 14, ia 

prester XII, 4, 16 

pretiosi laj>ides XVI, 6, a ; p. 

1 rari' XVI, 6, 2 

prctium V, 25, 34 

Priamus V, 39, 11 

Priapus VIII, 11, 34-25 

pridie V, 30, 21 

primitiac XVII, 3, 3 

primogcnia pronoinina I, 8, 5 

primogcnitus filius IX, 5, 14 

primus X, 207 

princcps IX, 3, 21 

principales IX, 4, 25 

principalia nomina I, 7, 7 

principatuaangclorum VII, 5, 19 

prior X, 207 

prisca lingua Latina IX, 1, 6 

Prisca (haeret.) VIII, 5, 27 

Priscilliamis, Priscillianistae V, 39. 

37? VIII, 5. 54 

privati IX, 4, 30 

privignus IX, 6, ai 

privilegium V, 18 

privimcria XI, 3, 8 

proamita IX, 6, 25 

proavia IX, 6, 25 

proavunculus IX, 6, 26 

proavus IX, 5, 9; 6, 23 

Proba I, 39, 25 


probatio XVIII, 15,5 

proboscida XII, 2, 14 

Probus V, 39, 35 

procare IX, 7, 7 ; X, 214 

procatalepsis II. 21, 27 

procclcusinaticus I, 17, 13 

procclla XIII, 11, 22 

proccres IX, 4, 17 

proci IX, 7, 7 ; X, 214 

procinctus X, 218 

proconsul IX, 3, 8; 4, 35 

procurator IX, 3, 8; 4, 35 

procurvus X, 229 

prodigia XI, 3 

prodigus X, 215 

proditor X, 221 

producerc X, 216 

productus X, 231 

proclium XVIII, 1, 10; p. et pugna 

et bcllum 8 

profanus X, 224 

proftigns X, 215 

profundum XIV, 9, 4 

progcnics IX, 5, 27-28 

progcnitorcs IX, 5, 28 

prognostica IV, 10, 2 

proliacres IX, 5, 2 

proiectus X, 216 

prolepsis I, 36, 2 

promatertcra IX, 6, 27 

Prometheus invcnit simuiacra VIII, 

11, 8; inv. aiiulum XIX, 32, 1 ; 

XVI, 6, 1 

promontoria XIV, 7 

promurale XV, 2, 21 

promptuarium XV, 5, 67 

proncpos IX, 5, 27-28 ; 6, 23 

proncptis IX, 5, 27-28 ; 6, 23 

pronomcn I, 8; 6, 2 

pronuba IX, 7, 8 

pronuntiatorcs VII, 12,25 

propaginarc XVII, 5, 33 

propagines XVII, 5, 33 

propatruus IX, 6, 24 

propcs XIX, 4. 3 

propheta VII, 8, 1; prophctarum 

ordo VI, i,5 ; prophetae duodeciin 

6 ; p. maiorcs, minores 2, 

26-27 

prophctiae gencra VII, 8, 33 

propina XV, 2, 42 

piopinarc XV, 2, 42

propitiatio XV, 4, 3 

propitiatorium XV, 4, 3 

PropontisXIlI, 16,3 

propositio II, 9, 2 ; p. inductionis 5 

propria nomina I, 7, 1 

propugnacula XV, 3, ao 

prora XIX, a, 1 

prorostra XV, a, 37 ; XVIII, 15, 1 

prosa I, 38 « 

proscissio XVII, a, 5 

proscriptus, -tioV, 37, 30; X, 317 

proselylus VII, 14, 10 

Proscrpina VIII, 11, 60 

prosodia I, 4, n 

prosopopoeia II, 13; 21, 45 

Prospcr Aquitanus VI, 17, 1 

prostibuhun XVIII, 43, a 

prostitutac X, 229 

prosus I, 38, 1 

prothcsis I, 35, 2 

protoplastus XIX, 15, 1 

Proverbia (liber) VI, x, 7; a, 18 

provcrbia:— 

ne contra stimulum calccs I, 

37.28 

lupus in fabula I, 37, 28; XII, 

2. 24 

malutn sibi avem cacarc XII, 

7.71 

qui inimicus cst, ctiam in 

scirpo noduin quaerit XVII, 

9.97 

in cardine rcs cst XV, 7, 6 

provincia XIV, 5, 19 

provocarc X, 216 

proximus in iurc IX, 6, a 

prudcns I, 29, 4 ; X, 201; prudentum 

responsa V, 14 

prudcntia II, 34, 6 

pruina XII, 10, 8 

pruna XIX, 6, 7 

prunus XVII, 7, 10 

prurigo IV, 8, 7 

prymnesium XIX, 4, 6 

psalmistac VII, 12, 34 

psalinus VI, 19, n-ia; 3, 15-17 

psaltcriuin 111,21,7; VI, 1,7; 19, u 

psila tapcla XIX, 26, 5 

psilc (accentns) I, 19, 10 

psittacus XII, 7, 24 

psyllion XVII, 9, 54 

1'syllus XII, 2. 37 


ptisana XX, 3. ai 

Ptolemaei IX, 3, 15; III, 25; V, 

39, 22 5 25 ; VI, 3, s 

Ptoiemais XV, 5, 5 ; 1, 36 

pubcr XI, 2, 13 

publicanus IX, 4, 32; X, 227 

pudcnda XI, 1, 102 

puella XI, 2, ia 

pucr IX, 5, 19; XI, 2, 10-11; XI, 

2, 27 ; p. practcxtati XIX, 24, 16 

pucritia XI, 2, 3 

pucrpcra XI, 2, 14 

pugillator X, 221 

pugio XVIII, 6, 6 

pugna XVIII, 1, 10; p. etbellum ct 

proclimn 8; p. fcrarum XVIII, 58 

pugnus XI, 1, 69 

pulclicr X, 202 

pulcium XVII, 9, 59; p. Martis 29 

pulcx XII, 5, 15 

pulicaris (hcrba) XVII, 9, 54 

pulla(vestis) XII, 7, 5 

pullus XII, 7, 5 

pulmcntariuin XX, a, 7 

pulmcntiim XX, 2, 7 ; 37 

pulmo XI, 1, 124 

pulpa XX, 2, 27; XI, 1, 81 

pulpitum XV, 3, 15 

pulsus XI, 1, 120; 118 

pulvillus XIX, 26, 4; XX, 11, 3 

pulvinar XX, II, 3 

pulvinus XIX, 3, 16 

pulvis XVI, 1, 1; p. Putcolanus, 8 

pumex XVI, 3, 7 

punicani (lccti) XX, 11, 3 

punctum 1, 20, 5; III, 12, 7 

Punicum mahim XVII, 7, 6 

pupilla XI, 1, 37 

pupillus XI, 3, 12; 1, 37 

puppis XIX, 3, 1 

pupula XI, 1, 37 

purgatio criminis II, 5, 8 

purgatoria IV, 9, 8 

purpura XIX, 28, 5; XIV, 3, 10; 

p. Tyria XV, 1, 27 

purpurcae vestes mortuorum XI, 

1, 123; p. uvae XVII, 5, 17 ; p. 

colorcs XVIII, 41, a 

purpurissum XIX, 17, 15 

purpuritis XVI, 5, 5 

pusia XVII, 7, 66 

pusillanimis X, 157; 167; 231

pusillus XI1. 7, 68 

pustula IV, 8, 20 

putnrc vitem XVII, 5, 32 

Putcolanus pulvis XVI, 1,8 

puteus XIII, 21, 5 

putor X, 148 

Pygmaei XI, 3, 7; 26 

pyra XX, 10, 9 

pyramis III, ia, 6; XV, 11, 4; 

(figunri III, 6, 5 

Pyrcnaeus mons XIV, 8, 15 

pyrethron XVII, 9, 74 

pyrgus XVIII, 6t 

pyrion III, 71, 20 

pyrites XVI, 4, 5 

pyritis XVI, 11, 8 

Pyrrhus IX, 2, 79; I, 37, 4 

pyrrichius I, 17, 2 

pyromantia VIII, 9, io 

pyropum XVI, 20, 6 

Pythagoras XIV, 6, 31; III, 1, 3 ; 

VIII, 6, 2; III, 15, 1 ; VIII, 6, 

ao 5 I, 3.7 

Pythia sacra VIII, n, 55 ; P. mctruin 

I, 39, 12-13 

PythoVIH, 11, 54 

Pythonissa VIII, 9, 7; 21 

pyxiilcs XX, 7, 3 

Q I, 4> »35 ctC 37,4 

quactum XX, 2, 35 

Quadi IX, 2, 97 

quadrans XVI, 35, 17 

quadrati nttmcri figttra III, 6, 4 

quatlrirumnn XV, 14, 5 

quadrigae XVIII, 34; 36; V, 39, 

10; spatia septcm XVIII, 37 

quadrilatcra figura III, 3, la 

quadrupedia XII, 1, 4 

quaesitorcs XVIII, 15, 2 

quacstio VI, 8, 15 ; q.gencra II, 15 

quacstor IX, 4,16 ; X, 239 ; XVIII, 

»5- * 

quacstuosus X, 232 

qualitas II, 26, 4 ; 7; 5, 3 ; quaiitatis 

nomina I, 7, 18 

qualus XX, 14, 13 

quantitas 11, 26, 7 ; q. abstrncta 34, 

14; III. Praef.; quantitatis nomina 

I. 7. 19 


quantus 1. 26, 23 

quartarium XVI, 26. 14 

quatrio XVIII, 65 

quatriremis XIX, r. 23 

quattuor III, 3, 2 

qucrcus XVII, 7, 38 

querimoniostis X, 232 

qucrnus XVII, 7,38 

querulus X, 233 

qui initnicus est, etiam tn scirpo 

nodum quaerit XVII, 9, 97 

quietus V, 233 

quinaria XIX, 10, 29 

quinio XVIII, 65 

quinquagcnarii IX, 3, 31 

quinquc III, 3, 2 

quinqueanguli figura III, 6, 4 

quinquefolium XVII, 9,38 

quintana XV, 2, 24 

Quintilis V, 33, 10 

Quirinus IX, 2, 84 ; VIII, xx, 1 

quiris IX, 2, 84 

Quiritcs IX, 2, 84; Quiritium ius 

V, 9, i-a 

quisquiliac XVII, 6, 28 

quotidic V, 30, 18; 1, 27, 22 

quum ct cum 1, 27, 4 

R 

R ct D XVII, 7, 2; V, 25. 17; et 

S I, 27, 23 

Raab VII, 6, 51 

racemus XVII, 5, 14 

RachclVII, 6,37 

radii XIX, 29, 1 

radiulnc XVII, 7, 64 

radix XVII, 6, 14; (olus) 10, 

10 

racda XX, 12, 2 

Ractia XIV, 4, 26 

Racticus agcr XIV, 4, 5 

Ragau V, 39, 6 

ralla (vcstis) XIX, 22, 23 

ramus XVII, 6, 17-18 

rana XII, 6, 58; (piscis) 5 

rancidum XX, 2, 23 

rapa XVII, 10, 7 

Raphacl VII, 5, 13 

raphanus XVII, 10, 10 

rapidus X, 237 

raptor, -ta X, 237 

raptus V. 26. 14


rasilis (vestis) XIX, 22, 23 

rastrum XX, 14, 6 

rataria navis XIX, 1, 9 

ratio XI, 1, 13 

ratiocinatio II, 9, 6-7; r. scripti 5, 

10 

ratiocinator X, 235 

rationalis magnitudo III, 12, 3; 

r. status II, 5, 2; r. coniunctiones 

I, 12, 4 

ratis XIX, i, 9 

ratum V, 24, 21 

rauccdo IV, 7. 14 

Rcatina palus XIII, 13, 6 

rcatus X, 238 

Rcbecca VI 1.6, 15 

rcccptus, rcccptui cancrc XVIII, 

4» 4 . 

