Deutschenspiegel 1274/1275 (Ficker 1859) - Koeblergerhard.de
Deutschenspiegel 1274/1275 (Ficker 1859) - Koeblergerhard.de
Deutschenspiegel 1274/1275 (Ficker 1859) - Koeblergerhard.de
Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.
YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.
JULIUS VFICKER<br />
10/VH. f 1902
DER<br />
SPIEGEL DEUTSCHER LEITE.<br />
TEXTABDRUCK<br />
DER<br />
INNSBRUCKER HANDSCHRIFT.<br />
MIT IXTERSTIT/AXG DER HAISEKLIMIEX AKADEMIE DER<br />
WISSIftSMIAFTEX<br />
HERAUSGEGEBEN<br />
D R<br />
JULIUS FICKER,<br />
PROFF.660H JkS DER K. K. raiVEKMTff.T ZI' INNfBRlXt<br />
INNSBRUCK.<br />
VERLAG DEK W AOKEB's cn r.s BUCHHANDLUNG.<br />
<strong>1859</strong>.
V/l &H £•/ '<br />
DRUCK DEH WAONER'sf H».K BUCHDRCCKEUHT.
Jltnt<br />
ir
Vorre<strong>de</strong>.<br />
Im Herbste <strong>de</strong>s J. 1856 wur<strong>de</strong> auf <strong>de</strong>r hiesigen k. k. Universitätsbibliothek<br />
von <strong>de</strong>m Scriptor <strong>de</strong>rselben, Herrn A. J.<br />
Hammerle, in <strong>de</strong>r Hs. n. 922 eine von allen bisher bekannten<br />
abweichen<strong>de</strong> Form <strong>de</strong>s Landrechts und Lehnrechts aufgefun<strong>de</strong>n,<br />
welche sich in <strong>de</strong>r Vorre<strong>de</strong> „Spiegel aller <strong>de</strong>utscher Leute" nennt.<br />
Eine von mir angestellte Vergleichung ergab, dass eine ober<strong>de</strong>utsche<br />
Verarbeitung <strong>de</strong>s Sachsenspiegels vorliege und zwar<br />
eines Textes <strong>de</strong>sselben, welcher <strong>de</strong>r ursprünglichsten Form gegenüber<br />
zwar schon Erweiterungen zeigt, in diesen jedoch hinter<br />
<strong>de</strong>n Hss. <strong>de</strong>r zweiten Klasse noch be<strong>de</strong>utend zurückbleibt und<br />
sich am nächsten <strong>de</strong>m Texte anschliessen dürfte, von welchem<br />
uns Bruchstücke in <strong>de</strong>m Mag<strong>de</strong>burg-Breslauer Rechte vom J. 1261<br />
erhalten sind. Eine eigentliche Verarbeitung ist in<strong>de</strong>ss nur für<br />
<strong>de</strong>n ersten Theil <strong>de</strong>s Landrechts, bis Ssp. 2, 12 § 13, durchgeführt<br />
und zwar in <strong>de</strong>r Weise, dass hier <strong>de</strong>r Stoff <strong>de</strong>r Vorlage<br />
fast in <strong>de</strong>mselben Masse erweitert erscheint, als in <strong>de</strong>m sogenannten<br />
Schwabenspiegel <strong>de</strong>r Fall ist; zeigen sich hie und da<br />
diesem gegenüber noch einige Unterschie<strong>de</strong>, insbeson<strong>de</strong>re gedrungenere<br />
Fassung <strong>de</strong>s Textes und Beibehaltung einzelner Stücke<br />
<strong>de</strong>s Ssp., welche <strong>de</strong>r Swsp. ganz fallen liess, so ist in <strong>de</strong>r<br />
Mehrzahl <strong>de</strong>r Abschnitte die Uebereinstimmung so gross, dass<br />
nur verschie<strong>de</strong>ne Texte ein und <strong>de</strong>sselben Werkes vorzuliegen<br />
scheinen. Dagegen stellt sich <strong>de</strong>r Dsp. im zweiten Theile <strong>de</strong>s<br />
1«
IV<br />
Landrechts und im Lehnrechte wesentlich nur als eine sehr<br />
flüchtige ober<strong>de</strong>utsche Uebertragung <strong>de</strong>s Ssp. dar, bei welcher<br />
sich kaum noch in einzelnen Aen<strong>de</strong>rungen und Auslassungen<br />
kund gibt, dass auch hier <strong>de</strong>r Gesichtspunkt, die Vorlage zu<br />
einem allgemeinen <strong>de</strong>utschen Rechtsbuche umzugestalten, im<br />
Auge behalten wur<strong>de</strong>. Das Werk blieb offenbar unvollen<strong>de</strong>t;<br />
die Oberflächlichkeit, mit welcher <strong>de</strong>r zweite Theil gearbeitet ist,<br />
erklärt sich nur durch die Annahme, dass wir lediglich eine vorläufige<br />
Uebertragung <strong>de</strong>r Vorlage vor uns haben, welche einer<br />
Verarbeitung in Weise <strong>de</strong>s ersten Theiles zur Grundlage dienen<br />
sollte. Es ergab sich nun aber durch die Vergleichung weiter,<br />
dass <strong>de</strong>r Swsp. nicht unmittelbar auf <strong>de</strong>m Ssp. beruhe, son<strong>de</strong>rn<br />
zunächst auf diesem Dsp., und zwar nicht blos in jenem schon<br />
verarbeiteten ersten Theile <strong>de</strong>s Ldr.; auch für <strong>de</strong>n zweiten Theil<br />
<strong>de</strong>s Ldr. und das Lhr. stand ihm nur <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>s Dsp. mit<br />
allen seinen Unvollkommenheiten zu Gebote. Damit war <strong>de</strong>nn<br />
ein ganz neuer Haltpunkt für die Beurtheilung <strong>de</strong>s Verhältnisses<br />
<strong>de</strong>r verschie<strong>de</strong>nen Formen <strong>de</strong>s Swsp. zu einan<strong>de</strong>r gewonnen; von<br />
ihm ausgehend ergab sich nun das überraschen<strong>de</strong> und <strong>de</strong>r bisherigen<br />
Ansicht ganz zuwi<strong>de</strong>rlaufen<strong>de</strong> Resultat, dass im allgemeinen<br />
die volleren Formen <strong>de</strong>s Swsp. die ursprünglicheren seien, dass<br />
in <strong>de</strong>r Entwicklungsgeschichte <strong>de</strong>sselben die Richtung auf Kürzung<br />
<strong>de</strong>s Stoffes sich vielfach geltend gemacht habe.<br />
Die gewonnenen Resultate und ihre nähere Begründung veröffentlichte<br />
ich im Febrnarhefte <strong>de</strong>s Jahrgangs 1857 <strong>de</strong>r Sitzungsberichte<br />
<strong>de</strong>r philos.-histor. Klasse <strong>de</strong>r kaiserlichen Aka<strong>de</strong>mie <strong>de</strong>r<br />
Wissenschaften, Bd. 23, S. 115—216 und 221—292 in einer<br />
Abhandlung: lieber einen Spiegel <strong>de</strong>utscher Leute und<br />
<strong>de</strong>ssen Stellung zum Sachsen- und Schwabenspiegel;<br />
ein Beitrag zur Geschieh te <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen Rechtsquellen.<br />
Die mir bekannt gewor<strong>de</strong>nen Beurtheilungen <strong>de</strong>rselben<br />
sprachen sich, eine ausgenommen, über die wichtigsten meiner<br />
Behauptungen vollkommen zustimmend, über keine abweisend<br />
aus; und mehrfach wur<strong>de</strong> die vollständige Veröffentlichung <strong>de</strong>s<br />
Textes als wünschonswerth bezeichnet. Insbeson<strong>de</strong>re sprach<br />
Homeyer in einem in <strong>de</strong>r Sitzung <strong>de</strong>r philos.-histor. Klasse<br />
<strong>de</strong>r königl. Aka<strong>de</strong>mie <strong>de</strong>r Wissenschaften zu Berlin am 14. Dez.
1857 gehaltenen Vortrage über <strong>de</strong>n Spiegel <strong>de</strong>utscher Leute<br />
schliesslich <strong>de</strong>n Wunsch aus, ich möge das ganze Rechts<strong>de</strong>nkmal<br />
zur allgemeinen Kun<strong>de</strong> bringen, weniger um die von mir gewonnenen<br />
Ergebnisse noch einmal zu prüfen, als vielmehr, um aus<br />
<strong>de</strong>m ersten Theile für das schwäbische, aus <strong>de</strong>m zweiten für das<br />
sächsische Rechtsbuch einen neuen Stützpunkt zur Feststellung<br />
<strong>de</strong>r ursprünglichen Lesarten zu gewinnen.<br />
Wür<strong>de</strong> mir das Aussprechen dieses Wunsches durch einen<br />
so hochverdienten Forscher an und für sich genügt haben, <strong>de</strong>mselben<br />
zu entsprechen, so musste ich mich um so bereitwilliger<br />
dazu entschliessen, als mir selbst die vollständige Veröffentlichung<br />
<strong>de</strong>s Textes allerdings nöthig schien, um <strong>de</strong>n unverhofften Fund<br />
möglichst für die Wissenschaft nutzbar zu machen.<br />
Unsere Kenntniss <strong>de</strong>s Rechtsstoffes selbst hat hier allerdings<br />
keine o<strong>de</strong>r nur sehr geringe Bereicherung zu erwarten. Sich eng<br />
an <strong>de</strong>n Ssp. o<strong>de</strong>r aber an <strong>de</strong>n Swsp. anschliessend behan<strong>de</strong>lt <strong>de</strong>r<br />
Dsp. nichts, was nicht auch dort bereits verhan<strong>de</strong>lt wäre; dieselben<br />
Bestimmungen, welche wir dort fin<strong>de</strong>n, begegnen uns auch<br />
hier; selten sind die Fälle, wo er in seinem Inhalte nicht genau<br />
mit <strong>de</strong>m einen o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn Rechtsbuche übereinstimmt und<br />
eine abweichen<strong>de</strong>, insbeson<strong>de</strong>re vermitteln<strong>de</strong> Stellung einnimmt.<br />
Auch <strong>de</strong>r Gewinn, welcher .sich für <strong>de</strong>n genaueren Nachweis <strong>de</strong>r<br />
Entwicklung mancher Rechtsinstitute daraus erwarten Hesse, dass<br />
sie uns nun in einer <strong>de</strong>r Zeit nach zwischen bei<strong>de</strong>n bekannten<br />
Rechtsbüchern stehen<strong>de</strong>n Aufzeichnung vorliegen, dass sich <strong>de</strong>mnach<br />
entschei<strong>de</strong>n Hesse, ob bei abweichen<strong>de</strong>n Bestimmungen in<br />
dieser zur Zeit <strong>de</strong>s Interregnum noch die <strong>de</strong>s Ssp., o<strong>de</strong>r schon<br />
die <strong>de</strong>s Swsp. in Kraft gewesen seien, dürfte ?üch als ein geringer<br />
erweisen; das Reichsstaatsrecht, für welches ein Zeitunterschied<br />
von wenigen Dezennien allerdings schon von grosser Be<strong>de</strong>utung<br />
ist, fällt durchweg in <strong>de</strong>n zweiten Theil, in welchem <strong>de</strong>r Dsp.<br />
sich mit Uebertragung <strong>de</strong>s Ssp. begnügt und <strong>de</strong>mnach selbstständigen<br />
Werth nach dieser Richtung hin nicht beanspruchen<br />
kann. Für diese Zwecke dürften in <strong>de</strong>n meisten Fällen schon<br />
die in meiner frühern Arbeit gegebenen Nachweisungen genügen;<br />
und je<strong>de</strong>nfalls hätte eine weitere Vergleichung <strong>de</strong>r Hs. durch<br />
einen Fachgelehrten hinreichen mögen, die geringe Ausbeute
völlig zu Tage zu för<strong>de</strong>rn und festzustellen, dass nach dieser<br />
Seite hin eine Bereicherung unserer Kenntnisse hier nicht zu<br />
erwarten sei. ».<br />
Der grosse Werth <strong>de</strong>s neuen Hülfsmittels ist nun aber<br />
freilich nicht nach seinem schon früher bekannten Inhalte zu<br />
bemessen, son<strong>de</strong>rn nach <strong>de</strong>r Form, in welcher <strong>de</strong>rselbe hier vorliegt<br />
; die Ermittlung einer Uebergangsform von <strong>de</strong>m einen Rechtsbuche<br />
zum an<strong>de</strong>rn muss allerdings von <strong>de</strong>r grössten Be<strong>de</strong>utung<br />
für die Erweiterung unserer Kenntnisse über die Entwicklungsgeschichte<br />
<strong>de</strong>s Textes bei<strong>de</strong>r Spiegel sein; in dieser Richtung<br />
hin hätte kaum ein an<strong>de</strong>rer Fund erwünschter sein können. Die<br />
nächsten Folgerungen, wie sie sich bei einem ersten Angriffe und<br />
ohne genügen<strong>de</strong> Vorstudien darbieten konnten, habe ich nun<br />
allerdings bei meiner Arbeit zu ziehen versucht; und diese Ergebnisse<br />
dürften wichtig genug erscheinen, um <strong>de</strong>n Abdruck <strong>de</strong>s<br />
Textes zu rechtfertigen, wenn dieser auch nur dazu dienen sollte,<br />
die Richtigkeit <strong>de</strong>rselben ausser Zweifel zu stellen, sie für die<br />
Wissenschaft zu sichern. Allerdings war es mein Augenmerk,<br />
so viel von <strong>de</strong>m Texte mitzutheilen, als mir zur Begründung<br />
meiner Behauptungen erfor<strong>de</strong>rlich schien; und <strong>de</strong>r kompetenteste<br />
