19.11.2013 Aufrufe

Deutschenspiegel 1274/1275 (Ficker 1859) - Koeblergerhard.de

Deutschenspiegel 1274/1275 (Ficker 1859) - Koeblergerhard.de

Deutschenspiegel 1274/1275 (Ficker 1859) - Koeblergerhard.de

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.

JULIUS VFICKER<br />

10/VH. f 1902


DER<br />

SPIEGEL DEUTSCHER LEITE.<br />

TEXTABDRUCK<br />

DER<br />

INNSBRUCKER HANDSCHRIFT.<br />

MIT IXTERSTIT/AXG DER HAISEKLIMIEX AKADEMIE DER<br />

WISSIftSMIAFTEX<br />

HERAUSGEGEBEN<br />

D R<br />

JULIUS FICKER,<br />

PROFF.660H JkS DER K. K. raiVEKMTff.T ZI' INNfBRlXt<br />

INNSBRUCK.<br />

VERLAG DEK W AOKEB's cn r.s BUCHHANDLUNG.<br />

<strong>1859</strong>.


V/l &H £•/ '<br />

DRUCK DEH WAONER'sf H».K BUCHDRCCKEUHT.


Jltnt<br />

ir


Vorre<strong>de</strong>.<br />

Im Herbste <strong>de</strong>s J. 1856 wur<strong>de</strong> auf <strong>de</strong>r hiesigen k. k. Universitätsbibliothek<br />

von <strong>de</strong>m Scriptor <strong>de</strong>rselben, Herrn A. J.<br />

Hammerle, in <strong>de</strong>r Hs. n. 922 eine von allen bisher bekannten<br />

abweichen<strong>de</strong> Form <strong>de</strong>s Landrechts und Lehnrechts aufgefun<strong>de</strong>n,<br />

welche sich in <strong>de</strong>r Vorre<strong>de</strong> „Spiegel aller <strong>de</strong>utscher Leute" nennt.<br />

Eine von mir angestellte Vergleichung ergab, dass eine ober<strong>de</strong>utsche<br />

Verarbeitung <strong>de</strong>s Sachsenspiegels vorliege und zwar<br />

eines Textes <strong>de</strong>sselben, welcher <strong>de</strong>r ursprünglichsten Form gegenüber<br />

zwar schon Erweiterungen zeigt, in diesen jedoch hinter<br />

<strong>de</strong>n Hss. <strong>de</strong>r zweiten Klasse noch be<strong>de</strong>utend zurückbleibt und<br />

sich am nächsten <strong>de</strong>m Texte anschliessen dürfte, von welchem<br />

uns Bruchstücke in <strong>de</strong>m Mag<strong>de</strong>burg-Breslauer Rechte vom J. 1261<br />

erhalten sind. Eine eigentliche Verarbeitung ist in<strong>de</strong>ss nur für<br />

<strong>de</strong>n ersten Theil <strong>de</strong>s Landrechts, bis Ssp. 2, 12 § 13, durchgeführt<br />

und zwar in <strong>de</strong>r Weise, dass hier <strong>de</strong>r Stoff <strong>de</strong>r Vorlage<br />

fast in <strong>de</strong>mselben Masse erweitert erscheint, als in <strong>de</strong>m sogenannten<br />

Schwabenspiegel <strong>de</strong>r Fall ist; zeigen sich hie und da<br />

diesem gegenüber noch einige Unterschie<strong>de</strong>, insbeson<strong>de</strong>re gedrungenere<br />

Fassung <strong>de</strong>s Textes und Beibehaltung einzelner Stücke<br />

<strong>de</strong>s Ssp., welche <strong>de</strong>r Swsp. ganz fallen liess, so ist in <strong>de</strong>r<br />

Mehrzahl <strong>de</strong>r Abschnitte die Uebereinstimmung so gross, dass<br />

nur verschie<strong>de</strong>ne Texte ein und <strong>de</strong>sselben Werkes vorzuliegen<br />

scheinen. Dagegen stellt sich <strong>de</strong>r Dsp. im zweiten Theile <strong>de</strong>s<br />


IV<br />

Landrechts und im Lehnrechte wesentlich nur als eine sehr<br />

flüchtige ober<strong>de</strong>utsche Uebertragung <strong>de</strong>s Ssp. dar, bei welcher<br />

sich kaum noch in einzelnen Aen<strong>de</strong>rungen und Auslassungen<br />

kund gibt, dass auch hier <strong>de</strong>r Gesichtspunkt, die Vorlage zu<br />

einem allgemeinen <strong>de</strong>utschen Rechtsbuche umzugestalten, im<br />

Auge behalten wur<strong>de</strong>. Das Werk blieb offenbar unvollen<strong>de</strong>t;<br />

die Oberflächlichkeit, mit welcher <strong>de</strong>r zweite Theil gearbeitet ist,<br />

erklärt sich nur durch die Annahme, dass wir lediglich eine vorläufige<br />

Uebertragung <strong>de</strong>r Vorlage vor uns haben, welche einer<br />

Verarbeitung in Weise <strong>de</strong>s ersten Theiles zur Grundlage dienen<br />

sollte. Es ergab sich nun aber durch die Vergleichung weiter,<br />

dass <strong>de</strong>r Swsp. nicht unmittelbar auf <strong>de</strong>m Ssp. beruhe, son<strong>de</strong>rn<br />

zunächst auf diesem Dsp., und zwar nicht blos in jenem schon<br />

verarbeiteten ersten Theile <strong>de</strong>s Ldr.; auch für <strong>de</strong>n zweiten Theil<br />

<strong>de</strong>s Ldr. und das Lhr. stand ihm nur <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>s Dsp. mit<br />

allen seinen Unvollkommenheiten zu Gebote. Damit war <strong>de</strong>nn<br />

ein ganz neuer Haltpunkt für die Beurtheilung <strong>de</strong>s Verhältnisses<br />

<strong>de</strong>r verschie<strong>de</strong>nen Formen <strong>de</strong>s Swsp. zu einan<strong>de</strong>r gewonnen; von<br />

ihm ausgehend ergab sich nun das überraschen<strong>de</strong> und <strong>de</strong>r bisherigen<br />

Ansicht ganz zuwi<strong>de</strong>rlaufen<strong>de</strong> Resultat, dass im allgemeinen<br />

die volleren Formen <strong>de</strong>s Swsp. die ursprünglicheren seien, dass<br />

in <strong>de</strong>r Entwicklungsgeschichte <strong>de</strong>sselben die Richtung auf Kürzung<br />

<strong>de</strong>s Stoffes sich vielfach geltend gemacht habe.<br />

Die gewonnenen Resultate und ihre nähere Begründung veröffentlichte<br />

ich im Febrnarhefte <strong>de</strong>s Jahrgangs 1857 <strong>de</strong>r Sitzungsberichte<br />

<strong>de</strong>r philos.-histor. Klasse <strong>de</strong>r kaiserlichen Aka<strong>de</strong>mie <strong>de</strong>r<br />

Wissenschaften, Bd. 23, S. 115—216 und 221—292 in einer<br />

Abhandlung: lieber einen Spiegel <strong>de</strong>utscher Leute und<br />

<strong>de</strong>ssen Stellung zum Sachsen- und Schwabenspiegel;<br />

ein Beitrag zur Geschieh te <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen Rechtsquellen.<br />

Die mir bekannt gewor<strong>de</strong>nen Beurtheilungen <strong>de</strong>rselben<br />

sprachen sich, eine ausgenommen, über die wichtigsten meiner<br />

Behauptungen vollkommen zustimmend, über keine abweisend<br />

aus; und mehrfach wur<strong>de</strong> die vollständige Veröffentlichung <strong>de</strong>s<br />

Textes als wünschonswerth bezeichnet. Insbeson<strong>de</strong>re sprach<br />

Homeyer in einem in <strong>de</strong>r Sitzung <strong>de</strong>r philos.-histor. Klasse<br />

<strong>de</strong>r königl. Aka<strong>de</strong>mie <strong>de</strong>r Wissenschaften zu Berlin am 14. Dez.


1857 gehaltenen Vortrage über <strong>de</strong>n Spiegel <strong>de</strong>utscher Leute<br />

schliesslich <strong>de</strong>n Wunsch aus, ich möge das ganze Rechts<strong>de</strong>nkmal<br />

zur allgemeinen Kun<strong>de</strong> bringen, weniger um die von mir gewonnenen<br />

Ergebnisse noch einmal zu prüfen, als vielmehr, um aus<br />

<strong>de</strong>m ersten Theile für das schwäbische, aus <strong>de</strong>m zweiten für das<br />

sächsische Rechtsbuch einen neuen Stützpunkt zur Feststellung<br />

<strong>de</strong>r ursprünglichen Lesarten zu gewinnen.<br />

Wür<strong>de</strong> mir das Aussprechen dieses Wunsches durch einen<br />

so hochverdienten Forscher an und für sich genügt haben, <strong>de</strong>mselben<br />

zu entsprechen, so musste ich mich um so bereitwilliger<br />

dazu entschliessen, als mir selbst die vollständige Veröffentlichung<br />

<strong>de</strong>s Textes allerdings nöthig schien, um <strong>de</strong>n unverhofften Fund<br />

möglichst für die Wissenschaft nutzbar zu machen.<br />

Unsere Kenntniss <strong>de</strong>s Rechtsstoffes selbst hat hier allerdings<br />

keine o<strong>de</strong>r nur sehr geringe Bereicherung zu erwarten. Sich eng<br />

an <strong>de</strong>n Ssp. o<strong>de</strong>r aber an <strong>de</strong>n Swsp. anschliessend behan<strong>de</strong>lt <strong>de</strong>r<br />

Dsp. nichts, was nicht auch dort bereits verhan<strong>de</strong>lt wäre; dieselben<br />

Bestimmungen, welche wir dort fin<strong>de</strong>n, begegnen uns auch<br />

hier; selten sind die Fälle, wo er in seinem Inhalte nicht genau<br />

mit <strong>de</strong>m einen o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn Rechtsbuche übereinstimmt und<br />

eine abweichen<strong>de</strong>, insbeson<strong>de</strong>re vermitteln<strong>de</strong> Stellung einnimmt.<br />

Auch <strong>de</strong>r Gewinn, welcher .sich für <strong>de</strong>n genaueren Nachweis <strong>de</strong>r<br />

Entwicklung mancher Rechtsinstitute daraus erwarten Hesse, dass<br />

sie uns nun in einer <strong>de</strong>r Zeit nach zwischen bei<strong>de</strong>n bekannten<br />

Rechtsbüchern stehen<strong>de</strong>n Aufzeichnung vorliegen, dass sich <strong>de</strong>mnach<br />

entschei<strong>de</strong>n Hesse, ob bei abweichen<strong>de</strong>n Bestimmungen in<br />

dieser zur Zeit <strong>de</strong>s Interregnum noch die <strong>de</strong>s Ssp., o<strong>de</strong>r schon<br />

die <strong>de</strong>s Swsp. in Kraft gewesen seien, dürfte ?üch als ein geringer<br />

erweisen; das Reichsstaatsrecht, für welches ein Zeitunterschied<br />

von wenigen Dezennien allerdings schon von grosser Be<strong>de</strong>utung<br />

ist, fällt durchweg in <strong>de</strong>n zweiten Theil, in welchem <strong>de</strong>r Dsp.<br />

sich mit Uebertragung <strong>de</strong>s Ssp. begnügt und <strong>de</strong>mnach selbstständigen<br />

Werth nach dieser Richtung hin nicht beanspruchen<br />

kann. Für diese Zwecke dürften in <strong>de</strong>n meisten Fällen schon<br />

die in meiner frühern Arbeit gegebenen Nachweisungen genügen;<br />

und je<strong>de</strong>nfalls hätte eine weitere Vergleichung <strong>de</strong>r Hs. durch<br />

einen Fachgelehrten hinreichen mögen, die geringe Ausbeute


völlig zu Tage zu för<strong>de</strong>rn und festzustellen, dass nach dieser<br />

Seite hin eine Bereicherung unserer Kenntnisse hier nicht zu<br />

erwarten sei. ».<br />

Der grosse Werth <strong>de</strong>s neuen Hülfsmittels ist nun aber<br />

freilich nicht nach seinem schon früher bekannten Inhalte zu<br />

bemessen, son<strong>de</strong>rn nach <strong>de</strong>r Form, in welcher <strong>de</strong>rselbe hier vorliegt<br />

; die Ermittlung einer Uebergangsform von <strong>de</strong>m einen Rechtsbuche<br />

zum an<strong>de</strong>rn muss allerdings von <strong>de</strong>r grössten Be<strong>de</strong>utung<br />

für die Erweiterung unserer Kenntnisse über die Entwicklungsgeschichte<br />

<strong>de</strong>s Textes bei<strong>de</strong>r Spiegel sein; in dieser Richtung<br />

hin hätte kaum ein an<strong>de</strong>rer Fund erwünschter sein können. Die<br />

nächsten Folgerungen, wie sie sich bei einem ersten Angriffe und<br />

ohne genügen<strong>de</strong> Vorstudien darbieten konnten, habe ich nun<br />

allerdings bei meiner Arbeit zu ziehen versucht; und diese Ergebnisse<br />

dürften wichtig genug erscheinen, um <strong>de</strong>n Abdruck <strong>de</strong>s<br />

Textes zu rechtfertigen, wenn dieser auch nur dazu dienen sollte,<br />

die Richtigkeit <strong>de</strong>rselben ausser Zweifel zu stellen, sie für die<br />

Wissenschaft zu sichern. Allerdings war es mein Augenmerk,<br />

so viel von <strong>de</strong>m Texte mitzutheilen, als mir zur Begründung<br />

meiner Behauptungen erfor<strong>de</strong>rlich schien; und <strong>de</strong>r kompetenteste<br />

Richter glaubte anerkennen zu dürfen, dass meine Angaben dafür<br />

ausreichend seien. An<strong>de</strong>rerseits wur<strong>de</strong> freilich auch darauf hingewiesen,<br />

dass die genauere Prüfung mancher Behauptungen erst<br />

auf Grundlage <strong>de</strong>s vollständigen Textes mit Sicherheit erfolgen<br />

könne. Und solchem Vorbehalte fehlte gewiss die Berechtigung<br />

nicht; <strong>de</strong>nn wie manches kann ich übersehen haben, was wesentliche<br />

Modifikationen meiner Behauptungen bedingen wür<strong>de</strong>. Dann<br />

aber blieb auch die Richtigkeit meiner Beweisführung im allgemeinen<br />

nicht unbestritten. In einer Schrift: „Spiegel <strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>utschen Leute. Handschriftfund <strong>de</strong>s Prof. Dr. <strong>Ficker</strong> zu<br />

Innsbruck. Von Dr. A. v. Daniels, Obertribunalsrath, Professor<br />

<strong>de</strong>r Rechte, Kronsyndikus und Mitglied <strong>de</strong>s Herrenhauses.<br />

Berlin 1858", bestreitet <strong>de</strong>r Verfasser die von mir nachgewiesene<br />

Mittelstellung <strong>de</strong>s Dsp. und glaubt, <strong>de</strong>rselbe sei nichts, als eine<br />

werthlose Kompilation aus <strong>de</strong>m Ssp. und <strong>de</strong>m Swsp. In Folge<br />

<strong>de</strong>rselben bin ich in einer gleichzeitig mit diesem Abdrucke<br />

erscheinen<strong>de</strong>n Schrift: „Ueber die Entstehungszeit <strong>de</strong>s


Vll<br />

Sachsenspiegels und die Ableitung <strong>de</strong>s Schwabenspiegels<br />

aus <strong>de</strong>m Deutsche nspiegel", nochmals auf<br />

die Frage eingegangen, meine frühere Beweisführung in strengerer<br />

Form wie<strong>de</strong>rholend. War die Abhandlung ihrer ersten Anlage<br />

nach bestimmt, eine Einleitung zum gegenwärtigen Abdrucke zu<br />

bil<strong>de</strong>n, so schien es mir, zumal ich wünschte, noch manches zu<br />

berühren, was in keiner nähern Beziehung zum Dsp. steht, angemessener,<br />

das überlieferte Rechts<strong>de</strong>nkmal selbst und meine nur<br />

vorübergehen<strong>de</strong>n Werth beanspruchen<strong>de</strong>n Erörterungen über dasselbe<br />

auseinan<strong>de</strong>rzuhalten. Liess ich mich nun aus <strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r<br />

erwähnten Schrift erörterten Grün<strong>de</strong>n überhaupt auf eine weitere<br />

Polemik ein, so nmsste es mir allerdings billig erscheinen, <strong>de</strong>n<br />

Gegner nicht mit ungleichen Waffen streiten zu lassen, zumal<br />

sich <strong>de</strong>rselbe S. 29 ausdrücklich dahin ausspricht, dass ein Abdruck<br />

<strong>de</strong>s ganzen Rechtsbuches wünschenswerth gewesen sei,<br />

weil meiner Abhandlung im Einzelnen überall die nöthigen Anhaltspunkte<br />

zur Bildung eines Urtheils fehlten; wur<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Entschluss,<br />

<strong>de</strong>n ganzen Text zu veröffentlichen, auch durch die<br />

Schrift <strong>de</strong>s Herrn von Daniels nicht veranlasst, so bot dieselbe<br />

doch eine weitere dringen<strong>de</strong> Auffor<strong>de</strong>rung.<br />

Sehen wir aber auch davon ganz ab, nehmen wir an, die<br />

von mir gewonnenen Resultate seien durch die Angaben meiner<br />

Arbeit genugsam begrün<strong>de</strong>t, um ihretwegen <strong>de</strong>n vollständigen<br />

Abdruck überflüssig erscheinen zu lassen, so ist zu be<strong>de</strong>nken,<br />

dass damit die Ausbeute, welche das neue Hülfsmittel bieten<br />

kann, doch keineswegs erschöpft ist. Denn we<strong>de</strong>r durfte ich mir<br />

zutrauen, auf einem mir wenig bekannten Fel<strong>de</strong> nun sogleich alle<br />

Fragen zu übersehen, zu <strong>de</strong>ren Lösung <strong>de</strong>r neue Fund beitragen<br />

konnte, noch war ich in <strong>de</strong>r Lage, auch nur alle diejenigen zu<br />

erörtern, bezüglich <strong>de</strong>ren mir allerdings jetzt die Möglichkeit <strong>de</strong>r<br />

Lösung gegeben schien.<br />

Für <strong>de</strong>n Ssp. dürfte überhaupt nur noch wenig Raum für<br />

Erweiterung o<strong>de</strong>r Umgestaltung unserer Kenntnisse geblieben<br />

sein; die an und für sich einfacheren Entwicklungsverhältnisse<br />

seines Textes waren bereits vor <strong>de</strong>m Bekanntwer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s neuen<br />

Hülfsmittels einer so umfassen<strong>de</strong>n und umsichtigen Erörterung<br />

unterzogen. dass dasselbe, wenigstens so weit, als meine Ver—


— Vlll —<br />

gleichungen mich führten, hier durchweg nur bestätigend eingreifen<br />

konnte; für die Feststellung von Einzelnheiten wird freilich<br />

<strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>s Dsp. auch hier noch manchen wünschenswerthen<br />

Anhaltspunkt bieten können.<br />

Für <strong>de</strong>n Swsp. dagegen ist die Hauptaufgabe noch zu lösen.<br />

Wohl habe ich es versucht, von <strong>de</strong>m Grundsatze ausgehend, dass<br />

Alles, was in <strong>de</strong>n verschie<strong>de</strong>nen Formen <strong>de</strong>s Swsp. in Inhalt,<br />

Form und Stellung mit <strong>de</strong>m Ssp. und Dsp. übereinkommt, <strong>de</strong>m<br />

Urtexte angehören muss, die Entwicklungsgeschichte <strong>de</strong>s Textes<br />

<strong>de</strong>s Swsp. nach <strong>de</strong>n nächstliegen<strong>de</strong>n Hülfsmitteln zu bestimmen<br />

und glaube annehmen zu dürfen, dabei von Einzelnheiten abgesehen<br />

im wesentlichen das Richtige getroffen zu haben. Aber<br />

nur die eine Seite <strong>de</strong>r Frage konnte ich ins Auge fassen, die<br />

nämlich nach <strong>de</strong>m ursprünglichen Bestän<strong>de</strong> <strong>de</strong>s ganzen Werkes,<br />

wie er sich aus <strong>de</strong>r Bestimmung <strong>de</strong>r Ursprünglichkeit solcher<br />

Kapitel, welche nicht in allen Formen o<strong>de</strong>r in verschie<strong>de</strong>ner<br />

Stellung vorkommen, ergibt. Dagegen musste ich die Frage<br />

ungelöst lassen, in welcher Form sich nun <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>r einzelnen<br />

Kapitel am ursprünglichsten erhalten haben dürfte; <strong>de</strong>nn es liegt<br />

immerhin wenigstens die Möglichkeit nahe, dass <strong>de</strong>r ursprünglichere<br />

Bestand sich sehr wohl auch in Hss. erhalten haben kann,<br />

<strong>de</strong>ren Text in seinen Einzelnheiten keineswegs grossen Werth<br />

beanspruchen kann. Dass auch in dieser Richtung <strong>de</strong>r Dsp. <strong>de</strong>n<br />

Schlüssel zur Lösung bietet, kann nicht zweifelhaft sein; je<strong>de</strong><br />

Lesart, je<strong>de</strong>s Mehr, je<strong>de</strong> Stellung <strong>de</strong>r einzelnen Sätze, welche<br />

im Dsp. Unterstützung fin<strong>de</strong>t, muss <strong>de</strong>m Urtexte angehören;<br />

fän<strong>de</strong>n wir eine Hs., welche alle Einzelnheiten, in welchen die<br />

verschie<strong>de</strong>nen Formen mit <strong>de</strong>m Dsp. übereinstimmen, vereint<br />

zeigte, so wür<strong>de</strong>n wir in <strong>de</strong>rselben unzweifelhaft <strong>de</strong>n ursprünglichsten<br />

Text zu sehen haben; je<strong>de</strong>nfalls Hesse sich bestimmen,<br />

welche von <strong>de</strong>n vorhan<strong>de</strong>nen ihm am nächsten tritt. In dieser<br />

Richtung musste ich mich darauf beschränken, nur negativ vorzugehen<br />

und nachzuweisen, dass diese o<strong>de</strong>r jene Hs. keineswegs<br />

überall <strong>de</strong>n Vorzug <strong>de</strong>s reinsten Textes beanspruchen könne.<br />

Die positive Lösung auch nur bezüglich <strong>de</strong>r überhaupt in meiner<br />

Arbeit beachteten Hss. zu versuchen, musste mich von an<strong>de</strong>rm<br />

abgesehen schon <strong>de</strong>r Umstand abhalten, dass mir in dieser


Richtung für die <strong>de</strong>r Ursprünglichkeit ihres Bestan<strong>de</strong>s nach<br />

beachtenswertheste Hs., die Freiburger, genügen<strong>de</strong> Haltpunkte<br />

fehlten.<br />

Die Aufgabe, <strong>de</strong>n Text <strong>de</strong>s Swsp. in seiner Ursprünglichkeit,<br />

so weit diese überhaupt noch erreichbar sein dürfte, wie<strong>de</strong>rherzustellen,<br />

wird doch im Interesse <strong>de</strong>r'Wissenschaft nicht ungelöst<br />

bleiben dürfen; es müsste das als Undankbarkeit erscheinen gegen<br />

die Gunst <strong>de</strong>s Zufalls, welche ein so wichtiges Hülfsmittel zur<br />

Lösung dieser Aufgabe <strong>de</strong>r Vergessenheit entriss. Wie wenig<br />

die vorhan<strong>de</strong>nen Ausgaben <strong>de</strong>s Swsp. jetzt noch <strong>de</strong>m Bedürfnisse<br />

entsprechen können , bedarf kaum einer Auseinan<strong>de</strong>rsetzung.<br />

Enthalten sie auch fast alle Kapitel, welche <strong>de</strong>m ursprünglichen<br />

Bestän<strong>de</strong> <strong>de</strong>s Werkes angehörten, so zeigt uns doch keine dieselben<br />

in ihrem ursprünglichen Zusammenhange. Misslicher ist<br />

es, dass die Vergleichung mit <strong>de</strong>m Dsp. ergibt, wie wenig Gewähr<br />

sie für die Ursprünglichkeit <strong>de</strong>r Einzelnheiten <strong>de</strong>s Textes bieten.<br />

Von <strong>de</strong>n altern Ausgaben abgesehen bietet die Lassbergische<br />

wesentlich nur <strong>de</strong>n Abdruck eines einzigen Textes, bei <strong>de</strong>m es<br />

zu<strong>de</strong>m noch fraglich sein dürfte, ob er auch nur unter <strong>de</strong>n näher<br />

bekannt gewor<strong>de</strong>nen <strong>de</strong>r beachtenswertheste sei; mir wenigstens<br />

möchte scheinen, als ob selbst <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>r Züricher Hs., aus<br />

welchem seine Lücken ergänzt sind, in mancher Beziehung <strong>de</strong>n<br />

Vorzug verdiene. Die Ausgabe Wackernagels wird für alle weitern<br />

Untersuchungen von hohem Werthe sein, weil sie uns die<br />

Abweichungen einer grössern Zahl von Hss. vorlegt; aber einmal<br />

sind diese Hss. vielfach zu nahe verwandte, bestehen voraussichtlich<br />

noch zu viele Texte, welche, wie z. B. die hiesige<br />

Schnalser Hs., aufs wesentlichste von allen dort benutzten abweichen,<br />

als dass das dort gesammelte Material genügen könnte;<br />

an<strong>de</strong>rerseits fehlt nun, nach<strong>de</strong>m sich durch <strong>de</strong>n Dsp. aufs bestimmteste<br />

herausgestellt hat, dass <strong>de</strong>r Grundtext Wackernagels,<br />

<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r Ambraser Hs., ein durchweg verkürzter, keineswegs <strong>de</strong>r<br />

ursprünglichste sei, je<strong>de</strong>r Massstab, nach welchem sich <strong>de</strong>r Werth<br />

<strong>de</strong>r Unterschie<strong>de</strong> <strong>de</strong>s Textes im Einzelfalle bestimmen Hesse.<br />

Eine Ausgabe <strong>de</strong>s Swsp., wie sie <strong>de</strong>m jetzigen Bedürfnisse genügen<br />

wür<strong>de</strong>, <strong>de</strong>n ursprünglichen Text möglichst sicherstellend<br />

und zugleich die wesentlichen Modifikationen, welche <strong>de</strong>rselbe auf


X<br />

späteren Entwicklungsstufen erlitten, kenntlich machend, dürfte<br />

eine <strong>de</strong>r würdigsten Aufgaben sein, welche sich jetzt ein Germanist<br />

stellen könnte. Freilich auch wohl eine <strong>de</strong>r schwierigsten;<br />

und eine Lösung <strong>de</strong>rselben, welche sich <strong>de</strong>m, was für das nord<strong>de</strong>utsche<br />

Rechtsbuch geleistet wur<strong>de</strong>, ebenbürtig an die Seite<br />

stellen könnte , möchte wohl nur unter <strong>de</strong>n günstigsten Verhältnissen<br />

die Kräfte <strong>de</strong>s Einzelnen nicht übersteigen. Bei <strong>de</strong>r<br />

grossen Anzahl von Hss., welche noch gar nicht o<strong>de</strong>r ungenügend<br />

untersucht sind, bei <strong>de</strong>r Ungewissheit über <strong>de</strong>n Werth auch<br />

<strong>de</strong>r bekannteren Texte wird die schliessliche Lösung nur geför<strong>de</strong>rt<br />

wer<strong>de</strong>n können, wenn die Hülfsmittel, nach welchen sich<br />

über <strong>de</strong>n Werth einzelner Texte urtheilen lässt, allgemein zugänglich<br />

gemacht wer<strong>de</strong>n; <strong>de</strong>r Bsp. dürfte vielleicht das wichtigste<br />

sein; und <strong>de</strong>r Wunsch, die Lösung jener Aufgabe dadurch<br />

zu erleichtern, war <strong>de</strong>r Hauptbeweggrund, welcher mich zur vollständigen<br />

Veröffentlichung bestimmte.<br />

Ist in dieser Richtung <strong>de</strong>r erste, <strong>de</strong>m Swsp. näher stehen<strong>de</strong><br />

Theil beson<strong>de</strong>rs wichtig, so ist <strong>de</strong>r zweite, abgesehen von <strong>de</strong>m,<br />

was sich aus ihm für <strong>de</strong>n Ssp. noch gewinnen lassen möchte,<br />

noch von beson<strong>de</strong>rer Wichtigkeit für die Würdigung <strong>de</strong>s Werthes<br />

mancher Bestimmungen <strong>de</strong>s Swsp. Wo dieser, im allgemeinen<br />

<strong>de</strong>m Ssp. folgend, in einzelnen Fällen von ihm abwich, wohl gar<br />

das Gegentheil behauptete, mussten wir <strong>de</strong>n Grund bisher lediglich<br />

in örtlichen o<strong>de</strong>r zeitlichen Rechtsunterschie<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r abweichen<strong>de</strong>n<br />

Ansichten <strong>de</strong>s Verfassers suchen. Jetzt kommt ein<br />

weiterer Grund hinzu, die höchst unvollkommene Form, in welcher<br />

ihm <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>s Ssp. im Dsp. vorlag. In meiner frühern Arbeit<br />

glaube ich genugsam nachgewiesen zu haben, wie sehr die Mängel<br />

<strong>de</strong>s Dsp, auf <strong>de</strong>n Swsp. eingewirkt haben; wie <strong>de</strong>r Swsp., erkannte<br />

Korruptionen selbstständig bessernd, zu Bestimmungen<br />

gelangte, <strong>de</strong>ren Zusammenhang mit <strong>de</strong>n entsprechen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s Ssp.<br />

ohne Vergleichung <strong>de</strong>s Dsp. kaum mehr erkennbar sein wür<strong>de</strong>;<br />

wie er Korruptionen <strong>de</strong>s Dsp. folgend dazu gelangte, bei wichtigen<br />

Rechtssätzen gera<strong>de</strong>zu das Gegentheil von <strong>de</strong>m, was die<br />

ursprüngliche Quelle enthielt, zu sagen; wie er manche Bestimmungen<br />

<strong>de</strong>s Ssp. wohl nur <strong>de</strong>sshalb nicht aufnahm, weil sie ihm<br />

im Dsp. völlig unverständlich vorlagen. Bei dieser Sachlage


— XI —<br />

muss es allerdings für je<strong>de</strong>n, welcher sich mit <strong>de</strong>m Swsp. zu<br />

beschäftigen hat, von grosser Wichtigkeit sein, <strong>de</strong>n vollständigen<br />

Abdruck <strong>de</strong>s Dsp. zur Hand zu haben, um sich für je<strong>de</strong> einzelne<br />

Bestimmung <strong>de</strong>s Swsp. vergewissern zu können, in wie weit jene<br />

Einwirkung dabei zur Geltung kommen konnte.<br />

Musste mir so eine vollständige Veröffentlichung allerdings<br />

wünschenswerth erscheinen, mussten die von beson<strong>de</strong>rs beachtenswerther<br />

Seite ausgesprochenen Wünsche mir diese Aufgabe<br />

doppelt nahe legen, so frug es sich nach <strong>de</strong>r Form <strong>de</strong>r Veröffentlichung.<br />

Die gewählte ist nun wohl die roheste, welche<br />

überhaupt gewählt wer<strong>de</strong>n konnte, in<strong>de</strong>m sie sich ohne je<strong>de</strong>n<br />

Versuch einer Emendation, ohne irgend eine Konzession an die<br />

Bequemlichkeit <strong>de</strong>s Lesers darauf beschränkt, <strong>de</strong>n Text <strong>de</strong>r Hs.<br />

möglichst getreu wie<strong>de</strong>rzugeben. So wenig mir an und für sich<br />

eine solche Form zusagen mag, so selten die Fälle sein mögen,<br />

wo sie genügen kann, so sehr schien sie mir doch hier durch<br />

die nächsten Zwecke geboten. Wie die Art <strong>de</strong>r Veröffentlichung<br />

einer Urkun<strong>de</strong> sich wesentlich verschie<strong>de</strong>n danach bestimmen<br />

wird, ob <strong>de</strong>r Zweck <strong>de</strong>r Veröffentlichung zunächst ein geschichtlicher<br />

o<strong>de</strong>r aber ein paläographischer ist, ob <strong>de</strong>mnach auf <strong>de</strong>n<br />

Inhalt o<strong>de</strong>r auf die Form <strong>de</strong>r Schrift und an<strong>de</strong>re Aeusserlichkeiten<br />

das Hauptgewicht zu legen ist, so ist auch hier <strong>de</strong>r Zweck von<br />

<strong>de</strong>m, für welchen Rechtsquellen gewöhnlich veröffentlicht wer<strong>de</strong>n,<br />

ein wesentlich verschie<strong>de</strong>ner; nicht <strong>de</strong>r Inhalt ist das Wichtige,<br />

son<strong>de</strong>rn die Form; <strong>de</strong>r Text wur<strong>de</strong> abgedruckt, nicht damit er<br />

gelesen, son<strong>de</strong>rn mit an<strong>de</strong>rn Texten gleichen Inhaltes verglichen<br />

wer<strong>de</strong>. Wie wichtig aber gera<strong>de</strong> für die erörterten Zwecke die<br />

unbe<strong>de</strong>utendsten Einzelnheiten <strong>de</strong>r Form seien, wie selbst Mängel,<br />

welche wir ohne Vergleichung mit <strong>de</strong>n verwandten Texten unzweifelhaft<br />

als ganz be<strong>de</strong>utungslose Abschreibei-versehen o<strong>de</strong>r Uebersetzungsfehler<br />

betrachten dürften, für die bezüglichen Fragen<br />

grosse Be<strong>de</strong>utung beanspruchen können, habe ich in meiner frühern<br />

Arbeit gezeigt; nach Beseitigung dieser Mängel wür<strong>de</strong> <strong>de</strong>r<br />

Text vielleicht seinen Hauptwerth verloren haben.<br />

Nun sind allerdings nicht alle Mängel <strong>de</strong>r uns vorliegen<strong>de</strong>n<br />

Hs. auf Rechnung <strong>de</strong>s Verfassers, son<strong>de</strong>rn viele unbe<strong>de</strong>nklich<br />

auf die späterer Abschreiber zu setzen. Liessen sich die letztern


— XII —<br />

unzweifelhaft von jenen son<strong>de</strong>rn und aus <strong>de</strong>m Texte beseitigen,<br />

so wür<strong>de</strong>n durch eine solche Herstellung <strong>de</strong>r ursprünglichsten<br />

Form natürlich auch die nächsten Zwecke aufs wesentlichste<br />

geför<strong>de</strong>rt wer<strong>de</strong>n. Eine solche Emendation aber mit <strong>de</strong>r Sicherheit<br />

durchzuführen, welche hier durchaus erfor<strong>de</strong>rlich wäre, soll<br />

sie nicht überhaupt ihren Zweck ganz verfehlen, scheint mir mit<br />

<strong>de</strong>n vorhan<strong>de</strong>nen Hülfsmitteln unerreichbar. Eine zweite Hs. <strong>de</strong>s<br />

Dsp., welche allein hier <strong>de</strong>n erwünschten Anhaltspunkt bieten<br />

dürfte, ist nicht bekannt; nur von <strong>de</strong>n unwesentlichem Bestandteilen<br />

<strong>de</strong>s Rechtsbuches haben sich das Bruchstück <strong>de</strong>s Königebuchs<br />

und die Vorre<strong>de</strong> noch in Homeyers Hs. n. 330, die eingeflochtenen<br />

Gedichte <strong>de</strong>s Strickers ausser<strong>de</strong>rn in <strong>de</strong>r Freiburger<br />

Hs. n. 198 erhalten, nach welcher sie bei Lassberg Swsp. S. 18. 45<br />

abgedruckt sind. Für das Königebuch und die Reimvorre<strong>de</strong> ergibt<br />

sich, dass sie auch in jener Hs. wesentlich in <strong>de</strong>rselben Form<br />

vorliegen, wie im Dsp., also ein Beweis mehr, dass dieser trotz<br />

seiner Unvollkommenheit sich einiger Verbreitung zu erfreuen<br />

hatte, zumal manche Varianten zeigen, dass uns nicht Abschriften<br />

nächstverwandter Hss. vorliegen. Diese Varianten ergeben<br />

zugleich, dass manche Mängel <strong>de</strong>r uns vorliegen<strong>de</strong>n Hs. allerdings<br />

nicht <strong>de</strong>m Verfasser zur Last fallen; <strong>de</strong>nn zeigt zuweilen<br />

diese die entschie<strong>de</strong>n bessere Lesart, so ist das an<strong>de</strong>rerseits auch<br />

nicht selten'in n. 330 <strong>de</strong>r Fall. Für die Reimvorre<strong>de</strong> hat bereits<br />

Homeyer a. a. 0. S. 634 bezügliche Nachweisungen gegeben.<br />

Aehnlich gestaltet sich das Verhältniss im Königebuche. Nach<br />

einer gefälligen Mittheihing zeigt in <strong>de</strong>n in meiner frühern Arbeit<br />

S. 11 Q23) abgedruckten Stellen die Hs. 330 folgen<strong>de</strong> Abweichungen<br />

: Dsp. S. 26. Z. 19: <strong>de</strong>s helfe — amen fehlt. S. 30.<br />

Z. 12: also fehlt. Z. 15: gerichtet und gezierdt statt gezieret<br />

und — gereichet. Z. 22: vnbirdig st. vnwerig. Z. 9 v. u.:<br />

durh got fehlt. Z. 8 v. u.; oft st. dikche. Z. 7 v. u.: si geben<br />

st. in <strong>de</strong>n gewalt gegeben vor an<strong>de</strong>rn laevten. Z. 5 v. u.: grossen<br />

st. hohen. Z. 3 v. u.: vnd richtent — die hie genent fehlt.<br />

Z. 1 v. u.: was hinzugefügt nach bahjlonie. Das dürfte genügen,<br />

um im allgemeinen das Verhältniss bei<strong>de</strong>r Texte zu veranschaulichen.<br />

Für diese Stücke nun, bei welchen die Möglichkeit<br />

einer auf Vergleichung beruhen<strong>de</strong>n Emendation allerdings geboten


— xni —<br />

war, eine an<strong>de</strong>re Behandlung eintreten zu lassen, mochte ich mich<br />

um so weniger entschliessen, als sie mit <strong>de</strong>m Rechtsbuche<br />

selbst nur in sehr losem Zusammenhange stehen, <strong>de</strong>r Abdruck<br />

aber wesentlich dadurch verzögert wor<strong>de</strong>n wäre; zu<strong>de</strong>m wür<strong>de</strong><br />

sich ein genügen<strong>de</strong>s Urtheil über die Einzelnheiten <strong>de</strong>s Textes<br />

im Königebuche doch erst gewinnen lassen nach Veröffentlichung<br />

<strong>de</strong>r volleren Form <strong>de</strong>sselben, wie sie durch Herrn von Daniels in<br />

Aussicht gestellt ist. An<strong>de</strong>rerseits war <strong>de</strong>r unverkürzte Abdruck<br />

<strong>de</strong>s Königebuches aus unserer Hs. um so weniger zu vermei<strong>de</strong>n,<br />

da sich erst nach jener Veröffentlichung über die Richtigkeit<br />

meiner, für die einschlagen<strong>de</strong>n Fragen nicht unerheblichen Annahme,<br />

das Königebuch habe sich im Dsp. in einer kürzeren,<br />

ursprünglichem Form erhalten, wird urtheilen lassen. Vgl. Entstehungszeit<br />

<strong>de</strong>s Ssp. S. 57.<br />

Allerdings wür<strong>de</strong> sich auch für die wesentlichen Bestandtheile<br />

<strong>de</strong>s Rechtsbuches <strong>de</strong>r Versuch einer Herstellung <strong>de</strong>s<br />

ursprünglichen Textes nicht lediglich auf Konjektur zu stützen<br />

haben, da im Ssp. und SAvsp. zwei nahe verwandte Quellen zur<br />

Vergleichung vorliegen, welche hier um so wichtiger scheinen<br />

müssen, als <strong>de</strong>r Dsp. auf <strong>de</strong>r einen beruht, <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rn zur Grundlage<br />

dient. In vielen Fällen, wo diese sich sehr nahe treten,<br />

wer<strong>de</strong>n sich Abweichungen <strong>de</strong>s Dsp. von bei<strong>de</strong>n als spätere Korruptionen<br />

unmittelbar ergeben; aber auch nur in diesen, wo die<br />

Emendation' für die Zwecke, welchen die Ausgabe dienen soll,<br />

völlig gleichgültig und zu<strong>de</strong>m, da die Ilülfsmittel in Je<strong>de</strong>s Hand<br />

sind, ziemlich überflüssig wäre, wür<strong>de</strong> dieselbe mit genügen<strong>de</strong>r<br />

Sicherheit erfolgen können. Denn wenn uns eben die Vergleichung<br />

mit jenen verwandten Quellen zeigt, dass eine Menge <strong>de</strong>r<br />

offenbarsten Mängel, welche wir in je<strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn Falle unbe<strong>de</strong>nklich<br />

auf Rechnung <strong>de</strong>r Abschreiber setzen wür<strong>de</strong>n, hier bereits<br />

<strong>de</strong>m Urtexte o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r, für unsere Zwecke damit zusammenfallen<strong>de</strong>n<br />

Hs., welche <strong>de</strong>m Verfasser <strong>de</strong>s Swsp. vorlag, angehören,<br />

so fehlt uns in Fällen, wo wir nur auf <strong>de</strong>n Vergleich mit einer<br />

jener Quellen o<strong>de</strong>r auf Konjektur angewiesen sind, je<strong>de</strong> Gewähr,<br />

dass wir durch Emendation auch <strong>de</strong>r offenbarsten Versehen<br />

wirklich <strong>de</strong>n Urtext wie<strong>de</strong>rherstellen wür<strong>de</strong>n. Von diesem Gesichtspunkte<br />

aus schien es mir durchaus gerathen, von <strong>de</strong>m


— XIV —<br />

Versuche einer Emendation abzustehen, welche, wo sie auf sicherer<br />

Grundlage ruht überflüssig, wo nicht, be<strong>de</strong>nklich und irreleitend<br />

erscheinen raüsste.<br />

Es hätte sich nun freilich die Aufgabe einer Emendation<br />

auch dahin stellen lassen, dadurch zwar nicht <strong>de</strong>n ursprünglichen,<br />

aber einen richtigen, verständlichen und lesbaren Text herzustellen;<br />

und dazu wür<strong>de</strong>n die nächstverwandten Quellen einen<br />

hinreichen<strong>de</strong>n Anhaltspunkt geboten haben. Für <strong>de</strong>n Hauptzweck,<br />

zur Feststellung <strong>de</strong>s ursprünglichen Textes <strong>de</strong>s Ssp. und Swsp.<br />

zu dienen, wür<strong>de</strong> ein so gebesserter Text werthlos sein, da wir<br />

ihn selbst ja nur durch Annäherung an die Form jener zu vergleichen<strong>de</strong>n<br />

Quellen gewonnen hätten. Dagegen könnte er dazu<br />

dienen, einem Leser <strong>de</strong>n Inhalt <strong>de</strong>s Dsp. zugänglicher zu machen.<br />

Ich habe mich aber schon dahin ausgesprochen, dass mir <strong>de</strong>r<br />

Werth <strong>de</strong>s Dsp. durchaus in <strong>de</strong>r Form, nicht im Inhalte zu liegen<br />

scheint; selbst für die wenigen Stellen,. in welchen er auch <strong>de</strong>s<br />

letztern wegen neben Ssp. und Swsp. einen selbstständigen Werth<br />

beanspruchen kann, dürfte ihn schwerlich jemand zu einem an<strong>de</strong>rn<br />

Zwecke in die Hand nehmen, als um ihn mit <strong>de</strong>n verwandten<br />

Texten zu vergleichen, womit dann zugleich das beste Hülfsmittel<br />

zum Verständnisse geboten sein wür<strong>de</strong>. Sollte ich mich in dieser<br />

Beziehung über das Bedürfniss täuschen, so stän<strong>de</strong> zu<strong>de</strong>m nichts<br />

im Wege, dass ein An<strong>de</strong>rer sich dieser Aufgabe <strong>de</strong>r Herstellung<br />

eines gereinigten Textes unterziehe, welche ich, auch wenn sie<br />

mir nicht zwecklos schiene, doch im Interesse <strong>de</strong>r Sache Rechtskundigem<br />

und Sprachkundigem überlassen haben wür<strong>de</strong>; und es<br />

dürfte selbst in diesem Falle durch die gegenwärtige Ausgabe<br />

nichts versäumt sein, da <strong>de</strong>s Hauptzweckes wegen ein getreuer<br />

Abdruck <strong>de</strong>r Hs. immer Bedürfniss bleiben wür<strong>de</strong> und <strong>de</strong>r Versuch<br />

einer gleichzeitigen durchgreifen<strong>de</strong>n Emendation, sei es<br />

durch Berichtigung <strong>de</strong>s Einzelnen, sei es, was kaum zu vermei<strong>de</strong>n<br />

gewesen wäre, durch Hinzufügung eines zweiten gereinigten<br />

Textes, auch <strong>de</strong>n Umfang <strong>de</strong>r Pnblikation verdoppelt haben<br />

wür<strong>de</strong>.<br />

Alles erwogen, glaubte ich mir lediglich die Aufgabe einer<br />

so getreuen Wie<strong>de</strong>rgabe <strong>de</strong>r Handschrift stellen zu<br />

sollen, dass die Einsicht <strong>de</strong>rselben <strong>de</strong>m Forscher selbst für die


— XV —<br />

kleinsten Einzelnheiten <strong>de</strong>s Textes entbehrlich wäre. Die Hs.<br />

ist auf Pergament von ein und <strong>de</strong>rselben Hand <strong>de</strong>s vierzehnten<br />

Jahrhun<strong>de</strong>rts in zwei Kolumnen geschrieben. Sie besteht aus<br />

zehn Quaternionen und zwei Blättern; vom neunten Quaternio<br />

fehlen die bei<strong>de</strong>n Mittelblätter, dann fehlt ein vorletztes Blatt;<br />

die dadurch herbeigeführten Lücken S. 162 und 188 entsprechen<br />

<strong>de</strong>m sächs. Lhr. 26 § 5 —38 § 2 und 76 § 2 — 78 § 3. So<br />

sind noch 80 Blätter vorhan<strong>de</strong>n; <strong>de</strong>r Beginn je<strong>de</strong>s Blattes, wie<br />

je<strong>de</strong>r Kolumne ist im Abdrucke ange<strong>de</strong>utet. Ein Facsimile <strong>de</strong>r<br />

Hs. ist meiner frühern Arbeit zugefügt.<br />

Bei Wie<strong>de</strong>rgabe <strong>de</strong>s Textes blieben bei strenger Einhaltung<br />

<strong>de</strong>r gestellten Aufgabe nun auch die unzweifelhaftesten Entstellungen<br />

ungebessert; so Wie<strong>de</strong>rholungen z. B. S. 120 Z. 15:<br />

gewalt gewdlt, S. 134 Z. 9: gezogen gezogen, S. 172 Z. 11 v. u.:<br />

isleileichem, Lücken z. B. S. 120 Z. 4: in seinen (iarenj,<br />

S. 147 Z. 6 v. u.: (drei) tage, falsche Buchstaben z. B. S. 53<br />

Z. 15: versinnen st. versumen, S. 90 Z. 5 v. u.: chlages st.<br />

tages, S. 100 Z. 14 v. u.: clda<strong>de</strong> st. ehlage, S. 137 Z. 19: sis<br />

st. sich, beson<strong>de</strong>rs häufig bei grossen Anfangsbuchstaben z. B.<br />

S.. 137 Z. 17: Zehen st. Lehen, S. 140 Z. 2 v. u.: Man st.<br />

Ban, S. 147 Z. 3: Hat st. Lat, Z. 5: Begant st. Tegant.<br />

Wur<strong>de</strong>n solche offenbarste Versehen beibehalten, so musste allerdings<br />

doppelt Sorge getragen wer<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>in Forscher GeM'ähr zu<br />

bieten, dass in solchen Fällen nicht ein Druckfehler, son<strong>de</strong>rn ein<br />

Fehler <strong>de</strong>r Hs. vorliege. Diese Aufgabe wur<strong>de</strong> von vornherein<br />

sehr erleichtert durch die ausseror<strong>de</strong>ntliche Sorgfalt, welche einer<br />

meiner frühern Zuhörer, Herr Paul Wallnöfer, jetzt Lehrer<br />

am Gymnasium zu Teschen, auf Fertigung <strong>de</strong>r Abschrift verwandte<br />

, nach welcher <strong>de</strong>r Druck erfolgte. Ich habe dann die<br />

Korrektur nach <strong>de</strong>r Hs. selbst mit möglichster Genauigkeit besorgt,<br />

auch je<strong>de</strong>n Bogen einer doppelten Revision unterzogen.<br />

Dennoch blieben aus Versehen im dritten Bogen die Wie<strong>de</strong>rholungen<br />

S. 41 Z. 9: Swaz aver — Swaz aver und S. 45 Z. 9:<br />

si hat ez — si hat ez, welche ich zu streichen bitte; in <strong>de</strong>r<br />

Rubrik S. 31 schlich sich bei einem Wechsel <strong>de</strong>r Typen das<br />

Lantrecht st. daz Lantreht ein. Trotz <strong>de</strong>s Bewusstseins, möglichste<br />

Sorgfalt angewandt zu haben, wür<strong>de</strong> sich freilich die


XVI —<br />

Behauptung schwer vertreten lassen, dass im Texte keine weitern<br />

Druckfehler vorhan<strong>de</strong>n seien; dafür, dass es nur vereinzelte sein<br />

können, glaube ich einstehen zu dürfen. Insbeson<strong>de</strong>re bemerke<br />

ich noch, dass bei abweichen<strong>de</strong>n Lesarten in <strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r frühem<br />

Arbeit gegebenen Proben, in welchen ich hie und da einen offenbaren<br />

Schreibfehler beseitigte z. B. Praef. rhytm. v. 56: noch<br />

zorn noch gäbe st. nach gäbe, nicht schon auf einen Druckfehler<br />

in dieser Ausgabe zu schliessen ist, welche bei <strong>de</strong>r ungleich<br />

grössern Sorgfalt, welche ich auf die Korrektur verwandte, je<strong>de</strong>nfalls<br />

im Zweifel die Vermuthung <strong>de</strong>r Richtigkeit für sich wird<br />

beanspruchen dürfen.<br />

Zu Lesefehlern bot die durchweg <strong>de</strong>utlich geschriebene Hs.<br />

kaum einen Anlass. Die Buchstaben m, n, u, i sind auch beim<br />

Zusammentreten mehrerer durchweg <strong>de</strong>utlich zu unterschei<strong>de</strong>n;<br />

beruhen manche Korruptionen auf Verwechslung <strong>de</strong>rselben z. B.<br />

S. 136 Z. 14: ann st. ami, so bietet doch die vorliegen<strong>de</strong> Hs.<br />

keinen Zweifel, es ist auf die Vorlage o<strong>de</strong>r auf einen Lesefehler<br />

<strong>de</strong>s Abschreibers zurückzugehen. Die übergeschriebenen e und o<br />

sind oft kaum zu unterschei<strong>de</strong>n; sie sind übrigens auch schon<br />

vom Schreiber sehr willkürlich gesetzt, in ein und <strong>de</strong>mselben<br />

Worte bald das eine, bald das an<strong>de</strong>re. Abgekürzt sind durchweg<br />

er, n, m, vnd; bei Auflösung dieser und weniger an<strong>de</strong>rer Abkürzungen<br />

konnte die Hs. selbst nur etwa unbestimmt lassen, ob n<br />

o<strong>de</strong>r m zu lesen sei; hier konnte ich in einzelnen zweifelhaften<br />

Fällen mich an <strong>de</strong>n Text <strong>de</strong>r nächstverwandten Quellen halten.<br />

Korrekturen habe ich durch Klammern bemerklich gemacht;<br />

Fehlen<strong>de</strong>s, welches zwischen <strong>de</strong>r Zeile o<strong>de</strong>r am Ran<strong>de</strong> nachgetragen<br />

wur<strong>de</strong>, ist mit <strong>de</strong>r Schrift <strong>de</strong>s Textes, Ueberflüssiges,<br />

welches in <strong>de</strong>r Hs. durchstrichen ist, mit Kursiv gesetzt.<br />

Die äussere Form <strong>de</strong>s Textes wur<strong>de</strong> beibehalten, so weit<br />

dieses durchführbar und für <strong>de</strong>n Zweck irgend von Be<strong>de</strong>utung<br />

schien; insbeson<strong>de</strong>re schien es mir wichtig, sich aus <strong>de</strong>m Abdrucke<br />

möglichst genau die Eintheilungen <strong>de</strong>r Hs. vergegenwärtigen<br />

zu. können. Die rothgeschriebenen Initialen und Rubriken<br />

<strong>de</strong>r Hs. sind durch gothische Schrift wie<strong>de</strong>rgegeben; die fetteren<br />

lateinischen Anfangsbuchstaben <strong>de</strong>s Abdruckes sind in <strong>de</strong>r Hs.<br />

schwarz, aber durch rothe Striche hervorgehoben. Auch die


— XV11 —<br />

verschie<strong>de</strong>ne Grosse <strong>de</strong>r Initialen stützt sich auf die Hs.; nur<br />

die beson<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong>n spätem Theilen häufig auch in fortlaufen<strong>de</strong>r<br />

Zeile vorkommen<strong>de</strong>n rothen Anfangsbuchstaben wür<strong>de</strong>n im Verhältnisse<br />

zu <strong>de</strong>n übrigen vielfach grösser sein müssen; das richtige<br />

Verhältniss Hess sich hier nicht wohl durchführen, dürfte<br />

auch kaum von Be<strong>de</strong>utung sein. Die kleinen vom Schreiber fin<strong>de</strong>n<br />

Rubrikator vorgemerkten Anfangsbuchstaben wur<strong>de</strong>n nur in<br />

einigen Fällen z. B. S. 128 Z. 7. berücksichtigt, in welchen die<br />

Initiale selbst fehlt. Auch im Abbrechen <strong>de</strong>r Zeilen folgt <strong>de</strong>r<br />

Abdruck <strong>de</strong>r Hs.; in manchen bei <strong>de</strong>r Kürze <strong>de</strong>r Zeilen <strong>de</strong>r Hs.<br />

nicht gera<strong>de</strong> seltenen Fällen, wo die einer kleineren Initiale vorhergehen<strong>de</strong><br />

Zeile bis an <strong>de</strong>n Rand <strong>de</strong>r Kolumne reicht, war es<br />

allerdings zweifelhaft, ob <strong>de</strong>r Schreiber ein Abbrechen beabsichtigte<br />

; ich Hess mich, da er oft sehr viele, oft auf ganzen Seiten<br />

gar keine Abschnitte macht, gewöhnlich von <strong>de</strong>m auf <strong>de</strong>n betreffen<strong>de</strong>n<br />

Seiten vorherrschen<strong>de</strong>n Gebrauche bestimmen. Die Rubriken<br />

beginnen in <strong>de</strong>r Hs. gewöhnlich in <strong>de</strong>rselben Zeile, worin<br />

das vorhergehen<strong>de</strong> Kapitel schliesst; füllt <strong>de</strong>r noch folgen<strong>de</strong><br />

Theil keine ganze Zeile, so ist nur das En<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Anfangszeile<br />

<strong>de</strong>s folgen<strong>de</strong>n Kapitels für sie freigelassen; das nachzuahmen,<br />

schien mir völlig zwecklos.<br />

Zwecklos wür<strong>de</strong> mir überhaupt das sorgsame Anschliessen<br />

an die Aeusserlichkeiten <strong>de</strong>r Hs. erschienen sein, hätte ich nicht<br />

geglaubt, darauf <strong>de</strong>nken zu müssen, dass möglicherweise die<br />

Eint h eilung <strong>de</strong>s Dsp. wichtige Haltpunkte für sein Verhältniss<br />

zu einzelnen Formen <strong>de</strong>s Ssp. und Swsp. wer<strong>de</strong> geben<br />

können; dass aber bei <strong>de</strong>r vorliegen<strong>de</strong>n Hs., welche je<strong>de</strong>r Zählung<br />

und in <strong>de</strong>n spätem Theilen <strong>de</strong>r Rubriken entbehrt, während<br />

im Gebrauche <strong>de</strong>r Initialen und Absätze grosse Willkür herrscht,<br />

eine blosse Zählung dafür nicht genügen konnte, liegt auf <strong>de</strong>r<br />

Hand.<br />

Die von mir hinzugefügte Zählung <strong>de</strong>r Kapitel stützt sich<br />

im ersten Theile <strong>de</strong>s Ldr. durchweg auf die Hs.; die Unterabtheilungen<br />

beruhen grossentheils nur auf <strong>de</strong>r Rücksicht, eine<br />

bequemere Vergleichung mit an<strong>de</strong>rn Formen zu ermöglichen. Es<br />

ist genau dieselbe Zählung, <strong>de</strong>ren ich mich in meiner frühern<br />

Arbeit bediente; wür<strong>de</strong>n mir jetzt auch einzelne Armierungen<br />

Kicker, Ppicpcl etc. *


— XV111 — *<br />

<strong>de</strong>r früheren Anordnung passen<strong>de</strong>r erschienen sein, so möchte<br />

doch in solchen Dingen vor allem daran festzuhalten sein, eine<br />

einmal aufgestellte Eintheilung ohne sehr gewichtige Grün<strong>de</strong> nicht<br />

zu än<strong>de</strong>rn. S. 42 bitte ich die irrigen Kapitelzahlen 19. 20 in<br />

18. 19 zu bessern.<br />

Für <strong>de</strong>n zweiten Theil <strong>de</strong>s Ldr. und für das Lhr. habe ich<br />

in <strong>de</strong>r frühern Arbeit keine selbstständige Zählung versucht,<br />

son<strong>de</strong>rn mich lediglich auf die Zählung <strong>de</strong>s nächstverwandten<br />

Ssp. bezogen. Auch hier wür<strong>de</strong> ich mich gern dieser Aufgabe<br />

entzogen haben; sie schien aber doch kaum zu umgehen; schon<br />

die, freilich unbe<strong>de</strong>uten<strong>de</strong>n Verschiebungen, welche <strong>de</strong>r Dsp. <strong>de</strong>m<br />

Ssp. gegenüber zeigt, schienen für manche Zwecke eine eigene<br />

fortlaufen<strong>de</strong> Zählung wünschenswerth zu machen.<br />

Eine sieh genau an die Hs. anschliessen<strong>de</strong> Eintheilung schien<br />

mir, da <strong>de</strong>r Abdruck selbst die Abschnitte <strong>de</strong>r Hs. genau wie<strong>de</strong>rgibt,<br />

zwecklos und eine genügen<strong>de</strong> Grundlage schwer in ihr aufzufin<strong>de</strong>n.<br />

Im allgemeinen dürfte sich aus unserer Hs. ergeben,<br />

dass die Urschrift in eine sehr grosse Anzahl kleinerer Abschnitte<br />

getheilt war. Eine Zählung nach <strong>de</strong>n Abschnitten, welche sich in<br />

<strong>de</strong>r Hs. aus <strong>de</strong>m Abbrechen <strong>de</strong>r Zeilen und grösseren Initialen<br />

ergeben, wür<strong>de</strong> unzweifelhaft we<strong>de</strong>r die ursprüngliche Eintheilung<br />

erschöpft, noch <strong>de</strong>m Bedürfnisse genügt haben. Wollte ich weiter<br />

die in fortlaufen<strong>de</strong>r Zeile vorkommen<strong>de</strong>n rothen Initialen zuziehen,<br />

so schien auch damit nicht geholfen. Bei <strong>de</strong>r allgemeinen Unzuverlässigkeit<br />

<strong>de</strong>r Hs. scheinen sie allerdings wenigstens eine Garantie<br />

zu bieten, dass <strong>de</strong>r Schreiber schon in <strong>de</strong>r Vorlage einen<br />

Einschnitt am betreffen<strong>de</strong>n Orte fand, da er die Ausfüllung <strong>de</strong>m<br />

Rubrikator überliess. Aber einmal rühren auch die schwarzen, vom<br />

Rubrikator nur hervorgehobenen Anfangsbuchstaben anscheinend<br />

wohl in <strong>de</strong>n meisten Fällen, aber doch auch nicht immer vom<br />

Schreiber her; darauf lässt schon schliessen, dass auch in ihnen<br />

sich sehr auffallen<strong>de</strong>, nur aus späterm Hinzufügen erklärliche<br />

Versehen fin<strong>de</strong>n z. B. S. 142. Z. 10. S. 147. Z. 3. 5; bestimmter<br />

noch ergibt es sich daraus, dass wenigstens in einzelnen Fällen<br />

die kleinen Buchstaben, welche <strong>de</strong>m Rubrikator zum Anhalt dienen<br />

sollten, auch für schwarze Buchstaben noch sichtbar sind. Weiter<br />

ergab die Beachtung <strong>de</strong>s Inhalts und <strong>de</strong>r Eintheilung nächstver-


— XIX —<br />

wandter Formen sehr häufig, dass gera<strong>de</strong> vielen schwarzen Anfangsbuchstaben<br />

in <strong>de</strong>r Urschrift ein stärkerer Abschnitt entsprochen<br />

haben müsse, während bei vielen rothen we<strong>de</strong>r Inhalt noch<br />

Vergleichung solches wahrscheinlich machen können. Endlich<br />

wür<strong>de</strong> bei <strong>de</strong>m Umstän<strong>de</strong>, dass sich an manchen längeren Stellen<br />

fast nur rothe, an an<strong>de</strong>rn fast nur schwarze Initialen fin<strong>de</strong>n auch<br />

<strong>de</strong>m Bedürfnisse durch eine darauf gegrün<strong>de</strong>te Eintheilung nicht<br />

genügt sein. Im allgemeinen wird angenommen wer<strong>de</strong>n können,<br />

dass in <strong>de</strong>r Hs. alle hervorgehobenen Anfangsbuchstaben, rothe<br />

wie schwarze, <strong>de</strong>n Beginn eines Abschnittes bezeichnen sollten.<br />

Diesen überall zu folgen, dürfte <strong>de</strong>r einzige Weg gewesen sein,<br />

eine durchgreifen<strong>de</strong> Eintheilung auf die Hs. zu grün<strong>de</strong>n. Ihn<br />

einzuschlagen, schien mir nicht zweckmässig; eine genauere<br />

Wie<strong>de</strong>rherstellung <strong>de</strong>r Abschnitte <strong>de</strong>r Urschrift wäre doch nicht<br />

erreichbar gewesen, da die Hs. gar oft Anfangsbuchstaben hervorhebt,<br />

wo die Urschrift schwerlich einen Einschnitt machte,<br />

und umgekehrt. Die sich daraus ergeben<strong>de</strong> Zertheilung in eine<br />

sehr grosse Anzahl von Abschnitten wür<strong>de</strong> zu<strong>de</strong>m die Vergleichung<br />

mit an<strong>de</strong>rn Quellen erschwert und in vielen Fällen doch<br />

nicht einmal genügt haben, insofern es wünschenswerth sein<br />

musste, -dass die be<strong>de</strong>uten<strong>de</strong>ren Einschnitte in nächstverwandten<br />

Quellen möglichst mit <strong>de</strong>r Eintheilung <strong>de</strong>s Dsp. zusammenfielen.<br />

Ohne nun auf die strenge Durchführung bestimmter Grandsätze<br />

bei <strong>de</strong>r Eintheilung grossen Werth zu legen, versuchte ich<br />

es einen Mittelweg einzuschlagen durch Herstellung einer Eintheilung<br />

, welche sich wo möglich <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s Urtextes in so weit<br />

anschliessen sollte, dass ihre allerdings wohl weniger zahlreichen<br />

Einschnitte wenigstens mit ursprünglichen Einschnitten zusammenfielen,<br />

dann aber die Vergleichung mit nächstverwandten<br />

Quellen nicht zu sehr erschwere. Dabei konnte ich nun davon<br />

ausgehen, dass die Eintheilung <strong>de</strong>s <strong>de</strong>m Verfasser vorliegen<strong>de</strong>n<br />

Textes <strong>de</strong>s Ssp. auf <strong>de</strong>n Dsp., dieser selbst wie<strong>de</strong>r auf die Eintheilung<br />

<strong>de</strong>s Urtextes <strong>de</strong>s Swsp. eingewirkt habe.<br />

Diese letztere ist uns allerdings unmittelbar nicht bekannt,<br />

hat sich aber im wesentlichen unzweifelhaft in <strong>de</strong>n bekannten<br />

Texten älterer Ordnung erhalten; weichen diese mannichfach in<br />

<strong>de</strong>r Zahl ihrer Abschnitte von einan<strong>de</strong>r ab, so fallen wenigstens<br />

•2#


AA<br />

die Einschnittspunkte mit wenig Ausnahmen genau zusammen;<br />

bestimmter dürfte sich das Zurückgehen <strong>de</strong>r Einschnittspunkte<br />

auf <strong>de</strong>n Urtext noch daraus ergeben, dass sie so häufig <strong>de</strong>r Eintheilung<br />

<strong>de</strong>s Ssp. und Dsp. entsprechen; Beachtung dieser erweist<br />

zugleich, dass auch die Unterabtheilungen <strong>de</strong>r Kapitel, wie sie<br />

uns insbeson<strong>de</strong>re aus <strong>de</strong>r Lassbergischen Hs. bekannt sind,<br />

ursprüngliche seien.<br />

Ein näheres Verhältniss zwischen Dsp. und Swsp., auf welches<br />

wir von vornherein schliessen dürfen, wird bestimmt dadurch<br />

erwiesen, dass bei<strong>de</strong> oft gemeinsam von allen bekannten Texten<br />

<strong>de</strong>s Ssp. abweichen. So haben bei<strong>de</strong> Einschnitte, wo kein Text<br />

<strong>de</strong>s Ssp. solche kennt z. B. Dsp. 231. 292. 296. 298. 309; ebenso<br />

212, wo die Vergleichungstafel eine Abweichung zu ergeben<br />

scheint, in Folge einer Verschiebung aber <strong>de</strong>r Beginn genau mit<br />

Swsp. 266 stimmt; beson<strong>de</strong>rs auffallend ist die Uebereinstimmung<br />

186 bei <strong>de</strong>m "Worte Schilt, welche aus Versehen für meine<br />

Eintheilung <strong>de</strong>s Dsp. nicht massgebend wur<strong>de</strong>. An<strong>de</strong>rerseits<br />

haben Dsp. und Swsp. keinen Einschnitt, wo fast alle Texte <strong>de</strong>s<br />

Ssp. einen solchen zeigen z. B. Dsp. 110. 315. Einschnitte,<br />

welche <strong>de</strong>nen <strong>de</strong>s Swsp. entsprechen, bieten daher einerseits die<br />

Wahrscheinlichkeit, dass sie schon <strong>de</strong>m Urtexte <strong>de</strong>s Dsp. angehörten,<br />

wie sie an<strong>de</strong>rerseits <strong>de</strong>m Zwecke <strong>de</strong>r Vergleichung nur<br />

angemessen sein können.<br />

Was die bekannteren Texte <strong>de</strong>s Ssp. betrifft, so ergibt sich<br />

bezüglich <strong>de</strong>r Eintheilung unstreitig die nächste Verwandtschaft<br />

mit <strong>de</strong>m Dsp. bei einer Mainzer Hs. <strong>de</strong>r ersten Klasse, /bei<br />

Homeyer, welche ihm auch dadurch näher tritt, dass sie die Verschiebungen<br />

Dsp. 84. 142—150 gegenüber an<strong>de</strong>rn Texten <strong>de</strong>s<br />

Ssp. mit ihm theilt, während sich allerdings für die be<strong>de</strong>uten<strong>de</strong>n<br />

Verschiebungen in J von Ssp. 3, 43 ab eine Uebereinstimmung<br />

nicht ergibt. Zunächst zeigt auch J eine sehr grosse Anzahl<br />

kleiner Abschnitte und in <strong>de</strong>n bei weiten meisten Fällen entspricht<br />

seinen Einschnitten ein grösserer Anfangsbuchstabe in D; Ausnahmen<br />

, bei welchen D von an<strong>de</strong>rn Texten unterstützt wird,<br />

z. B. T> 204. 276 sind selten. Insbeson<strong>de</strong>re beweisend sind dann<br />

solche Fälle, in welchen J und D sei es im Vorhan<strong>de</strong>nsein, sei<br />

es im Fehlen von Einschnitten gemeinsam von an<strong>de</strong>rn Texten


— XXI —<br />

<strong>de</strong>s Ssp. abweichen; so D 59. 140. 192; insbeson<strong>de</strong>re auch beim<br />

Beginne <strong>de</strong>s dritten Buches <strong>de</strong>s Ssp., 1) 197, wo sich in bei<strong>de</strong>n<br />

keinerlei Abtheilung fin<strong>de</strong>t. Nicht selten sind dann auch die<br />

Fälle, in welchen sich die nähere Beziehung von I) einerseits zu<br />

J, an<strong>de</strong>rerseits zum Swsp. durch gemeinsames Abweichen aller<br />

drei Quellen von <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn Texten <strong>de</strong>s Ssp. erweist; so D 44.<br />

82. 171. 172. 200. 224.<br />

Auf diese Wahrnehmungen gestützt ging ich nun bei Zählung<br />

<strong>de</strong>s zweiten Theiles <strong>de</strong>s Ldr. in <strong>de</strong>r Weise vor, dass ich in <strong>de</strong>r<br />

Kegel da einen Abschnitt annahm, wo in I) ein hervorgehobener<br />

Anfangsbuchstabe mit <strong>de</strong>m Beginne eines Absatzes in .7 und <strong>de</strong>m<br />

Swsp. o<strong>de</strong>r doch in einem von bei<strong>de</strong>n zusammenfällt. Um <strong>de</strong>r<br />

IIs. Rechnung zu tragen, wur<strong>de</strong>n wenigstens auffallen<strong>de</strong>re Einschnitte<br />

<strong>de</strong>rselben auch dann berücksichtigt, wenn keine <strong>de</strong>r<br />

nächstverwandten Quellen eine Unterstützung bot z. B. IJ 258.<br />

272. 284. 290. 324. Umgekehrt erschien es zweckmässig, mehrfach<br />

auch da Absätze anzunehmen, wo in <strong>de</strong>r IIs. nichts auf einen<br />

solchen hinweist, die Uebereinstimmung <strong>de</strong>r : . verwandten Quellen<br />

aber einen solchen wahrscheinlich macht; so JJ 144. 162. 168.<br />

173. 174. Rücksichten auf grössere Bequemlichkeit für die Vergleichung<br />

gaben in an<strong>de</strong>rn Fällen z. B. beim Beginne <strong>de</strong>s dritten<br />

Buches <strong>de</strong>s Ssp. I) 197 <strong>de</strong>n Ausschlag.<br />

Im Lehnrechte waren die bei <strong>de</strong>r Eintheilung eingehaltenen<br />

Gesichtspunkte nicht ganz dieselben. Der Swsp. bot hier allerdings<br />

dieselben Anhaltspunkte und sehr häufig sind die Fälle, in<br />

welchen er gemeinsam mit <strong>de</strong>m Dsp. von <strong>de</strong>r Eintheilung <strong>de</strong>s<br />

Ssp. abweicht. Dagegen konnte hier J nicht zugezogen wer<strong>de</strong>n,<br />

obwohl die grosse Anzahl von Absätzen auch im Lhr. auf nähere<br />

Verwandtschaft in <strong>de</strong>r Eintheilung schliessen lässt; aber die allgemeine<br />

Uebersicht bei Homeyer Ssp. 2 a, 327 reichte für <strong>de</strong>n Zweck<br />

näherer Vergleichung nicht aus, da sie nur für einen Theil <strong>de</strong>r<br />

Absätze <strong>de</strong>n Beginn genau ersichtlich macht. War ich schon<br />

dadurch mehr auf die Hs. selbst hingewiesen, so waren hier auch<br />

die Hin<strong>de</strong>rnisse eines genaueren Anschliessens an dieselbe geringer,<br />

da die ursprüngliche Eintheilung sich im Lhr. weniger verwischt<br />

zu haben scheint, als im Landrechte. Die be<strong>de</strong>uten<strong>de</strong>n<br />

Lücken, welche die IIs. im Lhr. hat, machte ich dadurch bemerk-


— xxu —<br />

lieh, dass ich bei <strong>de</strong>r Zählung eine <strong>de</strong>r Grosse <strong>de</strong>r Lücke etwa<br />

entsprechen<strong>de</strong> Menge von Zahlen übersprang. Da die meisten<br />

Hss. und alle neuern Ausgaben <strong>de</strong>r Rechtsbücher mit <strong>de</strong>m Lhr.<br />

eine neue Zählung beginnen, so glaubte ich auch hier davon<br />

nicht abgehen zu sollen; <strong>de</strong>r Hs. selbst dürfte eine durchlaufen<strong>de</strong><br />

Zählung mehr entsprochen haben.<br />

Eine so entstan<strong>de</strong>ne Eintheilung entspricht nun freilich we<strong>de</strong>r<br />

genau <strong>de</strong>r Hs., noch einer <strong>de</strong>r verwandten Quellen, noch auch<br />

ist es nur wahrscheinlich, dass sie <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s Urtextes genau entspricht,<br />

bei welchem die Zahl <strong>de</strong>r Absätze wohl noch grösser<br />

gewesen sein dürfte; aber alle Momente berücksichtigend, dürfte<br />

sie sich vielfach als zweckmässig bewähren. Dabei war freilich<br />

<strong>de</strong>r Willkür vielfach freier Raum gelassen und ich will nicht<br />

bestreiten, dass selbst nach Massgabe <strong>de</strong>r aufgestellten Gesichtspunkte<br />

sich manches zweckmässiger hätte gestalten lassen;<br />

einiger Einzelnheiten wegen, noch während <strong>de</strong>s Druckes mühevolle<br />

Aen<strong>de</strong>rungen vorzunehmen mochte ich mich um so weniger entschliessen,<br />

als von einer absoluten Richtigkeit o<strong>de</strong>r Unrichtigkeit<br />

<strong>de</strong>r Eintheilung auf <strong>de</strong>m von mir eingeschlagenen Wege doch<br />

nicht die Re<strong>de</strong> sein könnte und die hier in Betracht kommen<strong>de</strong>n<br />

Zweckmässigkeitsrücksichten sehr untergeordneter Art sind. Wo<br />

es sich um Wesentliches, um die Bestimmung <strong>de</strong>r nähern o<strong>de</strong>r<br />

entfernteren Verwandtschaft irgend eines Textes mit <strong>de</strong>m Dsp.<br />

nach Massgabe <strong>de</strong>r Eintheilung han<strong>de</strong>lt, wird doch immer die<br />

Eintheilung <strong>de</strong>r Hs. selbst, wie sie im Abdrucke wie<strong>de</strong>rgegeben<br />

ist, zu vergleichen sein.<br />

Bei <strong>de</strong>r Herausgabe eines Textes, welcher vorzugsweise bestimmt<br />

ist, zur Vergleichung mit verwandten Formen zu dienen,<br />

glaubte ich auf die Hülfsmittel zur Erleichterung <strong>de</strong>r Vergleichung<br />

beson<strong>de</strong>res Gewicht legen zu müssen; es war Sorge zu<br />

tragen , dass für je<strong>de</strong>n Abschnitt <strong>de</strong>s Dsp. möglichst leicht <strong>de</strong>r<br />

entsprechen<strong>de</strong> <strong>de</strong>s Ssp. und <strong>de</strong>s Swsp. gefun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n könne,<br />

und umgekehrt. Dazu dienen zunächst die fortlaufen<strong>de</strong>n Randvergleichungen<br />

mit <strong>de</strong>m nächstverwandten Rechtsbuche; also<br />

für <strong>de</strong>n ersten Theil <strong>de</strong>s Ldr. und für <strong>de</strong>n in meiner frühern<br />

Arbeit S. 32 (144) näher besprochenen Abschnitt JD 317 mit<br />

<strong>de</strong>m Swsp., wobei die Kapitel <strong>de</strong>r Lassbergischen Ausgabe mit


— xxm —<br />

arabischen, die <strong>de</strong>r Ausgabe Wackernagels mit lateinischen Ziffern<br />

bezeichnet sind und das Fehlen entsprechen<strong>de</strong>r Abschnitte in <strong>de</strong>r<br />

erstem mit stehen<strong>de</strong>r, in <strong>de</strong>r zweiten mit liegen<strong>de</strong>r Schrift ange<strong>de</strong>utet<br />

ist; für <strong>de</strong>n zweiten Theil <strong>de</strong>s Ldr. und für das Lhr. mit<br />

<strong>de</strong>m Ssp. nach <strong>de</strong>r Ausgabe Homeyers. Dabei mache ich auf<br />

einige Versehen aufmerksam. S. 79 Z. 10 ist die Ziffer 90<br />

(Lassb.) zuzusetzen. S. 111 ist (36) § 2 von Z. 21 zu Z. 23,<br />

entsprechend B 146, herabzurücken. S. 145 ist statt 76 § 1<br />

zu lesen 77 § 1. Weiter fand ich erst bei Ausarbeitung <strong>de</strong>r<br />

Vergleichungstafeln, dass die Stücke D 102 b. 103 b. allerdings<br />

<strong>de</strong>in Lassbergischen Grundtexte, nicht aber <strong>de</strong>r Ausgabe fehlen,<br />

wo sie als 3011. 1151. eingereiht sind; ebenso fehlt D 46 zwar<br />

<strong>de</strong>r Ambraser Hs., fin<strong>de</strong>t sich aber als 335 in <strong>de</strong>r Ausgabe<br />

Wackernagels.<br />

Durch jene Randvergleichung wür<strong>de</strong> aber <strong>de</strong>m Bedürfnisse<br />

nur dann genügt sein können, wenn die vorhan<strong>de</strong>nen Ilülfsmittel<br />

es gestatteten, für je<strong>de</strong>n Abschnitt <strong>de</strong>s Ssp. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s Swsp. leicht<br />

und sicher <strong>de</strong>n entsprechen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn Rechtsbuches zu fin<strong>de</strong>n.<br />

Das ist nicht <strong>de</strong>r Fall. Homeyer gibt allerdings in seiner Ausgabe<br />

<strong>de</strong>s Ssp. eine genaue Vergleichung mit <strong>de</strong>m Swsp., aber<br />

für das Ldr. nur mit <strong>de</strong>n Ausgaben Senkenbergs und Schilters-,<br />

da die Ausgaben Lassbergs und Wackernagels noch nicht erschienen<br />

waren; diese sind dann freilich in <strong>de</strong>r Ausgabe Sachsse's<br />

berücksichtigt, aber nur nach Ordnung <strong>de</strong>r Senkenbergischen<br />

Ausgabe, so dass immer eine doppelte, durch letztere vermittelte<br />

Vergleichung nöthig ist, um für einen Abschnitt <strong>de</strong>s Ssp. <strong>de</strong>n<br />

entsprechen<strong>de</strong>n in einer neuern Ausgabe <strong>de</strong>s Swsp. zu fin<strong>de</strong>n.<br />

Abschnitte <strong>de</strong>s Swsp. nach <strong>de</strong>r Ausgabe Lassbergs lassen sich<br />

allerdings vermittelst seiner Synopsis auf die entsprechen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s<br />

Ssp. zurückführen, so weit sie in seinem Grundtexte vorkommen;<br />

die aus an<strong>de</strong>rn Texten eingeschobenen aber sind nicht berücksichtigt<br />

und für sie können auch die fortlaufen<strong>de</strong>n Verweisungen<br />

Wackernagels auf <strong>de</strong>n Ssp. nicht ausreichen, da mir eine vergleichen<strong>de</strong><br />

Zusammenstellung bei<strong>de</strong>r Ausgaben nach Ordnung<br />

ihrer eigenen Zählung unbekannt ist. Und lässt sich schliesslich<br />

auch hier durch Vermittlung <strong>de</strong>r Senkenbergischen Ausgabe alles<br />

erreichen, so musste mich doch die nächstliegen<strong>de</strong> Rücksicht auf


XXIV —<br />

Bequemlichkeit <strong>de</strong>r Benutzung zur Ausarbeitung vollständiger<br />

V e r g 1 e i c h u n g s t a f e 1 n bestimmen, zumal diese nebenbei noch<br />

an<strong>de</strong>rn Zwecken dienen konnten.<br />

Vermittelst <strong>de</strong>r ersten Tafel lässt sich für je<strong>de</strong>n Abschnitt<br />

<strong>de</strong>s Ldr. im Dsp. <strong>de</strong>r entsprechen<strong>de</strong> <strong>de</strong>s Ssp. nach <strong>de</strong>r Ausgabe<br />

Homeyers, <strong>de</strong>s Swsp. nach <strong>de</strong>n Ausgaben Lassbergs, Wackernagels<br />

und Senkenbergs auffin<strong>de</strong>n. Glaubte ich an<strong>de</strong>re ältere<br />

Ausgaben <strong>de</strong>s Swsp. übergehen zu dürfen, welche ohnehin vermittelst<br />

<strong>de</strong>r Synopsis bei Lassberg leicht zu vergleichen sind, so<br />

war die Senkenbergische nicht wohl auszuschliessen; sie enthält<br />

fast alles, was in irgendwelchen Texten <strong>de</strong>s Swsp. vorkommt,<br />

gestattet bei ihrer sehr weit gehen<strong>de</strong>n Eintheilung möglichst<br />

genaue Zusammenstellung und musste mir selbst vielfach als<br />

Richtschnur für die an<strong>de</strong>rweitigen Angaben dienen.<br />

War durch Berücksichtigung <strong>de</strong>r genannten Ausgaben jenem<br />

nächsten Bedürfnisse genügt, so schien es mir zweckmässig zu<br />

sein, etwas weiter zu gehen, damit die Tafel zugleich dazu dienen<br />

könne, die Stellung <strong>de</strong>r Rechtsbücher und ihrer Formen zu einan<strong>de</strong>r,<br />

so weit sich diese aus <strong>de</strong>m Umfange und <strong>de</strong>r Einordnung<br />

<strong>de</strong>s verwandten Inhaltes ergibt, zu veranschaulichen, und so die<br />

Mittel zur leichtern Prüfung <strong>de</strong>r Richtigkeit <strong>de</strong>r von mir daraus<br />

gezogenen Folgerungen, so wie Haltpunkte für die Bestimmung<br />

<strong>de</strong>r Stellung noch nicht untersuchter Formen zu bieten. Für<br />

diesen Zweck wur<strong>de</strong>n zunächst bei je<strong>de</strong>m Theile von <strong>de</strong>m nächstverwandten<br />

Rechtsbuche, also beim ersten vom Swsp., beim<br />

zweiten vom Ssp. auch solche Absätze aufgeführt, welchen im<br />

Dsp. nichts entspricht, welche also zunächst nur dazu dienen,<br />

sein Weniger hervortreten zu lassen. Weiter wur<strong>de</strong>n neben <strong>de</strong>n<br />

Ausgaben einige <strong>de</strong>r wichtigsten handschriftlichen Formen aufgenommen.<br />

Für <strong>de</strong>n Ssp. konnte in dieser Richtung die Berücksichtigung<br />

einer Hs. <strong>de</strong>r ersten Klasse genügen; und da schien<br />

wegen ihres überwiegen<strong>de</strong>n Ansehens die Quedlinburger Q, nicht<br />

zu umgehen. Es wur<strong>de</strong> ihr aber die Zählung <strong>de</strong>r Mainzer Hs. .7<br />

zugefügt wegen ihres früher besprochenen Werthes für die Eintheilung<br />

<strong>de</strong>s Dsp. Für <strong>de</strong>n Swsp. war vor allem die Freiburger<br />

Hs. F heranzuziehen, da ich in meiner frühern Arbeit zu erweisen<br />

suchte, dass in ihr das Rechtsbuch sich am ursprünglichsten


— XXV —<br />

erhalten habe; die Angaben über dieselbe stützen sich auf die<br />

Vergleichung mit <strong>de</strong>r Senkenbergischen Ausgabe, welche Ainann:<br />

Praestantiorum aliquot codicuin mss., qui Friburgi servantur, ad<br />

iurispru<strong>de</strong>ntiam spectantium notitia, fasc. 2. p. 19. gibt; vgl.<br />

meine frühere Arbeit 8. 133. 138 (249. 254). Liess sich weiter<br />

in <strong>de</strong>n Rubriken <strong>de</strong>r Ausgaben Lassbergs und Wackernagels<br />

zugleich die Ordnung und <strong>de</strong>r Umfang ihrer Grundtexte, <strong>de</strong>r<br />

Lassberg - Züricher und <strong>de</strong>r Ambraser Hs. leicht ersichtlich<br />

machen, so mussten diese zugleich für <strong>de</strong>n erstrebten Zweck<br />

beson<strong>de</strong>rs geeignet erscheinen, da sie bisher das grösste Ansehen<br />

genossen und aus Zusammenstellung gera<strong>de</strong> dieser drei Hss. die<br />

wesentlich auf Verkürzung beruhen<strong>de</strong> Weiterentwicklung <strong>de</strong>s Swsp.<br />

im allgemeinen genügend zu erkennen ist.<br />

Die Tafel beruht durchweg, so wesentliche Erleichterung mir<br />

auch die erwähnten Zusammenstellungen Homeyer's und Sachsse's<br />

gewährten, auf eigener Prüfung, wie sie in vielen Fällen schon<br />

durch die hier weitergehen<strong>de</strong> Zertheilung <strong>de</strong>r Senkenbergischen<br />

Ausgabe geboten war; auch <strong>de</strong>r erste Theil, für welchen ich<br />

schon in meiner frühern Arbeit S. 25 (137) eine ähnliche Tafel<br />

aufstellte, wur<strong>de</strong> revidirt, wobei sich mehrere Berichtigungen<br />

ergaben.<br />

Auch diese neue Vergleichung hat mir die früher gewonnene<br />

Ansicht von <strong>de</strong>r Stellung <strong>de</strong>r Rechtsbücher und ihrer Formen<br />

nur bestätigt.<br />

Die Mittelstellung <strong>de</strong>s Dsp. zwischen Ssp. und Swsp. betreffend<br />

macht die Tafel anschaulich, wie er nach Ordnung und<br />

Umfang seines Stoffes sich bald <strong>de</strong>m einen, bald <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn<br />

Rechtsbuche näher anschliesst, wie sein Mehr und Weniger gegenüber<br />

<strong>de</strong>m Swsp. grossentheils durch <strong>de</strong>n Ssp. als ursprünglich<br />

erwiesen wird, wie <strong>de</strong>r Swsp. fast nichts mit <strong>de</strong>m Ssp. in Inhalt<br />

und Anordnung gemein hat, was er nicht <strong>de</strong>m Dsp. entnehmen<br />

konnte. So weit dieses Verhältniss hier überhaupt ersichtlich zu<br />

machen war, fin<strong>de</strong>t sich nur an zwei Stellen eine Ausnahme. Die<br />

Stellen Ssp. 3, 15 § 4 S>' .so radc und 3, 45 § 8 fin<strong>de</strong>n sich<br />

nicht im Dsp.; dagegen fin<strong>de</strong>n sich entsprechen<strong>de</strong> Stellen in allen<br />

Formen <strong>de</strong>s Swsp. und zwar nach ihrer Einordnung <strong>de</strong>m Ssp.<br />

genau entsprechend, so dass ein späterer Zusatz nicht anzuneh-


— XXVI —<br />

men ist. Für solche Einzelnheiten, welche sich bei <strong>de</strong>r Annahme,<br />

<strong>de</strong>r Urtext <strong>de</strong>s Dsp. sei uns hier unverän<strong>de</strong>rt überliefert, mit <strong>de</strong>n<br />

übrigen Textverhältnissen nicht vereinigen Hessen, wer<strong>de</strong>n wir<br />

allerdings auf Lücken in <strong>de</strong>r uns vorliegen<strong>de</strong>n Hs. schliessen<br />

müssen; und zumal bietet im ersten Falle die Einschliessung <strong>de</strong>s<br />

Fehlen<strong>de</strong>n durch gleiche Ausdrücke noch eine beson<strong>de</strong>re Rechtfertigung<br />

für diese Annahme.<br />

Aber auch die grössere Ursprünglichkeit <strong>de</strong>r Freiburger Hs.<br />

gegenüber <strong>de</strong>r Lassbergischen und Ambraser tritt in <strong>de</strong>r Zusammenstellung<br />

sehr anschaulich hervor, in<strong>de</strong>m eine Reihe von<br />

Kapiteln, welche in diesen ganz fehlen o<strong>de</strong>r nur in ganz abweichen<strong>de</strong>r<br />

Einordnung vorkommen, in jener sich genau an <strong>de</strong>r durch<br />

Ssp. und Dsp. gewiesenen Stelle vorfin<strong>de</strong>n, während kein Mehr<br />

dieser Hss. gegenüber <strong>de</strong>r Freiburger sich durch jene Quellen<br />

als ursprünglich nachweisen lässt. Und wie<strong>de</strong>r ergibt sich in<br />

<strong>de</strong>rselben Weise eine Verkürzung <strong>de</strong>r Ambraser Hs. gegenüber<br />

<strong>de</strong>r Lassbergischen.<br />

Bei <strong>de</strong>r durchgehen<strong>de</strong>n Vergleichung mit <strong>de</strong>r Senkenbergischen<br />

Ausgabe warf sich mir nun noch die weitere Frage auf, ob nicht<br />

vielleicht schon die Freiburger Hs. Verkürzungen erlitten haben<br />

könne. Die Senkenbergische Ausgabe und die alten Drucke, auf<br />

<strong>de</strong>nen sie beruht, stehen, wie ich schon in meiner frühern Arbeit<br />

bemerkte, in nächster Beziehung zu <strong>de</strong>m Freiburger Texte, in<strong>de</strong>m<br />

sein ursprüngliches Mehr sich in ihnen erhalten hat; auch scheinen<br />

sie nach Massgabe <strong>de</strong>s Dsp. manche Einzelnheiten <strong>de</strong>s Textes<br />

ursprünglicher erhalten zu haben, als die besten <strong>de</strong>r bisher benutzten<br />

Hss.; vgl. z. B. meine frühere Arbeit S. 40 (152). Sie<br />

zeigen nun aber noch ein weiteres Mehr von dreizehn Kapiteln<br />

und/ es wäre zu untersuchen, ob nicht von diesen einzelne <strong>de</strong>m<br />

Urtexte angehört haben könnten. Für Senk. 2 (L, 1. I) wäre<br />

das leicht möglich; bei <strong>de</strong>r Lücke am Beginne von F könnte es<br />

wenigstens auch in diesem vorhan<strong>de</strong>n gewesen sein, was zugleich<br />

dadurch wahrscheinlich wird, dass <strong>de</strong>r Inhalt sich theilweise<br />

bereits Dsp. 316. 317 fin<strong>de</strong>t, aber an entsprechen<strong>de</strong>r Stolle von<br />

F nicht aufgenommen ist. Da von <strong>de</strong>n übrigen Kapiteln manche<br />

<strong>de</strong>m Ssp. entsprechen, so könnte ihre Einordnung sehr entschei<strong>de</strong>nd<br />

sein. In <strong>de</strong>n alten Drucken ist allerdings die ursprüngliche


— XXV11<br />

Anordnung durchgreifend geän<strong>de</strong>rt, und ein sicheres Urtheil, dass<br />

irgend ein Abschnitt in <strong>de</strong>m Texte alter Ordnung, auf welchen<br />

die Drucke zurückgehen mögen, nicht in <strong>de</strong>r durch Ssp. und Dsp.<br />

gewiesenen Ordnung habe stehen können, <strong>de</strong>mnach nicht zu fällen;<br />

es hat sich aber doch vielfach in Reihen von Kapiteln die alte<br />

Ordnung so weit erhalten, dass sich für viele Abschnitte behaupten<br />

lässt, ihre jetzige Einordnung muss auf <strong>de</strong>n Ssp. zurückgehen.<br />

Eine Vergleichung ergab nun, dass Senk. 67. 68. 222. 254. 287.<br />

309. 316. 318. 321. 344. entwe<strong>de</strong>r überhaupt nicht auf <strong>de</strong>m Ssp.<br />

beruhen o<strong>de</strong>r in einer Stellung vorkommen, welche kein Urtheil<br />

über die frühere Einordnung erlaubt. Dagegen schliesst sich, wie<br />

die Tafel zeigt, Senk. 343 = Ssp. 3, 77 genau an das Kapitel<br />

an, welches ihm auch nach Ordnung <strong>de</strong>s Ssp. vorhergehen müsste;<br />

ebenso fin<strong>de</strong>t sich Senk. 23 = Ssp. 3, 54 § 1 in einer längern,<br />

<strong>de</strong>r Ordnung <strong>de</strong>s Ssp. folgen<strong>de</strong>n Reihe, selbst nur unbe<strong>de</strong>utend<br />

verschoben, in<strong>de</strong>m es <strong>de</strong>m Kapitel vorhergeht, welchem es nach<br />

Massgabe <strong>de</strong>s Ssp. folgen sollte. Zufall kann das nicht wohl<br />

sein; und da bei<strong>de</strong> Kapitel F fehlen, so bleibt uns nur die Wahl<br />

anzunehmen, entwe<strong>de</strong>r dass schon in F ursprüngliche Bestandtheile<br />

mangeln, o<strong>de</strong>r aber, dass <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>r Drucke auf <strong>de</strong>n<br />

Ssp. zurückgegriffen und aus ihm nachgeholte Kapitel in ursprünglicher<br />

Stellung wie<strong>de</strong>r eingefügt habe. Ist mir letzteres wahrscheinlich,<br />

so glaube ich, da <strong>de</strong>r Umstand nicht unwichtig scheint,<br />

meine Grün<strong>de</strong> anführen zu sollen:<br />

1. Das Zurückgreifen mit Einfügung in ursprünglicher Ordnung<br />

wird allerdings die Vermuthung durchweg gegen sich haben,<br />

am leichtesten aber doch da erklärlich sein, wo bei einem durchgreifen<strong>de</strong>n<br />

und zwar systematischen Wechsel <strong>de</strong>r ganzen Anordnung<br />

dieser beson<strong>de</strong>re Aufmerksamkeit zuzuwen<strong>de</strong>n und, da die<br />

Stellung im Ssp. nicht blos eine zufällige, son<strong>de</strong>rn eine durch<br />

die Verwandtschaft <strong>de</strong>s Inhalts <strong>de</strong>r aufeinan<strong>de</strong>rfolgen<strong>de</strong>n Stücke<br />

bedingte ist, schon darin <strong>de</strong>m Bearbeiter genügen<strong>de</strong>r Anlass<br />

geboten war, die neuentlehnten Stücke an entsprechen<strong>de</strong>r Stelle<br />

einzuschalten.<br />

2. Gehörten diese Stücke <strong>de</strong>m Swsp. ursprünglich an, so<br />

wäre es schwer erklärlich, dass gera<strong>de</strong> diese <strong>de</strong>n Text <strong>de</strong>s Ssp.<br />

so gut wie ungeän<strong>de</strong>rt, nur übersetzt, bieten, während doch <strong>de</strong>r


— XXV111 —<br />

Swsp. in <strong>de</strong>r Regel und insbeson<strong>de</strong>re in <strong>de</strong>n nächstbenachbarten<br />

Abschnitten <strong>de</strong>nselben in einer Verarbeitung bietet. Und ebenso<br />

ergeben sich Senk. 222. 254. 287. 309. 316. 318. 344 als blosse<br />

Uebersetzungen von Ssp. 1, 35; 3 ? 5; 1, 27. 28; 2, 44 § 3;<br />

1, 34 § 2; 3, 4; 2, 59 §1.2; und zwar eines Textes <strong>de</strong>r ersten<br />

Klasse, da die Zusätze noch fehlen.<br />

3. Wären diese Stücke nicht erst später unmittelbar aus<br />

<strong>de</strong>m Ssp. entlehnt, so müssten sie sicli in ihrem Texte bei Abweichungen<br />

<strong>de</strong>m Dsp., als unmittelbarer Quelle <strong>de</strong>s Swsp. näher<br />

anschliessen, als <strong>de</strong>m Ssp. Das ist nicht <strong>de</strong>r Fall; stimmen<br />

Senk. 23 und Dsp. 293 in <strong>de</strong>m Ausdrucke scmpev vrei gegenüber<br />

<strong>de</strong>m scepenbar vri <strong>de</strong>s Ssp. iiberein, so ist das auch bei selbstständiger<br />

Uebertragung vollkommen erklärlich; dagegen stimmt<br />

insbeson<strong>de</strong>re Senk. 343 in mehreren Einzelnheiten mit Ssp. 3, 77,<br />

wo Dsp. 335, abweicht.<br />

4. Am gewichtigsten dürfte <strong>de</strong>r Umstand sein, dass Senk.<br />

51 = Ssp. 1, 51 § 3, welches nicht allein in F, son<strong>de</strong>rn auch<br />

im Dsp. fehlt, <strong>de</strong>nnoch nach Ausweis <strong>de</strong>r Tafel sich fast genau<br />

in <strong>de</strong>r Ordnung <strong>de</strong>s Ssp. fin<strong>de</strong>t, in<strong>de</strong>m es <strong>de</strong>m Kapitel vorsteht,<br />

welchem es nach dieser folgen sollte. Wollten wir es danach<br />

als ursprünglich festhalten, so rnüsste zufällig gera<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r uns<br />

vorliegen<strong>de</strong>n Hs. <strong>de</strong>s Dsp. und nochmals in F ein und dieselbe<br />

Stelle von gleicher Begränzung selbstständig ausgefallen sein.<br />

Beim Zusammenfassen dieser Grün<strong>de</strong> dürfte sich doch ganz<br />

unzweifelhaft ergeben, dass die Kapitel, welche die alten Drucke<br />

mehr haben, als F, unmittelbar aus <strong>de</strong>m .Ssp. nachgeholt sind;<br />

und ist dabei in einigen Fällen die ursprüngliche Stellung ganz<br />

o<strong>de</strong>r nahezu wie<strong>de</strong>rhergestellt, so ergibt sich für die noch in<br />

meiner Abhandlung über die Entstehungszeit <strong>de</strong>s Ssp. S. 43 aufgestellte<br />

Behauptung, dass solche Wie<strong>de</strong>rherstellungen in <strong>de</strong>r<br />

Geschichte <strong>de</strong>r Kechtsbücher unbekannt seien, eine, allerdings<br />

vereinzelte und durch beson<strong>de</strong>re Umstän<strong>de</strong> erklärliche, Ausnahme.<br />

Für F selbst aber bestätigt sich meine Annahme, dass es uns,<br />

so weit die vorhan<strong>de</strong>nen Iliilfsmittel einen Schluss gestatten, <strong>de</strong>n<br />

Swsp. in seinem ursprünglichen Bestän<strong>de</strong> ungeschmälert erhalten<br />

habe. —


•' • XXIX ^—~<br />

Ist nach <strong>de</strong>r ersten Tafel je<strong>de</strong>r Abschnitt <strong>de</strong>s Dsp. auf <strong>de</strong>n<br />

entsprechen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s Ssp. o<strong>de</strong>r Swsp. zurückzuführen, so sollen<br />

die zweite und dritte es erleichtern, für Abschnitte <strong>de</strong>r letztem<br />

die entsprechen<strong>de</strong>n im Dsp. zu fin<strong>de</strong>n. Dabei schien es zu genügen,<br />

nur die Verschiebungen <strong>de</strong>r Ordnung bemerklich zu machen,<br />

entsprechend fortlaufen<strong>de</strong> Reihen aber nur im allgemeinen zu<br />

vergleichen, da die Einzelnheiten sich aus <strong>de</strong>r ersten Tafel ergeben.<br />

Für <strong>de</strong>n Swsp. Hessen sich die bei<strong>de</strong>n zu beachten<strong>de</strong>n<br />

Ausgaben Lassbergs und Wackernagels bei entsprechen<strong>de</strong>r Materienfolge<br />

ihrer Grundtexte wesentlich in eine Uebersicht zusammenfassen<br />

; nur für die dort eingeschobenen, hier angehängten<br />

Kapitel war eine Wie<strong>de</strong>rholung geboten. Die Einschiebungen<br />

Lassbergs wur<strong>de</strong>n nur so weit berücksichtigt, als mich die früheren<br />

Vergleichungen auf sie geführt hatten; <strong>de</strong>r Anhang Wackernagels<br />

wur<strong>de</strong> auf Grund <strong>de</strong>r von ihm gegebenen Nachweisungen<br />

verwandter Stellen <strong>de</strong>s Ssp. vollständig verglichen.<br />

Für das Lehnrecht konnte eine Vergleichung mit <strong>de</strong>r jetzt<br />

am meisten gebrauchten Lassbergischen Ausgabe vollkommen<br />

ausreichend erscheinen, da einerseits Homeyer Ssp. 2 a, 319 eine<br />

ausführliche Vergleichungstafel auch für die Ausgaben von Schilter<br />

und Senkenberg und für die Ambraser Hs., wie sie Wackernagels<br />

Ausgabe zu Grun<strong>de</strong> liegen sollte, gibt, an<strong>de</strong>rerseits <strong>de</strong>r Zweck,<br />

durch eine Vergleichung mehrerer Formen eine leichtere Einsicht<br />

in die Entwicklung <strong>de</strong>s Textes zu vermitteln, hier unberücksichtigt<br />

bleiben konnte, da sich in Umfang und Ordnung nur unbe<strong>de</strong>uten<strong>de</strong><br />

Abweichungen bei <strong>de</strong>n verschie<strong>de</strong>nen Formen ergeben.<br />

Die Form <strong>de</strong>r Lassberg. Hs. scheint <strong>de</strong>n ursprünglichen und<br />

überhaupt später wenig geän<strong>de</strong>rten Bestand <strong>de</strong>s schwäb. Lhr.<br />

erhalten zu haben bis auf die bei<strong>de</strong>n unzweifelhaft ursprünglichen<br />

Kapitel Ldr. 377 III. IV — JJ 227. 228, welche sich nur in <strong>de</strong>r<br />

Ebnerschen Hs. in ursprünglicher Stellung erhalten haben. Vgl.<br />

meine frühere Arbeit 151 (267). Zur grössern Erleichterung <strong>de</strong>r<br />

Vergleiclumg wur<strong>de</strong> die Zusammenstellung mit <strong>de</strong>m sächs. Lhr.<br />

nach Homeyers Ausgabe, wie .sie schon die Kandvergleiclmng<br />

bot, wie<strong>de</strong>rholt.<br />

Erleichtert so die vierte Tafel das Aufsuchen von Artikeln<br />

<strong>de</strong>s Dsp. in d en verwandten Kechtsbüehern, so macht die tihü'te


— XXX —<br />

die wenigen Verschiebungen <strong>de</strong>s schw. Lhr. gegenüber <strong>de</strong>m Dsp.<br />

und Ssp. ersichtlich, um das Auffin<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r verschobenen Abschnitte<br />

im Dsp. zu ermöglichen.<br />

In <strong>de</strong>m Streben nach möglichster Erleichterung <strong>de</strong>r Vergleichung<br />

hätte ich vielleicht noch einige Schritte weiter gehen,<br />

insbeson<strong>de</strong>re etwa im Texte Lücken und Zusätze zu <strong>de</strong>r ursprünglichsten<br />

Form <strong>de</strong>s Ssp. bemerklich machen können. Die Mühe<br />

<strong>de</strong>r Vergleichung war es nicht, was mich davon abhielt, da ich<br />

mich <strong>de</strong>rselben bereits zum Behufe meiner frühern Abhandlung<br />

unterzogen hatte. Aber ich glaubte daran festhalten zu sollen,<br />

in <strong>de</strong>n Text selbst nichts hineinzubringen, was nicht in <strong>de</strong>r Hs.<br />

seine Begründung fin<strong>de</strong>t, son<strong>de</strong>rn auf Ansichten von <strong>de</strong>r Entwicklungsgeschichte<br />

<strong>de</strong>r Rechtsbücher beruht, welche, mögen sie<br />

auch noch so wohl begrün<strong>de</strong>te sein, doch möglicherweise sich<br />

noch mannichfach modifiziren könnten, während <strong>de</strong>r Werth <strong>de</strong>r<br />

Urkun<strong>de</strong> ein bleiben<strong>de</strong>r, von je<strong>de</strong>r etwaigen Aen<strong>de</strong>rung <strong>de</strong>r Ansichten<br />

unabhängiger ist. Die Ansichten, welche sich mir auf<br />

Grundlage <strong>de</strong>rselben ergaben, habe ich in geson<strong>de</strong>rten Abhandlungen<br />

veröffentlicht; die Urkun<strong>de</strong> selbst glaubte ich möglichst<br />

ungeän<strong>de</strong>rt geben zu sollen, ohne irgendwelche Behandlung <strong>de</strong>s<br />

Textes, welche <strong>de</strong>n Ansichten An<strong>de</strong>rer vorgreifend erscheinen<br />

könnte.<br />

Schliesslich fühle ich mich dazu verpflichtet, <strong>de</strong>r kaiserlichen<br />

Aka<strong>de</strong>mie <strong>de</strong>r Wissenschaften, welche für <strong>de</strong>n<br />

Zweck <strong>de</strong>r Veröffentlichung <strong>de</strong>s vollständigen Textes <strong>de</strong>s Rechtsbuches<br />

eine namhafte Unterstützung bewilligte, meinen Dank<br />

öffentlich auszusprechen.<br />

Innsbruck. 1858. Okt. 26.