Recesvintus V, 39, 42 

recidiva arborum XVII, 6, to 

rcclinatoria XIX, 26, 3 

rcconciliatio VI, 19, 74 

rccta (vestis) XIX, 22, 18 

rcda XX, 12, 2 

rcdimicula XIX, 31, 5; 33, 5 

redintcgrarc rem, causam V, 25, 37 

rcgillum XIX, 25, 1 

rcgio XIV, 5, 21 

rcgius morbus IV, 8,13 ; r. virtutes 

IX, 3, 5 

regnum IX, 3, 1 sqq. 

rcgula XIX, 18, 2; VI, 16, 1 ; 

' diaeta' IV, 9, 2 

rcgularc acs XVI, 20, 7 

rcguli XII, 4, 8 

rclatio criminis II, 5, 7 ; 26, 7 

rclativa nomina I, 7, 16; r. pronomina 

I, 8, 3 

relaxatio (mcdic.) IV, 9, 11 

rclegatus V, 27, 29 

rdigere VIII, 2, a 

religio VIII, 2, 1-3 

religiosus X, 234 

remcdia IV, 9 

remcx XIX, 1, 6 

rcmora XVI, 6, 34 

remotio crimims II, 5, 6; r. stellarutn 

III, 6, 8 

rcmulcum XIX, 4, 8 

rcnarc XIX, 32, 25 

rcncs XI. 1, 97 

rcnuncs XIX, 33, 1; 4 

1182 n 

rcpastinare XX, 14, 8 

repcntc, -tinus X, 237 

repctundarum accusatio V, 26, 23 

repositoria XV, 5; (vasa) XX, 9 

repti XIX, 23, 4 

rcptilia XII, 4, 3; 6, a 

repiidium IX, 7, 24 

rcs V, XXV, 1; 3 ; r. sccundac X, 

257 

rcsides X. 77 

rcsina XVII, 7, 1 

rcsipisccns X, 236 

rcsolutio pcdum I, 27, 28 

rcsponsa V, 14 

rcsponsorii VI, 19, 8 

rcstis XIX, 4, 1 

rcstitutio intcgri V, 25, 36 

resurrcctio Domini VI, 17,6 

rcte XIX, 5; r. iaculum XVIII, 5» 

reliarius XVIII, 54 

retinacula XX, 16, 3 

retiohun XIX, 31, 7 

rctractare, -ator X, 235 

rctrogradatio stcllarum III, 69 

rcubarbarum, rcuponticum XVII, 

9,40 

Reubcn VII, 7, 7 

reus XVIII, 15, 7 

revelatio VI, 2, 49 

rex I, 29, 3; IX, 3, 1; 4 : 6; VII, 

12, 17; r. et tyrannus I, 31; II, 

29,7; r. apum XII, 8, 3.—Rcgiim 

liber VI, 1, 6; 2, 11 

Rhactia XIV, 4, 26 

Rhacticus agcr XIV, 4, 5 

rhagadia IV. 7, 39 

rhamnus XVII, 7, 59 

Rhcgini IX, 2, 32 

Rhcgium frctum XIII, 18, 3 

Rhegma IX, 2, 17-18 

Rhenus XIII, 21, 30; XIV, 4, 25 

rhetorica I, 36; 36; II, i-ai; I, 

a, 1; V, 39, 25 

rheuma IV, 7, 11 

rhinoceros XII, 2, 12 

Rhodanus XIII, 21, 29; XIV, 4, 25 

Rhodii IX, 2, 37 ; R. legcs V, 17; 

R. uvac XVII, 5, 17 ; R. navis 

XIX, 1, 11 

rhoditis XVI, 9, 8 

rhododcndron XVII, 7, 51 

rhodomcli XX, 3, 12


Rhodos XIV, 6, 22; XV, 1, 48; 

linea caeli III, 41, 4 

rhythmus, etc. (vid. rythm-) 

riciniutn XIX, 25, 4 

ricinus XII, 5, 15 

ricula XIX, 31, 5 

Riphaei montcs XIV, 8, 8 

Riphan IX, a, 33 

risus XI, 1, 127 

rite V, 24, ai 

rivus XIII, 21, 4 

rixosusX, 339 

Roboam V, 39, 14; VII, 6, 68 

robur XVII, 7, 41; 9, 104 

robustus X, 237 

rogus XX, 10, 9 

Roma XV, 1, 1 ; 55 ; V, 39. 16 

Romana lingua IX, 1, 7; R. civcs 

IX, 4, 51; R. cquitcs IX, 3, 51 

Romani IX, 2, 84; 105 ; V, 30, 4 

romphea XVIII, 6, 3; r, flammca 

XIV, 3. 3 

Rotnulus V, 39, 17 ; IX, 2, 32 ; 84 

ros XIII, 10, 9 

rosa XVII, 9, 17 

rosaccum IV, 12, 9 

roscuin (vinum) XX, 3, 5 

rosmarinus XVII, 9, 81 

rostrata navis XIX, 1, 13 

rota XX, 12, 1; 15, 1 

rotundus XX, 12, 1 

rubelliana (uva) XVII, 5, 18 

Rnbcn VII, 7, 7 

rubia XVII, 9, 68 

rnbidus (panis) XX, a, 15 

rubigo XVI, 21, 5 

mbrica XIX, 17, 4 (cf. Phoeniceus 

color) 

Rubrum marc XIII, 17, 2 

rudentcs XIX, 4, 1 

rudera XIV, 3, 8; XIX, 10. 27; 

XVI, 3, 8 

rumen XI, 1, 59; XII, 1, 37 

ruminarc, -atio XI, 1, 59; XII, 1, 

37 

runcatio XVII, a, 5 

runconcs XX, 14, 5 

rupcx X, 231 

rus XV, 13, 7; XVII, a, 5 

Rusicada XIV, 5, 9 

russata (vcstis), russali 'militcs' 

XIX, sa, xo 

msticac res XVII, 1; 2; r. instrumcnta 

XX, 13, 14 

msticus X, 239; XV, 13, 7 

rutaXVII, 11, 8 

rutabulum XX, 8, 6 

RtithVI, i,8; VII, 6, 58 

rythmica III, 17, 1; x8, i; ai, 1 

rythmus I, 39, 3 

S et x IX, 2, 106; ss pro z I, 4, 

15; SC (nota) 1,23, 1 

Saba IX, 2, 14; 18; (urbs) XIV, 

3, 15 ; (terra) IX, 2, 18 

Sabaci IX, 2, 14; 18; 49 

sabanum XIX, 26, 7 

Sabaoth VII, 1,7 

Sabatha, -theni IX, 2, 16 

Sabathaca IX, 2, 17 

sabbatmn V, 30, 9; 10 ; VI, 18, 17 

Sabellius, Sabelliani V, 39, 31; 

VIII, 5, 42 

Sabinus, Sabini IX, 2, 85 

Sabinus lapis XVI, 4, 34 

Sabratac XIV, 5, 6 

sabtilum XVI, 1, 5 

saecatum XX, 3, 11 

saccr ignis IV, 8, 4; s. acdificia 

XV, 4; s. spina XI, 1, 96: s. 

loca XV, 4, x ; sacrorum ofltcia 

VI, 19 

saccrdos VII, 12, 17; IX, 3, 4 

saccrdotalis vcstis XIX, 31; 23, 1 

Sachar VII, 7, 11 

sacramentum V, 24, 30; VI, 19, 

39-40; s. militare IX, 3, 53 

sacrarium XV, 1 

saciificium VI, 19, 30; 38; s. adorctim 

XVII, 3, 6 

sacrilegium V, 26, 12 

sacrilegus X, 252 

Saddai VII, i, i7 

Sadducaci VIII, 4, 4 

sacculum V, 38, 1 

sacpcs XV, 9, 6 

sacta XII, 1, 26 

sagda XVI, 7, 13 

sagitta XVIII, 8; s. surcuii XVII, 

5» 7 

Sagiitarius (signum) 111, 71, 30 

sagma XX, 16, 5 

saginarius XX, 16,5

sagmcn XVII, 9, 55 

sagiun XIX, 24, ia-13 

Saguntnm XV, i, 68 

saio X, 262 

Saitica carta VI, 10, 4 

sal XVI, a, 3—6; s. Agrigcntinus 

ib.; XIV, 6, 34 

Sala V, 39, 5; XV, 1, 74 

salamandra XII, 4, 36 

Salamis IX, 2, 111 

Sale IX, 2, 5 

Salcin XV, 1, 5 

salictum XVII, 6, 2 

Salinarum mare XIII, 19, 4 

salinum XX, 4, 22; 6, 5 

salisatorcs VIII, 9. 29 

Salins Arcas XVllI,5o; Saliorum 

carmina IX, 16 

salix XVII, 7, 47 

sahna pro sagma XX, 16, 5 

Salomon VII, 6, 5; V, 39, 13; I, 

39, 18; S. proverbia VI, 1, 7; 

2, 18-21 

salpugaXII, 4,33 

salsttgo XX, 3, 20 

salsum XX, 2, 23 

saltatores XVIII, 50 

saltus XVIII, 19 ; (locus) XVII, 6, 

8; XIV, 8,25 

salus X, 259 

Sallustius I, 44, 4 ; (grammaticus) 

(vid. Salvius) 

salutaris hcrba XVII, 9, 78; 81 ; 

s. digitus XI, t, 70 

salvator VII, 2, 9 

salvia XVII, it, 9 

Salvius ludimagister I, 4, 12 

Samaria XIV, 3, 22; XV, 1. 25 

Samaritac VIII, 4, 9 

Sainaritani IX, 2, 54 

sambuca III, ai, 7 

sambucus XVII, 7, 59 

Samia terra XVI, 1, 7; S. Sibylla 

V, 39, 17; VIII, 8, 4; XIV, 6, 

31 ; S. lapis XVI, 4, 13; S. vasa 

XX, 4, 3; 6 

Samos XIV, 6, 31 ; (urbs) XV, 1, 

Samothracius anulus XIX, 33, 5 

sampsuchus XVII, 9, 14 

Samson V, 39, 13; VII, 6, 56 

Saimicl V, 39, 12; VII, 6, 62; 