Richter glaubte anerkennen zu dürfen, dass meine Angaben dafür<br />
ausreichend seien. An<strong>de</strong>rerseits wur<strong>de</strong> freilich auch darauf hingewiesen,<br />
dass die genauere Prüfung mancher Behauptungen erst<br />
auf Grundlage <strong>de</strong>s vollständigen Textes mit Sicherheit erfolgen<br />
könne. Und solchem Vorbehalte fehlte gewiss die Berechtigung<br />
nicht; <strong>de</strong>nn wie manches kann ich übersehen haben, was wesentliche<br />
Modifikationen meiner Behauptungen bedingen wür<strong>de</strong>. Dann<br />
aber blieb auch die Richtigkeit meiner Beweisführung im allgemeinen<br />
nicht unbestritten. In einer Schrift: „Spiegel <strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong>utschen Leute. Handschriftfund <strong>de</strong>s Prof. Dr. <strong>Ficker</strong> zu<br />
Innsbruck. Von Dr. A. v. Daniels, Obertribunalsrath, Professor<br />
<strong>de</strong>r Rechte, Kronsyndikus und Mitglied <strong>de</strong>s Herrenhauses.<br />
Berlin 1858", bestreitet <strong>de</strong>r Verfasser die von mir nachgewiesene<br />
Mittelstellung <strong>de</strong>s Dsp. und glaubt, <strong>de</strong>rselbe sei nichts, als eine<br />
werthlose Kompilation aus <strong>de</strong>m Ssp. und <strong>de</strong>m Swsp. In Folge<br />
<strong>de</strong>rselben bin ich in einer gleichzeitig mit diesem Abdrucke<br />
erscheinen<strong>de</strong>n Schrift: „Ueber die Entstehungszeit <strong>de</strong>s
Vll<br />
Sachsenspiegels und die Ableitung <strong>de</strong>s Schwabenspiegels<br />
aus <strong>de</strong>m Deutsche nspiegel", nochmals auf<br />
die Frage eingegangen, meine frühere Beweisführung in strengerer<br />
Form wie<strong>de</strong>rholend. War die Abhandlung ihrer ersten Anlage<br />
nach bestimmt, eine Einleitung zum gegenwärtigen Abdrucke zu<br />
bil<strong>de</strong>n, so schien es mir, zumal ich wünschte, noch manches zu<br />
berühren, was in keiner nähern Beziehung zum Dsp. steht, angemessener,<br />
das überlieferte Rechts<strong>de</strong>nkmal selbst und meine nur<br />
vorübergehen<strong>de</strong>n Werth beanspruchen<strong>de</strong>n Erörterungen über dasselbe<br />
auseinan<strong>de</strong>rzuhalten. Liess ich mich nun aus <strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r<br />
erwähnten Schrift erörterten Grün<strong>de</strong>n überhaupt auf eine weitere<br />
Polemik ein, so nmsste es mir allerdings billig erscheinen, <strong>de</strong>n<br />
Gegner nicht mit ungleichen Waffen streiten zu lassen, zumal<br />
sich <strong>de</strong>rselbe S. 29 ausdrücklich dahin ausspricht, dass ein Abdruck<br />
<strong>de</strong>s ganzen Rechtsbuches wünschenswerth gewesen sei,<br />
weil meiner Abhandlung im Einzelnen überall die nöthigen Anhaltspunkte<br />
zur Bildung eines Urtheils fehlten; wur<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Entschluss,<br />
<strong>de</strong>n ganzen Text zu veröffentlichen, auch durch die<br />
Schrift <strong>de</strong>s Herrn von Daniels nicht veranlasst, so bot dieselbe<br />
doch eine weitere dringen<strong>de</strong> Auffor<strong>de</strong>rung.<br />
Sehen wir aber auch davon ganz ab, nehmen wir an, die<br />
von mir gewonnenen Resultate seien durch die Angaben meiner<br />
Arbeit genugsam begrün<strong>de</strong>t, um ihretwegen <strong>de</strong>n vollständigen<br />
Abdruck überflüssig erscheinen zu lassen, so ist zu be<strong>de</strong>nken,<br />
dass damit die Ausbeute, welche das neue Hülfsmittel bieten<br />
kann, doch keineswegs erschöpft ist. Denn we<strong>de</strong>r durfte ich mir<br />
zutrauen, auf einem mir wenig bekannten Fel<strong>de</strong> nun sogleich alle<br />
Fragen zu übersehen, zu <strong>de</strong>ren Lösung <strong>de</strong>r neue Fund beitragen<br />
konnte, noch war ich in <strong>de</strong>r Lage, auch nur alle diejenigen zu<br />
erörtern, bezüglich <strong>de</strong>ren mir allerdings jetzt die Möglichkeit <strong>de</strong>r<br />
Lösung gegeben schien.<br />
Für <strong>de</strong>n Ssp. dürfte überhaupt nur noch wenig Raum für<br />
Erweiterung o<strong>de</strong>r Umgestaltung unserer Kenntnisse geblieben<br />
sein; die an und für sich einfacheren Entwicklungsverhältnisse<br />
seines Textes waren bereits vor <strong>de</strong>m Bekanntwer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s neuen<br />
Hülfsmittels einer so umfassen<strong>de</strong>n und umsichtigen Erörterung<br />
unterzogen. dass dasselbe, wenigstens so weit, als meine Ver—
— Vlll —<br />
gleichungen mich führten, hier durchweg nur bestätigend eingreifen<br />
konnte; für die Feststellung von Einzelnheiten wird freilich<br />
<strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>s Dsp. auch hier noch manchen wünschenswerthen<br />
Anhaltspunkt bieten können.<br />
Für <strong>de</strong>n Swsp. dagegen ist die Hauptaufgabe noch zu lösen.<br />
Wohl habe ich es versucht, von <strong>de</strong>m Grundsatze ausgehend, dass<br />
Alles, was in <strong>de</strong>n verschie<strong>de</strong>nen Formen <strong>de</strong>s Swsp. in Inhalt,<br />
Form und Stellung mit <strong>de</strong>m Ssp. und Dsp. übereinkommt, <strong>de</strong>m<br />
Urtexte angehören muss, die Entwicklungsgeschichte <strong>de</strong>s Textes<br />
<strong>de</strong>s Swsp. nach <strong>de</strong>n nächstliegen<strong>de</strong>n Hülfsmitteln zu bestimmen<br />
und glaube annehmen zu dürfen, dabei von Einzelnheiten abgesehen<br />
im wesentlichen das Richtige getroffen zu haben. Aber<br />
nur die eine Seite <strong>de</strong>r Frage konnte ich ins Auge fassen, die<br />
nämlich nach <strong>de</strong>m ursprünglichen Bestän<strong>de</strong> <strong>de</strong>s ganzen Werkes,<br />
wie er sich aus <strong>de</strong>r Bestimmung <strong>de</strong>r Ursprünglichkeit solcher<br />
Kapitel, welche nicht in allen Formen o<strong>de</strong>r in verschie<strong>de</strong>ner<br />
Stellung vorkommen, ergibt. Dagegen musste ich die Frage<br />
ungelöst lassen, in welcher Form sich nun <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>r einzelnen<br />
Kapitel am ursprünglichsten erhalten haben dürfte; <strong>de</strong>nn es liegt<br />
immerhin wenigstens die Möglichkeit nahe, dass <strong>de</strong>r ursprünglichere<br />
Bestand sich sehr wohl auch in Hss. erhalten haben kann,<br />
<strong>de</strong>ren Text in seinen Einzelnheiten keineswegs grossen Werth<br />
beanspruchen kann. Dass auch in dieser Richtung <strong>de</strong>r Dsp. <strong>de</strong>n<br />
Schlüssel zur Lösung bietet, kann nicht zweifelhaft sein; je<strong>de</strong><br />
Lesart, je<strong>de</strong>s Mehr, je<strong>de</strong> Stellung <strong>de</strong>r einzelnen Sätze, welche<br />
im Dsp. Unterstützung fin<strong>de</strong>t, muss <strong>de</strong>m Urtexte angehören;<br />
fän<strong>de</strong>n wir eine Hs., welche alle Einzelnheiten, in welchen die<br />
verschie<strong>de</strong>nen Formen mit <strong>de</strong>m Dsp. übereinstimmen, vereint<br />
zeigte, so wür<strong>de</strong>n wir in <strong>de</strong>rselben unzweifelhaft <strong>de</strong>n ursprünglichsten<br />
Text zu sehen haben; je<strong>de</strong>nfalls Hesse sich bestimmen,<br />
welche von <strong>de</strong>n vorhan<strong>de</strong>nen ihm am nächsten tritt. In dieser<br />
Richtung musste ich mich darauf beschränken, nur negativ vorzugehen<br />
und nachzuweisen, dass diese o<strong>de</strong>r jene Hs. keineswegs<br />
überall <strong>de</strong>n Vorzug <strong>de</strong>s reinsten Textes beanspruchen könne.<br />
Die positive Lösung auch nur bezüglich <strong>de</strong>r überhaupt in meiner<br />
Arbeit beachteten Hss. zu versuchen, musste mich von an<strong>de</strong>rm<br />
abgesehen schon <strong>de</strong>r Umstand abhalten, dass mir in dieser
Richtung für die <strong>de</strong>r Ursprünglichkeit ihres Bestan<strong>de</strong>s nach<br />
beachtenswertheste Hs., die Freiburger, genügen<strong>de</strong> Haltpunkte<br />
fehlten.<br />
Die Aufgabe, <strong>de</strong>n Text <strong>de</strong>s Swsp. in seiner Ursprünglichkeit,<br />
so weit diese überhaupt noch erreichbar sein dürfte, wie<strong>de</strong>rherzustellen,<br />
wird doch im Interesse <strong>de</strong>r'Wissenschaft nicht ungelöst<br />
bleiben dürfen; es müsste das als Undankbarkeit erscheinen gegen<br />
die Gunst <strong>de</strong>s Zufalls, welche ein so wichtiges Hülfsmittel zur<br />
Lösung dieser Aufgabe <strong>de</strong>r Vergessenheit entriss. Wie wenig<br />
die vorhan<strong>de</strong>nen Ausgaben <strong>de</strong>s Swsp. jetzt noch <strong>de</strong>m Bedürfnisse<br />
entsprechen können , bedarf kaum einer Auseinan<strong>de</strong>rsetzung.<br />
Enthalten sie auch fast alle Kapitel, welche <strong>de</strong>m ursprünglichen<br />
Bestän<strong>de</strong> <strong>de</strong>s Werkes angehörten, so zeigt uns doch keine dieselben<br />
in ihrem ursprünglichen Zusammenhange. Misslicher ist<br />
es, dass die Vergleichung mit <strong>de</strong>m Dsp. ergibt, wie wenig Gewähr<br />
sie für die Ursprünglichkeit <strong>de</strong>r Einzelnheiten <strong>de</strong>s Textes bieten.<br />
Von <strong>de</strong>n altern Ausgaben abgesehen bietet die Lassbergische<br />
wesentlich nur <strong>de</strong>n Abdruck eines einzigen Textes, bei <strong>de</strong>m es<br />
zu<strong>de</strong>m noch fraglich sein dürfte, ob er auch nur unter <strong>de</strong>n näher<br />
bekannt gewor<strong>de</strong>nen <strong>de</strong>r beachtenswertheste sei; mir wenigstens<br />
möchte scheinen, als ob selbst <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>r Züricher Hs., aus<br />
welchem seine Lücken ergänzt sind, in mancher Beziehung <strong>de</strong>n<br />
Vorzug verdiene. Die Ausgabe Wackernagels wird für alle weitern<br />
Untersuchungen von hohem Werthe sein, weil sie uns die<br />
Abweichungen einer grössern Zahl von Hss. vorlegt; aber einmal<br />
sind diese Hss. vielfach zu nahe verwandte, bestehen voraussichtlich<br />
noch zu viele Texte, welche, wie z. B. die hiesige<br />
Schnalser Hs., aufs wesentlichste von allen dort benutzten abweichen,<br />
als dass das dort gesammelte Material genügen könnte;<br />
an<strong>de</strong>rerseits fehlt nun, nach<strong>de</strong>m sich durch <strong>de</strong>n Dsp. aufs bestimmteste<br />
herausgestellt hat, dass <strong>de</strong>r Grundtext Wackernagels,<br />
<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r Ambraser Hs., ein durchweg verkürzter, keineswegs <strong>de</strong>r<br />
ursprünglichste sei, je<strong>de</strong>r Massstab, nach welchem sich <strong>de</strong>r Werth<br />
<strong>de</strong>r Unterschie<strong>de</strong> <strong>de</strong>s Textes im Einzelfalle bestimmen Hesse.<br />
Eine Ausgabe <strong>de</strong>s Swsp., wie sie <strong>de</strong>m jetzigen Bedürfnisse genügen<br />
wür<strong>de</strong>, <strong>de</strong>n ursprünglichen Text möglichst sicherstellend<br />
und zugleich die wesentlichen Modifikationen, welche <strong>de</strong>rselbe auf
X<br />
späteren Entwicklungsstufen erlitten, kenntlich machend, dürfte<br />
eine <strong>de</strong>r würdigsten Aufgaben sein, welche sich jetzt ein Germanist<br />