9f-ftl.ft$:<br />

Könige -~-^ •» m lir<br />

nomine<br />

Buch j | il<br />

patris et filii et spiritus sancti. Wir<br />

^m m su]j n (jj tz büches beginnen mit got. vnd ez sol sich<br />

en<strong>de</strong>n mit got. Wir sülln ditz ptich bewarn mit<br />

<strong>de</strong>r alten, e. vnd mit <strong>de</strong>r niwen e. Daz tun wir<br />

dar vmbe. daz man es <strong>de</strong>ste baz gelaube swaz dar an geschriben<br />

ste. "Wir süllen ew bei <strong>de</strong>m ersten nennen die<br />

herrn <strong>de</strong>n got gerichte vnd gewalt enphalch auf <strong>de</strong>m ertreich<br />

in <strong>de</strong>r alten e. Abraham waz ein Patriarche. <strong>de</strong>r gewan<br />

einen sun <strong>de</strong>r hiez ysaach. <strong>de</strong>r waz auch ein Patriarche <strong>de</strong>r<br />

gewan einen sun hiez iacob <strong>de</strong>r waz auch ein Patriarche. die<br />

drei verdienten mit ir gerichte. vnd mit ir gewalte daz si ze<br />

hymelreich gewaltige patriarchen sint. also sülln heute auf<br />

<strong>de</strong>m ertreiche sein niwer drei Patriarche. Der ist einer ze<br />

chunstinapil. <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ze antiochi. <strong>de</strong>r dritte in Jndia. da<br />

sant thoman inne ist <strong>de</strong>r got in seine wun<strong>de</strong>n graif. Dise<br />

drei Patriarchen habent drei Patriarchen vn<strong>de</strong>r in. Dise<br />

drei stete sint also verre gelegen von Rome daz si ir reht<br />

niht genemen mugen von danne. da von hat in <strong>de</strong>r sttil<br />

ze Home gegeben <strong>de</strong>n gewalt daz si vber ir christenhait<br />

alln <strong>de</strong>n J gewalt liabent <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r Uapst hat. <strong>de</strong>v genad<br />

äst in da von getan daz si so verre von Rome ligent.<br />

Jacoben gab got die gena<strong>de</strong> daz er zwelf Stine gewan. <strong>de</strong>r<br />

wart einer Joseph genant, <strong>de</strong>r wart got <strong>de</strong>r liebst, vnd<br />

seinem vater vnd seiner miiter. vnd alln <strong>de</strong>n leuten die<br />

in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> warn. Xu sähe Joseph an seinen prü<strong>de</strong>m<br />

daz si stinten wi<strong>de</strong>r got. daz seit er seinem vater. Dar<br />

t'lckcr, Spione! etc.<br />

I


vmb warn im sein prü<strong>de</strong>r gehaz. Joseph läge eines nachtes<br />

an seinem pette. vnd träumt im wie er. vnd seine prü<strong>de</strong>r<br />

all auf einem akcher stün<strong>de</strong>n vnd fun<strong>de</strong>n gesnitens chorn<br />

da vnd vant igleicher ein garbe vnd satzten se für sich<br />

auf daz ertreiche vnd sprachen also. Wir sulln besehen<br />

wez garbe <strong>de</strong>v beste si. Die ainleft garben vielen für die<br />

zwelften vnd paten si an. Po träumt iosephen dar nach<br />

ein an<strong>de</strong>r träum, wie er vor seines vater hauz stün<strong>de</strong>,<br />

vnd sach an <strong>de</strong>n hymel. vnd sähe sunn vnd manen bei<br />

ein an<strong>de</strong>r stan. vnd einlef schone stern neben im stan.<br />

Dev sunne vnd <strong>de</strong>r mane vnd die ainlef stern. die naigten<br />

i» sich von hymel herabe vnd paten | iosepen an. jDise zwen<br />

traüme seit er seinem vater vnd seinen prü<strong>de</strong>m, <strong>de</strong>r vater<br />

straphet in vor seinen prü<strong>de</strong>m wan er weste wol daz in<br />

die brü<strong>de</strong>r hasten, do sprach <strong>de</strong>r vater ich wil dir <strong>de</strong>n<br />

träum beschai<strong>de</strong>n. die ainlef garben daz sint <strong>de</strong>in ainlef<br />

prü<strong>de</strong>r die wer<strong>de</strong>nt dich an pettent. di sunn vnd <strong>de</strong>r mane<br />

daz pin ich vnd <strong>de</strong>in müter. die ainlef stern daz sint <strong>de</strong>in<br />

prü<strong>de</strong>r, wir wer<strong>de</strong>n mit ein an<strong>de</strong>r dich an petten recht<br />

durch hungers not. Dar nach hasten in dia prü<strong>de</strong>r immer<br />

me. vnd rieten auf seinen leib. Paz chom eines tages<br />

also, daz in sein vater hiez gan zu seinen prü<strong>de</strong>m vnd<br />

besaehe waz si taeten. er chom zu in vnd si lieffen in<br />

an. vnd wolten in erslagen haben, vnd sprachen also.<br />

Seht wa <strong>de</strong>r traumer hergat. nu besehen waz im sein<br />

travme frume sein, do waz ein prü<strong>de</strong>r vn<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r hiez<br />

rubein <strong>de</strong>r sprach also, lat stan lieb prü<strong>de</strong>r, slahent<br />

ewern prü<strong>de</strong>r niht. dort stat ein zistern in <strong>de</strong>r wüste da<br />

werfet in ein vnd behalt ewer hen<strong>de</strong> vnschuldige an ewerm<br />

prü<strong>de</strong>r, si namen iosepen vnd zugen im seinen rok abe.<br />

vnd würfen in in die zistern da waz niht wazzers inne.<br />

2<br />

i * dar nach sazzen si | vnd trunken und azzen. vnd warn<br />

fro. Po mit chomen chauflevt von ismahele vnd fürten<br />

grossen chaufschatz vnd wolten <strong>de</strong>n füren in egvppenlan<strong>de</strong>.<br />

Der prü<strong>de</strong>r einer hiez iudas <strong>de</strong>r gie zu <strong>de</strong>n chaufleuten<br />

vnd vragte von wanne si warn vnd wellend si wollten,<br />

si antwurten wir sein ysmahelyte vnd welln gegen egypten.


— 3 —<br />

er gie hin wi<strong>de</strong>r zu seinen prü<strong>de</strong>m vnd sprach also, waz<br />

frumet vns daz wir vnsern prü<strong>de</strong>r slahen vnd sein plüt<br />

auzgiezzen. ez ist pesser daz man in <strong>de</strong>n chauflaüten ze<br />

chauffen geben so beliben vnser hen<strong>de</strong> vnbewollen mit<br />

seinem blute, er ist vnser plüt. vnd vnser vlaisch vnd ist<br />

wi<strong>de</strong>r got. si volten <strong>de</strong>m brü<strong>de</strong>r vnd namen in auz <strong>de</strong>r<br />

zistern vnd brachten in <strong>de</strong>n chaufleuten vnd gaben in vmbe<br />

zwaintzich silbrein pfennig vnd fürten in in egyppenland.<br />

Pie brü<strong>de</strong>r slügen ein tyer vnd bewullen seinen rok in <strong>de</strong>m<br />

plüte vnd trügen in für im vater vnd sprachen besieh ob<br />

daz <strong>de</strong>ines sunes rok sei iosephes. er sprach er waz sein,<br />

ui sprachen in hat ein tier vrezzen. <strong>de</strong>r vater sprach daz<br />

"' waz ein vbel tier. |<br />

ipie chauflaeute prachten iosephen in egippen. vnd<br />

gaben in ze chauffen Butiphar <strong>de</strong>r waz maister vber die<br />

Ritter <strong>de</strong>s chuniges pharaonis. <strong>de</strong>r gab ze einer gäbe <strong>de</strong>m<br />

chunig pharaone. Joseph waz daz schöniste mensch daz<br />

bei <strong>de</strong>n Zeiten lebte vnd got waz mit ime. nu wart er<br />

<strong>de</strong>m chunige also lieb, daz er im sein chamer enphalch.<br />

vnd alles das dar zu gehorte, daz tailt er mit seiner<br />

hant. er tet ez also gütleiche daz im <strong>de</strong>r chunich holt<br />

wart vnd alles sein gesin<strong>de</strong>. er ver tet ez an seinem<br />

nütz niht wan ze seiner rechten notturft. Paz chom<br />

also daz im <strong>de</strong>v chuniginn holt wart daz si in pat<br />

daz er bei ir slief er versaitz ir also vnd spracli nu en<br />

well got daz ich ditz vbel tu. mein herre hat mir enpholhen<br />

alle di ere vnd alles daz gut daz in seinem<br />

hause ist an dich ainew. da von so sol ich nimmer<br />

vbel getün an meinen herrn. dar nach hazzet <strong>de</strong>v chuniginne<br />

immer mer iosephen. vnd trachtet wie er bei ir<br />

gelaege o<strong>de</strong>r si im <strong>de</strong>n leib genaem.<br />

Paz fügt sich also eines tages daz ioseph in das hauz<br />

gie da si inne waz. si ruft im dar. er gie zu ir si sprach<br />

slaf mit mir. er verzehe sei. vnd sprach also daz <strong>de</strong>r<br />

" ' leib verlorn wirt. danne leib vnd | sele mit ein an<strong>de</strong>r,<br />

si viel in an vnd ergraif in bei <strong>de</strong>m mantel vnd ruft leuten.


er liezz ir <strong>de</strong>n mantel vnd vloch er von ir. do si also<br />

rufte do chom <strong>de</strong>r chunich vnd sein leute vnd chlagte si<br />

im daz ioseph bei ir wolte sein geslaffen vnd zaigte <strong>de</strong>m<br />

chunige <strong>de</strong>n mantel <strong>de</strong>n er da hete lan. vnd hete si ir<br />

gewant selbe gezerret vnd iach daz er ez hete getan <strong>de</strong>r<br />

chunich wart zornich vnd hiez in werfen in einen charcher.<br />

swen man dar in warf <strong>de</strong>s waz vergezzen. do waz got<br />

mit im in <strong>de</strong>m charcher. Par nach gelugt sich daz also<br />

daz <strong>de</strong>s chuniges schenken vnd sein pfister wur<strong>de</strong>n ze ioseph<br />

in <strong>de</strong>n charcher geworfen. Daz chom also daz <strong>de</strong>m schenken<br />

ein träum geträumt, wie er vor <strong>de</strong>m chunige stün<strong>de</strong>, do<br />

er ob <strong>de</strong>m tische saz vnd eine chopf vor im stun<strong>de</strong> vnd<br />

wie er drei weintrauppen in seiner hant hete vnd die<br />

drukehet in <strong>de</strong>n chopf. vnd wie er <strong>de</strong>n chopf naeme vnd<br />

im <strong>de</strong>m chunige pute. per kunig enphie in giitleiche vnd<br />

tr.inch. ditz ist mir geträumt sprach <strong>de</strong>r schenken zu<br />

iosepen vnd pitt dich daz du mir <strong>de</strong>n träum beschai<strong>de</strong>st.<br />

ii * do sprach ioseph ich tun. die drei trauplpen daz sint drei<br />

tage die noch hinne bist, nach <strong>de</strong>n so nimet dich pharao<br />

hin auz vnd setzet dich wi<strong>de</strong>r an <strong>de</strong>in ampt. so pitt ich %<br />

«Uli durh got du mein ge<strong>de</strong>nchest wi<strong>de</strong>r <strong>de</strong>inen herren<br />

so du hin auz chomest vnd daz er mich vnschuldigen<br />

menschen neme auz disem charcher vnd daz er ge<strong>de</strong>nch<br />

daz ich verchauft wur<strong>de</strong> in ditz eilen<strong>de</strong>. Per pfister sprach<br />

mir ist auch ein träum geträumt, <strong>de</strong>n wil ich dir sagen.<br />

Joseph. Mir träumt wie ich auf meinen haubte trüge drei<br />

chorbe volle protes vnd azzen ez die vögel abe meinem<br />

haubte. Joseph sprach die drei chorbe daz sint drei tage,<br />

die du auch hinne beleibest, dar nach nimt er euch<br />

bei<strong>de</strong> hin auz <strong>de</strong>s tages beget <strong>de</strong>r chunich ein grozze<br />

hochzeit. <strong>de</strong>n tag seiner geburte nach <strong>de</strong>n drin tagen<br />

nam si <strong>de</strong>r chunich herauz vnd satzt <strong>de</strong>n schenchen an<br />

sein ampt. vnd hiez <strong>de</strong>n pfister an <strong>de</strong>n galgen nahen.<br />

Po vergaz <strong>de</strong>r scheuch Joseppes in <strong>de</strong>m charcher gwüch<br />

sein niht wi<strong>de</strong>rn chunich. also tun wir noch hevte in<br />

<strong>de</strong>r werlte als \ns in ein urbait lat chomen. leicht an<br />

freun<strong>de</strong>n die wir Verliesen, o<strong>de</strong>r daz vns <strong>de</strong>r leib von<br />

4


— 5 —<br />

siechtum abe gat. so rüffen wir an got vnd gehaizzen<br />

vil ze tun mit gute so mit leibe, so vns got <strong>de</strong>nne ge-<br />

11 * hilft | vnd wir chomen in vnser gemach vnd in vnser ere.<br />

so vergezzen wir swaz wir got gehaizzen haben, also tet<br />

<strong>de</strong>r schench ioseppen do er in nöten waz do gehiez er im<br />

daz er sein wol gedaechte wi<strong>de</strong>r seinen herren. do er do<br />

an seinen gemach vnd an sein ere chome do vergaz er sein.<br />

Par nach vber zwai iar lag <strong>de</strong>r chunich an seinem petto<br />

vnd travmet im wie er bei einem wazzer stün<strong>de</strong> vnd wie<br />

er saehe auf einer hai<strong>de</strong> gen siben schone ochsen vnd<br />

veiste vnd daz er nie so schönes vihes niht gesach. dar<br />

nah sähe er siben die allr megeristen die ir vor ie hete<br />

gesehen da luffen die magern hin vnd vrazzen die vaeisten<br />

in ir hals, <strong>de</strong>r chunich erwachte vnd daucht in ein grozz<br />

träum, er entslief dar nach do entraumt im wie er auf<br />

ainen acher stün<strong>de</strong> vnd sähe siben eher stan vor im <strong>de</strong>v<br />

allr schönisten vnd <strong>de</strong>v allr grösten <strong>de</strong>v er ie gesach. da<br />

bei sach er siben <strong>de</strong>v allr vnbe<strong>de</strong>rbsten eher <strong>de</strong>v er ie<br />

gesach. do schuzzen <strong>de</strong>v magern eher dar vnd vrazzen<br />

<strong>de</strong>v vaeisten vntz ir <strong>de</strong>r chunich nimmer sähe, <strong>de</strong>r chunich<br />

erwarcht vnd er vorcht die träum vnd besant alle die<br />

maister die er in seinem chunichreich hete vnd laet in die<br />

träume für. daz si ims solten beschai<strong>de</strong>n. Pie maister<br />

"•' giengen sich beraten, si enmohten niht vin<strong>de</strong>n waz | ez<br />

waere. si giengen wi<strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>m chunige vnd saiten im<br />

daz si ez niht chunten beschai<strong>de</strong>n. <strong>de</strong>r chunich wart<br />

zornich vnd sprach ir betevt mir <strong>de</strong>n träum o<strong>de</strong>r ich tote<br />

euch alle samt, do stünt <strong>de</strong>r schench da bei <strong>de</strong>r bei Josephen<br />

in <strong>de</strong>m eharcher waz gelegen, er sprach zu <strong>de</strong>m<br />

chunige herre genad ich hau gesun<strong>de</strong>t, du zürnaetz gegen<br />

mir vnd gegen <strong>de</strong>inen pfister vnd laetest vns in <strong>de</strong>n eharcher<br />

zu iosephen. do träumt mir ein träum vnd <strong>de</strong>m<br />

pfister ein träum do beschied er <strong>de</strong>m pfister <strong>de</strong>n seinen du<br />

naemst in vber drei tag her auz vnd hieng.st in an einen<br />

galgen. do beschied er mir <strong>de</strong>n meinen daz du mich vber<br />

drei tag herauz naemst vnd mich wi<strong>de</strong>r an mein ampt<br />

satzest <strong>de</strong>v geschahen bai<strong>de</strong>vdo pat mich ioseph daz ich sein


— 6 —<br />

gedaehte <strong>de</strong>s vergaz ich herre vnd <strong>de</strong>s sint iezunt zwai iar.<br />

Po sprach <strong>de</strong>r chunig du hast vbel getan er gepot daz<br />

man iosepen her auz naeme vnd in dar praehte vnd im<br />

daz har schon schriete vnd im gewant an laete. daz geschach<br />

ioseph waz als schöne also do man in dar in laet.<br />

er chom für <strong>de</strong>n chunich <strong>de</strong>r grüzzet in gutleich er sprach<br />

zu im mir sint zwen träume geträumt in einer nacht do<br />

Hl i besante ich mein weise maister vmb. vnd | laet in die<br />

träume für. daz si mir Seiten waz si be<strong>de</strong>uten, si sprachen<br />

si chun<strong>de</strong>n mirs nilit gesagen. nu pitt ich dich daz<br />

du mir sagest waz si be<strong>de</strong>uten, do sprach ioseph nu lege<br />

mir si für. <strong>de</strong>r chunich tet daz. do sprach ioseph mit<br />

gotes hilfe so wil ich dirs beschai<strong>de</strong>n. Jch will dir <strong>de</strong>n<br />

ersten beschai<strong>de</strong>n die siben vaeist ochsen die du da saehe<br />

die taevtent siben iar <strong>de</strong>v besten <strong>de</strong>v du ie gesaehe chomen<br />

o<strong>de</strong>r chain man. so wirt <strong>de</strong>s ertwiichers also vil. daz<br />

man ez vnmaer hat. Die siben magern ochsen die du<br />

saehe die bedaeutent siben die aller wirsten iar <strong>de</strong>v ie<br />

chomen. vnd <strong>de</strong>v siben vbeln iar <strong>de</strong>v vrezzent <strong>de</strong>v siben<br />

gütev iar. Den an<strong>de</strong>rn träum <strong>de</strong>n du saehe von <strong>de</strong>n ehern<br />

<strong>de</strong>r gehört auf <strong>de</strong>v siben iar. Do sprach Joseph zu <strong>de</strong>m<br />

chunige du solt dir vin<strong>de</strong>n einen weisen man. <strong>de</strong>m du<br />

<strong>de</strong>in lant enphelhest vnd <strong>de</strong>in geschaeft daz er dich bewarc<br />

vnd <strong>de</strong>ine laeut vor <strong>de</strong>m grozzen hunger. Per chunich<br />

gie sich beraten mit seinen weisen, vnd sprach also zu<br />

in. wa naemen wir einen weisern dann er ist. wand <strong>de</strong>r<br />

heilig geist ist mit im. si giengen wi<strong>de</strong>r zu Joseph vnd<br />

sprachen also zu im. Joseph dir enphilhet mein herre<br />

sein hauz vnd sein lant vnd sein levte vnd tut dich <strong>de</strong>s<br />

Ui 3 heute gewaltich Vnd swaz du mit <strong>de</strong>inem mun<strong>de</strong> |<br />

gebeutest <strong>de</strong>s müzzen si gehorsam sein, er nam sein<br />

chunichleich vingerlein vnd stiez ez im an sein hant. er<br />

leit im an sein chunichleich gewant. er hiez sein ritter<br />

vnd sein poten aufsitzen vnd hiez si chün<strong>de</strong>n in daz lant<br />

daz alles daz gehorsam waer Joseben daz in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong><br />

waer. vnd swer zung o<strong>de</strong>r füzze wi<strong>de</strong>r in rürte <strong>de</strong>r waer<br />

zehant <strong>de</strong>s to<strong>de</strong>s schuldich. do chomen <strong>de</strong>v siben guten


, *7<br />

iar vnd für Joseph in daz lant vnd chauft alles <strong>de</strong>s chornes<br />

daz fümftail daz <strong>de</strong>m manne wart vnd sie wolten ims mer<br />

han gegeben vnd er enwoltes nie mer. do die siben guten<br />

iar auz chomen do chomen <strong>de</strong>v siben vbeln iar. vnd wart<br />

niht ertwüchers vnd starp vil levte hungers. vnd all die chornes<br />

bedorften die müsten in egippenlant. die schuf <strong>de</strong>r chunig<br />

all an Joseben, daz er in ze chauffen gäbe, do iacob<br />

horte daz chorn in egyppe waz er sprach zu seinen sünen<br />

war vmbe säumt ir vns vart in egyppenlant chauffet vns<br />

chorn daz wir icht hungers sterben vnd nemet golt silbers<br />

genüch mit ew. <strong>de</strong>r prü<strong>de</strong>r füren zehen mit ein an<strong>de</strong>r vnd<br />

liezzen im iungisten prü<strong>de</strong>r da haime <strong>de</strong>r hiez Beniiamin.<br />

si chomen in egippenlant vnd chomen in die stat da<br />

Joseph inne waz man weiste sev an Joseben <strong>de</strong>r solt in<br />

Hi> chorn ge,ben ze chauffen si chomen für Joseben vnd als<br />

si in an sahen si vielen an irev chnie vnd petten in an.<br />

Joseph erchant si wol vnd erchan<strong>de</strong>n si sein niht. er<br />

vragte von wann si chomen waern. si sprachen von chanaan<br />

vnd sein her chomen vnd welln speiz chauffen er sprach<br />

ir seit spehaer si sprachen herre niht wir sein her chomen<br />

vnd wellen speiz chauffen. wir sein <strong>de</strong>in chnechte vnd<br />

<strong>de</strong>in dienaer vnd sein alle eines mannes chint. vnd haben<br />

noch einen iungen prü<strong>de</strong>r da liaim bei vnserm vater.<br />

Joseph sprach daz ier mir bewaert vnd var iwer ainer<br />

hin haim nach ewern iungen prü<strong>de</strong>r o<strong>de</strong>r ich han euch<br />

für speher. vnd er hiez si legen in <strong>de</strong>n charcher vnd hiez<br />

ir vbel phlegen. an <strong>de</strong>m vier<strong>de</strong>n tage hiez er si her auz<br />

nemeu vnd hiez sei für sich füren vnd sprach ich furcht<br />

got ich wil ew paz tun lat ewern prü<strong>de</strong>r einen hie in <strong>de</strong>m<br />

charcher vnd wart hin haim vnd bringet ewcrm vater<br />

speise vnd ewcrm gesin<strong>de</strong> daz si geleben mugen. "an<br />

nam <strong>de</strong>n ainen vnd pandcn vnd warf in in <strong>de</strong>n charcher<br />

<strong>de</strong>r hiez symeon <strong>de</strong>r belaib da. si füren heim vnd do si<br />

vn<strong>de</strong>rwegen warn do sprach Rubein wir haben vil vngehiches<br />

auf dirr vart gehabt, wir sein in charchern gelegen,<br />

vnd müsten vnsern prü<strong>de</strong>r hin<strong>de</strong>r vns gevangen<br />

Hü • lazzen. vnd lei<strong>de</strong>n daz | pilleich wan wir haben gesun<strong>de</strong>t


3<br />

an vnserm prü<strong>de</strong>r vnd seinen leib <strong>de</strong>n wir verchauften.<br />

wir taten laesterleich an im er stünt naket vor vns vnd<br />

weinot vnd erparmt wir vns niht vber in. da von erparmt<br />

auch sich got vber vns niht si chomen hin haim zu ir<br />

vater. vnd pun<strong>de</strong>n ir sekche auf vnd fun<strong>de</strong>n ir gut dar<br />

inne daz si vmbe chorn geben heten vnd <strong>de</strong>r vater erschracht<br />

vnd si mit im vnd heten ez für einen grozzen<br />

vngemach. do sprach <strong>de</strong>r vater swer ew ditz silber vnd<br />

ditz golt in hat gestozzen. <strong>de</strong>r hat ew daz ze vngemach<br />

getan, <strong>de</strong>r vater vragt die süne wa sein sun<br />

symeon waer. si' sprachen wir müsten in <strong>de</strong>m herren da<br />

lau vntz wir vnsern prü<strong>de</strong>r ueniamin dar braehten. <strong>de</strong>r<br />

vater sprach nu han ich Josebs niht mere nu leit symeon<br />

in <strong>de</strong>m charcher nu weit ir mich beniamins anen vnd weit<br />

mich toten, e. meines ziles nu wuchs <strong>de</strong>r hunger vaste in<br />

<strong>de</strong>m lan<strong>de</strong>, vnd gab got ertwüchers niht nu sprach <strong>de</strong>r<br />

vater zu <strong>de</strong>n Sünen. vart nach chorn o<strong>de</strong>r wir sterben,<br />

si sprachen wir enchomen nin<strong>de</strong>r wir füren dann Beniamin<br />

mit vns. o<strong>de</strong>r man geit vns niht chornes vnd sleuzzet vns<br />

in <strong>de</strong>n charcher. <strong>de</strong>r vater sprach ich wil niht hungers sterben<br />

noch wil auch niht daz meinev chint vnd mein gesin<strong>de</strong><br />

Hü 1 hungers sterben, vnd pringet | hin wi<strong>de</strong>r zwir als vil<br />

gutes als er ew in die sekche stiezz vnd habet im damit<br />

gebuezzet. paz hat got dar vmbe gesprochen, swer <strong>de</strong>m<br />

an<strong>de</strong>rn sein gut stilt o<strong>de</strong>r raubet o<strong>de</strong>r ze vnrechter weise<br />

ab nimt <strong>de</strong>r sol im zwivaltichleich gelten, vnd ist <strong>de</strong>m<br />

gerichte schuldich seines leibes<strong>de</strong>n lose er als lieb er im sei.<br />

Es waer niht ein rechter got <strong>de</strong>r daz gesetzet bete, daz<br />

man im newer wi<strong>de</strong>r gaebe daz man im naeme. so mochte<br />

man maenichleich vnrehte tun. Aver daz ewangeliuni<br />

sprichet man sull viervaltichleich gelten, daz tet Zacheus.<br />

Die Süne namen vrlaub von ir vater. Jacob <strong>de</strong>r vater<br />

w.iinte sere vnd waz vnvro dar vmbe daz er an chint belaib.<br />

si chomen in egyptenlant vnd chomen für ioseben<br />

als Joseph ersach <strong>de</strong>n iungisten prü<strong>de</strong>r er wart vro vnd<br />

sprach ze seines hauses Phleger füre mirs hin haim vnd<br />

berait mir ein grozze Wirtschaft, si sülln heute mit mir


— 9 —<br />

enbeizzen. ditz geschah. £$i sprachen zu <strong>de</strong>m Phleger<br />

höre vnser re<strong>de</strong> genaedichleihen. do wir hin haim chomen<br />

do fun<strong>de</strong>n wir daz gut in <strong>de</strong>n sekchen daz wir vmbe chorn<br />

heten gegeben, vnd wir haben zwir als vil für daz praclit<br />

daz nim vnd gib ez <strong>de</strong>inem herren er sprach gotes fri<strong>de</strong><br />

Hü * sei mit ew vnd fürchtet ew niht ewer got | vnd ewers<br />

vater got hat ew daz gut in die sekche geleit. do gie<br />

ioseph in. si namen ir gäbe vnd vielen an irev chnie für<br />

iosephen er enphie si vnd ir gäbe gütleichen. vnd vragte<br />

si ob ir vater noch lebte si sprachen <strong>de</strong>in chnecht vnser<br />

vater iacob lebet noch, er sprach ist daz ewer iungister<br />

prü<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r dort stat si sprachen er ist ez. er gie hin<strong>de</strong>r<br />

sich in ein gadm vnd wainte sere vor vreu<strong>de</strong>n daz er<br />

seinen prü<strong>de</strong>r hete gesehen dar nah wusch er sein antlütze<br />

vnd gie her auz vnd saz vber <strong>de</strong>n tisch vnd satzt<br />

- <strong>de</strong>n eltisten prü<strong>de</strong>r an sich, vnd ie <strong>de</strong>n eltisten dar nach,<br />

da von solt man noch heute daz alter eren swa daz ist<br />

für die iugent. er gab in ein grozze Wirtschaft, vnd do<br />

si enbizzen warn do hiez er phleger dar gan. vnd gepot<br />

im also daz er in ir sekche alle füllen chorns vnd swaz<br />

si im gutes gaeben daz er daz wi<strong>de</strong>r in ir sekche haimlich<br />

laet vnd seinen guten chopf naem vnd <strong>de</strong>n in <strong>de</strong>s iungisten<br />

sackch laet. ditz geschach. si füren auf ir strazze vröleich<br />

Joseph hiez in nach reiten vnd hiezz si vahen. si sprachen<br />

waz lian wir getan, si sprachen da habt ir meinem<br />

herrn seinen guten Chopf verstolen. si sprachen, war<br />

vmbe waer vns <strong>de</strong>s not. Wir haben dir vergolten alles<br />

»"* Daz. daz wir dir schölten, nu I bin<strong>de</strong> vnser sekche auf.<br />

vnd in swelhes gewalte du in vin<strong>de</strong>st <strong>de</strong>n tote, er sprach<br />

das gescheche. si pun<strong>de</strong>ii abe ir sekche vnd sucht er in<br />

igleiches sakch vnd van<strong>de</strong> in in Bcniamins sakch <strong>de</strong>s<br />

iungisten er fürt si alle wi<strong>de</strong>r vndchomen für Joseben do<br />

sprach iudas vnd nimst du vns daz chint stirbct vnser<br />

vater vor Iaido, vnd chomen wir nimmer von dir. vnd<br />

swaz <strong>de</strong>m chiiule geschehe daz tu vns allen, er hiez die<br />

leute alle auz <strong>de</strong>r chamer gan vnd weinet also laute, daz<br />

ez alle die horten die vor <strong>de</strong>r chamer warn, do er do


— 10 —<br />

vil gewainot do tet <strong>de</strong>v chamer wi<strong>de</strong>r auf vnd hiez sev hin<br />

in gan vnd sprach zu seinen bru<strong>de</strong>rn. Jch pin Joseph ewer<br />

prü<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n ir verchauft in egyptenlant vnd ist ewer vater<br />

mein vater so vorchten in harte er sprach furcht ew niht<br />

got hat ditz getan durch ewer hail. vnd durch aller ewer<br />

nach chomen. Er sprach zwai vbelev iar sinth in. noch<br />

chomen fünffev vil wirsere vnd ir müget euch niht enthalten<br />

in ewerm lan<strong>de</strong> ir sterbet von hunger si namen<br />

vrlaub vnd chüsten irn prü<strong>de</strong>r Josephen alle, er sprach<br />

also im varet haim vnd bringet vnsern vater mit ew vnd<br />

alles ewer gesin<strong>de</strong>. vnd alles ewer gut. wan waz ir da<br />

lazzest daz ist alles verdorben.<br />

••>' jjlem chunig Pharao wart ge|seit. daz iosebes prü<strong>de</strong>r<br />

waern chomen er sant nach im vnd nach <strong>de</strong>n bru<strong>de</strong>rn vnd<br />

enphie si gütichleichen. vnd sprach zu Joseben gebeut<br />

<strong>de</strong>inen bru<strong>de</strong>rn daz si haim varen vnd irn vater<br />

nemen vnd alles ir geslaechte vnd alles ir gesin<strong>de</strong><br />

vnd alles ir gut vnd daz mit in füren, vnd gib<br />

in alle die chost <strong>de</strong>r sie hin und her bedürfen. Hie fürn<br />

si danne vnd chomen hin haim für ir vater vnd sprachen<br />

herr <strong>de</strong>in sun Joseph lebt noch er gelaubt ez chavm. do<br />

er do sach daz si also vil Waegen vnd gutes prachten<br />

do gelaubt er in. Nu vüren si zu vnd samnoten alles ir<br />

geslaecht vnd alle ir levt vnd alles ir gut vnd füren gegen<br />

egyppen. vn<strong>de</strong>rwegen chom got zu Jacoben vnd ruft imc.<br />

Jacob Jacob. er antwurt ich pin hie. got sprach.<br />

Jch pins <strong>de</strong>r sterchist got <strong>de</strong>ines vater ysaac vnd fürchte<br />

dir niht in egypten ze varn ich mache von <strong>de</strong>inem geslaechte<br />

als fil levte die vnzalhaft sint. Jo Joseph horte<br />

daz sein vater und sein prü<strong>de</strong>r chomen er für gegen in<br />

vnd als er <strong>de</strong>n vater sach er viel im vmb <strong>de</strong>n hals vnd<br />

chuste in. si vüren für sich vnd chomen für <strong>de</strong>n chunich<br />

pharaonem <strong>de</strong>r chunich enphie si gutleichen. vnd vragten<br />

<strong>de</strong>n vater bie alt er waere. Jacob <strong>de</strong>r sprach ich pin<br />

hun<strong>de</strong>rt iar alt vnd dreizziger. <strong>de</strong>r chunich verlebe in ein<br />

gut lant. haizzet yessen vnd hiez in dcv fünf iar geben


— 11 —<br />

alle die chost <strong>de</strong>r si bedorften. Joseph gewan <strong>de</strong>m chu-<br />

" : nige | weitev lant vnd grozz varn<strong>de</strong>v gut vnd vil laeute<br />

die sich ze eigen im gaben, daz chom also daz iacobs<br />

tage verslizzen warn, vnd gelach an seinem to<strong>de</strong> vnd<br />

sante nach seinen sünen. stet für mich ich wil ewchünftigew<br />

dinch sagen, vnd er weissagt in von ihesu christo ellev<br />

dinch <strong>de</strong>v auch seit geschahen vnd seit <strong>de</strong>n seinen vor<br />

mit guten werchen fürchtet got vnd habt alls gut. er sait<br />

in maere swer daz welle lesen <strong>de</strong>r such ez an <strong>de</strong>m ersten<br />

püche in <strong>de</strong>r bibli.<br />


— 12 —<br />

vnd fuerent mich in meines vater grabe. Po starp Joseb<br />

<strong>de</strong>r chunich chlaget in vleizzichleichen vnd daz lant in<br />

egipto. Dar nach vber lanch do chome ein chunich <strong>de</strong>r<br />

tet <strong>de</strong>n iu<strong>de</strong>n vbel vnd wart si gröleichen druchent. si<br />

ruften hintz got daz er sev erlöste, got erhört Iren ruf<br />

vnd sante in einen guten man <strong>de</strong>r hiez Moyses zu <strong>de</strong>m<br />

sprach got ginch vnd löse mir mein laewt von <strong>de</strong>m chunige<br />

vnd wiz ir laitter in daz hezzen lant. Moyses sprach<br />

" 4 <strong>de</strong>r chunich gelaubet mir niht. got|antwurte im er sprach<br />

tu <strong>de</strong>m chunige die zaichen vor als ich waise. dannoch<br />

laet er sein niht. do sprach iHoyses so gelaubet mir die<br />

laevt niht. <strong>de</strong>n tu auch die zaichen vor als ich dich weise<br />

*o gelaubent dir die laevte. Swer die zaichen welle wizzen<br />

die moyses <strong>de</strong>m chunige vnd <strong>de</strong>n levten vor tet <strong>de</strong>r var<br />

an moyses püch da vin<strong>de</strong>t er ezan geschriben. Der chunich<br />

ie die levte vngern von im varn. wan si warn im nutze<br />

vnd dienten im vil. "oyses gie für <strong>de</strong>n chunich vnd<br />

sprach la die laevt o<strong>de</strong>r dir tut got vbel. vnd alln <strong>de</strong>inen<br />

laevten. Jm tet got so vbelev dinch vnd <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong>,<br />

daz er müst si lazzen. Moyses grub Josebs gepaine<br />

auz vnd für zu vnd sammet ein grozzes her. vnd für in<br />

nach do die levt erhörten daz daz here auf vur. do sprachen<br />

si zu moysen du soltes vns han lazzen in egypten lant.<br />

vns waer pezzer daz wir in gedienet beten danne daz wir<br />

hie sterben, Hoyses sprach fürhtet ew niht. Jr sehet<br />

hevte ewer veinte an. vnd nimmer nie. got wil selbe<br />

für ew vechten vnd ir schult sweigen. got sprach zu<br />

moysen nim <strong>de</strong>in riitte slahe in daz mere ez wirt sich<br />

auf lainen ze bai<strong>de</strong>n seiten vnd also herte als ein maure.<br />

''«' Daz mere tet sich auf vnd für|en die laeut da durch mit<br />

guten gemache vnd mit grozzen vreu<strong>de</strong>n Do sprach pharao<br />

zu <strong>de</strong>n seinen .Wir sulln hin nach varn vnser götter sint<br />

also storch als ir got si mugen vns wol gehelfen, daz<br />

wir durch daz mere varn als si. er für mit seinem here<br />

vnd mit seinen waegen. vnd mit allen seinen gute nach<br />

in. got slüch daz mere ze samen vnd ertranch laevt vnd


— 13 —<br />

gut. Daz ervorcht moyses vnd daz israhelisch volche<br />

vnd sungen got ein lob daz sprichet also. Cantemus domino<br />

gloriose. Ditz gesanch vin<strong>de</strong>t man in <strong>de</strong>m salter.<br />

Moyses vnd sein laevte vuren fürpaz vnd chomen in dhain<br />

lan<strong>de</strong> si gesigten <strong>de</strong>n laevten ane. vnd namen in <strong>de</strong>m<br />

lan<strong>de</strong> swaz si wolten. Do nachten si in einem lan<strong>de</strong> daz<br />

hiez Mo ab. da waz ein chunich inne <strong>de</strong>r hiez balat <strong>de</strong>r<br />

entsaz die levte. wan er hete wol gehört daz si eile <strong>de</strong>v<br />

lan<strong>de</strong> betwungen heten da si durh vuren. vnd sant nach<br />

seinen weisen rate vnd sprach also ditz volk wirt vns<br />

vertiligent also <strong>de</strong>r ochse daz chravt abe izzet vntz an<br />

die wurtze. do sprach sein weiser rat du hast einen<br />

weisen rat in <strong>de</strong>inem lan<strong>de</strong> <strong>de</strong>r heizzet balan. sein vater<br />

hiez beor. vnd ist also heilich swen er verfluchet <strong>de</strong>r<br />

ist verfluchet, vnd swen er segent <strong>de</strong>r ist gesegent. <strong>de</strong>r<br />

"'' chunich sante sein poten zu balam. vnd sante im | sein<br />

chlaino<strong>de</strong> vnd laeten im füre war vmbe si <strong>de</strong>r chunich dar<br />

gesant hete. Balam sprach also seit heint hie waz mein<br />

gote mit mir re<strong>de</strong>, got sprach zu im in <strong>de</strong>r nacht, du<br />

solt mein laevt niht verfluchen wan si sint mir gesegent<br />

balaam stünt <strong>de</strong>s morgens auf. vnd sprach got hat im<br />

gewert daz er zu <strong>de</strong>m chunige niht enchome. die poten<br />

chomen wi<strong>de</strong>r vnd prachten <strong>de</strong>s weissagen niht. daz waz<br />

<strong>de</strong>m chunige lait. Dar nach sante <strong>de</strong>r chunich mer 'poten<br />

vnd erbaer vnd reicher poten danne u. vnd sante im grozz<br />

gut vnd vil mer chlaino<strong>de</strong>s danne da vor. vnd enpot im<br />

daz er daz von im naeme vnd chome vnd er wolt im vil<br />

nie geben, dann er im gesant hete. vnd daz volkch verflucht<br />

balaam. vnd sprach also vnd geit <strong>de</strong>r chunich<br />

balaac sein hauz volles gol<strong>de</strong>s ich mag niht gewan<strong>de</strong>ln<br />

vnsers Herren wort. Jch pitt euch aber heint hie sein.<br />

Do sprach got zu im stand auf vnd var mit in. vnd<br />

swaz ich dir gepiet daz tu vnd an<strong>de</strong>rs niht. <strong>de</strong>s morgens<br />

satelot man seinen esel vnd für mit in do weste got wol<br />

daz er mere durch gotes gepot. vnd erzürnet got. Hot<br />

er dannoch got gevolget so het er gotes hul<strong>de</strong> behalten,<br />

do tet got durch seinen willen nie <strong>de</strong>r worten. daz er


— 14 —<br />

vi 3 wi<strong>de</strong>r cheret. Jn einem wege stünt <strong>de</strong>r engel vor | im<br />

zwischen zwain Weingarten mit erzogen swerte gegen<br />

balaam do hete balaam allen seinen sin gesetzet wie im<br />

<strong>de</strong>s gutes me wur<strong>de</strong> vnd trachtet in seinen sinnen, wie<br />

er daz volk verflüchte daz got gesegent hete. swie ez<br />

got selbe waer vnd sein engel. <strong>de</strong>s balaam dannoch niht<br />

ensach. do vorchte im <strong>de</strong>r esel vnd flöhe auf <strong>de</strong>n akcher.<br />

balaam slüch in vntz er in wi<strong>de</strong>r auf <strong>de</strong>n wege prachte<br />

do stünt <strong>de</strong>r engel. vnd wert, die eselein vloch zu <strong>de</strong>r<br />

wen<strong>de</strong> vnd ze druket balaam seinen füz. er slüch vaste<br />

auf si. vnd chom hin •wi<strong>de</strong>r auf <strong>de</strong>n wege. <strong>de</strong>r engel<br />

stünt aver in <strong>de</strong>m engen wege. do enmocht <strong>de</strong>r esel<br />

we<strong>de</strong>r ze <strong>de</strong>r rechten hant noch zu <strong>de</strong>r vinstern hant.<br />

vnd viel vn<strong>de</strong>r im ni<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r dar auf saz. balam slüch<br />

vaste zu mit einem stekchen. do tet vnser herre raer<br />

durch balaam daz er nie het getan, daz er alles wolte<br />

daz er wi<strong>de</strong>r waer gecheret. got ist niht vnmügleich ze<br />

tünen vnser herre tet <strong>de</strong>r eselinne munt auf. vnd wart<br />

sprechent als ein mensch, vnd sprach also war vmbe<br />

siehst du mich zu <strong>de</strong>m dritten male, balaam antwurte da<br />

hastu mein gespotte. wolt got het ich ein swert daz ich<br />

dich er slüge. daz het balaam für ein getroch. vnd het<br />

fi 4 ez da für daz <strong>de</strong>r tievel auz <strong>de</strong>m esel spraeche. do|tet<br />

got baalams äugen vnd sach <strong>de</strong>n engel stan mit erzogen<br />

swerte in <strong>de</strong>m wege. er betaevt <strong>de</strong>n engel an. do sprach<br />

<strong>de</strong>r engel <strong>de</strong>in wege ist wi<strong>de</strong>r mich, vnd waere <strong>de</strong>v<br />

eseline nicht gevallen. ich hete dich erslagen balaam<br />

<strong>de</strong>r antwurt <strong>de</strong>m engel ich hau gesun<strong>de</strong>t, vnd ist mein<br />

wege wi<strong>de</strong>r dich, ich var wi<strong>de</strong>r haim <strong>de</strong>r engel sprach<br />

var für dich, vnd hüte daz du icht re<strong>de</strong>st, wan als dir<br />

gebiete <strong>de</strong>r chunich balaa reit gein balaam vnd enpliieng<br />

• in herleichen vnd schone, vnd gab im aber grozz gäbe,<br />

<strong>de</strong>r chunich leit im für sein sorge die er gein <strong>de</strong>n levten<br />

hete. ich antwurte dir niht. wan also got in meinen<br />

munt gesetzet hat. si riten mit einan<strong>de</strong>r auf einen berch<br />

vnd gesahen die laevt balaam vnd sprach zu <strong>de</strong>m chunich<br />

balaach mache siben aelter hie vnd opher gote. daz er


— 15 —<br />

mir erscheine vnd sage waz ich re<strong>de</strong>n schülle. er gie von<br />

<strong>de</strong>m chunige do chom got zu im vnd gab im in seinen<br />

mun<strong>de</strong>, waz er re<strong>de</strong>n schölte, balaam sprach ze balaach<br />

nu gesegen ir niht noch verfluche ir niht. do chom <strong>de</strong>r<br />

heilig engel vnd weizsagt im daz got geborn solte wer<strong>de</strong>n<br />

von aeiner mag<strong>de</strong> vnd weissagt im manige dinch <strong>de</strong>v seit<br />

war wor<strong>de</strong>n sint. Swaz er gesprochen hat. daz vin<strong>de</strong>t<br />

man in einem buche haizzet Josephus o<strong>de</strong>r in scolastica.<br />

vii' balam nam vrlaub von <strong>de</strong>m chunige. | vnd von <strong>de</strong>n seinen<br />

<strong>de</strong>r chunich sprach ze balaam noch bete ich <strong>de</strong>inen rat<br />

gern, er sprach zu im vnd zu <strong>de</strong>n seinen ich wil ew<br />

raten ir schult suchen die schonisten iunchvrowen die ir<br />

in ewerm lan<strong>de</strong> habet vnd schult in chlainöd geben daz si<br />

vn<strong>de</strong>r die iu<strong>de</strong>n vail tragen vnd ez in ze chauffen geben,<br />

vnd auch ez in vnibe sünst geben. Dar vmbe das si bei<br />

in ligen. vnd mit in sün<strong>de</strong>n. also si bei in gelegent<br />

sint. so wer<strong>de</strong>nt in die weibe also lieb daz si tünt swaz<br />

<strong>de</strong>n weiben lieb ist. so schülln die hai<strong>de</strong>ninn die iu<strong>de</strong>n<br />

piten daz si irev abgot anbeten, daz wer<strong>de</strong>nt die iu<strong>de</strong>n<br />

tünt. so habent si gotes verlaugent vnd zürnent got gein<br />

in. disen rat gab balaam <strong>de</strong>m chunige vnd <strong>de</strong>n seinen<br />

dar nach chom got nimmer zu im. J$u merchent alle die<br />

<strong>de</strong>n got gericht vnd gewalt hat gegeben auf <strong>de</strong>m<br />

ertreiche. wie got ofte <strong>de</strong>n man warnet auz seinem<br />

mun<strong>de</strong> in seinen munt. vnd daz niht an im half,<br />

im warn die miette lieber danne got. da von warnet<br />

euch gotdaz irdhain miette nemet. wan <strong>de</strong>m richterist<br />

niht gesetzet dhain miett ze nemen. noch minner ist im<br />

gesetzet von vnrehtem gerichte gut ze nemen. Den vorsprechen<br />

ist wol gesetzet gut ze nemen also daz er rechte<br />

'•» 3 spreche, vnd sei <strong>de</strong>v sache groz vnd sein | arbait dar<br />

nach sol er nemen. vnd ob si sei chlaine dar nach nenie<br />

aber, vnd armer laevte wort sol er sprechen durcli got.<br />

vnd wizzetdaz vnrechtev miete <strong>de</strong>n leuten lieber ist <strong>de</strong>nne<br />

rechtes gut. daz chiimet von <strong>de</strong>r grozzen geitichait <strong>de</strong>v<br />

an <strong>de</strong>n hievten ist. Der chunich für wi<strong>de</strong>r vnd die seinen<br />

vnd teten als in balaam bete geraten, do die Ju<strong>de</strong>n die


— 16 -<br />

sün<strong>de</strong>n getaten mit <strong>de</strong>n hai<strong>de</strong>ninn do heten si goteshul<strong>de</strong><br />

verlorn, daz waz ein fürste vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n Ju<strong>de</strong>n vnd waz<br />

auch <strong>de</strong>r zwelf richter ainer Der het ein hohe hai<strong>de</strong>ninne<br />

ze hauz gesetzet, <strong>de</strong>v hiez corbi. Daz chom also daz<br />

ein grozz hochzeit <strong>de</strong>r Ju<strong>de</strong>n geviel an ainem tak. vnd<br />

chome hintz irm gotes hause vnd prachten ir opher got<br />

dar. do chom <strong>de</strong>r niht <strong>de</strong>r die hai<strong>de</strong>ninn da hete vnd<br />

<strong>de</strong>rselbe hiez zambri <strong>de</strong>r wart Moysi geruegt vnd <strong>de</strong>n<br />

levten vnibe die selben schul<strong>de</strong>, er sante nach im er chom.<br />

IHoyses sprach in an vmb die selben schul<strong>de</strong>, er veriach<br />

offenleich vor <strong>de</strong>n leuten. vnd veriach im daz er daz<br />

abgot anpaete durh ir willen vnd er wolt niht tun swaz im<br />

Moyses gepute. vnd er gie von danne vnre<strong>de</strong>nt vor allen<br />

laevten. Daz folche riiffet vnd chlaget vber in üloyses<br />

vor <strong>de</strong>m gotes hause, vnd pat in daz er richte vnd wun<strong>de</strong>rt<br />

die laevte also daz in j moyses niht ertot an <strong>de</strong>rselben stete,<br />

do gie ein herre hiez finees nach zambri von <strong>de</strong>n levten<br />

allen vnd er begraif daz swert vnd gie nach im in ein<br />

hurhauz. vnd vant zambri ob corbi vnrecht tünt. er stach<br />

durch sev bai<strong>de</strong>v an <strong>de</strong>r stat da <strong>de</strong>v chraft <strong>de</strong>r minne<br />

leit. do stürben si bai<strong>de</strong>v an <strong>de</strong>r stat. ditz waz gotes<br />

wille. do hiez got slahen alle die sich mit <strong>de</strong>n hai<strong>de</strong>n<br />

bewollen heten <strong>de</strong>r waz vier vnd zwaintzich tausent. die<br />

heten alle leib vnd sei verlorn, <strong>de</strong>v weib sint niht an <strong>de</strong>r<br />

zal. ditz geschach alles von balams rate vnd von <strong>de</strong>r vnsaeligen<br />

miete, die im <strong>de</strong>r chunich gab. liloyses viel<br />

<strong>de</strong>s nachtes ofte venige, an seincv chnie hintz hymel<br />

gegen got. got erhört in vndraet mit im. iiloyses sprach<br />

herre waz sol ich mit <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn richtern tun. do sprach<br />

got. wann si niht enrichten vber die laevt. do si inne<br />

wur<strong>de</strong>n daz si schuldich waern. So sol tu vber si richten<br />

als ob si die selbe schul<strong>de</strong> getan heten. do sprach got<br />

dise vrtail gib ich hevt vber alle Richter, swelh richter<br />

die schul<strong>de</strong> niht enrichtet. <strong>de</strong>v im gechlaget wirt vnd <strong>de</strong>r<br />

er vber chomen wirt. die selben sol <strong>de</strong>r richter lei<strong>de</strong>n,<br />

vnd daz gerichte sol richten in swer ob im lichter ist.<br />

Do sprach got aver zu moysen du solt die aeinlef Richter


nemen vnd solt si nahen an einen galgen. vnd haiz in<br />

vn 4 allen daz antlütze gegen <strong>de</strong>r sunne ehern, ditz hiez | got<br />

selbe tun auz seinem mun<strong>de</strong>. JJr herrn die da gerichtes<br />

vnd gewaltes phlegen auf disem ertreiche ge<strong>de</strong>nchet an daz<br />

grozz gerichte daz got vber dise lichter hiez tun. vnd<br />

richtet recht <strong>de</strong>m armen vnd <strong>de</strong>m reichen, vnd wizzet<br />

daz. vnd richtet ez waeleich niht. got <strong>de</strong>r richtet vber<br />

eweh an <strong>de</strong>m iungisten also daz ewer leib vnd ewer sele<br />

immer mer prinnen müz. do di Richter erhangen wur<strong>de</strong>n<br />

do hiez iiloyses daz die laeut sich beraiten gegen balach<br />

si solten mit im streiten, do wolt in got sigeniift geben<br />

wan er waz errochen an <strong>de</strong>n schuldigen, die weil <strong>de</strong>r<br />

schuldigen einer vn<strong>de</strong>r in waer gewesen so hete si got<br />

nimmer lazzen gesiget. Jloyses gepot <strong>de</strong>n leuten daz si<br />

ir vein<strong>de</strong> alle erslügen weib vnd chint. an die mag<strong>de</strong> daz<br />

si die behielten, do wart erslagen <strong>de</strong>r vein<strong>de</strong> zwai vnd<br />

dreizzich tausent an weib vnd an chin<strong>de</strong>. da räch sich<br />

got an balaam. Wim er must mit <strong>de</strong>m chunige varn er<br />

gern o<strong>de</strong>r vngern dawart <strong>de</strong>r chunich erslagen vnd balaam<br />

bei im da rieht got rechte, "ilu sehet zu disem wol gelerten<br />

mann wie <strong>de</strong>n die miete betrauge daz im selben<br />

vnd manigen mann leib vnd sele verloz. nur durch gotes<br />

willen. Nu siilt ir Ricliter hie mit geinant sein vnd also<br />

all die gewalt auf <strong>de</strong>m ertreich haben von gote. waz<br />

'•fii vbels von <strong>de</strong>m vngerechten guto vnd von <strong>de</strong>m vbelm rate |<br />

vbeler dinge geschach wan eweh got dar zu gesetzet hat<br />

auf <strong>de</strong>m ertreich daz ir witwen vnd waisen schirmen schult<br />

vnd allen leuten nach recht richten sült. vnd swa ir <strong>de</strong>s<br />

l'nihtj entüt so riebet ez got vber euch, do got errochen<br />

wart an <strong>de</strong>n richtaern And an <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn die da schuldich<br />

warn do liezz er abe seinen zorn do sammet <strong>de</strong>r chünich<br />

ein grozzes here vnd sante nach balaam <strong>de</strong>r chom. <strong>de</strong>r<br />

chunich pate in daz er mit vüre


— 18 —<br />

sprach ich höre sagen daz got vber si gerichtet vnd ist<br />

daz geschehen so hant si gotes hul<strong>de</strong> als vor. vnd wizzet<br />

ir got also genaedig ist. swem er vergeit sein schul<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>m ist er dar nach also holt als vor ob er sein hul<strong>de</strong><br />

dar nach behaltet, do sprach <strong>de</strong>r chunich si habent gotes<br />

hul<strong>de</strong> verlorn, vnd ist daz von <strong>de</strong>inen raten geschehen,<br />

do sprach balaam vnd habent si gotes hul<strong>de</strong> niht so gesigestu.<br />

Balaam must varn er gern o<strong>de</strong>r vngern. Hloyses<br />

sammet aucli sein here vnd vor gein im vnd laet sich<br />

vüi* nein im auf ein schone velt si lagen gegen einan<strong>de</strong>r vntz I<br />

sich daz her baidfenthalben gesammet. eines morgens wart,<br />

do striten si mit einan<strong>de</strong>r, do half got <strong>de</strong>n seinen vnd<br />

gesiget moyses. da wart Balac erslagen vnd balaam bei<br />

im an seiner Seiten vnd drei reiche chunige vnd fürsten<br />

vnd herrn vnd all die gein in chomen. vnd ir genaz chavin<br />

als vil die <strong>de</strong>v niaere hin haim gesagten, da got reht<br />

gericht hete. si erslugen aver niht we<strong>de</strong>r weip noch chint<br />

die viengen si. Si namen in grozz gut si riten in in ir<br />

lant vnd pranten ir bürge vnd ir stete vnd verwüsten alles<br />

daz da ze wüsten waz. vnd er slügen alle die laeute die<br />

si in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> fun<strong>de</strong>n vnd lagen dar inne als lang so si<br />

wolten dar nach füren si von danne vnd chomen an iren<br />

gemach do wart moysi gesait si fürten weib vnd chint gevangen.<br />

daz waz im zorn vnd sprach war vmbe habet<br />

ir <strong>de</strong>v weip gevangen von <strong>de</strong>n ellev <strong>de</strong>v vnsael<strong>de</strong> chomen<br />

ist. die wir vnd si gehabt haben, do sprach Moyses ich<br />

gebeut ew daz ir nemct ellev <strong>de</strong>v weib vnd <strong>de</strong>v chint <strong>de</strong>v<br />

weibes pil<strong>de</strong> haben, vnd si tötet vnd swaz mage<strong>de</strong> dar<br />

vn<strong>de</strong>r sei die behaltent ew selben. -^uinerchet alle <strong>de</strong>n<br />

got auf <strong>de</strong>m ertreiche gewalt verlihen habe waz grozzer<br />

»Ui* vbel geschach von eines mannes rate | vnd von <strong>de</strong>r vnrechten<br />

miete daz räch got vaste an balaam. Also alle die<br />

<strong>de</strong>r herrn ratgeben sein die hüten sich daz si irm herren<br />

icht raten da mit sibai<strong>de</strong>v sei vnd leib Verliesen si mügen<br />

auch <strong>de</strong>n ratgeben <strong>de</strong>m herren da mit nianich sei vnd<br />

leib verlorn wirt da sint die honen vnd die ratgeben<br />

schuldich an. die herren schüllen auch <strong>de</strong>n pösen ratgeben


— 19 —<br />

niht volgen. wan swa si <strong>de</strong>n volgent da tunt si wi<strong>de</strong>r<br />

got vnd wi<strong>de</strong>r ir ere. vnd venvürchent ir sael<strong>de</strong>. Ditz<br />

niaere vin<strong>de</strong>t man in <strong>de</strong>m dritten püclie <strong>de</strong>r chunige.<br />

vor waz ein chunich in syria <strong>de</strong>r waz gehaizzen<br />

• • • • <strong>de</strong>r het einen'fursten <strong>de</strong>r hiez naaman vnd waz reich<br />

d stunt <strong>de</strong>s chuniges dinch vil an im. vnd waz<br />

ein helt von <strong>de</strong>m leib vnd gesiget ofte swa in <strong>de</strong>r chunich<br />

hin sante in stürm o<strong>de</strong>r in streiten. iSwie bi<strong>de</strong>rb er waere<br />

er waz doch auzsetzich daz waz <strong>de</strong>m chunige laid doch<br />

wolt er sein von <strong>de</strong>n laevten nilit enlan varn wan er<br />

waz im lieb vnd getorst in nieinen gesüchen vor <strong>de</strong>m<br />

chunig. ze <strong>de</strong>n Zeiten waz <strong>de</strong>r chunich von syria vnd <strong>de</strong>r<br />

chunich von ierusalem veint an ein an<strong>de</strong>r vnd riten die<br />

laevt von syria in daz lant ze ierusalem vnd namen einen<br />

grozzen raub, vnd geviengen ein schone iunchvrowen vnd<br />

r "» 4 prachten si naames | hausfrowen vnd si nam sei für ein<br />

grozz gäbe, do <strong>de</strong>v iunchvrowe ersacli daz <strong>de</strong>r herre siech<br />

waz. Si sprach zu ir vrowen wolt got vrawe waer mein<br />

herre in samaria da ist ein weissage inne. vnd chuni er<br />

zu <strong>de</strong>m er machet in gesunt <strong>de</strong>v vrawe waz vro vnd seit<br />

ez irm wirt <strong>de</strong>r wirt wart vro. vnd gie zu <strong>de</strong>m chunige<br />

vnd seit im <strong>de</strong>r iunchvrowen re<strong>de</strong> vnd hiez gut prief schreiben<br />

an <strong>de</strong>n chunich in israhel. Ttaaman für auf seine<br />

strazz vnd fürt mit im hun<strong>de</strong>rt march silbers vnd sechs<br />

march gol<strong>de</strong>s vnd zehen bar schönes gewan<strong>de</strong>s vnd gedacht<br />

also <strong>de</strong>r weissag elyseus <strong>de</strong>r minnet leiht meine<br />

chlaino<strong>de</strong> daz gib ich im gern, vnd seinen iuncherren<br />

gib ich ditz schon gewant. wil er <strong>de</strong>s niht so gib ichs<br />

in <strong>de</strong>s chuniges liof. Er chom in <strong>de</strong>s chuniges hof mit<br />

guten fri<strong>de</strong> vnd antwurt im sein priefe <strong>de</strong>n enj)hiench er<br />

schone vnd wol er enphiench auch naaman liebleich vnd<br />

gütichleich <strong>de</strong>r chunich laz die prief. an <strong>de</strong>m prief stünt<br />

also, dich gruezzet <strong>de</strong>r chunich als er sol. vnd enpeut<br />

dir daz du im seinen fursten naam gesunt machest, do<br />

«r die schrift gelaz do hiez er allen <strong>de</strong>n dar rueften die<br />

in <strong>de</strong>m hauz warn vnd zart sein gewant ab ime von zorn"<br />

vnd sprach also pin ich got daz ich sol slahen die Laeut<br />


— 20 —<br />

viiü» vnd wi<strong>de</strong>r lebentig machen | do vragten in die laeute waz<br />

im wurre. daz er zornich waere. er sprach mir hat <strong>de</strong>r<br />

chunich von syria enpoten daz ich im seinen fürsten naam<br />

gesunt x mache von auzsetzichait nu ratet vnd sehet wie<br />

gerne er sein vbel gegen mir setzet vnd wie er mein<br />

spottet, do <strong>de</strong>r, weissag Ilelyseus horte daz <strong>de</strong>r chunich<br />

zornig waz vnd sein gewant ab im, gezerret hete. er sant<br />

seinen poten zu <strong>de</strong>m chunig vnd. enpot im also war vmbe<br />

pistu vnvro nu waist du doch wol daz ein prophete ist in<br />

israhel. sen<strong>de</strong> mir naam ich mache in gesunt durch <strong>de</strong>inen<br />

willen <strong>de</strong>r chunich waz vro vnd sante sein poten mit naam<br />

hintz helyseo. naam chom vröleich vnd reichleich für helyseus<br />

tür er hiez die tür zu sliezzen naam saz abe. vnd<br />

stünt für die tür. Ilelyseus sant sein poten zu naam vnd<br />

enpot im also, gtnch zu <strong>de</strong>m Jordan vnd wasche dich<br />

sibenstunt auz <strong>de</strong>m Jordan so wirstu an allem <strong>de</strong>inem<br />

leibe wol gesunt. naam wart zornich vnd versmahet im<br />

daz er selbe zu im niht chome vnd in schone enphangen<br />

hete vnd sein haut auf iu gelaet hete vnd gepeten hete<br />

daz er in gesunt het gemachet vnd schied von danne vnwirdichleich<br />

vnd pot im seiner gäbe niht wan er hete<br />

riiü • dhain achte daz da von gesunt wur<strong>de</strong>, llaam sprach zu j<br />

seinen clinechten wir haben also gut wazzer in damasco<br />

als er in ierusalem da wasche ich mich auz. ditz enrücht<br />

elyseus. er en achte auf sein gut niht wan er waz<br />

ein heilig man. do sprachen naains chnechte zu inn hemm.<br />

Herre vnd vater vnser aller, du tust vnrechte du solt<br />

tun swaz er dich haizzc tun. vnd waer ez ein grozzes<br />

dinch tu soltes tun wan er ist ein so heilig man daz wir<br />

ez da für haben dir geschech wol. iSaam volget seinen<br />

clinechten vnd für zu <strong>de</strong>m Jordan vnd wusch sich siben<br />

stunt dar auz vnd wart wol gesunt. an alln seinem leibe<br />

im wart sein haut als ainem newborn ehiu<strong>de</strong>lein daz waz<br />

<strong>de</strong>r Jordan da got seit auz getauffet wart, heten im die<br />

chnechte <strong>de</strong>n rat niht getan, vnd het auch er in niht gevolgot.<br />

daz mochte im vbel chomen sein, ez ist lai<strong>de</strong>r<br />

manig chnecht <strong>de</strong>r seinem herrn vbel ratet so ist auch


— 21 —<br />

manich herre <strong>de</strong>r bösem rate gern volget. do sprach naam<br />

zu seinem gesin<strong>de</strong>. Wir sülln wi<strong>de</strong>r varn zu elyseo vnd<br />

sülln im daneben <strong>de</strong>r grozzen gna<strong>de</strong>n die er an mir getan<br />

hat naam chom zu elyseo vnd sprach also nu waiz ich<br />

wol daz niht gotes ist wan <strong>de</strong>r ein auz israhel ich pitt<br />

dich daz du etwaz von mir nemst. ich han dir gut stat<br />

ze geben. Elyseus sprach got <strong>de</strong>r da lebt | <strong>de</strong>r sol mir<br />

niht gestaten daz ich <strong>de</strong>in gab von dir neme. das dir<br />

geschehen ist <strong>de</strong>r gna<strong>de</strong>n soltu got von hymel danchen,<br />

er sprach seit du <strong>de</strong>s niht wil so pitt ich dich daz du<br />

mir gebest <strong>de</strong>ines ertreiches da du auf stast daz ich ez<br />

füre in meines herren lant vnd wizzest daz. daz ich hin<br />

für dhainen got anpeten wil wan <strong>de</strong>n ainen in israhel.<br />

Helyseus sprach, nu nim <strong>de</strong>s ertreiches vnd var mit<br />

fri<strong>de</strong> er gab im seinen segen vnd für er vröleiehen. do<br />

het helyseus ein chint daz hiez gesi. daz sprah zu seinen<br />

gesellen waz vervaeht meinen herrn daz. daz er niht nam<br />

sein chlaino<strong>de</strong> daz hete er im gern gegeben vnd wolt er<br />

selbe ez niht haben gehabt, so hete ez armen laevten<br />

gegeben ich wil nach im lauften vnd wil etwaz von im<br />

nemen. gesi lief im nach do naam sach daz im daz chint<br />

nach lief er vorcht er het etwaz getan Daz niht gut waere<br />

er spranch bal<strong>de</strong>r ab seinen waegen vnd lief gegen <strong>de</strong>m<br />

chin<strong>de</strong>. vnd sprach also han ich recht o<strong>de</strong>r vnrecht. ez<br />

sprach du hast recht, mein herre hat mich zu dir gesante.<br />

daz ich also spreche mir sint chomen zwene iungelinch<br />

von effraim die sint <strong>de</strong>r weissagen kint gib in ein<br />

»HÜ* pfunt Silbers do sprach naam ez ist pezzer zwai pfunt f<br />

naemest. vnd not in daz ez zwai pfunt nam vnd pant si<br />

im in zwen sekche vnd gab im zweier han<strong>de</strong> gwant vnd<br />

laet si auf zwai chint die warn mit im gelauffen er chom<br />

hin haim ze vesperzeit vnd nam die sekche ab <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n<br />

vnd behielt se in sein hauz. dar nach chom er für<br />

seinen herrn elyseum vnd stünt vor im <strong>de</strong>r herre sprach<br />

von wanne chomstu er antwurt im. <strong>de</strong>in chnecht gat nin<strong>de</strong>rt<br />

wan in <strong>de</strong>inem dienst <strong>de</strong>r herre Der herre sprach <strong>de</strong>s<br />

ist niht. wa waz ich do naam ab seinen wagen spranch


23<br />

im vnd pat in daz er im <strong>de</strong>n Weingarten gaebe ze chauffen<br />

vnd sprach also er ist meinem hause wol gelegen vnd bedarf<br />

sein, ich gib dir darvinbe daz dir lieb ist. do sprach<br />

naboth got <strong>de</strong>r ge<strong>de</strong>nche mein vnd <strong>de</strong>in vnd verbeug <strong>de</strong>s<br />

niht daz ich dir icht meines vater erbe [Icht] gebe, du<br />

müst mir in nemen e. <strong>de</strong>n leip. herre du waist wol daz<br />

vnser lantreht. daz seit daz nieman sein erbe mag verchauffen<br />

wan durch ehaft not. die wiel er an<strong>de</strong>r gut hat.<br />

<strong>de</strong>r chunich schied von im mit zorn. <strong>de</strong>r arme man ervorcht<br />

im daz achab <strong>de</strong>r chunich erzürnet [im] daz er im<br />

<strong>de</strong>s Weingarten niht geben wolte. er gie hin haim vnd<br />

lait sich an sein pette vngaz vnd gedacht wie er im <strong>de</strong>n<br />

Weingarten mit listen ab gewunne. <strong>de</strong>r chunich iach in<br />

seinem mute er wolt we<strong>de</strong>r ezzen noch trinchen im wur<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>r weingarte. Dev chuniginne gie nach <strong>de</strong>m chanig in<br />

die chamer vnd vraget in waz im waere. vnd daz er auf<br />

stün<strong>de</strong> vnd vröleich waere vnd aezze vnd trunche mit seinen<br />

a;3 laevten. <strong>de</strong>r chunich sprach | da raet ich mit naboth vmbe<br />

seinen Weingarten daz er mir in gaebe vmbe einen an<strong>de</strong>rn<br />

Weingarten o<strong>de</strong>r ze chauffen daz versagt er mir da<br />

von wil ich nimmer vro wer<strong>de</strong>n er wer<strong>de</strong> mir. Dev chunigin<br />

sprach tu traurest vmb ein chlain geschaefte du hast<br />

alles <strong>de</strong>in reich also berichtet daz du nie vngetrunchen<br />

noch vngaz belibe dhein weil, stand auf vnd iz vroleioh<br />

<strong>de</strong>in prot vnd trinch vröleich <strong>de</strong>inen wein mit <strong>de</strong>inen<br />

laeuten. <strong>de</strong>r Weingart ist <strong>de</strong>in inner drin tagen er stünt<br />

auf vnd danchet <strong>de</strong>r chuniginne. <strong>de</strong>v chuniginne schraub<br />

prief vnd versigelt si mit <strong>de</strong>s chuniges vingerlein als ez<br />

<strong>de</strong>r chunich selbe hete getan, vnd sant si in die stat da<br />

<strong>de</strong>r annan inne gesezzen waz vnd sein weingarte inne waz.<br />

vnd enpot <strong>de</strong>m Richter vnd <strong>de</strong>n geAvaltigen laevten die in<br />

<strong>de</strong>r stat warn daz si ein vasten geputen vnd daz volkch<br />

alles samnoten an ein stat. vnd so daz volk alles gesammet<br />

wer<strong>de</strong>, so scholt nemen naboth vnd füret in für<br />

euch vnd haizzet zwen valsche zeugen vber in bere<strong>de</strong>n<br />

daz got gesegent habe vnd <strong>de</strong>n chunich verfluchet habe<br />

vnd so die zeuge geseit habent so haizzet in für die stat


— 24 —<br />

füren vnd haizzet in stainen. vntz daz er sterbe, ditz<br />

x * gepot <strong>de</strong>r chunieh daz | geschach die von <strong>de</strong>r stat enputen<br />

<strong>de</strong>m chunige naboth waer tot. <strong>de</strong>v chuniginne gie zu <strong>de</strong>m<br />

chunige vnd seit im daz naboth verstainet waer. Si sprach<br />

nu wiz vro gincli in <strong>de</strong>inen Weingarten vnd <strong>de</strong>s er dir niht<br />

vmbe gut wolt geben daz habe dir vmbe sünst. er sprach<br />

awe vrawe süllen wir got nicht fürchten vmbe disen tot.<br />

<strong>de</strong>v frawe sprach herre sweig stille, e. du tot waerest ez<br />

ist pezzer daz sein tausent tot waern. <strong>de</strong>r chunieh stünt<br />

auf vnd nam die chuniginn bei <strong>de</strong>r hant vnd fürt si in <strong>de</strong>n<br />

Weingarten vnd vn<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>n sich sein als er ir aygen<br />

waere. er tet mer vbels do <strong>de</strong>v witwe <strong>de</strong>n Weingarten<br />

niht gütleich wolt lazzen do nam er irn vnd ir chin<strong>de</strong>n<br />

alles ir gut vnd müsten si <strong>de</strong>s almüsen piten da begiench<br />

er drev vblev dinch mit einan<strong>de</strong>r, er prach sein triwe an<br />

seinen mann, er begie die manslaht er begie <strong>de</strong>n walraub<br />

an <strong>de</strong>m weibe vnd an chin<strong>de</strong>n. <strong>de</strong>s verloz er vnd sein<br />

weib gotes lml<strong>de</strong>. Bei <strong>de</strong>n Zeiten waz ein weissag hiez<br />

helyas <strong>de</strong>r waz ein heilich man mit <strong>de</strong>m re<strong>de</strong>t got also,<br />

stant auf helyas vnd ginch zu <strong>de</strong>m chunig achab von israhel<br />

vnd sprich also, du hast erslagen naboth. vnd<br />

xi l hast im seinen Weingarten genomen vnd hast | <strong>de</strong>r witwen<br />

und <strong>de</strong>n waisen ir gut genomen dar vmbe sol dir geschehen<br />

als got sprichet da die hunt nabotz blüt lekchent<br />

an <strong>de</strong>r selben stat swie gewaltich chunieh du seist, lekchent<br />

die hun<strong>de</strong> <strong>de</strong>in plüt vnd du nimst einen laesterleichen<br />

tot danne er. wan <strong>de</strong>in leib vnd <strong>de</strong>in sele <strong>de</strong>v sint pai<strong>de</strong>v<br />

verlorn vnd sage <strong>de</strong>m chunige nie sein weib <strong>de</strong>v chuniginne<br />

vrezzent die hun<strong>de</strong> auf <strong>de</strong>m selben acher vnd in <strong>de</strong>m<br />

selben Weingarten <strong>de</strong>n si <strong>de</strong>m armen man vmb <strong>de</strong>n chunieh<br />

verriet, vnd du chunieh <strong>de</strong>in az ist niht wirdich daz<br />

ez <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>n ze tail wer<strong>de</strong>, ez süllen die hün<strong>de</strong> vnd die<br />

vogel vrezzen nu sich wie gewaltich got sei. er wil niht<br />

daz ditz in<strong>de</strong>rt geschehe wan in <strong>de</strong>in selbes stat die du<br />

gepawen hast. Swaz got re<strong>de</strong>t mit helyas daz seit er<br />

<strong>de</strong>m chunige. <strong>de</strong>m chunig waz lai<strong>de</strong> vnd gelaubt doch<br />

<strong>de</strong>m Weissagen niht. Bei <strong>de</strong>n Zeiten waz ein chunieh hiez


— 25 —<br />

losaphat <strong>de</strong>r waz sein veint vnd wi<strong>de</strong>r pot <strong>de</strong>m cliunige<br />

achab vnd beraitte sich mit einem grozzen liere vnd für<br />

in sein lant. daz waz vber drew iar dar nach do er <strong>de</strong>v<br />

vbeln dinch getet nu ist got immer genaedich vnd gut<br />

<strong>de</strong>r paitt <strong>de</strong>m cliunige dar vmbe also lange ob er wi<strong>de</strong>r<br />

wolt sein chomen so het er in enphangen. do für naboth<br />

xi 2 gen im | auf ein velt vnd striten mit einan<strong>de</strong>r, da wur<strong>de</strong>n<br />

die gotes wort war. er wart durch seinen leib geschozzen<br />

also vaste daz alles daz in im waz wol halbes auz seinem<br />

leibe viel, er wart flüchtich vnd alle die seinen, er hiez<br />

sich die seinen auf einen wagen legen vnd hiez sich füren<br />

gen seiner stat. do er an die stat chom. da naboth verstainet<br />

wart vnd sein plüt vnschuldichleichen vergozzen<br />

wart, da erstarb <strong>de</strong>r chunich in <strong>de</strong>r selben zeit, do<br />

chomen die vein<strong>de</strong> in die stat. vnd die <strong>de</strong>n wagen fürten<br />

die entrannen da von vnd liezzen <strong>de</strong>n herren vnd <strong>de</strong>n<br />

wagen an <strong>de</strong>r selben stat stan. da <strong>de</strong>r arme gestaint<br />

wart, ze <strong>de</strong>n selben zeiten do starp <strong>de</strong>r chunich auf <strong>de</strong>m<br />

wagen do chomen die vein<strong>de</strong> in die stat vnd chomen zu<br />

<strong>de</strong>m wagen vnd fürten die ros vnd <strong>de</strong>n wagen hin. da<br />

lag er chunich als er an <strong>de</strong>m armen gedient hete. Da vrazzen<br />

in die hun<strong>de</strong> vnd die vogel vnd riten die vein<strong>de</strong><br />

in die stat vnd erslügen alles daz volkche daz in<br />

<strong>de</strong>r stat waz vnd fun<strong>de</strong>n die clmniginn in <strong>de</strong>m Weingarten<br />

<strong>de</strong>n si <strong>de</strong>m mann mit vnrecht het an gewunnen. si wart<br />

erslagen die hun<strong>de</strong> azzen ir az. daz het si wol gedient<br />

an <strong>de</strong>m armen mann vnd an seinem weibe. vnd an seinen<br />

*»' 3 chin<strong>de</strong>n die nach <strong>de</strong>m almüsen giengen. da wur|<strong>de</strong>n <strong>de</strong>v<br />

gotes wort war. iVu schüllen die vrawen niht zürn daz<br />

man von <strong>de</strong>r vntat also vil gesprochen hat die <strong>de</strong>v vrowe<br />

begie an <strong>de</strong>m armen man. Hir lesen von eva <strong>de</strong>v waz<br />

daz erste weib die got ie gemachet, <strong>de</strong>v Avart vngehorsam<br />

vnd verirret adainen im man daz er <strong>de</strong>n aphel mit ir az.<br />

<strong>de</strong>v vraw tet auch vbel. Swaz eva nu vbels ie getet daz<br />

hat versünet maria gotes müter vnd hat allen weihen ir<br />

lobe wi<strong>de</strong>r gewunnen. da von süllen die vrowen bezzer<br />

sein dann die man davon setzen wir die clmniginn.