VIII, 9,7; (Hbcr) VI, 1, 6; 2, 

9-10 

sancirc XV, 4, 2 

sanctus X, 241; XV, 4, 2; sancta 

.sanctorum 2; s. loca 1 ; s. legcs 

2; s. inuri a 

sandaraca XIX, 17, n 

sandasinis XVI, 14, 3 

sanguinaria (hcrba) XVII, 9, 80 

sanguis IV, 5, 4; 6; XI, 1, 122- 

123 

sanguisuga XII, 5, 3 

sanics IV, 8, 22 

sanitas IV, 5, 1 

sanus X, 59 

sapa XX, 3, 15 

saplion XIX, 4, 5 

sapicns X, 240 

sapicntia XI, 1, 127 

Sapicutia (liber) VI, t, 9; 2, 30 

Sapphicum metruni I, 39, 7 

sapphirus XVI, 9, 2 

Sara VII, 6, 29 

sarabara XIX, 23, t-a 

Saraccni IX, 2, 6; 57 

Sarai VII, 6, 29 

surcasmos I, 36, 29 

sarcia IV, 7, 28 

sarcitector XIX, 19, 2 

sarcophagus VIII, 11, 85 ; XV, 11, 

3; (lapis) XVI, 4, 15 

sarculus XX, 14, 8 

satda, sanlina XII, 6, 38 

Sardinia XIV, 6, 39-40 

sardius (Japi.s) XVI, 8, 2 

sardonyx XVI, 8, 4 ; 15, 27 

sardum (mcl) XX, 2, 36 

sardus (lapis) XIV, 6, 29 

Sarmatac IX, 2, 32 ; 93 

sarmcntum XVII, 5, 5 

sarna IV, 8, 6 

sarralia XVII, to, 11 

Sarra (urbs) XII, 6, 38 

sartago XX, 8, 5 

sat 1, 27, 23 

Satanas VIJI, u, 19 

satcllcs X, 255 

satictas XX, 2, 8 

satio XVII, 2, 6 

satira (vid. satura) 

satisfactio VI, 19, 73 

sator X, 255

satnin XVI, 26, n 

hatura V, 16; XX, 3, 8 

saturcia XVII, 9, 42 

saturici VIII, 7, 7 ; 8 

saturitas XX, 2, 8 

Saturnia XIV, 4, 18 ; XV, 1, 50 

Saturniani IX, 2, 84 

Saturnus VIII, 11, 30; 77; 79; 

XVII, x, 3; XVI, 18,4; (stella) 

V, 30.7; 111,66, a 

Satyri XI, 3, 21; XII, 2, 33 

satyriasis IV, 7, 34; 8, 9 

satyrion XVII, 9, 43 

Saul V, 39, 12; VII, 6, 64; 9. 7 

saura XII, 4, 37 

saurex XII, 3, 2 

Savus XIV, 4, 16 

snxuni XVI, 3, 1 

saxifragaXVII, 9, 42 

Saxones IX, 2, 100 

scabellum (-lus) XX, 11,8 

scaber XIV, 8, 28 

scabicsIV, 8, 10; XIV, 8, 28 

scacvus X, 253 

scala XIX, 18, 4; XX, 5, 5 

scalpcllum, -prum XIX, 19, 13 

seammonia XVII, 9, 64 

scamnum XX, 11, 8 

scandcrc ' dividcre' XVII, 3,11 

seandula XVII, 3, 11 

scansilia XX, 11, 8 

scapha XIX, 1, 18 

scapti XVIII, 8, 2 

scapula XI, 1, 93 

scarabacus XI, 4, 3 ; XII, 8, 4 ; 

VI, xi, 3 

scarus XII, 6, 30 

scatus XII, 6, 37 

scclerosus X, 117; 254 

scena XVIII, 43 

scenicus X, 253; sccnica XVlll, 

44; 5» 

Sccnopegia XVIII, 43; VI, 18, 9 

scheda VI, 14, 8 

schcma I, 33, 3 ; 35, 7 ; 36, 1 

schcsis onomaton I, 36, 13 

schisma VIII, 3, 5 

schistos XVI, 4, 18 

schocni XV, 16, 1 

schoiasticus I, 39.18 

scholia VI, 8, 1 

scicntia 11, 24, 2 

INDEX VERHORVM 

scilla XVII, 9, 85 

scindulac XIX, 19, 7 

sciniphcs XII, 8, 14 

Sciopodcs XI, 3, 23 

Scipio XVIII, 2, 5; V, 39, 23 

Scipio Paulinus IX, 5, ao 

scipio XVIII, 2, 5 

scirc I, 1, 1 

scirpus XVII, 9, 97 

scita V, 11 

scobina XIX, 19, 15 

scoiaces XX, 10, 5 

scolius XX, 10, 5 

scolopendrios XVII, g, 87 

scopulus XVI, 3, 2 

scoria XVI, 21, 6 

scorpio XII, 5, 4; (piscis) 6, 17; 

(sagitta) XVIII, 8,-3; (virga) 

V, 27, 18 

.scorpitis XVI, 15, 19 

Scorpius III, 71, 30 

•scortca XX, 7, 1 

scortum X, 253 

Scoti IX, 2, 103; XIX, 23, 6 

Scotia XIV, 6, 6 

scotoina IV, 7, 3 

scribaVI, 14,2; s. publicus IX,4,27 

scribcndi instrumcnta VI, 13 ; 14, 3 

scrinium XX, 9, 11 

scriptores uberrimi qui fuerint VI, 

7; s. rci rusticac XVII, r, 1 

scriptum II, 5, 9 

scripturarum notac I, ai 

scrupca saxa XVI, 3, 5 

scrupulosus X, 252 

scmpulus XVI, 3, 5; 25, 12 

scrupus X, 252 ; XVI, 3, 5; 25, 12 

scudicia XX, 14, 7 

sculponeae XIX, 34, 13 

scurra X, 255 ; 152 

scutclla XX, 4, 9; 11 

scutica V, 27, 15 

scutulatus, XII, 1, 51 

scutum XVIII, 12, 2 

Scylla XI, 3, 32; XIV, 6, 32; 

XIII, 18,4; II, 12, 6 

scypbus XX, 6, 5 

.scytalc XII, 4, 19 

Scytbac IX, 2, 27 ; 62; V, 39, 6 

Scythia XIV, 3, 31; XIV, 4, 3 

sc- X, 247 

Scba IX, 2, 17

Sebastia XIV, 3, 22; XV, 1, 35 

scbum XX, 2, 25 

sccare XIX, 19, 8 

secessus XV, 3, 9 

sccrctus XV, 3, 9 

sccta VIII, 3, 4 

scctio XIX, 19, 8 

scculum V, 38, 1 

sccundae XI, i, 144 ; X, 357 

sccundum, -clus X, 357 

sccuris XVIII, 6, 9; XIX, 19, u 

sccurus X, 247 

sccutores XVIII, 55 

Scdechias V, 39, 18 ; VII, 6, 75 

sedcs XX, 11, 9 - 

seditio V, 26, 11; XVIII, 1, 6 

scditiosus X, 250 

scduhis X, 244 ; 247 

segesXV, 13,8; XVII, a, 7 

scgmcntata (vestis) XIX, 22, 18; 

INDRX VERBORVM 

scgmentum XIX, 31, 12 

scgnis X, 247 

SeirVII, 6,33-34 

sciugac XVlll, 36, 1-2 

scleuitcs XVI, 4, 6; 10, 7 

SclcuciaXlV,3, 44; XV, 1,13-14; 

(Isauriae) 38 

SellaVll, 6, 79 

sclla XX, 11, 10; 1, t; 16, 4; 

s. curulis XX, 11, 11 

Scm V, 39, 5; VII, 6, 16; IX, 

a, a; 3 

Semcia, VII, 8, 27 

scmcn IX, 6, 4 ; XI, 1, 139; 142 

scmicinctium XIX, 33, 1 

semipcs I, 16, 3 

semisonac litlerac I, 4, 4 

semispatium XVIII, 6, 5 

semissis XVI, 25, 16 

semita XV, 16, 9 

seimmcia XVI, 25, 16 

scmivocalcs litterae I, 4, 4 

scnarius I, 39, 6; s. ntimcms III, 

4. 2 

senator IX, 4, 12 

senatus IX, 4, 8; V, 39, 17 

senatusconsultum V, 12 ; IX, 4, 9 

Scneca I, 22, 2 

scnccio XVU, 9, 53 

scncetus XI, 2, 17; 28; 30 

scncx XI, 2, 27-28 

scnio XVII 1,65 

scnior XI, 2, 6; 25; 26 

scnium XI, 2, 8 

Scnoncs IX, 2, 106 

scnsus XI, 1, 13; 18 

scntcntia II, 11; 21, 13-14; XI, 

I, 13; s. et chria II, 11,2; scntcntianim 

figurac II, 21; s. vitia 

! ? 

scntix ursina XVII, 7, 59-60 

sepclirc XI, 2, 36 

scpcs XV, 9, 6 

Scphcr Thcliilim VI, 2. 15 

scpia XII, 6, 46 

scpsXII, 4, 17; 31 

Septe XV, i, 73 

scptcm III, 3, 2-3; scptenarius 

numcrus VI, 17, 17 

Septcmber V, 33, 11 

scptcntrio III, 42, 2; XIII, 1, 5; 

II, 11 ; septcntrionalis stclla 111, 

71,6 

scptitnana V, 32 

Scptuaginta V, 39, 22; VI, 4, 1 

scpulcra V, 11 

scpultus X, 262 ; XI, 2, 35 

scqucstcr X, 260 

Scraphim VII, 5, 24-33 

Serapis VIII, 11, 85 

scrcre XVII, 2, 6 

Scres IX, 2, 40; XIX, 23, 6; 

(oppiihim) XIV, 3, 29 

scriea (vcstis) XIX, 22, 14 ; 23, 6 

scricum XIX, 17, 6; 27, 5 

series I, 41, 2; XVIII, 10, 2 

scriola XX, 6, 6 

scrmo VI, 8, 2-4 

scrpcdo IV, 8, 5 

scrpcns XII, 4, 3 sqq. 

scrpcntum XIX, 31, la 

scrpilkim III, 3, 3; XVII, 9. 51 

scrra XIX, 19,9; (piscis) XII, 6, 6 

scrralia XVII, 10, 11 

serrula XX, 14, 6 

Scruch V, 39, 7 

scrum V, 30, 17 

servitus V, 27, 32 

scrvus V, 27, 32; IX, 4, 43 ; 3, 

38 

scscupluin I, 17, 22 

scssilis X, 260 

scti XII, 1, 26


SethV, 39, 2; VII, 6, 9 

Sethiani VIII, 5, 16 

Severiani VIII, 5, 24 

Sevcnis V, 39, 30 

severus X, 250 

sextariiis XVI, s6, 6 

Scxtilis V, 33, 10 

sextula XVI, 25, 14 

sibilus XII, 4, 9 

Sibyllac VII, 8; S. Samia XIV, 

6, 3i J V, 39, 17 

sicaX, 253; XVIII, 6, 8 

Sicani, -nus IX, 2, 85 

Sicania XIV, 6, 32 

sicarius X, 252 ; XVIII, 6, 8 

siccus X, 262 

sicel XVI, 25, 18 

siccra XX, 3, 16 

Sichem XV, 1, 21 

Sicliima XV, 1, 21 

sicilc XX, 6, 3 

Sicilia XIV, 6, 32-34 ; 13, 5 

Sicilicus sinus XIII, 16, 2; S. frctum 

18, 3 

sicilicus I, 27, 29 

Siculi IX, 2, 85; S. marc XIII, 

16,5 

sicinimn VI, 19, 6 

sichis XVI, 25, 18 

Sicula XX, 6, 3 

Sicyones IX, a, 71; V, 39, 7 

Sicyonia XIV, 4, 15 

Siden XIII, 13, 7 

sidera III, 71, 4; s. ct astra ct 

stcllae III, 60 

sidcritis XVI, 15, n 

Sidon IX, 2, 2a; 56; XV, 1, 28 

Sidones IX, 2, 56 

Sidrac Vll, 8, 24 

sicnitcs XVI, 5, n 

Sigcum XIV, 7, 2 

sigillum XIX, 32, 1 

signa stellarum III, 71, 4; XVI, 

a5; XVIII, 3; XIX, 32, t 

signatores X, 265; V, 23 

signatutn aes XV, 18, 3 

siler XVII, 7, 74 

silex XVI, 3, 1; XIX, 10, 12; 

s. fluviatilis 14 

siligincus panis XX, 2, 15 

siligo XVII, 3, 7; XX, 2. 15 

siliqna XVII, 7,29; XVI, 25, 9 

Siloa (fons) XIII, 13, 9 

silva I, 29, 4; XIII, 3. 1; XVII. 