stellen könnte. Freilich auch wohl eine <strong>de</strong>r schwierigsten;<br />
und eine Lösung <strong>de</strong>rselben, welche sich <strong>de</strong>m, was für das nord<strong>de</strong>utsche<br />
Rechtsbuch geleistet wur<strong>de</strong>, ebenbürtig an die Seite<br />
stellen könnte , möchte wohl nur unter <strong>de</strong>n günstigsten Verhältnissen<br />
die Kräfte <strong>de</strong>s Einzelnen nicht übersteigen. Bei <strong>de</strong>r<br />
grossen Anzahl von Hss., welche noch gar nicht o<strong>de</strong>r ungenügend<br />
untersucht sind, bei <strong>de</strong>r Ungewissheit über <strong>de</strong>n Werth auch<br />
<strong>de</strong>r bekannteren Texte wird die schliessliche Lösung nur geför<strong>de</strong>rt<br />
wer<strong>de</strong>n können, wenn die Hülfsmittel, nach welchen sich<br />
über <strong>de</strong>n Werth einzelner Texte urtheilen lässt, allgemein zugänglich<br />
gemacht wer<strong>de</strong>n; <strong>de</strong>r Bsp. dürfte vielleicht das wichtigste<br />
sein; und <strong>de</strong>r Wunsch, die Lösung jener Aufgabe dadurch<br />
zu erleichtern, war <strong>de</strong>r Hauptbeweggrund, welcher mich zur vollständigen<br />
Veröffentlichung bestimmte.<br />
Ist in dieser Richtung <strong>de</strong>r erste, <strong>de</strong>m Swsp. näher stehen<strong>de</strong><br />
Theil beson<strong>de</strong>rs wichtig, so ist <strong>de</strong>r zweite, abgesehen von <strong>de</strong>m,<br />
was sich aus ihm für <strong>de</strong>n Ssp. noch gewinnen lassen möchte,<br />
noch von beson<strong>de</strong>rer Wichtigkeit für die Würdigung <strong>de</strong>s Werthes<br />
mancher Bestimmungen <strong>de</strong>s Swsp. Wo dieser, im allgemeinen<br />
<strong>de</strong>m Ssp. folgend, in einzelnen Fällen von ihm abwich, wohl gar<br />
das Gegentheil behauptete, mussten wir <strong>de</strong>n Grund bisher lediglich<br />
in örtlichen o<strong>de</strong>r zeitlichen Rechtsunterschie<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r abweichen<strong>de</strong>n<br />
Ansichten <strong>de</strong>s Verfassers suchen. Jetzt kommt ein<br />
weiterer Grund hinzu, die höchst unvollkommene Form, in welcher<br />
ihm <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>s Ssp. im Dsp. vorlag. In meiner frühern Arbeit<br />
glaube ich genugsam nachgewiesen zu haben, wie sehr die Mängel<br />
<strong>de</strong>s Dsp, auf <strong>de</strong>n Swsp. eingewirkt haben; wie <strong>de</strong>r Swsp., erkannte<br />
Korruptionen selbstständig bessernd, zu Bestimmungen<br />
gelangte, <strong>de</strong>ren Zusammenhang mit <strong>de</strong>n entsprechen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s Ssp.<br />
ohne Vergleichung <strong>de</strong>s Dsp. kaum mehr erkennbar sein wür<strong>de</strong>;<br />
wie er Korruptionen <strong>de</strong>s Dsp. folgend dazu gelangte, bei wichtigen<br />
Rechtssätzen gera<strong>de</strong>zu das Gegentheil von <strong>de</strong>m, was die<br />
ursprüngliche Quelle enthielt, zu sagen; wie er manche Bestimmungen<br />
<strong>de</strong>s Ssp. wohl nur <strong>de</strong>sshalb nicht aufnahm, weil sie ihm<br />
im Dsp. völlig unverständlich vorlagen. Bei dieser Sachlage
— XI —<br />
muss es allerdings für je<strong>de</strong>n, welcher sich mit <strong>de</strong>m Swsp. zu<br />
beschäftigen hat, von grosser Wichtigkeit sein, <strong>de</strong>n vollständigen<br />
Abdruck <strong>de</strong>s Dsp. zur Hand zu haben, um sich für je<strong>de</strong> einzelne<br />
Bestimmung <strong>de</strong>s Swsp. vergewissern zu können, in wie weit jene<br />
Einwirkung dabei zur Geltung kommen konnte.<br />
Musste mir so eine vollständige Veröffentlichung allerdings<br />
wünschenswerth erscheinen, mussten die von beson<strong>de</strong>rs beachtenswerther<br />
Seite ausgesprochenen Wünsche mir diese Aufgabe<br />
doppelt nahe legen, so frug es sich nach <strong>de</strong>r Form <strong>de</strong>r Veröffentlichung.<br />
Die gewählte ist nun wohl die roheste, welche<br />
überhaupt gewählt wer<strong>de</strong>n konnte, in<strong>de</strong>m sie sich ohne je<strong>de</strong>n<br />
Versuch einer Emendation, ohne irgend eine Konzession an die<br />
Bequemlichkeit <strong>de</strong>s Lesers darauf beschränkt, <strong>de</strong>n Text <strong>de</strong>r Hs.<br />
möglichst getreu wie<strong>de</strong>rzugeben. So wenig mir an und für sich<br />
eine solche Form zusagen mag, so selten die Fälle sein mögen,<br />
wo sie genügen kann, so sehr schien sie mir doch hier durch<br />
die nächsten Zwecke geboten. Wie die Art <strong>de</strong>r Veröffentlichung<br />
einer Urkun<strong>de</strong> sich wesentlich verschie<strong>de</strong>n danach bestimmen<br />
wird, ob <strong>de</strong>r Zweck <strong>de</strong>r Veröffentlichung zunächst ein geschichtlicher<br />
o<strong>de</strong>r aber ein paläographischer ist, ob <strong>de</strong>mnach auf <strong>de</strong>n<br />
Inhalt o<strong>de</strong>r auf die Form <strong>de</strong>r Schrift und an<strong>de</strong>re Aeusserlichkeiten<br />
das Hauptgewicht zu legen ist, so ist auch hier <strong>de</strong>r Zweck von<br />
<strong>de</strong>m, für welchen Rechtsquellen gewöhnlich veröffentlicht wer<strong>de</strong>n,<br />
ein wesentlich verschie<strong>de</strong>ner; nicht <strong>de</strong>r Inhalt ist das Wichtige,<br />
son<strong>de</strong>rn die Form; <strong>de</strong>r Text wur<strong>de</strong> abgedruckt, nicht damit er<br />
gelesen, son<strong>de</strong>rn mit an<strong>de</strong>rn Texten gleichen Inhaltes verglichen<br />
wer<strong>de</strong>. Wie wichtig aber gera<strong>de</strong> für die erörterten Zwecke die<br />
unbe<strong>de</strong>utendsten Einzelnheiten <strong>de</strong>r Form seien, wie selbst Mängel,<br />
welche wir ohne Vergleichung mit <strong>de</strong>n verwandten Texten unzweifelhaft<br />
als ganz be<strong>de</strong>utungslose Abschreibei-versehen o<strong>de</strong>r Uebersetzungsfehler<br />
betrachten dürften, für die bezüglichen Fragen<br />
grosse Be<strong>de</strong>utung beanspruchen können, habe ich in meiner frühern<br />
Arbeit gezeigt; nach Beseitigung dieser Mängel wür<strong>de</strong> <strong>de</strong>r<br />
Text vielleicht seinen Hauptwerth verloren haben.<br />
Nun sind allerdings nicht alle Mängel <strong>de</strong>r uns vorliegen<strong>de</strong>n<br />
Hs. auf Rechnung <strong>de</strong>s Verfassers, son<strong>de</strong>rn viele unbe<strong>de</strong>nklich<br />
auf die späterer Abschreiber zu setzen. Liessen sich die letztern
— XII —<br />
unzweifelhaft von jenen son<strong>de</strong>rn und aus <strong>de</strong>m Texte beseitigen,<br />
so wür<strong>de</strong>n durch eine solche Herstellung <strong>de</strong>r ursprünglichsten<br />
Form natürlich auch die nächsten Zwecke aufs wesentlichste<br />
geför<strong>de</strong>rt wer<strong>de</strong>n. Eine solche Emendation aber mit <strong>de</strong>r Sicherheit<br />
durchzuführen, welche hier durchaus erfor<strong>de</strong>rlich wäre, soll<br />
sie nicht überhaupt ihren Zweck ganz verfehlen, scheint mir mit<br />
<strong>de</strong>n vorhan<strong>de</strong>nen Hülfsmitteln unerreichbar. Eine zweite Hs. <strong>de</strong>s<br />
Dsp., welche allein hier <strong>de</strong>n erwünschten Anhaltspunkt bieten<br />
dürfte, ist nicht bekannt; nur von <strong>de</strong>n unwesentlichem Bestandteilen<br />
<strong>de</strong>s Rechtsbuches haben sich das Bruchstück <strong>de</strong>s Königebuchs<br />
und die Vorre<strong>de</strong> noch in Homeyers Hs. n. 330, die eingeflochtenen<br />
Gedichte <strong>de</strong>s Strickers ausser<strong>de</strong>rn in <strong>de</strong>r Freiburger<br />
Hs. n. 198 erhalten, nach welcher sie bei Lassberg Swsp. S. 18. 45<br />
abgedruckt sind. Für das Königebuch und die Reimvorre<strong>de</strong> ergibt<br />
sich, dass sie auch in jener Hs. wesentlich in <strong>de</strong>rselben Form<br />
vorliegen, wie im Dsp., also ein Beweis mehr, dass dieser trotz<br />
seiner Unvollkommenheit sich einiger Verbreitung zu erfreuen<br />
hatte, zumal manche Varianten zeigen, dass uns nicht Abschriften<br />
nächstverwandter Hss. vorliegen. Diese Varianten ergeben<br />
zugleich, dass manche Mängel <strong>de</strong>r uns vorliegen<strong>de</strong>n Hs. allerdings<br />
nicht <strong>de</strong>m Verfasser zur Last fallen; <strong>de</strong>nn zeigt zuweilen<br />
diese die entschie<strong>de</strong>n bessere Lesart, so ist das an<strong>de</strong>rerseits auch<br />
nicht selten'in n. 330 <strong>de</strong>r Fall. Für die Reimvorre<strong>de</strong> hat bereits<br />
Homeyer a. a. 0. S. 634 bezügliche Nachweisungen gegeben.<br />
Aehnlich gestaltet sich das Verhältniss im Königebuche. Nach<br />
einer gefälligen Mittheihing zeigt in <strong>de</strong>n in meiner frühern Arbeit<br />
S. 11 Q23) abgedruckten Stellen die Hs. 330 folgen<strong>de</strong> Abweichungen<br />
: Dsp. S. 26. Z. 19: <strong>de</strong>s helfe — amen fehlt. S. 30.<br />
Z. 12: also fehlt. Z. 15: gerichtet und gezierdt statt gezieret<br />
und — gereichet. Z. 22: vnbirdig st. vnwerig. Z. 9 v. u.:<br />
durh got fehlt. Z. 8 v. u.; oft st. dikche. Z. 7 v. u.: si geben<br />
st. in <strong>de</strong>n gewalt gegeben vor an<strong>de</strong>rn laevten. Z. 5 v. u.: grossen<br />
st. hohen. Z. 3 v. u.: vnd richtent — die hie genent fehlt.<br />
Z. 1 v. u.: was hinzugefügt nach bahjlonie. Das dürfte genügen,<br />
um im allgemeinen das Verhältniss bei<strong>de</strong>r Texte zu veranschaulichen.<br />
Für diese Stücke nun, bei welchen die Möglichkeit<br />
einer auf Vergleichung beruhen<strong>de</strong>n Emendation allerdings geboten
— xni —<br />
war, eine an<strong>de</strong>re Behandlung eintreten zu lassen, mochte ich mich<br />
um so weniger entschliessen, als sie mit <strong>de</strong>m Rechtsbuche<br />
selbst nur in sehr losem Zusammenhange stehen, <strong>de</strong>r Abdruck<br />
aber wesentlich dadurch verzögert wor<strong>de</strong>n wäre; zu<strong>de</strong>m wür<strong>de</strong><br />
sich ein genügen<strong>de</strong>s Urtheil über die Einzelnheiten <strong>de</strong>s Textes<br />
im Königebuche doch erst gewinnen lassen nach Veröffentlichung<br />
<strong>de</strong>r volleren Form <strong>de</strong>sselben, wie sie durch Herrn von Daniels in<br />
Aussicht gestellt ist. An<strong>de</strong>rerseits war <strong>de</strong>r unverkürzte Abdruck<br />
<strong>de</strong>s Königebuches aus unserer Hs. um so weniger zu vermei<strong>de</strong>n,<br />
da sich erst nach jener Veröffentlichung über die Richtigkeit<br />
meiner, für die einschlagen<strong>de</strong>n Fragen nicht unerheblichen Annahme,<br />
das Königebuch habe sich im Dsp. in einer kürzeren,<br />
ursprünglichem Form erhalten, wird urtheilen lassen. Vgl. Entstehungszeit<br />
<strong>de</strong>s Ssp. S. 57.<br />
Allerdings wür<strong>de</strong> sich auch für die wesentlichen Bestandtheile<br />
<strong>de</strong>s Rechtsbuches <strong>de</strong>r Versuch einer Herstellung <strong>de</strong>s<br />
ursprünglichen Textes nicht lediglich auf Konjektur zu stützen<br />
haben, da im Ssp. und SAvsp. zwei nahe verwandte Quellen zur<br />