— 26 —<br />

uezabel an disem püche an even stat. wan si waz <strong>de</strong>v<br />

erste <strong>de</strong>v <strong>de</strong>s vbels gedacht, so setzen naboth an adams<br />

stat. Wan er volget <strong>de</strong>m weibe da von schülln die vrawen<br />

sant Marien grözleich loben wan <strong>de</strong>n fluch <strong>de</strong>n si von<br />

eva heten <strong>de</strong>n hat maria gesvenet. Nu nemen war an<br />

disem püche alle die gericht vnd an<strong>de</strong>rn gewalt haben in<br />

dirr werlt daz si ge<strong>de</strong>nchen. wie got rieht vber <strong>de</strong>n<br />

chunich vnd Arber die chuniginne vnd nemt nieman <strong>de</strong>s<br />

seinen ze vnrecht niht. gezem euch icht <strong>de</strong>s ein man<br />

habe gewinnet ez im abe nach seinen willen, o<strong>de</strong>r lat ez<br />

im vnd volget weib noch chin<strong>de</strong>n noch niemen ah<strong>de</strong>rm daz<br />

ir icht <strong>de</strong>s tut daz wi<strong>de</strong>r gotes hul<strong>de</strong> si. Nu sprechent<br />

xi 4 sümleiche laevt got rieht nicht also nu schult ir | gewiz<br />

sein, daz pezzer waer rieht er in dirr werlte danne in iener<br />

Wan hie gieng ez newer vber <strong>de</strong>n leib, dort geht ez vber<br />

leib vnd vber sele. Swenn got hie richtet vber die laeute daz<br />

si auch dort darvmbe geweizigt wer<strong>de</strong>n. Nu sull wir got<br />

pitten daz er vns beschirme vor allem <strong>de</strong>m da wir daz<br />

himelreich mit Verliesen mügen. <strong>de</strong>s helfe vns <strong>de</strong>r vater<br />

vnd <strong>de</strong>r sun vnd <strong>de</strong>r heilige geist. ameN.<br />

Ass vor bei alten Zeiten, waz ein chunich gewaltiger<br />

Ivnd vorchtsamer <strong>de</strong>r waz gehaizzen Nabuchodonozor<br />

<strong>de</strong>r sammeteingrozzes her vnd für für die statze ierusalem<br />

vnd besaz die stat vnd gewan die chiirtzleich vnd<br />

gevie darinne alle die er wolte vnd nam grozz gut dar<br />

inne vnd füren in <strong>de</strong>n tempel vnd namen alle die gezier<strong>de</strong><br />

die er dar inne vant von danne rait er wi<strong>de</strong>r in sein lant.<br />

sennaar vnd vürte mit im laeut vnd gut. <strong>de</strong>r chunich waz<br />

ein hai<strong>de</strong>n vnd die er da gevangen fürte daz warn Ju<strong>de</strong>n<br />

er chom in sein stat ze babiloni vnd het die iu<strong>de</strong>n bei im<br />

vnd an<strong>de</strong>rswa gevangen vnz siben Jar für chomen vnd die<br />

gezier<strong>de</strong> die er in <strong>de</strong>m tempel nam die teilt er in seine gotz<br />

haevser seinen göttern ze eren. Nabuchodonosor sprach<br />

zu <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r seiner ritterschefte phlach du wele auz <strong>de</strong>n<br />

levten von ierusalem die eisten vnd die weisisten vnd die<br />

xü l schonisten iungelinge die vn<strong>de</strong>r zwaintzich iarn sein die |


— 27 —<br />

iungen wil ich <strong>de</strong>v chal<strong>de</strong>ischen püch lern vnd die weisen<br />

wil ich an meinen rat han. vn<strong>de</strong>r chin<strong>de</strong>n warn viereAV von<br />

iuda geslaechte geworn die warn gelmizzen. daniel. ananias.<br />

azarias. Misahel. Daniel sprach zu <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r<br />

chin<strong>de</strong> maister waz. wir ezzen <strong>de</strong>r speise niht die vns<br />

<strong>de</strong>r herre geschaffet hat. do sprach <strong>de</strong>r probst <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong>.<br />

mein herre hat ew gut speise geschafFet Dar vmbe daz ir<br />

schone vnd weizzer wer<strong>de</strong>t swenn ir vor seinen ougen stet<br />

daz ir im wol gevallet. ich furcht meinen herrn ob er<br />

euch mager saehe daz gienge mir an meinen leib, do<br />

sprach daniel versuche! vns zehen tage vnd gib vns smalsat<br />

ze ezzen vnd wazzer ze trinchen vnd sein wir niht<br />

schöner danne allev- <strong>de</strong>v r chint <strong>de</strong>r du phligest so ezzen<br />

wir dar nach swaz> du vns geist. <strong>de</strong>r maister tet also<br />

nach <strong>de</strong>n zehen tagen c besach <strong>de</strong>r maister <strong>de</strong>v chint ellev<br />

<strong>de</strong>r er phlag do warn dhairiev chint also schon so daniel vnd<br />

ananias vnd azarias. vnd misahel wangotwazmitinvndgab<br />

in grozze chunst. Nabuchodonosor hiez <strong>de</strong>v chint von ierusalem<br />

für sich chomen. vnd versucht si an irr chunste<br />

si antwurten im also weizleich daz in <strong>de</strong>s nicht dauchte<br />

daz im ie dhain maister in seinem reich ie so weizlich<br />

geantwurt hete. Der chunich läge an seinem pette eines<br />

nachtes do träumt im ein träum vnd erwachet zehant vnd<br />

*" 2 wart im swaere von <strong>de</strong>m travme vnd do | erwachte do enwest<br />

er wa <strong>de</strong>r traüin chomen waz. er hiez besen<strong>de</strong>n<br />

all sein maister chomen für in. do sprach <strong>de</strong>r chunich mir<br />

ist ein träum getraumet <strong>de</strong>s ist mir vergezzen. ir saget<br />

waz mir getraumet sei. vnd ir betaevtet mir waz da von<br />

geschehen sulle .ich nim ew allen <strong>de</strong>n leip. vnd ich ver<strong>de</strong>rbe<br />

allev ewere chint vnd nim ew alles iwer gut. die<br />

maister sprachen alle, herre ez enlebt hevt nieman <strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>inen Worten gevolgen müge. an got <strong>de</strong>r auf <strong>de</strong>m erti'eich<br />

niht enwonet.; <strong>de</strong>r chunich wart von zorn vnsinch<br />

vnd hiez alte'die ^weisen laeut ver<strong>de</strong>rben die in seinem<br />

lan<strong>de</strong> warn vnd in babylonie. disev vrtail chom an dawelem<br />

er vragt warvinbe disev graevleich vrtail gegeben<br />

waere. von <strong>de</strong>m chunige daz man niht wan die weisen


— 28 —<br />

slahen solte. arioht seit danieli als es ergangen waz.<br />

do gie daniel für <strong>de</strong>n chunich vnd sprach also, la herre<br />

dise weise laevt genesen vnd gib mir ein frist. ich sage<br />

dir waz dir geträumt ist. vnd ich wil dir in schon beschai<strong>de</strong>n.<br />

waz er betaeutte. <strong>de</strong>r chunich tet daz vnd waz<br />

<strong>de</strong>r re<strong>de</strong> vro. Daniel gie haim in sein havs. vnd waz<br />

vro. daz er <strong>de</strong>n weisen laeuten ir leben also het ernert.<br />

Daniel pat seine gesellen daz si im got hülfen pitten daz<br />

im got die haimleich sache chunt taet. in <strong>de</strong>r selben nacht<br />

Xl%i<br />

do tet got danieli die taugen chunt do lobt er got | vnd<br />

sprach also, gotes namen sei geeret von ewen vntz ewen.<br />

er gie für <strong>de</strong>n chunich ban nabum sprach er zu danielen<br />

chanst du mir <strong>de</strong>n träum gesagen vnd auch beschei<strong>de</strong>n,<br />

daniel sprach disev tavgen chunnen dir alle <strong>de</strong>ine götter<br />

vnd alle <strong>de</strong>ine maister die vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m hymel sint niht beschei<strong>de</strong>n<br />

ez, enmag nieman getün. wan <strong>de</strong>r got <strong>de</strong>r auf<br />

<strong>de</strong>m hymelrich ist. <strong>de</strong>r hat mich geinnert <strong>de</strong>r taugen,<br />

vnd sol ich dir sagen waz dir vnd an<strong>de</strong>rn levten chünftich<br />

ist. er seit im waz im geträumt waz vnd beschied im<br />

waz er tun solt vnd seit im ellev dinch die hernach chünftich<br />

warn. Daniel weissagt da von ihesu christo von<br />

seiner gepurt. vnd seit vil von Jesu daz auch seit geschach.<br />

Swer <strong>de</strong>m travm nach gen welle <strong>de</strong>r suche in in daniels<br />

püch. Der chunich sprach zu daniel <strong>de</strong>in got ist got vber<br />

alle got. vnd ist chunich vber alle chunige. da wart<br />

got daniel holt vnd gab im grozze gäbe vnd machet in<br />

ze fürsten vber ellev lant <strong>de</strong>v ze babiloni gehörten, swie<br />

wol got <strong>de</strong>m chunige tet daz er in lie warn sein liebes<br />

chint Danielen daz half niht. er chert idoch seinen müt<br />

von got. IVabuchodonosor trauch <strong>de</strong>r tieuel vnd hiez im<br />

ein saevl auf richten <strong>de</strong>v waz sechtzehen chlafter hoch<br />

xü* vnd waz sechs chlafter weit, vnd waz gui<strong>de</strong>in, vnd |<br />

hiez er sammen alle weise levt vnd alle gewaltige laeut<br />

die in seinem lan<strong>de</strong> warn, daz si bal<strong>de</strong> chömen vnd im<br />

sein saeul hülfen weihen. Si chomen alle dar. nu stünt<br />

<strong>de</strong>r chunich vor <strong>de</strong>r saevle vnd alle die da warn <strong>de</strong>r<br />

chunich hiez rüffen sein rüffer. Swenn si horten von musica


— 29 —<br />

an <strong>de</strong>m saitenspil singen daz si alle ni<strong>de</strong>r viellen. vnd<br />

die saeul an paeten swer <strong>de</strong>s niht entüt <strong>de</strong>n sol man in<br />

einen gluen<strong>de</strong>n ofen werfen, die levte taten als man in<br />

gebot, dar nach giengen die kal<strong>de</strong>i zu <strong>de</strong>m chunige vnd<br />

sprachen die iu<strong>de</strong>n wellent <strong>de</strong>iner saeul niht an petten do<br />

hiez <strong>de</strong>r chunich dar füren ananiam vnd azariam vnd<br />

mysahel vnd sprach hintz in pettet mein saeul an o<strong>de</strong>r<br />

ich haizz euch'in einen gluen<strong>de</strong>n ouen werfen <strong>de</strong>s enmag<br />

euch ewer got nimmer beschirmen si sprachen vnser got<br />

mag vns wol erlosen von <strong>de</strong>iner hant vnd swaz vns geschieht<br />

wir pitten <strong>de</strong>iner saevl für got niht an. <strong>de</strong>r chunich<br />

wart zornich vnd hiez daz man <strong>de</strong>n ouen sibenstunt<br />

als vil haitzet als da vor. daz geschach. er hiez die<br />

chin<strong>de</strong> mit gewant mit all in <strong>de</strong>n ouen werfen, daz geschach<br />

daz viwer waz groz wan man het vaste gehaitzet daz<br />

viwer slüg auz <strong>de</strong>m ouen vnd verprant alle die vor <strong>de</strong>m<br />

' ouen stün<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>v | chint stuen<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>m oven daz in<br />

niht gewar. we<strong>de</strong>r an gewant noch an har noch an ir<br />

leib vnd sungen si dar inne <strong>de</strong>n sahn. Benedicite omnia<br />

opera domini domino. <strong>de</strong>r sahn stat in <strong>de</strong>m salter vil<br />

nachen ze iungiste. <strong>de</strong>r chunich chom selbe für <strong>de</strong>n ouen<br />

durch <strong>de</strong>v grozzen wun<strong>de</strong>r vnd sprach also nu würfen wir<br />

doch newer driv chint in <strong>de</strong>n ouen vnd sehen wir vierev<br />

vnd in tut daz vewer niht. vnd <strong>de</strong>r ein ist geleich gotes<br />

sun. vnd gie er zu <strong>de</strong>s ouens tür vnd hiez <strong>de</strong>v chint her<br />

auz gan vnd sante nach alln seinen weisen daz si saehen<br />

waz wun<strong>de</strong>rs <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> got het getan, <strong>de</strong>r chunich sprach<br />

zu <strong>de</strong>n maistern smekchet zu ir gwan<strong>de</strong> ob dhein smache<br />

von ir gewan<strong>de</strong> ge. <strong>de</strong>r dar nach smeke vnd sehent an<br />

ir har vnd an ir leib ob si in <strong>de</strong>r viwer gerüret habe die<br />

maister sprachen in ist niht geschehen si sint schöner<br />

dann wir si ie gesahen <strong>de</strong>r chunich sprach ir got ist ein<br />

gewaltiger got. <strong>de</strong>r chunich hiez chün<strong>de</strong>n in ellev seinev<br />

lant disev grozzev zaichen <strong>de</strong>v <strong>de</strong>r iu<strong>de</strong>n got getan hete.<br />

vnd im geviel <strong>de</strong>r got wol. vnd ,waer er staet an got gewesen<br />

im hete got so vbel niht getan als im seit geschach.<br />

J oeit lag <strong>de</strong>r chunich an seinem pette | vnd träumet im ein


— 30 —<br />

träum, do er erwachet do sant er nach daniel vnd seit im <strong>de</strong>n<br />

träum. Daniel sprach dich sol <strong>de</strong>r träum niht beswaern<br />

du pist wi<strong>de</strong>r got nu wil er auch wi<strong>de</strong>r dich sein, disen<br />

träum beschiet im daniel vnd seit im wie got in erzürnen<br />

wolte. vnd sprach gib <strong>de</strong>in almüsen grozlich. vnd vaste<br />

vnd rueffe in vleizzichleich an daz er sich vber dich erparme,<br />

<strong>de</strong>r chunich tet <strong>de</strong>s niht. vnd vorht got niht.<br />

vnd waer <strong>de</strong>r chunich an got wi<strong>de</strong>r gechert got het in<br />

gütleich enphangen nu warnet in got genvg ofte vnd daz<br />

half niht dar nach vber zwelf manod saz <strong>de</strong>r chunich<br />

nabuchodonosor auf seinem sal mit grozzer hohvart. vnd<br />

sprach also nu ist doch disev stat gehaizzen <strong>de</strong>v grozze<br />

babylonie die ich selbe gepawen han. vnd han si veste<br />

gemachet, vnd als veste daz ich nieman dar an vürchte<br />

vnd han si gezieret, vnd han si gereichet, daz ich niht<br />

enwil daz dhein pezzer stat vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m hymel sei. Jiu wer<br />

moht mir gescha<strong>de</strong>n in dirr stat o<strong>de</strong>r wer möchte mir<br />

geleichen. Nu mochte er doch ein wenich han gedaht wie<br />

got lucifern durh sein hochvart vom hymel abstiez. er<br />

waz sein als gewaltich in babilonie als lucifern in <strong>de</strong>m<br />

* hymel. ach ach ir armen herren | war ge<strong>de</strong>nchet ir so ir<br />

durch dazarme gut daz vnwerig ist ewer zunge ewer mun<strong>de</strong><br />

vnd all ewer sinne vnd ewer sei verchauffet vnd ewer gericht<br />

vercherent vnd valsclievrteil sprechet vndlant sprechen.<br />

Jr e<strong>de</strong>ln herren <strong>de</strong>n got auf diesem ertreiche gut vnd ere<br />

habe gegeben ge<strong>de</strong>nchet an daz grozz gerichte. daz got<br />

hie vor vber die grozzen herren tet. ir sült ez für ewer<br />

äugen setzen, wie greuleich er vber si richte, nu richtet<br />

wol durh got vnd tut <strong>de</strong>n levten wöl an allen dingen daz<br />

man die herren nennet dikche vor an<strong>de</strong>rn laeuten daz ist<br />

recht wan got hat in <strong>de</strong>n gewalt gegeben vor an<strong>de</strong>rn<br />

laevten daz si richter sint r vber daz laevt vnd richtent die<br />

herrn niht rehte so richtet got vber si als vber die hohen<br />

herren die hie vor an disem puche genennet sint vnd noch<br />

genennet wer<strong>de</strong>n, vnd richtent die herren niht rechte daz<br />

stillen die Aber si richtent die hie [genent] Do nabuchonosor<br />

in seiner stat ze babylonie vnd auf seinem sal saz


***'<br />

'rre<strong>de</strong>.<br />

— 31 —<br />

mit grozzer hochverte vnd als er gesprach <strong>de</strong>v wort, als<br />

ich. e. sprach, do chorae ein stimme von hymel vnd<br />

sprach chunich Nabuchodonosor ich sage dir <strong>de</strong>in reich<br />

virt dir genomen. die laevt werfent dich von in du wirst<br />

in virwert, <strong>de</strong>in wesenwirt bei <strong>de</strong>n wil<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ren datz wal<strong>de</strong>.<br />

#it hebt ftd; to #mtw4)t an.<br />

y^T^^n<br />

vt hat tevtzelant wol bedacht. *)<br />

die got also eren.<br />

Sodaz püch wirt volbracht.<br />

'<strong>de</strong>nleuten ze nütze allen<br />

gemaine.<br />

Doch ist ir lai<strong>de</strong>r chlaine. v. 100<br />

Daz si ir witze an in cheren.<br />

Ein wenich wirret mir dar an.<br />

daz ich gebuezzen chavme chair**)<br />

v. 10 ob ez ein irrer leret.<br />

vnd vbel da von meret.<br />

Der tut grozze sün<strong>de</strong>.<br />

Jch inain ob er chun<strong>de</strong>.<br />

vnd gerne scha<strong>de</strong>n taete.<br />

Wie gerne ich got paete. v ]10<br />

daz ditz püch ein igleich man.<br />

Vnrechten laeuten ich ez niht gan.<br />

Doch swie vnreht sei <strong>de</strong>r man.<br />

chan er sich <strong>de</strong>s verstau.<br />

Daz im recht mag gefrumen.<br />

v •"' Chan er <strong>de</strong>s danne bechomen.<br />

gern er <strong>de</strong>s genevzzet.<br />

, Rechtes in fauer. verdrevzzet.<br />

vnd dunchet in selten gut.<br />

owa man rechte tut. v. 120<br />

illan höret ez vngern sagen.<br />

Swer daz reclite leret.<br />

<strong>de</strong>r tore daz vercheret.<br />

*) In <strong>de</strong>r Ifs. ist die Kcimvorifilo in fortlanfiMn1pn Zoilon £


_<br />

— 32 —<br />

JJaz recht mag <strong>de</strong>n laevten allen.<br />

Praef.<br />

ry<br />

chavm wol gevallen.<br />

v. 30 Wie wol got <strong>de</strong>m hat getan.<br />

Wer sich rechtes chan verstan.<br />

Der sol mit sprechen niemen scha<strong>de</strong>n.<br />

mit <strong>de</strong>m er ze vnreht sei vber la<strong>de</strong>n.<br />

Er sol auch nieman ze vnrecht nemen sein gut.<br />

Der selbe wi<strong>de</strong>r got tut.<br />

Recht spreche er vnd an <strong>de</strong>m buchen ervar.<br />

an recht er nieman spar. v. 130<br />

er auz meiner lere gat.<br />

ev sprichet leicht <strong>de</strong>s er laster hat.<br />

O<strong>de</strong>r er sün<strong>de</strong>t gegen got.<br />

vnd prichet da mit sein gepot. |<br />

Got vns selbe eret.<br />

Da mit er vnser sael<strong>de</strong> meret.<br />

Daz wir reht sein alle.<br />

Vnrecht vns missevalle.<br />

Gut laevt man ich dar zu.<br />

Bai<strong>de</strong>v spat vnd frü.<br />

Ob ez leicht chöm also.<br />

Des si dikche wer<strong>de</strong>n vro.<br />

Daz in begegent gutes etwaz.<br />

Vnd min tumber sin vermei<strong>de</strong> daz.<br />

Daz mein chünst niht enlere.<br />

Daz maennichleich seinen vleiz da zu kere.<br />

liie man daz püch beschai<strong>de</strong>.<br />

Daz ist daz ir durch liebe noch durch lai<strong>de</strong>.<br />

Noch zorn nach gäbe enblen<strong>de</strong>.<br />

daz man euch von <strong>de</strong>m rechten wen<strong>de</strong>.<br />

swer daz tut <strong>de</strong>r verleuset gotes hul<strong>de</strong>.<br />

vnd beleibet gegen im in grozzer schul<strong>de</strong>.<br />

Ditz recht han ich niht erdacht.<br />

Ez habent die chunige an vns pracht.<br />

mit weiser maister lere.<br />

Ssp.


v. 70<br />

xilli '•*<br />

Ssp.<br />

mein chünste ich da mit lere.<br />

Praef.<br />

V J -i i rhythm.<br />

Ina wil gein got wol gevarn.<br />

vnd wil daz wol bewarn.<br />

Daz mein chünste vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>n.<br />

ich begraben wer<strong>de</strong>.<br />

Von gotes gna<strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chünste mein.<br />

ISol all <strong>de</strong>r werl<strong>de</strong> gemain sein.<br />

Wan swer chünste niht leret.<br />

sein weitz er meret.<br />

chunst ist also getan.<br />

ower si aine wil han. v 160<br />

si minnert im taegleich.<br />

Des versinn <strong>de</strong>r weise sich.<br />

vnd wese milt <strong>de</strong>s er chan.<br />

got <strong>de</strong>m Chargen niht en gan.<br />

tShatzes <strong>de</strong>n er hat begraben.<br />

Der reiche sol <strong>de</strong>n armen laben.<br />

<strong>de</strong>n siechen <strong>de</strong>r gesun<strong>de</strong>.<br />

nach warm vrchun<strong>de</strong>.<br />

So ist vns daz wizzen'chleich<br />

daz <strong>de</strong>r man wirt chünste reich. v. n 0<br />

So er an<strong>de</strong>r laevte leret.<br />

Sein chunst er dar an meret.<br />

vnd <strong>de</strong>r gietige behalt ir chlaine.<br />

<strong>de</strong>r haben wil alaine.<br />

Nu schult ir hören hie zehant.<br />

Wie ditz buch ist genant. v. 179<br />

Spiegel allr taeutzher laevte.<br />

Daz ich ew hernach betaeute.<br />

So ich die zeit mach gehan.<br />

da zweiuelt niht an.<br />

Groz sorge ich dar zu han. v. 221<br />

Jch furcht daz manig man.<br />

Ditz buch welle incrcn.<br />

vnd beginne recht verchern.<br />

\nd ziech daz an mich<br />

<strong>Ficker</strong>, Spleg etc. **


v - lf)0<br />

— 34 —<br />

Ssp.<br />

so weiz mich got vnschuldichleich. * ra ®<br />

° rhytnm<br />

<strong>de</strong>n nieinen chan betriegen<br />

<strong>de</strong>r wizze auch daz si liegen.<br />

Daz chan ich lai<strong>de</strong>r niht bewarn<br />

v< 230<br />

si müzzen alles ier gevarn.<br />

JJaz geschach von elyseus gepete.<br />

daz er do zu <strong>de</strong>n Zeiten tete.<br />

daz naaman von <strong>de</strong>r auzsetzicheit wart erlöst.<br />

Daz waz naaman ein michel trost<br />

Da wart auzsetzich Jezzi.<br />

Da schult ir merchen bei.<br />

v. 110 Daz vnrecht gut ist vbel ze geben.<br />

«•« *<br />

vnd michel wlrs ze nemen.<br />

uezzi gewan einen pösen müt.<br />

er nam von naaman sein gut.<br />

da tet er wi<strong>de</strong>r got.<br />

vnd behielt nicht helyseus gepot.<br />

Do wart er siech als naaman.<br />

Ditz gericht wart da von getan.<br />

ditz maere schülln wir in daz püch schreiben.<br />

vnd sülln daz niht lan beleiben.<br />

Xl^Wein got sein sinne verchere.<br />

/ "^L> aaz er daz püch niht enlere.<br />

als ez da geschriben stat.<br />

<strong>de</strong>m vergebe got sein missetat.<br />

Ez wirt J doch reht wol erchant.<br />

als ein cliiipherlein vingerlein an <strong>de</strong>r hant.<br />

Dem auz blichet sein roter schein.<br />

daz mag nit gut silber gesein.<br />

v> 238<br />

als vnrecht von recht geweget.<br />

vnd wirt vnrecht hin geleget. v. 254<br />

v. 130 Swer durch gevaer<strong>de</strong> ditz püch.<br />

lese <strong>de</strong>r habe gotes fluch.<br />

ower vnrecht gesterke.<br />

vnd ez niht eben merche.<br />

Der tut grozz sün<strong>de</strong> dar an.


— 35 —<br />

Nu hebet sich ditz püch an.<br />

Jch han lange dar nach gedacht<br />

Ssp.<br />

rhythm<br />

Vnd mit witzen zesamen pracht. v. 260<br />

Prol> 41 l^s ne '^8 en geistes minne. gesterche mein sinne, daz Frol.<br />

^Ajich recht vnd vnreht <strong>de</strong>n levten beschai<strong>de</strong> nach<br />

gotes hul<strong>de</strong>n.<br />

ich alaine niht entün.<br />

vnd alle gut laeute.<br />

die rechtes gerat ob in die re<strong>de</strong> begegen<br />

<strong>de</strong>v an disem püche stat.<br />

daz si die re<strong>de</strong> beschei<strong>de</strong>n<br />

nach recht so si peste chünnen.<br />

<strong>de</strong>m püche.<br />

vnd nach <strong>de</strong>r werl<strong>de</strong> vrum <strong>de</strong>s enchan<br />

dar vmbe pitt ich got ze helfe,<br />

vnd niht wan nach<br />

^\ Swer ditz püch dar vmbe lernt daz er<br />

ez nach vnrecht beschai<strong>de</strong>.<br />

<strong>de</strong>r tut wi<strong>de</strong>r got vnd wi<strong>de</strong>r daz recht.<br />

vnd daran seinen vleiz leit.<br />

Swer got minnet<br />

<strong>de</strong>r minnet reht vnd wizzet daz swer durch liebe o<strong>de</strong>r<br />

durch gäbe o<strong>de</strong>r durch frivnt.<br />

o<strong>de</strong>r durch veintschaft icht<br />

an<strong>de</strong>rs richtet dann als ditz püch sait. daz ist wi<strong>de</strong>r got.<br />

Dar vmbe sehen si sich für alle die <strong>de</strong>n got gerichte enpholxiiii*<br />

hen hat. Daz si sich also bejrichten daz got vber sev<br />

sein grozz gericht icht tu. an <strong>de</strong>m iungistem tage.<br />

Got <strong>de</strong>r ist ein anegeng allr guten dinge, vnd geit <strong>de</strong>m Text,<br />

auch ein gut en<strong>de</strong>, got geschüf zem ersten hymel vnd er<strong>de</strong><br />

vnd dar nach <strong>de</strong>n menschen, vnd satzet in in das<br />

Para<strong>de</strong>ys. <strong>de</strong>r zerprach die gehorsam vns allen ze schän<strong>de</strong>n<br />

vnd ze scha<strong>de</strong>n dar vmbe gienge wir irre sam hütlosev<br />

schaf vntz an die zeit daz vns got erlost mit seiner<br />

marter.<br />

nu aver wir becheret sein vnd vns got wi<strong>de</strong>r<br />

gela<strong>de</strong>t hat. nu sülle wir behalten sein e. vnd seinev<br />

gepot <strong>de</strong>r er vns gegeben hat. ze behalten, swer <strong>de</strong>v ze-<br />

"er^h br ' cnet <strong>de</strong>r lst ewichleichen tot. " Zwai Swert lie got swsp.<br />

1« auf <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>, ze beschirmen die cristenhait. <strong>de</strong>m Babst<br />

Lassb -<br />

Von. d.e f.<br />

ist ze gesetzet, daz geistleich. <strong>de</strong>m kaiser daz wertleiche. Wackern.<br />

Dem babst ist gesetzet zerichten ze bescliai<strong>de</strong>ner zeit auf einen,<br />

blanchem rosse, vnd <strong>de</strong>r chaiser sol im <strong>de</strong>n stegraif haben<br />

durch daz daz sich <strong>de</strong>r satel icht entwen<strong>de</strong>, ditz ist <strong>de</strong>v beschai<strong>de</strong>nunge.<br />

swaz <strong>de</strong>m habest wi<strong>de</strong>rste. daz er mitgeistleichem gerichte<br />

nicht betwingen müge. Daz sol <strong>de</strong>r chaiser vnd an<strong>de</strong>r<br />

3*


— 36 —<br />

Swsp.<br />

wertleich richter mit <strong>de</strong>r aechte betwingen. vnd daz geistleich<br />

sol twingen mit <strong>de</strong>m panne. als ein man in <strong>de</strong>m<br />

panne ist. sechs woclien vnd einen tag. so sol in <strong>de</strong>r<br />

v»' wertleich Richter in die aeclit tun | vnd als [er] in <strong>de</strong>r<br />

aechte ist sechs wochen vnd einen tach. so sol man in<br />

in <strong>de</strong>n pan tun. <strong>de</strong>v setzung satzten mit ein an<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r<br />

babest sant Siluester vnd <strong>de</strong>r chunich constantinus.<br />

2* *| Jsleich cristen mensch sol suchen dreistunt in <strong>de</strong>m v. g-<br />

iare. daz pavtaidincli so er ze seinen vollen iaren chomen<br />

ist. daz so er eines vnd zwaintzich iar alt ist. in<br />

<strong>de</strong>m pistum da er inne gesezzen ist.<br />

uon tttn unten.<br />

«> JCIOII vreihait stillen wir re<strong>de</strong>n. Wir zelegen dreier han<strong>de</strong> v b.<br />

»>• Sri<br />

-^vreiung. Dein sint ein gar vreien. als fürsten vnd die * '<br />

vreien ze manhaitt so haizzent die an<strong>de</strong>rn mitter vreien<br />

daz sint die <strong>de</strong>r vreien man sint. Die dritten vreien daz<br />

sint die lant sezzen. vnd die gepauren. <strong>de</strong>r hat igleicher<br />

sun<strong>de</strong>r recht, daz wir hernahe wol gesagen.<br />

uon km DOQt ptnn.c.<br />

4* ^lc.\ia ein gericht ist da sol sein ein scherge. o<strong>de</strong>r mer la.<br />

^ dann einer <strong>de</strong>r sol gepieten vogtes dinch. Etwa ist<br />

von gewonheit daz man ez gepevtet vber sechs wochen.<br />

etwa vber zwo woclien. so ist etwa sit. daz man bur- IV.<br />

graven hat. <strong>de</strong>r sol richten Aber vnrecht mazze. vnd<br />

vber vnrecht motzen, vnd vber vnrecht geloet. vnd swaz<br />

ze havte vnd ze har gat. vnd A'ber alle leibnar daz sol<br />

alles ein purchgraf richten. uo sol ein voget richten <strong>de</strong>n<br />

xv 2 totslag vnd wun<strong>de</strong>n vnd alle vraevel | vnd sAvert zukehen.<br />

hernahe sagen wir eAV mer von gerichte.<br />

uon fcen (ilim #crfdjütcn.<br />

m yi j^Rigenes Aveissaget hie vor daz sechs Averlte solten 2-<br />

'Avesen vnd ie <strong>de</strong>v Averlt bei tausent iaren abe nemen.<br />

vnd in <strong>de</strong>r siben<strong>de</strong>n solt si zergan. i\u ist vns gedunchet<br />

von <strong>de</strong>r heiligen schritt. Daz an adam <strong>de</strong>v


— 37 —<br />

erste werlt wart. an noe <strong>de</strong>v an<strong>de</strong>r. An abraham<br />

<strong>de</strong>v dritte, an moyse die vier<strong>de</strong>. An dauit <strong>de</strong>v fünfte.<br />

An gotes gepurt <strong>de</strong>v sechste, vnd <strong>de</strong>r werlt zal ie bei<br />

tavsent iarn. ze giengen. nu sein wir in <strong>de</strong>r siben<strong>de</strong><br />

an gewisse zal. wan <strong>de</strong>v sechs tausent die sint auz. vnd<br />

die siben<strong>de</strong> werlte stat als lange als got wil. "Nuzedirr<br />

selben weiz sint auch die siben herschilt auf geleit. <strong>de</strong>r<br />

chunich hebt <strong>de</strong>n ersten, die Bischolf vnd die aebte vnd<br />

aptissinne die gefürstet sint. die hevent <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn.<br />

Die laien fürsten hevent <strong>de</strong>n dritten, die vreien herren<br />

<strong>de</strong>n vier<strong>de</strong>n. vnd die mittern vreien <strong>de</strong>n fünften. Die<br />

dienstman <strong>de</strong>n sechsten, vnd also man niht enwaiz wenne<br />

<strong>de</strong>v siben<strong>de</strong> werlte sich en<strong>de</strong>, also enwaiz man niht ob<br />

<strong>de</strong>r siben<strong>de</strong> herschilt lehen recht mug gehaben, <strong>de</strong>n siben<strong>de</strong>n<br />

herschilt hevet ein isleich man <strong>de</strong>r nicht aigen<br />

ist. vnd e. chint ist, lehen recht geit man <strong>de</strong>n niht.<br />

<strong>de</strong>n die in <strong>de</strong>m siben<strong>de</strong>m herschilt sint. aver swenne ez<br />

<strong>de</strong>r herre | <strong>de</strong>r einen leihet, er hat als gut recht dar an<br />

als <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>m sehstem herschilt ist.<br />

Swsp.<br />

utm bcr fippc jal.<br />

W merchet auch wa <strong>de</strong>v sippe beginne, vnd wa si 3a.<br />

en<strong>de</strong> neme. Jn <strong>de</strong>m haubte ist beschai<strong>de</strong>n mann<br />

vnd weip. <strong>de</strong>v elich vnd reht zesamen chomen sint.<br />

In <strong>de</strong>s halses li<strong>de</strong> <strong>de</strong>v chint <strong>de</strong>v eleich vnd recht zesamen<br />

chomen sint. Jst aver da zwaiunge an. die enmügen an<br />

einen li<strong>de</strong> niht gestan. vnd schrikent an ein an<strong>de</strong>r lit.<br />

Nenient auch zwen prü<strong>de</strong>r zwo swester vnd <strong>de</strong>r dritte<br />

prä<strong>de</strong>r ein fröm<strong>de</strong>s weib. irev chin<strong>de</strong> sint doch geleich<br />

nahen sippe. Ir ietwe<strong>de</strong>rm <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn erbe ze nemen.<br />

Ob si in eben purtich sint vngezwaiter prü<strong>de</strong>r chint. <strong>de</strong>v<br />

stant an <strong>de</strong>m li<strong>de</strong> <strong>de</strong>r schultern, da die arme zesame<br />

gent. also tünt die geswister chint. ditz ist <strong>de</strong>v erste<br />

sippe zal. die magschaft get von prü<strong>de</strong>r chin<strong>de</strong>n. vnd<br />

von swester chin<strong>de</strong>n. <strong>de</strong>v in <strong>de</strong>m ellbogen stant. daz<br />

ist <strong>de</strong>v an<strong>de</strong>r. In <strong>de</strong>m li<strong>de</strong> <strong>de</strong>r hen<strong>de</strong> <strong>de</strong>v dritte. In <strong>de</strong>m


— 38 —<br />

li<strong>de</strong> <strong>de</strong>s mittern vingers <strong>de</strong>v vier<strong>de</strong>. an <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn li<strong>de</strong>.<br />

nach <strong>de</strong>m mittern li<strong>de</strong>. <strong>de</strong>v fünfte. In <strong>de</strong>m dritten li<strong>de</strong>.<br />

an <strong>de</strong>m selben vinger <strong>de</strong>v sechste, an <strong>de</strong>m siben<strong>de</strong>n stet<br />

ein nagel. vnd daz haizzent nagelmage. die zwischen<br />

<strong>de</strong>m havbet. vnd <strong>de</strong>m nagel sich naechner zu <strong>de</strong>r sippe<br />

xv* ge|stozzen mügen. Die mainent daz erbe geleich, so <strong>de</strong>r<br />

man ie naechner sippe ist. so er ie schirr erbet ez erbet<br />

igleich man seinen magen vntz an die siben<strong>de</strong>n sippe<br />

auch hat <strong>de</strong>r babest weib ze nemen. in <strong>de</strong>r fünften sippe<br />

daz ist auch recht. Der Babst <strong>de</strong>r enmag dhain recht<br />

gesetzen da mit er vnser lantrecht vnd vnser lehen recht<br />

muge geergern.<br />

Don prurtrtr djinic.<br />

Swsp.<br />

•• ^^fViniet ein sun weib bei seines vater leib <strong>de</strong>v im eben- 4.<br />

dkl<br />

VII.<br />

^Ij^burtich ist. vnd gewinnet er sün bei ir. vnd stirbet<br />

<strong>de</strong>r sun dar nach e sein vater mit im sein erbe getaile<br />

<strong>de</strong>s er wartun<strong>de</strong> ist. vnd stirbet <strong>de</strong>s chin<strong>de</strong>s ene<br />

dar nach seines sünes svn erhet <strong>de</strong>n tail <strong>de</strong>n sein vater<br />

solt han geerbet. Ditz enmag <strong>de</strong>n töchternchin<strong>de</strong> niht<br />

wi<strong>de</strong>rvarn daz si ir enin mugen geerben. daz si <strong>de</strong>nne<br />

niht svnes chin<strong>de</strong>.<br />

wie pfaffcn txbtni mit ir gcfdjiutfler.<br />

3bi<br />

xv%v<br />

ti«t ein man töchter vnd svne. vnd gelebet er daz er 5a.<br />

q<br />

viii<br />

einen sun vnd ein tochter auz geit. vnd stirbet er<br />

danne vnd laet mer tochter vnd svne. . vnd laet seinem<br />

weibe varn<strong>de</strong> gut. o<strong>de</strong>r andrev gut. we<strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>v müter<br />

von <strong>de</strong>m vaern<strong>de</strong>m gilt <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n icht geben. Wir<br />

sprechen also, ist <strong>de</strong>r vater an geschaefte vervarn daz<br />

er niht geschaffet hat. von <strong>de</strong>m vaern<strong>de</strong>m gute, man<br />

sol <strong>de</strong>r sele ein tail geben vnd dar nach geleichen tail<br />

vn<strong>de</strong>r weib. vnd vn<strong>de</strong>r chint <strong>de</strong>v niht auz geben | sint.<br />

llabent <strong>de</strong>v chint einen prü<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r ein pfaffe ist. hat er<br />

chirchen o<strong>de</strong>r pfrün<strong>de</strong> <strong>de</strong>r er sich began mag. <strong>de</strong>v geswister<br />

tailent niht mit im daz vaern<strong>de</strong> gut. Wie vil er<br />

gälte schüll han. von geistleicher gäbe, da sol man an


— 39 —<br />

<strong>de</strong>s mannes e<strong>de</strong>l sehen vnd an sein eberchait. Den pfaffen<br />

erbet aigen mit an<strong>de</strong>r seinen geswistern.<br />

ftuer erlitt ötr foll aud) gelten.<br />

Swsp.<br />

lL|Ltit swelhem gute <strong>de</strong>r man stirbet daz haizzet alles 5b.<br />

j! -ii-erbegüt. Swer erbe nimet <strong>de</strong>r sol ze relit die schul<strong>de</strong><br />

gelten die <strong>de</strong>r tote man gelten solt die man waiz vnd<br />

<strong>de</strong>r man niht enwaiz die sol man erzevgen auf <strong>de</strong>n toten<br />

man selbe siben<strong>de</strong>r. Hat aver <strong>de</strong>r tot man <strong>de</strong>r gülte<br />

veriehen vor <strong>de</strong>n laeuten do er gesunt waz o<strong>de</strong>r an seinem<br />

totpette. vnd mag <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m er da gelten solt. erzeugen<br />

selbe dritten er hat sein gulte behabt, vnd hat die siben<br />

gezevg verleit.<br />

\M} erben niht gelten füllen.<br />

10» Ipjevpheit. n °ch raub, noch spil. vnd wücher. <strong>de</strong>s ist nie- 5c.<br />

man ze gelten phlichtich für <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn, vnd ob er<br />

wi<strong>de</strong>r das gerichte icht hat getan, ist aver ein schul<strong>de</strong> auf<br />

in erzevget an die die ich vor genennet han. die erzevgten<br />

schul<strong>de</strong> die schüllen die erben <strong>de</strong>m chlager büzzen. vnd<br />

<strong>de</strong>m richter. ist auer dhain schul<strong>de</strong> auf <strong>de</strong>m toten erzevget.<br />

so püzzent auch die erben niht.<br />

•»»»' uon puergfdjefte. |<br />

nd ist daz ein man bürge wirt eines an<strong>de</strong>rn mannes 6-<br />

. IX.<br />

einer vrowen. vnd wirt ine laevte mit im bürge<br />

vnd wer<strong>de</strong>nt si vnverschai<strong>de</strong>nleich pürgen ener <strong>de</strong>r<br />

bechlagt auz in swelhen er wil. aver ein maister <strong>de</strong>r<br />

haizzet diuus adrianus. <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s lantrechtes vil gemachet<br />

hat. <strong>de</strong>r spricliet er schülle si alle an sprechen. U an ez daucht<br />

die laevte dawaer gevaer<strong>de</strong> bei ob ich einen an spraeche vnd<br />

<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn niht. Jst dhainer dar vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r niht hat ze<br />

gelten <strong>de</strong>s schüllen die an<strong>de</strong>rn qeleich scha<strong>de</strong>n han. vnd<br />

swelher stirbet vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n pürgen. <strong>de</strong>s erben schüllen<br />

sein tail gelten, an seinev lehen da giltet nieman von.<br />

Wan vmbe sein selbes schul<strong>de</strong>, vnd hat <strong>de</strong>r niht ze vergelten<br />

<strong>de</strong>s pürgen si wor<strong>de</strong>n sint. si müzzen selbe gelten.


- 4 0 - *<br />

vnd ist daz er <strong>de</strong>s gicht daz si niht sein bürgen wor<strong>de</strong>n<br />

sein. Des süllen si in vberzevgen selbe dritte, vnd habent<br />

si nieman <strong>de</strong>r in helfe bere<strong>de</strong>n, si helfent ein an<strong>de</strong>r wol.<br />

vmbe die schul<strong>de</strong>, vnd sprichet ein man ich wil einen<br />

pürgen setzen <strong>de</strong>r ist an<strong>de</strong>rswa gesezzen. wil man recht<br />

da mit tun. so sol ener seinen prief sen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>m er<br />

bürge wirt. vnd mit insigel daz ist gewiz. Sen<strong>de</strong>t aver<br />

er poten <strong>de</strong>m man <strong>de</strong>r daz lobt an : nner stat. Da sol<br />

er die laeut zu nemen. ob er laugen w He mit <strong>de</strong>n mann<br />

xvi* in vber zevge. Vnd ist | <strong>de</strong>r man ieman. bürge gewesen,<br />

die erben müzzen enem gelten gein <strong>de</strong>n. er pürge waz.<br />

Ern habe daz auz genomen mit beschai<strong>de</strong>n Worten also<br />

ich wir<strong>de</strong> gein ew bürge also vnd stirbe ich ich AVÜ daz<br />

mein erben ledich sein.<br />

kr iuh.t erbe ber n,cüc ntljt.<br />

Swsp.<br />

ist daz ein man stirbet vnd gelten sol. vnd lat J"<br />

niht hin<strong>de</strong>r im damit sein weip o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r sein erben<br />

von vergelten mugen. die sint <strong>de</strong>s geltes ledich.<br />

vor got. vnd vor <strong>de</strong>n laevten. vnd ist daz daz weip<br />

einen an<strong>de</strong>rn man nimet vnd geben ir ir vreun<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r<br />

gut <strong>de</strong>s si e niht hete. <strong>de</strong>r man noch daz weib engelten<br />

niht <strong>de</strong>s vo<strong>de</strong>rn niannes gülte wan also got bai<strong>de</strong>v geschün<strong>de</strong>t.<br />

Gewinnent auch die erben dar nach gut. die geltent<br />

auch niht. wan als si got geschünt.<br />

fcer mau iß kr fromm matflcr unti uon.t.<br />

13» ?£nd stirbet einem man sein weip. .vnd sol er gelten, vnd 9.<br />

hat niht ze gelten, vnd nimet er ein an<strong>de</strong>r weip. vnd<br />

geit im <strong>de</strong>v vaern<strong>de</strong>v gut er giltet von vaern<strong>de</strong>n gute wol.<br />

daz ist da von daz <strong>de</strong>r man seines weibes vogt ist. vnd<br />

ir maister. ueit <strong>de</strong>m manne sein weip an<strong>de</strong>r gut. <strong>de</strong>nne<br />

vaern<strong>de</strong>v gut. davon enmag er niht vergelten wan nach ir<br />

willen, hat auer si erben die <strong>de</strong>s gutes wartun<strong>de</strong> sint<br />

nach ir to<strong>de</strong> so enmag ez <strong>de</strong>r mau niht an wer<strong>de</strong>n vmbe<br />

sein erer gulte.<br />

7


— 41 —<br />

Swsp.<br />

fol Iren tvbtn gelten.<br />

14» Gewinnent aver si erben samit die weil die lebent so wirt<br />

xvi* | er <strong>de</strong>z gutes wol an. Würbet ein man so ist man <strong>de</strong>n 10.<br />

erben schulldich. swaz man im gelten schol<strong>de</strong> die man<br />

behaben mag. als reclit ist. . "<br />

btx an .tont ridjtcr unb an tont fronuoten frntclt.<br />

15 dir **•<br />

www er borget, o<strong>de</strong>r entlehent <strong>de</strong>r sol daz gelten, vnd XI.<br />

swaz er lobt daz sol er staet halten. Wil aver laugen<br />

so sol man in vberzeugen als recht ist. Swaz aver vor<br />

geschiht da sol man in vberzeugen—als reclit ist. Swaz<br />

aver vor geschiht da sol man niht vmbe swern. nur bei<br />

<strong>de</strong>m ai<strong>de</strong> sagen, ez ge <strong>de</strong>m manne <strong>de</strong>nne an <strong>de</strong>n leib,<br />

o<strong>de</strong>r an seines leibes ein tail. \nd ist daz man Yraeuelt<br />

x11 -<br />

an <strong>de</strong>m richter o<strong>de</strong>r an seinen poten. man ist im zwaier<br />

biizze schuldich <strong>de</strong>r igleich man niht. wan eine hat. Swa<br />

man siben man ze zevge nimet da sol man drei richter<br />

für zwene nemen. vnd sein poten alsam.<br />

Wit fidj rin man utrfprtdjft. ^<br />

**>• Wiemen mag im selben an<strong>de</strong>r recht enverfen <strong>de</strong>nne als<br />

man geporn ist. er mag auch mit vntat tun. daz er<br />

ein poeser recht gewinnet als wir hernach wo! gesagen.<br />

Ein man mag sich versprechen vor gerichte daz er poeser<br />

recht clanne ob er swige. Ein isleich <strong>de</strong>ich chint behaltet<br />

seines vater recht.<br />

Xlu * 1<br />

man }t gqcugcn ucnucvfcn fol.<br />

xiu.<br />

* Wir süllen euch weisen wer nicht gezeug mag gesein. XIV.<br />

<strong>de</strong>v chint die niht zu irren iarn chomen sint. vnd weip.<br />

wan j vmbe etleiche sache die wir hernach genennen, vnd<br />

puben vnd die so tumpe sint. Daz ir vreun<strong>de</strong> in ir gut<br />

vor gerichte habent an gewunnen daz si ir phlaeger sint.<br />

vnd daz es von ir tinnphait <strong>de</strong>r zu chomen ist. vnd die<br />

' ^ •;


— 42 —<br />

\?i<br />

xvii J<br />

vnsinig sint. vnd blin<strong>de</strong>n, vnd toren die nicht gehörent<br />

vnd stummen, vnd verpannen laevt vnd veraechte laevte.<br />

vnd mainod laeute die vor gericht vberzevget sint. die<br />

enmugen niht alle gezevg sein.<br />

luv Mtcr trbct üc* djtttks pot.<br />

Stirbet einem vater sein chint vnd hat er we<strong>de</strong>r chint<br />

noch weip. <strong>de</strong>r vater erbet <strong>de</strong>s svnes gut. <strong>de</strong>s enmag<br />

sein prü<strong>de</strong>r niht geerben. daz ist davon daz ez von <strong>de</strong>m<br />

vater dar ist chomen. vnd" hat <strong>de</strong>r man an<strong>de</strong>r gut gewunnen<br />

an<strong>de</strong>rs danne daz im <strong>de</strong>r vater gab. vnd [ge\<br />

gan im got geschaeftes er geit daz gut mit gesun<strong>de</strong>m<br />

leibe, vnd an seinem totpette swem er wil. vnd i,st daz<br />

er niht damit geschafFet hat. die naechsten erben die<br />

süllen daz gut nemen. vnd schullen <strong>de</strong>r sele ir tail geben,<br />

vnd dar nach <strong>de</strong>n levten gelteri. vnd <strong>de</strong>n prü<strong>de</strong>m ir tail.<br />

da von wirt <strong>de</strong>n prü<strong>de</strong>m ir tail daz ez <strong>de</strong>r prü<strong>de</strong>r er arbaitte<br />

hat. Jst we<strong>de</strong>r vater noch prü<strong>de</strong>r da so nement<br />

ez die naechsten erben ein isleich mensch ist | sein erbe<br />

vntz er gereichen mag hintz <strong>de</strong>r siben<strong>de</strong>n sippe. als daz<br />

püch hie vor seit.<br />

tute tm djtnt tmter tmb muoter erbe tiernmrdjen mag.<br />

£z mag ein chint seines vater gut o<strong>de</strong>r seiner müter<br />

erbe verwurchen. mit vier dingen, daz ist eines ob <strong>de</strong>r<br />

vater hat ein weib <strong>de</strong>v ist sein stevfmüter. ob <strong>de</strong>r sun<br />

bei ir leit. o<strong>de</strong>r bei einem ledigen weibe die <strong>de</strong>r vater<br />

hat gehabet, so hat er alles daz erbe verwürchet <strong>de</strong>s er von<br />

im wartun<strong>de</strong>waz. Daerzevgenwirmit daui<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r chunigen<br />

buche, daz absolon <strong>de</strong>r schone bei dauidis seines vater<br />

frevndinne sündichleichen lach, vnd wizzentleich da mit<br />

verworcht er seine hul<strong>de</strong> vnd sein erbe. Absolon verworcht<br />

auch seines vater hul<strong>de</strong> vnd sein erbe, daz er seines<br />

leibes ofte varet. Wie er in erslüge da half im got ie<br />

von. vnd ist daz ein sun seinen vater vaehet vnd in in sleuzzet<br />

wi<strong>de</strong>r recht vnd stirbet er in <strong>de</strong>r vanchnüzze. Der sun<br />

aver sein erbe verlorn, vnd ist daz ein sun seinen vater<br />

vor gerichte ansprichet er hab im getan sogtanew dinch


— 43 —<br />

<strong>de</strong>v <strong>de</strong>m vater an <strong>de</strong>n leib gant. vnd enmag er sein niht<br />

vberwin<strong>de</strong>n er hat sein erbe verlorn, mit disen dingen<br />

verwürchet ein isleich erbe gut daz er erben sol. Illit disen<br />

xvii i dingen verwürchet | sich ein vater gein seinen chin<strong>de</strong>. daz<br />

er bei seinem lebentigen leibe von seinem gütmüz schai<strong>de</strong>n.<br />

vnd tritt <strong>de</strong>r sune an sein stat. vnd sol <strong>de</strong>m vater die<br />

nottürfft geben, vnd sol im die mit eren geben nach <strong>de</strong>n<br />

ern als er da gelebt hat.<br />

Wit ritt pucrgc htmtt antnmrtcn fol.<br />

Swsp.<br />

«0, SVVer bürge hat <strong>de</strong>r sol antwurten für alle die die Burch- 16.<br />

. XVJI.<br />

lehen dar auf habent si sitzent darauf o<strong>de</strong>r niht. vnd für<br />

alle die die darauf in seinem schirme sint. o<strong>de</strong>r in seiner<br />

chost sint. vnd swer in verpevtet ze behalten <strong>de</strong>n sol er<br />

niht wan vber nacht behalten vnd tut er <strong>de</strong>s niht. daz ist<br />

wi<strong>de</strong>r recht.<br />

fccr fumbe urteil.<br />

*!• Die swabe setzent wol vrteil vn<strong>de</strong>r in selben, auf 17.<br />

swaebischer er<strong>de</strong> <strong>de</strong>v recht ist. vnd ziehent sew wol an<br />

ein hoher gerichte. Daz gerichte müzzen si nemen vnd<br />

habent si halt die minnern volge. Swaewischev recht sun<strong>de</strong>rt<br />

sich niht sächsischem, wan an erbe ze nemen vnd<br />

vrtail ze geben.<br />

Wü} ein ielctrh matt feinen }t morgengab gett.<br />

**• 1 Wu vernement waz ein isleich man von ritters art ig.<br />

inuge seinem weibe ze morgen gäbe gegeben, <strong>de</strong>s morgens<br />

x<br />

an <strong>de</strong>m pette o<strong>de</strong>r so er ze tische o<strong>de</strong>r ob <strong>de</strong>m tische.<br />

*''•** so mag er ir gegeben an seiner erben vrlaub einen chnecht j<br />

vnd ein maget <strong>de</strong>v zu iren iaren chomen sint. vnd zaevn<br />

vnd gezimber ob <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>, vnd als ir man stirbet so sol<br />

si daz ertreich ravmen inner sechs Wochen vnd ob si ez<br />

wil tun ze <strong>de</strong>m dreizgisten vnd sol ez also ravmen daz si<br />

<strong>de</strong>r er<strong>de</strong> niht verwen<strong>de</strong>. iSi sol ez aver pieten ze lösen<br />

nach frumer levte chür. vnd swaz ir die haizzent geben<br />

daz sol si nemen. Hat <strong>de</strong>r man niht erben, so geit <strong>de</strong>r


— 44 —<br />

vreiherre ze morgen gäbe, daz hun<strong>de</strong>rt march giltet. ich<br />

maine fürsten vnd an<strong>de</strong>r vreien herren. die mittern herren<br />

mügen geben daz zehen march giltet. die dienstman <strong>de</strong>r<br />

fürsten daz. fünf march giltet. owaz an<strong>de</strong>rr laeut ist die<br />

mugen niht gegeben. VI an daz beste phaerd ez sei ros<br />

o<strong>de</strong>r ein vihe. Jst ein eigen man ritter er enmag niht<br />

mer gegeben <strong>de</strong>nne ein ros o<strong>de</strong>r ein vihe noch <strong>de</strong>r chaufman<br />

mag niht me gegeben, wan als hie vor gesprochen ist.<br />

W an seines vaern<strong>de</strong>n gutes mag er seinem weib<br />

geben ze morgen gäbe zehen march. vnd ein vihe<br />

o<strong>de</strong>r ein ros vnd an<strong>de</strong>rs niht. Der gepaur <strong>de</strong>r<br />

vrei ist o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r vrei laeute die niht ritter sint. die<br />

mugen gegeben ze morgen gäbe ir weiben ros vnd rin<strong>de</strong>r<br />

vnd ie nur aines o<strong>de</strong>r zehen march. Der aygen man mag<br />

xvüi 1 niht geben Wan ein schaf | o<strong>de</strong>r ein gaiz. o<strong>de</strong>r fünf<br />

Schilling seiner lantphenning. Ein romischer chunich mag<br />

gegeben seiner vrowen ininner o<strong>de</strong>r mer. <strong>de</strong>m ist chain<br />

zal auf gesetzet, geit auer <strong>de</strong>r chunich <strong>de</strong>s reiches gut.<br />

da ^ hat <strong>de</strong>v vrowe niht rechtes an. vnd wirt ein an<strong>de</strong>r<br />

chunich <strong>de</strong>r ez ze recht hat.<br />

33.<br />


— 45 —<br />

xviü i geerbet hat. vnd niht von | <strong>de</strong>r vrowen gute ob gut da<br />

ist ez sei aigen o<strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong>s gut. o<strong>de</strong>r lehen vnd <strong>de</strong>s<br />

da niht ist <strong>de</strong>s sint die erben ledich. vnd ist daz ir man<br />

stirbet vnd wirt si ir morgen gäbe an nach seinem to<strong>de</strong><br />

mit ir guten willen si sol ir dar nach mangeln immer mer.<br />

Don<br />

*•!• " Iieipgedinge mag <strong>de</strong>n frowen nieman geprechen noch 21.<br />

die erben mit <strong>de</strong>n ez ir gegeben ist. stirbet auch ir man<br />

si hat ez doch ze recht vnd verwurchet ez halt ir man<br />

si hat ez doch ze recht vnd verwürchet ez halt ir man/<br />

mit vntat sein gut man enmag ez ir niht an gewinnen. 23.<br />

vnd geit ein man seinem weibe gut zeheistewer o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r<br />

XXI11<br />

gut an vaern<strong>de</strong>s gut. daz gut mag er ir nimmer an wer<strong>de</strong>n,<br />

die weil er an<strong>de</strong>r gut hat. twinget in auer e. haft<br />

not er wirt ez wol an mit recht, weit si im auch sogtan<br />

gut. er sol daz sein e an wer<strong>de</strong>n e daz ir. wirt er auer<br />

an ir gut daz si zu im pracht hat. vnd stirbet <strong>de</strong>r man<br />

vnd mag si erzevgen selbe dritte, daz es ir wille niht<br />

enwaz man sol ir ir gut wi<strong>de</strong>r lazzen vnd swaz daz gut<br />

vergolten hat. ez ensei daz <strong>de</strong>r man dar ge vnd bere<strong>de</strong><br />

mit sein aines hant. daz [si] im sein*) seite daz er<br />

recht hete. daz ist [da]von gesetzet daz die vrowen vmbe<br />

gut niht mugen gearbaiten als die man vnd auch dar<br />

iii * vnibe | daz <strong>de</strong>n frowen wirser stat süllen si nach <strong>de</strong>m almusen<br />

gen <strong>de</strong>nn <strong>de</strong>n mannen. Wirt ein man mit rechte von 24.<br />

seinem weibe gescliai<strong>de</strong>n vnd daz si bai<strong>de</strong>v niht enwizzen XXIV -<br />

da si bei ein an<strong>de</strong>r ze vnrecht sazzen. si behabet ir<br />

selber gut vnd ir morgengabe. vnd ir leibgedinge daz er<br />

ir gegeben hat auz seinem aygen. mit seiner erben vrlaube.<br />

ob si zu irn tagen chomen warn. »Swelch erbe ze seinen<br />

tagen niht chomeii waz <strong>de</strong>m scha<strong>de</strong>t <strong>de</strong>v stift niht die ez<br />

getan hat.<br />

*) si über <strong>de</strong>r Zeile; sein anscheinend korrigirt uns sein.


— 46 —<br />

tuv fthxtm fmmk pot<br />

25* ßt nd ist daz ein man sein vreiez gut wil schaffen nach<br />

seinem to<strong>de</strong>. wil er ez im sicher machen er sol im<br />

mit geschrift geben als hie vor vmbe leibgedinge geredt<br />

ist. o<strong>de</strong>r er sol für seinen richter gen o<strong>de</strong>r für seinen<br />

herren. vnd sol die gezevge laiten vnd an<strong>de</strong>r die da<br />

bei bewesen sein. Wil auer er ez im gar staet machen<br />

so setze im einen zins drauz da mit hat er die<br />

gwer in seiner hant vnd enmag daz gut niht Verliesen mit<br />

rechte, hat er auer erben die versprechent ez ob si wellen<br />

o<strong>de</strong>r si mugen sich versavmen. Vnd ist daz in ein ehaft<br />

not an get <strong>de</strong>r dise stift getan hat <strong>de</strong>r sol sein gut an<br />

greiffen. vnd sol sein ehaft not da mit gepüzzen. vnd<br />

xvüi* wil daz iener | wem so sol er varn für <strong>de</strong>n herren o<strong>de</strong>r<br />

für <strong>de</strong>n richter. vnd sol da bere<strong>de</strong>n sein ehaft not. daz<br />

ist hunger vnd vrost. vnd daz es an sein schul<strong>de</strong> sei. als<br />

er daz tut so sol <strong>de</strong>r richter ienen gepieten. daz er in<br />

dar an niht irre so wirt er sein gut mit rechte an. vnd<br />

swer ez gewinnet <strong>de</strong>r hat recht dar zu. Ez mag <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m<br />

<strong>de</strong>v stift gegeben ist verwürchen wi<strong>de</strong>r enen <strong>de</strong>r si im da<br />

gab. daz si im slechtes ledik wirt. also daz püch da<br />

vor sprichet. Wie ein man sein erbe verwürchet. also<br />

verwürchet er auch ditz gut. Dev stift haizzet staet <strong>de</strong>v<br />

vor <strong>de</strong>m richtaer geschieht;<br />

uon txbt tatlc.<br />

26. Swa ein man stirbet <strong>de</strong>r ein weib laet vnd niht chin<strong>de</strong>.<br />

die erben süllen zu <strong>de</strong>r witwen auf daz gut varn vntz ze<br />

<strong>de</strong>m dreizzgistem durch daz si bewarn daz <strong>de</strong>s gutes icht<br />

verlorn wer<strong>de</strong>, <strong>de</strong>s si angepürt. Mit ir rate sol <strong>de</strong>v vrawe<br />

die begrebnüzz began. vnd sol si in <strong>de</strong>m gute sitzen, vntz<br />

ze <strong>de</strong>m dreizzgisten von <strong>de</strong>m erbe sol man alrest gelten<br />

<strong>de</strong>m gesin<strong>de</strong> ir verdientes Ion. als in gepürt. vntz an<br />

<strong>de</strong>n tach daz ir herre starb, vnd sol man daz gesin<strong>de</strong><br />

behalten vntz an <strong>de</strong>n dreizzgisten daz si sich mugen bestaten.<br />

Wil aver <strong>de</strong>r erbe so süllen s voll dienen, vnd


— 47 —<br />

Swsp.<br />

iiu • volles | Ion haben, ist im ze [vil] lones gegeben <strong>de</strong>s<br />

dürfen si niht wi<strong>de</strong>r geben ob man si lat vor ir zils. behabt<br />

man in ir Ion von einem iar. o<strong>de</strong>r von einem maeno<strong>de</strong>.<br />

daz sulln si auf <strong>de</strong>n heiligen behaben. Swer auf genad<br />

gedient hat <strong>de</strong>r müz <strong>de</strong>n erben gna<strong>de</strong>n manen. Stirbet 25b.<br />

auch <strong>de</strong>r gemiett man. e. er sein Ion verdiene daz im gelobet<br />

waz. man ist seinen erben nimer lones schuldich<br />

wan als er verdient hat vnd im gepürt zu <strong>de</strong>r zeit do<br />

er starp.<br />

J0arnach müz <strong>de</strong>v.vrawe tailen gegen <strong>de</strong>n erben die hofspeiz.<br />

<strong>de</strong>v nach <strong>de</strong>m dreizzgistem beleibet, swa si ez<br />

hat. o<strong>de</strong>r swa si an<strong>de</strong>rswa ist <strong>de</strong>nne in ir gwalt. So sol<br />

<strong>de</strong>v vrowe sein ros gesatelt o<strong>de</strong>r sein phaer<strong>de</strong> daz peste<br />

daz er hete. vnd <strong>de</strong>n pesten harnach. <strong>de</strong>n er hete ze<br />

seinem leibe, vnd sein pestes swert daz sol er geben<br />

seinem herrn ob er ein dienstman waz. Darnach sol si<br />

geben <strong>de</strong>n erben einen polster ein pette ein chüsse. vnd<br />

zwai leilachen vnd ein tischlachen vnd ein padlachen vnd<br />

zwai pekche vnd zwo twehel. ditz ist ein gemaine hinvart.<br />

ze geben vnd ist auch recht. Ez setzent die laeute<br />

"" * maniger hante dinch dazu, daz doch | dar zu niht gehöret.<br />

Swa <strong>de</strong>v vrawe <strong>de</strong>r dinge niht enhat. <strong>de</strong>r sol si<br />

niht geben, ob si ir vnschul<strong>de</strong> dar zu tut. daz si ez<br />

niht enhabe. si müz vmbe igleich dinch sun<strong>de</strong>rleich ir<br />

ait tun. Swaz auer man si beweisen mag. da nimt man<br />

irs rechten niht vmbe.<br />

DOU tot leibt.<br />

a TO zwen man o<strong>de</strong>r mer. zu einem toteleib geporn sint. 26.<br />

<strong>de</strong>r eltist nimt daz swert vor hin dan. daz an<strong>de</strong>r tailent "<br />

s i geleich. Swa zwen o<strong>de</strong>r mer ein gut tailent mit einan<strong>de</strong>r,<br />

da sol <strong>de</strong>r eltist tailen. vnd <strong>de</strong>r iungisten welen.<br />

öwa die süne zu irn iaren niht chomen sint. ir eltister<br />

ebenpürtich nimet die totleib eine vnd ist <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> vogt<br />

dar an vntz zi zu irn iaren chöment. so sol er ez in<br />

Wi<strong>de</strong>r geben, vnd alles ir gut vnd sol in beraiten war er


— 48 —<br />

ez getan o<strong>de</strong>r verpi<strong>de</strong>rbet habe, o<strong>de</strong>r ob er ez im mit<br />

raub o<strong>de</strong>r mit teubhait abe gebrochen sei. o<strong>de</strong>r von vngeluche<br />

an sein schul<strong>de</strong> genomen si. er ist auch <strong>de</strong>r witpwen<br />

vor munt die weil si an man ist. ob si wil. vnd<br />

ob er ir ebenpürtich ist.<br />

totleib sol <strong>de</strong>v frowe ir morgengabe nemen<br />

alles daz zu <strong>de</strong>m vaern<strong>de</strong>m | höret, daz sint<br />

schaf vnd gaizze vnd swein vnd rin<strong>de</strong>r vnd gense vnd<br />

hvner vnd alles gevügel. vnd catzen vnd garn. vnd swaz<br />

sei an geuelt vnd garn vnd <strong>de</strong>v pette <strong>de</strong>v si dar pracht<br />

polster chüsse <strong>de</strong>v leilachen tischlachen, badlachen pekche.<br />

vnd ellev weibleichev chlai<strong>de</strong>r. vingerlein. armeschilt.<br />

schappel saelter vnd ellev püch <strong>de</strong>v ze gotes dienst hörent.<br />

si<strong>de</strong>ln vnd la<strong>de</strong>n die niht an genagelt sein, tebich und<br />

vmbehang vnd alles geben<strong>de</strong>, vnd maentel vnd rökche<br />

Ditz ist daz zu vrawen vaern<strong>de</strong>n gut gehöret. Noch ist<br />

maeniger han<strong>de</strong> dinche daz si angehöret pursten schaere<br />

spiegel vnd versnitew tüch ze chlai<strong>de</strong>rn. ist da golt o<strong>de</strong>r<br />

silber vnvenvorcht daz höret die erben an die dar zu<br />

gehörent. vnd niht die vrowen. Swa <strong>de</strong>r wirt <strong>de</strong>r dinge<br />

dhaines versetzet hat daz schüllen die erben lösen, ob<br />

20» b ez si an gepürt. vnd die vrawe niht. illunhet man ein<br />

chint daz vn<strong>de</strong>r siben iarn ist. vert ez vn<strong>de</strong>r viertzehen<br />

iarn auz ez behalt lehen recht vnd alles daz<br />

erben solte. ob ez sich nie gemiinchet hete. ditz recht<br />

hat ein iunchvrowe auer niht wan vn<strong>de</strong>r zwelf iaren.<br />

Begeit auer sich ein chnab vber viertzehen iar. <strong>de</strong>r<br />

hat j sich A r on lantrecht. vnd lehen reht verzigen vnd<br />

von erbetail seiner lehen sint <strong>de</strong>m herren ledich. vnd seinen<br />

naechsten erben wirt daz erbe, <strong>de</strong>v iunchvrowe hat daz<br />

selbe recht so si chümet vber zwelf iar. laugent aver si<br />

daz si niht sei chomen zu <strong>de</strong>n iaren als ich hie vor<br />

gesprochen han. so sol man mit vater o<strong>de</strong>r mit<br />

müter o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r Irev mage o<strong>de</strong>r mit einem <strong>de</strong>r ez<br />

weiz <strong>de</strong>r selb dritte dar gat. vnd swert daz si als alt<br />

sei. als ich vor gesprochen han. so habent si ir recht<br />

verlorn, hat man niht gezevge so sol man <strong>de</strong>n chnaben


— 49 —<br />

mit disen dingen vberzevgen. man sol in greiffen oben an<br />

<strong>de</strong>n munt vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r nasen. vin<strong>de</strong>t man da chlaines har.<br />

daz ist ein gezevg. man sol im greiffen vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>v vchsen.<br />

vin<strong>de</strong>t man daz har. daz ist <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r zevge. man sol<br />

im greiffen zwischen <strong>de</strong>v pain oberhalb seiner gescliaepf<strong>de</strong><br />

vin<strong>de</strong>t man da chlaines liar. daz ist <strong>de</strong>r dritte zevge. da<br />

mit ist behabt daz er viertzehen iar alt sei. o<strong>de</strong>r elter,<br />

<strong>de</strong>v iunchvrowen mag man niht vberzevgen mit disen drein<br />

dingen man sol sei mit zevgen vberzevgen als hie vor gere<strong>de</strong>t<br />

ist. Swie alt <strong>de</strong>r chnabe o<strong>de</strong>r iunchvrawe ist tünt<br />

1 si sich in geistleiches leben, daz j wan<strong>de</strong>l haben ze einem<br />

iare. Vnd varn si vor <strong>de</strong>m iare auz si habent ir rechtes<br />

niht verlorn, man mag <strong>de</strong>n chnaben vberzevgen mit <strong>de</strong>n<br />

prä<strong>de</strong>rn die mit im gewesen sint. in <strong>de</strong>m leben, da er<br />

inne waz ob er iar vnd tag o<strong>de</strong>r mer in <strong>de</strong>m leben gewesen<br />

ist. vnd sagent daz vor ir maisterschefte bei ir<br />

gehorsam, <strong>de</strong>r iungelinch hat auer sein recht verlorn,<br />

vnd muz mit recht münch sein vntz an seinem to<strong>de</strong>. o<strong>de</strong>r<br />

er miiz gotes abentrünner sein, von ewen ze ewen. da<br />

sullen wir ew sagen von <strong>de</strong>r re<strong>de</strong>, ein gut bispel. [von <strong>de</strong>r)<br />

Nwenne sich ein man becheret vnd danne von got wil<br />

cheren wi<strong>de</strong>r in die werlt wie <strong>de</strong>m gelinget.<br />

0<br />

(l^z waz ein reich sündik man.<br />

<strong>de</strong>n sere riwen began.<br />

Sein grozze missetate.<br />

er gie durch gute rate.<br />

Da er einen einsi<strong>de</strong>l vant.<br />

Durch <strong>de</strong>s rat wart er zehant<br />

Des ainsi<strong>de</strong>l hauzgenoz.<br />

Nu seht wa in <strong>de</strong>r not verdroz.<br />

Darnach wol vber ein iar.<br />

er gedacht ich Aveiz AVOI fürwar.<br />

Minnet got <strong>de</strong>r lebentich ist.<br />

Cr het disen man niht.<br />

daz lange iar also verlan.<br />

Cr hete etwaz durli in getan<br />

fickcr, Spiegel etc. 4


x 2<br />

v > 2 o<br />

v - 30<br />

— 50 —<br />

So lange so er in <strong>de</strong>m leben gewesen ist.<br />

Daz ich gesehen hete ob christ.<br />

Seiner gute naeme dhein war.<br />

Do gie <strong>de</strong>r einsi<strong>de</strong>l dar. |<br />

Do er saz in sölhen gedanchen.<br />

vnd wolt im <strong>de</strong>r wanchen.<br />

Gern han gemachet püz.<br />

Cr sprach trit her auf meinen fuz.<br />

Vnd hiez im auf sehen.<br />

Er pat in also da veriehen.<br />

Waz er da gesehen hete.<br />

Do sprach <strong>de</strong>r vnstaete.<br />

Jch sihe einen tumben man.<br />

Der selbe enmag noch enchan.<br />

Ein pur<strong>de</strong> holtzes niht erwegen.<br />

Vnd wil noch mere dar zu legen.<br />

Vnd ge<strong>de</strong>ncliet doch er süll si tragen. ,<br />

(laz ich im gar wil wi<strong>de</strong>r sagen.<br />

Nu sage mir waz da mere sei.<br />

Da stet ein an<strong>de</strong>r man da bei.<br />

Der ist zu einem wazzer chomen.<br />

Vnd hat einen aimer genomen.<br />

Da ist niht po<strong>de</strong>ms inne.<br />

Daz er wazzer da mit gewinne.<br />

Des versuchet er vil.<br />

v. 40 So er danne auf heuen wil.<br />

So hat er dar inne wazzers niht.<br />

Sihest tu auer an<strong>de</strong>rs icht.<br />

Ja sprach er ietza.<br />

zwen man die sint nu da.<br />

ein ein tür gegangen.<br />

Vnd tragent ein Stangen.<br />

[llles twerchs vor in.<br />

Vnd doch nimmer dar in.<br />

JSi ehern danne ein ekke für.<br />

Swsp.


v< 50<br />

xx 3<br />

Vl 60<br />

Vi 7 °<br />

T " 80<br />

— 51 —<br />

So stent si lange vor <strong>de</strong>r tür.<br />

Nu wellent si neben ein an<strong>de</strong>r gan.'<br />

Des müzz'en si da vor bestan.<br />

Diü<strong>de</strong>r sprach <strong>de</strong>r einsi<strong>de</strong>l gelaub mich.<br />

Uev dinch betaevtent ellev dich.<br />

ftlso du" mir beichtich wur<strong>de</strong>.<br />

Do waz <strong>de</strong>in sün<strong>de</strong> als am ein pur<strong>de</strong>. j<br />

Dev dir zetragen weer.<br />

J)ai<strong>de</strong> grozz vnd swaer.<br />

Nu wil du zu <strong>de</strong>inem scha<strong>de</strong>n.<br />

Lai<strong>de</strong>r mer dar zu la<strong>de</strong>n.<br />

Des müz dir als <strong>de</strong>m geschehen.<br />

<strong>de</strong>n du mit <strong>de</strong>r pur<strong>de</strong> hast gesehen.<br />

Nwaz ich dir gutes ie geriet.<br />

So <strong>de</strong>v re<strong>de</strong> von meinem mun<strong>de</strong> schiet.<br />

So für si durch <strong>de</strong>inev oren.<br />

Vil rechte als einen toren.<br />

Vnd als daz durch <strong>de</strong>n aimer tut.<br />

(lu hast einen pösen müt.<br />

ör wil niht <strong>de</strong>s behaben.<br />

daz sein sele solte laben.<br />

die die stange twerhs vor in habent<br />

vnd da von vor <strong>de</strong>r tür stant.<br />

daz ist <strong>de</strong>in alter vnd <strong>de</strong>in iugent<br />

die heten <strong>de</strong>in vntugent.<br />

daz du in <strong>de</strong>iner iugent waere.<br />

ein vil vbel sündaer.<br />

Nu pist du alt vnd tust als am.<br />

<strong>de</strong>s müste lei<strong>de</strong>n die schäm<br />

\or ewigen lebens tür.<br />

Seit du mit guten werchen für.<br />

<strong>de</strong>in iugent niht gechert hast.<br />

Vnd in <strong>de</strong>m alter noch da neben wast.<br />

Vnd noch niht pesserst <strong>de</strong>inen sin.<br />

<strong>de</strong>s chüinest tu nimmer mer dar in.<br />

4*<br />

Swsp.


— 52 -<br />

<strong>de</strong>v stang ist <strong>de</strong>s tievels rat.<br />

<strong>de</strong>v dich ze <strong>de</strong>r tür niht in lat.<br />

da <strong>de</strong>v gotes gesegente chint.<br />

. Illit frev<strong>de</strong>n ewichleich sint.<br />

üo <strong>de</strong>r sun<strong>de</strong>r<br />

v 90 von im so grozzev mer.<br />

Bei <strong>de</strong>v sach vnd wol vernam.<br />

Do wart er got gehorsam.<br />

Vnd belaib dar an so staete.<br />

daz all sein guttaete.<br />

Lv namen vntz an [ seinen tot.<br />

Vnd half <strong>de</strong>r sele auz grozzer not:<br />

nie ist ditz pispel auz. da sol ein isleich man an ge<strong>de</strong>nchen<br />

vnd swaz er got enthaizze guter dinge daz sol er<br />

laisten.<br />

kr fio) in tjetötleid) leben tiurt an feins nidp nrlnub.<br />

1O jÜ^k^ e* n man em we *P ze <strong>de</strong>ichen dingen vnd begeit<br />

5£Jer sich in einen or<strong>de</strong>n an ir willen vnd vor<strong>de</strong>rt si<br />

in ze recht auz <strong>de</strong>m leben sein lantrecht hat er behalten<br />

vnd niht seinev lehen. Dev sint <strong>de</strong>n herren ledig.<br />

Wan ein man mag seinen herschilt wo! ni<strong>de</strong>r legen, an<br />

seines weibes vrlaub. daz ist ob sich ein man <strong>de</strong>s swertes<br />

gelaubet vnd alles wertleiches geschaef<strong>de</strong>s vnd doch bei<br />

seinem weibe beleibet.<br />

totlrib.<br />

31 • Swelch man von ritters art niht enist <strong>de</strong>r hat <strong>de</strong>s herschiltes<br />

niht. <strong>de</strong>r erbet doch swaz er erben sol. an totleibe<br />

<strong>de</strong>r mag er niht geerben. totleibe haizzet daz. swaz<br />

ein man laet von vaern<strong>de</strong>m gut vnd von an<strong>de</strong>rn dingen,<br />

<strong>de</strong>v ich hie vor genennet han.<br />

2<br />

kr anc erben ftirbet.<br />

32» Swa ein mensch an geschaef<strong>de</strong> stirbet ez sei weib o<strong>de</strong>r ^<br />

man die aa erben sterbent swaz die hin<strong>de</strong>r in lant gutes


— 53 —<br />

ez sei vaern<strong>de</strong>s gut o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r gut. daz sol man antwurten<br />

<strong>de</strong>m lierren. <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s herre ist. ob er ez<br />

aishet. daz sol man tun nach <strong>de</strong>mj dreizzgistem. ob im,<br />

da ist <strong>de</strong>r gewiz sei. <strong>de</strong>r sich <strong>de</strong>s gutes vn<strong>de</strong>r win<strong>de</strong>,<br />

<strong>de</strong>m sol ez <strong>de</strong>r lazzen vntz zu <strong>de</strong>m dreizzgistem. vnd ist<br />

da niemen <strong>de</strong>r sich sein vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>. so sol ez sich <strong>de</strong>r<br />

herre vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n mit seinen poten vnd sol daz gut in<br />

seiner [hant] haben iar vnd tag vnvertan. vnd sol warten ob<br />

sich iemen dar zu ziehe mit recht inner iar vnd tage,<br />

<strong>de</strong>r herre eher ez in seinen nütz, ez ensei danne also<br />

daz <strong>de</strong>n lierren ehaft not letze, daz ist vanclmüsse. o<strong>de</strong>r<br />

ob er in <strong>de</strong>s reiches dienst ist. o<strong>de</strong>r in gotes dienst<br />

auzzerhalb lan<strong>de</strong>s o<strong>de</strong>r siechtüm irrent in die vier dinch.<br />

Swsp.<br />

so man sein warten vntz er dar zu komen mag. alle xxx'l.<br />

tevtz laevt mugen sich versinnen an ir erbe inner dreizzich<br />

iarn an <strong>de</strong>n chunich <strong>de</strong>r daz reich hat. vnd die swabe.<br />

daz reich vnd die swabe mügen sich nimmer versavmen<br />

an ir erbe die weil si ez erzevgen mugen. Ditz recht<br />

gab <strong>de</strong>r chunich charlen <strong>de</strong>n swaben. daz geschach ze<br />

einen Zeiten vor rome. daz waz ze <strong>de</strong>n selben Zeiten do<br />

romaer vbel taten, an <strong>de</strong>m babst leon <strong>de</strong>r waz chunich<br />

charles prü<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n viengen die vbeln romaer in sant<br />

Peters münster vnd | prachen im auz die ovgen. <strong>de</strong>r<br />

Babst schiet traurichleich von rome vnd vant <strong>de</strong>n chunich<br />

ze tvschen lanten. ze einer stat haizzet ingelnhaim. vnd<br />

chlagt im da sein not. <strong>de</strong>m chaiser waz lait vmb seinen<br />

prii<strong>de</strong>r. vnd chlagt in als er von recht solt vnd gepot<br />

einen hof hintz megentze. da swüren sein fürsten vnd die<br />

herren vnd <strong>de</strong>s reiches dienstman mit im ein hervart für rome.<br />

Hömaer satzten sich ze were. ze <strong>de</strong>n Zeiten waz ein hertzoge<br />

ze swaben. <strong>de</strong>r Avaz gehaizzen <strong>de</strong>r herzöge Gerolt<br />

von swaben <strong>de</strong>r waz ein also bi<strong>de</strong>rwe man. daz in <strong>de</strong>r<br />

chunich charl gern sähe swa er solt streiten <strong>de</strong>s paitte<br />

<strong>de</strong>r chunich charl drei tage. e. er füre für rome. die herren<br />

sprachen ze <strong>de</strong>m chunige herre wir ligen mit laster hie<br />

daz wir Rome an sehen, vnd <strong>de</strong>rfür niht enchomet. <strong>de</strong>r<br />

chunich sprach paitte eines mannes <strong>de</strong>r vns ein nutze man<br />

32


xxi 3<br />

— 54 —<br />

wirt. kSi sprachen wer daz waer. er sprach daz ist <strong>de</strong>r<br />

Hertzog Gerolt von swaben daz geviel <strong>de</strong>m herren wol.<br />

<strong>de</strong>s vier<strong>de</strong>n tages do chom <strong>de</strong>r clmnich hertzoge von<br />

swaben <strong>de</strong>n enphie <strong>de</strong>r chunich minnichleich er hils in vnd<br />

chüsten in vnd drukchet in zu im er enphalch im seinen<br />

vanen <strong>de</strong>r swabe Hertzog enphie <strong>de</strong>n vanen vröleihen.<br />

er I nam die swabe zu im vnd waz <strong>de</strong>r erste vnd die swabe<br />

die rome besazzen. vnd bei <strong>de</strong>m ersten mit in vachten.<br />

<strong>de</strong>r hertzog vnd die swaben verdienten da vor rome daz<br />

in <strong>de</strong>r clmnich cliarl zwai reht vor allen tevsclien laeuten gab.<br />

Daz ist daz aine daz ich hie vor genennet han. vber<br />

ir erbeschaft so ist daz an<strong>de</strong>r, daz er verlehe <strong>de</strong>n swaben<br />

swa man durch daz reich streiten sol. daz <strong>de</strong>r<br />

hertzog von swaben vor streiten sol. vnd sol die swabe<br />

zu im nemen. vnd ist <strong>de</strong>r hertzoge von swaben da niht<br />

so sol ez tun <strong>de</strong>s reiches marschalch mit <strong>de</strong>n swaben.<br />

vnd an<strong>de</strong>rev reht habent die clmnige <strong>de</strong>n swaben gegeben<br />

die si verdienten mit ir frümcheit die wir hernahe<br />

wol gesagen.<br />

Don tarn laut fite.<br />

Swsp.<br />

33. j Bin isleich man <strong>de</strong>r auz einem lan<strong>de</strong> in ein an<strong>de</strong>rs ?^II<br />

vert. vnd wil vor gericlite recht nemen vmb ein gut daz<br />

in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> leit. er müz nemen recht niht nach seines<br />

lan<strong>de</strong>s recht.<br />

lütt *btv man feines turibes maiftcr i|t.<br />

34. " Ulan vnd weib mügen niht dhein gut haben gezweit. x^iH<br />

stirbet aver <strong>de</strong>r man daz weib erbet liiht wan als ich hie<br />

vor gesprochen han. Ein Aveib mag ir gutes hin gegeben<br />

an ir mannes willen noch ein man seines gutes an sein<br />

weib. wan als hie gesprochen ist.<br />

•rxi' wer erbe la#cn imiej. |<br />

35- " £iin weib mag auch irm manne dliain erbe gegeben<br />

<strong>de</strong>s si dannocli niht geerbet hat. vnd si dannoch wartun<strong>de</strong><br />

ist. also enmag auch <strong>de</strong>r man ir. Also enmag meinen<br />

<strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn chein erbe gegeben, <strong>de</strong>s er niht geerbet hat.<br />

35 '


55<br />

Dhein weib mag auch ze eigen behalten daz ir leibgedinge<br />

ist. noch enmag ez ir erben nach ir to<strong>de</strong> niht gelazzen.<br />

vnd sprichet aver er bei ir lebentigen leibe ez si ir eigen<br />

vnd mag si <strong>de</strong>s niht behaben mit <strong>de</strong>r vnrechten anspräche<br />

hat si daz gut verlorn.<br />

Don UipgcMnge.<br />

Swsp.<br />

3(i. lY^fon leibgedinge süllen wir chürtzleichen sprechen, leib- 36 *<br />

^^/gedinge sint vn<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n. vnd hat ein man von einem<br />

gotes hause ein leibgedinge dar vbersol er brieue nemen<br />

vndlnsigel <strong>de</strong>s capitels vnd ist ein prelate ze <strong>de</strong>m gotes hause<br />

<strong>de</strong>s prief sol er auch nemen. vnd nimt er niht brieue mag<br />

er danne gezivge haben, zwen zu im die daz sahen, vnd<br />

horten daz ez in <strong>de</strong>r lehe <strong>de</strong>r sein gewaltich waz. ze<br />

leihen, <strong>de</strong>s sol er geniezzen. doch sprechen wir daz<br />

priefe pezzer sint <strong>de</strong>nne die gezevge. VVan die , gezeug<br />

sterbent so beleibent die prief lange staete. Swer auch<br />

«x» i y On ] a i en 0( j er von vrawen leipgeding gejwinnet <strong>de</strong>r neme<br />

die selben gewizheit. vnd ist daz ein lay Insigels niht<br />

enhat. so sol man im <strong>de</strong>r stat Insigel geben, ob siz hat<br />

o<strong>de</strong>r seines richters Insigel. o<strong>de</strong>r eines gotes hauses.<br />

swelhes er hat so ist er sicher. Ez mag ein man sein<br />

leibgeding mit <strong>de</strong>m zinse erzeugen ob er in hat gegeben,<br />

als in im <strong>de</strong>r herre auf satzte. Laugent <strong>de</strong>s <strong>de</strong>r herre 36. b<br />

daz sol er erzeugen selbe dritte pi<strong>de</strong>rwer levte. die daz<br />

sahen vnd horten, daz er seinen zins enphie. vnd im<br />

seines rechtens iehe. vnd hat da mit sein leibgedinge<br />

behabt, vnd ist daz ein man leibgedinge gewinnet zwain leiben<br />

o<strong>de</strong>r zu mer leiben Vnd nennet er die leibe vnd beschai<strong>de</strong>t<br />

niht welher nach <strong>de</strong>m leibe niezzen süll <strong>de</strong>r ez in nutz<br />

vnd in gwer hat. vnd stirbet <strong>de</strong>r selbe als vil leibe als<br />

er genennet hat die süllen alle mit ein an<strong>de</strong>r daz gut<br />

niezzen. Wil er auch daz gut anwer<strong>de</strong>n. <strong>de</strong>r ez da gewunnen<br />

hat. die leib mugen in irren niht. er not si mit<br />

gerichte daz ti müzzen <strong>de</strong>m herren die leibgeding aufgeben<br />

o<strong>de</strong>r er verchauffet ir leibgeding als wol. ez ensei also daz<br />

die leibe daz verdinget haben als recht sei ob man im


— 56 —<br />

xxü 2 laugent. o<strong>de</strong>r daz die leibe ir gut dar an | geben haben<br />

so emnag man in niht <strong>de</strong>s gutes enphüren. Man sol aver<br />

<strong>de</strong>n herren daz gut an pitten ob ers gewinnen welle vnd<br />

sol man ez niht naeher geben. Wan als einem an<strong>de</strong>rn vnd<br />

wil er ez niht chauffen so geit ez <strong>de</strong>r man swem er wil.<br />

lavgent <strong>de</strong>r herre daz ez in niht an gepoten sei. <strong>de</strong>s sol<br />

man in vberzevgen selb dritte die ez war wizzen daz ez<br />

in an gepoten sei.<br />

foer auf leljen leib gtMngt leitet.<br />

Swsp.<br />

*••• §wer auz lehen leibgeding leihet da hat iener.nimer an. &•<br />

wan als lange als daz lelien wert, hat auer ener in an<br />

gedinget daz er ez im staeten sol. daz müz er tun mit<br />

recht, mit an<strong>de</strong>rm gute, wan <strong>de</strong>m herren mag daz lehen<br />

ledich wer<strong>de</strong>n, vnd stirbet <strong>de</strong>r <strong>de</strong>v leibgeding hat. vnd<br />

lat er gut hin<strong>de</strong>r im. Swer daz erbet <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>n laevten<br />

daz gelten <strong>de</strong>n ir leibgeding auz <strong>de</strong>r hant ist gegangen<br />

als vil sol er in geben als er wert waz. ditz ist recht,<br />

wan nieman sol <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn betriegen.<br />

Don ardjnmcttttjcu (Erben.<br />

38» iflV verneint vmb ein weip <strong>de</strong>v chint treit. nach ir mannes XXXV.<br />

tö<strong>de</strong>. vnd si berhaft ist. vntz die begrebnüzze. o<strong>de</strong>r<br />

zu <strong>de</strong>m dreizzgisten wirt daz lebendich geborn vnd hat<br />

<strong>de</strong>v vrowe <strong>de</strong>s gezeugen an drin mannen die ez gehört<br />

xxii 3 haben o<strong>de</strong>r an zwain vrowen die | ir arbait gesehen habent.<br />

daz chint behalt <strong>de</strong>s vater erbe, vnd stirbet ez dar nach,<br />

ez erbet auf die müter swaz ez geerbet hat. ob si im<br />

ebenpürtich ist. vnd daz chint hat alles gedinge an <strong>de</strong>s<br />

vater lehen gebrochen swem ez gedinget ist. vnd stirbet<br />

daz chint darnach <strong>de</strong>m herrn sint <strong>de</strong>v lehen ledich. ob daz<br />

chint beweiset wirt. als ich hie vor gesprochen han.<br />

wirt aver ez ze chirchen pracht offenleich. swer ez totes<br />

sieht, <strong>de</strong>r ist seines leibes gezevg.<br />

£)er üen tttdjUr irret fcaj er fein tjuot niljt nerrljauffen<br />

mag.<br />

30. An <strong>de</strong>s Richters vrlaub mag ein man sein aigen wol geben 39.<br />

seinen Erben, vnd leit daz gut auf <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>, o<strong>de</strong>r in x^"


— 57 —<br />

dörfern. er sol behalten ein halbe hübe da man einen<br />

wagen auf gewen<strong>de</strong>n müge. da von sol man <strong>de</strong>m richter<br />

dienen daz ist etwa lantsit. vnd etwa niht. Irret <strong>de</strong>r<br />

richter mit vnrecht. daz <strong>de</strong>r man sein eigen niht gegeben<br />

mag. swenne ein chunich o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>r ob<br />

<strong>de</strong>m richter ist. chümet <strong>de</strong>r in daz lant da daz aigen<br />

inne ist. so sol er varn für <strong>de</strong>n herren. vnd gebe sein<br />

eigen da hin als recht sei. vnd niht wi<strong>de</strong>r recht, vnd<br />

chlage auf <strong>de</strong>n richter daz er in ze vnrecht geirret habe,<br />

vnd <strong>de</strong>r herre sol im seinen scha<strong>de</strong>n | <strong>de</strong>n Richter haizzen<br />

gelten, ob er scha<strong>de</strong>n hab gehabt. Der Richter sol auch<br />

seinem herren püzzen als die da gewonleich sei.<br />

von tm?tttigtn djurtrcn.<br />

öwenne ein weib erste man nimt. gewinnet si chint. e. 40.<br />

ir rechten zeit, man mag daz chint bescheiten an seinem<br />

rechte wan ez ze fru geporn ist. Gewinnet ein weib chint<br />

nach ir mannes to<strong>de</strong> nach ir rechten zeit man mag ez<br />

auch bescheiten. Wan ez ze spate chomen ist.<br />

Don rrrijt foftn<br />

fatuttn.<br />

Swsp. .<br />

ower eines mannes weib behüret o<strong>de</strong>r ledich weip. o<strong>de</strong>r Fehlt,<br />

ei<br />

niaget notzoget. nimt er sei dar nach ze. e. ee. chint<br />

l '<br />

gewinnent si nimmer bei einan<strong>de</strong>r.<br />

Aemphen vnd irrew chint spillaeute vnd alle dievngeleich 41.<br />

XXXVIII<br />

geporn sint. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>vbheit o<strong>de</strong>r raub, <strong>de</strong>n rechten strazl'aub.<br />

suenent o<strong>de</strong>r wi<strong>de</strong>rgebent. vnd si vor gerichte<br />

vberwun<strong>de</strong>n sint. o<strong>de</strong>r die ir leib vnd havt vnd har erledigt<br />

habent. die sint alle rechteloz. die vngelich geporn<br />

gewinnent irr recht, ob si <strong>de</strong>ichen heirat tünt. si<br />

erbent auer niht chain erbe gut.<br />

ucm- toupljctt unb raubt.<br />

«lieman mag <strong>de</strong>n rechten strazraub began. Wan an 42.<br />

dreier han<strong>de</strong> laevten. an | pfafFen an Pylgreinen an chauf-<br />

•aeuten. swer die beraubet auf <strong>de</strong>r strazze <strong>de</strong>n sol man<br />

henken zu <strong>de</strong>r strazze. niht an <strong>de</strong>n galgen da man an<strong>de</strong>r<br />

ta an henchet. an<strong>de</strong>r rauber sol man enthauppen.