6,5 

Silvanus VIII, 11, 81 

silvicola X, 16 

Silvii rcpes IX, 3. 15 

Simcon VII, 7, 8 

simia XII, 2, 30-31 

simila XX, 2, 18 

similltudo (rhetorica) I, 37, 35 

Simon VII, 9, 6 ; (Cananeus) 18 ; 

(Bariona) 4 ; (Magus) VIII, 5. 2 

sitno XII, 6, 11 

Simoniani VIII, 5, 2 

Simonides I, 3, 6; 39, 19 

Simonidium metmm 1, 39. 7 

simplcx numcnis III, 5, 7 

simulacra VIII, 11, 5-9 

siimilntor X, 251 

sinapis XVII, 10. 9 

Sinaci IX, 2, 24 

sinccnis X, 241 

•sincinitun VI, 19. 6 

sincspatium XVIII. 6, 5 

sinistra XI, 1. 68 

Sinopc IX, 17, 3 

sinus XIII, 16, 2 sqq. 

Sion XV, 1, 5; 'ccclcsia' VIII. 

Siplinius (lapis) XVI. 4. 35 

siphon XX, 6, 9 

Sir hassiriin VI, 1, 7 ; 2. 20 

Sircnae XI, 3, 30-31 ; XII, 4, 29 

Siritis III, 71, 14-15 

sisamum XVII, 3, 13 

Siscbutiis V, 39, 42 

sistrum III, 22, 12; XVIII, 4. 5 

sitarciac XX, 9. 6 

SitifiXlV, 5, 10 

situla XII, 4, 13 ; XX, 6, 4 

.sjtus (rhetoricus) 11,26. 8 

smaragdiis XVI, 7. 1 

•imilaria IV, 11, 3 

smjTis XVI, 4, 27 

Smyrna XIII, 21, 22; XIV. 3. 41; 

XV, 1, 39 

sobrini IX, 6, 15 

soccus XIX, 34. 12 

socelli XIX, 34. 12 

soccr IX, 6, 18-19 

socius X, 2J5 

Sociatcs II, 24, 5

socrus IX, 6, 19 

sodalis X, 245 

sol VIII, 11, 53-54 5 III, 47-52; 

71, 1 ; solis cclipsis III, 57 ; s. 

cursus 65, 2: s. dies V, 30, 5; 

s. gcmma XVI, 10, 6; (deus) 

XIV, 3, 13 

solarium XV, 3, 11-12 

solatium X, 38 

solca XIX, 34, 11; solca (piscis) 

XII, 6, 6 

solidus numcrus III, 6, 5; s. ntimtnus 

XVI, 25, 14 ; s. aurcus XIV, 

4, 12 ; s. figura III, 12, 1 

solifuga XII, 3, 4; XIV, 6, 40 

solium XX, 11, 10 

sollcmnitas VI, 18, 1 

sollers X, 243 

sollicitus X, 244 

Soloe I, 33, 2 

soloecismus I, 33 

Solon V, 1, 2 

solscquia XVII, 9, 37 

solstitialis annus V,36, 3 

solstitium V, 34, 1-2 

sohim XI, 1, 115; XIV, 8, 24 

Solurius mons XIV, 8, 16 

soluta oratio I, 38, 3 

sonac litterac I, 4, 4 

sonipcs XII, 1, 42 

Sonorcs (insula) XIV, 6, 37 

sonus III, 19, a; sono diminutiva 

noinina I, 7, 10 

sophistac VI11, 6, 2 

Soplioclcs V, 39, 19 

Sophonias (libci) VII, 8, 16 

Sophtim (liber) VI, 1, 6 

sorcx XII. 3, a 

soror IX, 6, 12 

sors X, 53 

sortilegi VIII, 9, 28 

sospcs X, 259 

sotadicum mctrum I, 39, 7 

Sotcr V, 39, 24 

spadix, -ca XII, 1, 49 

spadoXVII,5, 6 

Sparta XV, 1, 47 

Spartani IX, 2, 81 

spartus XVII, 9, 103 

spams XII, 6, 31 

spasmus IV, 6, 11 

spnia XV111.6. 4 


spatia scptem XVIII, 37 

spatomcle IV, 11, 3 

spatula XVIII, 6, 4 

specics causarum II, 8, 1 

spccialia nomina I, 7, 6 

spcciosus X, 243 

spcctacula XVIII, 16 

spcculum XIX, 31, 18 

spccularis (lapis) XVI, 4, 37 

speculator VII, 12, 12 

speculatorium (navigium) XIX, 1, 

18 

spccus XIV, 9, 1 

spclacum XVI, 3, 2 

spclunca XIV, 9, 1 j XVI, 3, 2 

spes VIII, 2, 5 

sphacra III, 12, 3; XVIII, 69, 1 ; 

s. cacli XIII, 5, 2; III, 33-34; 

sphacrae figura III, 6, 6; (pistoris) 

XX, 2, 31 

sphacricus numcrus III, 6, 6 

sphingac XII, 2, 32; (Iccti) XX, 

spica XVII, 3, 15 

spicula XVII 1,8, 2 

spina XI, i, 95 ; s. sacra 96 

spionia vitis XVII, 5, 38 

spiracula XIV, 9, 2 

spirac XIX, 4, 2 

spiraincnta XI, 1, 80 

spiritus XI, 1, 9-10; S. sanctus 

VII, 3 

splcn XI, 1, 127 

splcnos XVII, 9, 56 

spolia XVIII, s, 8 

sponda XX, 11, 5 

spondcre IX, 7, 4 

spondcus I, 17, a 

spondialcs I, 17, 2 

spondilia XI, 1, 95 

spongia XII, 6, 60; XIX, 10, ir ; 

XX, 2, 16 

sponsus, -sa IX, 7, 3-4 

sporta XX, 9, 10 

spuma XIII, 20, 6; s. argenti XVI, 

19, 4 

spurcitia XII, 1, 25 

spurcus X, 254; s. vinum XX, 3, 

7 

spurius IX, 5, 24 ; XII, », 25 

spiitum XIII, 20, 6 

sqitaluhts apcr XV, 13. 13

squnma (militaris) XVIII, 13, 2 . 

squainatus (piscis) XII, 6, 37 

squatus XII, 6, 37 

squinutn XVII, 9, 11 

stactc IV, 12, 5 

stadialis ager XV, 15, 6 

stagnum XIII, 19, 1; 9; (metallmn 

; vide stannum) 

stanien XIX, 39, 7 

stannum XVI, 21, 23 

staphysagria XVII, 9. 87 

stater XVI, 25, 15-16 

statera XVI, 25, 4 

statio XIV, 8, 39; VI, 19, 66-67 

statuae imperatorum VIII, 11, 73 

status causarum II, 5; s. stcllarum 

III, 69 

stcllae III, 60-70; s. nomina V, 

30,6-7 ; s. sidera ct astra III, 60 

stctnma IX, 6, 28 

stcphanitac (uvac) XVII, 5. 17 

Stcphanus VII, ix, 4 

stcrcoratio XVII, a. 3 

stercus XVII, 2, 3 

Stercutus XVII, 1, 3 

stcrcsii XI, 3, 8 

stcrion (vidc OTtjfnov) 

stigmata XIX, 23, 7 

Stilbon III, 71, 20 

stilla XIII, 20. 5 

stillicidium XIII, ao, 5 

stimulus XX, 16, 6 

stincus XVII, 9, 43 

stipa XVII. 7. 56; XIX, 27, a 

stipadium XX, 1, 3 

stipatorcs XIX, 27, 9 

stipcndium XVI, 18, 8 

stipula V, 24, 29; XVII, 7, 56; 3. 

18 

. stipuiari, -ator X, 258 

stipulatio V, 24, 29 

stipulus X, 258; V. 24. 30 

stiria XIII, 20, 5; XVII. 8. 5 

stirps IX, 5, 13 

Stoechadcs XIV, 6, 38 

stocchas XVII, 9, 88 

stola X, 152; XIX, 95. 3 

stomachus XI, 1, 128 

storax XVII, 8, 5 

storcn XX. 11, 1 

stragiilutn XIX, 26, 1 

strnnRiiria IV, 7, 33 


strata (via) XV, 16, 6 

stratus XIX, 15; XX, n, 1 

stricturae XVI, 21, 3 

stridor III, 22, 14 

striga XI, 4, 2 

strigilis XX, 16, 7 

stringcs XIX, 23, 1 

strix XII, 7, 42 

^trongyle XIV, 6, 37 

strophium XIX, 33, 3 

structio XIX, 10, 1 

strues XIX, 10, 1 

struppi XIX, 4, 9 

struthio XII, 7, 20 

struthios XVII, 9, 56 

strychnos XVII, 9, 78 

studiosus X, 251 

stmlutm XV, 16, 1; 3 

stultus X. 246 

stupidus X, 247 

stuprum V, 26, 14 

Stymphalidac (aves) XII, 7, 97 

StyxXlII, 13,7; XIV, 9, 6 

suasor X. 251 

suasoria II, 4, 4 

suavis X, 243 

subcineritius (panis) XX, 2, 15 

subdistinctio I, 20, a 

suberies XVII, 7, 37 

subfibulum XIX, 33, 4 

subhirci XI, 1, 65 

sublimis X, 242 

sublingtiium XI, 1, 59 

subimiltiplcx nuincrns III, 6, 6 sqq. 

subolcs IX, 5, 13 

subscciva XV, 13, 15; s. agri XV, 

»3, »5 

subscllium XX, 11, 9; 10 

subsolanus XIII, 11, 3 

substantia II, 26, 6; 13 

subsupcrpartictilaris numerus III, 

6, 10 

subsupcrpartiens numerus III, 6,9 

subtilis X, 259 

subtolarcs (calcct) XIX, 34, 7 

subulcus X, 963 

suburbana XV, 2, 16; (uva) XVII, 

5- 15 

succentor VII, 12, 27 

succcnturiati IX, 3, 49 

succidia XX. 32. 24 

siiccinctoriiiin XIX. 33. 5


sucinacium XX, 3. 5 

sucinus XVI, 8, 6 

Sucula III, 71, 12 

sucus XX, 9, 5 ; 3, 21 

sucre XIX, 34, 1 

Sucvi IX, a, 98; XIV. 4, 3 

Sucvus mons IX, 2, 98 

suflectus X, 256 

suflragines XI, 1, 107 

suillus XII, 2, 37; 6, 12 

sulcus XVII, 2, 5 

sulphur XVI, 1, 9 

sulzica XX, 4, 13 

supcrbus X, 248 

supcrcilium XI, 1, 42 

superficialis numerus III, 6, 4 

superficies III, 13, 6 

supcrfluus numcrus III, 5, 9 

supcrlativus gradus I, 7, 27; in 

-uimis I, 27, 15 

supcrparticularis numcrus III, 6, 7 

supcrpartiens numerus III, 6, 8 

superstites XVIII, 15, 8 

supcrstitio VIII, 3, 6 

supcrstitiosus X, 344 

Supcrum tnnrc XIII, 16, 7 

supcrvacua littera I, 4, 12 

supparum XIX, 3, 4 

suppedancum XX, ir, 8 

supplicare V, 27. 3 

supplicatio VI, 19, 8t 

supplicium V, 27, 3; 'supplicatio ' 