Vergleichung vorliegen, welche hier um so wichtiger scheinen<br />
müssen, als <strong>de</strong>r Dsp. auf <strong>de</strong>r einen beruht, <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rn zur Grundlage<br />
dient. In vielen Fällen, wo diese sich sehr nahe treten,<br />
wer<strong>de</strong>n sich Abweichungen <strong>de</strong>s Dsp. von bei<strong>de</strong>n als spätere Korruptionen<br />
unmittelbar ergeben; aber auch nur in diesen, wo die<br />
Emendation' für die Zwecke, welchen die Ausgabe dienen soll,<br />
völlig gleichgültig und zu<strong>de</strong>m, da die Ilülfsmittel in Je<strong>de</strong>s Hand<br />
sind, ziemlich überflüssig wäre, wür<strong>de</strong> dieselbe mit genügen<strong>de</strong>r<br />
Sicherheit erfolgen können. Denn wenn uns eben die Vergleichung<br />
mit jenen verwandten Quellen zeigt, dass eine Menge <strong>de</strong>r<br />
offenbarsten Mängel, welche wir in je<strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn Falle unbe<strong>de</strong>nklich<br />
auf Rechnung <strong>de</strong>r Abschreiber setzen wür<strong>de</strong>n, hier bereits<br />
<strong>de</strong>m Urtexte o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r, für unsere Zwecke damit zusammenfallen<strong>de</strong>n<br />
Hs., welche <strong>de</strong>m Verfasser <strong>de</strong>s Swsp. vorlag, angehören,<br />
so fehlt uns in Fällen, wo wir nur auf <strong>de</strong>n Vergleich mit einer<br />
jener Quellen o<strong>de</strong>r auf Konjektur angewiesen sind, je<strong>de</strong> Gewähr,<br />
dass wir durch Emendation auch <strong>de</strong>r offenbarsten Versehen<br />
wirklich <strong>de</strong>n Urtext wie<strong>de</strong>rherstellen wür<strong>de</strong>n. Von diesem Gesichtspunkte<br />
aus schien es mir durchaus gerathen, von <strong>de</strong>m
— XIV —<br />
Versuche einer Emendation abzustehen, welche, wo sie auf sicherer<br />
Grundlage ruht überflüssig, wo nicht, be<strong>de</strong>nklich und irreleitend<br />
erscheinen raüsste.<br />
Es hätte sich nun freilich die Aufgabe einer Emendation<br />
auch dahin stellen lassen, dadurch zwar nicht <strong>de</strong>n ursprünglichen,<br />
aber einen richtigen, verständlichen und lesbaren Text herzustellen;<br />
und dazu wür<strong>de</strong>n die nächstverwandten Quellen einen<br />
hinreichen<strong>de</strong>n Anhaltspunkt geboten haben. Für <strong>de</strong>n Hauptzweck,<br />
zur Feststellung <strong>de</strong>s ursprünglichen Textes <strong>de</strong>s Ssp. und Swsp.<br />
zu dienen, wür<strong>de</strong> ein so gebesserter Text werthlos sein, da wir<br />
ihn selbst ja nur durch Annäherung an die Form jener zu vergleichen<strong>de</strong>n<br />
Quellen gewonnen hätten. Dagegen könnte er dazu<br />
dienen, einem Leser <strong>de</strong>n Inhalt <strong>de</strong>s Dsp. zugänglicher zu machen.<br />
Ich habe mich aber schon dahin ausgesprochen, dass mir <strong>de</strong>r<br />
Werth <strong>de</strong>s Dsp. durchaus in <strong>de</strong>r Form, nicht im Inhalte zu liegen<br />
scheint; selbst für die wenigen Stellen,. in welchen er auch <strong>de</strong>s<br />
letztern wegen neben Ssp. und Swsp. einen selbstständigen Werth<br />
beanspruchen kann, dürfte ihn schwerlich jemand zu einem an<strong>de</strong>rn<br />
Zwecke in die Hand nehmen, als um ihn mit <strong>de</strong>n verwandten<br />
Texten zu vergleichen, womit dann zugleich das beste Hülfsmittel<br />
zum Verständnisse geboten sein wür<strong>de</strong>. Sollte ich mich in dieser<br />
Beziehung über das Bedürfniss täuschen, so stän<strong>de</strong> zu<strong>de</strong>m nichts<br />
im Wege, dass ein An<strong>de</strong>rer sich dieser Aufgabe <strong>de</strong>r Herstellung<br />
eines gereinigten Textes unterziehe, welche ich, auch wenn sie<br />
mir nicht zwecklos schiene, doch im Interesse <strong>de</strong>r Sache Rechtskundigem<br />
und Sprachkundigem überlassen haben wür<strong>de</strong>; und es<br />
dürfte selbst in diesem Falle durch die gegenwärtige Ausgabe<br />
nichts versäumt sein, da <strong>de</strong>s Hauptzweckes wegen ein getreuer<br />
Abdruck <strong>de</strong>r Hs. immer Bedürfniss bleiben wür<strong>de</strong> und <strong>de</strong>r Versuch<br />
einer gleichzeitigen durchgreifen<strong>de</strong>n Emendation, sei es<br />
durch Berichtigung <strong>de</strong>s Einzelnen, sei es, was kaum zu vermei<strong>de</strong>n<br />
gewesen wäre, durch Hinzufügung eines zweiten gereinigten<br />
Textes, auch <strong>de</strong>n Umfang <strong>de</strong>r Pnblikation verdoppelt haben<br />
wür<strong>de</strong>.<br />
Alles erwogen, glaubte ich mir lediglich die Aufgabe einer<br />
so getreuen Wie<strong>de</strong>rgabe <strong>de</strong>r Handschrift stellen zu<br />
sollen, dass die Einsicht <strong>de</strong>rselben <strong>de</strong>m Forscher selbst für die
— XV —<br />
kleinsten Einzelnheiten <strong>de</strong>s Textes entbehrlich wäre. Die Hs.<br />
ist auf Pergament von ein und <strong>de</strong>rselben Hand <strong>de</strong>s vierzehnten<br />
Jahrhun<strong>de</strong>rts in zwei Kolumnen geschrieben. Sie besteht aus<br />
zehn Quaternionen und zwei Blättern; vom neunten Quaternio<br />
fehlen die bei<strong>de</strong>n Mittelblätter, dann fehlt ein vorletztes Blatt;<br />
die dadurch herbeigeführten Lücken S. 162 und 188 entsprechen<br />
<strong>de</strong>m sächs. Lhr. 26 § 5 —38 § 2 und 76 § 2 — 78 § 3. So<br />
sind noch 80 Blätter vorhan<strong>de</strong>n; <strong>de</strong>r Beginn je<strong>de</strong>s Blattes, wie<br />
je<strong>de</strong>r Kolumne ist im Abdrucke ange<strong>de</strong>utet. Ein Facsimile <strong>de</strong>r<br />
Hs. ist meiner frühern Arbeit zugefügt.<br />
Bei Wie<strong>de</strong>rgabe <strong>de</strong>s Textes blieben bei strenger Einhaltung<br />
<strong>de</strong>r gestellten Aufgabe nun auch die unzweifelhaftesten Entstellungen<br />
ungebessert; so Wie<strong>de</strong>rholungen z. B. S. 120 Z. 15:<br />
gewalt gewdlt, S. 134 Z. 9: gezogen gezogen, S. 172 Z. 11 v. u.:<br />
isleileichem, Lücken z. B. S. 120 Z. 4: in seinen (iarenj,<br />
S. 147 Z. 6 v. u.: (drei) tage, falsche Buchstaben z. B. S. 53<br />
Z. 15: versinnen st. versumen, S. 90 Z. 5 v. u.: chlages st.<br />
tages, S. 100 Z. 14 v. u.: clda<strong>de</strong> st. ehlage, S. 137 Z. 19: sis<br />
st. sich, beson<strong>de</strong>rs häufig bei grossen Anfangsbuchstaben z. B.<br />
S.. 137 Z. 17: Zehen st. Lehen, S. 140 Z. 2 v. u.: Man st.<br />
Ban, S. 147 Z. 3: Hat st. Lat, Z. 5: Begant st. Tegant.<br />
Wur<strong>de</strong>n solche offenbarste Versehen beibehalten, so musste allerdings<br />
doppelt Sorge getragen wer<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>in Forscher GeM'ähr zu<br />
bieten, dass in solchen Fällen nicht ein Druckfehler, son<strong>de</strong>rn ein<br />
Fehler <strong>de</strong>r Hs. vorliege. Diese Aufgabe wur<strong>de</strong> von vornherein<br />
sehr erleichtert durch die ausseror<strong>de</strong>ntliche Sorgfalt, welche einer<br />
meiner frühern Zuhörer, Herr Paul Wallnöfer, jetzt Lehrer<br />
am Gymnasium zu Teschen, auf Fertigung <strong>de</strong>r Abschrift verwandte<br />
, nach welcher <strong>de</strong>r Druck erfolgte. Ich habe dann die<br />
Korrektur nach <strong>de</strong>r Hs. selbst mit möglichster Genauigkeit besorgt,<br />
auch je<strong>de</strong>n Bogen einer doppelten Revision unterzogen.<br />
Dennoch blieben aus Versehen im dritten Bogen die Wie<strong>de</strong>rholungen<br />
S. 41 Z. 9: Swaz aver — Swaz aver und S. 45 Z. 9:<br />
si hat ez — si hat ez, welche ich zu streichen bitte; in <strong>de</strong>r<br />
Rubrik S. 31 schlich sich bei einem Wechsel <strong>de</strong>r Typen das<br />
Lantrecht st. daz Lantreht ein. Trotz <strong>de</strong>s Bewusstseins, möglichste<br />
Sorgfalt angewandt zu haben, wür<strong>de</strong> sich freilich die
XVI —<br />
Behauptung schwer vertreten lassen, dass im Texte keine weitern<br />
Druckfehler vorhan<strong>de</strong>n seien; dafür, dass es nur vereinzelte sein<br />
können, glaube ich einstehen zu dürfen. Insbeson<strong>de</strong>re bemerke<br />
ich noch, dass bei abweichen<strong>de</strong>n Lesarten in <strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r frühem<br />
Arbeit gegebenen Proben, in welchen ich hie und da einen offenbaren<br />
Schreibfehler beseitigte z. B. Praef. rhytm. v. 56: noch<br />
zorn noch gäbe st. nach gäbe, nicht schon auf einen Druckfehler<br />
in dieser Ausgabe zu schliessen ist, welche bei <strong>de</strong>r ungleich<br />
grössern Sorgfalt, welche ich auf die Korrektur verwandte, je<strong>de</strong>nfalls<br />
im Zweifel die Vermuthung <strong>de</strong>r Richtigkeit für sich wird<br />
beanspruchen dürfen.<br />
Zu Lesefehlern bot die durchweg <strong>de</strong>utlich geschriebene Hs.<br />
kaum einen Anlass. Die Buchstaben m, n, u, i sind auch beim<br />
Zusammentreten mehrerer durchweg <strong>de</strong>utlich zu unterschei<strong>de</strong>n;<br />
beruhen manche Korruptionen auf Verwechslung <strong>de</strong>rselben z. B.<br />
S. 136 Z. 14: ann st. ami, so bietet doch die vorliegen<strong>de</strong> Hs.<br />
keinen Zweifel, es ist auf die Vorlage o<strong>de</strong>r auf einen Lesefehler<br />
<strong>de</strong>s Abschreibers zurückzugehen. Die übergeschriebenen e und o<br />
sind oft kaum zu unterschei<strong>de</strong>n; sie sind übrigens auch schon<br />
vom Schreiber sehr willkürlich gesetzt, in ein und <strong>de</strong>mselben<br />
Worte bald das eine, bald das an<strong>de</strong>re. Abgekürzt sind durchweg<br />
er, n, m, vnd; bei Auflösung dieser und weniger an<strong>de</strong>rer Abkürzungen<br />
konnte die Hs. selbst nur etwa unbestimmt lassen, ob n<br />
o<strong>de</strong>r m zu lesen sei; hier konnte ich in einzelnen zweifelhaften<br />
Fällen mich an <strong>de</strong>n Text <strong>de</strong>r nächstverwandten Quellen halten.<br />
Korrekturen habe ich durch Klammern bemerklich gemacht;<br />
Fehlen<strong>de</strong>s, welches zwischen <strong>de</strong>r Zeile o<strong>de</strong>r am Ran<strong>de</strong> nachgetragen<br />
wur<strong>de</strong>, ist mit <strong>de</strong>r Schrift <strong>de</strong>s Textes, Ueberflüssiges,<br />
welches in <strong>de</strong>r Hs. durchstrichen ist, mit Kursiv gesetzt.<br />
Die äussere Form <strong>de</strong>s Textes wur<strong>de</strong> beibehalten, so weit<br />
dieses durchführbar und für <strong>de</strong>n Zweck irgend von Be<strong>de</strong>utung<br />
schien; insbeson<strong>de</strong>re schien es mir wichtig, sich aus <strong>de</strong>m Abdrucke<br />
möglichst genau die Eintheilungen <strong>de</strong>r Hs. vergegenwärtigen<br />
zu. können. Die rothgeschriebenen Initialen und Rubriken<br />
<strong>de</strong>r Hs. sind durch gothische Schrift wie<strong>de</strong>rgegeben; die fetteren<br />
lateinischen Anfangsbuchstaben <strong>de</strong>s Abdruckes sind in <strong>de</strong>r Hs.<br />
schwarz, aber durch rothe Striche hervorgehoben. Auch die
— XV11 —<br />
verschie<strong>de</strong>ne Grosse <strong>de</strong>r Initialen stützt sich auf die Hs.; nur<br />