— 58 —<br />

Man sol <strong>de</strong>n strazrauwer vber chomen mit <strong>de</strong>m schaube<br />

daz ist daz. daz er geraubet hat. vnd hat man <strong>de</strong>s<br />

niht so sol man in mit <strong>de</strong>n laevten vber chomen. die ez<br />

wars wizzen. halt die es niht gesehen habent. <strong>de</strong>r gezeugen<br />

sol niht wan drei sein, vnd vmbe an<strong>de</strong>rn raub<br />

muz man siben man haben, luisültir hören an wem man<br />

<strong>de</strong>n strazraub mügebegan. daz tut man an pfäffen obsipfaefeich<br />

varnt. recht vmbe schorn. pfaefleich gewant an aller han<strong>de</strong><br />

gewaeffen. Pylgreim die stap vnd taschenvonir levtpriester<br />

genomen habent. chaeufflevte die von lan<strong>de</strong> ze lan<strong>de</strong> varent.<br />

vnd von zungen ze zungen vnd von einem chünirich in daz<br />

an<strong>de</strong>r, an <strong>de</strong>n beget man <strong>de</strong>n rechten strazraub. man<br />

sol allen raub vnd divbhait zwifalt gelten, vnd die selben<br />

gebent si <strong>de</strong>n strazraub wi<strong>de</strong>r mit ir mütwillen si habent<br />

xxiii* dannoch ir reht behalten, vnd müz man in twingen | mit<br />

gerichte so hat er sein recht verlorn, vnd enmag nimmer<br />

mer chainen seines rechten gehelfen vnd sint auch verworfen<br />

zu allr gezeugschaft.<br />

lie auch iar vnd tag in <strong>de</strong>s reiches aecht sint die er-<br />

""1 teilt man alle recht rehtlos man vertailt in aigen vnd<br />

lehen. daz lehen wirt <strong>de</strong>m herren ledich. ob si vormalz<br />

damit icht getan habent. daz eigen <strong>de</strong>m chunige ob er<br />

niht erben hat. vnd ziehent ez die erben niht auz <strong>de</strong>m<br />

chunichleichen gewalt inner iar vnd tage als reht ist mit<br />

gezeugen daz ez ir reht erbe sull sein versavmet er daz<br />

iar. er mag Verliesen mit enen. ez neme im dann ehaft<br />

not. daz er niht für chomen müge die ehaft not sol man<br />

beweisen als reht ist. waz ehaft not sei daz sage wir<br />

ew hernahe.<br />

HÖH eigen.<br />

Dienstmanne aigen mag niht chomen in <strong>de</strong>n chunichleichen<br />

gewalt noch auz ir herren gewalt noch auz ir gotes haeuser<br />

gewalt. Ob si sich verwürchent an ir reht. noch aigener<br />

laevt aigen. daz gevellet ir herren an <strong>de</strong>r si sint. man<br />

sol auer <strong>de</strong>m chlager da von pezzern vnd <strong>de</strong>m richter sein<br />

xxiii 3 recht püzze geben, vnd <strong>de</strong>n laeuten <strong>de</strong>r von gelten. |


Swsp.<br />

chint emnag <strong>de</strong>n vneleichen man nimmer gewinnen. 47.<br />

IIp<br />

'gewinnet <strong>de</strong>r man einen sun vneleich. da mag <strong>de</strong>r "<br />

Babst wol ein e chint auz machen, vnd auch <strong>de</strong>r<br />

kaiser ietwe<strong>de</strong>r nach seinem recht als wir wol gesagen<br />

hernahe. aver we<strong>de</strong>r Babst noch kaiser die enmugen daz<br />

recht nimmer gegeben, daz si ir mage geerben mugen.<br />

als ob si von recht echint waern gewesen, aver gewinnent<br />

si ekint <strong>de</strong>v erbent ir mage wol. ob si ze chin<strong>de</strong>n gemachet<br />

sint. als hie vor geredt ist.<br />

Wtt fcaj Ijat^e eilen tragen fol.<br />

*"• Die ir recht mit tevbhait o<strong>de</strong>r mit strazraub verlorn ha- J 1 ®;<br />

rehll.<br />

bent. ob man die selben raubes o<strong>de</strong>r divpstal an<strong>de</strong>rs<br />

tünt o<strong>de</strong>r ziehent. si enmugen mit ir ai<strong>de</strong> niht vnschuldich<br />

wer<strong>de</strong>n, man sol in vor tailen drei sache. üaz si<br />

si daz haizz eisen tragen o<strong>de</strong>r in einen wallen<strong>de</strong>n kezzel<br />

greiffen vntz an <strong>de</strong>n ellpogen. o<strong>de</strong>r mit einem ehempfen<br />

sich ze wern. ich main <strong>de</strong>n rehten strazraub. als hie vor<br />

geschriben ist.<br />

foer h.erflnd)ttdj wirt.<br />

Swer 'triwelos bere<strong>de</strong>t wirt vor gerichte o<strong>de</strong>r her vluch- r 49 -<br />

tich auz <strong>de</strong>s Reiches dienst, <strong>de</strong>m vertail man sein ere.<br />

vnd sein lehenrecht. A'nd niht seinen leib, vnd also ob<br />

<strong>de</strong>r herre selbe niht enfleAiiet. vleuhet <strong>de</strong>r | herr selbe<br />

nach <strong>de</strong>s A r luchte pricliet man nieman sein recht noch<br />

sein triwe.<br />

wie lang ber man h.an& l)cr haben mag.<br />

/'fl läget ein magt o<strong>de</strong>r witwe ze lantreht o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m ge- 50.<br />

. , . -, . , . , XL1V.<br />

richte vber ir vormunt. daz er sei vngeweltich<br />

hab gemäht, ir aigens. o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ir gutes, vnd wirt<br />

er dar vmbe für gela<strong>de</strong>t ze drein taidingen. vnd<br />

cluunt er niht für an <strong>de</strong>m dritten tage, <strong>de</strong>r llichter sol<br />

im mit vrtail balmun<strong>de</strong>n. daz ist man sol im vertäuen<br />

alle vormuntschaft, vnd alle vogtay daz er niemen phleger<br />

nier mag gesein. so sol <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>r vrowen vormunt


— 60 —<br />

Swsp.<br />

sein, vntz si ir einen genem vnd sol die vrawe ir gutes<br />

gewaltich tun. <strong>de</strong>s si e vngewaltich waz. Als ein man 51.<br />

chümt hintz achtzehen iarn. so hat er seine volle tage.<br />

Wil er so mag er vormunt nemen. wil er er mag sein<br />

auch eripern.<br />

weinte fon* man }t feinen tagen tfyomen ijt.<br />

Alle die weil vnd <strong>de</strong>r man sich mit einem swerte begürten , 52 -<br />

mag. vnd auf ein Ros mit einem schilte vnd mit einem<br />

Schafte besitzen mag. vnd im setzet einen stok zu <strong>de</strong>m<br />

rosse <strong>de</strong>r einer davm eilen hohe ist. vnd man im <strong>de</strong>n stegraif<br />

müz haben, vnd ein meil gereiten mag. die weil mag er<br />

xxiiü' halten | vnd lazzen. als ob er vierzich iar alt waere.<br />

ISwer seinen vormunt für gerichte niht pringet. ez sei r 53 -<br />

man o<strong>de</strong>r weip die enmugen da niht gechlagen. so sol<br />

in <strong>de</strong>r Richter einen an<strong>de</strong>r tag geben, vntz si ir vormunt<br />

bringent. Sümleich laevte iehent. so <strong>de</strong>r man sei secht- , ^<br />

zieh iar alt. so sei er zu seinen tagen chomen. <strong>de</strong>s enist<br />

niht. wir erzivgen mit <strong>de</strong>m salter vnd mit an<strong>de</strong>rr schrift.<br />

daz <strong>de</strong>r man ze seinen vollen tagen ist chomen so er ist<br />

achtzehen iar alt.<br />

fflenue foer ^ungelindj tueip genemen mag an feins<br />

uattr millen.<br />

5O» Swenne <strong>de</strong>r Jungelinch ze vierzehen iarn chomen ist so 55-^<br />

nimt er wol eleich weib. an seines vater willen, vnd hat "<br />

er niht vaters vnd hat an<strong>de</strong>r phleger wi<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>r willen<br />

tut er ez auch wol vnd ist staete. vnd behabt sein lehen<br />

recht wol. also ob si ir vlaisch zu ein an<strong>de</strong>r habent gemischet,<br />

bei<strong>de</strong>v <strong>de</strong>r chnabe vnd <strong>de</strong>v iunchvrowe. vnd ist<br />

<strong>de</strong>s niht geschehen, so mag man si svn<strong>de</strong>rn. So <strong>de</strong>v<br />

iunchvrowe chümet hintz zwelf iaren so ist si zu ir tagen<br />

chomen. vnd nimt si einen eraan wi<strong>de</strong>r ir vater willen,<br />

<strong>de</strong>v ist staete. wil man <strong>de</strong>m iungeling <strong>de</strong>s niht gelauben<br />

xxiili * so sol er ez erzeugen als hie vor geschri|ben ist. vnd


erzeugen als hie vor geschri-<br />

vnd <strong>de</strong>v iunchvrowe auch,<br />

ben ist.<br />

— 61 —<br />

Wxt man anfpradjc Mrfaumcn<br />

Swsp.<br />

I •• öwaz vaern<strong>de</strong> gut haizzet vnd hat daz ein man in seiner 56.<br />

XLIX.<br />

gwer drev iar an recht wi<strong>de</strong>rspräche bei <strong>de</strong>m. <strong>de</strong>r bei im<br />

in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ist. vnd seit im sein gewizzen daz er dar zu<br />

hat. so hat. er ez mit recht, seit aver im sein gewizzen.<br />

daz er niht rechtes dar zu hat. swie lang er ez danne hat.<br />

so hat er ez mit vnrecht. hat er [ez] ez als ich hie vor gesprochen<br />

han. so wirt ez nimmer me anspräche, vnd ist vihe<br />

drun<strong>de</strong>r. vnd behabt ez im iemen mit recht, an allen <strong>de</strong>n nütz<br />

<strong>de</strong>r da von chomen ist. vber die. für <strong>de</strong>n sol er wi<strong>de</strong>rgeben.<br />

«rret aver <strong>de</strong>n ehaft not <strong>de</strong>r ez mit reht erben sol. <strong>de</strong>n<br />

niüz man pitten vntz er chomet. so sol man im re<strong>de</strong><br />

pieten. owaz an<strong>de</strong>rs gutes ist. daz niht vaern<strong>de</strong>s gut<br />

haizzet. hat daz ein man in seiner gwer. vnd seiner<br />

stiller gwer zehen iar bei <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r bei im in <strong>de</strong>m<br />

lan<strong>de</strong> ist an recht wi<strong>de</strong>rspräche, <strong>de</strong>r selbe mag es<br />

nimmer an gesprechen. hat er ez mit <strong>de</strong>r gewizzen als<br />

] ch hie vor gesprochen han. hat ein man zwaintzich in<br />

"'"" seiner gwer. vor <strong>de</strong>n | die auz <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> sint. so<br />

hat er recht dar an. ez ensei als verre. daz er iehe daz<br />

e r gevangen waer auzzerhalb lan<strong>de</strong>s mag <strong>de</strong>r daz behnbon<br />

«ils reht ist mit <strong>de</strong>n die ez wars wizzen so sol man im<br />

recht tun. vmbe alles daz. daz er ansprichet die k.iisor<br />

v nd die chunige die haben ditz ze gemainen reht gemacher,<br />

doch habent si in selben lengrew zil gesetzet, an ir gute.<br />

v nd sun<strong>de</strong>rleich reht habent si <strong>de</strong>n swaben auch gegeben<br />

an ir gute, als hie vor geschriben ist. vnd habent auch<br />

die kaiser <strong>de</strong>n steten sun<strong>de</strong>rleiche recht gelihen hat vnd<br />

gfit gewonhait <strong>de</strong>v ist gut recht die wi<strong>de</strong>rsprichet auch<br />

ditz puch niht.<br />

mib uon raube ber h\} an rotten<br />

rijaufet.<br />

ein man chauffet an sein wizzen divpisch gut vnd hat 57.<br />

in stiller gwer lenger danne driv iar. ist daz sein


— 62 —<br />

ze reht o<strong>de</strong>r niht o<strong>de</strong>r ob ein man chauffet raubgüt auch<br />

an seinwizzen vnd daz hat lenger danne drew iar ist daz<br />

sein mit reht. Wir sprechen vber divpheit vnd vber raub<br />

geleich swielang ez ein man inne hat vnd clmmet iemen<br />

dar nach man [muz] im recht da von pieten. daz reht<br />

ist also, chümt <strong>de</strong>r darnach <strong>de</strong>z ez ist. o<strong>de</strong>r sein erbe<br />

xxiüi 4 ob er tot ist. bere<strong>de</strong>t er selbe j dritte auf daz gut.<br />

liaz ez sein waz. do ez im verstolen wart o<strong>de</strong>r geraubet<br />

wart, man sol ez im wi<strong>de</strong>rgeben. Also gutes als ez <strong>de</strong>s<br />

tages waz. do er ez verloz vnd allen <strong>de</strong>n nutz <strong>de</strong>r da von<br />

chomen ist. vber die für. vnd ist daz vihe tot in seiner<br />

gewalte an sein schult, daz sol er im niht gelten, er<br />

sol im aver <strong>de</strong>n nutz geben <strong>de</strong>n ez ergangen hat. als<br />

hie vor gesprochen ist.<br />

M\\ bumbigtn pot.<br />

»>#*• §wa <strong>de</strong>r man seinen divpleich o<strong>de</strong>r rauwiges gut zu chumt<br />

man sol ez im wi<strong>de</strong>rgeben. an scha<strong>de</strong>n, begreiffet auer<br />

ein man sein <strong>de</strong>upheit o<strong>de</strong>r seinen raub bei ieman man<br />

sol vber in richten als wir hernach wol gesagen. o<strong>de</strong>r<br />

er sol seinen schaup han.<br />

km man imrxljt pot tat an uritftn.<br />

«••*• Vnd ist daz ein man stirbet vnd laet seinen erben vn- 58.<br />

reht gut. die erben wizzen niht daz ez vnreht gut ist.<br />

vnd si verchauffent ez für rechtes gut. vnd iener chauffet<br />

ez für rechtes gut. im chümt <strong>de</strong>r <strong>de</strong>z iz da ist. wa sol<br />

er sein gut vo<strong>de</strong>rn. daz sol er da da er sein gut vin<strong>de</strong>t.<br />

vnd mit <strong>de</strong>s richters poten. da sol im <strong>de</strong>r richter richten,<br />

als hie vor gesprochen ist. vnd <strong>de</strong>r im daz gut gab. <strong>de</strong>n<br />

xx»' sol er | ansprechen vor <strong>de</strong>m richter. ob er lebt, vnd ist<br />

er tot hat er gut lazzen man sol im seinen scha<strong>de</strong>n abe<br />

tun. vnd man sol enem sein gut an scha<strong>de</strong>n wi<strong>de</strong>rgeben.<br />

hernach so sprechen wir ine von divphait vnd von raube.<br />

wer }tn\)i pljlcgcr mag fein.<br />

55.<br />

/ *g&%i° süllen wir sprechen wer zerecht phleger muge sein 5<br />

[o<strong>de</strong>r niht. <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> vnd <strong>de</strong>r vrawen etwa haizzet<br />

'er phleger etwa sichraer. etwa vogt. etwa vomiunt.<br />

Swsp,


— 63 —<br />

Swsp.<br />

etwa behalten die süllen alle getriwe laeute sein, in <strong>de</strong>r<br />

schrift so sint si gesun<strong>de</strong>rt an ir recht, aver vor laien<br />

recht so haben wir eines als daz an<strong>de</strong>r. Ez enmag nieman<br />

phlegaer noch vogt gesein. er sei fünf vnd zwaintzich<br />

iar alt. vnd ist er niht witzich vnd enhat niht guter<br />

sinne swie alt <strong>de</strong>r ist <strong>de</strong>r mag <strong>de</strong>r aller dhaines gesein.<br />

<strong>de</strong>v hie obnan geschriben sint. vnd sol man in geben<br />

an<strong>de</strong>r phleger. vnd ist in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> [<strong>de</strong>r] <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s<br />

richter ist in einer stat. <strong>de</strong>r stete Herre o<strong>de</strong>r ir vogt <strong>de</strong>r<br />

sol in einen geben <strong>de</strong>r ir genoz sei. vnd einen <strong>de</strong>r irs<br />

vater mage [ge] sein, vnd in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> bei in sei. vnd<br />

vin<strong>de</strong>t man niht irs vater mage. so gebe man in einen<br />

ir müter mage. o<strong>de</strong>r einen getriwen lantman. Lz enmag 60.<br />

XXv * dhein chint daz | viertzehen iar alt ist vnd niht ze seinen<br />

tagen chomen ist. an seinen phleger niht getün daz staet<br />

sei. vnd hat ez halt beraites gut vnd er ban<strong>de</strong>n swaz er<br />

damit tut. daz ist niht staet. chauffet er o<strong>de</strong>r verchauffet<br />

er. vnd ist ez im gut <strong>de</strong>r phleger sol ez staete haben,<br />

vnd ist ez im scha<strong>de</strong> man sol ez wi<strong>de</strong>r tun. vnd verspilt<br />

er icht seines gutes man sol ez <strong>de</strong>m phleger wi<strong>de</strong>rgeben.<br />

vnd chümt er für <strong>de</strong>n richter er sol <strong>de</strong>m richter<br />

püzzen. vnd doch daz gut wi<strong>de</strong>r geben.<br />

ob ein rijint pot D<br />

"• Verspilt ein chint seines vater gut. die weil ez niht auz Gi.<br />

gegeben ist. vnd ez dannoch fünf vnd zwaintzich iaren<br />

[ist] man müz ez <strong>de</strong>m vater wi<strong>de</strong>r geben, chümt er vber<br />

fünf vnd zwaintzich iar da huette sich <strong>de</strong>r vater vor. man<br />

e ngeit im niht wi<strong>de</strong>r, ist daz er also törsche sei als ich<br />

hie vor gesprochen han ob er niht gezevg muge sein. Tut 62.<br />

<strong>de</strong>r phleger <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>u <strong>de</strong>s |erj in ze recht niht tun sol.<br />

daz mag ir müter o<strong>de</strong>r ir vater o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ir mage an in<br />

vo<strong>de</strong>rn. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r lantrichter ob er in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ist."o<strong>de</strong>r<br />

ist ez in einer stat. so mag ez vo<strong>de</strong>rn <strong>de</strong>r stete Herre<br />

o<strong>de</strong>r ir vogt <strong>de</strong>m müz er antwurten. vnd wirt er |'y|berdaz<br />

er in vbel getan hat an ir gute, man sol | in<br />

daz ist daz er nimmer mer vogt noch phleger


— 64 —<br />

mag gesein. Wirt ein phleger gevangen man sol in einen<br />

an<strong>de</strong>rn geben die weile, vnd als er ledik wirt so sol er<br />

wi<strong>de</strong>r an sein stat stan. Wirt ein phleger <strong>de</strong>m chin<strong>de</strong><br />

icht an mit <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> hant daz sol er ze nutze anlegen,<br />

vnd tut er iht <strong>de</strong>s in niht gut ist. also si ze ir tagen<br />

chomen sint. si sprechent in wol dar vmbe an vnd<br />

müz er in dar vmbe antwurten. ind ist daz daz chint<br />

ze vierzehen iaren chümet er nimt wol einen an<strong>de</strong>rn<br />

vogt er hab im wol o<strong>de</strong>r vbel getan, vnd sol er <strong>de</strong>n<br />

nemen nach seiner weisen vrivnt rat. Wil er nach mutwillen<br />

nemen <strong>de</strong>s sol <strong>de</strong>r richter niht gestatten noch sein<br />

weise frivnt. die sullen im <strong>de</strong>n selben lazzen. ob er im<br />

wol hat getan. Ein igleich iungelinch sol Phleger han<br />

vntz hintz fünf, vnd zwaintzig iaren. die wil sol er niht<br />

mit seinem gut tun an seinen phleger vnd ist daz <strong>de</strong>r<br />

phleger stirbet so sol daz chint sein gut vo<strong>de</strong>rn in swes<br />

gewalt er daz vin<strong>de</strong>t. vnd hat daz chint sein gut auf<br />

xxv * gegeben mit seiner hant vnd <strong>de</strong>r phleger mit im. j vnd ist<br />

<strong>de</strong>m chin<strong>de</strong> daz gut niht ze nutze an geleit. daz man<br />

beweisen mag. daz chint sol chlagen hintz <strong>de</strong>s phlegers<br />

erben, vnd hat er in gut gelazzen nach seinem to<strong>de</strong>. <strong>de</strong>s<br />

er in vor in niht auz gegeben hete. da sullen si <strong>de</strong>n<br />

chin<strong>de</strong>n von gelten o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m <strong>de</strong>n die erben anchlagent<br />

gepristet an <strong>de</strong>m gute die erben sulln niht gelten, vnd<br />

dheinen irn gut. Witz ist <strong>de</strong>r recht die vn<strong>de</strong>r viertzehen<br />

iaren sint.<br />

Swsp.<br />

63 -<br />

über ijhlcger.<br />

V sprechen wir von <strong>de</strong>n die vber viertzehen iar sint.<br />

vnd sullen phleger han vntz funf vnd zwaintzig iaren.<br />

swaz die getünt mit ir Phlegerndaz sol staet sein. Ditz<br />

stet hintz <strong>de</strong>r phleger triwen. wan <strong>de</strong>v chint sint dannoch<br />

so witzich nicht daz sich selbe bewarn chünnen. Jn swes<br />

gewalt man daz gut vin<strong>de</strong>t daz <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> ist. daz sullen<br />

si ansprechen, vnd mag <strong>de</strong>r selbe bere<strong>de</strong>n selbe dritte,<br />

daz daz gut <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n ze nutze wart er hat sein gut<br />

ß4>


— 65 —<br />

behabt, vnd mag er beweisen wa daz gut an geleit wart,<br />

ob er beraites gut dar vmbe gab er selbe dritte er ist<br />

auer ledich. disen gezeug sol man bei <strong>de</strong>s phlegers<br />

M|1 '' lebenjtigem leibe laiten. Jst auer er tot man in vberzevgen<br />

mit siben mannen die <strong>de</strong>s genoz sein, ist daz chint<br />

gar frei, man sol ez mit seinen genozzen vberzeugen mit<br />

siben mannen, vber swen man an<strong>de</strong>rs gezivg leiten sol<br />

die mag man vberzeugen mit allen levten die ir recht<br />

nilit verlorn habent an die mit <strong>de</strong>n metzen gelten, die<br />

mugen an <strong>de</strong>m niht gezivg sein. Vnd die aigen sint. Wir<br />

neinen auz die sentpern vreien. vnd mittern vreien. die<br />

enmag nieman vberzivgen daz in an ir leib o<strong>de</strong>r an ir ere<br />

o<strong>de</strong>r an ir aigen gat. wan mit ir genozzen. an<strong>de</strong>rr dinge<br />

vberzeuget man si wol mit be<strong>de</strong>rben laeuten. die ir reht<br />

niht verlorn habent.<br />

Swsp.<br />

|( *8• Vnd wil ein phleger von <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> varn. die süllen in 65.<br />

Tv "i-<br />

einen an<strong>de</strong>rn geben die hie vor genennet sint. vnd so er<br />

wi<strong>de</strong>r cheret so stand er an sein stat. Uz emag ein vater<br />

bei seinem lebentigen leibe wil er seinen ehin<strong>de</strong>n mit recht<br />

einen phleger geben, swer er ist <strong>de</strong>m er getriwet dar zu<br />

<strong>de</strong>m selben enphilhet seinev chint. vnd ir gut swenne er<br />

stirbet. so sol sich <strong>de</strong>r phleger <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> vnd ir gutes<br />

vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n. vnd enmag im daz mit recht nie|men ewern<br />

ez ensei daz er in vbel tu so sol man ez han<strong>de</strong>ln als hie<br />

vor gesprochen ist.<br />

tion ardjnmcnuictt pljlcrjcnt.<br />

5ft» %f\ schiillen wir euch lazzen wizzen weihe die phleger 66.<br />

sint. die man arehwaenich hat. Wnd hat <strong>de</strong>r vater mer<br />

süne dann einen, vnd ist <strong>de</strong>r aine ze seinen tagen chomen.<br />

vnd die an<strong>de</strong>rn niht. vnd stirbet <strong>de</strong>r vater <strong>de</strong>r elter prü<strong>de</strong>r<br />

vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t sich seiner geswister vnd <strong>de</strong>s gutes, vnd<br />

die laeute sehont daz er mit <strong>de</strong>m gute niht tut als ez <strong>de</strong>m<br />

ehin<strong>de</strong>n gut ist. so ist ietzü archwanich. <strong>de</strong>s mag in<br />

riigen <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> müter. o<strong>de</strong>r ir base. o<strong>de</strong>r ir lnüme.<br />

l'ickcr, Spieße! etc.<br />

&


— 66 —<br />

Swsp.<br />

o<strong>de</strong>r ir vater mage. o<strong>de</strong>r ir müter mage. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r herre.<br />

o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r richter die tugent wol ze rechte all die <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong><br />

phleger sint. si müzzen in mit recht antwurten. vnd ist<br />

daz ein phlaeger <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n ir notdurft niht geit an<br />

ezzen. vnd an trinchen, vnd an gewan<strong>de</strong>. er ist auer<br />

archwaenich. vnd daz daz er zu einem wüsten manne wirt.<br />

Ynd sein selbes gut ze vnreht an greifFet. er ist auer<br />

archwaenich. die weil <strong>de</strong>v chint ze viertzehen iarn niht chomen<br />

sint. die weil mugen si niht ir phleger archwaenig sagen,<br />

si mugen auer zu <strong>de</strong>n gan Die ich hie vor genennet hau<br />

vi 3 6ßb<br />

vnd mugen in chunnen daz in ir phleger niht | wol tun.<br />

Er ist auch archwaenig swer <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> gut niht von iar<br />

ze iar niht wi<strong>de</strong>rraittet. <strong>de</strong>m naechsten vrivn<strong>de</strong>n. Er ist<br />

auch archwaenig. <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> vater totveint waz._ do<br />

er lebte, swie nach er <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> mak sei. <strong>de</strong>n sol man<br />

in niht ze phleger geben, <strong>de</strong>r ist auch tirchwaenich <strong>de</strong>r<br />

in <strong>de</strong>m panne o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r aechte ist. Vnd ist daz ein<br />

phlegaer ein vngerichte tut. man sol <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n zem<br />

ersten von seinem gute gelten ob er im niht schuldich<br />

ist. vnd sol <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn sich vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n vnd<br />

sol da von tun <strong>de</strong>m chlager. vnd im selben swaz recht<br />

sei. Swer sein triwe niht behaltet an <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r er C GCi<br />

phliget <strong>de</strong>n sol man baimun<strong>de</strong>n daz ist hie vor gesprochen<br />

swaz daz ist. er sol auch <strong>de</strong>m richter püzzen mit pfenning<br />

als man aller maeist püzzet. daz ist für die zehen<br />

pfunt. <strong>de</strong>v wal stat an <strong>de</strong>m chlager vnd niht an <strong>de</strong>m richter.<br />

59* b (ül/lagt ein maget o<strong>de</strong>r ein witwe vor gerichtes vber ir<br />

rechten vorinunt. daz er ir ir gut neme. o<strong>de</strong>r ir an<strong>de</strong>rs<br />

niht fuege so sol im <strong>de</strong>r richter für gepieten als recht ist.<br />

vnd sol er vber in richten als hie vor gesprochen ist. vnd<br />

xxvi * ist ein | man seinem weibe niht ebenbürtich er ist doch ir<br />

vorinunt. vnd ir vogt. vnd ist si vrei. si müz doch sein<br />

sein genözzinne. als si an sein pette gat. vnd gewinnent<br />

chint <strong>de</strong>v hörent ze <strong>de</strong>r ergern hant. Swenne auer <strong>de</strong>r<br />

man stirbet. so ist si ledich von seinem rechte vnd be-


— 67 —<br />

haltet recht' nach ir gepurt. vnd nirat si man dar nach<br />

<strong>de</strong>r vrei ist als si. so gewinnent si kint. als si selbe ist.<br />

um atgen leut frri wcrircnt.<br />

Swsp.<br />

• akiV ob ein weip eines herren eisen ist. <strong>de</strong>r ninmet einen 68.<br />

ArV<br />

LVI<br />

man. vnd wirt bei <strong>de</strong>m eines chin<strong>de</strong>s swanger. ir<br />

herre ist vrei er laet sei ledich. vnd si wirt vrei. we<strong>de</strong>r<br />

daz chint vrei si o<strong>de</strong>r eigen <strong>de</strong>s vragen wir. ein maister<br />

von lantreht <strong>de</strong>r haizzet Marcellus <strong>de</strong>r half <strong>de</strong>n chiinigen<br />

vil guter lantrecht machen, <strong>de</strong>r sprichet also daz <strong>de</strong>m<br />

chin<strong>de</strong> daz niht scha<strong>de</strong>n, do ez sein müter enphie von<br />

seinem vater. ob si do aigen waz geit got daz ez geporn<br />

wirt so ist ez vrei.<br />

ritt wrip ijcit ftdj }t rignt.<br />

'•• Vnd geit sich ein vrawe ze aigen <strong>de</strong>v vrei ist. vnd traeit 68 b.<br />

. . . LVH<br />

si emitten kint. we<strong>de</strong>r <strong>de</strong>v chint aigen sein o<strong>de</strong>r vrei. <strong>de</strong>s<br />

vragen wir. <strong>de</strong>r maister sprichet also, <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n sol<br />

ir muter vne<strong>de</strong>l niht scha<strong>de</strong>n, e si geborn wer<strong>de</strong>n, wan<br />

"*'""' als si geporn sint in swelhem rechte <strong>de</strong>v muter ze <strong>de</strong>r |<br />

weil ist. in <strong>de</strong>m recht sint auch <strong>de</strong>v chint. Wir haben<br />

von <strong>de</strong>r schrift daz nieman sol aigen sein doch ist ez also<br />

dar chomen von gewalt vnd mit gehvanchsal. daz ez nu<br />

recht ist daz aigen laeute sint. do emnach si dheins<br />

vreiez mensch gegeben ze eigen. Vnd sprechent ez sein<br />

erben, ez sol ze recht niht sein. VVau vreien vnd aigen.<br />

Nieman mag eigen laevte gehaben wan vreien vnd gotes<br />

havser. Alle dienstman die haizzent aigen an <strong>de</strong>r schrift.<br />

da von mugen si niht eigener laevte gehaben. Hört ein<br />

dienstman an ein gotes haus vnd gicht er habe aigen<br />

laeute <strong>de</strong>s ist niht si sint <strong>de</strong>s herren.<br />

»on bretcr Ijanfoc freien leuten.<br />

'*»• fis enist nieman gar vrei. »\an <strong>de</strong>s vater vnd <strong>de</strong>s muter 70,b<br />

vnd <strong>de</strong>r vater vnd <strong>de</strong>r muter, sentper vreien warn, die<br />

von <strong>de</strong>n mittein vreieu sint geporn. die sint mitter vreien.<br />

vnd ist halt <strong>de</strong>v müter sentper vrei vnd <strong>de</strong>s vater muter


— 68 —<br />

.vrei. <strong>de</strong>v chint wer<strong>de</strong>nt mitter vreien. Jngenuus daz spricliet<br />

in taeutze. <strong>de</strong>r höchste vrei. Libertinus. <strong>de</strong>r mitter vrei.<br />

liber. Lantsezzen vreien. <strong>de</strong>r hat igleicher sun<strong>de</strong>r sein<br />

reht als wir hernach wol gesagen.<br />

Wxt man ricicn kwit mxiitftn mag.<br />

Swer eigen laevte hat vnd eins in seinem dienst in siechxxvii<br />

- turn chumet . vnd wil im <strong>de</strong>r herre an | seiner notdurft<br />

niht ze staten chomen. vnd vertreibet in von seiner helfe<br />

vnd von seinem hause offenleich. vnd chümt im niht ze<br />

helfe do er im wol gehelfen mochte, vnd wirt er gesunt.<br />

<strong>de</strong>r mensch ist davon vrei.<br />

Sswp.<br />

'!•<br />

mtx aiflen lanit niljt ntadjm |"d)ut<br />

04» " E'm kint daz niht viertzehen iar alt ist. enmag niht<br />

sein aigen laeute vrei lazzen noch dhain sein vogt noch<br />

dhain sein phleger swer ez aver tut so enhat ez dhain<br />

chraft. Wir haben an <strong>de</strong>r schrift daz dhain <strong>de</strong>gen chint<br />

enmag nieman vreilazzen er ensei zwaintzich iar alt. so<br />

sprichet man etwa nach gewonhait sibentzehen iar alt.<br />

vnd <strong>de</strong>v iunchvrowe sechtzehen iar alt. Vnd nach gewonheit<br />

viertzehen iar alt. also machent die iunchvrowen<br />

auch wol vrei laeut. tun aver si ez vor disen iaren.<br />

weip vnd man so si ze disen iaren chomen sint so mugen<br />

si ir laeute wi<strong>de</strong>r vo<strong>de</strong>rn. vnd si sint ir aigen mit<br />

reht. ditz ist da von gesetzet daz <strong>de</strong>v chinthait niht<br />

witze hat. <strong>de</strong>v chint mugen ez dannoch niht getün an<br />

ir phleger.<br />

kr frinm airjen djneljt crfledjt.<br />

65» Di ß Maister sprechent also, die ditz lantreht gemachet<br />

habent durcli <strong>de</strong>r chunige liebe vnd <strong>de</strong>n levten ze nutze.<br />

xxvii 3 <strong>de</strong>r seinen aigen chnecht sieht ze to<strong>de</strong> an schul<strong>de</strong> | vnd<br />

an gerichte. daz er in mit grozzerm recht got sol gelten,<br />

vnd <strong>de</strong>n richtaern puezzen. vnd bechlagt man in vor<br />

einem richter dar vmbe man nimt in seinen leib pilleicher<br />

dar vmbe <strong>de</strong>nne ob er einen fröm<strong>de</strong>n erslagen hete.


— 69 —<br />

rote fron) Dor geriete fnllen rijlagcn.<br />

Swsp.<br />

* /f ^in weib enmag an ir mannes vrlaub ir gutes niht hin 74.<br />

^ly gegeben noch aigen noch leib gedinge noch zinsgut<br />

noch varntzgüt. daz ist da von daz er ir vogt ist.<br />

"ag<strong>de</strong> vnd vrawen die niht man habent. die Aver<strong>de</strong>nt ir<br />

gut wo! an. an ir vormunt. ob si zu ir tagen chomen<br />

sint. da hörent erben zu die sullen ez versprechen als<br />

recht sei. lllag<strong>de</strong> vnd weip müzzen mit reht vor isleihem 75.<br />

gerichte vnd in isleicher chlage ir .vormunt bei in hau.<br />

o<strong>de</strong>r si sol <strong>de</strong>r richter niht hören, vnd hat si einen e<br />

man <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ist. <strong>de</strong>r sol ez tun. vnd ist er niht<br />

in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> so sol si ir einen nemen vor <strong>de</strong>m richter. <strong>de</strong>r<br />

sol sein ir wirtes mage o<strong>de</strong>r ir selber mak. ditz ist da von<br />

gesetzet daz si vor <strong>de</strong>n mannen <strong>de</strong>z paz habent. SAvaz si<br />

sprechent daz si sprechent daz in scha<strong>de</strong> ist vor gerichtes.<br />

*' ; "*llaz si <strong>de</strong>s niemen vberzeugen mag. ob si <strong>de</strong>s laugent.<br />

j^t^Waz die vrowen ai<strong>de</strong> müzzen swern daz ist recht da<br />

ez in <strong>de</strong>r zu chumet vnd niht ir vormunt. Jr vormunt<br />

sol auch gAver für sei loben, vnd sol si daz laisten. si<br />

sol auch we<strong>de</strong>r reiten noch gan. noch dhain arbait haben.<br />

Wan damit da man ir ze not zu bedarf, oein vormuntschaft<br />

wert niht lenger wan vntz ir man wi<strong>de</strong>r chumt o<strong>de</strong>r<br />

als lange si AVÜ wol vormunt. vnd lat enen varn.<br />

ob ein frowe einen ungeraten man (jat.<br />

"*5» Vnd ist daz ein vroAve einen vormunt hat. <strong>de</strong>r vbcl ge- 76.<br />

raten ist. vnd wil er ir ir gut an Aver<strong>de</strong>n daz ir ir vater<br />

o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ir vreun<strong>de</strong> gegeben habent. si mag ez mit<br />

rechte AVOI versprechen. vnd auch behaben si sol varn<br />

für ir richter vnd sol ze <strong>de</strong>m ersten einen vormunt nemen.<br />

vnd sol ir <strong>de</strong>r helfen chlagen. vnd mag si behaben mit<br />

<strong>de</strong>r clrantschefte daz er vngeraten ist. vnd in <strong>de</strong>r achte<br />

ist. daz ir gutes vor im angest hat. Daz sol si erzeugen<br />

zu ir selber zwene man die sullen sAvern mit ir. daz si<br />

ez wares wizzen so sol <strong>de</strong>r richter seinen poten ir vormun<strong>de</strong><br />

geben A'nd sullen auf daz gut varn vnd sullen sich


— 70 —<br />

<strong>de</strong>s vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n. vnd swer in dar nach dhain lait tut <strong>de</strong>r<br />

xxviii • ist vri<strong>de</strong> praeche. daz sol <strong>de</strong>r j richter tun vnd sol richten<br />

als recht ist. vnd ist daz man ir morgengabe hat gegeben<br />

si sol für <strong>de</strong>n richter varn vnd sol ir morgengabe behaben<br />

als hie vor geschriben ist. vnd sol si <strong>de</strong>r richter<br />

auf ir morgen gäbe schermen.<br />

Wtv vovmanbts mangeln fol.<br />

Swsy.<br />

OJ« Alle die vngeleich geporn sint. o<strong>de</strong>r sich eloz gemachet r\,<br />

habent an ir recht mit vntat. <strong>de</strong>n ensol man dheinen<br />

vormunt geben an die ze. e. gegriffen habent. <strong>de</strong>m n.ag<br />

man wol vormunt geben <strong>de</strong>nnoch gebristen in maenige.-<br />

rechtes daz die habent die eleich geporn sint. als wir<br />

hernach wol gesagen.<br />

iuic tm famer man djcmpfxn fol.<br />

• "• i^b ein lainer man an gesprochen wirt ze kamphe vnd er '?:,<br />

niht Vormun<strong>de</strong>s hat man sol im einen tag geben vnd sol<br />

er dar pringen einen <strong>de</strong>r für in kenphet. swer <strong>de</strong>r ist<br />

<strong>de</strong>r ez für in tut. <strong>de</strong>n sol man vür in nemen. ern habe<br />

danne sein recht verworcht. als hie vor gesprochen ist.<br />

Hat ein man lame an ban<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r an vüzzen o<strong>de</strong>r an<br />

painen die er beweisen mag. vnd ist daz sogtan lame<br />

<strong>de</strong>v in irret ob er kenphen sol. er wirt mit recht wol<br />

vberch daz er niht chemphet. vnd ist auch poser äugen<br />

WXIHÜ 2 er ist auer clienphes ledich. Mag er auer einen | gewinnen<br />

vnd wil er <strong>de</strong>s mit willen niht tun. <strong>de</strong>r richter<br />

sol von <strong>de</strong>s lamen mannes gut einen chenpfen gewinnen,<br />

so er aller naehst mag. vnd mag er in niht naehern gewinnen<br />

er sol im halbes sein gut geben, vnd niht dar vber.<br />

non ircr lucre.<br />

*51» V'nd chumt ein man an <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn nachtes o<strong>de</strong>r tages 79<br />

vnd <strong>de</strong>r ein lauffet <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an. da en ist nieman bei ^"<br />

vnd sieht auch niernen. <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r weichet hin<strong>de</strong>r sich,<br />

vnd wolt gern von im chomen er siecht auf in diser <strong>de</strong>r<br />

wert sich, wan ers in niht erlaet. ersiecht enen ze tot<br />

in rechter notwer. nu vragen wir wie er die notwer be-


— 71 —<br />

Swsp.<br />

re<strong>de</strong>n sülle. Wir sprechen also er sol so er aller pal<strong>de</strong>st<br />

mach zu <strong>de</strong>m richter chomen. vnd sol sich in <strong>de</strong>s richters<br />

gewalt mit seinem leibe ergeben, vnd sol im sein swert<br />

auf reht geben, vnd <strong>de</strong>r richter sol in enphahen auf recht<br />

re<strong>de</strong>, vnd chlagt iemen auf in <strong>de</strong>r richter sol für in antwurten<br />

vnd man sol <strong>de</strong>n toten für tragen, vnd man sol<br />

auf in chlagen vnd fürsprechen vnd sol auch er antwurten<br />

mit versprechen, <strong>de</strong>r enen da erslagen hat <strong>de</strong>m sol man<br />

ertailen. daz er <strong>de</strong>s swer daz er im entwiche drei tritte<br />

hin<strong>de</strong>r sich o<strong>de</strong>r mer vnd daz er sich do alrest wert, vnd<br />

swaz er getan habe daz habe er getan in rechter notwer<br />

J'i:oiu i seines leibes. J Hat aver <strong>de</strong>r tot man einen magen von 79.II.C.<br />

seinem vater vnd wil <strong>de</strong>r mit im kenphen <strong>de</strong>s enmag er<br />

••• im niht erwern er ensei danne sein genoz niht. vnd hat<br />

<strong>de</strong>r tot man niemen <strong>de</strong>r mit im chempfen welle, <strong>de</strong>r richter<br />

sol <strong>de</strong>n man behalten sechs wochen vnd einen tag. vnd<br />

cliümt vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>v weil niemen <strong>de</strong>r in an spreche er sol<br />

ledig sein vor <strong>de</strong>n die in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> sint. die auzzer Fehlt.<br />

lan<strong>de</strong>s sint. <strong>de</strong>n müz er antwurten vber zehen iar. da<br />

sol er <strong>de</strong>m richter pürgen vmbe setzen vntz auf daz selbe<br />

zil. stirbet <strong>de</strong>r richter o<strong>de</strong>r chumt sünst ein an<strong>de</strong>r richter<br />

an seine stat. <strong>de</strong>m ist er <strong>de</strong>r burgescheft aller schuldich<br />

vntz auf daz zil vnd als <strong>de</strong>v zehen iar für choment so ist<br />

er ledik vor allen laevten. Ein isleich man waeigert wol<br />

daz er niht chempliet mit seinem vn<strong>de</strong>nn genozze. Ein isleich<br />

man müz chemphen mit seinem genozze. o<strong>de</strong>r mit<br />

**» c seinem vbergenozze. fiz ist manik man rechtlos vnd mag CCCXLVI.<br />

doch eleich weip nemen vnd echint bei ir gewinnen. Si<br />

müzzen aver ir vater reht haben, si sein <strong>de</strong>nne eines herren<br />

eigen o<strong>de</strong>r eines gotes hauses. Dev chint <strong>de</strong>v niht eleich<br />

geporn sint. <strong>de</strong>v erbent niht ir vater noch ir müter gutes<br />

*• noch dheins ir erben gutes. Ein vreic vrawe mag ce- 79.II.D.<br />

CCCXLVII.<br />

winnen fünf han<strong>de</strong> chint. eines daz ir genoz ist. also.<br />

Xvili ' ob ir man | ir genoz ist. Si mag gewinnen einen mittern<br />

vreien. also ob irwirtein mitter vrei ist. Si mag gewinnen einen<br />

lantvreien o<strong>de</strong>r einen lantsaezzen vreien. ob si einen


— 72 —<br />

Swsp.<br />

lantsaezzen zu ir laet. Si mag gewinnen einen aigen man<br />

ob si einen aigen man zu ir laet. hie sei davon genüch geredt.<br />

Swelch sentper vreier man einen seinen genoz ansprichet ^ 7 9 ; 11 ';<br />

ze ehamphe. <strong>de</strong>r bedarf gewizzen seiner vier anen vnd<br />

müz sev auch nennen ob ener wil <strong>de</strong>n er da an gesprochen<br />

hat. o<strong>de</strong>r nennet er im irnilit ergewaeigert in wol chanplies.<br />

Swer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an sprichet kaenphleiche. vnd engat er<br />

im mit rechte er müz <strong>de</strong>m puezzen <strong>de</strong>n er da angesprochen<br />

hat. vnd auch <strong>de</strong>m richter. ditz sprich ich niht vber <strong>de</strong>n<br />

totslak. wan da höret niht wan leib wi<strong>de</strong>r leib, an eleich „ 2^'',<br />

dinch mag nieinan sein eigen hin gegeben daz ez craft<br />

müge haben. Ez antwurt auch dhein man vmbe sein aigen<br />

ob man in bechlagt vor gerichte. e. in vogtes dinge ob<br />

er ez in <strong>de</strong>r gwer hat. etwa haizzet ez pavtaidinch.<br />

ueit einer sein aigen wi<strong>de</strong>r seiner erben willen, vnd an<br />

vogtes dinge si sehüllen für <strong>de</strong>n richter varn. vnd schallen<br />

ez versprechen, vnd <strong>de</strong>r richter sol ez antwurten <strong>de</strong>n<br />

erben, etwa ertailt man ez sull <strong>de</strong>r richter | in seiner<br />

gewalt han. Ditz stat an <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s gewonhait vnd <strong>de</strong>r<br />

stete,<br />

alle die weile vnd sich <strong>de</strong>r man verwalten mag.<br />

Feltlldaz<br />

er sich begürten mak mit einem swerte. vnd mit<br />

einem schilte auf einen örs chomen mag. von einem staine<br />

o<strong>de</strong>r von einem stokke einer davm eilen hoch sun<strong>de</strong>r<br />

mannes helfe, doch sol man daz ors haben vnd <strong>de</strong>n<br />

stegraif die weil er daz getün mag. vnd gereiten mag.<br />

alles weges ein meile. so mag er tun mit seinem vaern<strong>de</strong>n<br />

gute swaz er wil. vnd als er <strong>de</strong>s nicht getün daz enen<br />

vrume <strong>de</strong>m er geit o<strong>de</strong>r im lat o<strong>de</strong>r im leihet iemen scha<strong>de</strong><br />

die seines gutes warten<strong>de</strong> sint.<br />

wie man jmo^e üertoent gen ben ttidjter.<br />

K<br />

Fc , h !!<br />

»wer niht envolget als man schreit vor gerichtes. o<strong>de</strong>r 80.<br />

sein recht nach recht niht volle füret, so er <strong>de</strong>r chlage<br />

beginnet o<strong>de</strong>r einen man ze kamphe vahet vnd im <strong>de</strong>r mit<br />

recht engat. o<strong>de</strong>r ze auf gelaeten taeidingen ze rechter<br />

zeit niht en chümet o<strong>de</strong>r gar versavmt sich, o<strong>de</strong>r ob er<br />

vor gerichtes icht sprichet o<strong>de</strong>r tut daz wi<strong>de</strong>r recht ist.


— 73 —<br />

vnd niht giltet gewinnen schul<strong>de</strong> <strong>de</strong>v vor gerichtes gewogen<br />

ist. Vmbe dise iglcich sache pittet er <strong>de</strong>n richter disev<br />

büzze stat nach <strong>de</strong>r laevte guter gewonhait vmbe | alle<br />

schul<strong>de</strong> da <strong>de</strong>r man sein büzze mit gewinnet, da hat <strong>de</strong>r<br />

richter sein gewette an. Doch wettet man <strong>de</strong>m richter<br />

dikke vmbe vnzucht die man tut vor gerichte da chlager<br />

noch auf <strong>de</strong>n chlagev gat. dhein püzze an gewinnent.<br />

t>cr guot anjpridjd.<br />

Swsp,<br />

jCj/prichet ein man gut an vnd wirt er dar abe geweiset 81-<br />

f^wmit rechte er beleibet an büzze. vnd an gewette. die<br />

weil er sich <strong>de</strong>s gutes niht vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t. vnd vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t<br />

er sich <strong>de</strong>s gutes an gerichte. vnd ist ein vri<strong>de</strong> ze <strong>de</strong>n<br />

Zeiten gesworn so ist er vri<strong>de</strong>braeche. vnd ez gat im an<br />

die hant. Jst aver niht vri<strong>de</strong>s gesworn so puezze mit<br />

phenninge nach guter gewonhait. ower gewette o<strong>de</strong>rpuzze LXVI.<br />

niht engeit zerechten tagen, <strong>de</strong>r vrone pote sol in phen<strong>de</strong>n<br />

vnd sol ez zehant versetzen o<strong>de</strong>r verchauffen ob er<br />

ein gast ist. <strong>de</strong>m die pfenning da süllen. ist er niht ein<br />

gast man [sol] daz phant behalten, siben tagen, <strong>de</strong>r ez<br />

danne niht löset, so sol man ez versetzen o<strong>de</strong>r verchauffen<br />

man sol dhain phant an <strong>de</strong>n Ju<strong>de</strong>n setzen, wan mit enes<br />

willen <strong>de</strong>s [ez] ist. ez sei als verre. daz er in ez an<br />

gedinge habe, so ist ez recht.<br />

itfer breier yuotft fdjitlbidj wirt<br />

EU mag ein man vmbe ein vraevel dreier bän<strong>de</strong> buezze 82.<br />

sc] iu i ( j; c } 1 wer<strong>de</strong>nt. tut ein vraiuele in | <strong>de</strong>m mün[r/


— 74 —<br />

8^-<br />

vnd <strong>de</strong>n lierren <strong>de</strong>s lehen si sint. vnd <strong>de</strong>r selbe herre<br />

sol si schirmen vnd sol chlagen. ob in iemen ze vnrecht<br />

icht tut. Des herre <strong>de</strong>s lehen si sint. <strong>de</strong>r sol si niezzen<br />

in <strong>de</strong>r weise, also si im gelihen sint. vnd nevzzet er<br />

icht an<strong>de</strong>rs daz sol <strong>de</strong>r herre chlagen. da er zerecht sol.<br />

<strong>de</strong>n höchsten nutz <strong>de</strong>n er an in sol haben, sol er nennen<br />

ein vogt recht, als vil als im <strong>de</strong>r von auf sei gesetzet.<br />

b swaz er dar vber nutzet, daz ist vnreht. Swer zins von<br />

gute sol geben, niht von vaern<strong>de</strong>m gute, <strong>de</strong>r sol in geben<br />

auf <strong>de</strong>n tag als im geschai<strong>de</strong>n wirt so man im daz gut<br />

leihet, vnd geit er im <strong>de</strong>n zins <strong>de</strong>s tages niht er sol in<br />

geben zwiualtig <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn tages. vnd alle tage als vil.<br />

die weil er <strong>de</strong>n zins inne hat. vnd als <strong>de</strong>s zinses als vil<br />

wirt. als daz gut wer<strong>de</strong> ist. so sol <strong>de</strong>r herre sich <strong>de</strong>s<br />

gutes vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n mit <strong>de</strong>s richters | poten. nu sült ir<br />

hören wie er <strong>de</strong>n zins va<strong>de</strong>rn sol. er sol in o<strong>de</strong>r sein<br />

pote ze seinem hauz aischen vnd sol die nachtpauren<br />

darzü neinen. ob si da sint. sint si da niht so neme<br />

an<strong>de</strong>r pi<strong>de</strong>rbe laevte ob man im laugen, daz er zeugen<br />

muge daz er in gewert habe, als recht sei. daz sol er<br />

selb dritte tun vnd ist sein haus ze verre. er sol in aischen<br />

auf <strong>de</strong>m gute da man im <strong>de</strong>n zins von geben sol. swe<strong>de</strong>rthalbe<br />

man in aischet mit gezeuge so hat er recht,<br />

'lag auer <strong>de</strong>r. <strong>de</strong>r daz gut in gwer hat erzeugen selbe<br />

dritte, daz er seinen zins gegeben hat. an <strong>de</strong>m tage <strong>de</strong>r<br />

im beschai<strong>de</strong>n wart, so hat er enen gezeuch verleit. vnd<br />

hat sein gut behabt. Daz ist davon daz er in <strong>de</strong>r gwer ist.<br />

Swsp.<br />

fjfcitircn an t»ca ttidjtcr orlaup.<br />

fß" m isleicl1 iuan ma 8 wo1 P henclen auf «einem gute<br />

Vu^a man ml S e^fc von S e * t# an ^es 1- i cnt ers Urlaub.<br />

Wer man im aver daz phant vnd ist gut vnd man<br />

sein er nimt vber haupt ein phant mit reht. vnd ist daz <strong>de</strong>r<br />

man sein niht ist. so sol er <strong>de</strong>m richter chlagen. <strong>de</strong>r sol<br />

im phant antwurten. vnd sol er <strong>de</strong>m richter puezzen. vnd<br />

seinem herren auch, dar vmbe daz er im pfant versait.<br />

8^


xxxl<br />

— 75 —<br />

Swsp.<br />

Dev vraeuel ist ein pfunt o<strong>de</strong>r fünf Schilling nach <strong>de</strong>s<br />

lan<strong>de</strong>s gewonhait.<br />

rote man BirijUr crniclnt fol.<br />

Obgleich wertleich gericht heuet sich von chür. daz-ist ^<br />

o gesprochen daz dhein herre sol <strong>de</strong>n laeuten dlieinen<br />

richter geben wan <strong>de</strong>n si wclent. an <strong>de</strong>m sulln niht<br />

<strong>de</strong>v dinch sein, er sol niht in <strong>de</strong>r aechte sein noch in<br />

<strong>de</strong>m panne. er sol auch niht Ju<strong>de</strong> sein, noch chetzer<br />

noch hai<strong>de</strong>n. er sol ein echint sein, er sol auch niht<br />

lame sein an ban<strong>de</strong>n noch an fuezzen. er sol aucli niht<br />

blint sein, er sol auch Ave<strong>de</strong>r stumme noch tore sein,<br />

er sol auch eines vnd zwaintzich iar alt sein, er sol<br />

vber achtzich'iar niht sein. er sol auch niht mainot<br />

sein, swelhes <strong>de</strong>r ding aines an <strong>de</strong>m richter ist <strong>de</strong>r mag<br />

mit reht niht Richter gesein. ein isleich richter sol vier<br />

tugunt an im haben. Wie haizzent fürsten vber alle tugent.<br />

Maz ist <strong>de</strong>v rechtichait vnd <strong>de</strong>v weizhait vnd staete. vnd<br />

<strong>de</strong>v mazze. er sol reht sein also daz er durch liebe noch<br />

durch gutes liebe noch durch veintschaft niht entü wan<br />

daz recht sei. er sol staete sein also daz er sein hertze<br />

also staetes behalte, daz er nimmer gerate daz wi<strong>de</strong>r<br />

recht sei. vnd ist daz daz hertze einen pösen müt gewinnet,<br />

so sol <strong>de</strong>r leib also staete sein, daz er <strong>de</strong>m<br />

pösem mute wi<strong>de</strong>rste. wan <strong>de</strong>v tugent für alle tugent<br />

get. swer pösem | wi<strong>de</strong>r ist. ein richter sol also staet<br />

sein, daz er seinen leib vnd sein gut sol wagen daz er<br />

daz rechte scherm. er sol also witzig sein, daz er daz<br />

vbel von <strong>de</strong>m guten, vnd daz gute von <strong>de</strong>m \beln chünne<br />

geschai<strong>de</strong>n. vnd chan er daz so ist er ein weiser richter<br />

die pesten tugent sol er haben, daz ist daz er got fürchten<br />

sol. vnd daz er [niht] daz rechte minnen sol. vnd<br />

ellev vnrechtev dinch hazzen sol. so ist er ejn weiser<br />

richter tut er <strong>de</strong>v dinch. Ditz ist <strong>de</strong>v mazze er sol durch<br />

daz recht, noch durch daz vnreht nimmer so vnma >zleichen<br />

zornich wer<strong>de</strong>n, daz er wi<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m rechten immer<br />

icht getü. Er sol nimmer so zornig wer<strong>de</strong>n swie gewalticli<br />

er sei. daz er vnchaevsche wort immer gespreche, noch


— 76 —<br />

niemen schelte, er sol we<strong>de</strong>r ze gaehe noch ze traege<br />

an <strong>de</strong>m gericht sein. Er sol auch maezzig sein an ezzen<br />

vnd an trinchen vnd an allen dingen die vier tugent sint.<br />

also tugenthaft. daz aine.y an die. an<strong>de</strong>rn dhein vrum ist.<br />

swer eine zerprichet. <strong>de</strong>r hat si all^zerprochen disev<br />

vier tugent die ziment allen herren wol.. • vnd allen <strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>n got gericht vnd an<strong>de</strong>rn gewalt hat gegeben auf ertreiche.<br />

vnd seit <strong>de</strong>s gewiz. swelöh^-herre o<strong>de</strong>r richter, die<br />

vier tugent niht enhat <strong>de</strong>n hazzet got.. vnd missevelt<br />

xxx ' auch weisen | laeuten. Swelch richter vnreht vrtail geit.<br />

o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rn leuten gestattet, daz si vnreht vrtail sprechent.<br />

tut er daz durch liebe o<strong>de</strong>r durch haz o<strong>de</strong>r durch<br />

gutes willen. Wer verleuset gotes hul<strong>de</strong>. vor wertleichen<br />

gerichte sprechent die richter niht vrtail. daz ist dar<br />

vmbe gesetzet daz si niht alle weise sint. vnd daz daz<br />

waenleicher i; t. daz vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n laeuten die vor im sitzent<br />

weiser laeute sint <strong>de</strong>nne er aine. Einem richter ist niht<br />

gut gesetzet ze nemen wan sein reht püzze. iWer richter<br />

an<strong>de</strong>rs setzet, wan als hie vor gesprochen ist <strong>de</strong>r tut<br />

wi<strong>de</strong>r got vnd wi<strong>de</strong>r die laeute. «welch richter gut nimet<br />

von einem <strong>de</strong>r niht reht hat. vnd wi<strong>de</strong>r einen nimet <strong>de</strong>r<br />

roht hat. <strong>de</strong>r tut reht als Judas <strong>de</strong>r .verchauffet daz rehte<br />

plüt vnd nam dar vmbe vnreht gut. also hat <strong>de</strong>r richter<br />

getan er hat seinen prü<strong>de</strong>r verchauffet vmb ein Weniges<br />

gute daz sol er wizzen daz er gotes hul<strong>de</strong> verlorn hat. vnd<br />

ist daz got ermanet daz er ez wi<strong>de</strong>r tun wil. so sol er daz<br />

gut daz im euer gab vnreht <strong>de</strong>m niht wi<strong>de</strong>r geben <strong>de</strong>r ez im<br />

da gab. wan ers im gab daz er im vnrehtes hülfe vnd daz<br />

recht vertilget got. Davon gab er suntleich vnd schaentleich<br />

sein gut. do nam ez <strong>de</strong>r richter als vbel. da von | sol<br />

er ez im niht wi<strong>de</strong>rgeben. ez sol <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>m wi<strong>de</strong>rgeben.<br />

<strong>de</strong>m da vnreht geschach. <strong>de</strong>r richter ist im auch<br />

schuldich. allen seinen scha<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r im also geschach<br />

ze gelten da von sullen sich die richter hüten, daz si<br />

niemen dhain vnrecht tun noch gestatten ze tun. Ein isleich<br />

man <strong>de</strong>r richter ist wil er sich gegen got rechtuerti<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>r sol sich be<strong>de</strong>nchen wa er gut ze vnreht genomen<br />

Swsp.<br />

86b '<br />

8Cc


— 77 —<br />

habe, vnd swem er sein gut ze vnreht genomen hat o<strong>de</strong>r<br />

verlorn, wir haben von <strong>de</strong>m richter genüch gesprochen.<br />

Don uorfpndjctt.<br />

tt^Waz wir von <strong>de</strong>n richtaern haben gesprochen weihe LXXII.<br />

•^^richter mugen gesein o<strong>de</strong>r niht. daz selbe sprechen<br />

wir auch von <strong>de</strong>n fürsprechen daz selbe sol an in sein. 87 a.<br />

daz da ist an <strong>de</strong>n richtern. wan daz. daz si wol gut<br />

nement vmbe ir.wort vnd an<strong>de</strong>rs niht Wan ob si arbait<br />

habent ob si vber velt schüllen varn durch icmen. o<strong>de</strong>r<br />

ob si chost habent die sol er in geben durch <strong>de</strong>n si da<br />

varnt. er sol niemens wort sprechen wan <strong>de</strong>r recht habe,<br />

vnd seit im sein gewizzen daz er vnreht hat er sol seines<br />

Wortes niht sprechen so hat vnser landreht. gepeut ez im<br />

' <strong>de</strong>r richter. er raftz sein wort | sprechen daz sage wir niht<br />

daz ez recht sei. ez ist ein gewonhait. swer <strong>de</strong>s wort<br />

sprichet <strong>de</strong>r vnreht hat <strong>de</strong>r mag sich chavm bewarn, daz<br />

er reht var gegen got. Hilfet er <strong>de</strong>m mit seiner clmn.ste<br />

<strong>de</strong>r da vnreht hat. daz ist wi<strong>de</strong>r got. er sol sich also<br />

bewarn er sol <strong>de</strong>n richter piten daz er im erlaube sein<br />

wort zesprechen. tut <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>s niht. so sol er niht<br />

an<strong>de</strong>rs sprechen, wan als euer seit o<strong>de</strong>r von «an<strong>de</strong>rn levten<br />

höret, er sol sprechen eins armen menschen wort, durch<br />

got. vnd tut er <strong>de</strong>s niht gern daz ist wi<strong>de</strong>r got. vnd <strong>de</strong>r<br />

richter mag ez im gepieten mit reht. daz er armer laeut<br />

wort spreche. Versäumt auch ein vorspreche, einen <strong>de</strong>r<br />

reht hat mit wizzen vnd mit willen tler ist gegen got<br />

schuldich vnd ist enem schuldich als vil als er im verlorn<br />

hat. vnd ist daz er eines wort sprichet. vnd von enem<br />

gut nimet vnd disen versäumet <strong>de</strong>s wort er sprichet. durch<br />

<strong>de</strong>r niiet willen <strong>de</strong>r hat niht minner gesun<strong>de</strong>t auch als Judas<br />

<strong>de</strong>r got verchauft. Er hat seinen prü<strong>de</strong>r verchauft wan<br />

wir sein alle in got prü<strong>de</strong>r. Er hat doch sein zung ver-<br />

1<br />

chauft | vnd sprichet in euer dar vmbe an <strong>de</strong>s wort er also<br />

vngetrivleich gesprochen hat vor <strong>de</strong>m richter. Vnd mag<br />

er in sein vberzivgen selbe dritte, er sol im seinen scha<strong>de</strong>n<br />

zwiualtik gelten also ob er daz gut enpfangen hat. vnd ist


— 78 —<br />

daz ein man zu <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn gat. Vnd pittet in daz er<br />

sein wort spreche vor gerichtes. vnd seit im alle sein<br />

haimleiche vber die sache. vnd si chöment für <strong>de</strong>n richter<br />

gein <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v selbe sache ze han<strong>de</strong>ln ist. Der nimt <strong>de</strong>n<br />

selben vorsprechen <strong>de</strong>n ener gepeten hete vnd <strong>de</strong>m er<br />

haimleich sein re<strong>de</strong> geseit hete. we<strong>de</strong>r mag er ez zereht<br />

vbrich wer<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r niht. Wir sprechen also, gat euer dar<br />

vnd seit <strong>de</strong>m richter daz im <strong>de</strong>r man gegen <strong>de</strong>m <strong>de</strong>v sache<br />

ze han<strong>de</strong>ln ist. sein heimleiche geseit habe vnd wil <strong>de</strong>r<br />

richter <strong>de</strong>s niht gelaubcn. so sol ener dar gan <strong>de</strong>r im sein<br />

haimleich geseit hat. vnd sol swern auf die heiligen daz<br />

es also sei. so sol in <strong>de</strong>r richter mit reht erlazzen. daz<br />

er enes wort niht spreche, vnd sol im gepieten daz er enez<br />

wort spreche, <strong>de</strong>r im sein haimleich geseit hat. Ditz recht<br />

i s t reht vor gaistleichem gerichte. vnd vor wertleichem. |<br />

Swsp.<br />

Don bcn llatgcbnt.<br />

44 " süllen wir sprechen von <strong>de</strong>n ratgeben vnd ist ein man 88<br />

also weise daz er guten rat <strong>de</strong>n laeuten chan geben,<br />

vnd gat ein man zu im vnd pittet iu daz er im rate vmbe<br />

sein sache. er ist im niht sclmldich rat zegeben vmbe sünst<br />

er mag sein gut dar vmb nemen mit recht also daz er im<br />

auf daz rehte rate, vnd ist im <strong>de</strong>r rat nütz so ist er im<br />

seines gehaizzes sclmldich. vnd wirt im sein rat niht nutze,<br />

so sol er im niht geben vnd tut er enem rat <strong>de</strong>r da wi<strong>de</strong>r<br />

in ist. an <strong>de</strong>r sache <strong>de</strong>r hat als vil schul<strong>de</strong>, als <strong>de</strong>r vbel<br />

vorspreche von dorn wir hie [vor] gesprochen haben, er<br />

sol auch armen laeuten vmbe sünst rat geben <strong>de</strong>s ist er<br />

in vor got schuldich. von ratgeben haben wir hie vor vnd<br />

hernahe.<br />

SO* IjJ»1' tz * st von £ ezeu 8 en l ne vor * st geseit wer gezeug mag<br />

M-'gesein vnd niht gezeug mag gesein. vber swelich sache<br />

<strong>de</strong>r man gezeug ist. da sol er niht gutes vmbe nemen.<br />

vnd cliümt er für <strong>de</strong>n Richter vnd sol cnen seines rechten<br />

helfen. Vber <strong>de</strong>n er da swern sol er mag in verwerfen<br />

damit daz im gut gehaizzen sei. vnd laugent er <strong>de</strong>s daz


— 79 —<br />

Swsp.<br />

im we<strong>de</strong>r gehaizzen sei noch gegeben, <strong>de</strong>s sol er sich<br />

•T.r.xj 4 entsagen mit seinen zwain vingern. o<strong>de</strong>r er sol | in sein<br />

vberzeugen selbe dritte, die ez wares wizzen. daz er in<br />

gut gehiez. vnd er daz gelobte ze nemen o<strong>de</strong>r daz er<br />

ez enphangen habe als er vberzevget wirt so sol er <strong>de</strong>m<br />

richter puezzen mit einer vraeuel <strong>de</strong>v ist etwa ein pfunt.<br />

etwa fünf Schilling, vnd sol ein iar sein daz er dhaines<br />

mannes gezeug mag gesein noch weibes. Ez ist ein grozzev<br />

vntat swer gut dar vmbe nimet daz er einen mann seines<br />

rechten helfe, o<strong>de</strong>r vnrechtes. Nu ob ein man sein recht QQ t<br />

niht an<strong>de</strong>rs behaben mag. er gebe <strong>de</strong>m richter gut vnd ^<br />

an<strong>de</strong>rn die darzü gehörent. Wir raten daz e. er sein gut<br />

Verliese daz er seines gutes ein tail gebe, ez ist pezzer<br />

ein wenich gegeben danne vil. er geit ez vngern vnd möcht<br />

er recht sonst han gewunnen. er hete niht gegeben, davon<br />

hat er dhain sün<strong>de</strong>. die habent totleich sün<strong>de</strong> die sogetan<br />

SO» b gut nement. Wir wellen ein bispel sagen daz war ist vnd jj<br />

auf dise re<strong>de</strong> alle gehöret.<br />

TT>T '«'<br />

Vl 10<br />

'<br />

jjjll einer stat waz ein man.<br />

Des sün<strong>de</strong> mag ich noch enchan.<br />

noch sol niht chün<strong>de</strong>n.<br />

Er hete an allen sün<strong>de</strong>n.<br />

So reht völlichleichen tail.<br />

daz die laeute dauht ein hail.<br />

daz in <strong>de</strong>v er<strong>de</strong> niht verslant. j<br />

Zwai dinch machten in bechant.<br />

So sündich noch so reiche.<br />

Waz dhein sein geleiche.<br />

<strong>de</strong>r waz da richter.<br />

Sein leben waz weiten niaor.<br />

<strong>de</strong>r begun<strong>de</strong> eines marchtages iehen.<br />

Er wolt reiten vnd sehen.<br />

Seinen schonen Weingarten.<br />

<strong>de</strong>s begun<strong>de</strong> <strong>de</strong>r tieuel warten.<br />

<strong>de</strong>s selben morgens vrü.


— 80 —<br />

Chom er im an <strong>de</strong>m-wege zu.<br />

Uo er von <strong>de</strong>m Weingarten reit.<br />

•• 20 |) er tieuel trüg vil rechte cleit.<br />

Die warn wol gesniten.<br />

Mo chom <strong>de</strong>r rieht er geriten.<br />

Wan er in für einen man ersah.<br />

Er grast in vnd sprach.<br />

Von wannen er vuer o<strong>de</strong>r wer.<br />

Uaz ist ein dinch <strong>de</strong>s ich ger.<br />

(laz ir mir vil rechte saget.<br />

Cz ist pezzer verdaget.<br />

. Sprach <strong>de</strong>r tieuel zehant.<br />

•• 20 Cz müz mir wer<strong>de</strong>n bechant.<br />

Sprach <strong>de</strong>r richter mit zorne.<br />

O<strong>de</strong>r ir seit <strong>de</strong>r verlorne.<br />

Ich hau hie gewaltes wol so vil.<br />

Swaz ich ew tun wil.<br />

daz mag mir nieman erwern.<br />

Er begunt zornichleichen swern.<br />

Saget er im uiht daz maere.<br />

Von wannen o<strong>de</strong>r wer er waere.<br />

Er naeme im leib vnd güi<br />

v. 10 E ir mir so grossen scha<strong>de</strong>n tut.<br />

Ich sag ew vil rechte wer ich pin.<br />

\u merchet reht meinen Sin.<br />

Meinen namen vnd mein geslechte. j<br />

(laz sage ich ew vil rechte.<br />

Sprach <strong>de</strong>r vervlüchte zehant.<br />

ich pin <strong>de</strong>r tieuel genant.<br />

In vraget <strong>de</strong>r Richter.<br />

Waz sein geweift waere.<br />

(laz wil ich dich wizzen lau.<br />

. so Ich wil in die stat gan.<br />

Ez ist hevt die zeit.<br />

Swaz man mir ernstleich geit.<br />

Swsp.


Vi 7o<br />

— 81 —<br />

daz ich daz alles nemen sol.<br />

fler richter sprach nu tu so wol.<br />

Vnd günne mir daz ich daz sehe.<br />

Swaz dir ze nemen geschehe.<br />

die weil vnd <strong>de</strong>r marche wer.<br />

<strong>de</strong>s tun ich niht sprach er.<br />

Er sprach so gepevt ich dir.<br />

daz da niht chömest von mir.<br />

Vnd mich heute hie sehen last,<br />

«llles daz du hie begast.<br />

daz gepeut ich dir bei got.<br />

Vnd bei <strong>de</strong>m selben gepot.<br />

damit ir wertet gevalt.<br />

Ynd gepeut dir ez bei gotes gewalt.<br />

Vnd bei gotes zorn da bei.<br />

Vnd swie vil <strong>de</strong>r gepot sei.<br />

Dev immer müzzen fürsich gen.<br />

Den du niht macht wi<strong>de</strong>rsten.<br />

We<strong>de</strong>r du noch die genozzen <strong>de</strong>in.<br />

Dabei müzze dir gepoten sein.<br />

Jch gepeute dir bei gotes gerihte<br />

daz du bei meiner an gesichte.<br />

Nemst swaz man dir gebe.<br />

«Iwe daz ich nu lebe.<br />

Sprach <strong>de</strong>r tieuel zehant.<br />

du hast mich an ein so starches pant.<br />

Gevangen vnd gepun<strong>de</strong>n.|<br />

Daz ich ze manigen stun<strong>de</strong>n.<br />

Grozzer not nie mer gewan.<br />

Daz ich daran niht ge<strong>de</strong>nchen chan.<br />

So waiz ich nin<strong>de</strong>rt <strong>de</strong>n list.<br />

da für ez dir not o<strong>de</strong>r gut ist.<br />

Seit ez dir ane vrume sei.<br />

. Swsp.<br />

Fickcr, Spiopel etc.<br />

g


— 82 —<br />

So la mich dirre dinge vrei.<br />

(ler richter sprach <strong>de</strong>s tun ich niht<br />

Swaz mir dar vmbe geschieht.<br />

(laz muez mir alles geschehen.<br />

v. 90 Jch will <strong>de</strong>in nemen heute sehen.<br />

"er tieuel sprach ez müz ergan.<br />

Du wilt mich sein niht erlan.<br />

Daz ist mir swaer vnd leit.<br />

Bechantz tu die Weisheit<br />

(lu liezzest <strong>de</strong>in twingen mich sein.<br />

Dein genozze vnd die mein.<br />

Die tragent an ein an<strong>de</strong>r haz.<br />

lud wer<strong>de</strong>nt daran nimmer laz.<br />

Des soltest du mich lazzen varn.<br />

v. wo Holtest du <strong>de</strong>in recht bewarn.<br />

Do sprach <strong>de</strong>r richter ez ist dir nie swaer.<br />

VI an daz ich mit dir gen wil.<br />

ISein sei wenich o<strong>de</strong>r vil.<br />

Swaz dir hevt wirt gegeben.<br />

Solt ez mir gen an daz leben.<br />

daz wil ich dich sehen nemen.<br />

Ynd solt ez mir missezemen.<br />

Jch erlazze dich sein benamen niht.<br />

Vnd sprachest du da wi<strong>de</strong>r icht.<br />

v - m<br />

xxxii x<br />

daz ist als gut verborgen.<br />

Au bewarn <strong>de</strong>inen zornen.<br />

So sprach <strong>de</strong>r pöse geist.<br />

da lutzel vmbe waist.<br />

<strong>de</strong>s gewinnest du hevt ein teil.<br />

Claz daucht <strong>de</strong>n richter ein hau.<br />

"az er daz wun<strong>de</strong>r solte sehen, j<br />

Da waz im lieb an geschehen.<br />

Jn die stat giengen si sa.


v - m<br />

v 13 °<br />

*• l40<br />

Vl 15 °<br />

— 83 —<br />

Do waz <strong>de</strong>s tages marcht da.<br />

Vnd waz <strong>de</strong>r laevte da genüch.<br />

Wem richter man da für truch<br />

Vil manig trinchen an die hant<br />

Ho waz niemen da bechant.<br />

Wer sein geselle waere.<br />

Uo pot im <strong>de</strong>r richtaere.<br />

»Sein wein <strong>de</strong>r tieuel wolt sein niht.<br />

Do ergie ein geschieht.<br />

«ev einem weibe da geschach.<br />

Von einem swein ein vngemach.<br />

Uaz traib si pal<strong>de</strong> für die tür.<br />

JMu gaench <strong>de</strong>m tieuel hin für.<br />

»So sprach daz zornige weip.<br />

"er neme dir leben vnd leip.<br />

tu* sprach geselle mein.<br />

«e dar vnd nim daz swein.<br />

Jch hör wol daz man dir sein gicht.<br />

Ez ist ir lai<strong>de</strong>r ernst niht.<br />

»Sprach <strong>de</strong>r tieuel auer do.<br />

tSi waer ein iar dar vmb vnvro.<br />

ISwenne si <strong>de</strong>s wur<strong>de</strong> innen.<br />

daz ich ez vürt von hinnen.<br />

>Si giengen an <strong>de</strong>n marcht paz.<br />

fla enwaiz ich niht reht waz.<br />

Einem an<strong>de</strong>rn weibe geschach.<br />

daz si zu einem rin<strong>de</strong> sprach.<br />

<strong>de</strong>m tieuel seistu gegeben.<br />

Der nem dir leib vnd leben.<br />

Do sprach <strong>de</strong>r richtaer.<br />

Nu hörst du wol <strong>de</strong>v maere.<br />

daz dir daz rint gegeben ist<br />

Cz irret ein vil charger list.<br />

6*<br />

Swsp.


— 84 -<br />

t' Jr ist niht ernst dar zu. |<br />

owaz ich ir an<strong>de</strong>rswa tu.<br />

Jch han niht an <strong>de</strong>m rin<strong>de</strong>.<br />

Do sprach ein weib zu ir chin<strong>de</strong>.<br />

Du wilt niht lazzen durh mich.<br />

Der vbel tieuel neme dich.<br />

i\u niin daz chint sprach <strong>de</strong>r man.<br />

Jch han da lai<strong>de</strong>r niht an.<br />

wo<br />

Sprach <strong>de</strong>r tieuel sazestunt.<br />

iSi naeme niht hun<strong>de</strong>rt pfunt.<br />

Daz si mir sein gun<strong>de</strong>.<br />

daz ich mich sein vn<strong>de</strong>nvun<strong>de</strong>.<br />

Jch naem ez gern mochte ich<br />

(lo giengen si paz für sich.<br />

Vntz enmitten an <strong>de</strong>n marchet.<br />

Er waz also gestarchet<br />

daz die warn chomen gar.<br />

Die <strong>de</strong>s tages wolten dar.<br />

no<br />

Do begun<strong>de</strong>n si stillensten.<br />

(la begun<strong>de</strong> ein witwe zu gen.<br />

Dev waz siech vnd alt.<br />

Jr armüt <strong>de</strong>v waz manichvalt<br />

Des waz groz ir vngehab.<br />

Si gie chaum an einen stab.<br />

Do si <strong>de</strong>n richter ansach.<br />

Si begun<strong>de</strong> wainen vnd sprach.<br />

We we dir Richtaer.<br />

(laz du reich waere.<br />

. wo Vnd ich so armen pin gewesen.<br />

Ynd du niht trawest genesen.<br />

Du enhabst mir an schul<strong>de</strong>.<br />

Vnd wi<strong>de</strong>r gotes hul<strong>de</strong>.<br />

"lein eniges chuelein genonien.


— 85 —<br />

davon ez alles solte chomen.<br />

Des ich vil arme solte leben.<br />

Mir ist <strong>de</strong>v chraft niht geben<br />

daz mir <strong>de</strong>r leib vil tuge.<br />

daz ich darnach gemuge.<br />

txiii • Daz man ln i rs gebe durh got |<br />

Des hast du niht wan <strong>de</strong>inen spot.<br />

mi pit ich got. durch sein gepot.<br />

Ynd durh die griinmiclileihen not.<br />

(lie er an seiner menscheit.<br />

Durh vns arme erleit.<br />

Daz er gewer mich armes weip.<br />

Daz <strong>de</strong>in sei vnd <strong>de</strong>in leib.<br />

Der vbel tieuel von hinne füre.<br />

Vnd dich nem an sein snüre.<br />

Do sprach <strong>de</strong>r tieuel wi<strong>de</strong>r in sich <strong>de</strong>s ernstes<br />

nim war.<br />

<strong>de</strong>r tieuel greif im vaste in daz har.<br />

Vnd begun<strong>de</strong> ze perge gahen.<br />

daz alle die wol sahen.<br />

Die an <strong>de</strong>m market warn.<br />

<strong>de</strong>m richter begunt <strong>de</strong>v vart swaren.<br />

Si prunnen paid geleich.<br />

daz sahen arme vnd reich.<br />

Er must cliummerleichen varn.<br />

fllso ein huen mit <strong>de</strong>n arn.<br />

v> 2 "> Cr vürt in in daz abgriin<strong>de</strong>.<br />

Swsp.<br />

daz machten sein grozze sün<strong>de</strong>.<br />

Jch waiz niht waz dar nach<br />

geschaeh. (lo man aller iungist sach.<br />

da en<strong>de</strong>t sich daz maere.<br />

Sünst waz <strong>de</strong>r vbel richtaere.<br />

Mit sige wor<strong>de</strong>n sigelos.


— 86 —<br />

Er want vin<strong>de</strong>n. vnd verlos.<br />

Er ist immer in <strong>de</strong>r helle.<br />

uer tieuel ist sein geselle,<br />

v. 220 Ez ist ein vnweiser rat.<br />

<strong>de</strong>r mit <strong>de</strong>m tieuel vmb gat.<br />

uwer mit im gern vmbe vert.<br />

<strong>de</strong>m wirt ein poser Ion beschert.<br />

Cr chan so manigen pösen list.<br />

daz er wol ze vürhten ist.<br />

xxxiü i Ditz bispel hört auf all richter. | Swer lichter ist <strong>de</strong>r bedarf<br />

wol daz er sich miete daz im icht geschech als <strong>de</strong>m richter<br />

geschaeh. da behuett got alle richter vor. Salomon spricht<br />

minnet daz reht die daz ertreich richten <strong>de</strong>s bedürfen die<br />

8O. C richter wol. Ez enmag mit rechte dhein gepaür richter<br />

gesein. noch nieman <strong>de</strong>r sein reht verlorn hat. begegent<br />

auer ein getat von <strong>de</strong>vphait. vnd von raube, <strong>de</strong>v minner<br />

ist danne fünf Schilling, da mag man wol einen vogt<br />

vber chiesen. Da doch <strong>de</strong>s chuniges pan ist. <strong>de</strong>r darvber<br />

rieht ich main also swa <strong>de</strong>r richter niht enist <strong>de</strong>r vmb wun<strong>de</strong>n<br />

richten sol. da mag man wol einen chiesen <strong>de</strong>r zehavte<br />

ze hare richte, ez sei in steten o<strong>de</strong>r in dorfern.<br />

81- ijwa man richtet an<strong>de</strong>rs wan als hie geschriben ist. <strong>de</strong>r<br />

wirt an <strong>de</strong>n laeuten schuldich. Ein vogtaie ist niht reht<br />

leben, wan swa man richter nemen sol. da sol man nemen<br />

nach <strong>de</strong>r laeute chür. »Wer <strong>de</strong>s pannes niht enhat von<br />

<strong>de</strong>m chunige. <strong>de</strong>r enmag niht enrichten wan zehavt vnd<br />

zehar. ditz beschai<strong>de</strong>n wir also. Hat ein pfaffenfürst zexxxiii<br />

* richten von <strong>de</strong>m chunige <strong>de</strong>r mag niht | gerichten zehaut<br />

vnd zehare. vnd enmag niemen davon dheinen pan geleihen<br />

da ez <strong>de</strong>n laeuten an daz plüt gat. vnd enphilcht er einem<br />

richtaer also sein gerichte daz er vber die plüt rügigen<br />

richte er wirt schuldich an allen <strong>de</strong>n die ir plüt auz giezzent.<br />

vnd wil er reht tun so sol er zu <strong>de</strong>m chunige sen<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>m<br />

er sein gerichte leihet vnd mag <strong>de</strong>r dar niht chomen so<br />

sol <strong>de</strong>r fürst seinen poten dar sen<strong>de</strong>n daz er seinem richter<br />

<strong>de</strong>n pan an einem prief sen<strong>de</strong>, vnd ist auch reht. dirre


— 87 —<br />

Swsp.<br />

dinge bedarf ein lay nicht, <strong>de</strong>r gerichte enphahet von<br />

<strong>de</strong>m chunige <strong>de</strong>r leihet wol <strong>de</strong>n pan einem seinem richter.<br />

vnd <strong>de</strong>r richter mag in niht fürpaz geleihen. vnd hat <strong>de</strong>r<br />

Richter sundrev gerichte. da vmbe plütigen richten sol. <strong>de</strong>r<br />

sol isleichen sun<strong>de</strong>r seinen pan leihen, aller han<strong>de</strong> chlage<br />

vnd alles vngericht mag <strong>de</strong>r richter [<strong>de</strong>r] <strong>de</strong>n pan hat wol<br />

richten, swaz in seinem gerichte leit an ob man auf aigen<br />

chlagt. da enmag er niht gerichten noch dhein richter.<br />

wan an rechter dinch stat. daz ist also gesprochen, swa<br />

daz aigen leit. da sol man auch drüber richten. Bei chu- J $Pl<br />

niges panne mag man wol richten. Swer <strong>de</strong>n pan eines ^<br />

enphaehet <strong>de</strong>r bedarf in an<strong>de</strong>rstunt niht enphahen. ob <strong>de</strong>r<br />

chunich stirbet | ist <strong>de</strong>r richter an <strong>de</strong>m rechte <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n pan<br />

enphangen hat. von <strong>de</strong>m chunige. so <strong>de</strong>r chunich tot ist.<br />

so hat er <strong>de</strong>n pan mit reht Wirt im auer daz gerichte<br />

genomen halt die weil <strong>de</strong>r chunich lebet vnd sol an<strong>de</strong>rstunt<br />

richter wer<strong>de</strong>n er müz <strong>de</strong>n pan an<strong>de</strong>rstunt enphahen nach<br />

<strong>de</strong>s chuniges to<strong>de</strong>. so hat er in all die weil vnd er richter ist.<br />

tute bcr lltdjtcr üxd) bind; geptdcn fol.<br />

enmag dhein richter eleich dinch gehaben an sein 93.<br />

die daz dinch zerecht gepieten sullen. da sol<br />

man vranpoten <strong>de</strong>r ersten vrtail vragen also, ob er daz<br />

dinch also gepoten habe, als ez recht sei. vnd sol vragen<br />

ob er mit recht verpieten sulle. vber gepraecht. vnd vber<br />

all vnzuht. So sol <strong>de</strong>r richter vragen ob ez wol an <strong>de</strong>r<br />

zeit sei. Swer zu <strong>de</strong>m dinge niht chomen sei ze <strong>de</strong>r zeit<br />

ob er im püzzen sull. <strong>de</strong>s sol er noch alles <strong>de</strong>n vranpoten.<br />

vragen. <strong>de</strong>r sol ertailen. vnd ist <strong>de</strong>v dritte zeit, swer<br />

zehant dar nach niht enchümt. <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>m richter wetten.<br />

Dar nach sol maenichleich chlagen mit vorsprechen swaz<br />

in werre. Ein isleich man mag wol chlagen vnd antwurten.<br />

vnd versprechen ob er sich wil zescha<strong>de</strong>n troesten <strong>de</strong>r im<br />

' d a von geschieht, versprichet sich ein vorspreche | <strong>de</strong>s<br />

enmag er sich niht erholn. er müzz <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n haben,<br />

hat er einen vorsprechen vnd missesprichet <strong>de</strong>r. er mag<br />

sich wol erholn mit einem an<strong>de</strong>rm. owenne <strong>de</strong>r man vor-


. — 88 —<br />

sprechen nimet. so sol in <strong>de</strong>r lichter vragen ob er an<br />

seines vorsprechen wort welle iehen. so sol er sprechen<br />

ia. vnd als er <strong>de</strong>n vorsprechen nimet so müz er staet<br />

haben swaz er sprichet. daz ist etwa niht gewonheit daz<br />

man <strong>de</strong>n vrage ob [er] an seinen vorsprechen welle iehen.<br />

Ditz ist nach <strong>de</strong>r laeut gewonheit als <strong>de</strong>r man vorsprechen<br />

genimt. so sol er im [nilites] niht offenbaer sagen nichtes<br />

niht. er sol im zu raunen swaz er wil. Der vorspreche<br />

sol im spräche gern, daz sol im <strong>de</strong>r richter erlauben, vnd<br />

; t i* wil er zelange sprachen <strong>de</strong>r scherge sol im gepieten. daz<br />

si wi<strong>de</strong>r für <strong>de</strong>n richter chömen. Vorspreche mag nieman<br />

verwi<strong>de</strong>rn in <strong>de</strong>m gerichte da er inne wonhaft ist. o<strong>de</strong>r<br />

gut inne hat. an vber seinen mage. vnd vber seinen<br />

herren. Vnd vber seinen man. o<strong>de</strong>r vber seinen toten ob<br />

in <strong>de</strong>v chlage an ir leib, o<strong>de</strong>r an ir gesunt gat. o<strong>de</strong>r daz<br />

man <strong>de</strong>n man von seiner Christenheit welle sagen.<br />

£)b ein Dorfprxdjc stamclt Dur 0cndjtc.<br />

83 (fo e^ e' n Achter emQn stamlun<strong>de</strong>n man ze vorsprechen<br />

xxxiiü J ^az ist wi<strong>de</strong>r | recht, geschieht auer ez swa er missesprichet.<br />

<strong>de</strong>s hat <strong>de</strong>r dheinen scha<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s wort er sprichet.<br />

Jsleich man mag wol vorspreche sein, in taeutzenlan<strong>de</strong>n.<br />

vor allem gerichte <strong>de</strong>n man an seinem reht nicht beschelten<br />

mag. als hie vor gesprochen ist.<br />

Swsp.<br />

94 -<br />

rjcistUtdjc Icütc w\b rocrilnd) ananber sullcn<br />

djlagtn.<br />

84. Wir sprechen swa <strong>de</strong>r man recht vor<strong>de</strong>rt. da sol er auch<br />

recht nemen ane gaistleich laeute die chlagent wol A r or<br />

wertleichem gerichte. vnd man müz si bechlagen vor geistleichem<br />

gerichte an vmbe ein sache. vnd ist daz ein geistleicher<br />

man ainen layen bechiagt vor wertleichem gerichte<br />

vmb gulte <strong>de</strong>r richter sol im richten, vnd wil er im sein<br />

pfenning zehant geben o<strong>de</strong>r gut pfant daz sol er nemen.<br />

vnd <strong>de</strong>r laie <strong>de</strong>r bechlagt <strong>de</strong>n geistleichen man wol vor<br />

wertleichem gericht. vnd <strong>de</strong>r richter sol im richten mit<br />

rechte vber <strong>de</strong>n geistleichen auer niht wan vmb gulte.