VI, 19. 82 

supposita nomina I, 7, 24 

suppus XVIII, 65 

suprcmus X, 242; V, 30, 16 

suram dare XVIII, 69, 2 

surculi XVII, 6, 17 

surdus X, 261 

Surim IX, 2, 50 

sus XII, 1, 25 

Siisa. -is XIV, 3, 12; XV, 1, 10 

stisceptor IX, 4, 27 

suspirium IV, 7, 14 

sustirro X, 249 

sntor X, 263; XII, 1, 26; XIX, 

34, * 

sycomorus XVII, 7, 20 

Syene (linca cacli) III, 42, 4 

syllaba I, 16; 17, 29 

syllcpsis I, 36. 5-6 

syllogismns II, 9, 1-8; II. 28 

symbolum VI, 19, 57 

Symmachus V, 39, 30; VI, 4. 3 

symphonia III, 22, 14; 19, 3 

symphyton XVII, 9, 61 

syinplagium XIX, 5, 1 

synacrcsis II, 31, 48 

synagoga VIII, 1, 8 

synalocphc I, 35, 5 

synanche IV, 6, 6 

syncopc I, 35, 3 

synecdoche I, 37, 13 

synochitis XVI, 15, 22 

synodus VI, 16, 11; 5 ; s. Nicaena 

ibid.; V, 39,36; s. Chalccdoncnsis 

ibid.; V, 39,39 

synonyma nomina I, 7, 16 

synonymia II, 21,6 

syntlicsis I, 37, 20 

synzugiae I, 17, t; 20 

Syracusac XIV, 6, 33 

Syri IX, 2, 3; 50; 1,5 

Syria XIV, 3, 16-17; V, 39, a4 ; 

(arbor)XVII, 7,67 

Syriaca (vitis) XVII, 5, 28 

Syricum (color) XIX, 17, 5 

syringio IV, 8, 21 

Syrius (lapis) XVI, 4, 16 

SyrtcsXIII, 18, 6 

syrtites XVI, 14, io 

systole I, 35, 4 

T 

TI, 3.9; (nota) I, 24 

tabamis XII, 8, 15 

tahcllarii V, 24, 4 ; VI, 8, 18 

tabolliu IX, 4, 27 

tabcrnacultim IX, 7, 23 ; XV, 10, 1 

tabcrna XV, 2, 43 ; mcritoria X. 

182 

tabcrnariae XV, 2, 43 

tabula XIX, 19,8; t.matrimoniales 

IX, 5, 8 ; t. tcstamenti V, 24, 4 ; 

t. duodccim 1, 3 ; IX, 1, 6 

tabulata XV, 3, 2 

taciturnus X, 266 

Tacitus (impcrator) V, 39, 34 

tactus XI, 1, 23 

tacnia XIX, 31, 6 

Tages VIII, 9, 34-35 

Tagus XIII, 21, 13 ; XIV, 4, 29 

talaris (timica) XIX, 22, 7 ; calccus) 

XIX, 34, 7


talentum XVI, 25, 22 

talio V, 37, 33 

talpaXII, 3, 5 

talus XI, 1, III 

tamaricus, XVII, 7, 49 

Tanais XIII, 21, 24 

Tanatos (insula) XIV, 6, 3 

Tanis XV, 1, 33 

tantalus (avis) XII, 7, 21 

tantus I, 27, 23 

taos XVI, 15, 19 

tapeta XIX, 26, 5 

tapinosis I, 34, 11^ 

Taprobana XIV, 3, 5; 6, 12 

taratrum XIX, 19, 15 

tarda (avis") XII, 7, 13 

Tarcntum XV, 1, 62 

tarmus XII, 5, 15 ; 18 

Tarquinius Superbus V, 27, 23 

Tarracona XV, 1, 65 

Tarraconensis provincia XIV, 4, 

29 

Tarsus XIV, 3, 45 ; (Ciliciae) XV, 

1, 38 ; (Indiae) ibid. 

Tartarus XIV, 9, 8 

Tatiatuts, Tatiani hacrctici VIII, 5, 

=5 

Taunis XII, 1, 29; (signum) III, 

71, 24; (mons> XIV, 8, 3; 

(scarabacus) XII, 8, 5 

tautani XVIII, 7, 7 

tautologia I, 34, 9 

taxea XX, 2, 24 

taxillus XI, 1, 45 

taxus XVII, 7, 40 

tcgmen XIX, aa, 1 

tcgula XV, 8, 15; XIX, 10. 15; 

19,8 

tegumen XIX, 22, 1 

telaria XIX, 29, 1 

telinum IV, 12, 7 

tellusVIII, 11, 61; XIV, 1, 1 

telo XX, 15, 3 

teloncum XV, 2, 45 

tclum XVIII, 5, 1; 7,10; XIX, 29, 

1; (piscis) XII, 3, 3; (morbns) 

IV, 6, 13 

temetum X, 271 

tcinpcrantia II, 94, 6 

tcmpestasXHI, 11, 20 

templnm XV, 4, 7 ; t. Hiernsolytnitaniim 

V, 39. 13; »8 

tempus V, 35, 1 ; 28-39; tcmpora 

anni V, 35 ; V, 29, 1; V, 39; 

(mctricum) I, 17, 28 

tcmpora (capitis) XI, r, 32 

tcmiilcntus X, 271 

tcnax X, 268 

tcncbrac V, 31, 5 ; XIII, 10, 12 

Tcnedos XIV, 6, 23 

Teneotica carta VI, 10, 4 

Tencs XIV, 6, 23 

Tentator VIII, n, 19 

tentoria XV, 10 

tephxias XVI, 5, 18 

tercbinthina (resina) XVII, 7, 71 

terebintlms XVII, 7, 52 

tcrcbra XIX, 19, 14 

tercdo XII, 5, 10; 18 

tercs XV, a, 19 

terguin XI, 1, 92 

tergiversator X, 271 

tcrminus XV, 14. 3 

tennitcs XII, 5, 10 

tcrra XIV, 1; 5, 20; XI, 1, 16; 

tcrrac inferiora XIV, 9; t. Samia 

XVI, 1,7 

Tcrracona (vid. Tarr-) 

tcrribilis X, 270 

territorinm XIV, 5, 22 

Tertullianus, TertuUianistac VIII, 

5» 60 

tcsca loca XV, 12, 3 

Tessarcscacdccatitac VIII, 5, 61 

tcssellae XV, 8, a 

tesscllt XIX, 14 

tcsscrae XVII 1,63-66; XV, 8,12 ; 

XX, 14, 12 

tcsta XX, 4, 4 

testamcntum V, 24 ; t. vetus ct 

novum VI, 1-4; tcstamenti arca 

V, 39. 12 

testiculi XI, 1, 104 

I tcstimoniiun II, 30, 14 

tcstis V, 23 ; XVIII, 15, 8-10; X, 

265; 'martyr' VII, 11, 1 

testndo XII, 6, 56; XV, 8, 8; 

XVIII, 12,6 

tetantis IV, 6, 12 

teter X, 270; 194 

tetcrrimus X, 270 

tctraidos formtilae IV, 12. 4 

tetraptota 1, 7, 33 

tctrarclia IV, 3, 24


Tetricus, tct- X, 266 

Tcuchira XIV, 5, 5 

Teucer IX, 2, 111 

Tcutoncs, XVIII, 7, 7 

texcre XIX, 29, 7 

tcxtoria res XIX, 20; 27 

textrinum XIV, 8, 38 

Thaddaeus VII, 9, 19 

tlialamus XV, 3, 6 

Thalcs II, 24, 4; VIII, 6, 18; V, 

39» 3 8 

Thamar VII, 6, 39 

Thanatos (insula) XIV, 6, 3 

Thapsus XIV, 6, 35 

Thara VII, 6, 24 ; V, 39, 7 

Tharisra VI, 1, 6 

Tharsis IX, 2, 35 

Thasinm marmor XVI, 5, 12 

theatnim X, 253 ; XV, 2, 34 ; 35 ; 

XVIII, 42 ; 52, 2 

Thebac XIV, 4, 11; Acgyptiae XV, 

*> 35 5 Boeotiae XV, 1, 29 ; 46 

Thebaici palmarum gcnits XVII, 

7» » 

Thcbaicus lapis XVI, 4, 36; 5, 10 

Thebaida regio XV, 1, 35 

thcca, XVIII, 9, 3 

theina II, 18 

Themiscirii campi XIV, 3, 37 

Thcodosiani VIII, 5, 67 

Thcodosianus codcx V, 1, 7 

Theodosius haereticus VIII, 5,67 ; 

impcrator V, 39, 37, 38 ; minor 

V, 1, 7 

Theodotion intcrprcs sacrorum librorum 

V, 39, 30 ; VI, 4, 13 

thcologi VIII 6, 18; poctac VIII. 

7.9 

theologica rcs VI, VII, VIII, 1, 11 

Theophilus Alexandrinus cycltim 

paschalcm scripsit VI, 17, 1 

Thcrcazar VI, 1. 6 

tbcriaca IV, 9, 8 

thcrinus tropicvis circulus III. 44. 

2; XIII, 6, 3 

theristrum XIX, 25, 6 

thcrmac XV, 2, 39 

thesannis XVI, 18, 6 

thesis (mctrica) I, 17,21 ; (inusica) 

III, 20, 9 ; (rhetorica\ II, 12. 2 

Tlicssali IX, 2. 69 

Tbessalia XIV, 4, 12 

Thessalonica XIV, 4, 12 

Thcta(nota) I, 23; 3. 8 

Thiras IX, 2, 31 ; 82; XIV, 4, 6 

thins IX. 6, 15 

tholus XI, 1, ut ; XIX, 19, 6 

Thomas VII, 9, 16 

Thora VI, 1, 5 

thorax XI, 1, 73 

Thraccs IX, 2, 31 ; 82 ; XIV, 4, 6 ; 

v , 39. 24 

Thracia XIV, 4, 6 

Thracius (lapis) XVI, 4, 8 

Tlircni (Hbcr), I, 39, 19; VI, 2, 23 

thrcnus VI, 19, 18; I, 39, 19 

thronusXX, 11, 9; throni (angclorutn) 

VII, 5, 16; 2t; 26 

thyitcs XVI, 4, 30 

Thyle XIV, 6, 4 

tliyniallus XII, 6, 29 

thymclc, -lici, XVIII, 47 

tbymiama IV, 12, 2 

thymus IV, ta, 2; XII. 6. 29; 

XVII, 9. 12-13 

Tliynia • Hithynia' XIX, 32. 6 

tbynnus XII, 6, 14 

thyrsus XVII, 10, 3 

tiara XIX, 21, 3 ; 23, 6 ; 30, 3 

Tibcrias XIII, 19, 5; XV, 1, 26; 