die beson<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong>n spätem Theilen häufig auch in fortlaufen<strong>de</strong>r<br />
Zeile vorkommen<strong>de</strong>n rothen Anfangsbuchstaben wür<strong>de</strong>n im Verhältnisse<br />
zu <strong>de</strong>n übrigen vielfach grösser sein müssen; das richtige<br />
Verhältniss Hess sich hier nicht wohl durchführen, dürfte<br />
auch kaum von Be<strong>de</strong>utung sein. Die kleinen vom Schreiber fin<strong>de</strong>n<br />
Rubrikator vorgemerkten Anfangsbuchstaben wur<strong>de</strong>n nur in<br />
einigen Fällen z. B. S. 128 Z. 7. berücksichtigt, in welchen die<br />
Initiale selbst fehlt. Auch im Abbrechen <strong>de</strong>r Zeilen folgt <strong>de</strong>r<br />
Abdruck <strong>de</strong>r Hs.; in manchen bei <strong>de</strong>r Kürze <strong>de</strong>r Zeilen <strong>de</strong>r Hs.<br />
nicht gera<strong>de</strong> seltenen Fällen, wo die einer kleineren Initiale vorhergehen<strong>de</strong><br />
Zeile bis an <strong>de</strong>n Rand <strong>de</strong>r Kolumne reicht, war es<br />
allerdings zweifelhaft, ob <strong>de</strong>r Schreiber ein Abbrechen beabsichtigte<br />
; ich Hess mich, da er oft sehr viele, oft auf ganzen Seiten<br />
gar keine Abschnitte macht, gewöhnlich von <strong>de</strong>m auf <strong>de</strong>n betreffen<strong>de</strong>n<br />
Seiten vorherrschen<strong>de</strong>n Gebrauche bestimmen. Die Rubriken<br />
beginnen in <strong>de</strong>r Hs. gewöhnlich in <strong>de</strong>rselben Zeile, worin<br />
das vorhergehen<strong>de</strong> Kapitel schliesst; füllt <strong>de</strong>r noch folgen<strong>de</strong><br />
Theil keine ganze Zeile, so ist nur das En<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Anfangszeile<br />
<strong>de</strong>s folgen<strong>de</strong>n Kapitels für sie freigelassen; das nachzuahmen,<br />
schien mir völlig zwecklos.<br />
Zwecklos wür<strong>de</strong> mir überhaupt das sorgsame Anschliessen<br />
an die Aeusserlichkeiten <strong>de</strong>r Hs. erschienen sein, hätte ich nicht<br />
geglaubt, darauf <strong>de</strong>nken zu müssen, dass möglicherweise die<br />
Eint h eilung <strong>de</strong>s Dsp. wichtige Haltpunkte für sein Verhältniss<br />
zu einzelnen Formen <strong>de</strong>s Ssp. und Swsp. wer<strong>de</strong> geben<br />
können; dass aber bei <strong>de</strong>r vorliegen<strong>de</strong>n Hs., welche je<strong>de</strong>r Zählung<br />
und in <strong>de</strong>n spätem Theilen <strong>de</strong>r Rubriken entbehrt, während<br />
im Gebrauche <strong>de</strong>r Initialen und Absätze grosse Willkür herrscht,<br />
eine blosse Zählung dafür nicht genügen konnte, liegt auf <strong>de</strong>r<br />
Hand.<br />
Die von mir hinzugefügte Zählung <strong>de</strong>r Kapitel stützt sich<br />
im ersten Theile <strong>de</strong>s Ldr. durchweg auf die Hs.; die Unterabtheilungen<br />
beruhen grossentheils nur auf <strong>de</strong>r Rücksicht, eine<br />
bequemere Vergleichung mit an<strong>de</strong>rn Formen zu ermöglichen. Es<br />
ist genau dieselbe Zählung, <strong>de</strong>ren ich mich in meiner frühern<br />
Arbeit bediente; wür<strong>de</strong>n mir jetzt auch einzelne Armierungen<br />
Kicker, Ppicpcl etc. *
— XV111 — *<br />
<strong>de</strong>r früheren Anordnung passen<strong>de</strong>r erschienen sein, so möchte<br />
doch in solchen Dingen vor allem daran festzuhalten sein, eine<br />
einmal aufgestellte Eintheilung ohne sehr gewichtige Grün<strong>de</strong> nicht<br />
zu än<strong>de</strong>rn. S. 42 bitte ich die irrigen Kapitelzahlen 19. 20 in<br />
18. 19 zu bessern.<br />
Für <strong>de</strong>n zweiten Theil <strong>de</strong>s Ldr. und für das Lhr. habe ich<br />
in <strong>de</strong>r frühern Arbeit keine selbstständige Zählung versucht,<br />
son<strong>de</strong>rn mich lediglich auf die Zählung <strong>de</strong>s nächstverwandten<br />
Ssp. bezogen. Auch hier wür<strong>de</strong> ich mich gern dieser Aufgabe<br />
entzogen haben; sie schien aber doch kaum zu umgehen; schon<br />
die, freilich unbe<strong>de</strong>uten<strong>de</strong>n Verschiebungen, welche <strong>de</strong>r Dsp. <strong>de</strong>m<br />
Ssp. gegenüber zeigt, schienen für manche Zwecke eine eigene<br />
fortlaufen<strong>de</strong> Zählung wünschenswerth zu machen.<br />
Eine sieh genau an die Hs. anschliessen<strong>de</strong> Eintheilung schien<br />
mir, da <strong>de</strong>r Abdruck selbst die Abschnitte <strong>de</strong>r Hs. genau wie<strong>de</strong>rgibt,<br />
zwecklos und eine genügen<strong>de</strong> Grundlage schwer in ihr aufzufin<strong>de</strong>n.<br />
Im allgemeinen dürfte sich aus unserer Hs. ergeben,<br />
dass die Urschrift in eine sehr grosse Anzahl kleinerer Abschnitte<br />
getheilt war. Eine Zählung nach <strong>de</strong>n Abschnitten, welche sich in<br />
<strong>de</strong>r Hs. aus <strong>de</strong>m Abbrechen <strong>de</strong>r Zeilen und grösseren Initialen<br />
ergeben, wür<strong>de</strong> unzweifelhaft we<strong>de</strong>r die ursprüngliche Eintheilung<br />
erschöpft, noch <strong>de</strong>m Bedürfnisse genügt haben. Wollte ich weiter<br />
die in fortlaufen<strong>de</strong>r Zeile vorkommen<strong>de</strong>n rothen Initialen zuziehen,<br />
so schien auch damit nicht geholfen. Bei <strong>de</strong>r allgemeinen Unzuverlässigkeit<br />
<strong>de</strong>r Hs. scheinen sie allerdings wenigstens eine Garantie<br />
zu bieten, dass <strong>de</strong>r Schreiber schon in <strong>de</strong>r Vorlage einen<br />
Einschnitt am betreffen<strong>de</strong>n Orte fand, da er die Ausfüllung <strong>de</strong>m<br />
Rubrikator überliess. Aber einmal rühren auch die schwarzen, vom<br />
Rubrikator nur hervorgehobenen Anfangsbuchstaben anscheinend<br />
wohl in <strong>de</strong>n meisten Fällen, aber doch auch nicht immer vom<br />
Schreiber her; darauf lässt schon schliessen, dass auch in ihnen<br />
sich sehr auffallen<strong>de</strong>, nur aus späterm Hinzufügen erklärliche<br />
Versehen fin<strong>de</strong>n z. B. S. 142. Z. 10. S. 147. Z. 3. 5; bestimmter<br />
noch ergibt es sich daraus, dass wenigstens in einzelnen Fällen<br />
die kleinen Buchstaben, welche <strong>de</strong>m Rubrikator zum Anhalt dienen<br />
sollten, auch für schwarze Buchstaben noch sichtbar sind. Weiter<br />
ergab die Beachtung <strong>de</strong>s Inhalts und <strong>de</strong>r Eintheilung nächstver-
— XIX —<br />
wandter Formen sehr häufig, dass gera<strong>de</strong> vielen schwarzen Anfangsbuchstaben<br />
in <strong>de</strong>r Urschrift ein stärkerer Abschnitt entsprochen<br />
haben müsse, während bei vielen rothen we<strong>de</strong>r Inhalt noch<br />
Vergleichung solches wahrscheinlich machen können. Endlich<br />
wür<strong>de</strong> bei <strong>de</strong>m Umstän<strong>de</strong>, dass sich an manchen längeren Stellen<br />
fast nur rothe, an an<strong>de</strong>rn fast nur schwarze Initialen fin<strong>de</strong>n auch<br />
<strong>de</strong>m Bedürfnisse durch eine darauf gegrün<strong>de</strong>te Eintheilung nicht<br />
genügt sein. Im allgemeinen wird angenommen wer<strong>de</strong>n können,<br />
dass in <strong>de</strong>r Hs. alle hervorgehobenen Anfangsbuchstaben, rothe<br />
wie schwarze, <strong>de</strong>n Beginn eines Abschnittes bezeichnen sollten.<br />
Diesen überall zu folgen, dürfte <strong>de</strong>r einzige Weg gewesen sein,<br />
eine durchgreifen<strong>de</strong> Eintheilung auf die Hs. zu grün<strong>de</strong>n. Ihn<br />
einzuschlagen, schien mir nicht zweckmässig; eine genauere<br />
Wie<strong>de</strong>rherstellung <strong>de</strong>r Abschnitte <strong>de</strong>r Urschrift wäre doch nicht<br />
erreichbar gewesen, da die Hs. gar oft Anfangsbuchstaben hervorhebt,<br />
wo die Urschrift schwerlich einen Einschnitt machte,<br />
und umgekehrt. Die sich daraus ergeben<strong>de</strong> Zertheilung in eine<br />
sehr grosse Anzahl von Abschnitten wür<strong>de</strong> zu<strong>de</strong>m die Vergleichung<br />
mit an<strong>de</strong>rn Quellen erschwert und in vielen Fällen doch<br />
nicht einmal genügt haben, insofern es wünschenswerth sein<br />
musste, -dass die be<strong>de</strong>uten<strong>de</strong>ren Einschnitte in nächstverwandten<br />
Quellen möglichst mit <strong>de</strong>r Eintheilung <strong>de</strong>s Dsp. zusammenfielen.<br />
Ohne nun auf die strenge Durchführung bestimmter Grandsätze<br />
bei <strong>de</strong>r Eintheilung grossen Werth zu legen, versuchte ich<br />
es einen Mittelweg einzuschlagen durch Herstellung einer Eintheilung<br />
, welche sich wo möglich <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s Urtextes in so weit<br />
anschliessen sollte, dass ihre allerdings wohl weniger zahlreichen<br />
Einschnitte wenigstens mit ursprünglichen Einschnitten zusammenfielen,<br />
dann aber die Vergleichung mit nächstverwandten<br />
Quellen nicht zu sehr erschwere. Dabei konnte ich nun davon<br />
ausgehen, dass die Eintheilung <strong>de</strong>s <strong>de</strong>m Verfasser vorliegen<strong>de</strong>n<br />
Textes <strong>de</strong>s Ssp. auf <strong>de</strong>n Dsp., dieser selbst wie<strong>de</strong>r auf die Eintheilung<br />
<strong>de</strong>s Urtextes <strong>de</strong>s Swsp. eingewirkt habe.<br />
Diese letztere ist uns allerdings unmittelbar nicht bekannt,<br />
hat sich aber im wesentlichen unzweifelhaft in <strong>de</strong>n bekannten<br />
Texten älterer Ordnung erhalten; weichen diese mannichfach in<br />
<strong>de</strong>r Zahl ihrer Abschnitte von einan<strong>de</strong>r ab, so fallen wenigstens<br />
•2#
AA<br />
die Einschnittspunkte mit wenig Ausnahmen genau zusammen;<br />
bestimmter dürfte sich das Zurückgehen <strong>de</strong>r Einschnittspunkte<br />
auf <strong>de</strong>n Urtext noch daraus ergeben, dass sie so häufig <strong>de</strong>r Eintheilung<br />
<strong>de</strong>s Ssp. und Dsp. entsprechen; Beachtung dieser erweist<br />
zugleich, dass auch die Unterabtheilungen <strong>de</strong>r Kapitel, wie sie<br />
uns insbeson<strong>de</strong>re aus <strong>de</strong>r Lassbergischen Hs. bekannt sind,<br />
ursprüngliche seien.<br />
Ein näheres Verhältniss zwischen Dsp. und Swsp., auf welches<br />
wir von vornherein schliessen dürfen, wird bestimmt dadurch<br />
erwiesen, dass bei<strong>de</strong> oft gemeinsam von allen bekannten Texten<br />
<strong>de</strong>s Ssp. abweichen. So haben bei<strong>de</strong> Einschnitte, wo kein Text<br />
<strong>de</strong>s Ssp. solche kennt z. B. Dsp. 231. 292. 296. 298. 309; ebenso<br />
212, wo die Vergleichungstafel eine Abweichung zu ergeben<br />
scheint, in Folge einer Verschiebung aber <strong>de</strong>r Beginn genau mit<br />
Swsp. 266 stimmt; beson<strong>de</strong>rs auffallend ist die Uebereinstimmung<br />
186 bei <strong>de</strong>m "Worte Schilt, welche aus Versehen für meine<br />
Eintheilung <strong>de</strong>s Dsp. nicht massgebend wur<strong>de</strong>. An<strong>de</strong>rerseits<br />
haben Dsp. und Swsp. keinen Einschnitt, wo fast alle Texte <strong>de</strong>s<br />
Ssp. einen solchen zeigen z. B. Dsp. 110. 315. Einschnitte,<br />