— 89 —<br />

nmt kr fron pot kfyalttn sdjnlU.<br />

Swsp.<br />

»wes <strong>de</strong>r chlager vor Berichtes schuldich wirt o<strong>de</strong>r da 96.<br />

LXXVIII<br />

anwurt da sullen si bürgen vmbesetzen ob si nicht gutes<br />

in <strong>de</strong>m gerichte habent. swer niht pürgen liat <strong>de</strong>n sol <strong>de</strong>r<br />

vronpote behalten, owen <strong>de</strong>r man ze vorsprechen nimet.<br />

<strong>de</strong>r sol sein vorspreche sein vmbe alles daz er <strong>de</strong>n tag<br />

zeschaffen hat. er wer<strong>de</strong> im <strong>de</strong>nne mit reht benomen. o<strong>de</strong>r<br />

ir einer <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rm niht | abe wil gen.<br />

ritt fttdjtcr tirtatl tiran.cn sdjal.<br />

"• Wir sprechen ez muge maenichleich seinen scha<strong>de</strong>n ver- 97.<br />

LXXIX<br />

sweigen. daz gerichte hat auer seine vor<strong>de</strong>runge hintz<br />

enem <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n vri<strong>de</strong> zerbrochen hat. dar nach vnd <strong>de</strong>v<br />

schul<strong>de</strong> ist. Der richter sol vorsprechen geben <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r<br />

ez zem ersten gert. vnd <strong>de</strong>m da nach, auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chlage<br />

gat. Ynd sol die chlage für lan chomen. e. er dliein mer<br />

gebe, <strong>de</strong>r richter sol vragen vmb ein isleich sache gemain<br />

laeute. daz main ich daz er niht envrage <strong>de</strong>r levte mage.<br />

o<strong>de</strong>r ir vreun<strong>de</strong>. <strong>de</strong>r <strong>de</strong>v sache ist. wan daz waere gevaerleich<br />

an <strong>de</strong>m richter. iSwelher vrtail er e vraget. die sol<br />

man auch erste vin<strong>de</strong>n. bai<strong>de</strong>v <strong>de</strong>m chlager vnd auf <strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>v chlage get. ein isleich man hat wol vorsprechen, so<br />

man in ansprichet sun<strong>de</strong>rleichen vmb isleich sache.<br />

wie man fracucl »nfo nmnkn putzen sol.<br />

we^en w^r euc^ beweisen wie man vrtail o<strong>de</strong>r 98.<br />

o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r vngericht puezzen sol. ISwer sein<br />

swert zuchet o<strong>de</strong>r sein messer auf enes scha<strong>de</strong>n, da<br />

ist daz swert <strong>de</strong>s Richters, vnd <strong>de</strong>m Richter fünf Schilling<br />

für daz mezzer. Ob dhein scha<strong>de</strong> davon geschieht wan<br />

" (j a7 auz z j e j )en> geschieht dheiner da | von an<strong>de</strong>rs, <strong>de</strong>n<br />

püzzet als reht sei. vmb plütrünstig daz an <strong>de</strong>m verch<br />

geschieht vnd an lamen. Da wettet man etwa fünf Schilling,<br />

etwa drei Schilling, etwa ein pfunt. etwa mer. ie<br />

als <strong>de</strong>v gewonheit danne ist. in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> vnd in <strong>de</strong>n<br />

steten. Sprichet ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an er hab in gewun<strong>de</strong>t.<br />

vnd wil iener vnschuldich sein, diser ist dar vmbe


— 90 —<br />

<strong>de</strong>m richter niht schuldich er hab in danne kaemphleich<br />

an gesprochen vnd ist daz. daz man einem manne ein<br />

wun<strong>de</strong>n puezzen sol. <strong>de</strong>v ist als hie vor gesprochen ist.<br />

die sol man puezzen nach weiser laeute rat. Swa man mit<br />

pfenning puezzen sol <strong>de</strong>m chlager vnd <strong>de</strong>m richter. da sol<br />

man <strong>de</strong>m chlager mer geben danne <strong>de</strong>m richter. daz wart<br />

nie [ze] reht gesetzet, swa man <strong>de</strong>m richter me püzze<br />

geben sol <strong>de</strong>nne <strong>de</strong>m chlager. Wir sprechen swa man<br />

wi<strong>de</strong>r disem püche rihtet. daz man wi<strong>de</strong>r got tut vnd<br />

wi<strong>de</strong>r reht. an allen steten ist gerichte da die richter mit<br />

vrtail richtent.<br />

wer chaemphleichen einen seinen genoz welle an spreen.<br />

<strong>de</strong>r sol pitten <strong>de</strong>n richter daz er sich vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong><br />

eines vri<strong>de</strong>prechen mannes. daz sol mit vrtail geschehen.<br />

xxxv - vnd als er sich vn<strong>de</strong>rwun<strong>de</strong>n hat. so sol | <strong>de</strong>r richter<br />

vragen welher er <strong>de</strong>n vri<strong>de</strong> an im geprochen habe, da mag<br />

<strong>de</strong>r chlager spräche vmbe piten o<strong>de</strong>r er mages zehant<br />

sagen, er sol sagen in welher weise ob er in beraubet<br />

habe auf <strong>de</strong>r strazze mit raube o<strong>de</strong>r mit wun<strong>de</strong>n, o<strong>de</strong>r<br />

swa ez im geschehen ist. o<strong>de</strong>r in swelher weise er <strong>de</strong>n<br />

vri<strong>de</strong> an im gebrochen habe, in <strong>de</strong>r weise sol er auf in<br />

chlagen. Schuldigt er in er hab in gewun<strong>de</strong>t. vnd ist die<br />

wun<strong>de</strong> hail. er sol beweisen die masen. die beweisung hat<br />

doch niht chrefte er müz die wun<strong>de</strong>n erzeugen selbdritte.<br />

ob er laugent ob iener seinen ait pevtet. hat iener niht<br />

gezeuge so sol er im die hant abe ziehen, vnd sol im die<br />

also zu sprechen, herre richter mit ewerm vrlaube so were<br />

ich <strong>de</strong>n ait. vnd zeuhe im die hant von <strong>de</strong>m ai<strong>de</strong> vnd wil<br />

daz bewaern mit meinem leibe auf seinem leibe daz ich<br />

reht han. vnd er vnreht. so sol <strong>de</strong>r richter von pai<strong>de</strong>n<br />

pürgschaft nemen. <strong>de</strong>n champf sol man in gepieten zelaisten<br />

vber sechs wochen. kSprichet man einen man chaemphleich<br />

an nach raittes chlages er verwi<strong>de</strong>rt sein wol. ISprichet<br />

ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an. <strong>de</strong>r wiz geporn ist. er geweigert<br />

xxxv % sein wol. Sprichet ein | hoch geborn einen an<strong>de</strong>r an alsam<br />

er. er mag sein niht geweigern. iSprichet einer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn<br />

an ze champhe. vnd si sein also nahen mage so enmag


— 91 —<br />

Swsp.<br />

twe<strong>de</strong>r mit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn chemphen. ob die mage mit ein<br />

an<strong>de</strong>r geraitten mugen daz si ze fünften sippe ein an<strong>de</strong>r<br />

sint. <strong>de</strong>s muezzen ir vater mage siben o<strong>de</strong>r ir müter mage<br />

swern. auf die heiligen etwenne waz ez zer siben<strong>de</strong>n sippe.<br />

nu habent die Baebst erlaubet weib ze nemen in die fünfte<br />

sippe. Dar nach satzten die kunige daz ein man <strong>de</strong>n<br />

an<strong>de</strong>rn wol chemphet <strong>de</strong>r im sippe ist vber die fünften<br />

88. b sippe. <strong>de</strong>r richter sol leihen <strong>de</strong>m <strong>de</strong>n man schuldigt einen 79H. B.<br />

schilt vnd ein swert. also man dahin chümet da <strong>de</strong>r champf<br />

ist so sol <strong>de</strong>r richter zwen poten geben zu in pai<strong>de</strong>n die<br />

sehen daz man si nach rechter gewonhait gaerwe le<strong>de</strong>r vnd<br />

leinein dinch sullen si an legen als uil als si wellen haubt<br />

vnd fuezze sullen bloz sein vnd an <strong>de</strong>n hen<strong>de</strong>n sullen si<br />

dünne hantschüch haben lidrein, vnd bloz in <strong>de</strong>n han<strong>de</strong>n<br />

vnd ir ietwe<strong>de</strong>r eines vmb sich o<strong>de</strong>r zwai daz stat an ir<br />

willen vnd einen schilt an <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rn hant Da nicht Avan<br />

holtz sei. \nd danne sulln si vechten mit pugelaern <strong>de</strong>s<br />

•H-T.IV 4 etwa gewonhait ist. | die sullen eisenein sein, si sullen an<br />

tragen röche an ermel auch sol man <strong>de</strong>n laeutcn vri<strong>de</strong><br />

gepieten bei <strong>de</strong>m halse vnd daz si nieman irren an irm<br />

champhe. Jr ietwe<strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>r Richter einen man geben<br />

<strong>de</strong>r ein stange drage die man vber <strong>de</strong>n habe <strong>de</strong>r da gevellet.<br />

vnd gicht er so ist er vberwun<strong>de</strong>n mag er wi<strong>de</strong>r<br />

auf man sol in auf lan. swe<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r stange mutet <strong>de</strong>m sol<br />

man si vn<strong>de</strong>rstozzen. daz sol <strong>de</strong>r Richter erlauben, einen<br />

rinch. sol man in machen <strong>de</strong>r sol sein zwaintzich füzze<br />

o<strong>de</strong>r fünfzehen. vnd zwaintzich weit. Vnd swe<strong>de</strong>r darauz<br />

vleuhet <strong>de</strong>r ist sigeloz. <strong>de</strong>v swert die si tragent die sulln<br />

an ortpant sein, vor <strong>de</strong>m Richter sullen si pai<strong>de</strong> an gelegt<br />

sein, vnd sweret ainer daz es war sei da er in bechlaget<br />

hab. vnd sol <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r swern daz er Amschuldich sei vnd<br />

daz in got also helfe zu ir champhe. di sunnen sol man<br />

in mit tailen geleich so si erste zesame lazzen ver<strong>de</strong>nk<br />

Wirt er vberwun<strong>de</strong>n auf <strong>de</strong>n man <strong>de</strong>r da chlagk man sol<br />

vber in richten wirt er sigloz. <strong>de</strong>r auf in da chlagt man<br />

*«i« richtet auch vber in. | Swer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an sprichot vmb<br />

<strong>de</strong>n totslach swe<strong>de</strong>r siglos da wirt <strong>de</strong>m gat ez an daz


— 92 —<br />

haubt. ist ez vmb ein lerne ez gat im an die hant. vmbe<br />

an<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>n die niht ze lerne noch ze verche gent sol<br />

niemen chemphen.<br />

einen an spridjtt umb trinic.<br />

&prichet ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an vmb sein triwe vnd wil ^9-<br />

iener bere<strong>de</strong>n daz er getriwer man sei mag er in vberzeugen<br />

mit siben mannen daz er sein triwe habe geprochen<br />

vnd sol auch weisen mit wev. so sol man im die hant<br />

abe slahen. vnd ist daz er <strong>de</strong>r zeugen niht gehaben mag.<br />

er mag im wol chemphen. daz selbe mag man tun vmbe<br />

einen mainei<strong>de</strong>. l\u sprechen wir mer von <strong>de</strong>m champhe. 79. iV><br />

JSwer erst in <strong>de</strong>n rinch cliumet vn<strong>de</strong>r zwain die da chemphen cc '<br />

sullen <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>n vronpoten piten daz er im eische seinen<br />

champh genoz. so sol <strong>de</strong>r geputel in aischen ze <strong>de</strong>m hause<br />

da er sich inne an legen solte. vnd sol <strong>de</strong>r Richter zwen<br />

mit <strong>de</strong>m geputel sen<strong>de</strong>n, vnd sol man in also la<strong>de</strong>n. Jch<br />

xxxvi - aishe <strong>de</strong>n man. also er haizzet. einest, än<strong>de</strong>rst. dreistunt.|<br />

vnd chümt er <strong>de</strong>nne niht. so sullen si gen zu <strong>de</strong>m ringe<br />

vnd sullen da eischen als auch dort vnd chümt er danne<br />

niht so sol <strong>de</strong>r chlager auf sten. vnd sol sich ze champhe<br />

pieten. vnd sol slahen zwen siege, vnd <strong>de</strong>n dritten sol<br />

er in die er<strong>de</strong> slahen. vnd swie <strong>de</strong>r wint waet also sol er<br />

sten gegen <strong>de</strong>m win<strong>de</strong>, vnd sol sein swert in die er<strong>de</strong><br />

stekchen vnd hat er danne ienen vber wun<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s er in<br />

sprach, also ob er mit im gevochten hete <strong>de</strong>r richter sol<br />

in zehant in die aechte tun er sol in sagen maino<strong>de</strong>. er<br />

sol in sagen rethlos. man sol in verteilen aigens vnd<br />

lehens. daz aigen sol wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>n als hie <strong>de</strong>v lehen sint.<br />

<strong>de</strong>n herren ledich. ob si niht lehen erben habent. daz<br />

chint sol an <strong>de</strong>r stet seines vater schul<strong>de</strong> engelten niht.<br />

8?). c Man sol auch einen toten man <strong>de</strong>r an <strong>de</strong>uphait o<strong>de</strong>r an 79. l v<br />

raub erslagen ist. daz sol man richten als vmb die notwer.<br />

ez ensei also ob man <strong>de</strong>n raup o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>v <strong>de</strong>uphait bei im<br />

begreif, vnd hat man <strong>de</strong>n man geschoben auf in toten als<br />

ob er lebte. Vnd ist <strong>de</strong>s gutes als vil. daz ez to<strong>de</strong>s wert<br />

ist. ist er raup man sol also toten enthaupten, vnd [ist]


— 93 —<br />

i* ez <strong>de</strong>uphait man sol in | also toten henchen. ist daz er<br />

also erslagen wirt daz er sich nicht wolt lazzen -vahen hat<br />

er einen mak <strong>de</strong>r tot man. <strong>de</strong>r für in chemphen wil. <strong>de</strong>r<br />

verleit die siben gezeug. ist aver <strong>de</strong>r schaub da so helfent<br />

die gezeuge niht. vnd ist daz ein man verpurget einen<br />

champh auf einen tak vnd niht für chümet vnd hat er<br />

einen mage <strong>de</strong>r für in chemphen wil. iener müz in bestan<br />

mit rechte.<br />

Swsp.<br />

Jrtr haut gctat.<br />

00. $A\Ver leib o<strong>de</strong>r hant o<strong>de</strong>r haut vnd bar ledigt daz im ioo ;<br />

zereht vertailt ist <strong>de</strong>r ist rechtlos. Swer auz piirget<br />

einen man von einem ricliter vmb vngerecht für zepringen<br />

ob er in niht für pringet er müz alles daz lei<strong>de</strong>n daz<br />

iener lei<strong>de</strong>n solt. Swen man mit <strong>de</strong>r hantgetat begreiffet LXXXII.<br />

<strong>de</strong>n sol man für gerichte füren, vnd ist daz also daz er<br />

iemen gewun<strong>de</strong>t hat. o<strong>de</strong>r erslagen hat. swaz ez ist an<br />

raup A r nd an <strong>de</strong>vphait. <strong>de</strong>s sol man in mit <strong>de</strong>n leuten vber<br />

zeugen, gat ez im an <strong>de</strong>n leib man sol in mit siben<br />

mannen vber zeugen, gat ez im an <strong>de</strong>n leib o<strong>de</strong>r an die<br />

haut, man sol in mit zwain vber zeugen, hat man <strong>de</strong>r<br />

gezeugen niht. so sol man chemphen als hie vor gere-<br />

***»«* <strong>de</strong>t ist. | ;<br />

ob rincn «tan ucracdjtcn sol.<br />

9|. Äwen man vor gerichtes bechlagt. ist er da niht man 101.<br />

sol im für pieten. einest vnd an<strong>de</strong>rs vnd dreistunt.<br />

ditz ist <strong>de</strong>r laien reht. vnd cnchumt niht für. man veraecht<br />

in. vmbe dhain chlage sol man <strong>de</strong>n man veraechten.<br />

wan daz ez im an <strong>de</strong>n leib gat. o<strong>de</strong>r an die hant. Daz<br />

man niemen veraechten sol o<strong>de</strong>r vrteil vber in sprechen<br />

sol. im wer<strong>de</strong> für gepoten daz sol man bewaern mit <strong>de</strong>m<br />

püche scolastica h da vin<strong>de</strong>t man da man liset von vnsers<br />

herren marter. do die Ju<strong>de</strong>n sazzen zerate. wie si vnsern<br />

herren ihesum christum geviengen vnd satzten ir «impleut<br />

zu im daz si in viengen si chomen zu iesu. er sprach wen<br />

suchet ir ir vin<strong>de</strong>t mich niht. II an da ich da pin. dar


— 94 —<br />

muget ir niht chomen. do waz <strong>de</strong>v zeit dannoch niht<br />

chomen mich süchent vil laeute nach meiner vrsten<strong>de</strong> die<br />

mich leipleichen niht envin<strong>de</strong>nt. si vin<strong>de</strong>nt mich auer götleich.<br />

Jesus christus pot <strong>de</strong>n poten also gute re<strong>de</strong>, vnd<br />

also weise re<strong>de</strong> daz si dannen giengen vnd sein niht<br />

enviengen Wan si fun<strong>de</strong>n dhein schul<strong>de</strong> an mir die poten<br />

chomen hin wie<strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>r iu<strong>de</strong>n fürsten vnd zu <strong>de</strong>n richxxxvii'<br />

taern. vnd sprachen er ist ein prophete. si sprachen ze |<br />

<strong>de</strong>n poten war vmbe vürt ir in mit ew niht. si sprachen,<br />

ez gereit nie mensche so weise re<strong>de</strong> sam er reit. Wir<br />

fun<strong>de</strong>n dhein schul<strong>de</strong> da. sie straften die poten vnd sprachen<br />

ir seit auch verlaitte vnd wer sol an in gelauben.<br />

wir süllen in verdamnen. so ist er <strong>de</strong>nne allen levten erlaubt<br />

an ze greiffen. do saz ein bi<strong>de</strong>rb man vn<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r waz<br />

iesus vreunt haimleich. vnd versprach in swa er mit vüge<br />

mochte, <strong>de</strong>s hiez Nicho<strong>de</strong>mus <strong>de</strong>r stünt auf vnd sprach<br />

also. Wir haben in <strong>de</strong>r e. vnd in <strong>de</strong>m lantrecht daz man<br />

niernen verdampnen sol noch vrteil vber in sprechen sol.<br />

man sulle. e. hören daz ist also uil gesprochen, man sol<br />

vber nieman vrtail sprechen man gepiet im. e. für. Ditz<br />

sprach er got zeliebe vnd in <strong>de</strong>m sinne ob si in selbe<br />

gehört heten vnd sein weise re<strong>de</strong>, daz er vor in beliben<br />

waei\ als vor <strong>de</strong>n poten. oi sprachen ze INycho<strong>de</strong>mo wir<br />

hören an <strong>de</strong>iner re<strong>de</strong> wol daz du pist ein galileus. vnd<br />

pist verlaitt von im vnd pist einer seiner iunger. Man<br />

sprichet er sei ein prophet. nu merche <strong>de</strong>v schrift <strong>de</strong>v<br />

sprichet also von galilea stat dhain prophet mer. da von<br />

sol man niemen vertäuen man la<strong>de</strong> in für.<br />

imc man umb rjulte Richten sol.|<br />

02. Vnd clagt ein man vmb gulte <strong>de</strong>m sol man für gepieten.<br />

als hie vor gesprochen ist. vnd chumt er niht hin für.<br />

dar vmbe sol in <strong>de</strong>r lichter niht aechten, im sol <strong>de</strong>r<br />

richter richten hintz seinem gute, swa daz in seinem gerichte<br />

leit. vnd sol sein püzze auch davon nemen ob ez<br />

da ist. vnd allen steten sol man <strong>de</strong>m chlager sein gulte<br />

vnd sein püzze vor <strong>de</strong>m richter vnd gepristet an <strong>de</strong>m gute


— 95 —<br />

icht <strong>de</strong>s sol <strong>de</strong>m richter gepresten vnd niht <strong>de</strong>m chlager<br />

vnd ist daz man phen<strong>de</strong>t vmbe gulte daz so] man wol<br />

behalten acht tage vnverchauffet vnd vnversetzet. Wil man<br />

ez auz pürgen man sol ez auz geben vntz auf daz selbe<br />

zil. etwa ist gewonheit daz man an<strong>de</strong>rs da mit wirbet daz<br />

ist nach <strong>de</strong>r leut gewonheit. chümt <strong>de</strong>r man inner <strong>de</strong>n<br />

taidingen niht. vnd daz phant vnverwan<strong>de</strong>lt ist. er sol<br />

gen für <strong>de</strong>n richter vnd enslecht er sich <strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> niht.<br />

er ist <strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> niht ledich. so daz pfant verchauffet wirt.<br />

Wirt icht vber man sol ez ienem gelten vnd wi<strong>de</strong>r geben<br />

geprist da icht. man sol in an<strong>de</strong>r wei<strong>de</strong> pfen<strong>de</strong>n ez ensei<br />

daz in ehaft not savme.<br />

lüts tot) fwr (jqjot aint.<br />

Swsp.<br />

r e ' nen man bechlagt in einem gerichte vnd <strong>de</strong>r „ 10 , 3 ; „<br />

richter | niht da liaim ist <strong>de</strong>r vronpote sol im für gepieten.<br />

als reht ist vnd als <strong>de</strong>r Richter chümt so sol<br />

er im richten zehant. vnd man sol im niht mer für gepieten.<br />

wan <strong>de</strong>v fürgepot <strong>de</strong>v sint <strong>de</strong>r vronpoten vnd niht<br />

<strong>de</strong>r richter. dhein richter mag niht für gepieten. ez ist<br />

niht seines amptes.<br />

Don fcnt acdjtitcrn.<br />

^I' sült wizzen daz ellev <strong>de</strong>v gerichte <strong>de</strong>v wertleich sint<br />

<strong>de</strong>v müz man von einem römischen chunige enphahen.<br />

da von mag nieman geiehen daz ein gerichte sei sein aigen.<br />

swer <strong>de</strong>s gicht <strong>de</strong>r sprichet wi<strong>de</strong>r reht. davon ist daz<br />

gesetzet, vnd tut man einen man ze aechte vor einem<br />

richter. als er drinne ist sechs wochen vnd einen tag man<br />

pringet in auf <strong>de</strong>m naechsten gerichte wol ze aechte, also<br />

tut man von <strong>de</strong>m gerichte auer in ein an<strong>de</strong>rs, also tut<br />

man in wol ze aechte in in allen gerichten die von <strong>de</strong>m<br />

Komischen chunige lehen sint.<br />

tute man }t djampljc rat ool gckn.<br />

1O3> ^<br />

Versaviiiet ein herre sein lanttaiding daz er dar niht }?*•<br />

enchumet. da mit sint niht versavmt die levte. wan daz<br />

ain lanttaidinch. vnd ist ienen davor dar gepoten. <strong>de</strong>v


— 96 —<br />

gepot sullen staete sein, vnd ditz eine abe. Sprichet ein<br />

xxxvü* man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn chaempfleichen an. vnd | ist im dar vmbe<br />

dar niht gepoten vnd ist er doch ze gagen man sol im<br />

tag geben nach seiner gepurt daz er sich dar zu berait<br />

<strong>de</strong>s er wol bedarf <strong>de</strong>m semper vreien geit man tag vber<br />

sechs wochen. <strong>de</strong>n mittern vreien vber vier wochen <strong>de</strong>n<br />

dienstmane vnd allen laeuten vber zwo wochen.<br />

Swsp.<br />

ma ircr man timb seht atgen antumrten sol.<br />

\f mbe alle die sache da man <strong>de</strong>n man vmbe bechlagt. ist 105.<br />

er zegagen da sol er vmbe antwurten an vmbe sein aigen<br />

da sol vmb antwurten als daz püch hie vorsprichet. Vnd<br />

vmb leben da sol man vmb antwurten. vor seinem herren.<br />

Von acdjtc sdjaijc.<br />

93 1 . öwer in als vil aechte chumt als hie vor gesprochen ist.<br />

<strong>de</strong>r ist isleichem richter seines aeht Schatzes schuldich daz<br />

ist dar vmbe gesetzet daz man die aecht vürchte. vnd<br />

schierr da von chom. als <strong>de</strong>r man in <strong>de</strong>r aechte ist sechs<br />

wochen vnd einen tag so sol <strong>de</strong>r Richter sein geswizze<br />

poteschaft dar sen<strong>de</strong>n ze <strong>de</strong>m geistleichem richter. daz er<br />

in in <strong>de</strong>n pan tu. also sol <strong>de</strong>r geistleich Richter tun zu<br />

<strong>de</strong>m wertleichem vnd als im <strong>de</strong>v potschaft chumt so sol<br />

er [in] in die aecht tun. JMan mag auch verpannen einen<br />

isleichen man. in isleichem geistlerchem gerichte. <strong>de</strong>r in<br />

.Tviii' <strong>de</strong>m panne ist sechs wochen | vnd* einen tag.<br />

*^v<br />

JOcr uor rjcridjtc ttiht antnmrtcn sol.<br />

08. Vnd ist daz ein man <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rm für gepeutet dreistunt.<br />

vnd chumt <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>m da für gepoten ist an die schranne.<br />

vnd bort wol daz im für gepoten ist. Vnd wil doch niht<br />

antwurten vnd behabt iener <strong>de</strong>r im da für gepoten hat<br />

seinev drew taedinch <strong>de</strong>r richter sol im richten, vmb swaz<br />

er gechlagt hat. vnd <strong>de</strong>r richter sol in in die aecht tun.<br />

ez ensei danne vmbe gulte da sol man niemen vmb aechten,<br />

<strong>de</strong>r richter sol sein gewonleich püzze nemen. vnd chumt<br />

er für von <strong>de</strong>m hie vor gere<strong>de</strong>t ist. vnd wil auz <strong>de</strong>r aeht


- 97-<br />

chomen. vnd ist iener nicht engagen. <strong>de</strong>r in ze aecht hat<br />

gevrumet <strong>de</strong>r richter mag in mit recht nimmer auz <strong>de</strong>r<br />

aecht lazzen. als vmb ein an<strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> daz ehumt von<br />

<strong>de</strong>r grozzen vraeuel die er begie do er vor gerichtes waz.<br />

vnd nicht antwurten wolte vnd auch von <strong>de</strong>r grozzen<br />

smaehe die er gegen <strong>de</strong>m gerichte getan hat. vnd choment<br />

si pai<strong>de</strong> für <strong>de</strong>n richter. vnd pittet iener daz man in auz<br />

<strong>de</strong>r aecht lazze ist daz er pürgen setzet als reht ist man<br />

sol in auz <strong>de</strong>r aecht lazzen. vnd er sol <strong>de</strong>m chlager zehant<br />

reht pieten. vnd enprist er <strong>de</strong>m chlager. er ist <strong>de</strong>m richter<br />

'<strong>de</strong>s aechtschatzes schul|dich. daz ist alles da von. daz er<br />

vor gerichtes waz vnd nicht antwurten wolte. Wil er auslaugen<br />

daz er da niht enwaere <strong>de</strong>s sol er in vberzeugen<br />

selb dritte die in da gesehen habent.<br />

um man au? bcr acrfjtc djomcn sol.<br />

»wer sich auz <strong>de</strong>r aecht ziehen wil <strong>de</strong>r sol vngevangen 108.<br />

für chomen. vnd an purgschaft vnd sol <strong>de</strong>m Richter piirgen<br />

setzen vmb <strong>de</strong>s chlagers recht, vnd vmb sein reht vnd sol<br />

in danne auz <strong>de</strong>r aeht lan. vnd sol er <strong>de</strong>nne vri<strong>de</strong> swern.<br />

ob ein vri<strong>de</strong> gesworn ist. Vnd ist dhain vri<strong>de</strong> gesworn.<br />

er sol <strong>de</strong>n gotes vri<strong>de</strong> swern. daz ist da von gesetzet, do<br />

man in in die aecht tet do nam man in auz <strong>de</strong>m vri<strong>de</strong>.<br />

vnd chunt in in die aecht, vnd ist ditz auf einem lantgerichte.<br />

<strong>de</strong>r Richter sol <strong>de</strong>m mann cepieten. daz er chom<br />

zu <strong>de</strong>n drin lanttaidingen. ob iemen da welle chlagen. daz<br />

er <strong>de</strong>m da antwurte. Vnd chümt er zu drin taidingen.<br />

vnd sprichet in niemen an er ist ledich von allen <strong>de</strong>n die<br />

in in die aechte heten getan, ez ensei daz in ehaft not<br />

im>. vmb die ehaft not sullen die chlager dhainen poten<br />

sen<strong>de</strong>n für gericht <strong>de</strong>r für siv bere<strong>de</strong> ehaft not. Wan<br />

swenn die chlager choment so müz er in richten si sullen<br />

1 auch vor <strong>de</strong>m Richter ehaft not | bere<strong>de</strong>n, vnd ist iener<br />

da nicht ze gagen. <strong>de</strong>r Richter sul im haizzen für gepieten<br />

dreistunt als von erste. Nach disem reht sullen die stete<br />

in <strong>de</strong>m selben recht richten die sache.<br />

Fickcr, Spiegel etc.<br />

'


— 98 —<br />

Wtmxt man t>btr bcn atdjtcr itih.t rtljtm sol.<br />

J n (j en gebun<strong>de</strong>n tagen mag man vber dheinen aechter l° 9><br />

gerichten. er wer<strong>de</strong> danne begriffen an <strong>de</strong>r hant getat.<br />

Man sol in <strong>de</strong>n gebun<strong>de</strong>n tagen einen aechter wol auz <strong>de</strong>r<br />

aecht lan. vnd waer ez doch in <strong>de</strong>n drin heiligen tagen.<br />

Weinachten. Ostern. Phingsten. ez ist vmb <strong>de</strong>n aechter<br />

als vmb <strong>de</strong>n sün<strong>de</strong>r. swenn <strong>de</strong>r ze got chert. so sol man<br />

in enphahen. also sol man <strong>de</strong>n aechter, vmb swelch schul<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>r man in die aechte chumt an <strong>de</strong>n totslach. so sol er<br />

vri<strong>de</strong> haben sein leib vnd sein gut. viertzehen tage daz<br />

ist dar vmbe. ob er sich be<strong>de</strong>nchen wellen, daz <strong>de</strong>r von<br />

chome. Ditz sol <strong>de</strong>r richter tun. daz <strong>de</strong>m chlagpr nicht<br />

enscha<strong>de</strong>n an seinem rechte noch im selben.<br />

ob fccm rtdjtcr gqmttftt luirt mxif fccm djlagcr.<br />

n d * st daz ein vngerichte vor einem gerichte gechlagt<br />

rt auf einen man. <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>r stirbet o<strong>de</strong>r er<br />

xxxviü * chumt von <strong>de</strong>m ampte. vnd im | ist wol gepuezzet vnd<br />

<strong>de</strong>m .chlager niht. ez wirt ein an<strong>de</strong>r richter. <strong>de</strong>r chlager<br />

gat für <strong>de</strong>n richter vnd chlagt im wir sprechen also. Swaz<br />

vor ienem richter gevrtailt ist. daz sol vor disem staet<br />

sein, vnd swie vil richter ist dar nach, vnd ob er <strong>de</strong>n<br />

allen gepüzzet die weil <strong>de</strong>r chlager vngestillet ist. so<br />

vrumet ez <strong>de</strong>m niht <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m richter puezzet.<br />

Don tmrrtilridjcr uracucl.<br />

1O2* Vnd schiltet ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn, o<strong>de</strong>r stozzet er in.<br />

o<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>t er in. o<strong>de</strong>r swaz er im vbels tut an <strong>de</strong>n<br />

totslach. vnd er puezze daz man im ere piete o<strong>de</strong>r gut.<br />

daz sol man im tun nach seiner wierdicheit. niemen sol<br />

<strong>de</strong>n laeuten geleich puezze ertailen. daz man <strong>de</strong>m chnechte<br />

puezze als <strong>de</strong>m herren o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m aigen als <strong>de</strong>m vreien.<br />

daz ist we<strong>de</strong>r gotes reht noch lantreht. man sol <strong>de</strong>n man<br />

puezzen nach seiner wierdichait. vnd sol auch <strong>de</strong>m Richter<br />

in <strong>de</strong>m selben recht puezzen. vnd wil auer ein man ze<br />

vil püzze daz sol stan an ir pai<strong>de</strong>r vreun<strong>de</strong> mugen ez die<br />

niht geschai<strong>de</strong>n. so nein <strong>de</strong>r rihter weiz laeute zu im<br />

Swsp.


— 99 —<br />

Swsp.<br />

vnd schai<strong>de</strong> ez. <strong>de</strong>r Richter sol sehen an <strong>de</strong>s mannes<br />

laster. vnd an seinen scha<strong>de</strong>n vnd haizz im da nach |<br />

102. b puezzen. vnd ist daz ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn twingen wil. &hir*<br />

A .- •„ ^ • • CCCLIV.<br />

o<strong>de</strong>r tut wi<strong>de</strong>r seinen willen, daz er aut einen pavm steige<br />

o<strong>de</strong>r auf ein haus o<strong>de</strong>r auf ein prukge <strong>de</strong>v vngewaerleich<br />

ist o<strong>de</strong>r swaz er in so getanen dinge haizzet tun wi<strong>de</strong>r<br />

seinen willen swaz im da von geschiht. daz sol er puezzen<br />

als ob er ez mit seiner hant getan hete. Nimet auer einer<br />

Ion dar vmbe. swaz <strong>de</strong>m geschiht daz puezzet im niemen.<br />

vnd ist ein man in einem hause ez sei sein o<strong>de</strong>r er Ion<br />

ez. o<strong>de</strong>r er hab ez vmbe sünst. vnd wirt er da haim<br />

gesüchet man sol im puezzen. wan er wirt drinne ist. vnd<br />

ist mer wirte drinne dann ainer die sullen die puezze mit<br />

einan<strong>de</strong>r tailen. wan si all gehausen sint <strong>de</strong>v haimsüchunge<br />

ist daz swer mit gewaffenter hant in eines mannes havs<br />

lauffet. vnd einen drin iaget. o<strong>de</strong>r einen drinne wun<strong>de</strong>t.<br />

o<strong>de</strong>r sünst scha<strong>de</strong>t, daz haizzet haimsüchunge. lauffet er<br />

• • drin vnd suchet einen man mit gewaffenter hant. vnd<br />

vin<strong>de</strong>t sein nicht, vnd get drauz an scha<strong>de</strong>n, so sol er<br />

halbe püzze geben <strong>de</strong>m wirte vnd <strong>de</strong>m richter. tut er aver<br />

scha<strong>de</strong>n drinne mit schelten o<strong>de</strong>r mit an<strong>de</strong>rm so sol er<br />

sein gantze püzz geben, vnd daz haus beslozzen ist. vnd<br />

| chümt er da für. vnd hauwet o<strong>de</strong>r schevzzet dar an. so<br />

ist er püzze schuldich. vnd laugent er <strong>de</strong>s. <strong>de</strong>s sol man<br />

in vber zeugen, selbe dritte, die ez gesehen vnd gehört<br />

habent. hat ez doch iemen gehört vnd niht gesehen, <strong>de</strong>r #<br />

mag ez wol gezeug sein, also ob er siege horte vnd <strong>de</strong>v *<br />

schoz. Siecht er in die tür niht. vnd schiltet hin in so" r»<br />

puezzet er niht wan <strong>de</strong>v schelt wort. Wir haizzen gewaffent<br />

hant blozzev swert in <strong>de</strong>r hant o<strong>de</strong>r schedleichev<br />

mezzer. vnd pogen vnd armbrost vnd spiezze vnd an<strong>de</strong>r<br />

gewaffen. Swer sein volger ist vnd mit helfe mit im gat.<br />

die sint alle schuldich die sullen auch puezzen als <strong>de</strong>r<br />

selb schol. Dev püzze ist etwa ringe etwa swaer ie nach<br />

<strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s gewonhait. ditz reht habent auch die purger.<br />

die herren [o<strong>de</strong>r] die pürge habent da haim suchet<br />

sol in puezzen als hie vor gesprochen ist. iWan sol<br />

7*


— 100 —<br />

niht an dhainer stat. <strong>de</strong>m Richter hoher puezzen danne<br />

<strong>de</strong>m chlager swa man daz tut daz ist wi<strong>de</strong>r reht. vnd<br />

* " '"• habent si niht pfenning ze geben, so rieht man vber si<br />

als vmb an<strong>de</strong>r gulte.<br />

103.


— 101 —<br />

daz er chlage antwurte als recht sei. habent si auer gut<br />

in <strong>de</strong>m gerichte. daz <strong>de</strong>r chlag wert ist so sullen si dhainen<br />

bürgen setzen.<br />

von tftn gcpunbcn tagen.<br />

JIM <strong>de</strong>n gebun<strong>de</strong>n tagen sol man dhainen ait swern.<br />

J/wan als ditz püch auz nimt. so man einen vri<strong>de</strong> swert<br />

<strong>de</strong>n mag man swern in <strong>de</strong>n gebun<strong>de</strong>n tagen. Man sol<br />

auch wol ob ein man begriffen wirt an <strong>de</strong>r haut getat <strong>de</strong>n<br />

schirmet <strong>de</strong>r heilig tage niht. Swaz man ei<strong>de</strong> lobt in <strong>de</strong>n<br />

gebun<strong>de</strong>n tagen so sol man si laisten nach <strong>de</strong>n gepun<strong>de</strong>n<br />

tagen. iSwer so ei<strong>de</strong> lobt zeswern- für schul<strong>de</strong>, auf einen<br />

t-vxx' tag vnd laistet er sein niht ze | rechter zeit, er ist in <strong>de</strong>r<br />

schul<strong>de</strong> gewunen. da <strong>de</strong>r eit für gelobt wart, ez enwen<strong>de</strong><br />

in danne ehaft not.- die sol man beweisen waz <strong>de</strong>r eit vor<br />

gerichte gelobt, man sol <strong>de</strong>m richter puezzen. vnd auch<br />

dhein püzze <strong>de</strong>m. <strong>de</strong>r ayd gelobt wart. Jst <strong>de</strong>r man<br />

berait ze laisten seinen ayd als er gicht. vnd wil ez jener<br />

niht o<strong>de</strong>r ist da niht da man in tun sol. <strong>de</strong>s ei<strong>de</strong>s sol er<br />

ledich sein, vnd <strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> da er <strong>de</strong>n eit für gelobt,<br />

uwenn man auer silber o<strong>de</strong>r golt o<strong>de</strong>r pfenning gelten sol.<br />

o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong>s gut. Wirt <strong>de</strong>m ein tag gegeben, vmb .<br />

seinen gezeug o<strong>de</strong>r vmb an<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s er bedarf, vnd chiimt<br />

er zu <strong>de</strong>m tage niht. er verlevset seiner gulte da mit niht.<br />

ob in ehaft not letzet, er hat auer <strong>de</strong>n tag verlorn. Ob<br />

ein man gevangen wirt. o<strong>de</strong>r in etwaz an<strong>de</strong>rs irret, daz<br />

er niht poten gesen<strong>de</strong>n mag. <strong>de</strong>r sein ehaft not für in<br />

bere<strong>de</strong>, sol er <strong>de</strong>s scha<strong>de</strong>n haben nain er <strong>de</strong>r Richter<br />

richtet als im ertailt wirt. als aver <strong>de</strong>r man von seiner<br />

nöte chümet. so sol er für <strong>de</strong>n richter chomen vnd sol<br />

sein ehaft not beweisen mit seinem ai<strong>de</strong>. vnd swaz <strong>de</strong>r<br />

Hichter vmb sein sache gerichtet hat daz so! er wi<strong>de</strong>r tun.<br />

*** 7 vnd sol man ez han<strong>de</strong>ln als ob er <strong>de</strong>s tages | da waer<br />

gewesen, ob ein man einen poten sen<strong>de</strong>t ze einem tage,<br />

da er selbe niht chomen mag. vnd <strong>de</strong>r pote wirt gevangen<br />

o<strong>de</strong>r er stirbet vn<strong>de</strong>r wegen o<strong>de</strong>r in irret an<strong>de</strong>r ehaft not.<br />

sol <strong>de</strong>m herren daz scha<strong>de</strong>n naeines <strong>de</strong>r herre sol chomen<br />

Swsp.<br />

u3 -


— 102 —<br />

zu <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn tage, vnd sol <strong>de</strong>n chneht mit im pringen.<br />

vnd sol er bere<strong>de</strong>n daz in eliaft not irret, vnd sol die<br />

nennen ob <strong>de</strong>r chneht tot ist. o<strong>de</strong>r er sein sünst niht<br />

gehaben mag <strong>de</strong>s sol <strong>de</strong>r herre swern. daz <strong>de</strong>n chneht<br />

ehaft not irret, do er chomen solte. vnd daz er auch er<br />

sein gehaben mag man sol ez han<strong>de</strong>ln als da vor gesprochen<br />

ist.<br />

an tute tnamg haut tut gcriljt rijumt.<br />

Swsp.<br />

IOO. Vnd ist daz ein man vrtail wi<strong>de</strong>r wirfet. so sol man si U4 ;<br />

ziehen an <strong>de</strong>n hohem Richter, vnd ze iungist für <strong>de</strong>n<br />

chunich. da sol <strong>de</strong>r Richter seinen poten zu geben, die<br />

daz hörn we<strong>de</strong>r ir volchome an <strong>de</strong>r vrtail vor <strong>de</strong>m chunige.<br />

Geschieht ditz in einer graschaft o<strong>de</strong>r in einem<br />

marche so sullen poten sein lantsezzen. Geschiht ez in<br />

einer stat. so mugen poten sein aller lian<strong>de</strong> laeute.<br />

die an ir reht vollchomen sint. die sol <strong>de</strong>r Richter bechosten<br />

einen pecliher vollen weines sol man zwain geben,<br />

prot vnd pier genüch. <strong>de</strong>r herrn sullen zwen sein, vnd<br />

xxxx 3 sehs chnehte. Man sol <strong>de</strong>n herren | geben vier richte, vnd<br />

<strong>de</strong>n chnechten zwo. vier garbe isleihem pfaer<strong>de</strong> vn<strong>de</strong>r tage<br />

• vnd vn<strong>de</strong>r nacht vnd hae genüg, vnd sol man <strong>de</strong>v ros<br />

vor beslahen vnd hin<strong>de</strong>n niht. <strong>de</strong>r phaer<strong>de</strong> sullen aechtev<br />

sein vnd <strong>de</strong>r manne aechte, vnd ist <strong>de</strong>v vrtail verworfen<br />

auf swaebischer er<strong>de</strong>, so <strong>de</strong>r chunich danne chumt ze<br />

swaben da sullen die poten hin chomen vnd sullen <strong>de</strong>r<br />

vrtail ze en<strong>de</strong> chomen. vnd von <strong>de</strong>m tage vber sechs<br />

wochen. vnd <strong>de</strong>v vrtail verricht ist. vor <strong>de</strong>m chunige. so<br />

. sullen si die vrtail wi<strong>de</strong>r für <strong>de</strong>n richter pringen vor <strong>de</strong>m<br />

si wi<strong>de</strong>r worfen wart. Der vrtail wi<strong>de</strong>r warf hat er sei<br />

niht volfüret vor <strong>de</strong>m chunige er müz <strong>de</strong>m Richter gelten<br />

sein chost die die poten habent getan, vnd müz im wetten<br />

sein püzze. vnd ist daz er behabt, so sol iener <strong>de</strong>r wi<strong>de</strong>r<br />

in waz vnd sein volger daz selbe tun. dhein wi<strong>de</strong>rworfen<br />

vrtail <strong>de</strong>v vor einem graven wi<strong>de</strong>r worfen wirt. die enmag<br />

niht geziehen an <strong>de</strong>n marchgraven ez enhabe <strong>de</strong>r graue<br />

die graschaft von <strong>de</strong>m markgrauen von swelher hoher hant


— 103 —<br />

daz geriht ist da mag man ein vrtail an ziehen <strong>de</strong>v die<br />

erst hant <strong>de</strong>z gerichtes ist. daz ist <strong>de</strong>r chunich. <strong>de</strong>v an<strong>de</strong>r.<br />

4 <strong>de</strong>m ers leihet, <strong>de</strong>v dritte hant mag nimer gerich|te für<br />

paz geleihen. daz ez <strong>de</strong>n Iaeuten an ir plüt o<strong>de</strong>r an ir<br />

leib gat. Swer ez dar vber tut <strong>de</strong>r wirt schuldich vor got<br />

an allen <strong>de</strong>n vber die. <strong>de</strong>v vier<strong>de</strong> hant richtet.<br />

turn }ifaf]fnt fucrstm rjcrihtc.<br />

Swsp.<br />

L^L Welch pfaffen fürste sogetanev gerichte hat. <strong>de</strong>v vber 115.<br />

plütrunstige gant <strong>de</strong>v gerichte mag er wol leihen seinen<br />

richtern vnd also daz er die Richter sol sen<strong>de</strong>n mit<br />

seinem prief zu <strong>de</strong>m chunige daz er im <strong>de</strong>n pan leihe.<br />

Vnd tut er <strong>de</strong>s niht. er vnd sein Richter wer<strong>de</strong>nt an allen<br />

<strong>de</strong>n schuldich [die] vor got vber die si richtent swelch <strong>de</strong>r<br />

laeut auz giezzent. die layherren die bedürfen <strong>de</strong>s niht.<br />

daz ir Richter <strong>de</strong>n pan enphahen von <strong>de</strong>m chunige. daz<br />

ist da von daz <strong>de</strong>r lay selbe vrtail geit. vber <strong>de</strong>n totslach<br />

<strong>de</strong>s entüt <strong>de</strong>r pfaffe fürste niht. van da mit verlur er sein<br />

an.pt mit <strong>de</strong>m vnd er vrtail gaebe vber <strong>de</strong>n totslach. wan<br />

<strong>de</strong>s gewaltes enhat er niht. da von mag er <strong>de</strong>n pan niemen<br />

geleihen.<br />

ttx ein urteil ml)t mnton rijan.<br />

®* Swer vrtail eevraget wirt vnd er <strong>de</strong>r niht vin<strong>de</strong>n chan. 116.<br />

XCVII<br />

<strong>de</strong>r sol swern ze <strong>de</strong>n heiligen daz er niht enwizze waz dar<br />

vmbe reht sei. sprichet <strong>de</strong>r Richter | danne ir sult vin<strong>de</strong>n<br />

daz euch dar vmbe recht dunche. so sprichet <strong>de</strong>r Richter<br />

vnreht. Wan ez ist manich man <strong>de</strong>r niht wizzen chan.<br />

waz vmb ein isleich dinch recht ist da von sol niemen<br />

vrtail vin<strong>de</strong>n im sage sein gewizzen daz si recht sei vnd<br />

zweivelt er icht daran, so wirt er vor got schuldich. vmbe<br />

ein vrtail mag man niht gevehten. wan vor <strong>de</strong>m reiche,<br />

vin<strong>de</strong>t ein man vrteil vnd wirt si im wi<strong>de</strong>r worfen vnd si<br />

ist niht reht. wil <strong>de</strong>r Richter niht enpern. \nd iener <strong>de</strong>m<br />

<strong>de</strong>v vrtail scha<strong>de</strong> waz. si sprechent in wol drumbe an. wil<br />

er vnschuldich wer<strong>de</strong>n, so sol er swern ze <strong>de</strong>n heiligen, daz<br />

er niht pezzers wesse. Wil er niht swern so sol man im


xxxxi 2<br />

— 104 —<br />

die hant abe slahen. van er hat bei seinem ai<strong>de</strong> vnreht<br />

ertailt. Vragt ein Richter vrtail einen man. nu <strong>de</strong>r ertailt<br />

daz er chan <strong>de</strong>m volgent leiht drei man o<strong>de</strong>r me. ein<br />

an<strong>de</strong>r da bei vin<strong>de</strong>t ein an<strong>de</strong>r vrtail <strong>de</strong>m volgent auch drei<br />

leicht o<strong>de</strong>r mer. swe<strong>de</strong>r die merer volge hat <strong>de</strong>r hat sein<br />

vrtail behabt, vnd beleibent iener an gewette \\an si<br />

niemans vrtail beschulten habent. Wir haizzen beschulten<br />

vrtail swer also sprichet. ich wi<strong>de</strong>r wirfe disev vrtail.<br />

wan | si ist vnreht. vnd zevhe si da hin da ich sei mit<br />

reht ziehen sol. daz ist an die hant von <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r Richter<br />

daz gerillt hat enphangen. daz so] mit werfen als hie vor<br />

gesprochen ist.<br />

uon urteil froember £nrtrer irnrij tr sitc.<br />

1O0. jCierwhfet <strong>de</strong>r swab <strong>de</strong>s Sachsen vrtail. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r sachse<br />

*^<strong>de</strong>s swabes. die sullen si für <strong>de</strong>n clmnich ziehen, also<br />

tu ein isleich lantman <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rm. Stent sol man vrtail<br />

u " >b<br />

verwerfen, sitzen<strong>de</strong> sol man vrtail vin<strong>de</strong>n. stent sol man<br />

<strong>de</strong>m chlager wetten swes man im schul dich wirt vor gerichtes.<br />

also sol man auch <strong>de</strong>m Richter swer <strong>de</strong>s niht<br />

entüt <strong>de</strong>r ist <strong>de</strong>m richter einer chlainen püzze nach gewon-<br />

Landr. hait schuldich. vn<strong>de</strong>r cliuniges panne niaenchleich aufsein Ss P„ J v<br />

Zweiter Th. , . ' ., , 12, § )l<br />

recht stule. <strong>de</strong>r aver ze <strong>de</strong>n penenen niht geporn ist. <strong>de</strong>r<br />

sol <strong>de</strong>s stilles pitten mit vrtail ze vin<strong>de</strong>n. so sol im iener<br />

<strong>de</strong>n stiil räumen, <strong>de</strong>r erste vrtail vant. Swelch vrtail § * l<br />

iener danne vin<strong>de</strong>t. die gepiet er zebehalten mit seinem<br />

rehte. vnd ziehe sei da er sei durch reht hin ziehen sol.<br />

vnd pitte poten dar zu. vmb ein verworfen vrtail ensol<br />

man dheiner volge vragen. <strong>de</strong>r sei auch vun<strong>de</strong>n hat. <strong>de</strong>r<br />

enmag da niht abe lazzen. an ienes willen <strong>de</strong>m <strong>de</strong>v vrtail<br />

xxxxi * | ervun<strong>de</strong>n ist ze seinem vrume. Wirt ein man gevangen § ^<br />

vmb vnreht vur gerichte pracht er enmach dhein vrtail<br />

verwerfen noch <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>r püzze gibt, vntz er auz <strong>de</strong>n<br />

noten chümt.<br />

HO. ST[^U mercnet vmbe vngeriht. welch gericht daz vber 13, § l<br />

^^eng. <strong>de</strong>n dieb sol man henchen. Geschieht auer<br />

in einem dorfe o<strong>de</strong>r in einer stete <strong>de</strong>s tages <strong>de</strong>v<br />

Swsp.<br />

u7


— 105 —<br />

Ssp. II.<br />

<strong>de</strong>upstal minner danne dreier Schillinge wert ist. daz mag<br />

<strong>de</strong>r purchmaister wol richten <strong>de</strong>s selben tages ze havt vnd<br />

ze har. o<strong>de</strong>r mit drine Schillingen ze lösen, <strong>de</strong>r selbe<br />

beleibet elos vnd rechtlos, ditz ist daz höchst gericht. § 2.<br />

daz <strong>de</strong>r purgraue maeister hat <strong>de</strong>s selben enmag er auch<br />

niht richten ob ez vber naechtig wirt nach <strong>de</strong>r chlage vmb<br />

vier pfenning vnd vmb an<strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong> habe mag er wol<br />

richten vnd niht für war. Ditz selbe gerichte get vber § 3.<br />

vnrecht wage, vnd vber vnreht maz. vnd vber valschen<br />

chauf ob man dar an vun<strong>de</strong>n wirt. alle mor<strong>de</strong>r vnd alle § 4.<br />

die <strong>de</strong>n phlüch raubent o<strong>de</strong>r mule o<strong>de</strong>r chirchen. vnd verrater<br />

vnd mortprenner o<strong>de</strong>r di ir potschaft zu ir frume<br />

werbent. die sol man alle ratprechen. Der ainen man § 5.<br />

sieht o<strong>de</strong>r vahet. o<strong>de</strong>r raubet o<strong>de</strong>r prennet sun<strong>de</strong>r mortx<br />

*xxi» prant. o<strong>de</strong>r | weip o<strong>de</strong>r magt notzoget. vnd vri<strong>de</strong>praeche.<br />

o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r in vber hur begriffen wirt. <strong>de</strong>n sol man allen<br />

*'*• daz haupt ab slahen. iSwer <strong>de</strong>vb o<strong>de</strong>r rauber behauset. § 0.<br />

o<strong>de</strong>r si mit helfe sterchet dar zu. wer<strong>de</strong>nt si <strong>de</strong>s vber<br />

re<strong>de</strong>t, man sol vber se richten als vber iene. Swelch § 7.<br />

Christen mensch vngelaubig ist. o<strong>de</strong>r mit zauber vmbe gat.<br />

o<strong>de</strong>r mit vergift. vnd <strong>de</strong>s vber re<strong>de</strong>t wirt. <strong>de</strong>n sol man<br />

auf <strong>de</strong>r hur<strong>de</strong> prennen. Swelch richter vnreht nilit enrich- § 8.<br />

tet. <strong>de</strong>r ist <strong>de</strong>s selben gerichtes schuldich. daz vber ienen<br />

solt ergan. l\ieman ist auch phlichtich <strong>de</strong>s richters dincli<br />

ze suchen noch rechtes im ze plilegen. die weil er rechtes<br />

*»2. geweigert hat. Siecht ein man ze to<strong>de</strong> <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn durch 14, § l.<br />

notwer vnd getar er niht bei im beleiben, daz er für gerichte<br />

pringe vnd vber in richte vor seines leibes angst<br />

chümt sun<strong>de</strong>r tot für gerichte. vnd bechennet er sich e.<br />

man vber in chlage. vnd pentet er sich dar vmbe ze gerichte<br />

man sol im niht seinen hals vertäuen, <strong>de</strong>m richter<br />

sol man ertailen auf in daz höchst gewette <strong>de</strong>r pfenninge.<br />

daz man im phleget ze wetten, vnd <strong>de</strong>n magen ir. die<br />

sol man vür la<strong>de</strong>n, ir zencmen j Ze <strong>de</strong>m naechstem vur<br />

gepot dinge vnd ze <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn, vnd ze <strong>de</strong>m dritten,<br />

chomen die magen danne niht vür. er t ol da mit besitzen<br />

wenne si ez mit chlage im ab gewinnen, vnd man sol im


- 106 -<br />

Ssp. H-<br />

vri<strong>de</strong> geben vmb <strong>de</strong>n man enmag im nieman an seinen<br />

hals gesprechen da er sich ze rehte vmbe gepoten hat. e.<br />

pringet man aber <strong>de</strong>n toten vw gerichte vnd chlagt man § 2.<br />

auf in er müz gerichten vnd müz antwurten vmbe seinen<br />

hals o<strong>de</strong>r er müz <strong>de</strong>n toten bere<strong>de</strong>n mit seinem champhe.<br />

113. Swelch man vor gerichte vo<strong>de</strong>rt sogtan sache. da er ein 15, §<br />

gewizhait vmbe geloben müz. vnd gelobt er daz. vnd<br />

chumet dar nach ein an<strong>de</strong>rr. vnd vo<strong>de</strong>rt die selben sache.<br />

vnd enmag <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r <strong>de</strong>v gewizhait gelobt hat. ienem abe<br />

geweisen niht mit reht. er müz sein vo<strong>de</strong>runge lazzen mit<br />

püzze vnd mit <strong>de</strong>m richter wetten, warevpüzze daz ist<br />

sein gerehtev hant. da er die werschaft mit lobte.<br />

114 Jpbbet aver ein man eine gwere. <strong>de</strong>r da tot leibe o<strong>de</strong>r § -•<br />

erbe vo<strong>de</strong>rt. o<strong>de</strong>r dhein vaern<strong>de</strong> habe, o<strong>de</strong>r vrowen<br />

chlaino<strong>de</strong> vo<strong>de</strong>rt wirt im an <strong>de</strong>r gwer gebrest. daz si im<br />

geprochen wirt mit rechte, si gewetten <strong>de</strong>m richter dar<br />

vxjcxii - vmbe. | vnd lazzent die habe mit püzze. uwer sol isleich 16, §<br />

man tun. vmb totslach vnd vmbe lerne, vnd vmb wun<strong>de</strong>n,<br />

für seinen herren <strong>de</strong>n er bestat. vnd für seinen swertmage.<br />

Swer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn leinet o<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>t. wirt er <strong>de</strong>s vberreit. § -<br />

man sieht im die hant abe. Igleich man hat püzze nach § •'•<br />

115. seiner gepurte. ern enhabe sich danne verworcht. Swenne § *•<br />

<strong>de</strong>r vron pote <strong>de</strong>m Richter wettet durch daz er ime an<br />

seinem rechte versavmt habe, so wettet er <strong>de</strong>s chuniges<br />

malter. daz sint zwene vnd dreizzich mit einem grünen<br />

aeicheinen garte <strong>de</strong>r dreier o<strong>de</strong>r zwaier davm eilen lanch<br />

sei.<br />

inun^* nase vn(^ ouge. zunge vnd ore vnd <strong>de</strong>s<br />

{/mannes gemaecheit vnd hen<strong>de</strong> vnd füzze. wirt ein<br />

man dirr isleich dar an gelemet. vnd sol man im<br />

pezzern. man müz ez im gelten mit einem halben. Jlsleich § ^<br />

vinger vnd zehe. hat sun<strong>de</strong>rleich püzze nach <strong>de</strong>m daz im<br />

an <strong>de</strong>m gepurt sein zehentail.<br />

öwen man ane wun<strong>de</strong>n siecht o<strong>de</strong>r beschiltet o<strong>de</strong>r an<br />

leuget <strong>de</strong>m sol man püzze geben nach seiner gepurt. wun<strong>de</strong>t<br />

man aber einen man an einem li<strong>de</strong>. daz im vergolten<br />

§ c<br />

§ •


— 107 —<br />

Ssp. II.<br />

tii J ist. vor gerichte. havwet man im sam vor abe | er enmag<br />

dhein höher gelt gevo<strong>de</strong>rn an in wan sein püzze.<br />

*'• Der sun en antwurt für seinen vater niht. swenne er stirbet 17, § 1.<br />

swaz so er vngerichtes hat getan, <strong>de</strong>r vater mag <strong>de</strong>n sun § 2.<br />

auz nemen eines, ob er vmbe vngericht bechlaget wirt.<br />

die weil er von im niht gesun<strong>de</strong>rt ist. also daz er swer<br />

auf <strong>de</strong>n heiligen, daz er <strong>de</strong>r sun<strong>de</strong>r getat vnsclmldich sei<br />

wirt aver bai<strong>de</strong>v vater vnd sun bechlaget vmbe ein getat.<br />

die enmag er im niht abe genemen ern habe sich selbe<br />

***' alrest entreit, doh <strong>de</strong>r vater mag wol <strong>de</strong>n sun sun<strong>de</strong>rn 19, § 1.<br />

von ime vor gerichte. mit isleihem gute, daz <strong>de</strong>r svn<br />

*". an nemen wil swie chlain ez sei. Der herre mag wol auz § 2.<br />

nemen einen seinen eigen man. swenne im vertäuet ist.<br />

ob er <strong>de</strong>s geswern getar. auf <strong>de</strong>n heiligen, daz er sein<br />

geporn aigen sei. vnd daz er <strong>de</strong>r getat vnscbuldich sei.<br />

'*'• da er mit bechlaget ist. Brü<strong>de</strong>r vnd swester vnge zwai- 20, § 1.<br />

erter prü<strong>de</strong>r vnd swester erbe, vor <strong>de</strong>n piii<strong>de</strong>rn vnd <strong>de</strong>n<br />

swestern die gezwaiot von vater vnd von müter sint.<br />

ingezwaeiter prü<strong>de</strong>r chint sint auch geleich nahen <strong>de</strong>m<br />

gezweiten prü<strong>de</strong>m an <strong>de</strong>m erbe ze nemen voll wal vnd § 2.<br />

volle püzze sol isleich man o<strong>de</strong>r bedarf er etleihes li<strong>de</strong>s<br />

| die weil er vor gerichte sein lerne niht beweiset, so daz<br />

er Vormun<strong>de</strong> da mit gewinne, o<strong>de</strong>r ez im vergolten wer<strong>de</strong>.<br />

(j»2 jl^er zinsman swer er sei ererbet sein gepaw auf seinen 21, § J.<br />

^ylerben. auf sein zinsgüt. ez ensei ein man von ritters<br />

art. <strong>de</strong>r ez seinem weibe ze morgen gäbe hab gegeben.<br />

Wirt ez auch ledich einem herren. <strong>de</strong>r nimt daz § 2.<br />

gepaw mit samt <strong>de</strong>n leben, <strong>de</strong>r man- enhabe weip <strong>de</strong>r ez<br />

ir ze morgen gäbe gegeben habe.<br />

"***• I Hat auch ein weip leibgedingc an aigen o<strong>de</strong>r an leben. § 3.<br />

swaz si pawes dar auf hat. swenne si stirbet. daz en<br />

erbet si niht. an ir naehsten mage. ez nimt <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m daz<br />

gut ledich wirt. wan isleich man mag wol sein gepaw<br />

pezzern vnd ergern auf seinem lehen wi<strong>de</strong>r seines herren<br />

^ willen, also mag <strong>de</strong>v frowe auf ir leibgedingc *J Leihet § 5.<br />

auch ein herre einem manne an vn<strong>de</strong>r schaid swaz da


— 108 —<br />

Ssp. IIpavres<br />

auf ist. daz ist <strong>de</strong>s mannes mit sampt <strong>de</strong>m gute.<br />

125. als ez <strong>de</strong>s herren waz. ern gedinges auz. " öwaz ein 22, §<br />

man gegen <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn erzevgen sol dar zu bedarf er <strong>de</strong>s<br />

xxxxiü l Richters ze gezevges niht. da im <strong>de</strong>v schuldigunge | niht<br />

hoher Avan an sein gewette gat daz gezeuget er selbe dritte<br />

<strong>de</strong>r dinchphlichtigen die die vrtail vin<strong>de</strong>nt. " Ist aver<br />

<strong>de</strong>v schul<strong>de</strong> höher, so müz er <strong>de</strong>n schulthaeitzen o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n<br />

ATonpoten ze zeuge haben, an <strong>de</strong>s Richters stat o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n<br />

126. Richter. Swa ein man seines gezevges voll chumt mit § 2 -<br />

<strong>de</strong>m schulthaitzen. o<strong>de</strong>r mit <strong>de</strong>m vronpoten vnd mit schephen<strong>de</strong>n.<br />

da sol <strong>de</strong>r Richter auch gezeuch sein. A*on <strong>de</strong>r<br />

warhait ir geziuges daz ers gehört habe, o<strong>de</strong>r er enweste<br />

ez niht. \er wi<strong>de</strong>rt <strong>de</strong>r Richter gezeug zewesen wi<strong>de</strong>r<br />

reht. iener ist doch vollchomen an seinem rechte. Begeit § "<br />

auch sich ein man <strong>de</strong>r werlt <strong>de</strong>r ze seinen iaren chomen<br />

ist vnd treit er munches chlai<strong>de</strong>r an vnd beschirt er sich<br />

dar nach, o<strong>de</strong>r entüt ers A'or genchte niht. wil er sich<br />

dar nach lavgen mag man auf in gezeugen an gerillte <strong>de</strong>r<br />

man selb siben<strong>de</strong> ienes genözze <strong>de</strong>r sich da begeben hat.<br />

er habe gehorsam getan, o<strong>de</strong>r niht. er hat doch <strong>de</strong>n<br />

125 1 . herschilt ni<strong>de</strong>r geleit. Die weil <strong>de</strong>r man an weip niht *3><br />

Avesen wil. o<strong>de</strong>r enmag. so miiz er wol eleich weip nemen.<br />

xxxxiü * o<strong>de</strong>r sint im drev weip tot o<strong>de</strong>r A*ier | o<strong>de</strong>r mer. ze <strong>de</strong>r<br />

selben weiz niniet ein weip man. A r nd gewinnet eleich chint<br />

bei <strong>de</strong>m iungisten als bei <strong>de</strong>m ersten, vnd erbet si mit ir<br />

128. rehte vnd mit ir gute, lilan ensol meinen auz seinem 24, 9<br />

wem weisen, von gerichtes halb, also ez si es dann mit<br />

reht niht an chomen. man enpreche si im mit rechter<br />

chlage. da er selbe zegagen sei. o<strong>de</strong>r man la<strong>de</strong> in vür<br />

A-on gerichtes halp. ze seinem rechten taedinge. vnd er<br />

danne niht für chumt so vertailet man ime <strong>de</strong>v gewer mit<br />

120. rechte. Jsleich man mag sein rehtes gut AVOI mit rehte<br />

s<br />

"<br />

an Aver<strong>de</strong>n ob ers verchauffet o<strong>de</strong>r versetzet, o<strong>de</strong>r auz<br />

geit. o<strong>de</strong>r ob ez im vertailt wer<strong>de</strong> ze lantreht. o<strong>de</strong>r zelehenreht.<br />

o<strong>de</strong>r zeswelher weis ers auf geit. vmbetwungen.<br />

so ist er <strong>de</strong>r gewer belöset mit rechte. Dar vmbe mag<br />

niemen mit rechte sein gewer abe erzeugen ienem <strong>de</strong>r die


— 109 —<br />

Ssp. II.<br />

gewer hat si enwer<strong>de</strong> im abe gewunnen. da er ze antwurte<br />

sei. o<strong>de</strong>r er enwer<strong>de</strong> dar vmbe bechlaget. vnd gela<strong>de</strong>t ze<br />

seinen rechtem taidinge.<br />

MO. Wirt aver ein man bechlaget vmbe raubpleiche gewer, da 25, § 1.<br />

man die hanthaftigen getat beweisen mag. vnd wirt <strong>de</strong>r<br />

Richter mit <strong>de</strong>m gerichte dar zu gela<strong>de</strong>t, <strong>de</strong>r sol volgen<br />

"'••txiijize hant. vnd richten <strong>de</strong>m chlager | vmb <strong>de</strong>n raube, vnd<br />

vber <strong>de</strong>n rauber vnd vber sein vnreht volleist, alrest ze<br />

hant dar nach sol er in geweitigen in seiner gwer ob iener<br />

auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chlage gat. niht wi<strong>de</strong>r reit mit rehte. Swaz § 2.<br />

im <strong>de</strong>r Richter niht enrichtet o<strong>de</strong>r niht wol richten enmag.<br />

daz sol im <strong>de</strong>r chunig so er erst chümt in daz lant richten<br />

ob man die chlage gezeuge hat.<br />

^' W^ennm 8 e s °l man versiahen als niwe herren chöment. 26, § 1,<br />

-JC/pevt <strong>de</strong>r mvntzer einen valschen pfenning auz so § 2.<br />

daz er da mit chauphen wil. ez gat im an <strong>de</strong>n hals,<br />

uwer sein reht verwurchet hat. o<strong>de</strong>r mit valsche vin<strong>de</strong>t<br />

man vn<strong>de</strong>r im vierdhalben pfenninch. ez gat im an die<br />

hant. ern muge ir schube han. ower so an seinem rechte<br />

vollchomen ist. vnd vin<strong>de</strong>t man bei im einen schillinch<br />

valscher pfenninche die pfenning hat er verlorn, vnd niht<br />

mere. hat er ir aver mere ez gat im an die hant er muge<br />

ir danne auf schup haben. Velschet <strong>de</strong>r müntzaer sein § ;j.<br />

pfenning. vnd behaltet er si niht nach ir rechte, die weil<br />

enmag er niemen valsches zeihen, da er wan<strong>de</strong>l vmbe<br />

***iii • dürffte tun. | Pfenninge sol <strong>de</strong>r rmmzer behalten phiindich<br />

»• vnd eben swaer. vnd geleich weiz. nieman enmag dheinen § 1.<br />

marchet noch münzze erheben, an <strong>de</strong>s herren willen in <strong>de</strong>s<br />

gerichte ez leit. auch sol <strong>de</strong>r chunich durch reht seinen<br />

hantschüch dar zu sen<strong>de</strong>n ze beweisen daz ez sein wille<br />

sei. iNieman ensol auch pfenning slahen. an<strong>de</strong>rn pfenning § 5.<br />

geleich si haben stin<strong>de</strong>rleich besehaidnüzze. Swenne man § fi.<br />

die pfenning verpeutet viertzchen nacht, dar nach mag<br />

man mit <strong>de</strong>n pfenningen gelten, vnd pfant losen. Swer<br />

da mit chauffet zevnrehter zeit, <strong>de</strong>r müntzer mag si im<br />

wol zeprechen. er sol im aver wi<strong>de</strong>r geben.


— 110 —<br />

ssp. n.<br />

133. l^v^er so prugke zol o<strong>de</strong>r wazzer zol hin trait <strong>de</strong>r sol 27, §'<br />

'***in vier valt gelten. Swer so marcht zol auz vuert.<br />

<strong>de</strong>r sol dreizzich Schillinge geben, vier füzz genger gebent<br />

einen pfenninch. ein reiten<strong>de</strong>r man einen halben, ein gela<strong>de</strong>n<br />

wagen vier hin vnd her. ze varn. ditz geit man ze<br />

13


— 111 —<br />

Ssp. II.<br />

von richtes halp <strong>de</strong>n hals verleuset sein naechster mag<br />

nimt sein erbe vnd an<strong>de</strong>r sein gut. <strong>de</strong>vbe vnd raup <strong>de</strong>n § 2.<br />

man vn<strong>de</strong>r ienem vin<strong>de</strong>t <strong>de</strong>n sol <strong>de</strong>r Richter iar vnd tag<br />

behalten, ob sich dar zu nach rihte nieman zu enzeuhet.<br />

1 '^1' s <strong>de</strong>r Richter sol in ehern in seinen nutz. | jVieman mag § 3.<br />

verwurchen eines an<strong>de</strong>rn gut ob ers vn<strong>de</strong>r im hat. <strong>de</strong>nnoch<br />

2. er seinen leip verwurchet. Swer so eines mannes chneht 34, § 1.<br />

siecht o<strong>de</strong>r vahet o<strong>de</strong>r ravbet niht wan durch <strong>de</strong>s herren<br />

schul<strong>de</strong>, nach reht sol in baite püzzen. er getürre danne<br />

daz auf <strong>de</strong>n heiligen bere<strong>de</strong>n, daz ers <strong>de</strong>m herren zelaster<br />

noch zescha<strong>de</strong>n hab getan, so ist er <strong>de</strong>r einen püzze ledich.<br />

o. awer so einen man gevangen hat <strong>de</strong>r müz antwurten islei- § 2.<br />

chem seinem herren. vnd isleichem mage. ind seinem<br />

weibe. wirt er dar vmbe geschuldiget, die weil er in in<br />

***• <strong>de</strong>r vanchnüzze hat. <strong>de</strong>v hanthaft. daz ist swa man mit 35.<br />

<strong>de</strong>r getat o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>vbe o<strong>de</strong>r raup, in seiner gewer hat. da<br />

«*• in selbe <strong>de</strong>v schul<strong>de</strong> zu treit. Swer so vber <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn 36, § 1.<br />

tag seine <strong>de</strong>vbe o<strong>de</strong>r seinen raube bei einem manne vin<strong>de</strong>t<br />

<strong>de</strong>r daz offenbaer geravbet hat. <strong>de</strong>n enmag man dheiner<br />

»««» *hantgetat. schuldigen o<strong>de</strong>r vin<strong>de</strong>t man | <strong>de</strong>v <strong>de</strong>vbstal bei -.<br />

ime. ern habe vor sein reht verlorn. »V an mit <strong>de</strong>s Rieh- f§


- 112 -<br />

Ssp. tt<br />

stoln waz. ob er sich dar zu zevhet auf <strong>de</strong>n heiligen selbe<br />

dritte volle chomer laeute an ir rechte di daz wizzen daz<br />

er im <strong>de</strong>upleich o<strong>de</strong>r raupleiche geDomen ist. Seit aber § &•<br />

er ez sei im gegeben, o<strong>de</strong>r er habe ez gechauffet so müz<br />

er nennen seinen gewern wi<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n er ez hat gechauffet.<br />

vnd die stat da ers chaufft ez müz aber swern daz ers<br />

ziehe ze rechter zucht. so im iener volgen vber viertzehen<br />

nacht swar er zeuhet ez. an vber schepfrechtev wazzer.<br />

stillet er seinen als reht ist <strong>de</strong>r gwer müz antwurten an<br />

seiner stat vur daz gut. Wirt aber im gepresten an <strong>de</strong>m<br />

gewern, er müz daz mit gewette vnd mit püzze lazzen<br />

vnd ziehet man in <strong>de</strong>vbe vnd raubes dar an <strong>de</strong>s müz er<br />

sich vnschuldigen nach recht, verlevset ez auch <strong>de</strong>r ez an<br />

gevangen hat. er müz ez lazzen mit püzze vnd mit gewette.<br />

xxxxv 2 Juan mag wol ziehen auf manigen | gewern <strong>de</strong>r eine auf § "•<br />

<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn also lange, vntz man chumt auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r ez<br />

an <strong>de</strong>m stalle gezogen hat ob ez vihe ist ob ers selbe<br />

gezogen hat. ob ez gewant ist selbe dritte sol er ez dar § '•<br />

ziehen, <strong>de</strong>r ez an gevangen hat. ob im geprest wirt an<br />

^•-..-K. <strong>de</strong>m gwern. vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m daz gut geanevanget wirt <strong>de</strong>r sol § Li<br />

( * daz behalten an seinem gewern, wenne ez im mit rehte<br />

145^ an gewunnen wer<strong>de</strong>. Swaz so iemen vin<strong>de</strong>t. verseit ers 37, s<br />

•-' • w ob man dar nach vraget so ist ez <strong>de</strong>vbleich. Swaz so <strong>de</strong>r<br />

man vin<strong>de</strong>t. o<strong>de</strong>r dieben. o<strong>de</strong>r raubern abe geprichet daz<br />

sol er auf pieten vor seinen gepaurn vnd zu <strong>de</strong>r chirchen.<br />

chumt iener in sechs wochen <strong>de</strong>n ez an gehöret, er sol<br />

sich dar zu ziehen selbe dritte vnd gelten die choste die<br />

iener da mit hat getan, ob ez pher<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r vihe ist. Jst » -<br />

aber iener von einem an<strong>de</strong>rn gerillte <strong>de</strong>s daz gut ist. so<br />

behalt ers <strong>de</strong>m dritten tail. daz er <strong>de</strong>n dieben o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n<br />

raubern abe hat beiagt. Enchümt nieman in <strong>de</strong>n sechs §<br />

wochen. <strong>de</strong>r sich dar zu ziehe, so nimet <strong>de</strong>r Richter <strong>de</strong>v<br />

xxxxv i zwai tail vnd behalt daz drittail. |<br />

148- lR er man s0 * 8 e^ten <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r von seiner warlose 3 8 '<br />

geschieht an<strong>de</strong>rn leuten. ez sei von pran<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r von<br />

prunnen. <strong>de</strong>n er niht bewurcliet eines chnies hoch, ob <strong>de</strong>r<br />

er<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r ob er siecht o<strong>de</strong>r wirfet einen man o<strong>de</strong>r ein


— 113 —<br />

Ssp. n.<br />

vihe als er ramet eines vogels Dar vmbe vertailet man im<br />

niht seinen leib noch seinen gesunt ob <strong>de</strong>r man auch vol<br />

**9. stirbet. wan er mtiz in gelten als ez stat. Swer nachtes 39, § 1.<br />

stilt chorn <strong>de</strong>r ist schuldich <strong>de</strong>s galgen. Swelch betgürtich § 2.<br />

man. chorn auf me lan<strong>de</strong> füret vnd ez nin<strong>de</strong>r enfüret ze<br />

verchauffen o<strong>de</strong>r giltet <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n nach seinem wet<strong>de</strong><br />

0. stilt ers <strong>de</strong>s tages ez get im an <strong>de</strong>n hals. Niemen ist für 32, § 1.<br />

seinen chnecht pflichtich ze antworten furpaz wan als sein<br />

Ion zegeben er enwer<strong>de</strong> sein pürge <strong>de</strong>nne. Vertreibet aber § 2.<br />

<strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>n chneht. er sol im sein Ion geben engat aber § 3.<br />

<strong>de</strong>r chneht <strong>de</strong>m herren von mütwillen er sol <strong>de</strong>m herren<br />

wi<strong>de</strong>r als vil als im <strong>de</strong>r herre gelobet hete vnd swaz er<br />

im seines lones hat gegeben, daz sol er zwigelten wi<strong>de</strong>r<br />

!• geben, [daz sol er]. Swes hunt o<strong>de</strong>r pere o<strong>de</strong>r phaerd 40, § i<br />

w* o<strong>de</strong>r ochse o<strong>de</strong>r swelher han<strong>de</strong> vihe | ez sei einen man<br />

tötet o<strong>de</strong>r plen<strong>de</strong>t o<strong>de</strong>r belemet o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r vihe <strong>de</strong>r<br />

herre sol <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n nach rechte o<strong>de</strong>r nach seinem wer<strong>de</strong><br />

pezzern ob ers wi<strong>de</strong>r an sein gewer nimet. nach <strong>de</strong>v daz<br />

er die getat beschai<strong>de</strong>. Sieht ers aver auz vnd enhawet § 2.<br />

ez noch enhauset noch enezzet ez noch entrenchet ez so<br />

ist er vnschuldich an <strong>de</strong>m scha<strong>de</strong>n so vn<strong>de</strong>r win<strong>de</strong> ez sich<br />

iener durch seinen scha<strong>de</strong>n ob er welle. Dhain vihe ver- § 3.<br />

pürget dhein gewette. noch chain herre <strong>de</strong>m Richter an<br />

2- seiner getat. Swa <strong>de</strong>r Richter sein gewette niht auf pan- 41, § i.<br />

nen enmag auf eines mannes eigen daz also chlaine giltet.<br />

daz sol <strong>de</strong>r vronpote fronen mit einem chiiige daz er auf<br />

daz tot stekchen sol nach schephen <strong>de</strong>r vrtaile enzevhet § 2.<br />

ers niht auz <strong>de</strong>s ez da ist in iare vnd tage, clmmet sein<br />

erbe für gerichte vnd zevhet sich zu seinem erbe als reht<br />

ist auf die heiligen, vnd giltet die schul<strong>de</strong> die <strong>de</strong>r Richter<br />

dar auf gezeugen mag gewunnen im dinge selbe dritte.<br />

Dhain an<strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> hoher mag er dar auf erzeugen, wan<br />

. drew gewette vnd eins.<br />

a *. 5>wer so chlaget auf einen «an<strong>de</strong>rn, er neme im sein gut. 42, §1.<br />

**"«' daz si | ietwe<strong>de</strong>rm zelehen gesetzet, vnd gesetzent si ez<br />

v on zwain herren. ir ietwe<strong>de</strong>r sol seinen herren o<strong>de</strong>r gewaern<br />

pringen zu <strong>de</strong>m dinge, swer gewert wirt <strong>de</strong>r behaltet.<br />

Picker, Spiegel etc. 8


- 114 -<br />

Ssp. ß<br />

155. Swer ein gut im seit zelehen vnd ein andrerr seit ez si 43, §<br />

<strong>de</strong>s gwer niht enchümet <strong>de</strong>r verleuset ez en neme im danne<br />

154. ehaft not die er beschai<strong>de</strong>. Doch mugen die fürsten ge- § 3.<br />

wern einen man mit einem offenn priefe besigelt. <strong>de</strong>s daz<br />

si mit sen<strong>de</strong>n irn geporn dienstman <strong>de</strong>r daz gut verstaet<br />

an irr stat. <strong>de</strong>n prief sol man antwurten <strong>de</strong>m man chlaget<br />

zegezeuge <strong>de</strong>r chlage. ob eis dar nach bedarf. iSagent § ^<br />

aber daz gut die dar vmbe zwaient pai<strong>de</strong>v von einem<br />

manne, für <strong>de</strong>n sullen si chömen zerehte vber sechs wochen<br />

vnd <strong>de</strong>r Richter sol zwene poten mit sen<strong>de</strong>n die daz<br />

hören wer daz behabe o<strong>de</strong>r wer ez Verliese. Swer verleuset<br />

<strong>de</strong>r sol wetten <strong>de</strong>m Richter vnd geit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn sein püzze.<br />

sein eigen sprechent si ez mit geleicher gewer, an. iener<br />

mag ez paz zeeigen behalten mit zweier schephen<strong>de</strong>n zevgen.<br />

<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r zelehen. Erbe aigen mag <strong>de</strong>n man paz be- § -•<br />

halten, <strong>de</strong>n ein an<strong>de</strong>r chauftes aigen. o<strong>de</strong>r geben vmb<br />

xxxxvi 2 gutes wer vnd auch mit volge. J ISwelch man ein gut in 44, §<br />

!«»»• g eW er hat iar vnd tag. ane wi<strong>de</strong>r re<strong>de</strong> <strong>de</strong>r hat dar an ein<br />

rechte gewer die weil man aber ein gut vn<strong>de</strong>r einem manne<br />

bechlaget nach rechte, swie lang ers hat dar vber mit<br />

gewalte, nimner gewinnet er dar an rehte gewer an. die<br />

[di] weil man die rehten chlage erzevgen mag. Swer so § :{<br />

an seinem lehen o<strong>de</strong>r an leipgedinge seiner müter o<strong>de</strong>r<br />

seiner nifteln eigen im seit, er müz die eigenleichen gewer<br />

mit sechs schephenparn freien mannen gezevgen o<strong>de</strong>r im<br />

155. wirt da gepreste an. owenn man vor gerichte schuldigt 45'<br />

in seiner antwurt wirt er dinchflüchtich er ist in <strong>de</strong>r chlage<br />

gewunnen. Jst er schul dich vmbe vngerihte man sol in<br />

158. zehant veraechten. Swer so würchet eines an<strong>de</strong>rn mannes 46, s<br />

lant in wizzen<strong>de</strong>. o<strong>de</strong>r daz im ein andrerr getan bete wirt<br />

er dar vmbe geschuldigt die weil er ez ert. sein arbait<br />

verlevset er dar an ob ez iener behaltet. Swer ez aber<br />

getan hat <strong>de</strong>r sol im erstatten seinen scha<strong>de</strong>n. Swer so ^ *<br />

daz lant sech vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r chlage <strong>de</strong>r verleuset sein arbait<br />

vnd sein sache dar an. Swar so er sehe vnbechlaget er<br />

xxxxvi 3 | behaeltet die sache vnd geit seinen zins iemen <strong>de</strong>r daz » '<br />

lant behaltet. (Swer so besieht eins mannes lant vnd daz *


— 115 —<br />

ssp. n.<br />

an<strong>de</strong>rstunt ert. er sol im <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n gelten auf reht<br />

159. vnd sein püzze geben. Swer sein vihe treibet auf eines 47 1 § 1.<br />

an<strong>de</strong>rn garten vnd graz. er sol im gelten seinen scha<strong>de</strong>n,<br />

auf reht vnd püzzen mit drin Schilling, en ist er aber da § 2.<br />

zegagen niht <strong>de</strong>m daz vihe scha<strong>de</strong>t vnd wirt ez geban<strong>de</strong>t<br />

<strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n sullen si gelten, <strong>de</strong>r daz vihe ist ob man in<br />

zehant, beweiset nach <strong>de</strong>r gepaurn cliür. vnd sechs pfenning<br />

geit ietwe<strong>de</strong>rr für sein vihe. Jst daz vihe so getan. § 3.<br />

daz mans niht in getreiben mach, als ein phaerd daz<br />

rainisch ist. o<strong>de</strong>r gans o<strong>de</strong>r per. so la<strong>de</strong> er dar zu zwene<br />

man. vnd beweise in seinen scha<strong>de</strong>n, vnd volge <strong>de</strong>m vihe<br />

in seines herren havz vnd schuldige in dar vmbe so müz<br />

'""• er pezzern für daz vihe als ob es gepan<strong>de</strong>t waer. Swer § 4.<br />

sein vihe treibet auf ein an<strong>de</strong>rn marche an gemaine wai<strong>de</strong>.<br />

wirt ez gepan<strong>de</strong>t ez geit sechs pfenning. Vngepavnes lant § 5.<br />

Xar s»i*swer daz vber | vert ez ensei ein gezevnte wise. <strong>de</strong>r be-<br />

*"*• leibet ez an wan<strong>de</strong>l. Swaz <strong>de</strong>r herre in seiner hüte ver- 48, § 1.<br />

leuset daz sol er gelten. Lat ein man seine chorn auzen § 2.<br />

stan. als alle laevte ir chorn inne habent wirt ez im gevrezzet<br />

o<strong>de</strong>r zertrettet man giltet ez im niht. ez en mag 49, § 1.<br />

nieman sein hovehauz machen in eines an<strong>de</strong>rn mannes hove.<br />

JHaenchleich sol auch bewerchen sein tail <strong>de</strong>s hoves <strong>de</strong>r § 2.<br />

<strong>de</strong>s niht entüt geschult da scha<strong>de</strong> von. er sol in pezzern.<br />

er beleibet ez sun<strong>de</strong>r wan<strong>de</strong>l geschiht im scha<strong>de</strong>, ower 50.<br />

niaghpawe o<strong>de</strong>r march stein setzet <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>n dar anhaben<br />

<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rr lan<strong>de</strong> site enweiz ich so zaevnet <strong>de</strong>r<br />

sol die este ehern in seinen hof. awen vnd genge vnd 51, § 1.<br />

sweines steige vngeprüfet sülln die füzze vorne zavne sten.<br />

*Iaenchleich sol auch beschütten seinen ouen o<strong>de</strong>r sein § 2.<br />

maure. daz die spachen niht varn in eines an<strong>de</strong>rn mannes<br />

hof im zescha<strong>de</strong>n. Genge sol man auch bewurchen paz § 3.<br />

<strong>de</strong>nn an<strong>de</strong>r er<strong>de</strong> die gegen eines an<strong>de</strong>rn mannes hofe stent.<br />

vlichtet <strong>de</strong>r hopfe sich vber <strong>de</strong>n zavn swer die wurtzen 52, § 1.<br />

**"' in <strong>de</strong>m hofe hat. <strong>de</strong>r | greiffe <strong>de</strong>n zaevn so er [stiuer/e so]<br />

naeste müge vnd ziehe <strong>de</strong>n hopfen. swaz es im volget daz<br />

. ist sein swaz sein an<strong>de</strong>rthalben beleibet daz ist seines<br />

••• nachtgepaurnes scha<strong>de</strong>n. Swaz <strong>de</strong>r man pawet auf vröm<strong>de</strong>n 53.<br />

8*


— 116 —<br />

Ssp. I<br />

gute da er zins von geit daz mag er wol abe prechen ob<br />

er danne vert. vnd sein erbe nach seinem to<strong>de</strong> an <strong>de</strong>m<br />

zavn vor vnd hin<strong>de</strong>n. vnd daz hauz vnd mä<strong>de</strong>s daz sol<br />

<strong>de</strong>r herre lösen nach <strong>de</strong>r gepaurn chür. entüt es <strong>de</strong>s niht<br />

104- er füret daz ein. mit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn hindan. ]\iemen sol sein 54, §<br />

vihe ze <strong>de</strong>m hause lazzen. daz <strong>de</strong>m hirten gevolgen mag<br />

an sawe die verrer ziehen die selben, sol man bewarn daz<br />

si niht enmügen scha<strong>de</strong>n. Nieman enmag auch sun<strong>de</strong>rlei- § ^<br />

chen hirten haben da er <strong>de</strong>n gemainen hirten sein Ion mit<br />

geminnern ern habe drei hove' o<strong>de</strong>r mere die sein aigen<br />

o<strong>de</strong>r sein lehen sein <strong>de</strong>r mag wol sün<strong>de</strong>rleiche schefhirten<br />

haben. Swa man aber <strong>de</strong>m hertaer Ion lobt von <strong>de</strong>re hvbe §<br />

vnd niht von <strong>de</strong>m vihe Daz Ion enmag nieman enthalten,<br />

durch, daz. daz ez doch niht hirtlose beleihe swaz so man § l<br />

vür <strong>de</strong>n hertaer treibet enpringet [ers] wi<strong>de</strong>r [niht] in daz<br />

xxxxvii<br />

2 dorf o<strong>de</strong>r | in die stat er müz gelten. Swaz im die wolle<br />

nement o<strong>de</strong>r rauber, beleipt er vngevangen vnd beschirt er<br />

sev mit einem zaichen so daz er sein gezeuge haben müge<br />

165* mit zwain mannen er müz ez gelten. Belemet ein vihe § 5<br />

daz an<strong>de</strong>r vor <strong>de</strong>m hertaer vnd schuldiget man hirten dar<br />

vmbe er müz beweisen daz vihe daz <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n hat getan,<br />

vnd müz dar zu <strong>de</strong>s swern. so sol iener <strong>de</strong>s daz vihe ist<br />

gehalten daz gewun<strong>de</strong>t vihe in seiner phlege. vntz ez wol<br />

ze vel<strong>de</strong> müge gan. stirbet ez er müz ez nach seinem<br />

gesetzten rehte ochul<strong>de</strong> geit man <strong>de</strong>m hirten daz er ein »<br />

vihe niht habe ze dorfe pracht o<strong>de</strong>r ze stat. getar er sein<br />

reht dar zu tun. er ist ledich dar an. Swer aber seines<br />

vihes vermisset vnd zehant zu <strong>de</strong>m herter gat. vnd dar<br />

vmbe schuldiget mit vrchün<strong>de</strong> zwaier manne so enmag <strong>de</strong>r<br />

herter niht da für geswern. wan er müz im sein vihe gelten,<br />

seit aber <strong>de</strong>r hirte daz ez für in niht getriben wur<strong>de</strong> daz<br />

müz <strong>de</strong>r man paz erzevgen mit zwain mannen, di ez sahen<br />

daz mans in sein hause traip. da enist <strong>de</strong>r hertaer vnxxxxvü<br />

J schuldich niht wor<strong>de</strong>n mite. I Swaz so vogt setzet ze <strong>de</strong>s ^ '<br />

10<br />

dorfes frume o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r stete frume mit williger chür <strong>de</strong>r<br />

meraern menge, <strong>de</strong>r purger. daz enmag daz minner tail<br />

169* niht wi<strong>de</strong>r re<strong>de</strong>n. Swelhev dörfer bei wazzer ligent vnd 56»


ssp. n<br />

— 118 —<br />

ein herre weisen seinen zinsman von seinem gute, <strong>de</strong>r zu<br />

<strong>de</strong>m gute niht geporn ist. daz sol er im chün<strong>de</strong>n zeliechmesse.<br />

daz selbe sol ein man tun ob ers lant ze paw<br />

lazzen wil. Stirbet <strong>de</strong>r zinsman <strong>de</strong>s herren. sein erbe § 2 -<br />

trittet an die stat vnd giltet als iener solte. Stirbet auch<br />

<strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>r man geit auch seinen zins. <strong>de</strong>n er <strong>de</strong>m<br />

herren gelobet bete, ienem <strong>de</strong>r an daz gut getritte. vnd<br />

bedarf niemans <strong>de</strong>r in gwer wan seinen phüch.<br />

155. jOes Kuniges strazze sol wesen also berait daz ein § 3l<br />

/^•C/wagen <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn geravmen muge <strong>de</strong>r laer wagen<br />

sol räumen <strong>de</strong>m gela<strong>de</strong>m vnd <strong>de</strong>r minner gela<strong>de</strong>n <strong>de</strong>m<br />

swaern. Der reitten<strong>de</strong> weiche <strong>de</strong>m wagen vnd <strong>de</strong>r gen<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>m reitten<strong>de</strong>n sint si aber in einem engen wege o<strong>de</strong>r auf<br />

einer prugke. vnd iaget man einen reitten<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r einen<br />

gen<strong>de</strong>n. so sol <strong>de</strong>r wagen stille stan. vntz si mügen für<br />

cliomen. Swelch wagen erst auf die prugge chumet <strong>de</strong>r<br />

sol erst vbergan. er sei laer o<strong>de</strong>r gela<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>r auch erste § ^<br />

1*56. ze <strong>de</strong>r mul chumet. <strong>de</strong>r sol erste malen. »Welch man <strong>de</strong>m 60, s<br />

an<strong>de</strong>rn leihet o<strong>de</strong>r setzet ein pfaerd o<strong>de</strong>r ein gewant o<strong>de</strong>r<br />

dhainer han<strong>de</strong> vaern<strong>de</strong> habe ze swelher weiz er daz auz<br />

von seinen wern. lat. mit seinem willen, verchauffet ers<br />

xxccxviü 2 <strong>de</strong>r | ez in <strong>de</strong>n gewern hat. o<strong>de</strong>r wirt ez im verstolen.<br />

o<strong>de</strong>r abe gebrochen iener <strong>de</strong>r ez verlougent o<strong>de</strong>r verseit<br />

hat. <strong>de</strong>r enmach da dheine vo<strong>de</strong>runge dar auf gehaben<br />

an auf <strong>de</strong>m <strong>de</strong>m er ez da lebe o<strong>de</strong>r versetzet er entrinne<br />

<strong>de</strong>nne <strong>de</strong>r von. Stirbet aber iener rechtes to<strong>de</strong>s o<strong>de</strong>r ^ "<br />

vnrechtes so ziehe er sich zu seinem gute, mit rechte<br />

gegen <strong>de</strong>m erben o<strong>de</strong>r gegen <strong>de</strong>m Richter ob ez in an<br />

gepürt.<br />

o Got <strong>de</strong>n menschen beschüf. do gab er im gewalt 6*' ^<br />

vber vische vnd vber vogel vnd vber ellev wil<strong>de</strong>v dar<br />

vmbe haben wir ez vrkun<strong>de</strong> von gote vnd an <strong>de</strong>n püchen.<br />

da nieman seinen leip noch seinen gesunt an disen dingen<br />

verwurchen mag. |)och sint drei stete in Sachsen, da <strong>de</strong>n » "<br />

wil<strong>de</strong>n tiern fri<strong>de</strong> ist gepoten bei chuniges panne sun<strong>de</strong>r<br />

bern vnd wolven ditz haizzent pan vörste. daz eine ist


— 119 —<br />

Ssp. II.<br />

<strong>de</strong>v hay<strong>de</strong> ze chünen. daz an<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r hirte. daz dritte <strong>de</strong>r<br />

maget hai<strong>de</strong>. Swer so hirsen in <strong>de</strong>m wal<strong>de</strong> vellet <strong>de</strong>r sol<br />

wetten <strong>de</strong>s chuniges panne. daz sint sechtzich Schilling,<br />

wwer so durch <strong>de</strong>n pan vorst reitet. Seine pogen vnd § 3.<br />

sein annbrost sullen vngespannen sein, sein chocher sol<br />

bedachet sein win<strong>de</strong> vnd sein prachen auf gevangen vnd<br />

•toxmü*sein hun<strong>de</strong>. ufaget ein man ein wilt | auz <strong>de</strong>m vorste vnd § 4.<br />

volgent im die win<strong>de</strong> in <strong>de</strong>n vorst. <strong>de</strong>r man mag wol<br />

volgen so daz er nilit blase sein hörn, noch die hun<strong>de</strong><br />

niht engriizze vnd missetüt nilit dar an ob ers an daz wilt<br />

vert seinen hun<strong>de</strong>n mag er wi<strong>de</strong>rrüffen.<br />

ifjNiemen mag die sat zertreten durli iagen noch durch § 5.<br />

!• J. JJA-hetzen vntze ze <strong>de</strong>r zeit daz das chorn abe ist. Swer 62, § 1.<br />

so gehaltet einen lernen<strong>de</strong>n hunt. o<strong>de</strong>r einen zamen wolf<br />

o<strong>de</strong>r hirse o<strong>de</strong>r pern o<strong>de</strong>r äffen swaz so die zescha<strong>de</strong>n<br />

tünt daz sol er gelten, wil er sich auzzen ir nach <strong>de</strong>m<br />

scha<strong>de</strong>n, da mit ist er vnschuldich niht. ob man daz<br />

gezeugen mag. <strong>de</strong>r man selbe dritte daz er si gehalten<br />

habe, piz an <strong>de</strong>n tag o<strong>de</strong>r an die zeit, daz si <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n<br />

taten. Siecht ein man einen hunt zeto<strong>de</strong>. o<strong>de</strong>r pern. § 2.<br />

o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r tier inner <strong>de</strong>s vnd ez im scha<strong>de</strong>n wil. er<br />

beleibet ez ane wan<strong>de</strong>l ob er geswern getar. auf die hei-<br />

180. ligen daz er notwer seines leibes tet. Swer wil<strong>de</strong>v tier § 3.<br />

hetzen wil auzen pan vorsten. <strong>de</strong>r sol si in seinem bewarten<br />

wem.<br />

181 /f^z enma £ dhein weip vorspreche sein, noch ane vor- 63, § 1.<br />

U"/munt chlagen daz verloz in allen alle sogtane sache<br />

'* J? *«'iji * <strong>de</strong>v vor<strong>de</strong>m reiche misse |part vor zorne. do ir wille<br />

'S2. an vorsprechen niht mochte für gan. 3 gleich man mag § 2.<br />

wol vor spreche sein vnd gezeug vnd chlagen. vnd antwrten<br />

an in <strong>de</strong>m gerichte da er inne veraechtet ist vnd<br />

in <strong>de</strong>m panne ist o<strong>de</strong>r ob er in <strong>de</strong>s reiches aechte ist vor<br />

geistleithem gerichte enmach er ez niht getün ob er in<br />

•93. d em p an ne ist. IPeip o<strong>de</strong>r maget die not vor gerichte 64, § 1.<br />

chlagent die sullen chlagen mit gerichte durh die hanthaefigen<br />

getat. vnd durh die not die si da beweisen sullen.