T. lacus XIII, 19, 5 

Tibcris XIII, 21, 27 ; XIV, 4, 19 

Tibcrium marmor XVI, 5, 4 

Tibcrins V, 39, 26 ; 41 

tibiac XI, 1, 110; III, 21, 4 

tibicen III, 21, 4 

tibraci XIX, 22, 30 

Tibris XIII, 2r, 27 # 

Tiburtina Sibylla VIII,,8. 6 

Tiburtinus (lapis) XIX, 10, 5 

tigillum XIX, 10, 15 

tignum XIX, 19, 5 

tignarius XIX, 19, 2 

Tigris XIII, 21, 9; XIV, 3, 13; 

35 ; tigris XII, 2, 7 

Tiles (insula) XIV, 3. 5 ; 6, 15 

tiliaXVII, 7,46 

tinicrc pro spcrare I, 34, 4 

timidus, -mor X, 272 

Timotboe I, 39. 17 

tinctio VI, 19, 43 

tinctura XIX, 28, 1 

tinca XII, 5, 11 ; 18 

Tingis XIV, 5, 12

Tingitania XIV, 4, 29 

tintinabtilum III, 22, 13 

tipus, -pi, IV, 7, 10 

tiro IX, 3, 19; 36-37 

Tiro I, 22, 5 

Titan 'Sol'VIII, 11,53 

Titanes IX, 2, 134-135; VIII, 11, 

53 

tvthymallum XVII, 9, 77 

Titianus II, 2, 1 

titio XVII, 6-37 

Titus V, 39, 37-28 

titus XII, 7, 62 

Tityon XI, 3, 7 

Tityrus Xll, 1, 61 

tmcsis I, 37, 19 

Tobias VI. 1, 9; 2, 33 

tofus XVIII, 4, 3; XIX, 10. 6 

toga XIX, 24, 3-6 

togati XIX, 24, 14 ; t. statuac 3 

Tola V, 39, 11 ; VII, 6, 55 

toles XI, 1, 57 

Tolosatcs IX, 2, 97 

toincntum XIX, 97, 3 

tonnis VI, 8, 3 ; 14, 8 

tonitru XIII, 8 

tonsae XIX, a, 6 

tonsilla XIX, 2, 14 ; XI, 1, 57 

tonus III, 20, 7 ; XIII, 8, 1 ; XIX, 

22, 6 

topazion XVI, 7, 9 

topica II, 29, 16; II, 30 

toralia XIX, 26, 6 

torcnlnr XV, 6, 7 

tormcnlttin V, 27; aa; (navis) XIX, 

4i4 

tonninosus IV, 6, 14 

torpedo XII, 6, 45 

torques XIX, 31, 11 

torrens XIII, 21, 2 

torris XVII, 6, 27 

torus XX. 1, 2; tori XI, t, 63; 

"7 

torvus X, 269 

tota Latina nomina I, 7. 12; Graeca 

11 

toxica XVII, 7, 39-40; 9, 25 

trabaria (navis) XIX, 1, 27 

trabea XIX. 28, 8 

trabes XIX, 19, 5 

Traconitis IX, 2, 4 

tradnccrc (in vitc) XVII, 5, 33 

INDEX VERUORVM 

Tragasacum sal XVI, 2, 4 

tragelaphi, XII, 1, 20 

tragocdi VIII, 7, 5; XVIII, 45 

tragum XIX, 5, 3 

Traianus V, 39, 28 

traiectus XIX, 1, 24 

trama XIX, 29, 7 

tramcs XV, 16, 10; I, 28, a 

tramoserica (vestis) XIX, 22, 14 

Transalpina Gallia XIV, 4, 26 

transenna XIX, 1, 24 

tmnsformati XI, 4 

transgrcssor VIII, 11, 19 

translatio (rhetorica) II. 5. 4 

translativa constitutio II, 5, 4 

transscripti (milites) IX. 3. 40 

transtra XIX, 2. 5 

trapctum XX, 14, 12 

tremissis XVI, 25, 14 

tres III, 3. 1 

tribrachys I, 17, 5 

tribula XX, 14, 10 

tribunal XV, 3, 16 

tribunus IX, 3, 29 ; 4, 18 ; XVI. 8, 

, 7 

tribus IX, 4, 7; 3. 51 

tributum XVI, 18, 7 

trichrus XVI, 11, 7 

triclinium XV, 3, 8 

trieris XIX, 1, 10 

trifiniutn XV, 14, 5 

trifoHtun XVII, 9, 73 

trigac XVIII, 36, 1-2 

trigamtis IX, 7, 15 

triginta III, 3, 4 

trigonnria (pila) XVIII, 69. 2 

trigoni figura III, 6, 1 

trilicis (vcstis) XIX, 22, 33 

Trimegistus VIII, 11, 49 

tfimcstre hordeum XVII, 3. 10; 

t. triticum 8 

trimctrum I, 39. 6 

Trinacria XIV. 6, 32 

trinepos, triueptis IX, 5, 30 ; 6. 

23 

Trinitas VI, 19, 45-46; VII. 4 

trio XVIII, 65 

trtoncs III, 71, 7 

tripedcs XX, 8, 5 

triplum I, 17, 22 

Tripodcs (insula) XIV. 6, 37 

tripodcs XX, n, 12


Tripolitana (provincia) XIV, 5, 6 

Tripiolcmus XVII, 1, 2 

triptota I, 6, 43 

triquctra XIV, 6, 32 

trircmis XIX, 1, 23 

trisceles XX, 4, 14 

Trismegistus VIII, 11, 49 

tristis X, 268 

tritavus IX, 5, 10; 6, 23 

Tritheitae VIII, 5, 68 

triticum XVII, 3, 4 

Triton, -nia VIII, n, 74 

Trivia VIII, ir, 57 

Iriumphus XVIII, 3, 3-6 

trochacus I, 17, 3 

trochaicum mctrum I, 39, 6 

trocliiscos IV, 9, 10 

troclilcac XIX, 2, 10 

Trogodytac IX, 2, 129 

Troia XIV, 3, 41; V, 39, 62 

Troiani IX, 2, 67 

tropacum XVIII, a, 3 

Iropi I, 37 

TrosIX, 2, 67; XIV, 3,41 

imcta XII, 6, 6 

truculcntus X, 269 

trudcs XVIII, 7, 3 

trulla XIX, 18, 3 

truncus XI, 1, 72; XVII, 6, 15 

trutina X, 267; XVI, 25, 4 

tuba XVIII, 4, 2-3; t. ct buciua 4 ; 

III, 21, 3 

Tubal VII, 15, 1 ; 21, 3; IX, 2, 

29 

Tubantcs IX, 2, 97 

tubcra XVII, 10, 19 

tubcx XIX, 1, 6 

tubraci XIX, 22, 30 

tubruci XIX, 22, 30 

tucus XII, 7,67 

tudesXIX, 7, 1 

lugurium XV, 12, 2 

tumultuatio IX, 3, 55 

tumultus XVIII, 1, 6-7 

tumulus XIV, 8, 31 ; 11, 2; I, 7, 

'5 

Tungri IX, 2, 97 

tunica XIX, 22, 6-7 

turbidus X, 270; t. viiuun XX, 3.6 

turbiscus XVII, 7, 76 

turbo XIII, 11, 19 

turdcla XII, 7, 71 

urdus XII, 7, 71 ; (piscis) 6, 5 

urma IX, 3, 51 

urpis X, 273 

urris XV, 2, 19 ; t. Babylonica V, 

39i 6 

urtur XII, 7, 60 

tusXVII, 8, 2; s 

Tuscanicae columnac XIX, 10, 22 

Tusci IX, 2, 86; VI, 9, 1 

Tuscia XIV, 4, 20 ; 22 

Tusculaiuts Iapis XVI, 4, 33 

tussis IV, 7, 18 

tutor X, 264 

Tylos insula XIV, 3, 5 ; 6, 15 

tympanum III, 22, 10 

typhe XVII, 9, 101 

typhus XVII, 9, 100-101 

lypi (morbus") IV, 7, 10 

tyrannus IX, 3, 19-20; t. ct rex 

I» 3» 5 II, 29, 7 

Tyria (purpura) XV, 1, 27 

Tyrii IX, 2, 117 

Tyrium marc XIII, 16, 6 

Tyrrhcnia XIV, 3, 43 ; 4, 22 

Tyrrhenus XIV, 3, 43; T. sinus 

XIII, 16, 2; T. marc 7 

Tyrrheni III, 21, 3 

Tyrus XII, 6, 38; XIV, 3, 18 ; 4, 

6 ; XV, r, 27; 30 

U 

U 1,4,5-8 

ubcra XI, 1, 76 

Ugni IX, 2, 66 

UI IX, 2, 4 

ulccra IV, 8, 19 

uliginosus agcr XV, 13, 14 

uligo XV, 13, 14; XVI, 1, 5 

Ulixcs I, 7, 12 

ulmus XVII, 7, 43 

ulna XI, 1, 64 

ulpicum XVII, 10, 14 

ultra XIV, 4, 3 

iilula XII, 7, 38 

ulva XVII, 9, 100 

umbilicus XI, 1, 99 

nmbo XVIII, 12, s 

umbra XIII, 10, 13; (piscis) XII, 

6,6 

Umbri IX, 2, 87 

Uinbria XIV, 4, 20-21 

umcrus XI, i, 62

unanimus ct unanimis X, 90uncia 

XV, 15, 3 ; XVI, 25, 19 

unciaria (uva) XVII, 5, 17 

unctio VI, 19, 50-53 

unda XIII, 20, 3 

unguentum IV, ia 

unguis XI 1^6, 55 

ungula XI, 1, 72; (vinculum) V, 

37, 20 

ungulus 'anulus' XIX, 33, 5 

unigenitus filius IX, 5, 14 

Unimammae IX, 2, 64 

unio XVI, 10, 1; XVIII, 65 

unus III, 3, 1 

upupa XII, 7, 66 

uranoscopus XII, 6, 35 

urbani IX, 2, 42 

urbs IX, 4, 3 ; XV, 2, 3; ' Roma' 

IX, 4, 43 . ' . 

urceus, -ceolus XX, 6, 5 

urcre XIII, 10, 8 

Uri XII, 1, 34 

Uricl VII, 5, 15 

urina III, 71, 10; XI, i, 138 

urna XVI, 26, 14 

ursus XII, 2, aa 

urtica XVII, 9, 44 

urvum XV, 3, 3 

usia II, a6, 11; XII, 5, 16 

usta XIX, 17, x8 

usucapio V, 25, 30 

usura V, 25, 15 

usus, usufructus in iurc V, 35, 98 

titcrini IX, 6, 7 

utcrus IX, 6, 7; XI, x, 133-135; 

XX, 6, 7 

Utica XV, 1, 28 

utilis X, 274 

uuarancn XII, 7, 53 

uva XII, 7, 80; XVII, 5, 13 

uvidus XV, 13, 14; XVII, 5, '3 

uxor IX, 7, 12; 27-29 

V ct B III, 3, 4 

Vacca, Vaccaci IX, 3, 107; IX, 2, 

107 

vacca XII, 1, 31 

vagina XVIII, 9, 3 

vagus X, 379 ; XVIII, 67 

Vaicdabbcr VI, 1, 4 

Vttiicra VI, i, 4 


Valentiniani VIII, 11, 5 

Valcntinianus V, 39, 37 

Valcntinus V, 39, 29; VIII, 5, ir; 