welche <strong>de</strong>nen <strong>de</strong>s Swsp. entsprechen, bieten daher einerseits die<br />
Wahrscheinlichkeit, dass sie schon <strong>de</strong>m Urtexte <strong>de</strong>s Dsp. angehörten,<br />
wie sie an<strong>de</strong>rerseits <strong>de</strong>m Zwecke <strong>de</strong>r Vergleichung nur<br />
angemessen sein können.<br />
Was die bekannteren Texte <strong>de</strong>s Ssp. betrifft, so ergibt sich<br />
bezüglich <strong>de</strong>r Eintheilung unstreitig die nächste Verwandtschaft<br />
mit <strong>de</strong>m Dsp. bei einer Mainzer Hs. <strong>de</strong>r ersten Klasse, /bei<br />
Homeyer, welche ihm auch dadurch näher tritt, dass sie die Verschiebungen<br />
Dsp. 84. 142—150 gegenüber an<strong>de</strong>rn Texten <strong>de</strong>s<br />
Ssp. mit ihm theilt, während sich allerdings für die be<strong>de</strong>uten<strong>de</strong>n<br />
Verschiebungen in J von Ssp. 3, 43 ab eine Uebereinstimmung<br />
nicht ergibt. Zunächst zeigt auch J eine sehr grosse Anzahl<br />
kleiner Abschnitte und in <strong>de</strong>n bei weiten meisten Fällen entspricht<br />
seinen Einschnitten ein grösserer Anfangsbuchstabe in D; Ausnahmen<br />
, bei welchen D von an<strong>de</strong>rn Texten unterstützt wird,<br />
z. B. T> 204. 276 sind selten. Insbeson<strong>de</strong>re beweisend sind dann<br />
solche Fälle, in welchen J und D sei es im Vorhan<strong>de</strong>nsein, sei<br />
es im Fehlen von Einschnitten gemeinsam von an<strong>de</strong>rn Texten
— XXI —<br />
<strong>de</strong>s Ssp. abweichen; so D 59. 140. 192; insbeson<strong>de</strong>re auch beim<br />
Beginne <strong>de</strong>s dritten Buches <strong>de</strong>s Ssp., 1) 197, wo sich in bei<strong>de</strong>n<br />
keinerlei Abtheilung fin<strong>de</strong>t. Nicht selten sind dann auch die<br />
Fälle, in welchen sich die nähere Beziehung von I) einerseits zu<br />
J, an<strong>de</strong>rerseits zum Swsp. durch gemeinsames Abweichen aller<br />
drei Quellen von <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn Texten <strong>de</strong>s Ssp. erweist; so D 44.<br />
82. 171. 172. 200. 224.<br />
Auf diese Wahrnehmungen gestützt ging ich nun bei Zählung<br />
<strong>de</strong>s zweiten Theiles <strong>de</strong>s Ldr. in <strong>de</strong>r Weise vor, dass ich in <strong>de</strong>r<br />
Kegel da einen Abschnitt annahm, wo in I) ein hervorgehobener<br />
Anfangsbuchstabe mit <strong>de</strong>m Beginne eines Absatzes in .7 und <strong>de</strong>m<br />
Swsp. o<strong>de</strong>r doch in einem von bei<strong>de</strong>n zusammenfällt. Um <strong>de</strong>r<br />
IIs. Rechnung zu tragen, wur<strong>de</strong>n wenigstens auffallen<strong>de</strong>re Einschnitte<br />
<strong>de</strong>rselben auch dann berücksichtigt, wenn keine <strong>de</strong>r<br />
nächstverwandten Quellen eine Unterstützung bot z. B. IJ 258.<br />
272. 284. 290. 324. Umgekehrt erschien es zweckmässig, mehrfach<br />
auch da Absätze anzunehmen, wo in <strong>de</strong>r IIs. nichts auf einen<br />
solchen hinweist, die Uebereinstimmung <strong>de</strong>r : . verwandten Quellen<br />
aber einen solchen wahrscheinlich macht; so JJ 144. 162. 168.<br />
173. 174. Rücksichten auf grössere Bequemlichkeit für die Vergleichung<br />
gaben in an<strong>de</strong>rn Fällen z. B. beim Beginne <strong>de</strong>s dritten<br />
Buches <strong>de</strong>s Ssp. I) 197 <strong>de</strong>n Ausschlag.<br />
Im Lehnrechte waren die bei <strong>de</strong>r Eintheilung eingehaltenen<br />
Gesichtspunkte nicht ganz dieselben. Der Swsp. bot hier allerdings<br />
dieselben Anhaltspunkte und sehr häufig sind die Fälle, in<br />
welchen er gemeinsam mit <strong>de</strong>m Dsp. von <strong>de</strong>r Eintheilung <strong>de</strong>s<br />
Ssp. abweicht. Dagegen konnte hier J nicht zugezogen wer<strong>de</strong>n,<br />
obwohl die grosse Anzahl von Absätzen auch im Lhr. auf nähere<br />
Verwandtschaft in <strong>de</strong>r Eintheilung schliessen lässt; aber die allgemeine<br />
Uebersicht bei Homeyer Ssp. 2 a, 327 reichte für <strong>de</strong>n Zweck<br />
näherer Vergleichung nicht aus, da sie nur für einen Theil <strong>de</strong>r<br />
Absätze <strong>de</strong>n Beginn genau ersichtlich macht. War ich schon<br />
dadurch mehr auf die Hs. selbst hingewiesen, so waren hier auch<br />
die Hin<strong>de</strong>rnisse eines genaueren Anschliessens an dieselbe geringer,<br />
da die ursprüngliche Eintheilung sich im Lhr. weniger verwischt<br />
zu haben scheint, als im Landrechte. Die be<strong>de</strong>uten<strong>de</strong>n<br />
Lücken, welche die IIs. im Lhr. hat, machte ich dadurch bemerk-
— xxu —<br />
lieh, dass ich bei <strong>de</strong>r Zählung eine <strong>de</strong>r Grosse <strong>de</strong>r Lücke etwa<br />
entsprechen<strong>de</strong> Menge von Zahlen übersprang. Da die meisten<br />
Hss. und alle neuern Ausgaben <strong>de</strong>r Rechtsbücher mit <strong>de</strong>m Lhr.<br />
eine neue Zählung beginnen, so glaubte ich auch hier davon<br />
nicht abgehen zu sollen; <strong>de</strong>r Hs. selbst dürfte eine durchlaufen<strong>de</strong><br />
Zählung mehr entsprochen haben.<br />
Eine so entstan<strong>de</strong>ne Eintheilung entspricht nun freilich we<strong>de</strong>r<br />
genau <strong>de</strong>r Hs., noch einer <strong>de</strong>r verwandten Quellen, noch auch<br />
ist es nur wahrscheinlich, dass sie <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s Urtextes genau entspricht,<br />
bei welchem die Zahl <strong>de</strong>r Absätze wohl noch grösser<br />
gewesen sein dürfte; aber alle Momente berücksichtigend, dürfte<br />
sie sich vielfach als zweckmässig bewähren. Dabei war freilich<br />
<strong>de</strong>r Willkür vielfach freier Raum gelassen und ich will nicht<br />
bestreiten, dass selbst nach Massgabe <strong>de</strong>r aufgestellten Gesichtspunkte<br />
sich manches zweckmässiger hätte gestalten lassen;<br />
einiger Einzelnheiten wegen, noch während <strong>de</strong>s Druckes mühevolle<br />
Aen<strong>de</strong>rungen vorzunehmen mochte ich mich um so weniger entschliessen,<br />
als von einer absoluten Richtigkeit o<strong>de</strong>r Unrichtigkeit<br />
<strong>de</strong>r Eintheilung auf <strong>de</strong>m von mir eingeschlagenen Wege doch<br />
nicht die Re<strong>de</strong> sein könnte und die hier in Betracht kommen<strong>de</strong>n<br />
Zweckmässigkeitsrücksichten sehr untergeordneter Art sind. Wo<br />
es sich um Wesentliches, um die Bestimmung <strong>de</strong>r nähern o<strong>de</strong>r<br />
entfernteren Verwandtschaft irgend eines Textes mit <strong>de</strong>m Dsp.<br />
nach Massgabe <strong>de</strong>r Eintheilung han<strong>de</strong>lt, wird doch immer die<br />
Eintheilung <strong>de</strong>r Hs. selbst, wie sie im Abdrucke wie<strong>de</strong>rgegeben<br />
ist, zu vergleichen sein.<br />
Bei <strong>de</strong>r Herausgabe eines Textes, welcher vorzugsweise bestimmt<br />
ist, zur Vergleichung mit verwandten Formen zu dienen,<br />
glaubte ich auf die Hülfsmittel zur Erleichterung <strong>de</strong>r Vergleichung<br />
beson<strong>de</strong>res Gewicht legen zu müssen; es war Sorge zu<br />
tragen , dass für je<strong>de</strong>n Abschnitt <strong>de</strong>s Dsp. möglichst leicht <strong>de</strong>r<br />
entsprechen<strong>de</strong> <strong>de</strong>s Ssp. und <strong>de</strong>s Swsp. gefun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n könne,<br />
und umgekehrt. Dazu dienen zunächst die fortlaufen<strong>de</strong>n Randvergleichungen<br />
mit <strong>de</strong>m nächstverwandten Rechtsbuche; also<br />
für <strong>de</strong>n ersten Theil <strong>de</strong>s Ldr. und für <strong>de</strong>n in meiner frühern<br />
Arbeit S. 32 (144) näher besprochenen Abschnitt JD 317 mit<br />
<strong>de</strong>m Swsp., wobei die Kapitel <strong>de</strong>r Lassbergischen Ausgabe mit
— xxm —<br />
arabischen, die <strong>de</strong>r Ausgabe Wackernagels mit lateinischen Ziffern<br />
bezeichnet sind und das Fehlen entsprechen<strong>de</strong>r Abschnitte in <strong>de</strong>r<br />
erstem mit stehen<strong>de</strong>r, in <strong>de</strong>r zweiten mit liegen<strong>de</strong>r Schrift ange<strong>de</strong>utet<br />
ist; für <strong>de</strong>n zweiten Theil <strong>de</strong>s Ldr. und für das Lhr. mit<br />
<strong>de</strong>m Ssp. nach <strong>de</strong>r Ausgabe Homeyers. Dabei mache ich auf<br />
einige Versehen aufmerksam. S. 79 Z. 10 ist die Ziffer 90<br />
(Lassb.) zuzusetzen. S. 111 ist (36) § 2 von Z. 21 zu Z. 23,<br />
entsprechend B 146, herabzurücken. S. 145 ist statt 76 § 1<br />
zu lesen 77 § 1. Weiter fand ich erst bei Ausarbeitung <strong>de</strong>r<br />
Vergleichungstafeln, dass die Stücke D 102 b. 103 b. allerdings<br />
<strong>de</strong>in Lassbergischen Grundtexte, nicht aber <strong>de</strong>r Ausgabe fehlen,<br />
wo sie als 3011. 1151. eingereiht sind; ebenso fehlt D 46 zwar<br />
<strong>de</strong>r Ambraser Hs., fin<strong>de</strong>t sich aber als 335 in <strong>de</strong>r Ausgabe<br />
Wackernagels.<br />
Durch jene Randvergleichung wür<strong>de</strong> aber <strong>de</strong>m Bedürfnisse<br />
nur dann genügt sein können, wenn die vorhan<strong>de</strong>nen Ilülfsmittel<br />
es gestatteten, für je<strong>de</strong>n Abschnitt <strong>de</strong>s Ssp. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s Swsp. leicht<br />
und sicher <strong>de</strong>n entsprechen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn Rechtsbuches zu fin<strong>de</strong>n.<br />
Das ist nicht <strong>de</strong>r Fall. Homeyer gibt allerdings in seiner Ausgabe<br />
<strong>de</strong>s Ssp. eine genaue Vergleichung mit <strong>de</strong>m Swsp., aber<br />
für das Ldr. nur mit <strong>de</strong>n Ausgaben Senkenbergs und Schilters-,<br />
da die Ausgaben Lassbergs und Wackernagels noch nicht erschienen<br />
waren; diese sind dann freilich in <strong>de</strong>r Ausgabe Sachsse's<br />
berücksichtigt, aber nur nach Ordnung <strong>de</strong>r Senkenbergischen<br />
Ausgabe, so dass immer eine doppelte, durch letztere vermittelte<br />
Vergleichung nöthig ist, um für einen Abschnitt <strong>de</strong>s Ssp. <strong>de</strong>n<br />
entsprechen<strong>de</strong>n in einer neuern Ausgabe <strong>de</strong>s Swsp. zu fin<strong>de</strong>n.<br />
Abschnitte <strong>de</strong>s Swsp. nach <strong>de</strong>r Ausgabe Lassbergs lassen sich<br />
allerdings vermittelst seiner Synopsis auf die entsprechen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s<br />
Ssp. zurückführen, so weit sie in seinem Grundtexte vorkommen;<br />
die aus an<strong>de</strong>rn Texten eingeschobenen aber sind nicht berücksichtigt<br />
und für sie können auch die fortlaufen<strong>de</strong>n Verweisungen<br />
Wackernagels auf <strong>de</strong>n Ssp. nicht ausreichen, da mir eine vergleichen<strong>de</strong><br />
Zusammenstellung bei<strong>de</strong>r Ausgaben nach Ordnung<br />
ihrer eigenen Zählung unbekannt ist. Und lässt sich schliesslich<br />
auch hier durch Vermittlung <strong>de</strong>r Senkenbergischen Ausgabe alles<br />
erreichen, so musste mich doch die nächstliegen<strong>de</strong> Rücksicht auf
XXIV —<br />