— 120 —<br />

Ssp. II.<br />

184. Die man auch mit <strong>de</strong>vbe o<strong>de</strong>r mit raube gevangen für §2.<br />

gerichte pringet die sullen chlagen mit gerichte durch<br />

185. hanthaeftigen getat. di er beweisen wil. Dhain chint enmag 65, § '•<br />

in seinen niht getün da mit er seinen leib verwürche.<br />

Siecht ez einen man o<strong>de</strong>r belemet ez in sein vormunt sol<br />

ez pezzern mit ienes. ob ez auf in volle pracht wirt.<br />

Swelhen scha<strong>de</strong>n ez tut. <strong>de</strong>n sol er gelten nach seinem<br />

180- wer<strong>de</strong>. Siecht aber ein man ein chint ze to<strong>de</strong>. er sol §2.<br />

seinen leip geben, »chilt aber ein man ein chint o<strong>de</strong>r<br />

ravfet ez o<strong>de</strong>r siecht ez mit besem durcht sein missetat<br />

er beleibet ez ane wan<strong>de</strong>l getar ers auf <strong>de</strong>n heiligen bexxxxvüii<br />

l v?SLern. daz ers durch an<strong>de</strong>rs niht geslagen | habe wan<br />

durch seine missetat.<br />

vernement <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn fri<strong>de</strong> <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r chaiserleich 66, § '<br />

vgewalt gestaetet hat in taeutzen lan<strong>de</strong>n mit<br />

williger [kür] <strong>de</strong>r guten chnechten von <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> alle<br />

tage vnd alle zeit sullen vri<strong>de</strong> haben pfaffen vnd gaeistleich<br />

laeute mag<strong>de</strong> vnd weip vnd Ju<strong>de</strong>n an ir gute vnd an ir<br />

leibe, chirchen vnd chirchhöve vnd isleich dorf in seinem<br />

zavne phlüge vnd müle. vnd <strong>de</strong>s chuniges strazze wazzer<br />

vnd vel<strong>de</strong> die sullen staeten vri<strong>de</strong> haben, vnd alles daz<br />

dar in chumet heiliger taege vnd gepaennen<strong>de</strong>r taege die § 2.<br />

sint allen levten zevri<strong>de</strong> tagen gesetzet dar zu in isleicher<br />

wochen vier taege gesetzet [dar zuo in isleisher ivocJwi]<br />

donerstach vnd freitag Sampztach vnd suntag. gles donerstages<br />

enphaehet [man] <strong>de</strong>n chrismen da man vns alle<br />

mit zaeichent zu <strong>de</strong>r christenhait in <strong>de</strong>r tavffe <strong>de</strong>s tages<br />

fürt auch got vnser menschait zehimel vnd offet vns <strong>de</strong>n<br />

wech hin nach <strong>de</strong>r vns beslozzen waz. Pes frei tages<br />

beschüf got <strong>de</strong>n man. vnd wart Des freitages [schuof]<br />

gemartert durch <strong>de</strong>n man. Pes sampztages ruwet er. do er<br />

hymel vnd er<strong>de</strong> beschaffen hete vnd alles daz dar umbe waz<br />

xxxxvüi^er ruwet auch <strong>de</strong>s samptz|tages in <strong>de</strong>m grabe nach seiner<br />

marter. j)es suntages wur<strong>de</strong>n wir versuenet vmbe Adames<br />

missetat <strong>de</strong>r sunntag waz <strong>de</strong>r erste tag <strong>de</strong>r ie wart vnd<br />

wirt <strong>de</strong>r iungiste. als wir erstan sullen von <strong>de</strong>m to<strong>de</strong>.


— 121 —<br />

Ssp. II.<br />

vnd sullen varn ze gna<strong>de</strong>n mit liebe vnd mit sele diez<br />

gein got verdienent habent. dar vmbe sint dise viertage<br />

gemaine vri<strong>de</strong> tage, allen laeuten an die die an <strong>de</strong>r hantgetat<br />

gevangen wer<strong>de</strong>nt. o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>s richtes aechte, getan<br />

188. sint in <strong>de</strong>m gerichte. Swer so vmbe vngerichte bechlaget 67.<br />

wirt. <strong>de</strong>r enmag niht mere wan dreizzich man vüren für<br />

gerichte. Swenne er für chumet dienen sullen dhainer<br />

han<strong>de</strong> waffen tragen sun<strong>de</strong>r swert.<br />

189. /fpRleit einem wegevertigen manne sein pfaerd. er mag 68.<br />

wol snei<strong>de</strong>n ein chorn vnd im geben also verre als ez<br />

gereichen mag sten<strong>de</strong>. im wege mit ainem füzze. er sol<br />

ez aber von danne vüren. Swer tötet o<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>t einen 69.<br />

vri<strong>de</strong> prichet. er beleibet ez ane wan<strong>de</strong>l ob er daz selbe<br />

tritte erzügen mag. . daz daz er in wun<strong>de</strong>t an <strong>de</strong>r fluchte<br />

o<strong>de</strong>r an <strong>de</strong>r getat. da er <strong>de</strong>m fri<strong>de</strong> prach.


— 122 —<br />

ssp.n.<br />

vri<strong>de</strong> gebrochen hat. ob er in ein an<strong>de</strong>r gerichte fleuhet.<br />

Jwugen si in gevahen auf <strong>de</strong>m vel<strong>de</strong>. daz daz levt vom<br />

194. lan<strong>de</strong> chome. <strong>de</strong>r zu si vürent in wi<strong>de</strong>r,


— 123 —<br />

ir rechte tut man in gewalt man sol im bezzern als ainem<br />

layen. wan si ensullen dhain waffen füren die mit chuniges<br />

taegleiches vri<strong>de</strong> begriffen sint.<br />

Ssp. III.<br />

199. ^(JCTan sol vber dhain weip richten <strong>de</strong>v lebentigs chint 3.<br />

200. ^ trait höher danne ze havt vnd ze har. Über einen<br />

rechten toten vnd einen sinnelosen man auch nilit richten,<br />

swenne aber si scha<strong>de</strong>nt. daz sol ir vormunt gelten.<br />

*0l. Swer wi<strong>de</strong>r aischet daz er vergeben o<strong>de</strong>r verchauffet hat 4, § 1.<br />

an vaen<strong>de</strong>r habe vnd besetzet ez <strong>de</strong>r chauphunge o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r<br />

gift iener <strong>de</strong>r si vn<strong>de</strong>r ime hete mach si selbe dritte wol<br />

••02. behalten <strong>de</strong>r die daz sagent. oDwer so choupfunge bechen- § 2.<br />

net <strong>de</strong>r sol durch recht gewer wesen. <strong>de</strong>s <strong>de</strong>r ez verchaui<br />

2 phet hat. j wan er ist ein diep o<strong>de</strong>r diebes geuoz. <strong>de</strong>r die<br />

chouphunge bechant vnd <strong>de</strong>r gewere besaget er enhabe sei<br />

*U«J. auz geschai<strong>de</strong>n mit gezeugen do ers verchauffet. $waz 5, § 1.<br />

so leihet einem manne o<strong>de</strong>r tut ze behalten offenpaer.<br />

mach er daz erzeugen selbe dritte man enmach in <strong>de</strong>vbes<br />

• noch raubes niht dar an ziehen. Über drei vierzehen nacht<br />

sol man aber ienen für la<strong>de</strong>n vor zesten<strong>de</strong> sein gut ob er<br />

welle, entüt ers niht man gewaltiget ez ienen <strong>de</strong>r dar auf<br />

chlaget. <strong>de</strong>nnoch sol aber chün<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r daz gut vn<strong>de</strong>r im<br />

hat iemen <strong>de</strong>r ez ime tet chunt mit vrchun<strong>de</strong> zehowe vnd<br />

ze hause, ob erz sein ane scha<strong>de</strong>n beliben wil Tai<strong>de</strong>gung § 2.<br />

mach er ouch wol tun <strong>de</strong>m ersten wol wi<strong>de</strong>r pringen <strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>r ez geliehen hat. ob er sein havz waiz da <strong>de</strong>r chlager<br />

*' gagenwurtich si. Swelch man <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn gut geit zebe- § 3.<br />

halten wirt ez im verstoln o<strong>de</strong>r geraubet o<strong>de</strong>r abe gebraut<br />

o<strong>de</strong>r stirbet ez ob ez vihe ist. er endarf dar vmbe dhein<br />

not lei<strong>de</strong>n getar er sein reht dar zu getün daz ez ane sein<br />

[^schul<strong>de</strong> geschehen sei. Swaz man aber einem manne § 4.<br />

leihet o<strong>de</strong>r gesetzet daz sol er vnver<strong>de</strong>rbet wi<strong>de</strong>r geben.<br />

*• o<strong>de</strong>r gelten nach seinem wer<strong>de</strong>. Stirbet aber pfaerd o<strong>de</strong>r § 5.<br />

vihe in <strong>de</strong>r satzunge ane ienes schul<strong>de</strong> <strong>de</strong>r ez vn<strong>de</strong>r im<br />

hat beweiset er däz vnd getar er sein recht dar zu getün<br />

er engiltet ez im niht er hat aber verlorn sein gelt daz<br />

' 3 ers verstünt. I


— 124 —<br />

Ssp. HI<br />

206. ^Terspilt ein chnelit seines herren gut. o<strong>de</strong>r versetzet er 6, § 1<br />

^ez o<strong>de</strong>r verchauft ers, . <strong>de</strong>r herre mag ez wol wi<strong>de</strong>r<br />

vo<strong>de</strong>rn daz er sich dar zu ziehe mit seinem ay<strong>de</strong> als recht<br />

ist. Yerspilt aber er sein selbes gut o<strong>de</strong>r versetzet ers. §2.<br />

o<strong>de</strong>r verchaufet ers o<strong>de</strong>r swelher weiz er ez ane wirt mit<br />

seinem willen, <strong>de</strong>r herre enmag da niht auf vo<strong>de</strong>rn wan<br />

er ist im niht phlichtich ze gelten, o<strong>de</strong>r hat er im sein<br />

verlust besetzet, also enist man im niht phlichtich da vür<br />

ze antwurten. Wirt aber im sein phaerd o<strong>de</strong>r sein gut §3.<br />

<strong>de</strong>vpleichen o<strong>de</strong>r raubpleiche genomen in <strong>de</strong>s herren dienst,<br />

ane <strong>de</strong>s chnechtes schul<strong>de</strong>, daz müz im <strong>de</strong>r herre gelten,<br />

da vur müz man auch <strong>de</strong>m herren antwurten ob er da auf<br />

2O?. chlaget. Pie Ju<strong>de</strong>n enmugen <strong>de</strong>r cristenleiche laeute manne 7» §<br />

gewer niht sein si enwellen antwurten in christenleiche<br />

laevte mannes.<br />

208. Riecht ein Ju<strong>de</strong> einen Christen, o<strong>de</strong>r tut er vngerichte § ii<br />

da er mit begriffen wirt. o<strong>de</strong>r daz man erzeugen mach<br />

man richtet vber in als vber einen cristen man. Stecht § •*•<br />

auch <strong>de</strong>r cliristenman einen Ju<strong>de</strong>n man richtet vber in durch<br />

<strong>de</strong>s chuniges vri<strong>de</strong> <strong>de</strong>s er zerprochen hat o<strong>de</strong>r tut ein<br />

i* vngericht an im.. Pisen vri<strong>de</strong> erwarp Jo|sephus vmbe <strong>de</strong>n<br />

chunich vespasianum do er gesunt machet seinen sun<br />

209. Tytum von <strong>de</strong>m gichte. (Lhauffet <strong>de</strong>r Ju<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r nimet er § "<br />

zephaii<strong>de</strong> kelche o<strong>de</strong>r püch o<strong>de</strong>r gaerbe da er dhein gewern<br />

auf hat vin<strong>de</strong>t mans in seiner gewer man richtet vber in.<br />

als vber einen diep. Swaz <strong>de</strong>r Ju<strong>de</strong> chauffet an<strong>de</strong>rs dinges<br />

o<strong>de</strong>r auf leihet vnverholn. vnd vnverstoln bei <strong>de</strong>s tages<br />

Hechte, vnd niht in beslozzem hofe. mag er daz erzeugen<br />

selbe dritte er behaltet sein pfenning dar an die er dar<br />

vmbe gab. vnd niht <strong>de</strong>n gesüch. o<strong>de</strong>r daz auf taete mit<br />

seinem ai<strong>de</strong> ob ez wol verstoln ist gebristet im an <strong>de</strong>m<br />

210. gezeuge er verlevset sein pfenning.


— 125 —<br />

Ssp. III.<br />

•11. richten, eöwer pürge wirt eines mannes vur gerichte ze 9, § 1.<br />

pringen also er in vur pringen sol. er müz pezzern nach<br />

<strong>de</strong>m daz er bechlagt ist. wan er an <strong>de</strong>r chlage gewunnen<br />

ist. gat im aber <strong>de</strong>v chlage an <strong>de</strong>n leip. er müz geben<br />

li ' sein gut | daz sol wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>m chläger niht <strong>de</strong>m richter.<br />

sein gewette hat aber <strong>de</strong>r Richter dar an. Ze <strong>de</strong>r selben § 2.<br />

weiz sol man pezzern <strong>de</strong>n' vri<strong>de</strong> <strong>de</strong>n ein man vur <strong>de</strong>n<br />

an<strong>de</strong>rn lobet daz ist <strong>de</strong>v hant.<br />

•12. lynchet ein man <strong>de</strong>n fri<strong>de</strong> <strong>de</strong>n er für sich selben lobet<br />

*13. *^ez gat im an <strong>de</strong>n hals. Swelch man einen bechlagten § 5.<br />

man vmb vngerichte gewaltichleichen <strong>de</strong>m gerichte enphüret.<br />

wirt er gevangen mit gerichte er sol geleiche pen mit<br />

Jenem lei<strong>de</strong>n. Chumt aber er <strong>de</strong>nne enwech man veraechtet<br />

in alzeliant ob man in an <strong>de</strong>r hantgetat gesehen hat vnd<br />

in beschreit mit <strong>de</strong>m gerichte. vnd man daz erzeugen mach.<br />

•14. Sol ein man ze beschai<strong>de</strong>n tagen vur pringen einen man 10, § 1,<br />

<strong>de</strong>r vmbe vngerichte bechlaget ist. vnd stirbet er dar inne<br />

er sol in toten, vur pringen vnd ist ledich. JJst er aber § 2.<br />

vmbe schul<strong>de</strong> bechlaget. <strong>de</strong>v noch niht auf in erzevget<br />

ist. stirbet er in <strong>de</strong>m tage man sol in niht vürpringen.<br />

obe <strong>de</strong>r purge seinen tot selbe dritte erzevgen mag. so ist<br />

<strong>de</strong>r pürge ledich. sein erbe sol aber antwurten vur die<br />

schul<strong>de</strong>. Stirbet phaerd o<strong>de</strong>r vihe daz man vür pringen § :i.<br />

*l5. sol <strong>de</strong>r pürge pringe die havt vur vnd sei ledich. erweich 12, § 1<br />

H s man auf <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn chla|get vnd iener wi<strong>de</strong>r auf in <strong>de</strong>r<br />

erste chlaget er enhat im niht ze antwurten. e. er <strong>de</strong>s<br />

ersten ledich ist. wirt auch <strong>de</strong>r chlage gedaget. er en § 2.<br />

darf niht purgen setzen, wan vur sich also <strong>de</strong>r chlager wil.<br />

^<br />

von uandjmtctfc an xjcridjtt.<br />

v irt ein man vmbe vngericht da er niht ze gagen ist. 13.<br />

vnd wirt im vngeporn in <strong>de</strong>n taidingen chumet in<br />

<strong>de</strong>r chlager an. er müz in wol stellen zerecht vmbe<br />

sein schul<strong>de</strong> als lange vntz er purgen setzen vur <strong>de</strong>n<br />

richter ze chomen. Wan <strong>de</strong>r Richter machet vri<strong>de</strong> ienem<br />

da <strong>de</strong>r chlaget vnd niht <strong>de</strong>m. <strong>de</strong>n man zeseiner gagen-<br />

•• warte vur la<strong>de</strong>t hat. Ob <strong>de</strong>r man seines vorsprechen wort 14, § 1


— 126 —<br />

niht giht. die weil beleibet er sun<strong>de</strong>r scha<strong>de</strong>n seines vorsprechen<br />

wortes.<br />

Ssp. I<br />

(Ej tat pot tor tnjrit tjorsprtdjcn itimtt.<br />

21.8. XNlVer so vmbe vngericht wirt bechlaget. <strong>de</strong>r pitte zem §2<br />

ersten eins vorsprechen hant. so mag <strong>de</strong>r chlager pezzern<br />

sin chlage vnd dar nach niht wan nach rechte.<br />

210. /fXb zwen auf ein gut sprechent nach <strong>de</strong>s toten dreizz- 15, §<br />

gisten. iener <strong>de</strong>r ez vn<strong>de</strong>r im hat. <strong>de</strong>r ensol ez niemen<br />

antwurten. si verslichten sich mit minnen. o<strong>de</strong>r ir<br />

2ft<br />

e i ner weise <strong>de</strong>n | an<strong>de</strong>rn abe mit rechte vor gericht. Swer § 2<br />

solchen o<strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong> gut. o<strong>de</strong>r erbe nach <strong>de</strong>m dreizzgisten<br />

gewaeiert mit ze geben schuldiget man in vor gerichte<br />

dar vmbe. er müz dar vmbe wetten vnd püzze <strong>de</strong>m Richter<br />

221. geben. Jst ein gut von zwaier manne anspräche, aeischet §


— 127 —<br />

ssp. in.<br />

mannen, <strong>de</strong>r chlager enmach dhein aechte mere auf in<br />

*«8. erzeugen, e&wer aber vn<strong>de</strong>r chüniges panne veraechtet § 2.<br />

wirt <strong>de</strong>r bedarf zwaier schepphen<strong>de</strong>n vnd <strong>de</strong>s richters ze<br />

zevge. o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r gezeuge swenne er sich auz zeuget.<br />

*«9. Vreylaeute vnd <strong>de</strong>s reiches dienstman die mugen vor 19.<br />

igleichem richter wol gezeüg sein vnd vrtail vin<strong>de</strong>n. durch<br />

daz si <strong>de</strong>m reiche hul<strong>de</strong> niht iwe<strong>de</strong>rre nach seinem rechte<br />

doch enmag <strong>de</strong>s reiches dienstman vber <strong>de</strong>n schephenbaeren<br />

freien man dheine vrtail vin<strong>de</strong>n noch gezeug wesen. daz<br />

ez ime an seinen leip o<strong>de</strong>r an sein ere. o<strong>de</strong>r an sein erbe<br />

*«0. ge. Swer so <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn vnwizzen<strong>de</strong> ert. da envolget dhaiil 20, § 1.<br />

Avan<strong>de</strong>l von. Swer aber'.laut ert daz er ime zu seit, wirt<br />

''»' ez im abe gewun|nen mit rechte, er müz ez pezzern er § 2.<br />

mag auch wol pfen<strong>de</strong>n auf seinem lan<strong>de</strong> <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r ez ert.<br />

an <strong>de</strong>s Richters vrlaub durh daz ez rechtes dar mit bechome.<br />

> ($P Z enma £ niement seinen leip venvurchen. noch seinen § .'{.<br />

gesunt. ez ensei daz im daz lant Vorgerichte vertailt<br />

*«2. sei. vnd vri<strong>de</strong> dar vber gemachet sei. Sprechent zwene 21, § 1.<br />

man wi<strong>de</strong>r streit ein gut an mit geleicher ane spräche, vnd<br />

daz mit geleichem gezeuge behaltent si ez pai<strong>de</strong> man sol<br />

ez geleich vn<strong>de</strong>r si tailen dise zeugsalunge sullen die rechten<br />

vmbe saetzen beschai<strong>de</strong>n die in <strong>de</strong>m dorfe gesezzen sint.<br />

Nwer die merer volge an <strong>de</strong>n gözeugen hat <strong>de</strong>r behabet daz<br />

gut. (£n ist ez <strong>de</strong>nne <strong>de</strong>n vmbe saezsen niht wizzenleiche § 2.<br />

wer ez in gewer hat. so mag mans wol beschai<strong>de</strong>n. mit<br />

einer wazzer vrtail o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r chlager vnd auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chlage<br />

gat sullen dar zu swern daz si ez rechte beweisen als ez ir<br />

sei. da sol auch <strong>de</strong>r Richter seinen poten zu geben swar si<br />

*'*•»• pai<strong>de</strong> auf swernt daz sol man in geleiche mit tailen. Swer 22, § 1.<br />

<strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn leihet ein pfaert o<strong>de</strong>r chlai<strong>de</strong>r ze beschai<strong>de</strong>n<br />

tagen, hat ers vber <strong>de</strong>n tag vnd wirt er dar vmbe bechlaget<br />

" *" er j sol ez zehant wi<strong>de</strong>r geben vnd pezzern ob ers gegert hat.<br />

ist ez tot er sol gelten, pevbe vnd raubes enmach man § 2.<br />

in niht ziehen dar an. wan er ez im lech vn<strong>de</strong>r win<strong>de</strong>n § :i<br />

sich auch wol <strong>de</strong>r man seines gutes swa er daz vin<strong>de</strong>t<br />

rechte swaz man im mit vnreht vor behabet vber be-


— 128 — .<br />

ssp. n<br />

234' schai<strong>de</strong>n tag. Swer herberget o<strong>de</strong>r speiset wizzentleichen 23.<br />

einen man. <strong>de</strong>r veraechtet ist. er müz dar vmbe wetten<br />

die hant. enwaiz ers aber nicht er entreit daz gewette mit<br />

seiner vnschul<strong>de</strong>.<br />

235-<br />

c 3ftlTan enmach niemen mit dheiner aecht vberwin<strong>de</strong>n in 24, §<br />

^ einem an<strong>de</strong>rn gericht ez enhore daz gerichte in ienes<br />

gerichte.<br />

s wer in <strong>de</strong>m höhstem gerichte veraechtet wirt<br />

<strong>de</strong>r ist in allen <strong>de</strong>n gerichten veraechtet <strong>de</strong>r in daz gericht<br />

höret. «Ower aber im ni<strong>de</strong>rsten gericht veraecht ist. ern<br />

ist in <strong>de</strong>m höchsten niht veraechtet. ern wer<strong>de</strong> dar in<br />

re<strong>de</strong>leich praht. Per ni<strong>de</strong>r Richter enmach niht gerichten § -<br />

die veraechtung. die <strong>de</strong>r ober Richter getan hat. si ensei<br />

im also wizzenchleich daz er ir selbe gezeug welle sein in<br />

236> <strong>de</strong>s höhern richters stete. Stirbet ein Richter swaz so bei 25,<br />

seinen Zeiten geschehen ist. <strong>de</strong>s sol sein nach chome<br />

üi 3 gezeug sein o<strong>de</strong>r wesen an <strong>de</strong>m gerichte | ob er ez waiz<br />

o<strong>de</strong>r seit ers niht swenne erz mit <strong>de</strong>r schepphen<strong>de</strong>n gezevgung<br />

ginnert wirt o<strong>de</strong>r mit an<strong>de</strong>rr gezevgung in maerchte § "'<br />

noch in auz wendigen gerichte endarf nieman antwurten.<br />

23?. er enhabe dar wonung o<strong>de</strong>r gut inne. «öwaz so auz <strong>de</strong>m »"<br />

gerichte geschihet. <strong>de</strong>s endarf dar in niht antwurten.<br />

238. per chunich ist gemainer Richter vberall. Jn einem auz 2&i ^<br />

£3J> Wendigen gerichte. en antwortet dhein scheppenpaer man.<br />

niemen ze champhe. Jin <strong>de</strong>m gerichte müz er antwurten<br />

da sein hant wonung inne hat er schepphen<strong>de</strong> stül. da er<br />

ist auch phlichtich dar ze antwurten. Per <strong>de</strong>s schepphen<strong>de</strong>n<br />

stüles aber niht en hat <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>s höchsten richters<br />

240. dinch suchen swa er inne wonhaeftich ist. Disen stül erbet $> *<br />

<strong>de</strong>r vater auf seinen eltisten sun. ob er <strong>de</strong>s svnes niht<br />

enhat so erbet er auf seinen naechsten. vnd <strong>de</strong>n eltisten<br />

ebenbürtigen swertmach.<br />

241. e&wer weip ze e nimet im vnwizzenleichen. <strong>de</strong>r er niht<br />

haben mag. vnd chint bei ir gewinnet wer<strong>de</strong>nt si geschai<strong>de</strong>n<br />

mit rehte ez enscha<strong>de</strong>t <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n niht an ir rechte.<br />

die e. <strong>de</strong>r schaidung geporn sint. noch <strong>de</strong>m daz <strong>de</strong>v müter<br />

Ui * treit. I<br />

2 •


— 129 —<br />

ssp. in.<br />

«43. $wen man vneleiche seit von gepurte daz müz auf in ge- 28, § 1.<br />

zevgen <strong>de</strong>r ez da seit, selbe siben<strong>de</strong> mit volle chomen<br />

laeuten an ir rechte die in ebenburtich sint. Sprichet man § 2.<br />

aber daz er sein reht verlorn habe. Vorgerichte mit <strong>de</strong>vbe<br />

o<strong>de</strong>r mit raube daz müz <strong>de</strong>r Richter o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r man<br />

erzevgen selbe siben<strong>de</strong>.<br />

*43. Per schepher man endorf sein hant gemal beweisen noch 29, §1.<br />

seine vier anen benennen, er enspreche einen seinen genoz<br />

chaempleiche an. Per man mag sich zu seinem hant gemal<br />

*44. wol mit seinem ai<strong>de</strong> ziehen enhat ers vn<strong>de</strong>r im niht. Swa § 2.<br />

so zwene man ein erbe nemen sullen da sol <strong>de</strong>r elter tailen<br />

245. vnd <strong>de</strong>r iunger welen. Vorsprechen sol er sich verzeihen 30, § 1.<br />

<strong>de</strong>r selbe geantwurtet hat. die weil <strong>de</strong>r man sich wert<br />

antwurte mit vrtaile vnd mit rechte, so enhat er niht<br />

geantwurtet.<br />

Per Richter sol geleich richter sein allen laeuten. vrtail § 2.<br />

ensol er niht vin<strong>de</strong>n noch wi<strong>de</strong>r werfen.<br />

eöwaz so ein man <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn schuldich ist. o<strong>de</strong>r nimet 31, § 1.<br />

daz müz man <strong>de</strong>m erben vur antwurten ob iener stirbet.<br />

Stirbet aber iener auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chlage gat. sein erbe en § 2.<br />

antwurtet da für niht si enhaben daz gut vn<strong>de</strong>r in. dar<br />

e l vmbe iener bechlaget | waz. Swer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn vehet vnd § 3.<br />

im niht nimet. o<strong>de</strong>r in wun<strong>de</strong>t o<strong>de</strong>r in siecht ane totslach.<br />

vnd ane lerne seinen erben enhat er dar vmbe niht zeantwurten<br />

ob er stirbet nach <strong>de</strong>r iare zeit, iener habe vor<br />

gerichte <strong>de</strong>r chlage begunnen e. er stürbe.<br />

. Swer sich vrei seit iener vnd daz sein eigen sei so daz 32, § 2.<br />

er sich im gegeben habe, <strong>de</strong>s mag iener wol vnschuldich<br />

wer<strong>de</strong>n, ez ensei vor gerichtes geschehen.<br />

Sprichet er aber daz er sein geporn eigen sei. er müz in § 3.<br />

behaben auf <strong>de</strong>n heiligen mit zwain seinen eigenen mannen.<br />

Sprichet in ein an<strong>de</strong>r herre an. gegen <strong>de</strong>m müz er in § 4.<br />

behaben selbe siben<strong>de</strong> seiner mage o<strong>de</strong>r warhafter laeute.<br />

Mag aber iener selbe siben<strong>de</strong> sein freihaeftm behaben die § 5.<br />

seine mage sein drei von vater drei von müter. er behabet<br />

sein vreihaeften. vnd -verlaet ir aller gezevg.<br />

<strong>Ficker</strong>, Spiegel etc. "


— 130 —<br />

ss P . m<br />

251- S>wer die gewer hat an ainem mann <strong>de</strong>r mag in mit meren §6-<br />

recht erzevgen danne iener <strong>de</strong>r ir niht hat.<br />

252. eöwer sich vor gerichte ze eigen geit. sein erbe mag ez § ^<br />

wol wi<strong>de</strong>r re<strong>de</strong>n mit rechte, vnd pringen wi<strong>de</strong>r in sein<br />

vreihait gehaltet in aber sein herre vntz an seinen tot. § °<br />

HU 2 er nimet | sein erbe nach seinem to<strong>de</strong>. vnd seinev chint<br />

253-- ob si nach ime hörent die er nach <strong>de</strong>r gäbe gewan. 3wer § 9.<br />

so sich einem herren ensait. vnd einem an <strong>de</strong>nn sich ergeit<br />

vor<strong>de</strong>rt er in vor gerichte vnd enchümt sein herre niht for<br />

<strong>de</strong>m er sich ergap. daz in verstün<strong>de</strong> mit reht iener dar<br />

auf sprichet. behabt in selbe dritte seiner mage ob er si<br />

hat. enhat er ir niht. so vberzeuget er in mit zwäin seinen<br />

ingebornen eigenen mannen, swenne er in vberzevget hat.<br />

so sol er sich sein vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n mit rechte, mit einem<br />

254. halslag ob er wil. auf swem <strong>de</strong>r chlager püzze gewinnet § !"•<br />

vor gerichte auf <strong>de</strong>n hat <strong>de</strong>r Richter sein gewette. ob ers<br />

255' wil vor<strong>de</strong>m. Jlsleich man hat sein recht, vor <strong>de</strong>m chu- 33, §<br />

256' nige. JJsleich man mag auch antwurten vor <strong>de</strong>m chunige § *•<br />

in allen steten, nach seinem rechte vnd niht nach <strong>de</strong>s<br />

chlagers rechte auch müz er antwurten vmbe alle chlage § Al<br />

da man in vmbe schuldiget ane ob man in champhe an<br />

sprichet <strong>de</strong>s mag er wol wi<strong>de</strong>rn ze antwurten. ob er wil.<br />

25?« ane auf <strong>de</strong>r er<strong>de</strong> da er auf geporn ist. eöprichet ein man § ' •<br />

auch sein eigen an. da endarf auch niht vür antwurten<br />

liü i wan in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> da ez inne ist. |<br />

258. |p|er chunich sol auch niht richten nach <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s da ez § J -<br />

259. inne leit. Swen ein Richter veraechtet vnd mit seiner 34,»<br />

aechtunge pringet in in <strong>de</strong>s chuniges aechte. Zevhet sich<br />

iener auz <strong>de</strong>r aechte er sol <strong>de</strong>m hove volgen sechs wochen<br />

so sol im <strong>de</strong>r chunich fri<strong>de</strong> machen, vnd er sol swern vur<br />

ze chomen vur <strong>de</strong>n Richter <strong>de</strong>r in veraechtet hat. vnd in<br />

ze aechte pracht hete. vur <strong>de</strong>n sol er chomen. vnd zer<br />

rechte sich pieten in vierzehen nachten si<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r zeit, daz<br />

er chomen ist zelan<strong>de</strong> <strong>de</strong>s chuniges prief sol er mit in<br />

bringen vnd sein Jnsigel daz er <strong>de</strong>m Richter ze wizzen tu. ^<br />

200. daz er <strong>de</strong>r aechte ledich sei. swer so ze aechte wirt getan. » "'


— 131 —<br />

zevhet er sich dar auz. er sol volgen <strong>de</strong>m hove sechs<br />

wochen vnd ist da mit ledich.<br />

Ssp. III.<br />

/^) wer s^c^ auz °* er aec^te zevnreht zevhet vnd rechtes § 3.<br />

k*niht enphliget. wirt ers vberraet man tut in in vberaechte<br />

als ob er iar vnd tag in <strong>de</strong>r aechte sei gewesen.<br />

. $wer mit <strong>de</strong>r hantgetat wirt gevangen mit tevbhait o<strong>de</strong>r 35, § 1.<br />

mit raube, daz enmag er an dheinen gewern ziehen.<br />

Pin<strong>de</strong>t aber ein man sein gut vn<strong>de</strong>r ienem daz im gerau- § 2.<br />

bet o<strong>de</strong>r verstoln ist. <strong>de</strong>m er dheiner hantgetat geschul-<br />

Uii * digen mag. er müz ez an seinen gewern | ziehen, ob man<br />

sein chaempfleich geret. ^wer so <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn siecht ane 37, § 1.<br />

wun<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r raufet, wirt er gevangen mit gerichte vnd<br />

für gerichte pracht. ez engat ime an <strong>de</strong>n hals noch an<br />

seinen gesunt niht. wan gewette vnd püzze verpurget. er<br />

. nach guter gewonhait. «öwenne ein man vor gerichte ze 36, § 1<br />

champhe gat. vnd wirt <strong>de</strong>v chlage mit vrtail gevristet. so<br />

macht man in pai<strong>de</strong>n vri<strong>de</strong>. vnd wirt er zerprochen. man<br />

in allr erst pezzern sun<strong>de</strong>rn champf nach rechte. Wirt § 2.<br />

aber <strong>de</strong>r vridprecher gevangen in <strong>de</strong>r gevestenoten stat<br />

o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rswa man richtet vber in nach fri<strong>de</strong>s recht.<br />

"«• Swer sich vor gerichte ze zeugen peutet e. ers von ge- 37, §2.<br />

richtes halben gevraget wer<strong>de</strong> nach rechte, er ist von nie<br />

*66. gezeug ledich. Per man entüt niht vbels dar an. ob er § 3.<br />

seines gepaures vihe mit <strong>de</strong>m seinen in tut. o<strong>de</strong>r treibet.<br />

vnd <strong>de</strong>s morgens auz treibet daz er ez niht versage vnd<br />

*"'• dheinen nutz dar abe neme. S>wer eines an<strong>de</strong>rn mannes § 4.<br />

reipfes chorn snei<strong>de</strong>t so daz er wenet daz ez sein sei.<br />

o<strong>de</strong>r seines herren <strong>de</strong>m er dienet, er enmissetüt dar an<br />

niht. ob er ez niht dar abe enfüret man sol ime so seiner<br />

arbait Ionen.<br />

"'• S-waz <strong>de</strong>r man iar vnd tag in rehter gewer niht enhat. 38, § 1.<br />

*"»' daz sol er | zehant vur antwurten obe man in bechlaget.<br />

«9. p az we jp soi man njiit weisen von ir mannes gute also § 2.<br />

*"• er stirbet <strong>de</strong>v chint treit e. si sein geniset. Jlaz weip § 4.<br />

enerbet auch dheine paw. auf ir erbe daz auf ir leibgeding<br />

stat si enslichte abe bei ir leibe vnd setzet ez auf ir aigen<br />

9*


ssp. in<br />

o<strong>de</strong>r auf ir lehen. «Öwer schul<strong>de</strong> vor gericht vor<strong>de</strong>rt auf 39, § !•<br />

— 132 —<br />

einen man. <strong>de</strong>r vergelten niht enmach noch pürgen setzen<br />

<strong>de</strong>r Richter sol im <strong>de</strong>n man antwurten vur daz gelt, <strong>de</strong>n<br />

sol er behalten geleich seinem ingesin<strong>de</strong> mit speise vnd<br />

mit arbait. Wil er in inspannen mit einer eysenhalt. daz<br />

mag er tun. an<strong>de</strong>rs ensol er in niht han<strong>de</strong>l. Q Hat er §2.<br />

in o<strong>de</strong>r entrinnet er ime. da mit ist er niht ledich <strong>de</strong>s<br />

geltes, die weile er im niht vergolten hat. vnd er daz<br />

niht volpringen mag noch enchan. so ist er immer sein<br />

273. pfant vur daz gelt, eöwen man Vorgerichte schuldiget vnd § •*•<br />

im <strong>de</strong>r Richter recht antwurte pevtet enwil er niht antwurten<br />

noch mit rechte sich entre<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s er antwurten<br />

sulle so taile man in wettehaft also tut man ze <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn<br />

vnd zu <strong>de</strong>m dritten male vnd enantwurt er <strong>de</strong>nnoch<br />

niht so ist er gewunnen in <strong>de</strong>r schul<strong>de</strong>, get im aber <strong>de</strong>v § '<br />

schul<strong>de</strong> an seinen leip. o<strong>de</strong>r an seinen gesunt daz nmz<br />

I ^er cn^aSer se rt>e siben<strong>de</strong> erzeugen auf in. Swem man 40,§<br />

icht gelten sol <strong>de</strong>r müz <strong>de</strong>s warten vntz <strong>de</strong>v sunne vn<strong>de</strong>r<br />

gat in sein selbes hause o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>m naechsten hause <strong>de</strong>s<br />

295. Richters daz daz gewunnen ist. Swer so silber o<strong>de</strong>r pfen- § "•<br />

ning gelten sol pevtet er da gewette vur. er en ist da<br />

mit niht ledich ir gelube enste <strong>de</strong>nne also. Man mag § •*•<br />

silber wol gelten mit poten. dheinem poten sol man ez<br />

antwurten. er en sei beschai<strong>de</strong>n dar zu vor gerichtes von<br />

ienem <strong>de</strong>m daz silber sol. Sogetan pfenning vnd so getan §<br />

silber als <strong>de</strong>r man lobet sol er gelten vnd pfenning die<br />

gib vnd gaeb sein in <strong>de</strong>m gerichte.<br />

2 «?6. J»sleiches gevangen getat vnd lob ensol durch recht niht 41)»<br />

staet sein, daz er in vanchnüzze lobet lat man in aber<br />

ledich auf sein triwe reiten ze tage, er sol durh recht<br />

wi<strong>de</strong>r chomen vnd sein triwe ledigen.


— 133 —<br />

Ssp. III.<br />

... oöwa man <strong>de</strong>n man vngetrileichen valiet. lat man in I reiten § 3<br />

(tut 3 b '<br />

auf sein tnwe <strong>de</strong>r in da gevangen hat o<strong>de</strong>r lat er in swern<br />

o<strong>de</strong>r mit triwen im an<strong>de</strong>r dinch geloben, er endarf ez niht<br />

laisten mag er ez volle pringen auf die heiligen daz er<br />

vngetriweleichen zu <strong>de</strong>m gelub<strong>de</strong> getwungen habe. $welch § 4.<br />

man vor <strong>de</strong>m gerichte gelt vo<strong>de</strong>rt an einen an<strong>de</strong>rn, vraget<br />

iener war vmbe man im schul dich sei. er sol durch reht<br />

sagen we<strong>de</strong>r ers von gelub<strong>de</strong> schuldich sei. o<strong>de</strong>r von erbe<br />

daz er enphangen hat o<strong>de</strong>r wie ers im schuldich.<br />

hat <strong>de</strong>n man nach im selben gebil<strong>de</strong>t, vnd hat in 42, § 1.<br />

mit seiner marter geledigt <strong>de</strong>n einen mit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn,<br />

inne ist <strong>de</strong>r arme also bedacht als <strong>de</strong>r reiche. Uv lat § 2.<br />

euch nicht wun<strong>de</strong>rn, daz ditz püch so lutzel seit von<br />

dienstleute rechte, wan ez ist so manichvalt daz ez nieman<br />

ze en<strong>de</strong> chomen mag. lin<strong>de</strong>r isleichem Byscholf. vnd<br />

aebte vnd abtessin habent die dienstlaeute sun<strong>de</strong>rleichen<br />

recht, dar vmbe enchan ich ez niht beschai<strong>de</strong>n. Po man § 3.<br />

auch reht erste satzte. do enwaz dhein dienstman. vnd<br />

warn alle die levte frei. Po vnser vor<strong>de</strong>m her ze lan<strong>de</strong><br />

chomen. an meinen sinnen chan ich ez niht auz genemen<br />

lliii4<br />

an <strong>de</strong>r warhait daz iemen <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn sulle sein. | auch<br />

enhaben wir sein dhein vrchun<strong>de</strong> doch sagent sumleiche<br />

laevte die <strong>de</strong>r warhait irregant. daz sich eigenschaft hüb<br />

an kain <strong>de</strong>r seinen prü<strong>de</strong>r slüch. kains geslaechte wart<br />

vertiligt do <strong>de</strong>v weit von wazzer zergiench. daz ir niht<br />

belaib auch sagent sumleiche laeute ez chom aigenschaft<br />

von kaim. JVoe sun. Noe segent sein zwen svne. an <strong>de</strong>m<br />

dritten gewüch er dheiner eigenschaft kayn besatzte affricam<br />

mit seinem geslaechte. «Sein belaib in asia. Japhet<br />

vnser vo<strong>de</strong>rr besatzte evropam. also belaib ir dheinen <strong>de</strong>s<br />

an<strong>de</strong>rn eigen. Hoch sagent sumleiche laeute eigenschaft<br />

chom von ysmahele. <strong>de</strong>v heilig schrift haizzet ysmahelen<br />

<strong>de</strong>r dirnen sun an<strong>de</strong>rs gewaehent si dhainer eigenschaft<br />

vmb in. Poch sagent sumleiche laeute si chomen von<br />

esav. herr Jacob wart gesegent von seinem vater vnd hiez<br />

in herre wesen ob seinen prü<strong>de</strong>m, esav vervlüchet er niht.<br />

noch eigenschaft gewüch er niht. Wir haben auch noch


— 134 —<br />

Ssp. ffl<br />

in vnserm rechte daz niemen sich selben ze aigen geben<br />

mag ez enwi<strong>de</strong>rre<strong>de</strong> sein erbe wol. wie mochte do Noe<br />

o<strong>de</strong>r ysaac einen an<strong>de</strong>rn ze eigen gegeben, sünst er sich<br />

lv l selben ze eigen geben niht enmach. |<br />

280. (Sluch haben wir vrchun<strong>de</strong>s mere. got räwet <strong>de</strong>n siben- § ^<br />

"^<strong>de</strong>ntag. die siben<strong>de</strong>n wochen gepot er auch ze behalten.<br />

vnd daz siben<strong>de</strong> iar. daz hiez daz iar <strong>de</strong>r loesung do solt<br />

man ledich lazzen vnd frei, alle die gevangen warn, vnd<br />

in eigenschaft gezogen gezogen mit also getanem gerichte.<br />

als man si viench ob si ledich vnd vrei wolten wesen.<br />

Über siben wochen vnd siben iar. daz hiez daz iar <strong>de</strong>r<br />

freu<strong>de</strong>n so müst aller maenchleich ledich vnd frei wesen<br />

er wolt o<strong>de</strong>r enwolte. wes er sich aber win<strong>de</strong>t mit eines willen, daz ez da ist. § 2><br />

lv 2 o<strong>de</strong>r | daz ers ime leihet o<strong>de</strong>r geporget. engiltet ers im<br />

niht o<strong>de</strong>r engeit ers im niht wi<strong>de</strong>r ze beschai<strong>de</strong>nen tagen,<br />

er beleibet ez ane wan<strong>de</strong>l ern habe ez vor gerichte gelobet.<br />

282. J)a ze Babyloni erhüb sich daz reiche, <strong>de</strong>v waz gewaltich 44,»<br />

vber ellev lant die zerfürt Cyros vnd wan<strong>de</strong>lt daz reich<br />

in persyam. da stünt ez vntz an darium <strong>de</strong>n lesten. <strong>de</strong>n<br />

versant alexan<strong>de</strong>r vnd chriegt an chriechen. pa, stünt ez<br />

also lange vntz ez sich Rome vn<strong>de</strong>rwant. vnd Julius<br />

chaiser wart. Noch hat Rome davon behalten daz wertleich<br />

swert. vnd von sant Peters halben daz geistleiche<br />

swert dar vmbe haizzet si haubt aller werlte. Unser vo<strong>de</strong>rn » "<br />

die her ze lan<strong>de</strong> chomen vnd die during vertriben. die warn<br />

alexan<strong>de</strong>rs her gewesen, mit ir helfe hat er betwungen


— 135 —<br />

ssp. in.<br />

alle asiam. Do alexan<strong>de</strong>r starp do getorsten si sich nicht<br />

rüren in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> durch <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s haz vnd schiften mit<br />

drin hun<strong>de</strong>rt chielen vber. die verdürben alle vntz an vier<br />

vnd funftzich <strong>de</strong>r selben chomen aechtzehen ze praevzzen<br />

vnd besazzen daz. zwelve besazzen bechaim. vier vnd<br />

zwaintzich chomen her zelan<strong>de</strong>. Po ir so vil niht enwaz § 3.<br />

daz si mochten acher wurchen. do si | <strong>de</strong>n durischen herren<br />

slügen vnd vertriben do liezzen si die gepaurn vngeslagen<br />

vnd besatzten mit in <strong>de</strong>n akcher ze also getanem rechte,<br />

als in noch die gepauren habent. da von chomen die gepaurn.<br />

von <strong>de</strong>n si sich venvorchen an ir rechte, seint<br />

chomen die tage vurhten.<br />

vernemet a^er P ote vürsten vnd herren. Schepher 45, § 1.<br />

die sint geleich in püzze. doch eret man die<br />

vürsten vnd vreilaeute mit gol<strong>de</strong>. ze geben vnd geit<br />

in zwelf gui<strong>de</strong>in pfenning ze püzze. Der sol isleicher. drei<br />

pfenning gewik Silbers wegen. Pes pfenning gewik gol<strong>de</strong>s<br />

nam man do vur zehen Silbers. Sünst warn die zwelf pfenning<br />

dreizzich Schilling, wert. Den sempern vrei laeuten geit<br />

man dreizzich Schilling ze püzze pfundinger pfenning. Der<br />

sullen zwaintzich Schilling eine march wegen. Der püzze ist<br />

achtzehen pfunt. Jsleich weip hat ir mannes püzze halbe. § 2.<br />

1 sleich maget vnd vnmannet weip hat halbe püzze nach<br />

<strong>de</strong>m si geporn ist. Per man ist


— 136 —<br />

' ssp. in<br />

sint. <strong>de</strong>n geit man ze püzze ein vü<strong>de</strong>r hewes. als zwen<br />

iaerig ochsen geziehen mugen. Spillaeute. vnd allen <strong>de</strong>n<br />

die sich ze eigen gebent <strong>de</strong>n geit man ze püzze <strong>de</strong>n schaten<br />

<strong>de</strong>s mannes. (Lhemphen vnd ir chin<strong>de</strong>n <strong>de</strong>n geit man ze<br />

püzze <strong>de</strong>n blik von einem champfschilt gegen <strong>de</strong>r sunnen<br />

zwen besem vnd ein schere ist <strong>de</strong>r reht die ir recht mit<br />

Deuphait o<strong>de</strong>r mit raube verwurchent o<strong>de</strong>r mit an<strong>de</strong>rn<br />

dingen vnrechter laeute püzze geit harte frumer. vnd sint § 10-<br />

doch dar vmbe gesät, daz <strong>de</strong>s Richters püzze gewette<br />

ivi 1 volge. | Ane püzze sint vnreht laeute. doch swer so ir § H-<br />

einen wun<strong>de</strong>t o<strong>de</strong>r raubet, o<strong>de</strong>r tötet o<strong>de</strong>r vnrechte weip<br />

notzoget. vnd <strong>de</strong>n vri<strong>de</strong> an in prichet. man sol vber in<br />

richten nach vri<strong>de</strong>s rechte.<br />

284. ^jN varn<strong>de</strong>n vnd in ann. enmag <strong>de</strong>r man notturft tun. 46, §<br />

J^vnd seinen leip verwurchen obe er sei an ir danch beleit.<br />

vmbe ein wun<strong>de</strong>n mag man niht mer danne einen man § 2><br />

bechlagen doch man richtes vnd helfe mer levte schuldigen.<br />

285. 3p)ie Tuschen sulln durch recht <strong>de</strong>n chunich erwelen. 52 ( §<br />

Swenne <strong>de</strong>r geweihet wirt von <strong>de</strong>n byscholfen die dar<br />

zu gesatzet sint. vnd auf <strong>de</strong>n stül ze ache chumet. so<br />

hat er chunichleichen gewalt vnd namen. wenne in <strong>de</strong>r<br />

Babst geweihet so hat er <strong>de</strong>s reiches gewalt vnd kaiser-<br />

286. leichen namen. ^en chunich erweit man ze Richter vber § *•<br />

aigen vnd vber lehen. vnd vber isleiches mannes leip. <strong>de</strong>r<br />

chaiser en mag aber in allen lan<strong>de</strong>n niht gesein. vnd alles<br />

vngerichte niht richten ze aller zeit. Dar vmbe leihet er<br />

<strong>de</strong>n [<strong>de</strong>n] vürsten. Graveschaft. vnd die graven schult-<br />

28tf. haitzentüm. Jn die vier<strong>de</strong>n hant sol auch dhein lehen § •*•<br />

chomen. daz gerichtet si vber hant o<strong>de</strong>r vber hals. Wan<br />

ivi 2 schulthaitzentüm | allaine o<strong>de</strong>r voget in <strong>de</strong>r Graveschaft<br />

durch daz dhein Richter enmag reht dinch haben ane<br />

schulthaitzen wan chlaget man vber <strong>de</strong>n Richter, er sol<br />

antwurten vor <strong>de</strong>m schulthaitzen. wan <strong>de</strong>r schulthaitze ist<br />

Richter seiner schul<strong>de</strong>, also ist <strong>de</strong>r pfallentzgrave vber <strong>de</strong>n<br />

288. Marcgraven. Jsleich taevtzhelant habent irn pfaltzgraven. 53 f §


— 137 —<br />

ssp. in.<br />

Sahsen. Baiern. Vranchen. vnd swaben. Ditz warn alles<br />

chunichreich. si<strong>de</strong>r wan<strong>de</strong>lt man die namen. vnd Julius<br />

hiez si hertzogen si<strong>de</strong>r si die Romaer betwungen doch<br />

behielten si die vursten ze manne vnd <strong>de</strong>v vanlehen vn<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>m namen. Si<strong>de</strong>r habent in die chaiser pai<strong>de</strong>v vursten<br />

389. vnd vanlehen abe geprochen. Jsleich Richter hat gewette § 2.<br />

in seinem gerichte vnd püzze. wan dhein Richter enmag<br />

pai<strong>de</strong>v chlager vnd Richter gesein.<br />

290.<br />

( 3t)tTan engeit auch nieman püzze wan <strong>de</strong>m chlager. hie<br />

* vmbe sagent man. daz die vursten ane püzze sein.<br />

29|. daz en ist doch niht. Man enmüz dhein gerichte tailen § 3.<br />

noch gaentzleichen noch tail <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m ez gelegen ist. so<br />

daz <strong>de</strong>r volge an sei. vnd ez die lantlaeut lei<strong>de</strong>n sulln.<br />

ez ensei ein sun<strong>de</strong>rleich graueschaft. <strong>de</strong>v in ein vanlehen<br />

*«*«• höre diene müz man sa niht ledich haben, ,-fllso müz <strong>de</strong>r<br />

ivi» chunich dhein vanlehen | haben, ern Verleihes in iare vnd<br />

*93. j n tage. (Sehen ane gerichte enmüz niemen haben, ern 54, § 1.<br />

sei semper o<strong>de</strong>r frei vnd daz er <strong>de</strong>m chunige hul<strong>de</strong> tu.<br />

nach vreies mannes rechte, vnd bei <strong>de</strong>n hul<strong>de</strong>n sis ver-<br />

*»4. phlege. swenne man zeuges an in zevget. Als man <strong>de</strong>n §2.<br />

chunich erweit, so sol er <strong>de</strong>m Reiche hul<strong>de</strong> tun. vnd<br />

swern daz er recht sterche vnd vnreht chrenche. Vnd daz<br />

reiche vurstan<strong>de</strong> an seinem rechte als er peste chunne vnd<br />

muge Darnach sol er nimmer dheinen eit tun ez ensei<br />

daz in <strong>de</strong>r Bapst schuldige, daz er an <strong>de</strong>m rechten gelauben<br />

zweivel. darnach sol er gezeug sein aller dinge<br />

<strong>de</strong>r man an in zeuget bei <strong>de</strong>s reiches hul<strong>de</strong>n. vnd sein<br />

~ gelub<strong>de</strong> sol er tun vur <strong>de</strong>n ait da man vri<strong>de</strong> swert.<br />

°- $*amen vnd miselsuchtigen man noch <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>s Bapst § 3.<br />

pan chomen ist <strong>de</strong>n ensol man ze chunich niht chiesen.<br />

^JO.<br />

J) er chunich soi sei n vre i Vnd rechte geborn so daz er<br />

•• sein reht auch behalten habe. Per chunich sol haben § 4.<br />

vraenchische reht swenne er geporn ist. von swelher gepurt<br />

e r sei wan als <strong>de</strong>r vranche seinen leip niht verwurchen<br />

2 enmach er enwer<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r hanthaften getat gevangen o<strong>de</strong>r<br />

' "• ime ensei sein vraenchisches reht vertäuet. «J^ISO enmag<br />

P| * <strong>de</strong>m chunige nie|men an seinen leip gesprechen. ime ensei


— 138 —<br />

Ssp. IE<br />

299. daz reiche vor mit vrtail vertäuet, vber <strong>de</strong>r vursten leip 55, §1<br />

vnd ir gesunt. en sol nieman richter sein wan <strong>de</strong>r chunich.<br />

vber die semper laeute swenne si ir leip verwurchent vnd § 2.<br />

vertäuet sint ensol nieman richten wan <strong>de</strong>r rehte vr6ne-<br />

300. pote. Swenne <strong>de</strong>r vronpote von <strong>de</strong>m richter vnd von <strong>de</strong>m 56, § 1<br />

schepfen<strong>de</strong>n geborn wirt. so sol er <strong>de</strong>m chunige hul<strong>de</strong> tun<br />

nach vreies mannes rechte. So sol in <strong>de</strong>r Richter nemen<br />

bei <strong>de</strong>r hant vnd sol in setzen auf ein chuzze vnd auf<br />

einen stül gegen sich vnd sol im die heiligen auf sein<br />

schozz setzen, vnd vri<strong>de</strong> wurchen zerechte so hat <strong>de</strong>r § 2.<br />

vronpote <strong>de</strong>n gewalt. daz er pfen<strong>de</strong>n vnd gesteten mag<br />

vnd vronen isleichen man vnd sein gut mit rechte dar er<br />

mit vrtail zu wirt gegeben. Tut er aber vnrechte er mag<br />

seinen leip vnd sein gut verwurchen als ein an<strong>de</strong>r man.<br />

Swert ensol er niht füren noch dhein an<strong>de</strong>r were wi<strong>de</strong>r<br />

stat man im rechtes mit <strong>de</strong>m rufe sol er daz lant dar zu<br />

la<strong>de</strong>n vnd rechtes bechomen ob er muge. JHag ers niht<br />

301. bechomen er chlag ez <strong>de</strong>m Richter. Sein reht ist auch § 3-<br />

<strong>de</strong>r zehen<strong>de</strong> man <strong>de</strong>n man vertailen sol. daz er in zelösen<br />

Ivü ' gebe, vnd swar ein gut erbeloz | er stirbet von manne<br />

o<strong>de</strong>r von weibe daz ist sein vnd daz erestate lege chorn<br />

vnd <strong>de</strong>s mannes chlai<strong>de</strong>r. eöwar man auch eigen geit o<strong>de</strong>r<br />

vri<strong>de</strong> dar vber machet, da sol er drei Schilling von haben.<br />

Seinen isleichen man von dorfe müz er dinges erlazzen ob<br />

er niht bechlaget ist sun<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m purchmaister o<strong>de</strong>r voget.<br />

302. TTl en Kayser ensol <strong>de</strong>r Babst niht pannen noch an<strong>de</strong>r 57, s<br />

'meinen von <strong>de</strong>r zeit, dar er geweihet ist. an vmbe<br />

drei sache. Daz eine ist ob er an <strong>de</strong>m gelauben zweiuelt.<br />

daz an<strong>de</strong>r ist ob er sein recht ewig lazzet. daz dritte<br />

303. ist ob er gotes haevser ze stört. 3n <strong>de</strong>s chaisers chür § -<br />

sol [d]er erste sein, <strong>de</strong>r pyscholf von maentze. <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r<br />

von triere Der dritte von choln. vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n laien ist <strong>de</strong>r<br />

erste an <strong>de</strong>r chure <strong>de</strong>r pfallentzgraue von reine <strong>de</strong>s reiches<br />

trugsaetze. <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ist <strong>de</strong>r hertzog von Sachsen <strong>de</strong>s<br />

reiches marschalch. Der dritte <strong>de</strong>r Marchgraue von Prannwurch<br />

<strong>de</strong>s reiches chamrer. Der chunich von Behaim <strong>de</strong>s<br />

reiches schenche ern hat aver dhein chure dar vmbe daz


— 139 —<br />

Ssp. III.<br />

Mi 2 er niht taeutzhe ist. Pen kaiser sullen chiesen | <strong>de</strong>s reiches<br />

vursten. alle pfaffen vnd alle layen. Die aber zem ersten<br />

an <strong>de</strong>r chure sint benant. die ensulln niht chiesen nach<br />

ir willen wan swen die vursten alle ze chunige erwelent.<br />

«04. <strong>de</strong>n sulln si benamen aller erste chiesen. Des reiches 58, § 1.<br />

vursten sullen dheinen laien ze herre haben wan <strong>de</strong>n<br />

chunich.<br />

305. /(IJZ en ist dhain vanlehen da von <strong>de</strong>r man muge vurste § i >.<br />

Aver<strong>de</strong>n. er enphahes von <strong>de</strong>m chunige. cöwaz so ein<br />

an<strong>de</strong>r man von im enphahet. da enist iener <strong>de</strong>r vor<strong>de</strong>r<br />

staet an <strong>de</strong>m lehen niht. wen<strong>de</strong>t ein an<strong>de</strong>r vor im vnd<br />

vienk vnd en mag <strong>de</strong>s reiches vurste dar an sein. Swenrie 59, § 1.<br />

man chieset Byscholf o<strong>de</strong>r aebte o<strong>de</strong>r abtessinne. die <strong>de</strong>n<br />

herschilt habent. daz lehen sullen si vor enphahen. swenne<br />

si daz lehen vor enphangen habent so mugen si lehen reht<br />

tun vnd niht e. Swa man Byscholfe vnd aepte. o<strong>de</strong>r § 2.<br />

aptessinne niht enchieset inner sechs wochen dar <strong>de</strong>v<br />

lehenung an <strong>de</strong>n chaiser gat er leihet ez swem er wil.<br />

«"8.~ <strong>de</strong>r sich redleiche gehan<strong>de</strong>lt hat. Per chaiser leihet als 60, § 1<br />

geistleichen vursten lehen mit <strong>de</strong>m scepter. ellev wertleichev<br />

vanlehen mit <strong>de</strong>m vanen. Dhain van lehen sol er<br />

auch ledich haben iar vnd | tag. Jn swelhe stat <strong>de</strong>s reiches § 2.<br />

<strong>de</strong>r chunich chumet in <strong>de</strong>m reiche, dar ist im ledich müntze<br />

vnd zol. vnd in swelhe lant er chumt da ist im ledich daz<br />

gerichte' daz er wol richten sol. alles daz <strong>de</strong>r vor niht<br />

'**• begunnen ist ze richten noch niht geen<strong>de</strong>t ist. Swenne § 3.<br />

<strong>de</strong>r chunich auch alrest in daz lant chumt. so sullen im<br />

ledich sein alle gevangen auf recht, vnd man sol si vur<br />

in pringen vnd mit rechte vber chomen o<strong>de</strong>r mit rechte<br />

lazzen. so man si erste besen<strong>de</strong>n mag. si<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r zeit daz<br />

si <strong>de</strong>r chunich eishet ze rechte o<strong>de</strong>r seine poten. ze <strong>de</strong>m<br />

selben manne, o<strong>de</strong>r ze <strong>de</strong>m hove o<strong>de</strong>r ze <strong>de</strong>m havse. da<br />

si gevangen sint o<strong>de</strong>r geherberget sint weigert man si vür<br />

zepringen seit man si ze rechte ge eischet hat. vnd man<br />

<strong>de</strong>s gezeuch an <strong>de</strong>s chuniges poten hat. man tut zehant<br />

in die aechte, alle die si viengen vnd havs vnd laeute die<br />

si wi<strong>de</strong>r rechte halten.


— 140 —<br />

Ssp. II<br />

312- 4J^|ber achtzehen woehen sol <strong>de</strong>r urave sein dinch auf 61, §<br />

*-*legen an in <strong>de</strong>n gepun<strong>de</strong>n tagen, ze rechter dinch stat.<br />

da die schepfen vnd die schulthaitzen vnd die vronpoten<br />

' Ivii * sein. |<br />

313. /ffjZ enmag nieman schulthaitzze sein ern sei vrei vnd §2.<br />

v^geporn von <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> da ir gerichte inne liget. Der § a -<br />

geputel so! zem minnisten haben ein halbe hübe eigens.<br />

314- Gerichtes sullen alle die warten die dinchphlichtich sint. § •*•<br />

von <strong>de</strong>r zeit, daz <strong>de</strong>v sunne auf gat. vntz ze mitten tage.<br />

315. ob <strong>de</strong>r Richter da ist. fünf stete die pfallentz heten lig- 62, § ]<br />

gen<strong>de</strong> ze Sachsen in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> da <strong>de</strong>r chunich rechte hove<br />

haben sol. Pev erste ist ze Grüne <strong>de</strong>v an<strong>de</strong>r ist. zer<br />

werle <strong>de</strong>v ist ze goselaer geleget. Walchusen ist <strong>de</strong>v<br />

dritte, altste<strong>de</strong> ist <strong>de</strong>v vier<strong>de</strong>. Merseburch <strong>de</strong>v fünfte.<br />

Siben vanlehen sint auch in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ze Sachsen. Daz § 2-<br />

hertzogentüm ze Sachsen vnd <strong>de</strong>v pfallentz <strong>de</strong>v March ze<br />

prannenburch <strong>de</strong>v lantgraueschaft ze dvringen. <strong>de</strong>v marche ^^^<br />

ze missin, <strong>de</strong>v march ze lusiz. Dev Graueschaft ze aschers- /§ •*/<br />

leue auch sint zwai erzebyscholftüm in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ze Sachsen.«'<br />

vnd fünftzehen andrev. |Jein von lllei<strong>de</strong>burch ist vn<strong>de</strong>rtan<br />

<strong>de</strong>r bischolf von Nevnwurch. vnd <strong>de</strong>r von Jflersewurch. Vnd<br />

iviü ' <strong>de</strong>r von missen, vnd <strong>de</strong>r von Prannburch | vnd <strong>de</strong>r von<br />

havelberge vnd <strong>de</strong>r von camyne. |per Byscholf von Maintze<br />

hat vier vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ze Sachsen, <strong>de</strong>n von halberstat<br />

vnd <strong>de</strong>n von hil<strong>de</strong>nschaein vnd <strong>de</strong>n von balbrunnen.<br />

Per Byscholf von osenprugge vnd von Min<strong>de</strong>n vnd<br />

von Munstern die sint vn<strong>de</strong>rtan <strong>de</strong>m von choln. Der ertzbyscholf<br />

von Breme hat vn<strong>de</strong>r im <strong>de</strong>n von lubetke vnd<br />

<strong>de</strong>n von zwirin vnd <strong>de</strong>n von katesperch.<br />

310. /[P'onstantin <strong>de</strong>r chayser <strong>de</strong>r gab <strong>de</strong>m Babst siluester 63, 5<br />

weltleieh gewette zu <strong>de</strong>m geistleichen, sechtzich Schilling<br />

<strong>de</strong>r mite ze twingen alle die got-niht pezzern wellen<br />

mit <strong>de</strong>m leibe daz man si dar zu twinge mit <strong>de</strong>m gute,<br />

also sol wertleihe gerichte. vnd geistleiches vber ein tragen,<br />

swaz so einem wi<strong>de</strong>r stat. daz mans mit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn twinge<br />

31*7' gehorsam ze wesen. vnd rechtes zephlegen. ^Han scha<strong>de</strong>t » *"<br />

ze <strong>de</strong>r sele vnd nimet doch niemen <strong>de</strong>n leip er enwer<strong>de</strong> in


— 141 -<br />

Swsp.<br />

«. b die aechte getan so <strong>de</strong>r man in <strong>de</strong>m panne ist sechs wochen Vorr. f.<br />

vnd me so sol man in ze aechte tun mit <strong>de</strong>m rechte sol<br />

V*; 0 man * n nacn <strong>de</strong>r aechte ze pannen tun. hat | ein herre in 137. b<br />

CXVL<br />

einer haupstat. daz ist da bischolf inne sint. ein gerichte<br />

vber plütränstige. vnd wirt einer da inne ze aechte getan,<br />

horent andrev gerichte in daz gerichte daz niht hauptstete<br />

sint. <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r haupstat ze aechte ist getan, <strong>de</strong>r ist in<br />

allen <strong>de</strong>n steten ze aechte die in daz gerichte horent. vnd<br />

wirt er in <strong>de</strong>n ni<strong>de</strong>rn gerichten ze aechte getan er ist niht<br />

'•• wan in <strong>de</strong>m einen gerichte ze aechte getan. §>wer <strong>de</strong>n 137. c<br />

aechter hauset o<strong>de</strong>r hovet in steten o<strong>de</strong>r auf pürgen o<strong>de</strong>r<br />

m dörfern o<strong>de</strong>r swa man in schirmet, mit wizzen vnd ist<br />

er in <strong>de</strong>r aechte gewesen, viertzehen tage, die sint alle<br />

mit <strong>de</strong>r selben schul<strong>de</strong> begriffen, da <strong>de</strong>r aechter inne ist.<br />

«Pil aber sich <strong>de</strong>s iemen entschuldigen, daz er ez nine<br />

wizze. <strong>de</strong>r sol swern ze <strong>de</strong>n heiligen daz er ez nicht en-<br />

Weste. behaltet aver in ein stat offenleich vnd daz man<br />

daz bezeugen mag selbe dritte erber laeute. hat <strong>de</strong>v stat<br />

mavre man sol si auf <strong>de</strong>v er<strong>de</strong> prechen. vnd hat si tulle<br />

man sol ez ni<strong>de</strong>r prechen. hat si twe<strong>de</strong>rs man sol si<br />

prennen an geistleicher laeute scha<strong>de</strong>n, geschult ieman<br />

'"' a scha<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r niht pürger in <strong>de</strong>r stat ist. die sullen | in<br />

<strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n gelten. Daz selbe sol man <strong>de</strong>n purgern tun<br />

vnd <strong>de</strong>n dorfern o<strong>de</strong>r swa man si behaltet wi<strong>de</strong>r dise<br />

15 t ssp. in,<br />

1<br />

rechte, also hie vor gesprochen ist. noch chrenchet niemen 63, § 2.b<br />

« an lantrechte noch an lehenrechte, da envolge <strong>de</strong>s chuni-<br />

'• ges aechte mite. Pevtet <strong>de</strong>r chunich <strong>de</strong>s reiches dienst. 64, § 1.<br />

°<strong>de</strong>r seinen hof mit or<strong>de</strong>n. vnd haizzet er in chun<strong>de</strong>n <strong>de</strong>n<br />

vürsten mit seinem priefe vnd mit Jnsigel. daz er vber<br />

sechs wochen wer<strong>de</strong>n sulle <strong>de</strong>n sullen si suchen inn<br />

taevtzher art. swa er ist. lazzent siz si wettent dar vmbe.<br />

Sie vürsten die inne lehen haut, wettent <strong>de</strong>m chunige § 2.<br />

I hun<strong>de</strong>rt pfunt. Aller han<strong>de</strong> laeute wettent zehen pfunt da*<br />

• man vmbe vngerichte niht enwettet. fern herzogen wettet § 3.<br />

roan auch zehen pfunt isleich e<strong>de</strong>l man. Der laeute ist<br />

auch genüch in <strong>de</strong>m hertzetüm die sun<strong>de</strong>rleich reht wellent<br />

haben also holtzsezzen vnd Sturmere vnd na<strong>de</strong>lere von


—142 -<br />

Ssp. HI<br />

<strong>de</strong>r rechte vnd von ir gewette. ensag ich niht. Sechtzich § 4.<br />

Schilling wettet man <strong>de</strong>m graven vnd auch <strong>de</strong>m Marchgrauen<br />

Iviii A vogt <strong>de</strong>r vn<strong>de</strong>r chuniges panne dinget ob er pan. | von<br />

<strong>de</strong>m chunige selbe hat. chuniges pan enmüz niemen leihen § 5.<br />

Wan <strong>de</strong>r chunich selbe. Per chünich enmach mit rechte<br />

niht weigern pan ze leihen <strong>de</strong>m daz gerichte gelihen ist.<br />

Verleihet ein graue einer grafschaft ein tail. o<strong>de</strong>r ein vogt<br />

seiner vogtay daz ist wi<strong>de</strong>r daz rechte. Per belehent man<br />

enmüz dar vber dheinen chuniges pan haben, als man von<br />

im dulten dorfte. Man leihet man ane manschaft pfallentz- § "-<br />

grauen vnd lantgrauen dinget vn<strong>de</strong>r chuniges panne als<br />

<strong>de</strong>r graue <strong>de</strong>m wettet man auch sechtzich Schilling. Jlslei- §'•<br />

u,.„ w„, x. v„w~~.~~ — ~. f c ~v, viw** U1,uulu„v<br />

emsclmlthaitzen wettet man acht Schilling sein wein geben<br />

biergelten einem belehenten vogte <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n pan niht enhat.<br />

s "'<br />

<strong>de</strong>m wettet man drei Schilling ze <strong>de</strong>m höchsten, <strong>de</strong>m go §<br />

grauen einen Schilling o<strong>de</strong>r sechs pfenninge vnd ie dar<br />

nach vnd <strong>de</strong>r lantlaeute chure vnd ir gewonheit stat.<br />

Pem purchmaister o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m wogte wettet man sechs pfen- s<br />

32O. ninge vur haut vnd har. Per marcgraf dinget bei seins 65,»<br />

selbes hul<strong>de</strong>. vber sechs wochen da vin<strong>de</strong>t isleich man<br />

ivüii ' vrtail vber <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn, <strong>de</strong>n man an | seinem rechte niht<br />

wi<strong>de</strong>rwerfen enmag. doch en antwurtet da nieman ze<br />

321. champhe seinem vngenozze. Hirt ein man seines genozzes » "'<br />

man. seine gepurt noch sein lantreht enhat er niht gechrenchet<br />

da mite. seinen herschilt hat er aber geni<strong>de</strong>rt.<br />

323. Man ensol dheinen raarcht pawen. <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn einer meile 66c<br />

nahen. Man ensol dhein purch pawen noch stat vestenen ^ ••<br />

mit tullen. noch mit mauren noch perge wi<strong>de</strong>r pawen.<br />

323. noh turne in dorfern ane <strong>de</strong>s lantrichteres vrlaup. ane sein<br />

vrlaup müz man wol graben als dief als ein man mit einem<br />

spa<strong>de</strong>n auf geschiezzen mag die er<strong>de</strong>, so daz er dheinen<br />

^schaemel en mache. Man müz auch wol pavwen ane sein<br />

vrlaub mit holtze o<strong>de</strong>r mit stainen dreier taile hoch ob<br />

ein an<strong>de</strong>r, ein spanne <strong>de</strong>r er<strong>de</strong> die an<strong>de</strong>rn zwo oben, daz<br />

man ein tore habe in <strong>de</strong>m ni<strong>de</strong>rn ga<strong>de</strong>me ob <strong>de</strong>r er<strong>de</strong><br />

eines chniez hoch.<br />

n


— 143 —<br />

Ssp. III.<br />

^' *3iM' an muz au ch wol vestenen einen hof mit zavne o<strong>de</strong>r<br />

mit stekchen o<strong>de</strong>r mauren also hoch als man geraitoi'm<br />

2 chen mag. auf einem oerse sitzen<strong>de</strong> we<strong>de</strong>r | zinnen noch<br />

«25. prustwer sol niht dar an sein.


— 144 —<br />

Ssp. 1<br />

vrtail vin<strong>de</strong>n vber <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn, <strong>de</strong>r man niht rechtloz gehaizzen<br />

mag. ane <strong>de</strong>r weinet auf <strong>de</strong>n Sachsen vnd <strong>de</strong>r<br />

Iviiii 4 sachse auf <strong>de</strong>n weinet. |<br />

aber <strong>de</strong>r sachse o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r weinet mit vngerichte § 2<br />

gevangen in <strong>de</strong>r hanthaften tat. vnd mit gerüffe vür<br />

gerichte pracht. <strong>de</strong>r sachse zevget auf <strong>de</strong>n winet. vnd<br />

<strong>de</strong>r wint auf <strong>de</strong>n Sachsen, vnd müz ir ietwe<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn<br />

330. vrtail lei<strong>de</strong>n die also gevangen wer<strong>de</strong>nt. Jfsleich man <strong>de</strong>n ^^t §<br />

man schuldiget mag wol weigern ze antwurten. Man schuldigen<br />

danne an <strong>de</strong>r spräche <strong>de</strong>v in angeborn ist. ob er<br />

taeutze niht enchan. vnd sein reht dar zu tut. Schuldiget<br />

man in danne in seiner spräche so müz er antwurten o<strong>de</strong>r<br />

sein vorspreche von seinent halben als ez <strong>de</strong>r chlager vnd<br />

<strong>de</strong>r Richter verneine. Hat aber er in in taeuvtze bechla- § 2<br />

get. o<strong>de</strong>r geantwurtet o<strong>de</strong>r vrtail vin<strong>de</strong>n vor gerichte.<br />

vnd mag mans in vber zeugen er müz antwurten in taevtzhe<br />

ane vor <strong>de</strong>m reiche Wan da hat maenchleich reht nach<br />

331. seiner gepurt. Wirt ein weip von ir manne geschai<strong>de</strong>n 74.<br />

mit rechte si behaltet doch ir leipgeding daz er ir gap an<br />

seinem aigen vnd <strong>de</strong>n paw <strong>de</strong>r dar auf stat. üaz enniüz<br />

aber si niht abe prechen. noch von danne vüren an<strong>de</strong>rs<br />

ix' beleibet ir dhein pawe ir vaern<strong>de</strong>s gut behabt si. vnd J ii'<br />

Morgen gäbe, man sol auch ir wi<strong>de</strong>r lazzen vnd wi<strong>de</strong>r<br />

geben swaz si zu ir manne prachte. o<strong>de</strong>r also vil <strong>de</strong>s<br />

mannes gutes, als ir gelobet waz. do si ze manne choni.<br />

332. Jn eigen ist reht leipgedinge <strong>de</strong>r vrowen. wan daz in 75,»<br />

niemen geprechen mag. ze ir leibe vnd an lehen niht.<br />

wan <strong>de</strong>z in ze maniger weiz geprochen mag wer<strong>de</strong>n.<br />

*| Lehen bei ir mannes leibe ist ir gedinge nach ir mannes § "<br />

to<strong>de</strong>. ist ez ir recht lehen. We<strong>de</strong>r man noch weip. die § •<br />

mugen lehen niht lenger haben wan zu ir leibe, aller zeit<br />

333- <strong>de</strong>r man vnd <strong>de</strong>v frowe niht. Stirbet einem weibe irinan. 76, &<br />

vnd beleibet si in <strong>de</strong>s mannes gute, vngezweiet mit <strong>de</strong>n<br />

chin<strong>de</strong>n lange weile o<strong>de</strong>r churtze swenne si sich zweient<br />

dar nach so nimet <strong>de</strong>v vrowe ir morgengabe vnd ir vaern<strong>de</strong>s<br />

gut an allem <strong>de</strong>in gute daz da ist. als si niemen solte ze<br />

<strong>de</strong>r zeit do ir man starp. Hat aber <strong>de</strong>v frowe


— 145 —<br />

Ssp. III.<br />

genomen vnd waz er zu <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n in daz vngezweit gut<br />

gevarn. vnd stirbet danne daz weip. <strong>de</strong>r man behabet<br />

<strong>de</strong>s weibes recht in <strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong>n habe, sun<strong>de</strong>r ir pawe.<br />

liimet ein man | ein witwen <strong>de</strong>v eigen o<strong>de</strong>r lehen o<strong>de</strong>r § :j.<br />

leipgedinge o<strong>de</strong>r satzunge gut habet, vnd swaz so er in<br />

<strong>de</strong>m gute mit seinem phluge arbaitet. stirbet sein weip.<br />

e. er die sat sol volle arbaiten vnd auf snei<strong>de</strong>n vnd zins<br />

o<strong>de</strong>r phlege sol er dar abe geben ienen auf <strong>de</strong>n ir gut irstirbet.<br />

Stirbet aber <strong>de</strong>v frowe nach <strong>de</strong>r sat. als <strong>de</strong>v § 4.<br />

ege<strong>de</strong> daz lant begangen hat <strong>de</strong>v sat ist ir mannes vnd<br />

ist meinen niht phlichtich abe ze gelten phlege noch eins,<br />

da si ir zinsgelte abe waz. Swaz so eins o<strong>de</strong>r phlege in § 5.<br />

<strong>de</strong>r frowen gute waz. da man ir abe gelten solte. stirbet<br />

si nach <strong>de</strong>n rechten zinstagen daz gut ist <strong>de</strong>s mannes verdienet<br />

gut als ez <strong>de</strong>r erben wesen solte. ob si an man y<br />

'*«• waere. vLüt ein man sein lant besetzen ze zins o<strong>de</strong>r ze 7


— 146 —<br />

ob man mit rehte niht vnrichtet vnd tut wi<strong>de</strong>r sein triwe<br />

34©. niht. Jsleich man müz wol helfen wem stete purge vnd §<br />

lant vnd leip seines herren vnd mages vnd mannes vnd<br />

seines freun<strong>de</strong>s wi<strong>de</strong>r herren vnd mage vnd manne, <strong>de</strong>r<br />

si gewaltichleich suchet vnd müz wol auf si streiten vnd<br />

ix x tut wi<strong>de</strong>r sein triwe | niht. also daz er selbe sein selbes<br />

habe niht enneme. Wun<strong>de</strong>t auch ein man seinen herren §<br />

o<strong>de</strong>r siecht er in in not were o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>n man. er<br />

tut wi<strong>de</strong>r seinen triwe niht. Seinen wege vertigen gesellen §<br />

vnd seinen wirt da er geherberget ist. vnd seinen gast<br />

vnd swer zu seinen gna<strong>de</strong>n flevhet <strong>de</strong>m sol man helfen<br />

wi<strong>de</strong>r allr maenchleich. daz er sich ir wer vnrechtes ge-<br />

3^3. waltes. vnd tut wi<strong>de</strong>r sein triwe niht. Suchet <strong>de</strong>r herre ^<br />

seinen man o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r man seinen herren vnerchlaget vor<br />

seinen mannen nach rechte, er tut wi<strong>de</strong>r sein triwe.<br />

Chumt er aber auf seinen niht auz vnd geschieht im scha<strong>de</strong><br />

* von im selben, o<strong>de</strong>r von <strong>de</strong>m die durch seinen willen da<br />

sint. vnd da er helfer zu ist vnwern<strong>de</strong>. <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n sol<br />

344. er gelten auf recht, vnd ist wi<strong>de</strong>r sein triwe niht. Swa »<br />

aber ein man in einer raise ist vnd niht ist haubtman.<br />

reitent laeute an in vnd an die seinen vnd tünt si scha<strong>de</strong>n<br />

seinem herren. o<strong>de</strong>r seinem manne o<strong>de</strong>r seinem mage o<strong>de</strong>r<br />

swen si an seinen rat. vnd an sein getat. swert er daz<br />

#auf die heiligen <strong>de</strong>r erbet ez ane gelt, vnd ane laster.<br />

345. Swa ein gepaur ein newes dorf besetzet von. wil<strong>de</strong>r wur- ' 9 '<br />

ixi' tzen | da mag <strong>de</strong>s dorfes herre wol zins reht vor<strong>de</strong>m, an<br />

<strong>de</strong>m gute o<strong>de</strong>r sei er zu <strong>de</strong>m gute niht geporn. dhain reht<br />

enmag er aber in geben noch sei selben ehauffen. daz si<br />

<strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s richter sein reht muge chrenchen o<strong>de</strong>r sein<br />

gewette minnern.<br />

346- |?ü|^iem auz wendich man ist auch phlichtich in <strong>de</strong>m<br />

M-* dorfe tünt parn<strong>de</strong>v in irm sun<strong>de</strong>rleichen dorfe rechte<br />

mer nach gemainem lantrehte er enchlage dar vber o<strong>de</strong>r<br />

auf daz gut o<strong>de</strong>r vmbe schul<strong>de</strong>, swar <strong>de</strong>r man chlaget da<br />

müz er antwurten ob iemen auf in chlaget. ane tu champfe<br />

345'. wart. UCrstirbet ein eigen von einem gepauren erbeloz<br />

<strong>de</strong>v hübe höret in daz schulthaitzen tun wan swem icM<br />

Ssp.