6, 22 

Valerianus V, 39, 33 

vallis XIV, 8, 22 

valli XV, 9, 2 

vallum XV, 3, 3 ; 9, 2 

valvae XV, 7, 4 

Vandali IX, 3, 96 ; V, 39, 40 

Vandclicus (amnis) IX, 2, 96 

vanus X, 279 

varius X, 377 ; (piscis) XII, 6, 6 ; 

(color) XII, 1, 52 

Varro XVII, r, 1 ; VI, 7, 1; VIII, 

6, 21 

vas XX, 4, 1 ; vasa XX, 4-10; v. 

caclatuin XIII, 4, 1; XIV, 7, 4; 

v. Corinthia XVI, 30, 4 ; v. Samia 

XIV, 6, 31 

Vascones IX, 3, 107 

vasciihnn XX, 4, x 

vatis VIII, 7, 3 ; 12, 15 ; vatum ornatus 

XIX, 30, 3 

vaticinium VIII, 7, 3 

vccors X, 379 

vcctis V, 27, 17; XX, 13, 3 

vectigalia XVI, 18, 8 

vector X, 281 

Vcclle Scmoth VI, 1, 4 

vclicre XX, 14, 13 

vchicula XX, ia 

Vcicntann (gcnuna) XVI, 11, 5 

vcluiu XIX, 3; 36, 7 

vclcnsis vcstis XIX, 22, 31 

Vclcs XVIII, 57 

velitcs IX, 3, 43 ; XVIII, 57 

vellus XIX, 27, 1 

vcna XI, 1, 121 

vcnabulum XVIII, 7, 4 

vcnator X, 283 

venditio V, 24, 33 

vcneficus X, 281 

vencnum XII, 4, 41; 43 ; v. toxicum 

XVII, 9, 35 ; ' vinum ' XX, 

3. 3 

Vcncriac avcs XII, 7, 61 

Vcnctia XV, 1, 59 

venctuscolor XVIII, 33, 3; XVI11, 

41; XIX, 17, 13 

vcntcrct nlvusct utcrus XI, 1, 132 

vcnti XIII, 11

vcntilabrum XX, 14, 10 

vcntosa IV, 11, 3 

venuculae XVII, 5, 15 

Venus VIII, n, a; 76; V. crinis 

XVI, 11, 6 

venustas XIX, 11 

venustus X, 376 ; XIX, 11 

vepris XVII, 7, 60 

ver V, 35, 3 ; 8 

veratrum XVII, g, 24 

vcrax et vcrus X, 375 

verbalia nomina I, 7, 25 

vcrbascum XVII, 9, 84 ; 94 

verbera V, 27, 14 

verbex XII, 1, 10 

verbum I, 9, 1; III, 20, 1 ; vcrborum 

gcncra et spccics 3 ; formae 

3 ; modi 4 ; II, 37, 5 ; VI, 

8, 4 ; figurac II, 21; iunctura 

II, 20 ; vitia II, 19 ; vcrbis similia 

nomina I, 7, 36 ; titulus librorum 

sacrorutn VI, 8, 2 

vcrccundus X, 275 

vcrcdi XII, 1, 55 

vcrcnncs XX, 14, 13 

vcrctrum XI, i, 103 

Vcrgiliae III, 71, 13 

vcridicus X, 275 

vermiculus XIX, 21, 7 

vermis XII, 5, 1 ; 18-19 

vernale acquinoctium V, 34, 3 

vcrrcrc XIX, 5, 3 

vcrrcs XII, 1, 25 

vcrruca IV, 8, 9 

vcrrucaria XVII, 9, 37 

vcrsipcllis X, 278 

vcrsus I, 39, 2 ; VI, 14, 7 

vcrsutus, -tia X, 41 ; 277 

vertcbra XI, 1, 107 

vertcx XI, 1, 26; XIII, 1, 5 

vcrtibulac XI, 1, 87 

vertigo IV, 7, 3 ; 4 

vcrus et verax X, 275 

vcrvactum XVII, 2, 5 

vcrvex XII, 1, 10 

vcsanus X, 280 

vesica XI, 1, 137 

vcspa XII, 8, 3-3 

Vcspasianus V, 39, 27 

vcspcr III, 71, 19; VI, 19, 2; V, 

30,6; 31. 4 

vcspcrua XX, 2, 14 


vcspertilio XII, 7, 36 

vespertinum odicium VI, 19, 2 

VcstaVlII, 11, 61 ; 67 

vcstiaria res XIX, 21-33 

vestibulum XV, 7, 2 

vcstigatorcs X, 282 

vcstigium XV, 16, 13 

vcstimcntorum gencra XIX, 22; 

v. orac 24, 2 

vestis acanthina XVII, 9, 21 ; v. 

pulla XII, 7, 5 ; v. scgmcntata 

XIX, 31, 12; v. saccrdotalis 

XIX, 21 ; vestcs XIX, 22sqq.*, 

v. colores XIX, 28 ; v. purpurcac 

mortuorum XI, 1, 123 

vestitus ct cultus et habitus XIX, 

aa,3 

Vcstorianum XIX, 17, 14 

Vesuvius XIV, 3, 46 

vcteranus IX, 3, 34 

vctula XI, 2, 28 

Vctus Tcstamcntum VI, 1-3 

vexatus X, 280 

vcxillum XVIII, 3, 5 

via XV. 2, 33; 16, 4-7 

vica ' victoria ' X, 210 

vicia X, 210; XVII, 4, 9 

vicinus XV, 2, 22 

victima VI, 19, 34 

victoria XVIII, 2,1 

Victorinus II, 25,9; II, 29 

Victorius VI, 17, 1 

victus XX, 2, 1 

vicus XV, 3,12 ; 23 

vidcns ' propheta' VII, 8,1-3; i.c. 

caccus I, 37, 34 

vidcre ad alios scnsus translatum 

XI, 1,31 

vidua IX, 7, 16 

vigilcs, -liae IX, 3, 43-43 

viginti 111,3, 4 ; v. duo XVI, 26, 

10 

vilis X, 978 

vilicus IX, 4, 33 

villa XV, 3, 3 

vimen XVII, 7, 48 

vinarium (vasj XX, 6 

vinculum V, 27, 6 

vinnulata vox III, 20, 13 

vinnum III, 20, 13 

vinolcntits X, 280 

viuutn XX, 3, a ; gcncra 4-13

viola XVII, 9, 19 

violentus X, 278 

vipera XII, 4, 10-11 

Vipsanius I, 23, 3 

vir X, 374; IX, 7, 1; XI, 2, 17; 

virorum pallia XIX, 24 

vira XI, 2, 23 

virago XI, 2, 22 

virectum XVII, 6, 3 

virga V, 27, 18; XI, 2, 21 ; XVII, 

6, 18 

Virgilius X, 44; XVII, r, 1 ; sententia 

de deo VIII, 6, 18 

virgo XI, 2, 21 ; 23; XII, 1, 32; 

(signum) III, 71, 28 

virgultum XVII, 6, 18 

viriolae XIX, 31, 16 

viridis X, 276; viridium rcrutn 

usus VI, 11, 3 

virtus XI, 2, 17; XVIII, 22; 

virtutes cardinales II, 24, 5; v. 

angclorum VII, 5, 17 ; v. regiae 

IX, 3. 5 

virus XI, 1, 103 

vis V, 26, 4-6 

viscarago XVII, 9, 70 

visccra XI, 1, 116 

viscus XI, 1, 81; 104; XX, 2, 

27 

visio VII, 8, 34 ; v. gencra 37 

visula (uva) XVII, 5, 33 

visus XI, 1,31 

vita XI, 1, 3 

vitabundus X, 181 

vitalia XI, 1, 116 

vitia grammatical, 34, 1 

viticella XVII, 9, 92 

vitis XVII, 5; v. alba 9, 90; v. 

spionia 6, 28 

vitrcus humor XI, 1, 30 

vitricus IX, 6, 20 

vitrum XVI, 14; 16 

vitta XIX, 30, 4 ; 31, 6; 33, 7 

vitula XI, s, 2t ; XII, 1, 33 

vitulus XII, 1, 3a; (piscis), 6, 5 

vituperatio II, 4, 7 

vivcns X, 376 

vivit Deus VI, 1, 13 

vocalcs littcrac I, 4, 3-6 

vocativus I, 7, 33 

volaXVll, 7,67 

volarc XII, 7, 4 


volatilia minuta XII, 8 

voletnis XVII, 7, 67 

Volsci IX, 2, 88 

volucres XII, 7, 4 

volumen V, 13, 3 ; 8,2 

voluntas V, 24, 1 

volutabra XVI, 1,5 

vomer XX, 14, 1 

vopiscus IX, 5, 21 

vox I, 15 ; genera III, 20, 10-13 ; 

vox dc caelo VII, 8, 35 

Vulcaniae insulae XIV, 6, 36 ; 37 

Viilcanus VIII, 11, 3; 39; XIX, 

6, 2; VIII, 11,3; I, 40,4 

vulgaris interpretatioVeteris Testaincnti 

VI, 4, 3; v. notac I, 22 

vulgus IX, 4, 6 

vulmis IV, 8, 19 

vulpcs XII, 3, 29 

vultur XII, 7, 12 

Vulturnus XIII, 11,5 

viiltus XI, 1, 34 

vitlva XI, 1, 137 

X 

X 1,3, 10; 26,8; 4, 14; cts IX, 

2, 106 

Xcnocratcs V, 39, 21 

xenodochion XV, 3, 13 

xerophagia VI, 19, 70 

Xerxcs V, 39, 19; 21; XI, 3, 5 

xyliglycon XVII, 7, 29 

xylobalsamum XVII, 8, 14 

Y I, 3, 7 J 4, «5 ; a6 > a8 

z 

Z I, 4, 15 ; 27, 28 ; ct d XX, 9, 4 

Zabulon VII, 8, 20; 30 

Zachacus VII, 10, 5 

Zacliarias VII, 8, 20; 30 

Zamac fons XIII, 13, 3 

Zambri VII, 6,50577 

Zaphanath VII, 7, 17-18 

ZaraVII, 6, 41 

Zcbedaeus VII, 10,5 

Zebub VIII, 11, 36 

Zclpha VII, 6, 38 

ZCMIW XX, 2, 33; 3, 3i 

Zcno VIII, 6, 8; 23 

Zcnodotus I, si, 15

Zenon V, 39, 39 

Zephyrus XIII, 11, 8 

Zetluis III, 16, 1 

Zcugis XIV, 5, 8 

zeugma 1,36, 3 

zizania XVII, 9, 106 

zmilanthis XVI, 15, 14 

&$poicrft6t (figura) II, 21, 40 

aluiv V, 38, 4 

d/ V yX 7 V, 7 I , 6 9 

avtfios XI, 1, 7 

av$pa£ IV, 8, 15 

av0pojn6fiop8i ypv X, 185 

oiipavos III, 30, 2 j XI, 1, 55 ; 

XIII, 4, 2-3 

OV

Aelius Stilo 

Afranius 281 

407 

415 

416 

LOCI CITATI 

X, 159 

XX, a, 24 

XII, 8, 16 

XII, 6, 60 

X, 246 

Alexandcr historiographus 

IX, a, 88 

Ambrosius, dc fid. 1, 4 XI, 3, 35 

Apulcins, de dco Socr. 153 

VIII, 11, 100 

Atta 12 VI, 9, 2 

Augustinus, Civ. ai, 4 XVI, 4, 2 

Augustus, epist. ad fil. I, 25, 2 

Caecilius 246 X, 40 

256 XIX, 4, 5 

Caesar (poet.) IV, 12, 7 

(gramm.) XI, 2, 33 

Calvus, in Vatin. II, 21, 30 

Carmcn de pond. 3 XVI, ai, 1 

69 XVI, 26, 6 

Cato: 