Bequemlichkeit <strong>de</strong>r Benutzung zur Ausarbeitung vollständiger<br />
V e r g 1 e i c h u n g s t a f e 1 n bestimmen, zumal diese nebenbei noch<br />
an<strong>de</strong>rn Zwecken dienen konnten.<br />
Vermittelst <strong>de</strong>r ersten Tafel lässt sich für je<strong>de</strong>n Abschnitt<br />
<strong>de</strong>s Ldr. im Dsp. <strong>de</strong>r entsprechen<strong>de</strong> <strong>de</strong>s Ssp. nach <strong>de</strong>r Ausgabe<br />
Homeyers, <strong>de</strong>s Swsp. nach <strong>de</strong>n Ausgaben Lassbergs, Wackernagels<br />
und Senkenbergs auffin<strong>de</strong>n. Glaubte ich an<strong>de</strong>re ältere<br />
Ausgaben <strong>de</strong>s Swsp. übergehen zu dürfen, welche ohnehin vermittelst<br />
<strong>de</strong>r Synopsis bei Lassberg leicht zu vergleichen sind, so<br />
war die Senkenbergische nicht wohl auszuschliessen; sie enthält<br />
fast alles, was in irgendwelchen Texten <strong>de</strong>s Swsp. vorkommt,<br />
gestattet bei ihrer sehr weit gehen<strong>de</strong>n Eintheilung möglichst<br />
genaue Zusammenstellung und musste mir selbst vielfach als<br />
Richtschnur für die an<strong>de</strong>rweitigen Angaben dienen.<br />
War durch Berücksichtigung <strong>de</strong>r genannten Ausgaben jenem<br />
nächsten Bedürfnisse genügt, so schien es mir zweckmässig zu<br />
sein, etwas weiter zu gehen, damit die Tafel zugleich dazu dienen<br />
könne, die Stellung <strong>de</strong>r Rechtsbücher und ihrer Formen zu einan<strong>de</strong>r,<br />
so weit sich diese aus <strong>de</strong>m Umfange und <strong>de</strong>r Einordnung<br />
<strong>de</strong>s verwandten Inhaltes ergibt, zu veranschaulichen, und so die<br />
Mittel zur leichtern Prüfung <strong>de</strong>r Richtigkeit <strong>de</strong>r von mir daraus<br />
gezogenen Folgerungen, so wie Haltpunkte für die Bestimmung<br />
<strong>de</strong>r Stellung noch nicht untersuchter Formen zu bieten. Für<br />
diesen Zweck wur<strong>de</strong>n zunächst bei je<strong>de</strong>m Theile von <strong>de</strong>m nächstverwandten<br />
Rechtsbuche, also beim ersten vom Swsp., beim<br />
zweiten vom Ssp. auch solche Absätze aufgeführt, welchen im<br />
Dsp. nichts entspricht, welche also zunächst nur dazu dienen,<br />
sein Weniger hervortreten zu lassen. Weiter wur<strong>de</strong>n neben <strong>de</strong>n<br />
Ausgaben einige <strong>de</strong>r wichtigsten handschriftlichen Formen aufgenommen.<br />
Für <strong>de</strong>n Ssp. konnte in dieser Richtung die Berücksichtigung<br />
einer Hs. <strong>de</strong>r ersten Klasse genügen; und da schien<br />
wegen ihres überwiegen<strong>de</strong>n Ansehens die Quedlinburger Q, nicht<br />
zu umgehen. Es wur<strong>de</strong> ihr aber die Zählung <strong>de</strong>r Mainzer Hs. .7<br />
zugefügt wegen ihres früher besprochenen Werthes für die Eintheilung<br />
<strong>de</strong>s Dsp. Für <strong>de</strong>n Swsp. war vor allem die Freiburger<br />
Hs. F heranzuziehen, da ich in meiner frühern Arbeit zu erweisen<br />
suchte, dass in ihr das Rechtsbuch sich am ursprünglichsten
— XXV —<br />
erhalten habe; die Angaben über dieselbe stützen sich auf die<br />
Vergleichung mit <strong>de</strong>r Senkenbergischen Ausgabe, welche Ainann:<br />
Praestantiorum aliquot codicuin mss., qui Friburgi servantur, ad<br />
iurispru<strong>de</strong>ntiam spectantium notitia, fasc. 2. p. 19. gibt; vgl.<br />
meine frühere Arbeit 8. 133. 138 (249. 254). Liess sich weiter<br />
in <strong>de</strong>n Rubriken <strong>de</strong>r Ausgaben Lassbergs und Wackernagels<br />
zugleich die Ordnung und <strong>de</strong>r Umfang ihrer Grundtexte, <strong>de</strong>r<br />
Lassberg - Züricher und <strong>de</strong>r Ambraser Hs. leicht ersichtlich<br />
machen, so mussten diese zugleich für <strong>de</strong>n erstrebten Zweck<br />
beson<strong>de</strong>rs geeignet erscheinen, da sie bisher das grösste Ansehen<br />
genossen und aus Zusammenstellung gera<strong>de</strong> dieser drei Hss. die<br />
wesentlich auf Verkürzung beruhen<strong>de</strong> Weiterentwicklung <strong>de</strong>s Swsp.<br />
im allgemeinen genügend zu erkennen ist.<br />
Die Tafel beruht durchweg, so wesentliche Erleichterung mir<br />
auch die erwähnten Zusammenstellungen Homeyer's und Sachsse's<br />
gewährten, auf eigener Prüfung, wie sie in vielen Fällen schon<br />
durch die hier weitergehen<strong>de</strong> Zertheilung <strong>de</strong>r Senkenbergischen<br />
Ausgabe geboten war; auch <strong>de</strong>r erste Theil, für welchen ich<br />
schon in meiner frühern Arbeit S. 25 (137) eine ähnliche Tafel<br />
aufstellte, wur<strong>de</strong> revidirt, wobei sich mehrere Berichtigungen<br />
ergaben.<br />
Auch diese neue Vergleichung hat mir die früher gewonnene<br />
Ansicht von <strong>de</strong>r Stellung <strong>de</strong>r Rechtsbücher und ihrer Formen<br />
nur bestätigt.<br />
Die Mittelstellung <strong>de</strong>s Dsp. zwischen Ssp. und Swsp. betreffend<br />
macht die Tafel anschaulich, wie er nach Ordnung und<br />
Umfang seines Stoffes sich bald <strong>de</strong>m einen, bald <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn<br />
Rechtsbuche näher anschliesst, wie sein Mehr und Weniger gegenüber<br />
<strong>de</strong>m Swsp. grossentheils durch <strong>de</strong>n Ssp. als ursprünglich<br />
erwiesen wird, wie <strong>de</strong>r Swsp. fast nichts mit <strong>de</strong>m Ssp. in Inhalt<br />
und Anordnung gemein hat, was er nicht <strong>de</strong>m Dsp. entnehmen<br />
konnte. So weit dieses Verhältniss hier überhaupt ersichtlich zu<br />
machen war, fin<strong>de</strong>t sich nur an zwei Stellen eine Ausnahme. Die<br />
Stellen Ssp. 3, 15 § 4 S>' .so radc und 3, 45 § 8 fin<strong>de</strong>n sich<br />
nicht im Dsp.; dagegen fin<strong>de</strong>n sich entsprechen<strong>de</strong> Stellen in allen<br />
Formen <strong>de</strong>s Swsp. und zwar nach ihrer Einordnung <strong>de</strong>m Ssp.<br />
genau entsprechend, so dass ein späterer Zusatz nicht anzuneh-
— XXVI —<br />
men ist. Für solche Einzelnheiten, welche sich bei <strong>de</strong>r Annahme,<br />
<strong>de</strong>r Urtext <strong>de</strong>s Dsp. sei uns hier unverän<strong>de</strong>rt überliefert, mit <strong>de</strong>n<br />
übrigen Textverhältnissen nicht vereinigen Hessen, wer<strong>de</strong>n wir<br />
allerdings auf Lücken in <strong>de</strong>r uns vorliegen<strong>de</strong>n Hs. schliessen<br />
müssen; und zumal bietet im ersten Falle die Einschliessung <strong>de</strong>s<br />
Fehlen<strong>de</strong>n durch gleiche Ausdrücke noch eine beson<strong>de</strong>re Rechtfertigung<br />
für diese Annahme.<br />
Aber auch die grössere Ursprünglichkeit <strong>de</strong>r Freiburger Hs.<br />
gegenüber <strong>de</strong>r Lassbergischen und Ambraser tritt in <strong>de</strong>r Zusammenstellung<br />
sehr anschaulich hervor, in<strong>de</strong>m eine Reihe von<br />
Kapiteln, welche in diesen ganz fehlen o<strong>de</strong>r nur in ganz abweichen<strong>de</strong>r<br />
Einordnung vorkommen, in jener sich genau an <strong>de</strong>r durch<br />
Ssp. und Dsp. gewiesenen Stelle vorfin<strong>de</strong>n, während kein Mehr<br />
dieser Hss. gegenüber <strong>de</strong>r Freiburger sich durch jene Quellen<br />
als ursprünglich nachweisen lässt. Und wie<strong>de</strong>r ergibt sich in<br />
<strong>de</strong>rselben Weise eine Verkürzung <strong>de</strong>r Ambraser Hs. gegenüber<br />
<strong>de</strong>r Lassbergischen.<br />
Bei <strong>de</strong>r durchgehen<strong>de</strong>n Vergleichung mit <strong>de</strong>r Senkenbergischen<br />
Ausgabe warf sich mir nun noch die weitere Frage auf, ob nicht<br />
vielleicht schon die Freiburger Hs. Verkürzungen erlitten haben<br />
könne. Die Senkenbergische Ausgabe und die alten Drucke, auf<br />
<strong>de</strong>nen sie beruht, stehen, wie ich schon in meiner frühern Arbeit<br />
bemerkte, in nächster Beziehung zu <strong>de</strong>m Freiburger Texte, in<strong>de</strong>m<br />
sein ursprüngliches Mehr sich in ihnen erhalten hat; auch scheinen<br />
sie nach Massgabe <strong>de</strong>s Dsp. manche Einzelnheiten <strong>de</strong>s Textes<br />
ursprünglicher erhalten zu haben, als die besten <strong>de</strong>r bisher benutzten<br />
Hss.; vgl. z. B. meine frühere Arbeit S. 40 (152). Sie<br />
zeigen nun aber noch ein weiteres Mehr von dreizehn Kapiteln<br />
und/ es wäre zu untersuchen, ob nicht von diesen einzelne <strong>de</strong>m<br />
Urtexte angehört haben könnten. Für Senk. 2 (L, 1. I) wäre<br />
das leicht möglich; bei <strong>de</strong>r Lücke am Beginne von F könnte es<br />
wenigstens auch in diesem vorhan<strong>de</strong>n gewesen sein, was zugleich<br />
dadurch wahrscheinlich wird, dass <strong>de</strong>r Inhalt sich theilweise<br />
bereits Dsp. 316. 317 fin<strong>de</strong>t, aber an entsprechen<strong>de</strong>r Stolle von<br />
F nicht aufgenommen ist. Da von <strong>de</strong>n übrigen Kapiteln manche<br />
<strong>de</strong>m Ssp. entsprechen, so könnte ihre Einordnung sehr entschei<strong>de</strong>nd<br />
sein. In <strong>de</strong>n alten Drucken ist allerdings die ursprüngliche
— XXV11<br />
Anordnung durchgreifend geän<strong>de</strong>rt, und ein sicheres Urtheil, dass<br />
irgend ein Abschnitt in <strong>de</strong>m Texte alter Ordnung, auf welchen<br />
die Drucke zurückgehen mögen, nicht in <strong>de</strong>r durch Ssp. und Dsp.<br />
gewiesenen Ordnung habe stehen können, <strong>de</strong>mnach nicht zu fällen;<br />
es hat sich aber doch vielfach in Reihen von Kapiteln die alte<br />
Ordnung so weit erhalten, dass sich für viele Abschnitte behaupten<br />
lässt, ihre jetzige Einordnung muss auf <strong>de</strong>n Ssp. zurückgehen.<br />
Eine Vergleichung ergab nun, dass Senk. 67. 68. 222. 254. 287.<br />
309. 316. 318. 321. 344. entwe<strong>de</strong>r überhaupt nicht auf <strong>de</strong>m Ssp.<br />
beruhen o<strong>de</strong>r in einer Stellung vorkommen, welche kein Urtheil<br />
über die frühere Einordnung erlaubt. Dagegen schliesst sich, wie<br />
die Tafel zeigt, Senk. 343 = Ssp. 3, 77 genau an das Kapitel<br />
an, welches ihm auch nach Ordnung <strong>de</strong>s Ssp. vorhergehen müsste;<br />
ebenso fin<strong>de</strong>t sich Senk. 23 = Ssp. 3, 54 § 1 in einer längern,<br />
<strong>de</strong>r Ordnung <strong>de</strong>s Ssp. folgen<strong>de</strong>n Reihe, selbst nur unbe<strong>de</strong>utend<br />
verschoben, in<strong>de</strong>m es <strong>de</strong>m Kapitel vorhergeht, welchem es nach<br />
Massgabe <strong>de</strong>s Ssp. folgen sollte. Zufall kann das nicht wohl<br />
sein; und da bei<strong>de</strong> Kapitel F fehlen, so bleibt uns nur die Wahl<br />
anzunehmen, entwe<strong>de</strong>r dass schon in F ursprüngliche Bestandtheile<br />
mangeln, o<strong>de</strong>r aber, dass <strong>de</strong>r Text <strong>de</strong>r Drucke auf <strong>de</strong>n<br />
Ssp. zurückgegriffen und aus ihm nachgeholte Kapitel in ursprünglicher<br />
Stellung wie<strong>de</strong>r eingefügt habe. Ist mir letzteres wahrscheinlich,<br />
so glaube ich, da <strong>de</strong>r Umstand nicht unwichtig scheint,<br />