— 147 —<br />

Ssp. III.<br />

erstirbet von dreizzich hüben daz höret in die grafschaft<br />

ist ez mere danne dreizzich hübe, so ist ez <strong>de</strong>m chunige<br />

«48. alles ledich. Hat <strong>de</strong>r chunich o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r herre seinen § 2.<br />

dienstman o<strong>de</strong>r seinen eigenen man vrei. <strong>de</strong>r behaltet<br />

«49. vreier lan<strong>de</strong> sit recht. Begant aber die schepfen in einer 81, § 1.<br />

grafschaft. <strong>de</strong>r chunich müz wol <strong>de</strong>s reiches dienstman<br />

mit vrtail vrei lazzen vnd einen schepfen dar auz machen<br />

| daz man rechtes bechome vn<strong>de</strong>r chuniges pan dar halten<br />

muge er sol aber <strong>de</strong>s reiches gutes als vil hin zu geben<br />

daz si schepfen dar abe wesen mugen ir isleihem drei höve<br />

o<strong>de</strong>r mer. daz gut müz er ze volle nemen vnd <strong>de</strong>m gute<br />

<strong>de</strong>r grafschaft swar in <strong>de</strong>r graue ledich hat. durch daz<br />

<strong>de</strong>r schepfen eigen in <strong>de</strong>r graschaft erstorben ist. &wer 82, §1.<br />

sein reht vor gerichte verlevset in einer stat zehant ist<br />

ez vber al verlorn, ob mans an <strong>de</strong>m gerichte gezeuch hat.<br />

<strong>de</strong>s gerichtes gezeuch ist aber nieman phliclitich zepringen<br />

in. ein an<strong>de</strong>r gerichte. mer iener richter vor <strong>de</strong>m er rechteloz<br />

geseit wirt <strong>de</strong>r sol zwene seiner poten sen<strong>de</strong>n vür<br />

<strong>de</strong>n richter da er sein reht verlorn hat. daz si hören ob<br />

man ez erzeugen muge. vnd <strong>de</strong>s sullen si danne gezeug<br />

' ***• sein. Swer ein gut einem an<strong>de</strong>rn geit vnd lat in in sein § 2.<br />

gewer da er selbe niht waere. noch nieman enhette. vnd<br />

wirt iener von gerichtes halben dar in geweiset iener <strong>de</strong>r<br />

da die gewer hete mag die in weisunge wol wi<strong>de</strong>r sprechen,<br />

vnd ienen auz weisen zu <strong>de</strong>m naechsten lantaydinge wan<br />

nieman ist niht phliclitich von seiner wer zu chomen iener<br />

3 werd e dar vmbe bechlaget | vnd für gela<strong>de</strong>t, wirt ienem<br />

danne <strong>de</strong>v gwer ertailet. vnd weiset man in danne dar in<br />

von gerichtes halbe, so müz man in niht auz weisen man<br />

tu ez danne mit vrtail.<br />

** ^swelch man manne o<strong>de</strong>r weip geit ein gut. daz sullen 83, §1<br />

^si besitzen tage, swaz so si mit chlage ervor<strong>de</strong>rnt.<br />

o<strong>de</strong>r auf si geerbet wirt <strong>de</strong>s endurfen si niht besitzen,<br />

«wer ein gut leihet o<strong>de</strong>r geit einem an<strong>de</strong>rn, er sol ez in § 2.<br />

gewern iar vnd tage. Swer eigen o<strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong>s habe § 3.<br />

verchauffet <strong>de</strong>s sol er sein gewer sein, die weil er lebet<br />

man sol aber im daz gut lazzen in sein gewer ze behalten.<br />

10*


— 148 —<br />

ss P . m.<br />

vnd ze Verliesen die weile er vursten sol. wan iener enmag<br />

dar an niht sprechen <strong>de</strong>m ez gegeben ist. nur für ein<br />

gäbe.<br />

353. 3k)ienstman nement erbe vnd erbent also vrei laeute nach 81,<br />

lantreht. wan alaine daz si auz ir herren gewalt niht<br />

en erbent noch erbe niht ennement.<br />

Lehnr. -i£5 wer lehen rechte chunnen welle <strong>de</strong>r volge <strong>de</strong>s püches Ss - lhr '<br />

'^'lere. aller erst mugen wir merchen. daz die herschilt<br />

an <strong>de</strong>m chunige beginnent. vnd in <strong>de</strong>m siben<strong>de</strong>n beleibent<br />

ixi 4 doch | habent die laien fürsten <strong>de</strong>n sechsten schilt in <strong>de</strong>n<br />

siben<strong>de</strong>n pracht. seit sint si wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r Bischolfe man<br />

2. <strong>de</strong>s si e. niht warn. |Bhaffen weip. ein gepaure vnd alle 2, §<br />

die rechtes niht habent o<strong>de</strong>r vnreht geporn sint vnd alle<br />

die niht sint von ritters art. von vater o<strong>de</strong>r von alter<br />

vater die sullen lehen rechtes darben.<br />

3. £swelch herre doch dirr einen, leicht gut von <strong>de</strong>m habent § 2-<br />

^*si lehen reht in <strong>de</strong>m gute, vnd erbet daz an ir chint.<br />

vnd darbent selbe <strong>de</strong>r volge an einen an<strong>de</strong>rn herren.<br />

Seinen gezeug mag man verlegen in lehen recht, vnd<br />

vrtaile dar zu ze vin<strong>de</strong>n. alle die <strong>de</strong>s herschiltes darbent<br />

ir herre aber von <strong>de</strong>m si lehen reht habent. <strong>de</strong>r müz ir<br />

gezeuch lei<strong>de</strong>n vnd vrtail. vnd mag si niemen ziehen.<br />

4. (E)b zwene man ein gut an sprechent geleich, vnd gezeuch §<br />

dar zu pringent. vnd <strong>de</strong>r ein zu <strong>de</strong>m herschilte niht geporn<br />

ist. vnd <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r rechten wo! volle chomen ist. <strong>de</strong>s<br />

gezeug sol vor gan. <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>m herschilt voll chomen ist.<br />

Ixii' vnd ienes gezeuch sei verleit. j<br />

5. £y welch man zu <strong>de</strong>m herschilt niht geporn ist. <strong>de</strong>r enmag »<br />

/^)niht weigern gut ze leihen <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r heTschiltes mangelt,<br />

vnd enmag nieman seinen herren verlegen ob er<br />

O. an im volgen sol. dannoch e. er <strong>de</strong>s herschiltes. Ob ein man<br />

voll chomen ist. an <strong>de</strong>m herschilt von pfaffen vnd von<br />

weiben. o<strong>de</strong>r von einem <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s herschiltes niht en hat.<br />

wirt ein man von <strong>de</strong>m belehent <strong>de</strong>m lehen enmag er niht<br />

gevolgen an einen an<strong>de</strong>rn herren. Jst danne daz ein<br />

pfaffe o<strong>de</strong>r ein weip. <strong>de</strong>s reiches gut enphahet. von <strong>de</strong>m


— 149 —<br />

reiche vnd <strong>de</strong>n herschilt hat daz gut mugen si leihen vnd<br />

<strong>de</strong>m gut mag man volgen an einen an<strong>de</strong>rn herren.<br />

Ss. Lhr.<br />

%. .tf^urklehen aber vnd chirchen vnd ellev lehen. da ein § 7.<br />

^man <strong>de</strong>m reiche dienst phlichtich ist. abe zeitun<strong>de</strong><br />

daz mag leihen pfaffe vnd weip. o<strong>de</strong>r haben si <strong>de</strong>s herschiltes<br />

niht vnd <strong>de</strong>m mag man volgen an einen an<strong>de</strong>rn<br />

8« herren. Der man sol seinen herren Ibilleich hul<strong>de</strong> tun. 3,<br />

vnd swern daz er im also getriwe vnd also holt sei durch<br />

recht ein man seinem herrn sulle die weil er sein man<br />

'*» 2 wesen | welle, vnd sein gut haben welle, alle die weil er<br />

daz niht tut so mag er niemans gezeug sein an lehen<br />

rechte, er sol auch seinen herren mit Worten vnd da mit<br />

ern swa er bei im ist auf stan gegen im. vnd lazzen<br />

vor gen.<br />

JO.<br />

(TJes Reiches dienst <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m manne gepoten wirt mit vr- 4, § 1.<br />

tail sechs wochen vor <strong>de</strong>m tage e. er varen sulle. vnd<br />

er im gechun<strong>de</strong>t wirt. daz ez zwen man <strong>de</strong>s herren hören<br />

dar sol er pilleichen twingen taeutzen zunge <strong>de</strong>v <strong>de</strong>m<br />

römischen reiche vn<strong>de</strong>rtaenich ist.<br />

(o]lle die aber in osterhalb <strong>de</strong>r sale belehent sint von<br />

'"^<strong>de</strong>m reiche, die sullen dienen zu vuinedin vnd zu polen<br />

vnd ze Bechaim sechs wochen sol <strong>de</strong>r man dienen seinem<br />

herren mit sein selbes choste vnd sechs wochen vor. vnd<br />

sechs nahe sol er <strong>de</strong>s reiches vnd hau vnd schait rovwe.<br />

so daz im dhein sein herre zu lehen reht <strong>de</strong>r gedingen<br />

enmag noch <strong>de</strong>s reiches dienest gepieten.<br />

lt. £twenn aber die taeutzhen einen chunich chiesent vnd er § 2.<br />

®*ze Rome ze <strong>de</strong>r weihunge vert. so sint phlichtich sechs<br />

fürsten mit im ze varn die die ersten in <strong>de</strong>s reiches chure<br />

'*'« 3 sint. |<br />

Per Bischolf von Maintze vnd von triere vnd von chöln.<br />

vnd <strong>de</strong>r pfaltzgraue von <strong>de</strong>m reine. Der hertzog von<br />

Sachsen, vnd <strong>de</strong>r Jllarcgraue von Branneburch. vnd <strong>de</strong>r<br />

chunich von Behaim ob er ist ein taeutzher man. Ouch § 3.<br />

sol er dar varn. ein isleich man mit seinem herren. <strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>s reiches gut zelehen hat. o<strong>de</strong>r er sol die vart losen


— 150 —<br />

mit <strong>de</strong>m zehen<strong>de</strong> pfän<strong>de</strong> daz er isleiches von im hat. dise<br />

hervart sol man auch gepieten vor sechs woehen vnd ein<br />

iar vnd drei tage vnd <strong>de</strong>v hervart sol sich <strong>de</strong>n taeutzschen<br />

en<strong>de</strong>n also <strong>de</strong>r chunich geweihet ist.<br />

Ss. Ihr<br />

12. 50 er man s °l aucn seinem herre dienen damit daz er im § 4><br />

vrtail vin<strong>de</strong> zu lehen recht an in gepun<strong>de</strong>n tagen.<br />

ecwaz so aber von mittem tage, in gepun<strong>de</strong>n tagen mit<br />

vrtail begriffen nach mittem tage, vnd in gepun<strong>de</strong>n tagen.<br />

13. Swer sein Ros o<strong>de</strong>r seines gutes icht seinem herren geli- § 5-<br />

hen hat. daz im niht vergolten ist. die weil ist er niht<br />

phlichtich seinem herren ze dienen noch lehen rechtes<br />

zephlegen. Weigert aber <strong>de</strong>r herre seinem manne rechtes<br />

swenne er von im bechlaget wirt vnd vor seinen mannen<br />

Ixü 4 | die weil darf er im niht dienen noch lehen rechtes phlegen.<br />

iiwam mannen mag <strong>de</strong>r herre ein gut leihen also. 5, § '•<br />

daz einer die gewere dar an habe vnd <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r daz<br />

gedinge ob <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r an lehen erben stürbe, <strong>de</strong>r daz gut<br />

eine gewere hat. an <strong>de</strong>m gedinge ist niht volge geit<br />

auch <strong>de</strong>r ein <strong>de</strong>r daz gut in gewer hat daz gut auf daz<br />

gedinge ist zeprochen. ez ensei daz er ez wi<strong>de</strong>r enphahe.<br />

<strong>de</strong>r ez da auf gegeben hat. vnd dar ane ersterbe. Stier § '<br />

so daz gut in gewer hat. <strong>de</strong>r mag ez bezeugen ob ers<br />

bedarf mit eines an<strong>de</strong>rn herren mannen, die daz vur war<br />

westen daz ez sein lehen ist. Der daz gedinge dar an<br />

hat <strong>de</strong>r müz das bezeugen mit <strong>de</strong>n die daz horten vnd<br />

sahen, daz ez im gelihen sei durch daz. daz er gwere<br />

darbet.<br />

vater erbet auf <strong>de</strong>n sun die gewer <strong>de</strong>s gutes, ist 6i ^<br />

<strong>de</strong>r herre daz gedinge dar an verlihen hete. wan<br />

daz sol er behalten nach rechte pinnen seiner iar zal.<br />

%%. Swelch lierre ein gut leihet seinem manne swa im daz erst 7, »<br />

ledich wirt. ez sei lutzel o<strong>de</strong>r vil. vnd dar nach leihet<br />

einem an<strong>de</strong>rn ein benennet gedinge mit <strong>de</strong>m erern lehen<br />

Ixiii« | mag iener disem sein benentes gedinge niht prechen.<br />

swenne iener stirbet <strong>de</strong>r daz in gewer hete. wan <strong>de</strong>in<br />

herren niht ledich wart ist ez niht sein offen gedinge iener »


— 151 —<br />

sol aber sein gedinge rügen nach gedinges rechte vor <strong>de</strong>m<br />

herren <strong>de</strong>m man sein gut an sprichet bechennet <strong>de</strong>r lierre<br />

in bei<strong>de</strong>n ir Iechnunge mit <strong>de</strong>s herren becliantnüzze behaltet<br />

<strong>de</strong>r man sein gut gegen <strong>de</strong>m herren an gezeuch vnd niht<br />

gegen seinen hausegenozze.<br />

Ss. Ihr.<br />

^t|. welch herre ein gut leihet seinem manne, da mit ist § 3.<br />

'^J\m. <strong>de</strong>v gewer niht geverret gegen seinen herren ob<br />

im sein herre <strong>de</strong>s gutes niht bechant so daz doch sein<br />

*«*• man von seinenthalben in gewer hat. Swenne zwene man § 4.<br />

ein gut ane sprechent die pai<strong>de</strong> gwere mangeint, pai<strong>de</strong>v<br />

sullen si benennen die zeit <strong>de</strong>r lehenunge bezeugen mag.<br />

*"• <strong>de</strong>r sol daz gut mit rehte behalten. Swenne ein herre § 5.<br />

• seinem manne leihet gut swa daz im erste ledich wirt.<br />

von seines mannes to<strong>de</strong>. vnd an<strong>de</strong>rs niht dar an beschai<strong>de</strong>t.<br />

<strong>de</strong>r man sol haben daz erste gut daz <strong>de</strong>m herren<br />

*• wirt. ez sei ledich o<strong>de</strong>r verlehent. Jsleich vmbeweiset § 6.<br />

l *ni ^ g Ut c j az ( j em manne | g e ]ii ie n wirt. sol er behalten mit<br />

gezeuge. nach <strong>de</strong>r zeit ez im gelihen wirt da er <strong>de</strong>r gewer<br />

an darbet, daz gut daz da erst ledich wirt <strong>de</strong>s sol sich § 7.<br />

<strong>de</strong>r man vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n es sei nier o<strong>de</strong>r minner dannc im<br />

*• gelihen sei daz er seiner lehenunge die volle habe. Wh § 8.<br />

dheinen manne versmahet daz <strong>de</strong>m herren ledich wirt.<br />

vnd er daz ime niht zu im gezeuch hete bei einem iare<br />

vnd tage von dorn si <strong>de</strong>r lierre lediget er tut sein vn schul <strong>de</strong><br />

dar zu daz er <strong>de</strong>s niht weste. daz seinem herren ledich<br />

**•• waere. Jn einer sache von einem lehen en mugen si § 9.<br />

zwene niht gezeug sein, die weil si an <strong>de</strong>m lehen niht<br />

*4- beteilet sint. QDb zwene mit einem lehen sint. belehent 8, § 1.<br />

ir entwe<strong>de</strong>rm enmag an <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn an <strong>de</strong>m gute niht<br />

Verliesen noch auf gegeben seinem herren. also daz ez<br />

<strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn scha<strong>de</strong>, die weil si an <strong>de</strong>m gute vngetailet<br />

sint.<br />

Her herre muz wol mit vrtail gepieten seinen mannen § 2.<br />

die ein gut von im habent. daz si sich in sechs wochen<br />

beschei<strong>de</strong>n daz er wizze auf wenn er seines dienstes warten<strong>de</strong><br />

sei vnd tunt si <strong>de</strong>s niht si wer<strong>de</strong>nt vrteilhaft dar


— 152 —<br />

vmbe vnd vrtailt man in ir gut. ob man in mit lantrechte<br />

volget.<br />

Ss. Ihr<br />

;e)Wer eines herrn man ist. | vorspreche mag er wol sein. 9, § 1<br />

vnd vrteil vin<strong>de</strong>n bei lehen recht, allenthalben vrtail<br />

mag er aber niht wi<strong>de</strong>rwerfen. ern setze pürgen einen<br />

belehenten man <strong>de</strong>s herren. daz er mit rechte voll chome.<br />

o<strong>de</strong>r die vrtail mit rechte lazze.<br />

SS". £t welch man dreistunt vrtail wi<strong>de</strong>r wirfet. vnd im daz § 2.<br />

k*wi<strong>de</strong>r fun<strong>de</strong>n wirt. daz er sei niht also wi<strong>de</strong>r worfen<br />

habe, also daz im helfen<strong>de</strong> sei dhein vrtail mag er mer<br />

wi<strong>de</strong>r werfen, ern habe gepezzert daz er an <strong>de</strong>n drin<br />

vrtailen missetari habe.<br />

gleiche levte sagent daz man ein gedinge leihen niht lD, § l<br />

ymuge an ienes pete. <strong>de</strong>r daz gut in seiner gewer hat.<br />

<strong>de</strong>s ist niht. wan <strong>de</strong>r man sol gezeugen sein lechnunge<br />

ob ers bedarf von iemens pete. J»st auch ein man belehent § ~-<br />

von seinem herrn mit einem pfun<strong>de</strong>. o<strong>de</strong>r mit zwain. swa<br />

ez im erste ledich wirt. lehen recht hat er dar an. noch mer<br />

rechtes hat diser dar an <strong>de</strong>m ez gelihen vnd genomen wirt.<br />

20. e&wenne ein herre seinem manne gut vnbeweiset lat. daz §"<br />

er im ez leich zehant. hat <strong>de</strong>r man die gewer an <strong>de</strong>m<br />

ixiü * gut daz <strong>de</strong>r herre waiz. j Swenne aber <strong>de</strong>r herre weigert §<br />

ze beweisen sogetan gut als er im gelihen hat <strong>de</strong>r man<br />

vn<strong>de</strong>rwind*e sich sogtanes gutes, als im <strong>de</strong>r herre gelihen<br />

habe swa daz seinem herren ledich sei sun<strong>de</strong>r beweisunge<br />

hat aber ein herre ein dorf o<strong>de</strong>r ein stat beschei<strong>de</strong>n da § 5 '<br />

er im inne sein gut gelihen hat. <strong>de</strong>r man sol niht in 6in<br />

an<strong>de</strong>r stat varn. behaltet er daz gut <strong>de</strong>s er sich also<br />

vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t. an beweisung, iar vnd tag an rechte wi<strong>de</strong>r<br />

sprach seines herren. <strong>de</strong>r herre enmag daz im niht wan-<br />

30. <strong>de</strong>in. Swelch gut ein man in seiner gewer niht enhat. H> s<br />

vnd im niht beweiset ist. <strong>de</strong>m mag er niht volgen an<br />

einen an<strong>de</strong>rn herren noch erben an seinen sune.<br />

31. e&welch gut man aber <strong>de</strong>m manne nimet mit gewalte, vnd<br />

er daz er volget mit rechter chlage daz gut erbet er an<br />

seinen sun. vnd volget im selbe an einen herren o<strong>de</strong>r


— 153 —<br />

Ss. Lhr.<br />

mangelt er <strong>de</strong>r gewer ob er <strong>de</strong>r rechten chlage gezeuch<br />

32. hat. üb <strong>de</strong>r herre seinem manne leihet ein dorf gantzes § 2.<br />

o<strong>de</strong>r Weingarten o<strong>de</strong>r gerichte. o<strong>de</strong>r sogtanes dinges icht.<br />

o<strong>de</strong>r alles daz er ledich hat in einer stat. <strong>de</strong>m lehen<br />

volget <strong>de</strong>r man vnd erbet ez. auch darbe er <strong>de</strong>r weisunge<br />

lniiii 1 in mulen vnd in müntzen vnd in zollen. | vnd in weingar- § 3.<br />

ten vnd in taidingen o<strong>de</strong>r in so getanen dingen ob er ein<br />

belehent wirt. <strong>de</strong>m lehen volget <strong>de</strong>r man vnd erbet ez.<br />

auch hete <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>s lehenes stat in seiner gewalt ze<br />

bestaten.<br />

waz aber <strong>de</strong>m manne in seinem lehen geschieht die § 4.<br />

ez <strong>de</strong>r herre het in seiner gewalt <strong>de</strong>s lehens stat.<br />

vnd die beschirmt die weil sol <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>m manne<br />

ervollen seinen scha<strong>de</strong>n.<br />

aber <strong>de</strong>r dar auz mer danne er habe dar inne. § 5.<br />

daz <strong>de</strong>r herre lehenunge dar inne hete die sullen ir<br />

gut an <strong>de</strong>r selben stat han. vnd dar nach belehent<br />

wer<strong>de</strong>nt vnd <strong>de</strong>s da niht inne haben enmugen. die sullen<br />

die herren vmbe ir irstagun<strong>de</strong> manen.<br />

J[ü|a ein man hat von seinem herren ein halbe hübe o<strong>de</strong>r 12, § 1.<br />

^Uein gut daz fünf Schillinge giltet. vnbeweisetes gute,<br />

so enmag er niemens gezeuch sein in lehen recht.<br />

es<br />

verpannen mannes o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r aechte <strong>de</strong>s mannes § 2.<br />

gezeuch mag wol verlegen, in <strong>de</strong>m gerichte da er verpannen<br />

ist. o<strong>de</strong>r in die aechte getan ist. vorsprechen<br />

mugen si auch niht gewesen, chlagent si auf einen man<br />

er en darf in niht antwurten ob er <strong>de</strong>n pan o<strong>de</strong>r die aechte<br />

**'"'» J bezeugen | mag. doch müzzen si antwurten allen <strong>de</strong>n die<br />

auf si chlagen.<br />

/fjSb <strong>de</strong>r herre seinem manne versitzet gut. daz <strong>de</strong>r man 13, § 1.<br />

an seiner gwer hat sechs wochen vnd ein iar nach <strong>de</strong>m<br />

da ers enphie. an <strong>de</strong>s herren rechte wi<strong>de</strong>rspräche, ob <strong>de</strong>r<br />

man die rechten gewer dar an gezeugen mag mit siben<br />

mannen <strong>de</strong>s lehens gewer sweret er aleine auf die heiligen<br />

vnbehabt daz gut ob man im rechter chlage die gewer niht<br />

geprechen mage.


— 154 —<br />

Ss. Ihi<br />

38. ^\ waz m it siben mannen gezeugen sol. da müz man vrteil<br />

k*\Tagen wol zwaintzich man. di <strong>de</strong>s herren man sint.<br />

doch enmag nieman in purchlehen reht lehen behalten<br />

sun<strong>de</strong>r getivch auch hat er daz in seiner gewer.<br />

39. l[^at em herre aber einen man sitzen mit seinem gute § -•<br />

jMiar vnd tag. an rechte Wi<strong>de</strong>rre<strong>de</strong>, als durch recht die<br />

weil er seines gutes seinen sol. o<strong>de</strong>r ez auz ziehen sol.<br />

mit <strong>de</strong>n gewern enmag er seinem herren an <strong>de</strong>m gute niht<br />

versten. ob er sich veriaret. ob er <strong>de</strong>s sazehant an einen<br />

an<strong>de</strong>rn gezeug dinget <strong>de</strong>r herre behaltet als recht ist.<br />

40. Swa man iaergeleiches zins abe geit da enmag <strong>de</strong>r man § 3.<br />

Ixiiii 3 an <strong>de</strong>m gute nicht lehen behalten sprichet aber <strong>de</strong>r | man<br />

lehen dar an. vnd <strong>de</strong>r herre pevtet im gezeuge seines<br />

zins gut dar an zebehalten. <strong>de</strong>n man niht hilfet <strong>de</strong>v gewer<br />

er müzze sein lehen mit gezeugen behalten gegen seinen<br />

herren. daz müz <strong>de</strong>r man billeiher tun ob <strong>de</strong>r herre volle<br />

chomen mag. <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r herre müzze zins gut an <strong>de</strong>s mannes<br />

lehen behalten.<br />

41. $ m worb o<strong>de</strong>r einen morgen, müz <strong>de</strong>r man auf die hei- § "*"<br />

^ligen behaben gegen seinen herren vn<strong>de</strong>r all seinem<br />

gute ob ers an einen an<strong>de</strong>rn herren volget ob er daz in<br />

rechten gewern hete.<br />

42. /(j^n gut mag maniges herren sein, also daz ez ein man 14,i><br />

^von <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn habe, doch müz eines <strong>de</strong>v gewer sein,<br />

swie so er daz in nütze vnd in gelte vnd <strong>de</strong>n zins dar<br />

auz nimt ez sei weip o<strong>de</strong>r man <strong>de</strong>r hete die gewer dar<br />

an. vnd <strong>de</strong>m sol man dar abe antwurten ob dar auf ieman<br />

misse tet doch en hat daz niht recht gewer, daz <strong>de</strong>m<br />

manne mit gewalt geschieht, ob man <strong>de</strong>m gewalte ervolget<br />

43. mit rechter chlage. vnd daz gezeugen mag. jeicht im ^ "<br />

ein man gut von einem an<strong>de</strong>rn herren an seines herren<br />

gegenwarte von <strong>de</strong>m er ez hat. hat ez <strong>de</strong>r herre gezeuch<br />

seiner manne an <strong>de</strong>m gut. enhat <strong>de</strong>r man niht rechtes<br />

mer. dar vmbe sol nieman seines lehens gewern benennen<br />

Ixiiii l vor <strong>de</strong>m | obristen herren die weil er <strong>de</strong>s mit leihen rechte<br />

venvi<strong>de</strong>rn mag. wan <strong>de</strong>r man ist niht phlichtich vmb seines<br />

herren gut <strong>de</strong>n obristen ze antwurten daz er in seinen


— 155 —<br />

Ss. Ihr.<br />

gewern hat. als auch wol sein man. Jfflag aber <strong>de</strong>r<br />

obriste herre gezeug han. daz sein man daz im auf gelazzen<br />

habe o<strong>de</strong>r in mit rechte vertailt sei. iener <strong>de</strong>r die<br />

gewer dar an hat. müz daz gut für stan.<br />

£vwenne seinem herren ein man gutes versaget, vnd ez § 4.<br />

^*im niht seit vor seinen mannen, daz er von im zelelien<br />

hat. daz gut sol <strong>de</strong>m herren ledich sein, hat er ez aber<br />

verlihen vnd vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t sichs <strong>de</strong>r obrist herre. <strong>de</strong>r man<br />

<strong>de</strong>r daz gut in gewer hat. <strong>de</strong>r sol seinen herren mitvrtaile<br />

manen daz er sein gut für sta. vnd <strong>de</strong>s obristen herre an<br />

spräche auf lege mit rechte, daz sol er tun mit rechte.<br />

inner sechs wochen. weigert <strong>de</strong>r herre daz zetün wi<strong>de</strong>r<br />

rechte <strong>de</strong>r man volge an <strong>de</strong>n obristen herren seinem gute<br />

vnd Verliese da mit niht. ob ez sein herre dar behalte.<br />

Ob ein herre seines mannes gutes versagt vor <strong>de</strong>m obristen 15, § i.<br />

herren o<strong>de</strong>r ez niht benennet swenne er daz enpliahet vnd<br />

ers durch rechte benennen sol. <strong>de</strong>r man volge seinem<br />

lehen an <strong>de</strong>n obristen herren in seinen rechten gedingen.<br />

Der herre mag sich versprechen | vnd versweigen an seinem<br />

rechte. Swenn <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>m obristen herren volget mit § 2.<br />

seinem gute vnd <strong>de</strong>r lehenunge. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r weisunge. an in<br />

gert. er ist phlichtich <strong>de</strong>m herren daz gut ze benemen<br />

vnd <strong>de</strong>n herren von <strong>de</strong>m er daz gehabet habe, wil in <strong>de</strong>r § 3.<br />

herre auch weisen iener sol die weisunge behalten mit<br />

gezeuge gegen <strong>de</strong>m herren mit seiner manne rechte, daz<br />

er an im so gevolget habe, als er im durch recht vorsehen<br />

sulle. gezeuget er daz gegen <strong>de</strong>m obristen herren. so<br />

endarf er dhaines gezeuges gegen <strong>de</strong>m herren dar man in<br />

Aveiset.<br />

ieman endarf an<strong>de</strong>r wai<strong>de</strong> enphahen gut. daz im sein 16.<br />

Jierre gelihen hat. ob ers auf in geit o<strong>de</strong>r verchauffet.<br />

vnd aver wi<strong>de</strong>r enpliahet ern darbe <strong>de</strong>r gewer dar an.<br />

sechs wochen vnd ein iar.<br />

^welhes mannes gut <strong>de</strong>r herre enwech leihet in seiner 17.<br />

k^gagenwurte <strong>de</strong>z daz gut ist. an <strong>de</strong>s mannes rechte,<br />

wi<strong>de</strong>r spräche nach rechte enmag er mer an <strong>de</strong>m gute<br />

bere<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s lehen ez e waz.


— 156 —<br />

Ss. Ihr<br />

40- /fNb <strong>de</strong>r herre seinen manne ze lehen rechte gedinget, in 18.<br />

^^<strong>de</strong>m gedinge ist er phlichtich niht <strong>de</strong>m manne ze antixv<br />

2 wur|ten ob er in ichtes schuldiget die weil sein sache<br />

vnveren<strong>de</strong>t ist. wirt er aver <strong>de</strong>s herren lehen reht gevristet<br />

mit vrtaile. vnd erstirbet <strong>de</strong>m manne ein gut an. ez<br />

sei gedinge o<strong>de</strong>r lehen. <strong>de</strong>s es an<strong>de</strong>r herren ist. ö<strong>de</strong>r<br />

peutet ze behalten mit rechte, <strong>de</strong>r. herre sol im lehen tun<br />

mit rechte in seinen taedingen. als <strong>de</strong>s herren schuldigunge<br />

veren<strong>de</strong>t Avirt <strong>de</strong>r herre müz an<strong>de</strong>rs an seiner schuldigunge<br />

zeigen <strong>de</strong>m manne wenne er sich für iare an seiner<br />

sunungen.<br />

50. tffl 0 em man an seines forsprechen Avort niht gicht. vnd 19, § '<br />

^*ob <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>n vorsprechen dar vmbe schuldiget, er<br />

müz dar vmbe swern. em tu sein reht dar vmbe vnd swer.<br />

daz er an<strong>de</strong>rs niht gesprochen habe, wan als iener hiez.<br />

<strong>de</strong>m er zevorsprechen gegeben waz. Der man mag alle § 2><br />

schul<strong>de</strong>gunge mit seiner vnschul<strong>de</strong> engan. die nieman<br />

gezeugen enmag. daz si vor gericht geschehen sei.<br />

51. eöWenne <strong>de</strong>r sun nach <strong>de</strong>s vaters tö<strong>de</strong> lebet also lange 20, »<br />

daz man sein stimme hören mag in vier wen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s hauses<br />

so ist er beerbet mit seines vater lehen. vnd hat geproixv<br />

3 chen allen <strong>de</strong>n die daz gedinge dar an heten. |<br />

52. /ijNk ^er sun stirbet. <strong>de</strong>r vater ist dhein lehen erbe wand<br />

er mit niemes lehen beerbet ist. dar vmbe enprichet<br />

er nieman sein gedinge an <strong>de</strong>s vater lehen.<br />

53. ^wer dheinen manne sein gut vrtailet o<strong>de</strong>r daz auf leit § *•<br />

®*waz im ienes gedinge. <strong>de</strong>s sol er darben mit sampt<br />

<strong>de</strong>m gute.<br />

54. ^ w a <strong>de</strong>r sun ^em vater niht ebenpurtich ist. vnd <strong>de</strong>r s"<br />

^man weigern muge ir gut vor im zephan<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r lebet<br />

<strong>de</strong>r sun nach <strong>de</strong>s vater to<strong>de</strong>. er erbet nieman dhein gedinge<br />

an verlehentem gute seines vater.<br />

55. fffV* em nen 'e ze vnreht seinem man wi<strong>de</strong>r sait. vnd <strong>de</strong>r »<br />

^^man <strong>de</strong>m herren niht we<strong>de</strong>r gedinge noch lehen verlevset<br />

<strong>de</strong>r man da mite vnd behaltet daz gut an dienest<br />

ze seinem leibe mit <strong>de</strong>m er niht vor hat volgen emnag.


— 157 —<br />

Sa. Ihr.<br />

yscholfe gut vnd vane lehen sol <strong>de</strong>r chunich gantze § 5.<br />

vnd niht zwaien.<br />

von einem fürsten belehent ist. <strong>de</strong>r vane lehen<br />

^hat er endorf daz lehen von nieman enplialien <strong>de</strong>r vane<br />

lehens darbet als ein geporn fürste <strong>de</strong>r sune behalt <strong>de</strong>s 21, § 1.<br />

vater schilt ze lehen rechte <strong>de</strong>r im ebenpurtich ist. die<br />

ht) * weil er sich niht ni[n]<strong>de</strong>rt mit manschefte. |<br />

58. /tf\h <strong>de</strong>r sun in <strong>de</strong>s vater stat niht man wer<strong>de</strong>n wil. da § 2.<br />

mit ist sein schilt niht verhöhert. hz enhöhet niht <strong>de</strong>s<br />

mannes schilt wan van lehen ob im daz gelihen wirt.<br />

iiz enerbet nieman lehen van <strong>de</strong>r vater auf <strong>de</strong>n sun. § 3.<br />

ach <strong>de</strong>s vater to<strong>de</strong> inner iar vnd tage chumt <strong>de</strong>r sun 22, § 1.<br />

seinem herren. vnd piet im sein manschaft mit<br />

gesampten hen<strong>de</strong>n vnd ge im also nahen ob sta <strong>de</strong>r<br />

herre da er in gereichen muge. Sitzet aber <strong>de</strong>r herre. so<br />

sol er für in chnien. sümleiche laeute sagent daz er die<br />

hen<strong>de</strong> wegen sulle <strong>de</strong>m herren <strong>de</strong>s ist nicht, wan als <strong>de</strong>r<br />

man gat zu <strong>de</strong>m herren da er stet, o<strong>de</strong>r chniet für in da<br />

er sitzet, so weget sich aller sein leip. vnd müz auch<br />

die hen<strong>de</strong> wegen. Also sol <strong>de</strong>r man sprechen als er seines § 2.<br />

gutes gert mit gewaltigen hen<strong>de</strong>n. yerre ich gedinge. an<br />

euch sogetanes gutes als ich mit rechte an euch pracht<br />

han. vnd peute ew mein manschaft dar vmbe ze einem<br />

male, ze <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn male, ze <strong>de</strong>m dritten male, vnd '<br />

sein <strong>de</strong>s ewer man gezeuch. (Db <strong>de</strong>r herre weigert mit § 3<br />

vnreht. daz er niht sein ze manne enphahet. <strong>de</strong>r man<br />

sol behalten daz gut. da er sein manschaft vmbe hat.<br />

vnd be|sezzen ane dienest, vnd endarf niemer <strong>de</strong>s gutes<br />

mer gedingen die weil er <strong>de</strong>s lehens vrchun<strong>de</strong> hat. vnd<br />

erbet daz gut auf seinev chint. vnd mag da mit beleben<br />

seinen man. wan er hat ez mit rechte behalten sein gut.<br />

da im rechtes abe geweigert waz. <strong>de</strong>r man endarf niht<br />

an<strong>de</strong>rstunt pieten sein manschaft. ez sei daz im sein<br />

gezeuch sterbe. §>wa aber <strong>de</strong>m manne sein gut mit vn- § 4.<br />

rechte wirt benomen. <strong>de</strong>r sol sein chlage isleiches niwen<br />

durch daz er <strong>de</strong>r gewer darbet. VüJepentet aber <strong>de</strong>r herre § 5.


— 158 —<br />

Ss. II<br />

<strong>de</strong>m manne sein gut. er sol daz alzehant enphahen. o<strong>de</strong>r<br />

versäumet er sich dar an. wan <strong>de</strong>r herre prichet im sein<br />

iarzal mit <strong>de</strong>m pieten. also <strong>de</strong>r man lenget mit <strong>de</strong>m<br />

seinen.<br />

02. 3k)er herre sol niemans manschaft Absprechen, an <strong>de</strong>s 23, §<br />

<strong>de</strong>r herschilt darbet, o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>s reiches aechte<br />

sei. o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>in selben gerichte veraechtet ist. o<strong>de</strong>r ob<br />

im <strong>de</strong>r selbe herre bechlaget hat vor <strong>de</strong>m lantrichter vmbe<br />

nibe. A'nd vmbe an<strong>de</strong>r vngerichte vnd ime mit vrtaile<br />

gedinget ist inner <strong>de</strong>m gedingen endarf <strong>de</strong>r herre in ze<br />

manne niht enphahen. eöwenn aber <strong>de</strong>r herre ze manne § -<br />

enphahet er enmag in niht weigern gut ze leihen, daz er<br />

l.tvi - mit rechte j an in pracht hat. A r nd sein manschaft dar<br />

vmbe gepoten hat. per herre sol seinem manne ze aller § '•<br />

zeite. vnd in allen steten, gut leihen daz er mit rechte<br />

an in gert. Avan alein in chirchen A r nd in chirchöven.<br />

03. £s.Avenne aber <strong>de</strong>r herre ATtaile A r raget seinen man. ob im 24, *><br />

^iener sein manschaft also gepoten habe, als er im ze<br />

manne sule mit rechte enphahen. Weigert im danne sein<br />

man vrtail ze vin<strong>de</strong>n ane <strong>de</strong>s herren schul<strong>de</strong>, vnd mugen<br />

si <strong>de</strong>nne <strong>de</strong>s mit rechte A'ollchomen <strong>de</strong>r herre ist an schul<strong>de</strong><br />

gegen <strong>de</strong>m man. vnd <strong>de</strong>r mau erwirbet mit <strong>de</strong>m seinen<br />

niht mer. ob in <strong>de</strong>r herre dar nach schuldiget daz er sich<br />

veriaret habe, daz er sein vnschul<strong>de</strong> da vor <strong>de</strong>ste geAvaer-<br />

04. leich tun mag. brenne <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>n man gut leihet. ^ "<br />

daz er mit rechte an in pracht hat. da ist er im phlichtich<br />

ze haut ze benemen alles daz er <strong>de</strong>s Aveiz. <strong>de</strong>s aber<br />

niht AA'eiz daz sol er im benennen vber A'iertzehen nacht.<br />

da sol im <strong>de</strong>r herre taidingen mit vrtail vor seinem<br />

manne. SAvaz so er da niht benennet, da het er niht mer<br />

ixvi * rechtes an. vnd daz selbe | daz er e im benennet, ob ez<br />

<strong>de</strong>nne <strong>de</strong>m herren niht erchant ist. daz sol er mit gezeugen<br />

behalten alzehant ob er mag. vnd ob er niht magso<br />

hat er A r rist vierzehen nacht seinen gezeuch sol er auch<br />

zehant benennen <strong>de</strong>s herren man als er wil. <strong>de</strong>r sol im<br />

<strong>de</strong>r herre sibene pringen <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r man gert. niht <strong>de</strong>r herre<br />

wil. eshvelch dirre" sibene dar zu gegeiiAvurtich sint. <strong>de</strong>r ^


— 159 —<br />

Ss. Ihr.<br />

endarf <strong>de</strong>r herre niht pringen ze taege ob er in vraget<br />

vmb <strong>de</strong>n gezeuch.<br />

' welher zu <strong>de</strong>in tage niht chumet die <strong>de</strong>r herre pringen<br />

mit <strong>de</strong>r man seinen gezeuch vollepraht gegen <strong>de</strong>m<br />

herren. Jsleihen seinen hausgenoz mag er also mit<br />

gezeugen niht volle chomen benennet er im iht noch daz § 5.<br />

er niht chumet da die gezeuge wesen sullen vnd wirt <strong>de</strong>v<br />

beschawet als reht ist <strong>de</strong>n er pringen sol. vnd chumt er<br />

niht. <strong>de</strong>r herre sol im für taidingen ze reht vnd vrtailet<br />

im ze iungest sein gut. daz er von im hete so beleibet <strong>de</strong>r<br />

herre an schul<strong>de</strong> vnd an scha<strong>de</strong>n, ob <strong>de</strong>r man niht chumet<br />

<strong>de</strong>n er mit lehen rechte niht vor mochte betwingen. <strong>de</strong>r<br />

man | mag sich wol danne erholn mit einem an<strong>de</strong>rn gezeuge.<br />

üb <strong>de</strong>r man eines herren man ze zeuge benennet, vnd <strong>de</strong>r § (!.<br />

herre niht bechant daz er gut von im hete. vnd dar auf<br />

einen heiligen sweret <strong>de</strong>n endarf <strong>de</strong>r herre niht vragen<br />

vmb ienen gezeug noch ze tage bringen, swert daz <strong>de</strong>r<br />

herre daz <strong>de</strong>r man gegenwurtich ist. <strong>de</strong>r gezeuch, wesen<br />

sol. an sein rechte wi<strong>de</strong>rspräche, swaz so aber er gutes<br />

von <strong>de</strong>m herren hete. daz ist <strong>de</strong>m herren ledich. wil auch<br />

<strong>de</strong>r herre gezeug laiten auf seinen man. vnd entrawet <strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>r man niht. daz iener also belehent si von <strong>de</strong>m herren.<br />

also er gezeuch wesen muge. daz müz <strong>de</strong>r gezeuch behalten,<br />

auf <strong>de</strong>n heiligen, vnd müz benennen daz gut da er<br />

gezeuch auf wesen wil. J3ü <strong>de</strong>n geleiten tagen da sol <strong>de</strong>r § 7.<br />

man chiesen Siben die man vrage vmb seinen gezeuch.<br />

vn<strong>de</strong>r allen <strong>de</strong>n die <strong>de</strong>r herre pringen sol. vnd auch er<br />

selbe voll chumet <strong>de</strong>r man mit zwain vn<strong>de</strong>r allen <strong>de</strong>r er<br />

behalt tut er <strong>de</strong>s niht er verlevset auch ob er zu <strong>de</strong>m<br />

lantrechte niht chumet. <strong>de</strong>r man behalt auch daz gut<br />

sun<strong>de</strong>r gezeuch, ob <strong>de</strong>r herre zu <strong>de</strong>m [herre] lehen rechte<br />

niht enchumet. doch mag er ietwe<strong>de</strong>rm niht noch vnschuldigen<br />

dangnisse vnd suchte, vnd <strong>de</strong>s reiches dienst | A r nd<br />

lan<strong>de</strong>s not. ob ez ein an<strong>de</strong>r laut an vichtet. vnd er dar<br />

zu mit gerichte gela<strong>de</strong>t wirt. Swenne ez not irret daz er § 8.<br />

zu <strong>de</strong>m lehen rechte niht chomen emnag <strong>de</strong>r sol dar<br />

sen<strong>de</strong>n seinen poten <strong>de</strong>r sein not besaehe auf <strong>de</strong>n heiligen.


— 160 —<br />

Ss. II"<br />

ob <strong>de</strong>r niht trawe daz iener <strong>de</strong>s mannes rechter pote sei<br />

vnd von im dar gesant sei. <strong>de</strong>s müz <strong>de</strong>r pote auf <strong>de</strong>n<br />

heiligen swern. <strong>de</strong>r pote sei aigen o<strong>de</strong>r vrei man mag in<br />

niht verlegen doch stat daz in <strong>de</strong>s herren chüre we<strong>de</strong>r er<br />

<strong>de</strong>s poten recht neme altzehant o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s mannes zetage<br />

00. <strong>de</strong>m daz icht not benennet daz er niht mag chomen. ÜPb § J -<br />

vanchimsse <strong>de</strong>n man irret daz er niht chumet ze <strong>de</strong>m tage<br />

noch dheinen poten sen<strong>de</strong>t zu <strong>de</strong>m naechsten tage <strong>de</strong>r im<br />

geleit wirt. mit vrtaile von <strong>de</strong>r zeit daz er ledich wirt<br />

von <strong>de</strong>r [zeit] vanchnüzze die sol er suchen also er iene<br />

5O. solte. die im niht not benam. Jllso hie vor gere<strong>de</strong>t ist. 25, »<br />

also sol <strong>de</strong>r man seinem gute volge. an <strong>de</strong>n obristen<br />

herren. manschaft ze pieten. ob sein herre stirbet. o<strong>de</strong>r<br />

ob sein gut auf geit o<strong>de</strong>r ob ez im vertailet wirt. so sol<br />

er pitten <strong>de</strong>n obristen herren. daz er im daz gut leihe<br />

o<strong>de</strong>r dar weise daz er mit also grozzen eren haben muge.<br />

Ixvü - als er hete | von seinem herren. <strong>de</strong>m ererm wan daz ist<br />

niht rechte daz man iemen mit seinem gute ni<strong>de</strong>r.<br />

%\.. e&wenne <strong>de</strong>r herre inner iare vnd tage nieman en weiset » -<br />

mit seines selbes mun<strong>de</strong>, het er weisnnge an in gegert<br />

<strong>de</strong>nne müz er von nin<strong>de</strong>rt weisen vnd sol im daz gut selbe<br />

%2. leihen. cSwenne <strong>de</strong>r herre stirbet <strong>de</strong>r einen sun hate <strong>de</strong>r »"<br />

man sol seines gutes an <strong>de</strong>n oberrn herren niht seinen<br />

inner seines iunchherren iar zal.<br />

ff 3.<br />

©b daz chint sein iar zal versavmet. <strong>de</strong>r man hat seine<br />

iar zal dar nach ze volgen seinem gute also manich schilt,<br />

also ist von <strong>de</strong>m chunige ni<strong>de</strong>r wart, also manich iarzal<br />

ist zevolgen seinem' gute, man erchenne ez inner sechs<br />

wochen vnd in einem iare geleich mannes iarzal beginnet<br />

an <strong>de</strong>r zeit als vor seinem herrn belehent wirt mit <strong>de</strong>m<br />

gute daz er von im haben sol. wan ez enmach dhein herre<br />

gut leihen e. ez im selben gelihen wirt. ez enhabe im <strong>de</strong>r<br />

herre mit vnrehte geweigert ze leihpn. ist auch sein herre<br />

in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> niht o<strong>de</strong>r ist er gevangen daz er sich seines<br />

gutes niht vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n mag. <strong>de</strong>s lehens vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t er<br />

sich mit rechte zu seinem nutze, als ob ez im geliehen<br />

§ •


— 161 —<br />

Ss. Lhr.<br />

tevii 3 sei. daz ist so er | zu seinen iaren chomen sei. leihet er<br />

im aber daz lehen er sol im daz staete halten.<br />

*4. £~) welch herre ein gut einest enphahet. ob sein herre § 5.<br />

/^jstirbet o<strong>de</strong>r ob er auflat sogetan gut als er von hat.<br />

isleich man <strong>de</strong>r von <strong>de</strong>m ni<strong>de</strong>rn herren gut haben sol<br />

mag er sich gegen im veriaren habe <strong>de</strong>s lehens <strong>de</strong>r herre<br />

niht enphangen an<strong>de</strong>rstunt die weil er sich niht veriaret<br />

hat. Wan daz er mag die weil seinem herren niht versten<br />

an seinem gute mit <strong>de</strong>r lehenunge die er tut an<strong>de</strong>rs er mit<br />

rechte zeuge twungen wirt chin<strong>de</strong>r iar zal ist drevtzehen 26, § 1.<br />

iar vnd sechs wochen von ir gepurte doch bedürfen si <strong>de</strong>s<br />

dar nach ob si ieman bedingen wil vmbe ir lehen. die weil<br />

si zu ir iaren niht chomen sint daz ist ze einem vnd<br />

zwaintzich iaren so müzzen si Vormun<strong>de</strong> nemen eines <strong>de</strong>s<br />

herren man <strong>de</strong>r si für ste ze lehem rechte <strong>de</strong>m sullen si<br />

gewer loben mit vingern vnd mit zungen ze behalten vnd<br />

ze Verliesen.<br />

I<br />

es chin<strong>de</strong>s iar sol man niht raichen von <strong>de</strong>r zeit daz<br />

ez <strong>de</strong>v müter enpliiencli. mer von <strong>de</strong>r zeit du ez <strong>de</strong>v<br />

muter gewan. vnd ez lebentich in <strong>de</strong>v werlt chom. |<br />

^r\wer so daz chint vmb lehen an sprichet inner seinen § 2.<br />

^Maren <strong>de</strong>s man niht enwaiz. daz müz <strong>de</strong>r herre beschai<strong>de</strong>n<br />

an <strong>de</strong>s chin<strong>de</strong>s stat mit <strong>de</strong>s chin<strong>de</strong>s mannen o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s<br />

chin<strong>de</strong>s Vormun<strong>de</strong>n ob <strong>de</strong>m chin<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r im selben daz ane<br />

val gelihen ist.<br />

3Her herre ist immer <strong>de</strong>s chin<strong>de</strong>s vormunt an <strong>de</strong>m gute<br />

daz daz chint von im hat. die weil er daz ane velle<br />

vnverlihen hat. vnd sol daz gelt <strong>de</strong>s gutes nemen. wan<br />

daz chint ze seinen iaren niht chomen ist. inner seinen<br />

iaren enmag daz chint ze lehen recht sich niht versinnen.<br />

/|\b <strong>de</strong>r herre auch niht laugen wil daz daz chint ze § 3.<br />

seinen iaren chomen sei. ez müz swern auf die hei-<br />

Jigen. daz chint o<strong>de</strong>r sein rechte Vormun<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r ein<br />

<strong>de</strong>s herren man. vnd sol <strong>de</strong>r herre auz <strong>de</strong>s chin<strong>de</strong>s gute •<br />

dhein gelt nemen. tlieman enmag <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn zeuch sein § 4.<br />

ze lehen rechte, <strong>de</strong>r selbe ze seinen iarn niht ist vol-<br />

<strong>Ficker</strong>, Spiegel etc.<br />

•*••*•


— 162 —<br />

Ss. tbi<br />

chomen swie iunch daz chint ist nach seines vater to<strong>de</strong> § 5<br />

ob ez sein vormunt zu seinem herren pringet. vnd seines<br />

lehens nach rechte gesint. <strong>de</strong>r herre sol im sein gut leihen.<br />

_.. , man sol aber <strong>de</strong>m herren pürgen setzen ob <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> me<br />

Lücke. # .<br />

Ixviii 1 ist |J lehens gewer <strong>de</strong>ste verrer niht.<br />

109. j llehens gewer enmach nieman gezeuch sein an <strong>de</strong>r von 38, § •<br />

<strong>de</strong>m herren belehent ist gemainer gewer si gezeuch isleich<br />

vnbescholten man an seinem rechte.<br />

HO. Jltan ensol nieman von seiner gewer weisen, si sei im § *•<br />

abe gewunnen mit rechte.<br />

111. eDwenne sein gut mit lehen rechte verteilet wirt. o<strong>de</strong>r er 39, »<br />

ez auf geit <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>r gewer darben, doch mag <strong>de</strong>r man<br />

seinem herren sagen inner <strong>de</strong>r iarzal daz er im ienes gut<br />

gelazzen hete ane sein rechte wi<strong>de</strong>rspräche so enniag <strong>de</strong>r<br />

dhein vnschul<strong>de</strong> da für tüu iener <strong>de</strong>r daz gelazzen hete<br />

dar zu mag er sein vnschul<strong>de</strong> tun. (Db <strong>de</strong>r herre aver<br />

daz gut einem an<strong>de</strong>rn leihet in ienes gagen wer<strong>de</strong> <strong>de</strong>r daz<br />

gelazzen hete an sein rechte wi<strong>de</strong>r spräche so enmag <strong>de</strong>r<br />

dheine vnschul<strong>de</strong> da vur tun. iener <strong>de</strong>r daz gelazzen hete.<br />

vLwinget <strong>de</strong>r herre seinen man vngetriwleichen dar zu. daz<br />

er im lazze sein gut <strong>de</strong>s beleibet <strong>de</strong>r man sun<strong>de</strong>r scha<strong>de</strong>n.<br />

Ixmü 2 ob er <strong>de</strong>n herren bechlaget vmbe <strong>de</strong>n | gewalt inner seiner<br />

recht iarzal. vnd in da mit rechte vberwin<strong>de</strong>t so sol im<br />

<strong>de</strong>r herre püzzen nach seiner manne vrtail. vnd sol im<br />

114- sein gut lazzen. ©b ein man <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn gut auf geit. »<br />

vor seinem herren zehant so hat er die gewer an <strong>de</strong>m<br />

gute, <strong>de</strong>v <strong>de</strong>s erern mannes waz.<br />

115. Sein man mag sein hauzgenozze maniger sache vber zeugen »<br />

danne <strong>de</strong>r herre seinen man muge.<br />

. r 40 §'"<br />

116. ffN* zwene e i n gut geleiche zeugen pieten dar zu die*»'«<br />

^^gewer ze behalten geleich, vnd daz ir eintAverre hete<br />

von <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn man sol in pai<strong>de</strong>n beschai<strong>de</strong>n in daz dori<br />

da daz liget o<strong>de</strong>r in die stat die gewer ze behalten vnd<br />

so vragen die nachtgepaurn. vnd die rechten vmbesezzen<br />

vmbe die gewer, swe<strong>de</strong>r die merer menige hat an <strong>de</strong>m<br />

gezeuge <strong>de</strong>r behaltet die gewer mit rechte, flisen gezeuge


— 163 —<br />

Ss. Lhr.<br />

sol <strong>de</strong>r herre hören o<strong>de</strong>r zwen man dar sen<strong>de</strong>n die sich<br />

verphlegen. bei seinen hul<strong>de</strong>n mugen welher ir die gewer<br />

behalten habe.<br />

It7. £t welch; gewer man niht beschei<strong>de</strong>n enmag durch twin- § 2.<br />

ixviii 3 ^gunge | <strong>de</strong>r vmbesaezzen o<strong>de</strong>r durch ir veintschaft so sol<br />

man die sache geweitigen vnd haizzen swern daz si beAveisen<br />

nach rechte sogtan lehen als ir sei. swar si pai<strong>de</strong><br />

beweisent vnd geleich auf die heiligen behaltent. daz sol<br />

man geleich tailen o<strong>de</strong>r mit wazzer vrtail si beschai<strong>de</strong>n.<br />

VOütes vrtail müz aber niht tun vmbe dhein sache wan <strong>de</strong>r § 3.<br />

118. man die warheit mit <strong>de</strong>n leuten niht erzeugen mag. ©b 41,<br />

<strong>de</strong>r herre vnd <strong>de</strong>r man ein gewere insagent an <strong>de</strong>m gute<br />

vnd daz pieten ze gezeugen <strong>de</strong>s mannes gezeug gat vor.<br />

wan er <strong>de</strong>m herren <strong>de</strong>s gutes niht entsaget also hat er<br />

daz von ime zelehen.<br />

119. /(Nk <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>n man schuldiget daz er sein gut ver- 42, § 1.<br />

iaret habe an savmunge. da mag er sein vnschul<strong>de</strong><br />

vur tun. <strong>de</strong>r man. <strong>de</strong>r herre enmuge danne gezeugen daz<br />

im nach <strong>de</strong>r iarzal vor seinen mannen daz gut vertäuet si<br />

o<strong>de</strong>r ansprach an <strong>de</strong>m gute, mit sechs mannen müz <strong>de</strong>r<br />

**O. herre seinem manne abe zeugen sein gut. (Seit <strong>de</strong>r herre § 2<br />

hviii 4 daz er seinem manne an alle anspräche j vertäuet habe<br />

in <strong>de</strong>m gute, vnd saget <strong>de</strong>r man daz er gesaiunet habe<br />

seines gutes o<strong>de</strong>r auz gezogen sein gut inner seiner rechte<br />

iarzal vnd pevtet daz zu gezeugen nach seiner manne reht<br />

mag <strong>de</strong>r man ' <strong>de</strong>s voll chomen er vertäuet <strong>de</strong>s herren<br />

gezeuge.<br />

/f\b <strong>de</strong>r herre seinem manne vertäuet durch eines an<strong>de</strong>rn 43, § 1.<br />

mannes chlage. <strong>de</strong>n chlager sol <strong>de</strong>r herre weisen in<br />

die gewer <strong>de</strong>s gutes <strong>de</strong>v. e. ienes waz <strong>de</strong>m daz gut vertailet<br />

ist. doch hat iener sein iarzal auz ze ziehen sein<br />

gut. (Bevhet er daz aber auz. <strong>de</strong>r herre sol im gedingen § 2.<br />

mit vrtaile vor seinen mannen, vnd sol taidinch <strong>de</strong>m<br />

chlager chün<strong>de</strong>n vierzehen nacht vor chumet iener für.<br />

vnd <strong>de</strong>r chlager niht man tailet in ledich ez enneme im<br />

ehaft not die man beweise, wirt si beweiset so verleuset<br />

2. er da mit niht. Jnner <strong>de</strong>r iarzal daz man sein gut auz 44, § 1.<br />

11*


— 164 —<br />

Ss. Ihr.<br />

ziehen sol. stirbet er. er erbet daz auf seinen sun. vnd<br />

volget an einen an<strong>de</strong>rn herren da mite. QPb sein herre<br />

ixvüii l stirbet. o<strong>de</strong>r ob er daz auf geit o<strong>de</strong>r verchauffet | o<strong>de</strong>r ob<br />

er aber lediges gutes verlihen. ern habe daz auz gezogen<br />

gegen seinen herren. chumt ez aber an einen an<strong>de</strong>rn § 2.<br />

herren. <strong>de</strong>r man endarf sein gut niht gegen im auzziehen.<br />

er sol aber volgen seinem gute mit lehenrech'te. Per sun<br />

endarf auch in <strong>de</strong>s vater stat niht auz ziehen sein gut<br />

123. gegen <strong>de</strong>m herren ob <strong>de</strong>r vater stirbet. Als diche als <strong>de</strong>s § •'•<br />

mannes lehen an einen an<strong>de</strong>rn herren chumt als diche<br />

veren<strong>de</strong>t sich sein iar zal.<br />

124. ^fnner <strong>de</strong>s herren taidingen. mag <strong>de</strong>r man gut leihen 45, §<br />

jjvnd erben sein gut auf seinen sun.<br />

125. Per sun antwurtet aver niht <strong>de</strong>m herren [<strong>de</strong>] an <strong>de</strong>s vater § 2<br />

stat ez ensei daz er gut habe da sein vater vmbe bechlaget<br />

waer o<strong>de</strong>r ob seinem herren gewette ertail si auf daz<br />

gut. daz müz er geben o<strong>de</strong>r entre<strong>de</strong> mit rechte an <strong>de</strong>s<br />

126. vater stat. Strichet <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>n herren ane vmb lehen §<br />

daz er in gewer niht hat. vnd gedinget im <strong>de</strong>r herre vur<br />

seinen man inner <strong>de</strong>n taidingen enmag <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>s gutes<br />

'**•<br />

Ixviih 2 niht leihen, eöwem man sein gut verrtailet I in seiner ge-<br />

© i -<br />

»•••<br />

genwarte an recht wi<strong>de</strong>r spräche <strong>de</strong>r enmag ez niht mer<br />

128. auz ziehen. Niht wan drei sache enmag <strong>de</strong>r herre auz 46, •<br />

<strong>de</strong>n man geziehen, swaz so <strong>de</strong>r man inner lehen recht<br />

sprichet. o<strong>de</strong>r tut o<strong>de</strong>r lobet wil er daz verlangen daz<br />

müz <strong>de</strong>r herre wol bezeugen.<br />

120. Ct^aidinget auch <strong>de</strong>r herre seinen, manne zu lehenrechte<br />

^-^er selbe im selben von mun<strong>de</strong> ze mun<strong>de</strong> mit vrtaile<br />

dise drei sache müz <strong>de</strong>r herre paz bezeugen auf <strong>de</strong>n man<br />

mit zwain seiner mannen, die daz sahen vnd horten da<br />

13O. mit ist <strong>de</strong>r man schuldich wor<strong>de</strong>n. (Db <strong>de</strong>r man hat zwen ^<br />

herren o<strong>de</strong>r mer die im <strong>de</strong>s reiches dienest gepietent alle<br />

mit vrtail <strong>de</strong>r daz im ze erste gepot mit <strong>de</strong>m sol er vam«<br />

vnd <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn allen herstewer geben, schillinch o<strong>de</strong>r<br />

pfuut. die isleiches von im hat. dhein herre müz auch<br />

seinem manne <strong>de</strong>s reiches dienest gepieten ez ensei im


— 165 —<br />

Ss. Ihr.<br />

131. vor mit vrtail gepoten. ©b ein man seinem gute niht 47, § 1.<br />

volget. an seines herren sun. mer an einen an<strong>de</strong>rn herren.<br />

vnd ob <strong>de</strong>r lierre im <strong>de</strong>s gutes niht bechant. daz sol <strong>de</strong>r<br />

ixviiii * | man behalten mit <strong>de</strong>s ersten herren mannen, <strong>de</strong>r sol<br />

vragen bei <strong>de</strong>s ersten herren hul<strong>de</strong>. vnd en sol si niht<br />

beswern neur ob er <strong>de</strong>s niht getrawen wil. daz si herren<br />

hul<strong>de</strong> haben» getan, <strong>de</strong>s müzzen si auf die heiligen swern<br />

o<strong>de</strong>r mit gezeuge auf die heiligen beswern dirre gezeug<br />

sol <strong>de</strong>r herre dheinen zu chlage pringen. ern sei sein man<br />

also wol.<br />

133. ¥\Wenne <strong>de</strong>r man ze <strong>de</strong>m herschilt geporn ist. also hoch § 2.<br />

daz er lehen recht tun mag. <strong>de</strong>s herren hauzgenozz<br />

nevzzet <strong>de</strong>n man an manne stat. swa er ir bedarf an die<br />

»33. stat da sein gut hin höret, ©b ein herre seines mannes 48, § 1<br />

gut auf geit. seinem herren an <strong>de</strong>s mannes vrlaup ob er<br />

ez ienein herren geleich ist so volge <strong>de</strong>r man inner seiner<br />

iarzal seinem gute. Pes mannes iarzal beginnet danne<br />

als im sein herre chun<strong>de</strong>t. vor seinen mannen, daz eisern<br />

gut gelazzen habe, o<strong>de</strong>r im daz iener pevtet <strong>de</strong>m ez<br />

, da ffelihen ist o<strong>de</strong>r sich <strong>de</strong>s gutes vn<strong>de</strong>nvin<strong>de</strong>t vnd im<br />

134 % daz mit <strong>de</strong>s herren po|ten Avirt beweiset, ilieman sol § 2.<br />

seines herren gutes dingen an einen obern herren er höre<br />

seines herren wort, ob er ez gelazzen habe, o<strong>de</strong>r sich<br />

dar an versavmet habe, bechant <strong>de</strong>s <strong>de</strong>r herre niht <strong>de</strong>r<br />

man in vor seinen mannen mit vrtaile. daz er sein gut<br />

veren<strong>de</strong> inner rechten taidingen. daz ist inner sechs wochen.<br />

vnd daz er <strong>de</strong>s sein gewer sei. geweiret <strong>de</strong>s <strong>de</strong>r herre ze<br />

tun mit vnrechte vnd hat er <strong>de</strong>s gezeuch an seinen mannen<br />

<strong>de</strong>r man volge seinem gute vnd beleihe <strong>de</strong>s an scha<strong>de</strong>n<br />

wi<strong>de</strong>r seinen herren.<br />

imet ein herre seinem manne gut. o<strong>de</strong>r weigert er im 49, § 1.<br />

lehen recht, ze tünen o<strong>de</strong>r enphahet er im <strong>de</strong>r manschaft.<br />

als er in mit rechte gewein sol. daz sol <strong>de</strong>r man<br />

<strong>de</strong>m obern herren chlagen. vor seinen mannen, vnd <strong>de</strong>r<br />

sol im gepieten mit vrtaile selbe, o<strong>de</strong>r sein poten hören,<br />

daz er seinem manne recht tu. vnd <strong>de</strong>s gutes sein rechter


— 166 —<br />

Ss. Ihr<br />

gewer sei. ob ez <strong>de</strong>r man gezeuget also lehen recht ist.<br />

13O. Reihet ein herre zwain mannen o<strong>de</strong>r drin gut. swa daz § 2.<br />

l.xx l im erste ledich wirt. j<br />

13 V- /flN^ ^er nerre auz <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> vert inner <strong>de</strong>s mannes iar 50, § 1<br />

^zal. ze hove o<strong>de</strong>r zehause o<strong>de</strong>r zetaidingen so <strong>de</strong>r<br />

herre wi<strong>de</strong>r chomen ist. vnd enphahet er sein gut von im<br />

niht er versavmet sich an seinem gute.<br />

138. ^t ert; aucn ^er man auz <strong>de</strong>m ^an^e inner seiner iarzal. er<br />

^lenget seine iarzal. da mit niht also, als <strong>de</strong>r man sein § 2.<br />

iarzal. da mit niht. lenget ob er seines gutes sint. vnd<br />

im <strong>de</strong>s <strong>de</strong>r herre weigert mit vnrechte. also churzet si im<br />

<strong>de</strong>r herre ob er im daz peutet.<br />

130. ff&uetet sich <strong>de</strong>r herre o<strong>de</strong>r besleuzzet er sich auf einer § 3i<br />

J^pürge daz <strong>de</strong>r man zu im iht chomen muge. daz enscha<strong>de</strong>t<br />

<strong>de</strong>m manne niht zu seinem rechte ob er <strong>de</strong>s gezeuch<br />

hat. daz er seinen herren gesavmet habe ze hove vnd ze<br />

havse da sein vart sei. vnd sein auzvart vnd manschaft<br />

gepoten habe vmbe sein gut o<strong>de</strong>r sein gut auz gezogen<br />

140. habe nach rechte. Stirbet ein man enhalb mers o<strong>de</strong>r § *•<br />

an<strong>de</strong>rswa also seinev chint seinen tot erste erchennent.<br />

141. da gat an ir iarzal ir gut zeenphahen. Stirbet auch eins<br />

Ixx * mannes | herre vnwizzenleihen seinen mannen, swenne si<br />

seinen tot erste erchennent da gat an ir iarzal ir gut ze<br />

142. enphahen. Jlnner rechter iar zal mag <strong>de</strong>r man alle die 51«<br />

gewette die auf in ertailet sint an seine gegenwarte <strong>de</strong>r<br />

mag er vnschuldich wer<strong>de</strong>n, auf <strong>de</strong>n heiligen gegen <strong>de</strong>m<br />

herren <strong>de</strong>r herre behalte si auf in mit gezeuge also hie<br />

vor gere<strong>de</strong>t ist.<br />

143. eSprichet ein man gut an <strong>de</strong>s in sein herre niht tet bechant. 52»<br />

vnd <strong>de</strong>r gewer dar an darbet, er muz <strong>de</strong>m herren pürgen<br />

setzen seines gewette <strong>de</strong>s vnd <strong>de</strong>r manne püzze ob er si<br />

vo<strong>de</strong>rt e. im <strong>de</strong>r herre daz lehen reht beschai<strong>de</strong>.<br />

144. jeihet er an<strong>de</strong>rs dhein gut von <strong>de</strong>m herren wan daz daz<br />

er sun<strong>de</strong>r gewer an sprichet. swa aber er die gewer an<br />

hat sein gewer sol sein pürge sein ob er si behaltet mit<br />

gezeugen gegen <strong>de</strong>m herren.


— 167 -<br />

Ss. Ihr.<br />

J45. Reihet <strong>de</strong>r herre seines mannes gut einem an<strong>de</strong>rn, vnd 53,<br />

^ob er <strong>de</strong>s sein gewer ist mit vingern vnd mit zungen<br />

dar vmbe sol iener <strong>de</strong>r erern gewer <strong>de</strong>s lehens nilit darben<br />

ivx 3 <strong>de</strong>r herre enmuge daz gezeugen daz im sein lehenreht | vnd<br />

<strong>de</strong>v gewer mit vrtail geprochen habe. Per herre enmag<br />

nieman gut gelihen vnd <strong>de</strong>s in gewern er enhabe daz selbe<br />

146. in gewer. cöwenne <strong>de</strong>r herre seinen schilt mit manschaft 54, § 1.<br />

niciert aller seiner manne lehen hat er verlorn, daz sein<br />

eigen niht ist. vnd die man sullen ir gut von <strong>de</strong>m oberm<br />

herren enphahen o<strong>de</strong>r sol si weisen an ir herren genoz.<br />

daz selbe tut <strong>de</strong>r man ob sein herre sein gut ni<strong>de</strong>rt vnd<br />

von enem ni<strong>de</strong>rn herren enphahet doch en ist <strong>de</strong>s mannes § 2.<br />

herschilt, niht geni<strong>de</strong>rt da mit. ob er seines genozzes<br />

man wirt vnd sein gut von im enphahet.<br />

14J. jofJirt einem manne gut gelihen auf sein triwe. daz er 55, § 1.<br />

^^daz wi<strong>de</strong>r lazze auf swen daz sein herre lose ze beschai<strong>de</strong>ner<br />

zeit, daz gut mag <strong>de</strong>r herre losen ob er wil<br />

vnd mag es lazzen. stirbet auch <strong>de</strong>r man an lehen erben,<br />

daz gut wirt <strong>de</strong>m herren ledich vnd ist <strong>de</strong>r herre niht<br />

phlichtich ze leihen ienes erben die lehenunge <strong>de</strong>s gutes<br />

<strong>de</strong>m ditz gut also gelihen wirt auf sein triwe. Well er<br />

sein triwe prechen vnd versagen daz er <strong>de</strong>s niht lazzen<br />

fax * su]i e j d a muz er wo l sein vnschul<strong>de</strong> vur tun man enmuge<br />

in <strong>de</strong>s vber zeugen daz er daz inner lehen rechte gelobet<br />

habe.<br />

lle vnschul<strong>de</strong> <strong>de</strong>v in lehen rechte an gewette gat vnd § 2.<br />

geschehen mag <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>r gezeuget daz auf <strong>de</strong>n<br />

man mit zwein seiner mannen. Da aber <strong>de</strong>r man sein<br />

lehen von Verliesen mag. daz muz <strong>de</strong>r herre selbe siben<br />

gezeugen seiner manne. (0iit daz <strong>de</strong>m manne wirt gelihen § 4.<br />

recht mit tun. mit seinem manne, vnd erbet daz auf sein<br />

süne. vnd die dürfen daz niht auf lazzen seinem herren<br />

vmb lösunge si enhaben daz selbe gelobet. Per man ist § 5.<br />

niht phlichtich ze laisten seines herren gelub<strong>de</strong> noch daz<br />

chint seines vater vmbe sein gut zelazzen.


— 168 —<br />

Ss. Ihr<br />

151. ((fcfit mag <strong>de</strong>r herre setzen sun<strong>de</strong>r, manschaft enem manne. § •<br />

^^daz stat auf <strong>de</strong>s herren triwe. daz er <strong>de</strong>m manne staete<br />

lazze. wil er aber im daz prechen mit seiner vnschul<strong>de</strong><br />

daz müz er wol tun. <strong>de</strong>r man muge in <strong>de</strong>s vberzeugen daz<br />

er vor gerichte gesetzet habe.<br />

153. ^waz so aber <strong>de</strong>r herre man lehen geleichet, daz stat § 7.<br />

ixxi 1 ®*auf <strong>de</strong>s | mannes triwen we<strong>de</strong>r er daz lazze o<strong>de</strong>r tu<br />

nach seinem gelub<strong>de</strong> <strong>de</strong>r herre muge in .vber [daz] zeugen<br />

daz er ez inner lehen recht gelobet habe. $»em gut also<br />

gelihen wirt. er ist niht phlichtich daz gut auf zegeben<br />

vmbe lösunge <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>m svne noch <strong>de</strong>m manne an<br />

<strong>de</strong>m daz gepeutet nach seines vater to<strong>de</strong> ern habe ez im<br />

gelobet ze lazzen.<br />

153' eöwer so sein gut ze satzunge leihet, <strong>de</strong>r seit vnrechte. § 8 -<br />

wan satzunge enmag nieman leihen sol man setzen daz ez<br />

helfen<strong>de</strong> sei. daz müz geschehen vor <strong>de</strong>m lantrichter. so<br />

daz man <strong>de</strong>s die dinch laeute ze gezeugen habe sol aber<br />

lehenunge geschehen, daz sol geschehen vor <strong>de</strong>s herren<br />

mannen an <strong>de</strong>n man <strong>de</strong>s gezeuch haben gegen satzunge.<br />

daz enist we<strong>de</strong>r lehen noch satzunge.<br />

154. ^^az s0 ^er nerre mannen leihet, daz ist reht lehen § *•<br />

®*o<strong>de</strong>r erbe lehen o<strong>de</strong>r purchlehen o<strong>de</strong>r gedinge an eines<br />

benennent mannes gut. swaz. swaz so <strong>de</strong>m herren ledich<br />

155• wirt.


— 169 —<br />

Ss. Ihr.<br />

niht durh daz si an <strong>de</strong>n gewern ist. leihen enmach er<br />

auch dar an niht wi<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r frowen willen, an daz in verlehen<br />

an chumt vnd daz er mit lehenrechte zu getwungen<br />

wirt. daz ist <strong>de</strong>r frowen ledich vnd niht <strong>de</strong>n herren noch<br />

<strong>de</strong>m manne <strong>de</strong>r daz mit ir enphiencli.<br />

158. U0edinge an verlihem gute mag er wol leihen mit <strong>de</strong>r § 5.<br />

frowen willen, vnd swaz so dar an ledich wirt. durch daz<br />

si pai<strong>de</strong> ein vollehen recht an <strong>de</strong>m gute habent mit gesampter<br />

not hant enphangen. Er hat die lehenunge vnd<br />

<strong>de</strong>n herschilt, vnd hat si die selben lehenunge vnd die<br />

gwer.<br />

159. l^eihet ein herre weibe vnd manne gedinge an eines mannes 57, § 1.<br />

-^güte. stirbet iener dar nach, <strong>de</strong>r daz gut in gwer hete.<br />

<strong>de</strong>v gewer <strong>de</strong>s gutes ist erstorben auf <strong>de</strong>n. <strong>de</strong>m daz gedinge<br />

gelihen waz. waz ez sein lehen vn<strong>de</strong>r gedinge vnd<br />

vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m beschai<strong>de</strong>nen tage, ob <strong>de</strong>r an lehen erbe stürbe.<br />

ixxi 3 <strong>de</strong>r daz in gwer hete do er starp. do waz ez lehen | sun<strong>de</strong>r<br />

gedinge [vnd vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m bes] daz er <strong>de</strong>s <strong>de</strong>n herren geinner<br />

ob er <strong>de</strong>s niht erchennet inner seiner rechter iarzal mit<br />

zweier manne gezeuge. die <strong>de</strong>v lehenunge sahen vnd horten,<br />

do daz er im sun<strong>de</strong>r gewer lech.<br />

160. £twenne <strong>de</strong>r stirbet an lehen erben <strong>de</strong>r daz gut an gewer § 2.<br />

k^hat <strong>de</strong>r herre müz sich wol vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n ob er sich <strong>de</strong>s<br />

niht versint, daz er daz gedinge iemen dar an gelihen<br />

habe vn<strong>de</strong>r wintes sich auch <strong>de</strong>m ein wargedinge dar an § 3.<br />

gelihen ist. <strong>de</strong>r herre missetüt nicht daz er daz zehant<br />

vürste vnd sein reht zehant bere<strong>de</strong> dar an gegen seinen<br />

herren swenne er in dar an vmbe schuldiget, o<strong>de</strong>r pai<strong>de</strong>v<br />

gedinget, inner iarzal sol er danne da inite paiten wan also<br />

er seine iarzal mit lenget also chürtzet si <strong>de</strong>r herre ob<br />

er im reht da von pevtet.<br />

fjj5 tirbet ein herre o<strong>de</strong>r geit er auf seines mannes gut § 4.<br />

^*-/inner <strong>de</strong>r iarzal. als <strong>de</strong>n man an erstorben ist vnd er<br />

<strong>de</strong>n herren seiner lehenunge innern sol. er volge seinem<br />

gute niht vur ein gedinge. wan für ein lehen reht. swenne<br />

er an in geweiset wirt mit rechte <strong>de</strong>m erern herre sol er


Ss. Araber<br />

— 170 —<br />

gepieten daz gut ze behalten mit gezeuge wi<strong>de</strong>r spri-<br />

chet er daz mit vnrechte so hat er behalten daz gut mit<br />

lx.ci * reehte. da im relit abe geweigert ist. vnd hat | da rechte § ' h<br />

volge an. was aver er gelazzen hat bei ienez leibe <strong>de</strong>r<br />

daz in gwer hete vnd waz er redleiche vnd recht an<br />

ienen geweiset <strong>de</strong>m ez <strong>de</strong>r herre lie. o<strong>de</strong>r hat ers von im<br />

enphangen. so ist alles gedinge geprochen daz <strong>de</strong>r herre<br />

hete gelihen in <strong>de</strong>m gute.<br />

162. iß-int mag chin<strong>de</strong> gut leihen die weil si pai<strong>de</strong> inir iaren 58, §<br />

*! *-sint vnd ane vell. ob ez im selben gelihen ist. an<strong>de</strong>rn<br />

ane vaelle ist aber dhein volge ob <strong>de</strong>r herre stirbet <strong>de</strong>r<br />

daz gelihen hat. von seinem manne nimet <strong>de</strong>r herre an<br />

velle. also an seine selbes gute die weil <strong>de</strong>v chint pai<strong>de</strong>v<br />

in ir iaren sint.<br />

163. TNtVer so gut leihet zefluchtesal er müz dar vmbe wetten § "•<br />

seinem herren er enmuge sich vnschuldigen nach rechte,<br />

vnd müz inner sechs wochen die lehenunge ienem prechen<br />

mit rechte o<strong>de</strong>r man vrtailet im selben daz gut.


— 171 —<br />

Ss. Lhr.<br />

165. 0^^f' rt a^er er dar vn *be bechlaget nach lehenrecht § 2.<br />

^^/dreistunt. da er niht engagen ist. man vertäuet<br />

im daz gut er enziehes inner sechs wochen auz vnd<br />

phlege rechtes dar abe. man verteilet im alle anspräche<br />

dar an durch daz er <strong>de</strong>r gewer mangelt, noch si nieman<br />

von im ze lehen hat.<br />

daz gut auch also gelihen ist die enhabent dar an' § 3.<br />

dhein volge durch daz si <strong>de</strong>r gwer mangeint noch si<br />

nieman von im zelehen hat.<br />

(qjlles lehen ane gewer mangelt <strong>de</strong>r volge. vnd ellev<br />

gewer an lehennunge ist vnrecht si enhabeu pai<strong>de</strong>v<br />

168. einen man. so sint si pai<strong>de</strong>v vnrecht. Sprichet aber <strong>de</strong>r § 4.<br />

man <strong>de</strong>m daz gut gelihen ist j die gewer an. <strong>de</strong>r müz si<br />

gezeugen mit <strong>de</strong>r merern menige. <strong>de</strong>r vmbe setzen gegen<br />

<strong>de</strong>m obern lierren nach dirre schuldigunge. swenne ir lierren<br />

sein recht geprochen ist. besagt ez <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>m ditze<br />

gut also gelihen hat. <strong>de</strong>s müz er sich vnsclmldigen auf<br />

<strong>de</strong>n heiligen, vnd müz inner sechs wochen seinen man mit<br />

lehenrechte twingen. daz si daz gut wi<strong>de</strong>r an ir gewer<br />

nemen. vnd ienem sein gewer prechen mit minnen o<strong>de</strong>r<br />

mit rechte <strong>de</strong>r dar an lehenunge hat. entüt er <strong>de</strong>s niht<br />

innen rechten gedingen im hilfet sein vnschul<strong>de</strong> niht die<br />

er getan hat. man vertaile im daz gut. ez enirre im vnrecht<br />

'69. gewalt. vnd er <strong>de</strong>n bechlage mit rechte. Swer in vnrech- 60, § 1.<br />

ter gewer ist sun<strong>de</strong>r lehenunge wil er si behalten da mit<br />

daz ez saget daz gut sei sein zinsgüt. vnd ob ez auch<br />

iener bechant an <strong>de</strong>n er ez zeuhet so ist rechte daz pürge<br />

noch stete noch gerichte. noch dienstman o<strong>de</strong>r manne gut<br />

nieman zu zins gelihen mag naemeleiche seinem genozzen.<br />

als daz sein herre von im dulten dürfe noch die laeute.<br />

noch <strong>de</strong>r man vber <strong>de</strong>n daz gerichte o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r dienst gat.<br />

vle vnd müntze vnd aller handlai zol vnd gut zu § 2.<br />

zinse o<strong>de</strong>r ze phlege auz getan müz an<strong>de</strong>r wei<strong>de</strong><br />

• % nieman zu zinse tun als daz man durch recht dulten<br />

'**»•'» ^ur fe. Swer zins gut re<strong>de</strong>leichen | haben welle, <strong>de</strong>r sol<br />

daz selbe arbaiten o<strong>de</strong>r sein chnechte die er bechoste mit


— 172 —<br />

Ss. Ihrspeise,<br />

vnd mit lone. tut er daz an<strong>de</strong>r wei<strong>de</strong> zu zinse<br />

o<strong>de</strong>r zephlege so ist er selbe in <strong>de</strong>m gute ein vnrecht<br />

zinsman.<br />

'jp'elien vnd gerichte enmüz nicht haben pfaffe o<strong>de</strong>r weip. 61, §<br />

'—'noch eloser man. ez ensol auch nieman richten e er<br />

daz gerichte enphangen habe, cöwenne er daz aver einest § 2.<br />

enphahet stirbet sein herre o<strong>de</strong>r geit er ez auf. er sol<br />

wol richten in seiner iarzal vntz er daz gerichte enphahen<br />

sol an<strong>de</strong>r wei<strong>de</strong>, wieman mag seinem herren gut mit <strong>de</strong>r 62, §<br />

gewer enphüren. <strong>de</strong>s amman er ist. ob er ez im zelehen<br />

saget wan im sein herre sein gut allez in sein gwer enpholhen<br />

hat. Reihet im aber <strong>de</strong>r herre gut <strong>de</strong>s er im seit § 2-<br />

niht bechant. daz müz er gezeugen also iener. <strong>de</strong>r. <strong>de</strong>r<br />

gewer darbet mit <strong>de</strong>m die daz sahen vnd hörten, vnd<br />

enmach <strong>de</strong>m gute nicht volgen. an einen an<strong>de</strong>rn herren<br />

noch erben an sein sune vntz er sein amman ist.<br />

8 ut <strong>de</strong>m man ane manschaft gelihen wirt. daz 63,<br />

nicht recht lehen. also daz gut daz <strong>de</strong>r herre<br />

seinem dienst manne leihet an manschaft ze hoverecht.<br />

ixxii * da sol er hove rechtes abe phlegen vnd nicht lehen rechtes. |<br />

acn<br />

^10ve recnte s °l aDer isleich dienstman geporner<br />

trugsaetze sein o<strong>de</strong>r schenche. o<strong>de</strong>r marschalch. o<strong>de</strong>r<br />

chamraer. Purch die manichvalt zweiunge <strong>de</strong>s rech- § "<br />

tes. so sprich auch von ir rechte nicht furpaz wan vn<strong>de</strong>r<br />

isleileichem bischolfe vnd aebte vnd abtessinne sagent in<br />

die dienstman sun<strong>de</strong>rleich recht <strong>de</strong>r man sol isleiclies gutes 64, s<br />

mit manschaft sinnen alz er doch sei <strong>de</strong>s herren man.<br />

1 W fTICtanschaft müz <strong>de</strong>r man wol auf die heiligen behalten 5 -•<br />

ji**<strong>de</strong>r im <strong>de</strong>r herre besaget selbe müz er aber die heiligen<br />

gewinnen.<br />

Jujmbe isleich schul<strong>de</strong> müz <strong>de</strong>r herre seinem manne zu 65,-<br />

*^lehen recht wol taidingen ob <strong>de</strong>v schul<strong>de</strong> gewettes wert<br />

ist. vor mittem tage vnd bei gepun<strong>de</strong>n tagen, vnd in allen s "<br />

steten müz <strong>de</strong>r herre wol seines taedinges beginnen, ane<br />

in chirchen vnd in chirchoven.


— 173 —<br />

Ss. Ihr.<br />

Äwenne <strong>de</strong>r herre taeidinges beginnen wil. so vrage er § 3.<br />

kleinen seinen mann daz ez zwene seiner manne o<strong>de</strong>r<br />

mer an hören ob er einem seinem manne ze lehenrechte<br />

taegedinge müge vmb sein schuldigunge swenne <strong>de</strong>v vrtail<br />

fun<strong>de</strong>n wirt. vnd gevolget so sol im <strong>de</strong>r herre taidingen<br />

von <strong>de</strong>m selben tage mit vrtail | o<strong>de</strong>r von <strong>de</strong>n naechsten<br />

sechs Wochen o<strong>de</strong>r viertzehen nacht in ein benentez dorf.<br />

vnd in ein benente stat. <strong>de</strong>v <strong>de</strong>s herren ledich o<strong>de</strong>r verlehent<br />

sei. waget <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>n herren wa daz dorf gelegen<br />

sei <strong>de</strong>r im hin getaidinget hat. <strong>de</strong>r herre sol <strong>de</strong>s <strong>de</strong>n<br />

man berichten, wan vil dorfer habent einen namen <strong>de</strong>r<br />

doch leichte eines verteilt.<br />

<strong>de</strong>r man <strong>de</strong>s reiches gut von <strong>de</strong>m herren er sol im § 4.<br />

taidingen auf daz eigen, hat aber <strong>de</strong>r man gut von<br />

<strong>de</strong>m herren als daz eigen daz seines herren lehen ist. daz<br />

müz im <strong>de</strong>r herre wol taidingen auf isleiches sein rechtes<br />

lehen.<br />

*8l. £twenne <strong>de</strong>r [herre] seinem manne also taidinget. er müz § 3.<br />

k*wol seinen mannen die da gegenwartig sint mit vrtail<br />

gepieten. daz seinem lehen rechte chomen. swelch ir dar<br />

niht enchumet. <strong>de</strong>n erteilet man wettehaft <strong>de</strong>m herren ez<br />

*$2. enwen<strong>de</strong> im ehaft not daz er niht chomen müge. Per man<br />

wirt auch niht wetthaft ob er vor mittem tage herren lehen<br />

rechte hat begriffen, <strong>de</strong>r herre gewinnet auch gewette auf § V>.<br />

<strong>de</strong>n man <strong>de</strong>n dar getaidinget ist. mit'vrtaile in sein<br />

gegenwarte, ob er zu <strong>de</strong>m tage niht enchumet. ez enwen<strong>de</strong><br />

t ... im ehaft not. Der herre sol sein gewette auf <strong>de</strong>s mannes § 7.<br />

183. 1 ? ut haben daz er von im hat. ]?az zinsgelt ensol vur<br />

seinen herren dhein phant lei<strong>de</strong>n, wan vur als vil. als er<br />

<strong>de</strong>m herren schuldich ist. iaerleiches ze gelten vnd ob er<br />

daz noch vn<strong>de</strong>r im hat.<br />

1^4. tflwar <strong>de</strong>r herre sein gut auz phen<strong>de</strong>n enmach an <strong>de</strong>m § 8.<br />

gelte daz <strong>de</strong>r man von im hat. da vn<strong>de</strong>r win<strong>de</strong> sich<br />

<strong>de</strong>s gutes vur daz gewette niht mit rechte inner iar vnd<br />

'35. tage man verteilet im sein gut dar vmbe. ,Jst <strong>de</strong>r man § 9.<br />

dar zu engagen wartig, dar im sein herre getaeidinget


— 174 —<br />

Ss. Ihr.<br />

also nahen daz er sein taeidinch. gehören mag. ob er<br />

<strong>de</strong>s niht hören wil. vnd sein hören behütte. da mit mag<br />

er niht geweigern seines herren taidinch ze suchen, ist<br />

aber <strong>de</strong>r man dar zu gagenwartich das man im getaidinget<br />

hat. <strong>de</strong>r herre sol im <strong>de</strong>n tag chun<strong>de</strong>n. o<strong>de</strong>r seinen<br />

poten sen<strong>de</strong>n, daz daz zwene seiner manne hören im selben<br />

o<strong>de</strong>r in seinem hof. da sein auzvart vnd sein in vart ist.<br />

vin<strong>de</strong>t man aber sein selbes niht. man sol im chun<strong>de</strong>n<br />

daz taidinch auf daz gut daz er von <strong>de</strong>m herren hat<br />

viertzehen nacht hat er nach <strong>de</strong>m auf geleiten tage dar<br />

ixxiii s sol <strong>de</strong>r herre pringen zu minnisten sechs seiner manne | zu<br />

<strong>de</strong>m tage vnd einen poten <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n man eische <strong>de</strong>m dar<br />

180. getaidinget ist.


— 175 —<br />

Ss. Ihr.<br />

müz eischen seinen man <strong>de</strong>m er dar getaidinget hat vmbe<br />

sein schuldigunge. Jlls daz ervun<strong>de</strong>n wirt. so vrage er<br />

wer in eischen sulle. so vin<strong>de</strong>t man daz ez ein sein pote<br />

tut. daz daz zwene seiner manne hören auf daz en<strong>de</strong> seines<br />

hoves da im <strong>de</strong>r herre getaidinget hat. vnd spreche also.<br />

Jch eische vor meinem herren swie er haizze. einest,<br />

an<strong>de</strong>rstunt. drittestunt vmb so getan schul<strong>de</strong> als im her<br />

getaidingt ist. ist er danne niht da. so chöm <strong>de</strong>r pote<br />

wi<strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>m herren vnd spreche, herre ern enwaz da<br />

nicht noch nieman <strong>de</strong>r sein not besaehe.