Orig. 1, 18 XVI, 2, 3 

Orat. 56, 1 XX, 3, 8 

inc. 18 XIX, 2, 11 

Catullus 1, 1 VI, 12, 3 

64, 65 XIX, 33, 3 

Cicero: 

Invcnt. 1, 8 II, 5, 11 

12 II, 9, 18 

42 II, 39, 15 

de Orat. 1, 194 V, 27, 4 

Top. 32 11,29, 8; XIV, 8, 41 

35 1» =9, * 

in Cat. 1, 2 II, 9, 11; 21, 3 

8 II,ai,6 

9 H, ai, 19 

10 II, 21, 6 

27 II, 13, 1; 21, 45 

3, 1 I, 36, 16 

fl5 H» 3I > 5 

Ciccro: 

in Cat. 3, 1 8 

pro Clucnt. 146 

pro Deiot. 15 

Div. in Caecil. 1 

pro Flacc. 1 

76 

pro Lignr. 19 

22 

pro Marcell. 8 

in Metell. 5 

pro Mil. 1 

41 

44 

59 

72 

79 

Philipp. 2, t 

113 

4,3 

8 

II, 21, 4O 

XI, i, 67 

H> 29, 13 

II, 30, 10 

II, 21,27 

II, 21,29 

XII, 7, 35 

II, 21,7 

V, 25, 32 

II, 3o, 2 

II, 21, 8 

II, 18, 2 

II, 9. 13 

H,3O,9 

II, 21, 12 

II, 21,31 

11,9, 10 

II, 9, 12 

II, 29, 13 

XIX, 29, 3 

II, 21, 11 

XVIII, 1, 7 

in Pis. 19 II, 30, 4 

pro Scaur. 2, 7 XII, 2, 21 

45 XIX, 23, 5 

pro Scst. 77 XII. 6, 60 

in Vcrr. 2, 49 XIV, 6, 23 

5, 84 II, 30, 5 

6, ito XI, 1, 61 

Nat. Dcor. 2, 72 X, 234; 244 

Rep. a, 16 X, 155; 209 

3,35 XVIII, 1,2; 3 

Tusc. 1, 5 X, 173 

frag. inc. X, 223 

Marius 3 XIX, 1, 20 

Prognost. 6 XII, 7, 37 

Cinna 4 XIX, 2, g 

5 XIX, 4, 7 

II VI, 12, 2 

Clemcns, Recogn. III, 51, 2 

comicus pall. inc. 21 XIX, 1, 20

Donatus I, 6, i; t6, a; 33, 4 ; 

37, 1; II, fli, 1 

Dorcatius 1 XVIII, 69,1 

Dracontius: 

Laud. r, 515 XII. a, 37 

Satisf. 63 VI, 9, 1 

Ennius: 

Ann. 109 

179 

329 

478 

483 

492 

499 

Sat. 70 

iric. 14 

LOCI CITATI 

I» 36, 14 

It 34i 13 

I, 35. 3 

XIX, I, 22 

XIX, 2, 12 

XIX, 2, 4 

XIX, 2, I4 

XVII, 9, 97 

XI, 1, 109 

Fronto, fr. ia XV, a, 46 

Gracchus II, ai, 4 ; XIX, 33, 4 

Hicronymiis: 

cpist. ad Rtist. 4, 6 II, ai, 24 

sit. ct nom. 202 XIII, 21, 10 

dc virg. scrv. XX, 3, 3 

vit. Paul. crctn. XI, 3, 21 

Homerus 0 at 0» !'• 2O > al 5 

XIV, 3, 41 

Horatius: 

C. 1, 16, 20 XV, a, 4 

a, 18, t XV, 8,6; XIX, 13 

3, 18, 1 VIII, 11, iot 

3, 29, 4 IV, ia, 6 

4, 5. 33 XI, 2, 14 

Epod. 1, 1 XIX, 1, ta 

a, 1 I. 39, 24 

ia, 1 XVI, 5, 19 

Sat. 1, 6, 104 XX, ta, 4 

Epist. 1, a, 26 XII, 1, 35 

56 X, 9 

17,25 XIX, 24, 11 

A. P. 220 VIII, 7, 5 

inc. XVIII, 7, 7 

inccrtus (historicus) XIX, 1, 21 

(orator) 1,36, 13; II, 31, 

3»; 36; 43; XI, 2, 2g 

(pocta)I, 3, 8; 36, I3J37. 

2; 37.4; HI,39; IX, 2, 

40; XI, 3,n ; XII, 3,22;' 

XVII, 7, 26 

(cf. Livius frag.; comicus inc.) 

Iuvcnalis 2, 124 XIX, 31, la 

6, 88 XIX, 31, 12 

589 XVIII, 7, 8 

10, 153 XIV, 8, 13 

ia, 34 XII, 2, 21 

»3, 83 XV, 5, 4 

93 III, 22, la 

14, 139 1,36, 11 

Livius-(poct.) : 

Odyss. 10 XIX, 4, 9 

(poet. ], hist. ?) IX, 2, 63 

(hist.) frag. 64 M. I, 34, 8 

Lucanus 1, 7 XVIII, 3, a ; 7, 9 

»5 I, «8, 3 

6a XV, 7, 4 

151 I, 37, 35 

177 XVII, 7, 36 

205 I, 37, 33 

296 IX, 3, 50 

383 X, 179 

396 IX, a, 94 

555 XIV, 8, i7 

563 XI, 3, 6 

a» 15 I, 34, 4 

• 51 IX, 2, 98 

54 IX, a, 89 

150-1 XVIII, 1, 4 

371 XIV, 8, 9 

3, a2 o I, 3, 5 

4,58 111,71,29 

106 III, 41 

108 XX, 10, 1 

»35 VI, 10, 1 

5, 4 28 X IX, 3, 4 

554 XII, 7, ai 

716 XII, 7, 14 

6, 198 XVIII, 7, 8 

427 VIII, 9. 2 

457 VIII, 9, 10 

490 XII, 4, JO 

689 XII, 7, 4a 

7, 819 XVI. 26, 14 

9, 614 XII, 4, 43 

711 XII, 4, 24 

713 XII, 4, 26 

714 XII, 4, 30 

717 XII, 4, 19 

719 XII, 4,20

Lucanus 9, 720 

,721 

722 

723 

737 

10, 201 

Lucilius 13 

»39 

966 (?) 

IIOO 

"43 

1165 

1191 

1290 XV, 

frag. sat. iv (?) 

Lucrctius 1, 56 

3*4 

7'5 

2, J51 

4T 133 

416 

1x29 

5, 5O3 

5'7 

745 

9O3 

1035 

1275 

6,555 

Maccr 4 8 

Maeccnas 1 

Marcius vates 

Martialis 4, 8, 6 

13, 100 

13. 2 4 

49 

70 

72 

94 

14,28 

3o 

34 

43 

73 

76 

131 

Munatius 

Nacvius: 

Bcll. Pun. 10 

LOCI CITATI 

XII, 4., 25 ; 29 

XII, 4, 27 

XII, 4, 16 

XII, 4, 31 

XII, 4. 32 

111,66,3 

XIX, 26, 5 

XX, 6, 1 

XVIII, 7, 7 

1» 33. 5 

XIX, 30, 1 

XIX, 7, a 

XIX, 4, 10 

8,6; XIX, 12 

II, ai, 16 

VIII, 3, 7 

XX, 14, 1 

XIII, 10,4 

XIII. 20,3 

XIII, 4, 3 

XV, 6, 6 

IX, 5, 3 

XIII, 11, 17 

XX, 15. 1 

XIII, 11, 15 

I, 40, 4 

XII, 2, 6 

XVI, 20, 1 

XIV, 1, 3 

XII, 7, 19 

XII, 4,24 

XIX, 32,6 

VI, 8, 12 

XX, 2, 13 

XIII, ai, 34 

XVH, 7, 5 

XII, 7, 73 

XII, 7, 48 

XII. 7,49 

XII, 1,22 

XVI, 2, 8 

XVIII, 7. 4 

XX, 14, 4 

XX, IO, 3 

XII, 7,24 

XII, 7,46 

XX, 4, 13 

X, 186 

XIX, 22, 20 

Nacvins: 

com. 75 

trag. 52 

58 

6a 

Nigidius 108 

109 

Ovidius: 

Art. Am. a, 24 

Fast. 3, 377 

6,291 

Her. 5, 149 

Mct. 1, 19 

84 

2,53 

246 

5.34' 

46. 

549 

Jo, 93 

12, 464 

15, 3C9 

398 

Pacuvius 13 

Palladiits 8, 2 

Paulinus, ad Nic. 17 

« . 343 

Paulus 

Persius 1, 42 

"3 

3>5i 

3, 10 

ii 

56 

84 

4.2 

13 

5- 79 

181 

Pctronius, Sat. 68 

inc. 

Plautus: 

Asin. 518 

Cist. -728 

Kpid. 371 

Mil. 436(!) 

628 

Most. 562 

611 

1'ocn. 348 

I, 26, 2 

V, 26, 17 

XIV, 8, 27 

XII, 1,30 

XI, i, 72 

XX, 2, 10 

XI, 3, 38 

XVIII, 12, 3 

VIII, 11,68 

II, ai, 25 

I, 36, 21 

XI, i, 5 

II, 21, 26 

XIII, 21, 23 

XVII, 3, i 

XII, 4, 38 

XII, 7, 39 

XVII, 7, 39 

XI, 2, 25 

XI, 4, 3 

XII, 4, 48 

XIII, 21,2 

XVII, 10, 8 

IX, 2, 90 

IX, 2, 9t 

V» 24, 30 

XVII, 7, 33 

XII, 4, i 

XX, 5, 3 

VI, 11, 4 

I» 37. 7 

I» 3.7 

h 36, 17 

XVII, 9, 7, 

I, 24, 1 

1.37» »7 

XX, 10, 2 

II, 21, 19 

V, 26, 7 

XIX, 2, 13 

XII, 5,9 

X,278 

V, 26, 10 

XX, 11, 7 

IX, 3, 64 

XVI, 25. 22 

XIX, 31, 2

Plautiis: 

Pocn. 529 XV, 3, a 

frag. 87 V, 26, 17 

»59 !» 37, 9 

»75 XIX, 5, 2 

176 XIX, 23,3 

177 XIX, 24, 1 

184 XX, 8, 1 

inc. I, 38, 1 

Plinius: 

Nat. Hist. 8, 42 XII, 2, 11 

43 XII, 3,9; 20 

148 XII, 2,28 

32,7 XII, 6, 45 

142 XII, 6, 63 

ine. XII, 4, 43 

Propertius 4, 1, 13 XVIII, 4, 1 

Pmdciituis: 

1 con. Syinm. 90 sqq. VIII, 9,8 

363 VIII, 11,58 

vtpl 5T

VJ5 CO-*- •*» 4. w W «4 .«j OOOUC/I (g^ Ma >l U COU O OiOtd

ISIDORI HISPALENSIS EPISCOPI - Koeblergerhard.de

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?