— 176 —<br />

Ss. Ihr<br />

rechte er sulle sich <strong>de</strong>s selbe vn<strong>de</strong>r win<strong>de</strong>n, o<strong>de</strong>r sein pote.<br />

da zwen seiner manne gegenwartich sint. vnd sol daz<br />

behalten an nutze, vnd an gelt iar vnd tag. zeuhet daz<br />

<strong>de</strong>r man dar inne niht auz. als <strong>de</strong>v iarzal ergat man<br />

vrtailet im alle anspräche an <strong>de</strong>m gute, fler he;-re sol § 22.<br />

sich vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s gutes daz <strong>de</strong>m manne ertailt ist.<br />

sun<strong>de</strong>rleiche swa däz liget. Sint da aber dorfer o<strong>de</strong>r hübe<br />

die in einburchwere. o<strong>de</strong>r in einen hof hörent swa <strong>de</strong>r<br />

herre sich <strong>de</strong>s hoves vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t. damit hat er sich vn<strong>de</strong>rwun<strong>de</strong>n<br />

alle hübe vnd aller purchwer die in <strong>de</strong>n hof hören.<br />

194. VLhumt <strong>de</strong>r man zu <strong>de</strong>m herren bei seiner iarzal vnd wil 66,»<br />

er sein gut auz ziehen, verbirget sich <strong>de</strong>r herre o<strong>de</strong>r besleuzzet<br />

er im die purch vor da er auf ist vnd hat <strong>de</strong>r<br />

man <strong>de</strong>s sein hausgenozze ze gezevge daz er gern zu <strong>de</strong>m<br />

herren chomen waer ob er ez im stat taete. so zeuhet er<br />

sein gut auz vor seinen hausgenozzen. also "er vor <strong>de</strong>m<br />

herren solte. QLhumt aber <strong>de</strong>r man vur <strong>de</strong>n herren er § -<br />

pevtet aller erste vursprechen da nach <strong>de</strong>r heiligen daz er<br />

Ixxüü 3 sein gut auz ziehe, weigert im <strong>de</strong>s <strong>de</strong>r herre | so habe er<br />

selbe die heiligen, vnd swer selbe daz im sein gut nie so<br />

vertailet wur<strong>de</strong>, also er <strong>de</strong>s durch rechte darben solte.<br />

daz im got so helfe, vnd die heiligen <strong>de</strong>s ensol <strong>de</strong>r man<br />

aber nicht tun <strong>de</strong>r herre weigert im rechtes.<br />

195* ^euhet <strong>de</strong>r man sein gut an vrtail auz. <strong>de</strong>r herre sol §"<br />

(6)im wol taidingen an vrtail. zeuhet er aber mit vrtail<br />

auz. <strong>de</strong>r herre sol im taidingen mit vrtail. Chvmt <strong>de</strong>r<br />

man zu <strong>de</strong>m tage niht man vertailet im alle anspräche an<br />

<strong>de</strong>m gute, ©b <strong>de</strong>r herre von <strong>de</strong>m manne o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r man §<br />

<strong>de</strong>m herren zu lehenrechte antwurten beginnet zu <strong>de</strong>m<br />

ersten tagen o<strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn, o<strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>m dritten,<br />

vnd daz lehen mit vrtail gedaget wirt. swelch ir dar niht<br />

enchumet <strong>de</strong>rist gewunnen in <strong>de</strong>r schult o<strong>de</strong>r er hat verlorn<br />

daz gut vnd iener hat ez behalten <strong>de</strong>r dar chumet.<br />

196. Swelhes tages <strong>de</strong>r man seinem herren habt <strong>de</strong>n stegraif §<br />

o<strong>de</strong>r vrtail vin<strong>de</strong>t. o<strong>de</strong>r im dienet mit an<strong>de</strong>rn dingen <strong>de</strong>s<br />

tages ist er niht phliehtich seinem herren zu lehenrecht


-r- 177 —<br />

ze sten. doch müz <strong>de</strong>r herre wol schei<strong>de</strong>n zwaier seiner<br />

foxiiu* manne an spräche an enem gute, als .| er an seinem dienst<br />

o<strong>de</strong>r si pai<strong>de</strong>.<br />

Ss. Ihr.<br />

/§)<br />

m <strong>de</strong>r herre gut vrtailet. vnd er sein gut auz zevhet 67, § 1.<br />

vnd chumt zu <strong>de</strong>m tage dar im getaidinget ist. in <strong>de</strong>n<br />

hof sol er niemen pringen ern sei <strong>de</strong>s herren man. pringe<br />

er dar mer laeute die <strong>de</strong>s herren man niht sint er müz<br />

dar vmbe wetten sun<strong>de</strong>rleiche.<br />

198. ;jp)er auch vur <strong>de</strong>n herren chome er sol mezzer vnd sporn.<br />

hüt. vnd havben vnd hantschüch. gugeln. vnd ellev<br />

wafFen von im tun. ob <strong>de</strong>r man an disen sich versäumet,<br />

er wirt dar vmbe wettehaft auch tut er von im vingerl.<br />

vnd furspan. vnd alles eisen durch tumber laeute wan.<br />

vnd ringken von^gurtel vnd von spangen.<br />

199. Jnitz sag ich von an<strong>de</strong>rs nieman <strong>de</strong>r dise vare o<strong>de</strong>r sache § 2.<br />

habe, wan von <strong>de</strong>m <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r herre dar getaidinget hat<br />

vmbe sein schuldigunge. e5wa aber <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>n herren<br />

an sprichet. wirt im dar vmbe getaidinget. er enist <strong>de</strong>m<br />

herren dheiner var phlichtich wan als ein an<strong>de</strong>r sein man.<br />

*0O. |Per man ist niht phlichtich <strong>de</strong>m lierren noch <strong>de</strong>r herre § 3.<br />

<strong>de</strong>m man ze antwuvten zu lehen rechte vmbe scha<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>n ir einer <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn getan hat. e. er sein man wur<strong>de</strong>,<br />

^so <strong>de</strong>r herre sein lehenrecht begriffen hat. \ so vrage § 4.<br />

<strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>n man <strong>de</strong>m dar getaidinget ist. ob er also<br />

chomen sei als er seinem herren zelehen recht stan welle<br />

dar vmbe müz sich iener wol besprechen vnd weigert ez<br />

mit rechte ob er mag. mag er <strong>de</strong>s mit rechte niht geweigern,<br />

so choin er wi<strong>de</strong>r vnd spreche. |jerre ich pin herchomen<br />

recht vnd vnrecht ze nemen also verre als ich<br />

durch recht sol. So schuldige in <strong>de</strong>r herre besun<strong>de</strong>r. vmb § 5.<br />

isleicli sache vnd piet im ze rechter antwurte. so pitte <strong>de</strong>r<br />

man vorsprechen vnd Sprache.<br />

*•* Vorsprechen vrtailet man <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r antwurte <strong>de</strong>s herren<br />

schuldigung, e er vorsprechen neme. Per man enhat<br />

seinem herren nicht geantwurtet. o<strong>de</strong>r sprichet er an vor-<br />

<strong>Ficker</strong>, Spiegel etc. 12


— 178 —<br />

Ss. Ihr.<br />

sprechen, die weil er sich <strong>de</strong>s wert, daz er im niht antwurten<br />

sulle.<br />

203. ^n aller re<strong>de</strong> vrage man <strong>de</strong>n man ob er ane seines vor- § 6-<br />

^sprechen wort gehe misse sprichet die weil <strong>de</strong>r man an<br />

204- sein wort niht engihet so enscha<strong>de</strong>t ez im niht. JJwischen § 7.<br />

zweier manne re<strong>de</strong> sol <strong>de</strong>r herre vragen waz dar vmbe<br />

rechtes sei. vraget er nach seinem mütwillen vnd niht nach<br />

Ixxv- rechte daz en| scha<strong>de</strong>t <strong>de</strong>m manne nicht. eDwer aber vrteil<br />

vraget vor <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn <strong>de</strong>s vrteil sol erste vun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n.<br />

205. ©ffenbar sol niht <strong>de</strong>r man inner lehen rehte sprechen er §8.<br />

sol ravnen stilleichen zu seinem vorsprechen, vrage aber<br />

<strong>de</strong>r herre ob er an seines vorsprechen wort gehe, er sol<br />

wol offenleichen sprechen ia o<strong>de</strong>r nein, spräche pitten o<strong>de</strong>r<br />

vrteil wi<strong>de</strong>r werfen. s wenne <strong>de</strong>r man an spräche gat. vnd § 9.<br />

wi<strong>de</strong>r chumt so sol er wi<strong>de</strong>r chomen <strong>de</strong>r da gespraeches<br />

pat. vnd sol veriehen o<strong>de</strong>r laugen.<br />

206. jffiittet <strong>de</strong>r man seinen hausgenoz an sein spräche <strong>de</strong>n § *"•<br />

*' sol <strong>de</strong>r herre im geben vnd drei an<strong>de</strong>r, durch daz ob<br />

si ze lange sprachen daz er sei mit vrtail wi<strong>de</strong>r la<strong>de</strong>, <strong>de</strong>r<br />

dreier sol <strong>de</strong>r einer vrteil vin<strong>de</strong>n und zwen volgen ez enstat<br />

aber an <strong>de</strong>s herren willen nicht, welher drei er da inne<br />

behalten.<br />

SO?. Per man nimet ze vorsprechen vnd an sein gespraeche<br />

swen er wil daz er seinem herren drei, dar inne swere si<br />

sein, vnd <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s herren wort sprichet <strong>de</strong>r man ge- 68, ?><br />

wettet seinem herren vmbe isleiche schul<strong>de</strong> drev gewette<br />

<strong>de</strong>r ez wert ist. er en neme sich auz auf <strong>de</strong>n heiligen.<br />

Ixxv J doch mag <strong>de</strong>r herre | schuldigen seinen man <strong>de</strong>r schul<strong>de</strong><br />

da er we<strong>de</strong>r ei<strong>de</strong> für tut noch wette, schuldiget aber in<br />

<strong>de</strong>r herre daz er zelaster o<strong>de</strong>r ze scha<strong>de</strong>n gesprochen habe,<br />

<strong>de</strong>s muz er sich vnschuldigen. o<strong>de</strong>r müz dar wetten.<br />

208. llJVmet man daz einem manne daz er von seinem herren » "<br />

1 i^hat. vnd enchün<strong>de</strong>t er daz seinem herren niht. vnd en<br />

volget er daz mit rechter chlage niht. dar vmbe muz er<br />

2O9- gewetten seinem herren. Setzet auch ein man sein lehen » '<br />

an seines herren vrlaub von <strong>de</strong>m er daz hat. <strong>de</strong>r herre


— 179 —<br />

Ss. Ihr.<br />

so] im wol gepieten mit vrtaile daz er ez inner sechs<br />

wochen lose, vnd tut er <strong>de</strong>s nicht er gewettet dar vmbe.<br />

0. San<strong>de</strong>r win<strong>de</strong>t sich auch ein man lehens seines vngenozzes § 4.<br />

^mit vnrechte. o<strong>de</strong>r tut er im versmaehe. mit Worten,<br />

o<strong>de</strong>r mit werchen. die weil er weiz daz er in <strong>de</strong>s herren<br />

dienst ist. o<strong>de</strong>r tut er vnrecht <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>m gute geporn<br />

ist. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r daz von im hat ze lehen daz gut daz<br />

er von <strong>de</strong>m herren hat dar vmbe müz er <strong>de</strong>m herren gewetten.<br />

o<strong>de</strong>r er müz sich <strong>de</strong>r vnschul<strong>de</strong> entsagen auf <strong>de</strong>n<br />

heiligen.<br />

•12. /lj\b <strong>de</strong>r man sich wischet o<strong>de</strong>r snaeutzet o<strong>de</strong>r auz speit. § 7.<br />

^^o<strong>de</strong>r hesschet o<strong>de</strong>r hustet, o<strong>de</strong>r nieset, o<strong>de</strong>r stat hin<br />

an<strong>de</strong>rthalben seines vorsprechen <strong>de</strong>nne zu <strong>de</strong>m ersten taete<br />

o<strong>de</strong>r ob er vmbe siliet gezogenleichen. o<strong>de</strong>r ob er [<strong>de</strong>n]<br />

mugken wert, o<strong>de</strong>r premen von im wert inner lehen recht<br />

dar vmbe wettet er niht. doch waenent ez die tumben<br />

laeute.<br />

'13. ^wei pfunt wettet <strong>de</strong>r man seinem herren vmbe lehen § 8.<br />

p)rechtes schul<strong>de</strong>. 5\velch fürste aber vanlehen hat <strong>de</strong>r<br />

wettet <strong>de</strong>m chunige hun<strong>de</strong>rt pfunt pfenninge. vnd gaebe<br />

ist. da daz gewette inne gewannen ist. Daz pfunt bei<br />

zwaintzich Schilling.<br />

211. itUjoch enist <strong>de</strong>r herre niht phlichtich ze antwurten seinem § 5.<br />

texv * 14 • | manne vor <strong>de</strong>m oberm herren. ern habe im e rechtes<br />

geweigert vor seinen mannen noch seinen zins gelten ern<br />

habe rechtes geweigert vor seinen zins genozzen. <strong>de</strong>r man § 6.<br />

vber get auch dhein gewette ob er <strong>de</strong>m gute volget. vnd<br />

sein volge verleit. wirt. im enwer<strong>de</strong> gepreste an <strong>de</strong>m gezeugen.<br />

*'4-<br />

j sleiches herren man hat püzze nach seiner gepurt. waz § 9.<br />

aber igleiches mannes püzze si. <strong>de</strong>s müz man in chun<strong>de</strong><br />

\chotn] tun an <strong>de</strong>m püche daz von lantrehte seit, hat aber<br />

'j*ni i er sid, verwurchet | in seinem rechte, so gepristet im <strong>de</strong>r<br />

püzze <strong>de</strong>v an in geborn ist. pai<strong>de</strong>v püzze vnd gewette so] § 10.<br />

man laisten vber viertzehen naht nach« lehen rechte, zu<br />

<strong>de</strong>s herren naechstem hause da si gewunnen wer<strong>de</strong>nt.<br />

12*


— 180 -<br />

Ss. Ihr.<br />

315- Per man sol nicht sitzen inner lehen rechte an <strong>de</strong>s herren § 11.<br />

vrlaub. enmag er aber nicht lenger stan. so sitze er an<br />

vrlaub. Schuldiget aber in <strong>de</strong>r herre dar vmbe er müz<br />

daz auf <strong>de</strong>n heiligen behalten daz er niht lenger stan<br />

enmochte. Per man sol seinem herren niht wetten wan § 12.<br />

dreistunt im tage vmbe isleiche re<strong>de</strong> müz auch <strong>de</strong>r man § 13.<br />

wol spräche haben vnd in <strong>de</strong>m gespraeche wesen also<br />

lange vntz er mit vrtail wer<strong>de</strong> dreisstunt wi<strong>de</strong>r gela<strong>de</strong>t,<br />

drei ladunge sol aber er boren, inner <strong>de</strong>m hove sol er<br />

beleiben an seinem gespraeche. dar im getaidinget ist.<br />

216. 5j^wer herschiltes mangelt <strong>de</strong>r enmag <strong>de</strong>r vrteil niht wi<strong>de</strong>r 69, §<br />

^werfen <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n herschilt hat.<br />

21 'S. £\wer ein halbe höbe o<strong>de</strong>r fünf Schillinge iaerchleihes § 2 -<br />

^geltes hat von seinem herren <strong>de</strong>r mag vrteil wi<strong>de</strong>r<br />

werfen vnd gezeuch wesen <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s niht hat. <strong>de</strong>r ein vrteil<br />

ixxri 2 verwirfet. er müz pürgen setzen daz er mit rehte | wol<br />

vol chome. o<strong>de</strong>r die vrteil mit gewette o<strong>de</strong>r mit püzze<br />

lazze sein pürge sol nieman sein, ern sei von <strong>de</strong>m herren<br />

belehent.<br />

218. $ Welch seinem herren vrtail vin<strong>de</strong>t. vnd <strong>de</strong>s ein an<strong>de</strong>r § •*<br />

niht volget <strong>de</strong>r sol ein an<strong>de</strong>r vrtail vin<strong>de</strong>n. ob ez im <strong>de</strong>r<br />

herre gepeutet. swelhem <strong>de</strong>v merer meinge volget <strong>de</strong>r hat<br />

sein vrtail behalten, vnd iener verlevset da mit gewette<br />

noch püzze <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r gepreste wirt. wan er dhein vrtail<br />

verwarf.<br />

210. Swer ein vrtail vervvirfet schuldiget man in dar vmbe. daz § *•<br />

er si durch mütwillen fun<strong>de</strong>n habe, <strong>de</strong>s müz er sich vnschul<strong>de</strong>n<br />

auf <strong>de</strong>n heiligen o<strong>de</strong>r er müz dar vmbe wetten.<br />

22O. Per man spreche alles auz als er ein vrteil verwerfe. § J<br />

isleichem manne an seinem mannen heizzestu. li. vnd<br />

pistu. N. so hastu meinem herren vnd <strong>de</strong>inem herren.<br />

vnd mer. vnd zu lehen rechte ein vrteil fun<strong>de</strong>n daz verwirfe<br />

ich vnd zeuhe ez dar hin. da ichs durch recht<br />

ziehen sol.<br />

221* eöo vin<strong>de</strong>t man zerechte vor <strong>de</strong>m herren <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r obraer s<br />

herre <strong>de</strong>s gutes ist. da pittent si pai<strong>de</strong> poten zu <strong>de</strong>n sol


— 181 —<br />

Ss. Ihr.<br />

in <strong>de</strong>r geben zwen swelh er wil. seiner manne, durch daz.<br />

ixxvi 3 daz si gezeuch sein swer sein vrtail Verliese | o<strong>de</strong>r behalte.<br />

|*ise poten sol <strong>de</strong>r herre bechosten mit piere vnd prot sol<br />

man in genüch geben vnd drei richte ze isleihem ezzen<br />

vnd einen pecher weins.<br />

•*2. Pen chnechten sol man geben zwei richte, ir phaerd sol<br />

man vor beslahen vnd nicht hin<strong>de</strong>n. fünf garbe sol man<br />

in geben, isleihem phaer<strong>de</strong> vn<strong>de</strong>rtags vnd vn<strong>de</strong>r naht o<strong>de</strong>r<br />

also vil habern gedroschen also vil da vür gepürt sechs<br />

sullen <strong>de</strong>r pfaer<strong>de</strong> sein, sechs <strong>de</strong>r chnechte. vier reiten<br />

vnd zwene gen<strong>de</strong> imiz man vuren. mer aber niht inner<br />

drin tagen sullen die poten haben sich erhaben, vnd <strong>de</strong>r<br />

die vrtail vant. vnd die sache vnd sullen auch inner sechs<br />

223. wochen. die vrtail wi<strong>de</strong>r pringen. Jist aber <strong>de</strong>r herre auz § 7.<br />

<strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> an <strong>de</strong>n man die vrtail zeuget, swenne er erste<br />

wi<strong>de</strong>r chumt in Römischev reich vnd sein chunft ervraischet.<br />

so sol man die vrtail wi<strong>de</strong>r pringen vber sechs<br />

wochen von <strong>de</strong>m tage, eöo sol <strong>de</strong>r man vur chomen <strong>de</strong>r<br />

beschuldiget waz vnd antwurten als er zu <strong>de</strong>m ersten tage<br />

tet. ob im <strong>de</strong>r tag mit vrtail gechun<strong>de</strong>t wirt. als hie vor<br />

gere<strong>de</strong>t ist im selbe ze hove o<strong>de</strong>r ze hause o<strong>de</strong>r auf sohxvi<br />

* getan gut als von <strong>de</strong>m herren hat. | wirt ein vrtail ver- § 8.<br />

worfen vmbe lehen daz <strong>de</strong>s herren eigen ist. man sol si<br />

vur daz reich ziehen wan <strong>de</strong>r chunich ze Richter erchorn<br />

ist vber isleiches mannes hals, vnd vber eigen vnd vber<br />

lehen. dar vmbe so hat lantrecht vnd lehen recht beginnet<br />

an im. wan <strong>de</strong>r herschilt an im beginnet.<br />

224. Pen selben dienst ist auch ein man ze tun von seinem<br />

eigen vnd phlichtich ze tun seinem herren. ob er daz von<br />

im zelehen hat. daz er im ist phlichtich ze tun. von <strong>de</strong>s<br />

reiches gute. Solt man vor <strong>de</strong>m chunige lehen vnd aigen<br />

niht beschai<strong>de</strong>n so müst dhein man vrtail vin<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r. <strong>de</strong>r<br />

mit eigene belehent ist vber <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s reiches gut ze<br />

lehenreht hat. noch iener vber disen.<br />

^25.<br />

< 2£Tirt ein vrteil verworfen vmbe eines mannes sache <strong>de</strong>m § 9.<br />

"^zelehenreht getaidinget ist. vnd hat er zwaier han<strong>de</strong><br />

gut o<strong>de</strong>r dreier han<strong>de</strong>. an swelhen oberm herren <strong>de</strong>r merer


tail seines gutes begreiffet. vor <strong>de</strong>m sol man beschei<strong>de</strong>n<br />

die verschul<strong>de</strong> vrtaile. «Prrent daz die gepun<strong>de</strong>n tage daz § 10.<br />

die vrteil niht beschei<strong>de</strong>n eilmag wer<strong>de</strong>n inner seiner rech-<br />

ter zeit, so die gepun<strong>de</strong>n tage erste en<strong>de</strong>nt. danne | vber<br />

sechs wochen sol man die vrtail wi<strong>de</strong>r pringen.<br />

ixxvii l<br />

— 182 —<br />

Ss. Lhr.<br />

226. 3Terwirfet ein man ein vrteil vnd vollchumt er <strong>de</strong>s niht § U-<br />

mit rechte er müz dar vmbe gepüzzen <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r die<br />

vrteil vant. vnd allen <strong>de</strong>n die <strong>de</strong>r vrteil habent gevolget.<br />

er enhabe gespraeches gert vor <strong>de</strong>r volge. <strong>de</strong>r herre gewinnet<br />

aber nur ein gewette dar an. wan ez ist niht reht<br />

daz man einem manne vmbe ein sache. zwai o<strong>de</strong>r drev<br />

gewette an gewinne.<br />

22?. $wer so einem manne <strong>de</strong>n tri<strong>de</strong> prichet in chirchen o<strong>de</strong>r § * 2 -<br />

in chirchhoven. o<strong>de</strong>r an allen steten die mit panne begriffen<br />

sint. <strong>de</strong>r müz zwir wetten vmbe die eine sache. <strong>de</strong>m wertleihem<br />

vnd <strong>de</strong>m geistleichem gerichte vnd ienem an <strong>de</strong>m<br />

<strong>de</strong>r vri<strong>de</strong> geprochen ist. <strong>de</strong>r selbe gewinnet da mit niht<br />

wan ein püzze wan <strong>de</strong>r müz ein rechte gewer geloben daz<br />

228. er die sache niht mere vo<strong>de</strong>r. ÜPb zwei dörfer vmbe einen 70.<br />

marche sich zweient. daz naechste dorf. daz da bei leit<br />

sullen si beschei<strong>de</strong>n mit gezeage. swelhes ir [ein] <strong>de</strong>r<br />

gezeuch mer hat die behalten zweiuelt man aber in <strong>de</strong>n<br />

gezeugen. daz man si niht beschei<strong>de</strong>n mag. so beschei<strong>de</strong><br />

Ixxvii - man si als hie vor gesprochen | ist in lantrechte.<br />

229. Chiles daz hie vor gere<strong>de</strong>t ist. daz ist von gemainem 71|§<br />

^lehenrechte gere<strong>de</strong>t, vnd etwa von lantrechte. noch sol<br />

ich ew drei lehenunge beschai<strong>de</strong>n vnd sagen waz si zweit<br />

von gemainem lehenreht.<br />

230. ^i wer gerichte zelehen hat. von <strong>de</strong>m chunige daz mag § ~-<br />

k^niht chomen an die vier<strong>de</strong> hant. an schiltestüm alain.<br />

durch daz dhein grave dingen enmag ane belehenten<br />

schul thaitzen.<br />

231. /Tfö z en m a g «iüch nieman dhein gerichte leihen daz im § •'•<br />

^^gelihen ist. ez ensei ein sun<strong>de</strong>rleiche gerichte daz in<br />

sein gerichte höret, als graueschaft tut in die march. vnd<br />

an<strong>de</strong>r vanelehen. daz sol er wol verleihen vnd ensol ez


— 183 —<br />

Ss. Ihr.<br />

mit rechte niht ledich behalten vber ein iar also enmütte<br />

<strong>de</strong>r chunich dhein vanlehen.<br />

Wenne man enmuge an ein richte dhein lehenrecht § 4.<br />

maine haben, daz gedinge mag man aber dar an<br />

leihen als an einem an<strong>de</strong>rm lehen.<br />

233. ^twenne <strong>de</strong>r'chunich in die aechte getan hat. <strong>de</strong>r enmag § 5.<br />

«*niht richten mit rechte noch swem sein gerichte verteilt<br />

ist. die weil er sich auz <strong>de</strong>r aechte nicht gezogen hat noch<br />

ixxvü 3 nieman auf | <strong>de</strong>n daz gerichte erstirbet. die weil er daz<br />

niht enphangen hat ez ennem im ehaft not. daz er <strong>de</strong>s<br />

niht enphahen muge. swenne er ze seinen iaren ehomen<br />

ist. so sol er ez enphahen.<br />

234. fo» wer s0 ei S en ze lehen hat. da enist dhein volge an. § 6.<br />

k^doch gat die lehenunge an die siben<strong>de</strong>n hant. also<br />

an<strong>de</strong>r lehen daz <strong>de</strong>s reiches gilt ist. <strong>de</strong>r dheines mag <strong>de</strong>m<br />

an<strong>de</strong>rn volgen noch lehenrechte weigern, an <strong>de</strong>m gute an<br />

<strong>de</strong>n obristen herren <strong>de</strong>s eigen ez ist. JPer selbe herre <strong>de</strong>r<br />

daz gut leihet müz daz auch wol wi<strong>de</strong>r nemen ob ers<br />

bedarf, daz er daz <strong>de</strong>m manne erstatte mit geleichem<br />

Wechsel, an <strong>de</strong>s reiches gute.<br />

235. /ff\b eigen <strong>de</strong>s reiches gut wirt. also daz ez in daz reiche § 7.<br />

^•^erstirbet. o<strong>de</strong>r daz man daz in ein gotes hauz geit.<br />

<strong>de</strong>r man <strong>de</strong>r daz lehen hat mag man von <strong>de</strong>r volge niht<br />

weisen.<br />

236. jfn burchlehen ist gedinge vnd gewette als an an<strong>de</strong>rm § 8.<br />

lehen. purchlehen enmag dhein purger leihen, leihet § 9.<br />

aber <strong>de</strong>r purger sein purchlehen einem an<strong>de</strong>rn, swenne daz<br />

<strong>de</strong>r herre ervraischet. <strong>de</strong>r mag im wol mit vrtail gepieten<br />

( txvii * daz er sein purchlehen ! in sechs wochen wi<strong>de</strong>r neme entüt<br />

er <strong>de</strong>s niht. er mag im mit vrtail wol an gewinnen.<br />

233\ Würbet <strong>de</strong>r purger. e. ditz geschehe vnd hat <strong>de</strong>r belehent<br />

man daz gut in seiner lehens gewer an reht wi<strong>de</strong>r spräche<br />

her pracht. er volget seinem gute seiner iarzal au <strong>de</strong>n<br />

obern herren. ist daz daz er ez gezeugen mag als lehen<br />

reht ist. Swern müz auch <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>r daz er dhein <strong>de</strong>s<br />

herren purch lehen dar an weste do er daz enphiench.


— 184 —<br />

Ss. Lhr.<br />

238. Ipjei' herre mag auch seiner manne lehen niht aufgegeben. § 10.<br />

^vnd ze purchlehen enphahen. tut er aber daz mit rechte,<br />

so sinnen si an <strong>de</strong>n obern herren <strong>de</strong>r lehenunge. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r<br />

weisunge an <strong>de</strong>n man <strong>de</strong>r in lehenrechte mit <strong>de</strong>m gute<br />

getün muge.<br />

230- ^^tirbet ein man die weil sein weip treit. vnd ist daz §ü.<br />

/^JHgedinge an seinem gute verlihen. iener <strong>de</strong>m daz gedinge<br />

gelihen ist dar an. Der sol besitzen mit <strong>de</strong>m<br />

gute, vntz an die zeit, daz daz weip einen sun gewinnet.<br />

<strong>de</strong>r sun enveiTet doch nieme dhein gedinge ern wer<strong>de</strong> leben-<br />

240- tich geporn. vnd lebe nach <strong>de</strong>s vater to<strong>de</strong>. *J Verleihet § 12.<br />

ein herre ein purch gantz. o<strong>de</strong>r leihet er si seinem vnge-<br />

Ixxvüi l nozze. die purger sint nicht phlichtich ze voll gen an ienen<br />

mit ir purchlehen si sullen daz behalten von <strong>de</strong>m si daz<br />

habent vur ir recht lehen. o<strong>de</strong>r si sullen da mit volgen<br />

an <strong>de</strong>n <strong>de</strong>m er ez gelazzen hete vur ein reht lehen vnd ir<br />

gepawe auf <strong>de</strong>r purch sol man in gelten ob si nicht beleiben<br />

wellen.<br />

241- Qi ne purchlehen ist ane velt an gew.ette <strong>de</strong>s herren vnd § 13 C<br />

242- gedinge als an an<strong>de</strong>rm lehen. Leihet ein purger sein § 14-<br />

purchlehen einem manne zelehen. er enchan ez im lehen<br />

recht nicht geprechen. <strong>de</strong>r volge mangelt er aber dar an.<br />

ez enchom als hie vor gere<strong>de</strong>t ist.<br />

243* P er man v olget purchlehen vnd beerbet seinen sun damite § '<br />

als si pai<strong>de</strong> purch vnd purchlehen eigen <strong>de</strong>s herren <strong>de</strong>r<br />

daz im gelihen hat o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r.<br />

244* S>wer aber pürge vnd purgaer hat stirbet er <strong>de</strong>v weil seiner § '<br />

chin<strong>de</strong>r o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r sein erben ze lehenrecht o<strong>de</strong>r ze lantrecht<br />

vmbetailent sint mit <strong>de</strong>r purch die sint phlichtich in<br />

allen ze swern triwe vnd holt ze wesen. also purger seinem<br />

herren wesen sullen si sein weip o<strong>de</strong>r man. vnd ir purch<br />

in ze behalten wi<strong>de</strong>r aller maenchleichen nach purger recht,<br />

ditz sol tun ir isleiher die weil er sein | purger wesen wil<br />

er sein purchlehen endarf er aber niht mere danne von ir<br />

einem enphahen.


— 185 —<br />

Ss. Ihr.<br />

245. 1^on <strong>de</strong>s reiches gute müz man wol purchlehen leihen alsi § 17.<br />

<strong>de</strong>v eigen von purchlehen ist er niht phlichtich seinem § 18.<br />

herren ze dienen, we<strong>de</strong>r hofhart noch hervart auf <strong>de</strong>r purch<br />

sol er wonen. vnd sol si wereu ob si <strong>de</strong>s bedarf, vnd sol<br />

seinem herren vrteil vin<strong>de</strong>n ze purchrechte.<br />

246.<br />

/ *Wurchrecht enmag <strong>de</strong>r herre • niht haben, wan auf sei- § 19.<br />

Inen purgen vrteil vin<strong>de</strong>n. vnd gezeuch wesen dar<br />

chumt auch nieman ern habe purchlehen von <strong>de</strong>m<br />

herren.<br />

243'. (gjucli enmag nieman von purchlehen noch vrteile vin<strong>de</strong>n<br />

noch gezeuch wesen. vber <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r reht lehen hat noch<br />

iener vber diesen.<br />

*48. 4k|on isleihem an<strong>de</strong>rm lehen. an purchlehen müz ein man § 20.<br />

'•^vrteil vin<strong>de</strong>n vber <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn, vnd gezeuch wesen. <strong>de</strong>r<br />

an <strong>de</strong>m herschilt volchomen ist. an auf vürsten die vanelehen<br />

hant.<br />

249. ij'LW vürste mag aber wol vrteil vin<strong>de</strong>n vnd gezeug wesen<br />

isleichen man <strong>de</strong>s reiches, forste haizzet dar § 21.<br />

vmbe fürste <strong>de</strong>s reiches, daz sein van lehen da er forste<br />

von wesen sol vnd nieman vor im enphahen sol. Swenne<br />

daz vor im ein an<strong>de</strong>r enphahet <strong>de</strong>r daz im leihet | so en<br />

ist er <strong>de</strong>r vor<strong>de</strong>riste an <strong>de</strong>r lehenunge niht. dar vmbe en<br />

mag er von <strong>de</strong>m lehen dhein vürste wesen. *| «wer so<br />

vane lehen hat vnd fürste ist <strong>de</strong>r ensol dheinen laien ze<br />

herren haben an <strong>de</strong>n chunich o<strong>de</strong>r er ist niht fürste.<br />

251.


— 186 -<br />

Ss. Lhr.<br />

darf er benennen an seinen taidingen wan swa <strong>de</strong>r chunich<br />

offenbar taegeleiche hat. da ist <strong>de</strong>r hof. Jn gepun<strong>de</strong>n<br />

tagen vnd in allen steten an in chirchen müz <strong>de</strong>r chunich<br />

254. sein lehenrecht wol haben, jpev purchtor sullen offen sein<br />

ixxviii x da <strong>de</strong>r herre ze purchrechte inne taidinget. j *| Jn beslozzen<br />

wen<strong>de</strong>n vnd vn<strong>de</strong>r dache endarf nieman vrteil vin<strong>de</strong>n.<br />

vmbe lehen recht.<br />

255. Nicht wan vmb drei sache enmag <strong>de</strong>r herre getaidingen § 2<br />

seinem purger. ob er sich vertriwet gegen im o<strong>de</strong>r ob er<br />

die purch da er purger ist. aswich tut. o<strong>de</strong>r ob ein purger<br />

256. auf <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn chlaget vmbe purchlehen. *J Ob <strong>de</strong>r herre § 3.<br />

seinem purger taegedinget ze purchrechte vmbe dise schul<strong>de</strong>.<br />

er selbe o<strong>de</strong>r sein pote sol im chun<strong>de</strong>n daz taiding im<br />

selben o<strong>de</strong>r in seinem hof. daz daz zwen seiner purger an<br />

hören, so sol er im volgen. mit purchrechte sun<strong>de</strong>r<br />

beschei<strong>de</strong>nen tagen, als daz lehenreht hie vor leret.<br />

25 %• j Vertäuet aver <strong>de</strong>r herre seinem purger sein purchlehen § 1<br />

daz sol er inner sechs wochen auz ziehen, o<strong>de</strong>r man verteil<br />

im alle an spräche dar ane.<br />

258. 9fst ein purger von <strong>de</strong>r purch mit gesin<strong>de</strong> gevarn. vnd § 5.<br />

gepeut im <strong>de</strong>r herre. wi<strong>de</strong>r auf ze varn vnd wirt im<br />

selben daz gechün<strong>de</strong>t in seinem hof. daz ez zwen seiner<br />

' purger an hörent. vert er nicht wi<strong>de</strong>r inner sechs wochen<br />

auf daz hauz. man verteil im sein purchlehen ez enwen<strong>de</strong><br />

ehaft not. *J Chumet <strong>de</strong>r purger auf die purch inner<br />

Ixxviiii' sechs wochen vnd beleibet er ein nacht darj auf man mag<br />

im niht verteilen [wi<strong>de</strong>r dar auf] sein purchlehen. pringet<br />

aber <strong>de</strong>r herre in mit vrtail wi<strong>de</strong>r dar auf. so enmag er<br />

250- niht abgevarn mit gesin<strong>de</strong> an <strong>de</strong>s herren vrlaub. " Kecht- § fliehen<br />

vnd purchlehen mag ein man mit einer lehenunge<br />

26O- enphahen. daz er pai<strong>de</strong>r lehenunge gezeuch habe. ^J Wirt § 7-<br />

ein purch mit gewalte geprochen vmb vngerichte. da <strong>de</strong>r<br />

purger vnschuldich an ist. ern sol seines purchlehens dar<br />

vmbe niht mangeln, sein purchlehen sei auch die weil sein<br />

rechtlehen also lange vntz <strong>de</strong>v purch wi<strong>de</strong>r wer<strong>de</strong> gepawen<br />

mit mauren o<strong>de</strong>r mit planchen. also verre daz man<br />

si mit einem tore beschütten muge. doch enmag man


— 187 —<br />

Ss. Ihr.<br />

pawen <strong>de</strong>v mit vrteil geprochen wirt. an <strong>de</strong>s chuniges<br />

261. vrlaup. ^ Ob ein purch vnd ein purchlehen niht in einen § 8.<br />

gewalt horent vnd nach <strong>de</strong>s herren to<strong>de</strong> sun<strong>de</strong>rleichen<br />

ledich wer<strong>de</strong>nt. vnd daz purchlehen gezweiet wirt von <strong>de</strong>r<br />

purch. die purger volgen ir purchlehen dar. dar ez höret,<br />

wan daz ist ir recht lehen. si sint <strong>de</strong>r purchsaezze dar<br />

abe ledich. *f Ob <strong>de</strong>r herre seinem purger sein purch- § !).<br />

lehen. sei sein rechtlehen. sun<strong>de</strong>r sein hof auf <strong>de</strong>r purch<br />

vnd volge damit an j <strong>de</strong>n obern herren. als hie vor<br />

gesprochen ist. vnd sein gepawe sol man im gelten.<br />

fl[ Nieman enmag rechtlehen auf einer purch bere<strong>de</strong>n, da § 10.<br />

<strong>de</strong>r herre torwaertel. vnd wachter Bechostet.<br />

263. J^erleihet ein herre ein gut. da die zinsgelten zu geporn 73, § i.<br />

'»-'sint. o<strong>de</strong>r sich in daz zins gechaufFet hant. vnd etwaz<br />

dienest dar ab sint phlichticli zetünen. <strong>de</strong>n dienest mag<br />

<strong>de</strong>r herre ledich behalten ob er daz auz beschei<strong>de</strong>t swenne<br />

264. er daz gut verleihet. {J Jst aber ein frei gut. da nieman § 2.<br />

zins recht an hat. noch dazu niht geporn ist. vnd bestaetet<br />

er daz gut einem gaste, vo<strong>de</strong>rt <strong>de</strong>n ieman dienst an. o<strong>de</strong>r<br />

pet. o<strong>de</strong>r ze herberge man tut im vnreeht. wan er ist niht<br />

phlichticli ze tunn da von wan als er wi<strong>de</strong>r seinen herren<br />

bedinget hat gerichte sol aver er da von suchen vnd seine<br />

265. reht. fl[ Hat ein man gut in gwer. sun<strong>de</strong>r lehenunge 74, § 1<br />

von vormuntschaft seines weibes. o<strong>de</strong>r chin<strong>de</strong>s. o<strong>de</strong>r lat<br />

ein man seinem prü<strong>de</strong>r sein gut in sein gewer an <strong>de</strong>s<br />

herren willen, vnd ane sein vormuntschaft stirbet <strong>de</strong>r belehent<br />

man die weil iener alsogetan gwer dar an hat vnd<br />

* sprächet dar an j lehen. <strong>de</strong>s enmag er alleine auf die heiligen<br />

niht behalten, er müz ez gezeugen ob ienem <strong>de</strong>r daz<br />

gedinge dar an hete o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>m daz ledich wirt<br />

pevtet daz ze gezeugen. daz sein man daz gut in seiner<br />

lehens gewer hete vntz an seinen tot. *| Lehens- gewer § 2.<br />

müz man gezeugen mit sechs mannen <strong>de</strong>s herren. ^J Sein<br />

blozze gwer gezeuget ein man selbe siben<strong>de</strong> mit vnbescholten<br />

levten an ir recht swer si sein.<br />

/ff? s * st 8 ut ^az em man c ' el fr° wen fr eunt "' gut m^ fr 75, § 1.<br />

durch daz ob ir herren stirbet. vnd <strong>de</strong>v


— 188 —<br />

Ss.' Ihr.<br />

frowe dar niht gevolgen mag. durch daz si <strong>de</strong>s herschiltes<br />

mangelt, daz <strong>de</strong>r man volget seinem gute, nach seinem<br />

rechte, wan <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n herschilt hat. ^J Swelch ir diser zweir<br />

<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn verlehent hat. <strong>de</strong>r hat lehenrecht an <strong>de</strong>m gute<br />

gegen <strong>de</strong>m herren <strong>de</strong>r daz in gelihen hat. hat ez aber <strong>de</strong>r<br />

man zu <strong>de</strong>r frowen enphangen. vnd an<strong>de</strong>rs niht. Wan<br />

nach <strong>de</strong>r frowen to<strong>de</strong>. ern hat niht rechtes dar an. ob<br />

26?. ditz chumt an einen an<strong>de</strong>rn herren. ^ Leihet <strong>de</strong>r herre § 2.<br />

ixxv'mi * in pai<strong>de</strong>n als er zerecht sol. wan si pai<strong>de</strong>v an lehen j recht<br />

dar an habent. so habent si daz von <strong>de</strong>m herren als si<br />

ez von <strong>de</strong>m herren habent. versprichet aber <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>r<br />

frowen volge. vnd leihet er daz <strong>de</strong>m manne alaine. <strong>de</strong>r<br />

hat ein volles lehenrecht an <strong>de</strong>m gute ze leihen mit <strong>de</strong>r<br />

frowen willen, durch daz si in <strong>de</strong>r gwer sitzet, vnd mag<br />

er ez erben auf sein chint.<br />

268. ^sprichet ein herre einer frowen gut an. daz si in gwer § 3.<br />

k^nat. o<strong>de</strong>r iement <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s herschiltes mangelt, vnd seit<br />

ez im <strong>de</strong>r herre ledich von eines seines mannes to<strong>de</strong>. o<strong>de</strong>r<br />

seit ez <strong>de</strong>v frowe von einem an<strong>de</strong>rn <strong>de</strong>r noch lebet, gewert<br />

si <strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>s gutes als lehen recht ist. <strong>de</strong>v frowe behaltet<br />

daz gut.<br />

260. Wi er man ma £ w °l pfen<strong>de</strong>n seinen herren vmbe schul<strong>de</strong>. 76, § '<br />

^vnd vor gerichte bechlagen. da er im rechtes vmbe<br />

geweigert hat vor seinen mannen, vnd er <strong>de</strong>s gezeuch hat.<br />

2*50. jÖaubet aber <strong>de</strong>r herre seinen man er muz daz wol offen § 2.<br />

^ vnd isleich vngerichte chlagen vor seinem lantrichter.<br />

vnd mag sich sein wol weren. vnd endarf im dar vmbe<br />

sein gut niht lazzen ob er <strong>de</strong>n herren vor seinen mannen<br />

Lücke, als verre bechlaget hat. || vnd wi<strong>de</strong>r recht strebent die 78, §•*•<br />

xxx<br />

wer<strong>de</strong>nt disem püche gram, wan in ist leit daz die rechtichait<br />

immer ge offent wirt.<br />

Jl^Wenne ein herre taidinget seinem manne ze lehen- 79, §'<br />

recht, vnd seinen mannen gepeutet mit vrteil da zu.<br />

ze chomen inner <strong>de</strong>n taidingen enmag er dhein taidinge<br />

auf gelegen daz er in gepieten muge ze suchen mag auch<br />

dhein an<strong>de</strong>r ir herre taidingen inner <strong>de</strong>m taidinge. wan si


— 189 —<br />

Ss. L<br />

in <strong>de</strong>s reiches dienest sint. die weil si ir herren lehen<br />

rechtes haben sullen von <strong>de</strong>s reiches halben von ir gute<br />

ditz müzzen si aber auf <strong>de</strong>n heiligen swern si selbe o<strong>de</strong>r<br />

350. ir poten. *| Wirt aber <strong>de</strong>s reiches hervart. o<strong>de</strong>r hofvart § 2.<br />

mit vrteil auf geleget, vnd wirt si mit vrteil gepoten<br />

zerehter zeit, <strong>de</strong>m sein herre zelehenreht getaidinget hat.<br />

er ist <strong>de</strong>s taidinges ledich. wan ez im <strong>de</strong>s reiches not<br />

benimet. daz <strong>de</strong>v not beschei<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>, zu <strong>de</strong>s lehenrechte<br />

als recht ist.<br />

ixxx<br />

Outrechtes enmag aber <strong>de</strong>r man mit <strong>de</strong>s reiches dienst § 3.<br />

,-niht ledich wer<strong>de</strong>n, wan er müz lantreht dulten vbev<br />

er<br />

* n ^es re^c^ies dienst ist. eöwer an 80, § 1.<br />

<strong>de</strong>n obern herren seiner lehenunge o<strong>de</strong>r weisunge mit seinem<br />

gut savmet. weiset er in danne an seinen herren so<br />

daz <strong>de</strong>r man erste ervert inner <strong>de</strong>r iarzal daz er volgen<br />

sol. so sol er die weisunge wi<strong>de</strong>r sprechen vor <strong>de</strong>m obern<br />

herren. wil <strong>de</strong>r herre er müz ze hant sagen war vmbe er<br />

nicht volgen sülle wil er aber er mag im taidinge vüren<br />

seinen manne, ze einem male vnd nicht mere. da enwer<strong>de</strong><br />

vrteil gewi<strong>de</strong>rt, o<strong>de</strong>r vrteil mit rechter vrist gewunnen so<br />

müz <strong>de</strong>r man sagen we<strong>de</strong>r er die weisunge verspreche mit<br />

<strong>de</strong>r ergern gepurt. o<strong>de</strong>r mit manschaft. da sich Jener mit<br />

geni<strong>de</strong>rt habe, so müz er volgen an ienen o<strong>de</strong>r er müz § 2.<br />

die vrteil wi<strong>de</strong>r werfen.<br />

J£ m(iet man ze rechte er habe recht re<strong>de</strong> <strong>de</strong>s er mit ge-<br />

^zeuge vol chomen. hat er die weisunge versprochen mit<br />

<strong>de</strong>r ergern gepurte daz müz er gezeugen selbe siben<strong>de</strong><br />

vnbescholtener laeute an ir recht swie si sein. Hat er die<br />

weisunge versprochen mit manschaft da er sich mit geni<strong>de</strong>rt<br />

hat. <strong>de</strong>r an <strong>de</strong>m manne weiset o<strong>de</strong>r sein vater | o<strong>de</strong>r<br />

sein alter vater. daz müz er gezeugen selbe dritte so getaner<br />

laeute die zu <strong>de</strong>m herschilt geborn sein, si sein <strong>de</strong>s<br />

herren man o<strong>de</strong>r niht. sint si <strong>de</strong>s herren man. <strong>de</strong>r herre<br />

sol si phlichtigen zu <strong>de</strong>m gezeugen bei seinen hul<strong>de</strong>n. sint<br />

si sein man niht. si müzzen ienen bei gcstan. an <strong>de</strong>m<br />

«ezeuge mit ir ai<strong>de</strong>. daz <strong>de</strong>r herre an <strong>de</strong>m manne in weiset,<br />

seines erern herren genoz an <strong>de</strong>m herschilt niht ensei.


— 190 —<br />

Ss. Lhr.<br />

283. flj^llumet iener vur an <strong>de</strong>n gezeuch gat. vnd pevtet er § 3.<br />

sein vnschul<strong>de</strong> da vur ze tünen. ern mag <strong>de</strong>s mannes<br />

gezeuch mit seiner vnschul<strong>de</strong> niht geprechen. pevtet er ze<br />

hant seinen gezeuch dar zu. daz er seines erern herren<br />

genoz wol sei. an <strong>de</strong>r gepurt. vnd an <strong>de</strong>m herschilte. er<br />

enmag mit seinem gezeuge ienes gezeuch niht verlegen.<br />

Vi an <strong>de</strong>r man müz paz sich selben vnd sein gut. <strong>de</strong>m<br />

herren mit gezeuge enprechen. danne <strong>de</strong>r herre müzze in<br />

vnd sein gut vn<strong>de</strong>r sich ziehen mit seinem gezeuge.<br />

284. |l|/Wer mit vrteil an gezeuch seines herren gezeuch ver- § 4.<br />

ixvx* ''^^^leget. <strong>de</strong>n müz <strong>de</strong>r herre | wol weisen an<strong>de</strong>rstunt.<br />

285. ^twer die weisunge mit gezeuge aver verleit <strong>de</strong>n enniüz<br />

k^<strong>de</strong>r herre nin<strong>de</strong>r weisen, vnd müz ez im selben leihen,<br />

wan <strong>de</strong>r man ist niht phlichtich ze gezeugen diclier <strong>de</strong>nne<br />

einest vmb ein gut gegen seinen Herren. AmelV.


VERGLEICHUNGSTAFELN.<br />

DAS LANDRECHT<br />

nach Ordnung und Eintheilung <strong>de</strong>s <strong>Deutschenspiegel</strong><br />

verglichen mit <strong>de</strong>m Sachsenspiegel und Schwabenspiegel.<br />

Für <strong>de</strong>n Sachsenspiegel sind berücksichtigt die Vulgata ("F), die<br />

Quedlinburger (Q) und die Mainzer Hs. (J); alle drei nach <strong>de</strong>r<br />

Ausgabe Homeyers. Für <strong>de</strong>n Schwabenspiegel die Freiburger<br />

Hs. CF)'i dann die Ausgaben Lassbergs (L) und Wackernagels<br />

(W_); die Zahlen <strong>de</strong>r Kapitel, welche <strong>de</strong>n Grundtextcn <strong>de</strong>rselben, <strong>de</strong>r<br />

Lassbergischen (Züricher) und <strong>de</strong>r Ambras er II s., ganz fehlen<br />

o<strong>de</strong>r in ihnen nach Massgabe von F eine von <strong>de</strong>r ursprünglichen abweichen<strong>de</strong><br />

Stellung einnehmen, sind durch kleinere Schrift bemerklich<br />

gemacht. Weiter die Senkenbergische Ausgabe (S). — Das Fortlaufen<br />

<strong>de</strong>r Kapitel ist durch Striche, das Fehlen <strong>de</strong>rselben durch Punkte<br />

bezeichnet; leerem Baume entsprechen Lücken <strong>de</strong>r Hs.<br />

Sachsenspiegel<br />

V<br />

Praef. rh.<br />

Prolog.<br />

Text. Prol.<br />

I, 1<br />

2 8 1<br />

§ 2-4<br />

•<br />

Q<br />

Prf. Prf.<br />

Prl. Prl.<br />

T.Pr. T.Pr.<br />

1 1<br />

2<br />

_<br />

J ._<br />

•<br />

J<br />

2<br />

•<br />

Dsp.<br />

Prf.<br />

Prl.<br />

—<br />

1<br />

2<br />

34<br />

•<br />

F<br />

Schwabenspiegel<br />

L W<br />

t<br />

Vr. c 1<br />

— —<br />

—d.e —<br />

— f —<br />

_ g —<br />

— h 234 la<br />

—<br />

lb —<br />

S<br />

Vr. § 19. 20.<br />

— § 15—18<br />

— § 21—24<br />

1 § 1-3<br />

- § 4<br />

49<br />

395 § 1. 2<br />

— § 3—5<br />

5


192<br />

§ 1<br />

§ 2<br />

§ 3. 4<br />

§ 5<br />

in, 29§ 2<br />

i, 23<br />

24<br />

25 § 2. 3<br />

22 S 3<br />

u,<br />

5<br />

6<br />

#<br />

#<br />

7<br />

8<br />

16<br />

.<br />

17<br />

19 § 2<br />

20 § 1.<br />

§ 8<br />

21 § 1<br />

—<br />

§ 2<br />

——<br />

22<br />

m<br />

V<br />

I, 3 § 1.<br />

§ 3<br />

§ 1<br />

§ 2<br />

§ 3<br />

§ 1.<br />

—<br />

8 4<br />

§ 1.<br />

§ 1<br />

§2<br />

§ 1<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

i, 25 § 4 *<br />

27 § 2<br />

28<br />

•<br />

Q Dsp. F L<br />

3 3 5 2<br />

4 4 6 3<br />

567<br />

5 7 4<br />

6 8<br />

5 a<br />

8<br />

7 9 9 5b<br />

— — 10<br />

5 c<br />

11 6<br />

7<br />

12 8<br />

13 9<br />

— 14 10<br />

— 10 15 Ha<br />

—8 11 — llb<br />

12 16 12<br />

— —<br />

17 13<br />

— 18*) 14<br />

19*) 1 15<br />

20 2 16<br />

10 14 21 3 17<br />

11 15 22 4 18<br />

12 16<br />

—<br />

— — 23 5 19<br />

—— — 20<br />

17 24 6897 21 23<br />

—<br />

24<br />

25 22<br />

13 18 26 10 25 a<br />

19 _<br />

14 20 27 25 b<br />

15 — 28 ; 11<br />

125 233 —<br />

26<br />

15 21<br />

;<br />

16 — 29 a<br />

17 22 | 29 b 12 27<br />

68 118 —<br />

• 29 c 13<br />

17 22 i 30 14 28<br />

23 131 15 29<br />

18 — 32 a 16 30<br />

• • ;! • 17 31<br />

T |<br />

W<br />

5<br />

6<br />

—<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

—<br />

11<br />

12<br />

—<br />

13<br />

14<br />

15<br />

16<br />

17<br />

18 19<br />

20<br />

21 23<br />

24<br />

22<br />

25<br />

——<br />

26<br />

-<br />

__<br />

—<br />

27<br />

—<br />

28<br />

—<br />

29<br />

30<br />

8<br />

256 § 1-5<br />

§ 6-16<br />

259<br />

258 3. 4<br />

5-7<br />

260<br />

261<br />

331 1-7<br />

1-15<br />

§ 1-5<br />

262<br />

263<br />

264<br />

"265<br />

397<br />

78<br />

266<br />

257<br />

§<br />

§<br />

§<br />

§<br />

n. 257<br />

398<br />

301 §<br />

302 §<br />

308<br />

303<br />

304<br />

311<br />

267<br />

§<br />

270<br />

§<br />

271 §<br />

§<br />

272<br />

273<br />

274<br />

275<br />

§<br />

1. 2<br />

3. 4<br />

1<br />

2. 3<br />

1-4<br />

1-7<br />

8—14<br />

1<br />

2-8<br />

1. 2<br />

3-8<br />

9-15<br />

1<br />

2<br />

3-5<br />

6—13<br />

1-5 .<br />

6-H<br />

*) S. 42 ist in <strong>de</strong>r Itanilrcrgleichmig 18. 10 statt 1!>. 20 zu setzen.


— 193 —<br />

V<br />

1,29<br />

30<br />

31 § 1<br />

32.<br />

33<br />

34 1<br />

§ 3<br />

36<br />

37<br />

38 1<br />

2<br />

3<br />

39<br />

40<br />

41<br />

42 § 2 52 21<br />

42 §<br />

44<br />

45 1<br />

FicUev, Spiegel etc.<br />

"Q<br />

19<br />

20<br />

21<br />

—<br />

22<br />

—<br />

—<br />

23<br />

—<br />

24<br />

25<br />

32<br />

25<br />

27<br />

28<br />

i:<br />

j<br />

24<br />

25<br />

26<br />

27<br />

28<br />

30<br />

31<br />

32<br />

.<br />

33<br />

34<br />

— 35<br />

36<br />

48<br />

36<br />

37<br />

39<br />

Dsp.<br />

32 b<br />

33<br />

34<br />

35<br />

36<br />

37<br />

38<br />

39<br />

—<br />

40<br />

41a<br />

41b<br />

42<br />

#<br />

43<br />

44<br />

45<br />

46<br />

47<br />

48<br />

—<br />

49<br />

i<br />

—<br />

50<br />

51<br />

52<br />

53<br />

54 55<br />

._<br />

56<br />

57<br />

58<br />

59 a<br />

59 b<br />

—<br />

60<br />

61<br />

—_<br />

F<br />

18<br />

19<br />

20<br />

21<br />

22<br />

23<br />

24<br />

25<br />

—<br />

26<br />

27<br />

—28<br />

29<br />

30<br />

31<br />

32<br />

33<br />

34<br />

35<br />

—<br />

36<br />

37<br />

38<br />

39 40<br />

41<br />

42<br />

43<br />

44<br />

45<br />

46<br />

47<br />

48<br />

49<br />

—50<br />

5t<br />

52<br />

153<br />

L<br />

32<br />

33<br />

34<br />

35<br />

36<br />

37<br />

38<br />

39<br />

—<br />

40<br />

.<br />

41<br />

42<br />

43<br />

44a<br />

44b<br />

45<br />

46<br />

47<br />

48 49<br />

50<br />

51<br />

52<br />

53<br />

54<br />

55<br />

56<br />

57<br />

58<br />

59<br />

60<br />

61<br />

62<br />

63<br />

U<br />

65 66<br />

67 a<br />

67 b<br />

68 a<br />

68 b<br />

68 c<br />

69<br />

W<br />

31<br />

32<br />

33<br />

34<br />

35<br />

36<br />

—<br />

37<br />

38<br />

39<br />

—<br />

40<br />

—<br />

41<br />

—<br />

42<br />

33ü<br />

43<br />

44<br />

—<br />

45<br />

46<br />

47<br />

48<br />

49 50<br />

—<br />

51<br />

52<br />

53<br />

54<br />

—<br />

—<br />

——55<br />

—<br />

—<br />

56<br />

57<br />

—<br />

S<br />

276<br />

405<br />

277<br />

248<br />

305<br />

306<br />

279<br />

310 8<br />

- §<br />

280<br />

415 §<br />

- §<br />

163 §<br />

- §<br />

6<br />

7<br />

179 §<br />

47<br />

376<br />

210<br />

138<br />

327 §<br />

— 8<br />

384 8<br />

329<br />

385<br />

386<br />

269<br />

n. 269<br />

— §<br />

282<br />

319 §<br />

- §<br />

320 §<br />

322 §<br />

— §<br />

323<br />

324<br />

328 8<br />

— §<br />

63 64 8<br />

— §<br />

65 §<br />

1—5<br />

6. 7<br />

1<br />

2-4<br />

1-18<br />

19-24<br />

1—7<br />

1—5<br />

6. 7<br />

l<br />

§ 1. 4<br />

5. 6<br />

1—10<br />

11-14<br />

1—3<br />

4. 5<br />

§ 6-13<br />

1—7<br />

8—11<br />

l<br />

2-5<br />

1-4<br />

5-8<br />

1—4


— 194 —<br />

V<br />

I, .<br />

45 § 2<br />

46<br />

47<br />

l<br />

48 § 1<br />

§ 2<br />

11,14§<br />

1<br />

1,48 3<br />

51 § 1<br />

§ 2<br />

§ 3<br />

§ 4. 5<br />

52 1<br />

§ 2<br />

53 § 12<br />

3<br />

4<br />

54 § 12<br />

§ 3<br />

4<br />

55 § 1<br />

55 § 2<br />

56<br />

59 § 1<br />

§ 2<br />

60 § 1. 2<br />

61 § 3. 4<br />

60 3<br />

Q J<br />

#<br />

#<br />

40<br />

29 41 .<br />

m #<br />

30 42<br />

— —<br />

63 102<br />

30 43<br />

31 44<br />

.<br />

— 45<br />

32 46<br />

— 47<br />

— 48<br />

34 50<br />

35 51<br />

— 52<br />

— 53<br />

36 54<br />

— — —. 55<br />

— —<br />

37 56<br />

#<br />

#<br />

— 57<br />

38 58<br />

59<br />

39 60<br />

40<br />

41 61 40 Ü2<br />

Dsp. F L W S<br />

70 a - § 5-7<br />

62 54 70 b * 50<br />

63 55 71 58 61<br />

64 56 72 66<br />

65 57 73 a 69<br />

! p 58 73 b n. 66<br />

66 59 74 59 313 § 1—3<br />

75 __ - § 4—7<br />

67 — __ - § 8-12<br />

68 60 76 60 n. 313<br />

69 61 77 61 330<br />

70 62 78 62 175<br />

71a 63 79 63 167 § 1—7<br />

71b — 79 n C . - § 8-13<br />

71c<br />

34G — § 14.15<br />

71 d 64 79 II D 347 52<br />

.<br />

70 I 367 51<br />

71 e 65 79 III 348 53<br />

71 f 22 I 349 312<br />

71g . 52 45 384<br />

72 66 80 64 96<br />

73 67 81 65 97 § 1-3<br />

66 - § 4-6<br />

74 68 82 67 178<br />

75a 69- 83 68 335<br />

75 b 70 84 69 336 § 1-3<br />

71 . — - § 4-10<br />

76 72 85 70 n. 336<br />

77 73 86 71 75 § 1-30<br />

74 . - § 31—34<br />

78 75 87 a 72 76 § 1—12<br />

87 b - § 13<br />

79 76 88 73 77<br />

80 a 77 89 74 79<br />

__ 78 90*) — 85<br />

80 b 79<br />

.<br />

80 c 80 91 75 86<br />

81 81 92 87 § 1—8<br />

- § 9-11<br />

- § 12—15<br />

82 82 93 76 88 § 1-8<br />

- § 9-18<br />

83 83 94 90<br />

84 84 95 77 89<br />

•) Die Zahl 90. ist S. 79 aus Versehen ausgefallen und zu '/.. 10 zu setzen.


— 195 —<br />

1,61 § 1<br />

§§ 5<br />

62 1<br />

7. 8<br />

9<br />

§ 2. 3<br />

11<br />

63 § 1. 2<br />

3<br />

.<br />

65<br />

63<br />

64<br />

65<br />

66<br />

67<br />

68<br />

70<br />

V<br />

§<br />

§<br />

§<br />

§<br />

§<br />

71<br />

4<br />

15<br />

2. 3<br />

1<br />

1<br />

2<br />

3<br />

II, 2<br />

3 2 3<br />

4 1<br />

§ 2. .3<br />

10 § 1<br />

7<br />

8<br />

95 § 2<br />

1<br />

10 3. 6<br />

11 1. 2<br />

3<br />

12 § 4<br />

§ 5. 6<br />

7. 8<br />

Q<br />

42<br />

43<br />

—<br />

42<br />

43<br />

44<br />

45<br />

—<br />

—<br />

—<br />

—<br />

—<br />

46<br />

—<br />

47<br />

48<br />

49<br />

50<br />

—<br />

•<br />

51<br />

54<br />

___<br />

_<br />

52<br />

56<br />

__<br />

57<br />

58<br />

—<br />

J<br />

_<br />

63<br />

—<br />

65<br />

66<br />

64<br />

66<br />

67<br />

68<br />

69<br />

70<br />

72<br />

71<br />

72<br />

73<br />

74<br />

75<br />

76<br />

77<br />

78<br />

79<br />

80<br />

84 85<br />

81<br />

88<br />

89<br />

90<br />

93<br />

94<br />

_<br />

Dsp.<br />

85<br />

—<br />

86<br />

—<br />

87<br />

88 a<br />

—<br />

—<br />

88 b<br />

—<br />

89 a<br />

89 b<br />

89 c<br />

90<br />

—<br />

91<br />

—<br />

92<br />

93.<br />

94<br />

95<br />

.—<br />

96<br />

97<br />

—<br />

98<br />

99<br />

—<br />

100<br />

101<br />

102 a<br />

102 b<br />

103 a<br />

103 b<br />

!lO4<br />

—<br />

105<br />

106<br />

.—<br />

107<br />

108<br />

F<br />

85<br />

86<br />

87<br />

88<br />

89<br />

90<br />

91<br />

92<br />

—<br />

93<br />

94 101<br />

95 102<br />

96 103 a<br />

97 103 b<br />

98 104<br />

—<br />

99 105<br />

100 106 a<br />

— 106 b<br />

101 107<br />

102108<br />

103<br />

.<br />

104<br />

HO<br />

105 111<br />

106 301 I<br />

107<br />

108<br />

1 —<br />

i<br />

1 109<br />

i —<br />

HO<br />

1<br />

L<br />

96<br />

97<br />

98 a<br />

98 b<br />

79 II A<br />

79 II D<br />

.<br />

99<br />

79 IV a<br />

79IVb<br />

100 a<br />

100 c<br />

109<br />

79 I<br />

115 I<br />

112<br />

—<br />

113<br />

——<br />

114<br />

—<br />

111 115<br />

112 116 a<br />

W<br />

78<br />

79<br />

80<br />

350<br />

.<br />

351<br />

81<br />

352<br />

—<br />

81<br />

82<br />

83<br />

84<br />

85<br />

86<br />

—<br />

.—<br />

87<br />

88<br />

89<br />

90<br />

—<br />

91<br />

353<br />

92<br />

93<br />

354<br />

355<br />

356<br />

94<br />

—<br />

95<br />

—<br />

96<br />

—<br />

97<br />

91<br />

§<br />

92<br />

,<br />

§<br />

165<br />

166<br />

171<br />

172 §<br />

137<br />

173<br />

164 §<br />

§<br />

93<br />

§<br />

94<br />

95<br />

98<br />

174<br />

99<br />

100<br />

—<br />

101<br />

102<br />

—<br />

103<br />

169<br />

104<br />

105<br />

§<br />

§<br />

230<br />

n. 274<br />

112<br />

106<br />

—<br />

107<br />

—<br />

108<br />

.<br />

111<br />

HO<br />

13<br />

§<br />

§<br />

s<br />

§<br />

§<br />

1. 2<br />

3<br />

1-3<br />

4-6<br />

7<br />

1-8<br />

9—11<br />

12<br />

1-8<br />

9-20<br />

§ 1-13<br />

14-20<br />

1. 2<br />

3—7<br />

1. 2<br />

3—17<br />

1<br />

2. 3<br />

1. 2<br />

3. 4<br />

1-5<br />

6-8<br />

1<br />

2<br />

1-4<br />

5-7<br />

8-15<br />

1-8<br />

9-18<br />

§ 1-8


V Q<br />

II, 12§<br />

9. 10 59<br />

11 60<br />

§ 12 —<br />

§ 13 —<br />

§ ~U<br />

15 .—<br />

13 § 1-3 61<br />

4. 5 62<br />

6 —<br />

§ 7. 8 —<br />

14 63<br />

15 § 1 ——<br />

§ 2<br />

16 §§ 1 —<br />

2 —<br />

3 64<br />

4 — 5. 6 —<br />

§ 7 m<br />

8. 9<br />

17 65<br />

18<br />

. 19 1 —<br />

§ 2 —66<br />

20 121.<br />

§ —<br />

21 2 —<br />

§ 3 —<br />

4 #<br />

51234. 67<br />

22 § —.<br />

68<br />

5<br />

23 69<br />

24 1 70<br />

2<br />

25<br />

26 1 71<br />

2. 3 —<br />

4 72<br />

5 —<br />

6 —<br />

27 1 73<br />

—<br />

196 —<br />

J Dsp. F L<br />

95 116b<br />

96 _<br />

— 109 113 117 a<br />

97 — — 117 b<br />

z 181 172<br />

98 — 182 173<br />

99 110 183 174 a<br />

100 -<br />

— 111 1 174 b<br />

101 — —<br />

102 112 184 79<br />

103 113 185 314 IV<br />

104 114 — ——,.<br />

105 187176 a<br />

—<br />

106 115 186 175<br />

107 116 187 176 a<br />

#<br />

108 117 176 b<br />

109 118, 189178<br />

.<br />

HO 119 199 186<br />

111 120 m<br />

112 121 #<br />

113 !<br />

114! 122 200 187<br />

115 123 201 188<br />

. . . .<br />

116 124 202 189<br />

117 125 #<br />

— 126 203190<br />

118<br />

27<br />

# #<br />

119 ! 127 204191a<br />

120 128 191b<br />

121 i 129 __ 76 II<br />

122 130<br />

123 131 205 192 a<br />

124 —<br />

125 132 192 b<br />

126 ___ 192 a<br />

192 b<br />

127 133 206 193 a<br />

— — — 193 b<br />

W<br />

<<br />

_ § 9<br />

— § 10. 11<br />

— 109 § 1<br />

— — 2-4<br />

148 83 5-7<br />

— 115<br />

149 116 1—10<br />

— 11-27<br />

— 28<br />

— — 29. 30<br />

63 168<br />

2G2 114 1. 2<br />

,<br />

150 118 2<br />

#<br />

— 117<br />

118§<br />

3-8<br />

— § 10. 11<br />

151 120<br />

159 387<br />

405 n. 256<br />

• —<br />

160 281 § 1. 2<br />

— 307<br />

.<br />

161 n. 307<br />

#<br />

162 399<br />

27 271<br />

163 295 § 1—3<br />

164 — § 4-7<br />

362 315 § 1<br />

_<br />

2-5<br />

165 390 § 1. 2<br />

_ — 3-13<br />

15. 16<br />

14<br />

17—21<br />

166 216<br />

— 217


co<br />

co<br />

©<br />

coto<br />

\^<br />

to<br />

00<br />

c<br />

^co<br />

00<br />

• 1• 1<br />

(O<br />

00<br />

oo<br />

».4x4i.<br />

OiCj'<br />

coto<br />

CO tO h— 4*. *•*.<br />

00<br />

l<br />

4SK4*- *~COCO<br />

tO H»- © tOCO coco<br />

00^1<br />

'00<br />

CO<br />

COCO<br />

O5CT«<br />

COCO<br />

£G0<br />

00 O00000 I 00( OD. «*J -v}<br />

CO tOOO<br />

COCOtO<br />

H-©CO<br />

to<br />

00<br />

H*. 0010^*. . 4^. co<br />

ü<br />

CO<br />

COOO<br />

CC I COCC'<br />

CD I 00-^ CO<br />

O5<br />

COCO* COCOCOCOtO<br />

O< 4i- CO tO i 00<br />

O2 OS<br />

tO I M"©<br />

• ZJ\ zjt u» • u» cn • CJ< o«<br />

CD 00 M I O3 CJ< *>- COtO *-*.—<br />

coto k-».<br />

4i«CO • COCOCOCO<br />

© co oo-a Oio«<br />

ro<br />

o<br />

to<br />

co<br />

ro<br />

to<br />

o co<br />

to ro ro M ro ro to ro to<br />

• ©©©• ©©•<br />

1 fO ^^ CS I-I CO00»4 •vj C75<br />

°*<br />

P<br />

"• *- — coco<br />

]O5ÜfeC<br />

to ro ro«-»•*-.<br />

©©©00 00 1<br />

*i.COtO tOh-. 1<br />

1 w M M<br />

cococo<br />

oo<br />

h^^ 1—^<br />

© CO<br />

to to to<br />

COJO I —'<br />

tO h—•<br />

©CO co-<br />

O co 00<br />

JO fO tO<br />

OCOOO<br />

. V . . .. - r .,<br />

cocococo-<br />

O" P<br />

tO<br />

o<br />

^^<br />

CO 1 co<br />

4a. ! co<br />

o<br />

a to<br />

• o<br />

00<br />

ro ro >—. co *-*• h--<br />

to to to © • ro to<br />

" " " .CO CO tO<br />

ro co •<br />

-


— 198<br />

II, 50<br />

51<br />

52<br />

53<br />

54<br />

V<br />

§<br />

§<br />

1<br />

2<br />

1-4<br />

5. 6<br />

55<br />

56 1<br />

2. 3<br />

57<br />

58 t<br />

2<br />

§ 3<br />

59 1. 2<br />

3. 4<br />

60<br />

61 1—4<br />

5<br />

62 1. 2<br />

3<br />

63 § 121234.<br />

§<br />

64<br />

§ 5<br />

65 1<br />

2<br />

66 1<br />

§ 2<br />

67<br />

68<br />

69<br />

70<br />

71 t<br />

2<br />

3. 4<br />

5<br />

72 § 1<br />

§ 2<br />

Q J Dsp.<br />

—<br />

91<br />

— _<br />

92 156 163<br />

93 157 164<br />

94 158 165<br />

95 159 166<br />

— 160 167<br />

#<br />

96 161 168<br />

.— 162 169<br />

170<br />

— 163 171<br />

— 164 172<br />

. 173<br />

97 165 174<br />

98 166 175<br />

99 167 176<br />

—<br />

100 168 177 •<br />

— 169 178<br />

101 170 179<br />

— 171 180<br />

102 172 181<br />

— 182<br />

103 173 183<br />

— 174 184<br />

— 175 #<br />

— 176<br />

104 177 185<br />

— 186<br />

.—<br />

105 178 187<br />

—<br />

106 179 188<br />

— 189<br />

107 180 190<br />

.— —<br />

— 181 191<br />

— 182<br />

— 183 192<br />

— 184 193<br />

i 194<br />

108 185 195<br />

— 196<br />

F<br />

__<br />

227<br />

—<br />

228216<br />

229 217 a<br />

217 b<br />

230218 a<br />

231 219<br />

232220<br />

230 218 b<br />

233221<br />

234222<br />

#<br />

#<br />

L<br />

214<br />

215<br />

245236<br />

.<br />

253244<br />

252243<br />

254245<br />

255 246<br />

177<br />

256 247<br />

257248<br />

259 250<br />

260251<br />

206 202<br />

261 252<br />

284276 a<br />

m<br />

#<br />

262 253 a<br />

263 253 b<br />

__ ___<br />

253 c.<br />

W<br />

—<br />

—<br />

311<br />

321<br />

180<br />

181<br />

—<br />

183<br />

182<br />

312<br />

184<br />

185<br />

197<br />

.<br />

202<br />

201<br />

203<br />

204<br />

363<br />

—<br />

313<br />

205<br />

206<br />

207<br />

173<br />

207<br />

226<br />

#<br />

207<br />

__<br />

208<br />

226<br />

—<br />

408<br />

—<br />

337<br />

338<br />

—<br />

339<br />

340<br />

341<br />

339<br />

236<br />

248<br />

356<br />

^<br />

366<br />

365<br />

S<br />

§ 5.6<br />

7—9<br />

10. 11<br />

§<br />

§ 3-6<br />

§<br />

§<br />

n. 36fc<br />

3<br />

183<br />

195<br />

4<br />

132<br />

206<br />

154<br />

126<br />

m<br />

m<br />

193<br />

155<br />

—<br />

§ i—10<br />

11—14<br />

§ 1<br />

2-7<br />

1<br />

2-7<br />

2<br />

1<br />

2-4<br />

§ 10—12<br />

§ 1<br />

1.-2<br />

182 § 1-5<br />

6<br />

§ 1. 2<br />

§ 1. 2<br />

1-6<br />

§ 7-16<br />

§ 17-25


tO fO<br />

>•* O CD 00 - &i &><br />

£*. co to •*• to •*•<br />

CO 00<br />

cnco £>, to h-> 00 H*- cn £>. co ro H*. 10<br />

O« rf*. I OO rO '<br />

ro<br />

co<br />

O<br />

ro ro<br />

cocci<br />

C£>00 I<br />

£g CD OCD<br />

toro ro<br />

rororororo<br />

00COCOiI<br />

roiorON5io?oroto^roro?o<br />

»-*• v^-1-*" H*. v-*- O O O O O O © '<br />

fcCO^OCC>Q0ia2U»rf^QJ<br />

ro ro ro to «o 10 ro ro ro ro ro ro ro to 10<br />

ooroororoororo* rororo^>-^<br />

rrrroio<br />

O0O0 | I 00<br />

CJ« O< CJ< O< •<br />

-a OS Cn l^-<br />

»O<br />

o; ) 00 ro ro 00 ro ro<br />

ro I O5 i-oco OO '<br />

^ro cc ro<br />

ro ro oo ro co<br />

CC QC OC •*» G<br />

rorororo<br />

n Cps<br />

ro roro<br />

rot roro<br />

ool ICD<br />

cn ro<br />

os -a<br />

ro<br />

os<br />

to ro ro ro ro ro'<br />

00 00 00 uo 001 -v»'<br />

1 co^-ro^-*-ol CD<br />

ro ro ro to ro ro ro<br />

rorororo<br />

rorororo<br />

OOrfco<br />

er" p<br />

roro<br />

roro'<br />

ro<br />

r r o o ! *.<br />

>fa» O' co o< os 1 os<br />

ro<br />

cn<br />

ro 10<br />

OO'<br />

101—<br />

fO H* k* | -<br />

ocococo<br />

O-*•<br />

ro<br />

COCOOOOOOOQO<br />

ro ro ro ro *-*. ^ ^<br />

000 ocococo •<br />

co rot—> o CD 00 -vi<br />

ro roro ro<br />

ffi 02 O3 o: c<br />

-vl O5 U< *»»<br />

M rorororo<br />

o<br />

0<br />

rororo<br />

-A-CD>-*- tO )-*• CO >-*•<br />

O | • • •<br />

^ 00 ^0<br />

i<br />

co


V Q<br />

in, 22 122<br />

23<br />

24 § 1 —<br />

9<br />

25 1 123<br />

§ 2<br />

3<br />

26 § 123 124<br />

§ —<br />

27 125<br />

28 —<br />

29 1<br />

§ 2121. —<br />

30 126<br />

——<br />

31 2<br />

§ 3 —<br />

32 1<br />

§ 2 127<br />

3-5 —<br />

6 —<br />

7. 8 _<br />

§ 9 128<br />

10 —<br />

. 33 § 1 —<br />

2. 3<br />

4<br />

5123<br />

1<br />

12234123451<br />

34<br />

35<br />

37<br />

36<br />

37<br />

§<br />

38<br />

39<br />

§<br />

S<br />

—<br />

—<br />

129<br />

130<br />

—<br />

131<br />

J<br />

221<br />

222<br />

223<br />

224<br />

.<br />

225<br />

226<br />

227<br />

228<br />

229<br />

.—<br />

230<br />

231<br />

232<br />

233<br />

234<br />

235<br />

236<br />

237<br />

238<br />

239<br />

240<br />

241<br />

242<br />

—<br />

243<br />

244<br />

245<br />

246<br />

248<br />

247<br />

—<br />

249<br />

132 250<br />

251<br />

— 252<br />

253<br />

254<br />

— —<br />

255<br />

1331256<br />

— 200<br />

Dsp.<br />

233<br />

234<br />

235<br />

—<br />

236<br />

237<br />

238<br />

239<br />

240<br />

241<br />

242<br />

243<br />

244<br />

245<br />

246<br />

247<br />

248<br />

249<br />

250<br />

251<br />

252<br />

253<br />

254<br />

255<br />

256<br />

257<br />

258<br />

j 259<br />

260<br />

261<br />

262<br />

263<br />

264<br />

265<br />

266<br />

267<br />

268<br />

269<br />

270<br />

271<br />

F<br />

290 283<br />

135 137 b<br />

#<br />

291 284<br />

,<br />

293<br />

__<br />

—<br />

1721b<br />

295 289<br />

296 290<br />

297<br />

299<br />

300<br />

298<br />

301<br />

302<br />

—<br />

303<br />

—<br />

292<br />

,<br />

304<br />

305<br />

.<br />

306<br />

—<br />

307<br />

308<br />

t<br />

L<br />

286 a<br />

—<br />

286 b<br />

294 287<br />

288 a<br />

79 III<br />

288 b<br />

1721a<br />

291<br />

293<br />

294<br />

292<br />

295<br />

296<br />

#<br />

—<br />

297<br />

—<br />

285<br />

m<br />

298<br />

325 I<br />

299<br />

300<br />

301<br />

302 a<br />

302 b<br />

303<br />

#<br />

309 304 a<br />

W<br />

233<br />

116<br />

234<br />

235<br />

—<br />

236<br />

237<br />

348<br />

237<br />

364<br />

237<br />

238<br />

239<br />

240<br />

239<br />

240<br />

414<br />

241<br />

243<br />

—<br />

234<br />

244 162<br />

341 203<br />

242 176<br />

245<br />

246<br />

247<br />

248<br />

#<br />

249<br />

158<br />

152<br />

400<br />

.<br />

81<br />

—<br />

.—<br />

379<br />

380<br />

53<br />

270<br />

84<br />

297<br />

180<br />

72<br />

409<br />

74<br />

73<br />

410<br />

113<br />

113 §<br />

130 §<br />

— §<br />

157<br />

411<br />

229<br />

208<br />

§<br />

§<br />

§<br />

§<br />

§<br />

1<br />

2—4<br />

5—12<br />

1—4<br />

2<br />

1-5<br />

6-9<br />

3<br />

1. 2<br />

1<br />

2<br />

1-3<br />

4<br />

n. 208<br />

133 § 1-3


— 201 —<br />

V Q J Dsp. F L W <<br />

in, 39§<br />

2 _ _ 272 _ 133 § 4-6<br />

§ 3. 4 — 257 273<br />

136 8 1-6<br />

40 1 258 274<br />

§ 2 257 275 #<br />

3 258<br />

#<br />

§ 4 311 306 251 391<br />

41 1 134 259 276 312 307 a 252 348 § 1—3<br />

260<br />

——.— _— 4<br />

§ 2 261<br />

— § 8-10<br />

34 262 277<br />

5-7<br />

135 263 278<br />

42 1-3 136 264 279 314 308 253 54 1—31<br />

4-6 137 265 280 _ .— — 32-39<br />

43 138 287 281 315 309 254 401<br />

44 § 1 139 266 282<br />

2. 3 140<br />

45 1. 2 141 267 283 316 310 225 402 § 1-6<br />

§ 3 49 67 b 55 328 8 2-5<br />

§ 4. 5<br />

m<br />

6. 7<br />

316 310 255 402 § 8-9<br />

§ 8 .— — 10<br />

§§§ 9. 10 142<br />

— 12—19<br />

11<br />

317 311 256 354 § 1<br />

46 1 284 , — — — 9<br />

2 . .. 288 . 318 312 257 177<br />

47<br />

278? 367?<br />

48<br />

49<br />

#<br />

50<br />

51<br />

52 1 143 268 285 114 118 98 18<br />

§ 2 — — 286 115 119 19 1. 2<br />

§§§ 312 269 287 ___ — — 3<br />

53 144 288 116 120 99 20<br />

— 289 289 117 121a 100 21 1. 2<br />

3 145 290 291 ___ 121 b 101 § 3-5<br />

292 .— 121 o .— — 6-8<br />

54 1 291 293<br />

121 I 366 23<br />

§ 2 270 294 118 122 102 22 8 1—7<br />

3 146 271 295 .—. — — — § 8. 9<br />

296 119 123 a 103 24 8§ 1-4<br />

4 __ 297 . 123 b 104 — 5-8<br />

298 120 124 105 25<br />

55 8 1 292 299 121 125 106 26<br />

8 2 — — i 122126<br />

107 27 8 1. 2<br />

<strong>Ficker</strong>, Spiegel etc.<br />

14


CM '<br />

-X)<br />

co<br />

oo y •** co i -t<br />

CM CM CM COCO I CO<br />

OOO'<br />

O<br />

CM CO<br />

. OOOi<br />

co co co I co co<br />

CO<br />

C*5 455 &S<br />

-rHCM COCM --H I Cf<br />

iO »O • ^J 1 i "^ CO CO<br />

-rH T-* CM CM CMCM<br />

V/i '•&><br />

CO | CO CM<br />

O ! OO "^<br />

"^ CMCO<br />

CM CO i^ I -*H CM CO<br />

—< I CM CM CM .CD 'CM I CMCM<br />

CM —< TH -TH<br />

CM CM Of CO CO CO CO<br />

^5<br />

ei rO o<br />

CM CO *O >O iO CO<br />

co co co co co co co<br />

C75<br />

i ^H<br />

co<br />

co co co co co co co co co co co coco co co co<br />

a O 5 » r t<br />

CMCMCMCMCM<br />

'-OOJ |CMC0»O<br />

OOOOJ>- It^i^-O5<br />

CM CM CM CM CM CM<br />

»OCDCMCO<br />

ooaocQao<br />

CMCQCMCM<br />

00 1 O5 CM<br />

CM<br />

cCooarra>a0<br />

CMCMC^'CMCMCMCMCMCM<br />

OlO I CCO<br />

OJO I OO O<br />

CM CO CO CO CO<br />

tnco<br />

•oooo<br />

coco coco<br />

o<br />

1<br />

CO<br />

CM CO CM CM CM<br />

CO -«-< CM<br />

CO<br />

— CM — CV<br />

CM'?<br />

oo- o<br />

co<br />

CM<br />

co<br />

co<br />

co<br />

. ^ co co<br />

CM CMCO<br />

CO CD<br />

CD<br />

co<br />

00<br />

cc co<br />

-e+<br />

CM ^O


©<br />

00 f^> CO<br />

•p-<<br />

co co co co


204 —<br />

Ssp.<br />

|<br />

II, 22 § 2<br />

22 § 3<br />

22 § 3<br />

|<br />

31 § 3<br />

32<br />

34 § 1<br />

|<br />

72 § 2<br />

Dsp.<br />

I<br />

126<br />

29 b<br />

126<br />

1<br />

141<br />

150<br />

142<br />

|<br />

196<br />

Ssp.<br />

in, l<br />

1<br />

23<br />

23<br />

24<br />

24 §|<br />

29 §<br />

29 §<br />

30 §<br />

Dsp.<br />

197<br />

!<br />

234<br />

317 d<br />

317 c<br />

1 235<br />

|<br />

2 244<br />

2 28<br />

1 245<br />

Ssp.<br />

|<br />

36 § 2<br />

37 § 1<br />

37 § 2<br />

|<br />

81 § 1<br />

81 §<br />

82 §<br />

|<br />

83<br />

Dsp.<br />

|<br />

264<br />

263<br />

265<br />

|<br />

2<br />

1<br />

349<br />

353<br />

350<br />

|<br />

352<br />

III.<br />

DAS LANDRECHT<br />

nach Ordnung <strong>de</strong>s Schwabenspiegels verglichen mit <strong>de</strong>m<br />

<strong>Deutschenspiegel</strong>.<br />

Lassb. Wck Dsp. Lassb.<br />

Vr. c. 1 Prl. 33<br />

d. e. f. 1 1 33<br />

f. 1 317 34<br />

g- 1 2|4<br />

| 52 i<br />

1 4 52<br />

1 I 365 316 • 53<br />

11 365 317 |<br />

2 51 5| 67 b<br />

|<br />

67 b<br />

21 21 24 68<br />

21 I 373 165 |<br />

22 22 25 76<br />

22 I 349 71 f 76 I<br />

23 23 24 76 II<br />

24 24 24 77<br />

25I 25| 26| |<br />

79<br />

27 27 29 b 79<br />

27 27 126 79 1<br />

28 28 301 79 II A<br />

1 1 79 H B<br />

Wck<br />

32<br />

32 33|<br />

45<br />

45<br />

46|<br />

55<br />

55<br />

56|<br />

60<br />

358<br />

362<br />

61<br />

|<br />

63<br />

63<br />

353<br />

350<br />

-351<br />

Dsp.<br />

33<br />

346 34|<br />

49 71<br />

49<br />

|<br />

59 b<br />

283<br />

60|<br />

68<br />

351<br />

129<br />

69I<br />

71a<br />

112<br />

88a<br />

88b<br />

Lassb. Wck Dsp.<br />

79 HC 340 71b<br />

79 HD 347 71 c<br />

79 III 348 71 e<br />

79 III 348 243<br />

79IVa 352 89 b<br />

79lVb 352 89 c<br />

80 64 72<br />

| I<br />

115 96 107 1<br />

115 I 35G 103 b<br />

116 97 108<br />

117 97 109<br />

118 98285 | 1<br />

121 101292<br />

1<br />

121 I 3G6 293<br />

122 102294 |<br />

126 107 1 1<br />

299<br />

126 107301<br />

127 107300 1 I 1


CD CD -^H CD t*"- CO<br />

cßio . — — -^<br />

co v^ >o 000.<br />

TH —- -rH CM CM CM<br />

cococo cococo<br />

CO<br />

CM<br />

&3<br />

CO CO<br />

i TH CO TH X> 00 CO CMCOCO ^ CM CO >O \O CO CO t» CO CO — (NCOOi-H<br />

• r>--rr i> co oo co .000 • >n .-*-< . CM 00 -^ -^^-< _ co . o co co o co o . coi-<br />

CM —H TH —< CO -*H TH TH CM CM CO CO CM CM ^H CM CO -<br />

co^nDtaoa<br />

^f ^ ^ ^ F O >O >O iO iO >O lO >O »O >O CO CO CO CO CD CO CO CD CO<br />

»o o N co<br />

cocococococococococococococococococorocococococo t < 1 i { f— *>• t^- t^»<br />

cococococococococo<br />

l- tfi •*<br />

-*- 13 O<br />

Ä<br />

w<br />

© ci<br />

h O h<br />

O CO<br />

• CO f*<br />

•H T-I<br />

CO ~- O<br />

-rtOJlN<br />

CM CM CM<br />

T-I CM Tf<br />

" O O CM CM CM<br />

CM CM CM CM CM<br />

_CO CO !>• .<br />

CM cv CM<br />

CM CM CM<br />

C0 05GO<br />

"CO >O CO<br />

CM CM CM<br />

CO CO CO<br />

CM CM CM<br />

O5 CM O<br />

CM CM CM<br />

CO CO -^i<br />

CMCMCM<br />

CD CM h- -<<br />

CD O CD<br />

CM -^ CM<br />

C<br />

C<br />

CD<br />

CM CM CM<br />

C O O ^ O<br />

CD CO CD CO<br />

CMCMCMCM<br />

CM<br />

CO CO<br />

CM<br />

CO<br />

CM «CM<br />

1<br />

O<br />

CO<br />

00 O5 CO<br />

QQCJ5O—'CM<br />

COCOCOCOCO<br />

CD CD CD ,<br />

CMCM CMCMCM CMCMCM<br />

UOCD ,<br />

)COGO<br />

!CM CM<br />

_T-«CMCO<br />

CMCMCM<br />

."CJ ^H ^ CM<br />

-^-< rH -^M cM »^ CO CO *^f «j ts "^T *^ iO >O >O *O ^ *O liO >O »O t^» t^ i>» f*^ !>•* j>» ' CO GO CD GO CO t-- CO<br />

. r 1 ^ . . CO • j 1 jo ^ ] ^ ! , ^ ^ t CO ^J, ; • * 1 05 | ^ , t ^p< v/^] ^*^. ^*j ^ &z *" j<br />

r^. r>. t>- co co •—< co CM CM CM CO __*«* >o co co co t^> 00 co CM __CO __O O TH CM CM CO 00 00 co CM o o —*<br />

52 23 —! ^-t^— '__ ^^H^H^H ^ ^ - ^ H ^ H ^ ^ ^ ^ _ ^H CMCMCMCMCMCM CMCMCM CM CMCMCM


— 206 —<br />

Lassb.<br />

Wck<br />

Dsp.<br />

Lassb.<br />

Wck<br />

Dsp.<br />

Lassb.<br />

Wck Dsp.<br />

21 ö<br />

197 I<br />

f>7 a<br />

79 11 D<br />

70 III<br />

70 11<br />

79 IV<br />

•<br />

|<br />

398<br />

398<br />

399<br />

400<br />

401<br />

402<br />

403<br />

404<br />

405<br />

161<br />

162<br />

59 b<br />

71 d<br />

71 e<br />

88<br />

89<br />

121<br />

27<br />

115 I<br />

17fi b<br />

178<br />

178<br />

157<br />

76 I<br />

7ß I<br />

406 126<br />

407 103 a<br />

408 103 b<br />

409 117<br />

409 118<br />

410 1.18<br />

411 350<br />

412 351<br />

412 352<br />

76 I<br />

149 I<br />

296<br />

217<br />

22fi<br />

|<br />

229<br />

413<br />

414<br />

414<br />

415<br />

416<br />

416<br />

416<br />

|<br />

420<br />

352<br />

335<br />

254<br />

170<br />

164<br />

|<br />

169<br />

IV.<br />

DAS LEHNRECHT<br />

nach Ordnung und Eintheilung <strong>de</strong>s <strong>Deutschenspiegel</strong>s<br />

verglichen mit <strong>de</strong>m Sachsenspiegel und Schwabenspiegel.<br />

Die Angaben für das sächsische Lehn recht beziehen sich auf die Ausgabe<br />

Homeycrs , die für das schwäbische auf die Lassbergische Ausgabe<br />

; die bei<strong>de</strong>n kleiner gesetzten Kapitelzahlen beziehen sich auf das<br />

schw. Landrecht.<br />

Ssp.<br />

1<br />

2 § 1<br />

§ 2<br />

§ 3<br />

§ 4<br />

§ 5<br />

§ 6<br />

§ 7<br />

3<br />

—<br />

4 § 1<br />

§ 2. 3<br />

§ 4<br />

§ 5<br />

5 § 1<br />

Dsp.<br />

1<br />

2<br />

3<br />

m<br />

45678<br />

9<br />

10<br />

11<br />

12<br />

13<br />

14<br />

Swsp.<br />

la<br />

l'b<br />

2<br />

3 a<br />

3b<br />

4 a<br />

#<br />

5<br />

7<br />

8a<br />

8b<br />

9a<br />

9b<br />

Ssp.<br />

5 § 2<br />

•<br />

6<br />

7 § 1<br />

§ 2<br />

§ 3<br />

§ 4<br />

§ 5<br />

§ 6. 7<br />

§ 8<br />

§ 9<br />

8 § 1<br />

§ 2<br />

9 § 1<br />

§ 2<br />

10 § 1<br />

§ 2<br />

Dsp. Swsp.<br />

15 10 b<br />

— 12 a<br />

16 #<br />

17 12 b<br />

—<br />

18<br />

19 13<br />

20 —<br />

21 14<br />

22 15<br />

23 16 a<br />

24 16 b<br />

25 16 c<br />

26 17<br />

27 .<br />

28 19<br />


207 —<br />

Ssp.<br />

Dsp.<br />

Swsp.<br />

Ssp.<br />

Dsp.<br />

Swsp.<br />

10 8 3<br />

§ 5<br />

11 § 1<br />

—<br />

§ 2<br />

8 3<br />

§ 4<br />

§ 5<br />

12 § 1<br />

8 2<br />

13 § 1<br />

—<br />

§ 2<br />

§ 3<br />

§4<br />

14 § 1<br />

§ 2<br />

§ 3<br />

8 4<br />

15 8 1<br />

8 2<br />

8 3<br />

16<br />

17<br />

18<br />

19 8 1<br />

8 2<br />

20 8 1<br />

§ 2<br />

§ 3<br />

8 4<br />

§ 5<br />

4<br />

21 8 1<br />

8 2. 3<br />

22 § 1. 2<br />

§ 3<br />

8 4. 5<br />

23 8 1-3<br />

24 § 1<br />

8 2<br />

8 4<br />

85<br />

29<br />

30<br />

31<br />

32<br />

33<br />

34<br />

35<br />

36<br />

37<br />

38<br />

39<br />

40<br />

41<br />

42<br />

43<br />

44<br />

45<br />

46<br />

47<br />

48<br />

49 50<br />

5t<br />

52<br />

53<br />

54<br />

55<br />

56<br />

57<br />

58<br />

59<br />

60<br />

61<br />

62<br />

63<br />

64<br />

65<br />

20<br />

22<br />

23 a<br />

23 b<br />

24a<br />

24 b<br />

11<br />

26<br />

28<br />

29<br />

30<br />

32<br />

34<br />

33<br />

35<br />

36<br />

37<br />

38<br />

39<br />

41a<br />

42 a<br />

42 b<br />

42 c<br />

40<br />

42d<br />

31<br />

43<br />

—<br />

24 8 6<br />

8 7<br />

8 8<br />

8 9<br />

25 8 1<br />

8 2<br />

8 3<br />

—<br />

26<br />

8 4<br />

§ 5<br />

§ 1<br />

—<br />

8 2<br />

§ 3<br />

8 4. 5<br />

8 6<br />

j<br />

38 8 2<br />

8 3<br />

8 4<br />

39 8 1<br />

§ 2<br />

§ 3<br />

§ 4<br />

40 § 1<br />

§ 2. 3<br />

41<br />

42 § 1<br />

§ 2<br />

43<br />

44 8 1. 2<br />

8 3<br />

45 8 1<br />

8 2<br />

8 3<br />

8 4<br />

46 8 1<br />

—<br />

8 2. 3<br />

47 8 1<br />

8 2<br />

48 8 1<br />

66<br />

67<br />

68<br />

69<br />

70<br />

71<br />

72<br />

73<br />

—<br />

—<br />

74<br />

— 75<br />

76<br />

—<br />

77<br />

78<br />

79<br />

m<br />

#<br />

109<br />

110<br />

111<br />

112<br />

113<br />

114<br />

115<br />

116<br />

117<br />

118<br />

119<br />

120<br />

121<br />

122<br />

123<br />

124<br />

125<br />

126<br />

127<br />

128<br />

129<br />

130<br />

131<br />

132<br />

133<br />

—<br />

44<br />

45<br />

46<br />

47<br />

48 a<br />

.<br />

48 b<br />

—<br />

—<br />

49 b<br />

48 c<br />

49 a<br />

50 b<br />

1<br />

67 b<br />

68 a<br />

—<br />

68 b<br />

68 c<br />

70<br />

71<br />

72 a<br />

72 b<br />

73<br />

74<br />

76<br />

75<br />

77<br />

78 a<br />

78 b<br />

.<br />

79<br />

80<br />

81<br />

82<br />

—<br />

83<br />

.<br />

84<br />

85 a


— 208<br />

Ssp. Dsp.<br />

48 § 2 134<br />

49 § 1 135<br />

§ 2 136<br />

50 § 1 137<br />

— 138<br />

§ 2<br />

§ 3 139<br />

§4 140<br />

— 141<br />

51<br />

142<br />

52<br />

143<br />

—53<br />

144<br />

145<br />

54<br />

146<br />

55 § 1 147<br />

§ 2 148<br />

§ 3 .<br />

§4 149<br />

§ 5 150<br />

§ 6 151<br />

§ 7 152<br />

§ 8 153<br />

§ 9 154<br />

56 § 1. 2 155<br />

§ 3 156<br />

8 4 157<br />

§ 5 158<br />

57 § 1 159<br />

§ 2. 3 160<br />

§ 4 161<br />

§ 5<br />

58 § 1 162<br />

§ 2 163<br />

59 § 1 164<br />

§ 2 165<br />

§ 3 166<br />

— 167<br />

§ 4 168<br />

60 § l 169<br />

§ 2 170<br />

— 171<br />

61 § l 172<br />

§ 2 173<br />

62<br />

174<br />

63 8 1 175<br />

176<br />

Swsp.<br />

85 b<br />

86<br />

87<br />

88 a<br />

88 b<br />

88 c<br />

88 d<br />

89 a<br />

89 b<br />

89 c<br />

90<br />

91<br />

92<br />

93<br />

94 a<br />

94 b<br />

95 a<br />

95 b<br />

97<br />

100 a<br />

100 b<br />

101<br />

102<br />

103<br />

104<br />

105<br />

106 a<br />

__<br />

__<br />

106 b<br />

107<br />

108 a<br />

108 b<br />

109 a<br />

109 b<br />

HO lila<br />

—<br />

Ssp.<br />

63 § 2<br />

64 § 1<br />

§ 2<br />

65 § 1. 2<br />

§ 3<br />

§ 4<br />

§ 5<br />

§ 6<br />

§ 7<br />

§ 8<br />

§ 9<br />

§ 10<br />

§ 11<br />

§ 12.13<br />

§ 14. 15<br />

§ 16<br />

§ 17<br />

§ 18<br />

§ 19<br />

§ 20-22<br />

66 § 1. 2<br />

§ 3. 4<br />

§ 5<br />

67 § 1<br />

§ 2<br />

§ 3<br />

§ 4<br />

§ 5<br />

§ 6<br />

8 7<br />

8 8. 9<br />

§ 10<br />

68 § 1<br />

8 2<br />

8 3<br />

8 4<br />

8 5<br />

8 6<br />

8 7<br />

8 8<br />

Dsp.<br />

„^<br />

177<br />

178<br />

179<br />

180<br />

181<br />

182<br />

—<br />

183<br />

184<br />

185<br />

186<br />

187<br />

188<br />

189<br />

#<br />

m<br />

191<br />

192<br />

193<br />

194<br />

195<br />

196<br />

197<br />

198<br />

199<br />

200<br />

201<br />

202<br />

203<br />

204<br />

205<br />

206<br />

207<br />

—<br />

208<br />

209<br />

210<br />

211<br />

212<br />

213<br />

Swsp.<br />

111b<br />

112 a<br />

.—<br />

112 b<br />

112 c<br />

113<br />

—<br />

114 a<br />

—<br />

114 b<br />

115 a<br />

115b<br />

—<br />

—<br />

—<br />

115 c<br />

—<br />

—<br />

115 d<br />

116<br />

117 a<br />

117 b<br />

118<br />

119 a<br />

—<br />

119 b<br />

119 c<br />

—<br />

119 d<br />

120<br />

121<br />

123<br />

124<br />

126


— 209 —<br />

Ssp.<br />

68 § 9. 10<br />

8 11-13<br />

69 8 1<br />

8 2<br />

8 3<br />

8 4<br />

8 5<br />

8 6<br />

8 7<br />

8 8<br />

8~9. 10<br />

8 11<br />

8 12<br />

70<br />

71 8 1<br />

8 2<br />

8 3<br />

84<br />

8 5<br />

8 6<br />

8 7<br />

8 8<br />

8 9<br />

8 10<br />

8 11<br />

8 12<br />

8 13<br />

8 14<br />

8 15<br />

8 16<br />

.—<br />

8 17<br />

8 18<br />

8 19<br />

Dsp.<br />

214<br />

215<br />

216<br />

217<br />

218<br />

219<br />

220<br />

221<br />

222<br />

223<br />

224<br />

225<br />

226<br />

227<br />

228<br />

229<br />

230<br />

231<br />

232<br />

933<br />

234<br />

235<br />

236<br />

—<br />

237<br />

238<br />

239<br />

240<br />

241<br />

242<br />

243<br />

244<br />

—<br />

245<br />

—<br />

,246<br />

Swsp.<br />

—<br />

127<br />

.<br />

128 a<br />

128 b<br />

—<br />

128 c<br />

129<br />

130<br />

131<br />

;;


— 210 —<br />

V.<br />

DAS LEHNRECHT<br />

nach Ordnung <strong>de</strong>s Schwab enspiegels verglichen mit <strong>de</strong>m<br />

D etits ch enspiegel.<br />

Swsp.<br />

1<br />

|<br />

10<br />

11<br />

12|<br />

30<br />

31<br />

32<br />

33<br />

34<br />

1<br />

39<br />

40<br />

41<br />

|<br />

48 b<br />

48 c<br />

49 a<br />

49 b<br />

50 b<br />

Dsp.<br />

Swsp.<br />

1 |<br />

| 67 b<br />

15 68 a<br />

37 |<br />

15i 74 75<br />

43 76<br />

64 77t<br />

44<br />

47 152<br />

461 153<br />

154<br />

54 155 a<br />

62 |<br />

56 156 a<br />

76 I<br />

157<br />

|<br />

78 159<br />

79<br />

•;77 in<br />

76• :;77 IV<br />

Dsp.<br />

109<br />

1<br />

118<br />

120<br />

119<br />

121<br />

1<br />

264<br />

.<br />

278<br />

1<br />

285<br />

227<br />

228


In unserm Verlage ist erschienen:<br />

Über die Entsteliungszeit <strong>de</strong>s Sachsenspiegels und die<br />

Ableitung <strong>de</strong>s Scliwabenspiegels aus <strong>de</strong>m <strong>Deutschenspiegel</strong>.<br />

Ein Beitrag zur Geschichte <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen<br />

Rechtsquellen von Dr. J. <strong>Ficker</strong>.<br />

9 Bogen. Preis 1 Thlr. 15 Ngr., fl. 2 24 kr., fl. 2. 20 kr. österr. \V.<br />

Go<strong>de</strong>fridi Viterbiensis Carmen <strong>de</strong> gestis Fri<strong>de</strong>rici primi<br />

imperatoris in Italia. Ad fi<strong>de</strong>m codicis bibliothecae<br />

Monacensis edidit Dr. J. <strong>Ficker</strong>.<br />

4 Bogen. Preis 12'/, Ngr.. 42 kr., 64 Nkr.<br />

Wagnerische Buchhandlung<br />

in Innsbruck.

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!