meine Grün<strong>de</strong> anführen zu sollen:<br />
1. Das Zurückgreifen mit Einfügung in ursprünglicher Ordnung<br />
wird allerdings die Vermuthung durchweg gegen sich haben,<br />
am leichtesten aber doch da erklärlich sein, wo bei einem durchgreifen<strong>de</strong>n<br />
und zwar systematischen Wechsel <strong>de</strong>r ganzen Anordnung<br />
dieser beson<strong>de</strong>re Aufmerksamkeit zuzuwen<strong>de</strong>n und, da die<br />
Stellung im Ssp. nicht blos eine zufällige, son<strong>de</strong>rn eine durch<br />
die Verwandtschaft <strong>de</strong>s Inhalts <strong>de</strong>r aufeinan<strong>de</strong>rfolgen<strong>de</strong>n Stücke<br />
bedingte ist, schon darin <strong>de</strong>m Bearbeiter genügen<strong>de</strong>r Anlass<br />
geboten war, die neuentlehnten Stücke an entsprechen<strong>de</strong>r Stelle<br />
einzuschalten.<br />
2. Gehörten diese Stücke <strong>de</strong>m Swsp. ursprünglich an, so<br />
wäre es schwer erklärlich, dass gera<strong>de</strong> diese <strong>de</strong>n Text <strong>de</strong>s Ssp.<br />
so gut wie ungeän<strong>de</strong>rt, nur übersetzt, bieten, während doch <strong>de</strong>r
— XXV111 —<br />
Swsp. in <strong>de</strong>r Regel und insbeson<strong>de</strong>re in <strong>de</strong>n nächstbenachbarten<br />
Abschnitten <strong>de</strong>nselben in einer Verarbeitung bietet. Und ebenso<br />
ergeben sich Senk. 222. 254. 287. 309. 316. 318. 344 als blosse<br />
Uebersetzungen von Ssp. 1, 35; 3 ? 5; 1, 27. 28; 2, 44 § 3;<br />
1, 34 § 2; 3, 4; 2, 59 §1.2; und zwar eines Textes <strong>de</strong>r ersten<br />
Klasse, da die Zusätze noch fehlen.<br />
3. Wären diese Stücke nicht erst später unmittelbar aus<br />
<strong>de</strong>m Ssp. entlehnt, so müssten sie sicli in ihrem Texte bei Abweichungen<br />
<strong>de</strong>m Dsp., als unmittelbarer Quelle <strong>de</strong>s Swsp. näher<br />
anschliessen, als <strong>de</strong>m Ssp. Das ist nicht <strong>de</strong>r Fall; stimmen<br />
Senk. 23 und Dsp. 293 in <strong>de</strong>m Ausdrucke scmpev vrei gegenüber<br />
<strong>de</strong>m scepenbar vri <strong>de</strong>s Ssp. iiberein, so ist das auch bei selbstständiger<br />
Uebertragung vollkommen erklärlich; dagegen stimmt<br />
insbeson<strong>de</strong>re Senk. 343 in mehreren Einzelnheiten mit Ssp. 3, 77,<br />
wo Dsp. 335, abweicht.<br />
4. Am gewichtigsten dürfte <strong>de</strong>r Umstand sein, dass Senk.<br />
51 = Ssp. 1, 51 § 3, welches nicht allein in F, son<strong>de</strong>rn auch<br />
im Dsp. fehlt, <strong>de</strong>nnoch nach Ausweis <strong>de</strong>r Tafel sich fast genau<br />
in <strong>de</strong>r Ordnung <strong>de</strong>s Ssp. fin<strong>de</strong>t, in<strong>de</strong>m es <strong>de</strong>m Kapitel vorsteht,<br />
welchem es nach dieser folgen sollte. Wollten wir es danach<br />
als ursprünglich festhalten, so rnüsste zufällig gera<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r uns<br />
vorliegen<strong>de</strong>n Hs. <strong>de</strong>s Dsp. und nochmals in F ein und dieselbe<br />
Stelle von gleicher Begränzung selbstständig ausgefallen sein.<br />
Beim Zusammenfassen dieser Grün<strong>de</strong> dürfte sich doch ganz<br />
unzweifelhaft ergeben, dass die Kapitel, welche die alten Drucke<br />
mehr haben, als F, unmittelbar aus <strong>de</strong>m .Ssp. nachgeholt sind;<br />
und ist dabei in einigen Fällen die ursprüngliche Stellung ganz<br />
o<strong>de</strong>r nahezu wie<strong>de</strong>rhergestellt, so ergibt sich für die noch in<br />
meiner Abhandlung über die Entstehungszeit <strong>de</strong>s Ssp. S. 43 aufgestellte<br />
Behauptung, dass solche Wie<strong>de</strong>rherstellungen in <strong>de</strong>r<br />
Geschichte <strong>de</strong>r Kechtsbücher unbekannt seien, eine, allerdings<br />
vereinzelte und durch beson<strong>de</strong>re Umstän<strong>de</strong> erklärliche, Ausnahme.<br />
Für F selbst aber bestätigt sich meine Annahme, dass es uns,<br />
so weit die vorhan<strong>de</strong>nen Iliilfsmittel einen Schluss gestatten, <strong>de</strong>n<br />
Swsp. in seinem ursprünglichen Bestän<strong>de</strong> ungeschmälert erhalten<br />
habe. —
•' • XXIX ^—~<br />
Ist nach <strong>de</strong>r ersten Tafel je<strong>de</strong>r Abschnitt <strong>de</strong>s Dsp. auf <strong>de</strong>n<br />
entsprechen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s Ssp. o<strong>de</strong>r Swsp. zurückzuführen, so sollen<br />
die zweite und dritte es erleichtern, für Abschnitte <strong>de</strong>r letztem<br />
die entsprechen<strong>de</strong>n im Dsp. zu fin<strong>de</strong>n. Dabei schien es zu genügen,<br />
nur die Verschiebungen <strong>de</strong>r Ordnung bemerklich zu machen,<br />
entsprechend fortlaufen<strong>de</strong> Reihen aber nur im allgemeinen zu<br />
vergleichen, da die Einzelnheiten sich aus <strong>de</strong>r ersten Tafel ergeben.<br />
Für <strong>de</strong>n Swsp. Hessen sich die bei<strong>de</strong>n zu beachten<strong>de</strong>n<br />
Ausgaben Lassbergs und Wackernagels bei entsprechen<strong>de</strong>r Materienfolge<br />
ihrer Grundtexte wesentlich in eine Uebersicht zusammenfassen<br />
; nur für die dort eingeschobenen, hier angehängten<br />
Kapitel war eine Wie<strong>de</strong>rholung geboten. Die Einschiebungen<br />
Lassbergs wur<strong>de</strong>n nur so weit berücksichtigt, als mich die früheren<br />
Vergleichungen auf sie geführt hatten; <strong>de</strong>r Anhang Wackernagels<br />
wur<strong>de</strong> auf Grund <strong>de</strong>r von ihm gegebenen Nachweisungen<br />
verwandter Stellen <strong>de</strong>s Ssp. vollständig verglichen.<br />
Für das Lehnrecht konnte eine Vergleichung mit <strong>de</strong>r jetzt<br />
am meisten gebrauchten Lassbergischen Ausgabe vollkommen<br />
ausreichend erscheinen, da einerseits Homeyer Ssp. 2 a, 319 eine<br />
ausführliche Vergleichungstafel auch für die Ausgaben von Schilter<br />
und Senkenberg und für die Ambraser Hs., wie sie Wackernagels<br />
Ausgabe zu Grun<strong>de</strong> liegen sollte, gibt, an<strong>de</strong>rerseits <strong>de</strong>r Zweck,<br />
durch eine Vergleichung mehrerer Formen eine leichtere Einsicht<br />
in die Entwicklung <strong>de</strong>s Textes zu vermitteln, hier unberücksichtigt<br />
bleiben konnte, da sich in Umfang und Ordnung nur unbe<strong>de</strong>uten<strong>de</strong><br />
Abweichungen bei <strong>de</strong>n verschie<strong>de</strong>nen Formen ergeben.<br />
Die Form <strong>de</strong>r Lassberg. Hs. scheint <strong>de</strong>n ursprünglichen und<br />
überhaupt später wenig geän<strong>de</strong>rten Bestand <strong>de</strong>s schwäb. Lhr.<br />
erhalten zu haben bis auf die bei<strong>de</strong>n unzweifelhaft ursprünglichen<br />
Kapitel Ldr. 377 III. IV — JJ 227. 228, welche sich nur in <strong>de</strong>r<br />
Ebnerschen Hs. in ursprünglicher Stellung erhalten haben. Vgl.<br />
meine frühere Arbeit 151 (267). Zur grössern Erleichterung <strong>de</strong>r<br />
Vergleiclumg wur<strong>de</strong> die Zusammenstellung mit <strong>de</strong>m sächs. Lhr.<br />
nach Homeyers Ausgabe, wie .sie schon die Kandvergleiclmng<br />
bot, wie<strong>de</strong>rholt.<br />
Erleichtert so die vierte Tafel das Aufsuchen von Artikeln<br />
<strong>de</strong>s Dsp. in d en verwandten Kechtsbüehern, so macht die tihü'te
— XXX —<br />
die wenigen Verschiebungen <strong>de</strong>s schw. Lhr. gegenüber <strong>de</strong>m Dsp.<br />
und Ssp. ersichtlich, um das Auffin<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r verschobenen Abschnitte<br />
im Dsp. zu ermöglichen.<br />
In <strong>de</strong>m Streben nach möglichster Erleichterung <strong>de</strong>r Vergleichung<br />
hätte ich vielleicht noch einige Schritte weiter gehen,<br />
insbeson<strong>de</strong>re etwa im Texte Lücken und Zusätze zu <strong>de</strong>r ursprünglichsten<br />
Form <strong>de</strong>s Ssp. bemerklich machen können. Die Mühe<br />
<strong>de</strong>r Vergleichung war es nicht, was mich davon abhielt, da ich<br />
mich <strong>de</strong>rselben bereits zum Behufe meiner frühern Abhandlung<br />
unterzogen hatte. Aber ich glaubte daran festhalten zu sollen,<br />
in <strong>de</strong>n Text selbst nichts hineinzubringen, was nicht in <strong>de</strong>r Hs.<br />
seine Begründung fin<strong>de</strong>t, son<strong>de</strong>rn auf Ansichten von <strong>de</strong>r Entwicklungsgeschichte<br />
<strong>de</strong>r Rechtsbücher beruht, welche, mögen sie<br />
auch noch so wohl begrün<strong>de</strong>te sein, doch möglicherweise sich<br />
noch mannichfach modifiziren könnten, während <strong>de</strong>r Werth <strong>de</strong>r<br />
Urkun<strong>de</strong> ein bleiben<strong>de</strong>r, von je<strong>de</strong>r etwaigen Aen<strong>de</strong>rung <strong>de</strong>r Ansichten<br />
unabhängiger ist. Die Ansichten, welche sich mir auf<br />
Grundlage <strong>de</strong>rselben ergaben, habe ich in geson<strong>de</strong>rten Abhandlungen<br />
veröffentlicht; die Urkun<strong>de</strong> selbst glaubte ich möglichst<br />
ungeän<strong>de</strong>rt geben zu sollen, ohne irgendwelche Behandlung <strong>de</strong>s<br />
Textes, welche <strong>de</strong>n Ansichten An<strong>de</strong>rer vorgreifend erscheinen<br />
könnte.<br />
Schliesslich fühle ich mich dazu verpflichtet, <strong>de</strong>r kaiserlichen<br />
Aka<strong>de</strong>mie <strong>de</strong>r Wissenschaften, welche für <strong>de</strong>n<br />
Zweck <strong>de</strong>r Veröffentlichung <strong>de</strong>s vollständigen Textes <strong>de</strong>s Rechtsbuches<br />
eine namhafte Unterstützung bewilligte, meinen Dank<br />
öffentlich auszusprechen.<br />
Innsbruck. 1858. Okt. 26.
9f-ftl.ft$:<br />
Könige -~-^ •» m lir<br />
nomine<br />
Buch j | il<br />
patris et filii et spiritus sancti. Wir<br />
^m m su]j n (jj tz büches beginnen mit got. vnd ez sol sich<br />
en<strong>de</strong>n mit got. Wir sülln ditz ptich bewarn mit<br />
<strong>de</strong>r alten, e. vnd mit <strong>de</strong>r niwen e. Daz tun wir<br />
dar vmbe. daz man es <strong>de</strong>ste baz gelaube swaz dar an geschriben<br />
ste. "Wir süllen ew bei <strong>de</strong>m ersten nennen die<br />
herrn <strong>de</strong>n got gerichte vnd gewalt enphalch auf <strong>de</strong>m ertreich<br />
in <strong>de</strong>r alten e. Abraham waz ein Patriarche. <strong>de</strong>r gewan<br />
einen sun <strong>de</strong>r hiez ysaach. <strong>de</strong>r waz auch ein Patriarche <strong>de</strong>r<br />
gewan einen sun hiez iacob <strong>de</strong>r waz auch ein Patriarche. die<br />
drei verdienten mit ir gerichte. vnd mit ir gewalte daz si ze<br />
hymelreich gewaltige patriarchen sint. also sülln heute auf<br />
<strong>de</strong>m ertreiche sein niwer drei Patriarche. Der ist einer ze<br />
chunstinapil. <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ze antiochi. <strong>de</strong>r dritte in Jndia. da<br />
sant thoman inne ist <strong>de</strong>r got in seine wun<strong>de</strong>n graif. Dise<br />
drei Patriarchen habent drei Patriarchen vn<strong>de</strong>r in. Dise<br />
drei stete sint also verre gelegen von Rome daz si ir reht<br />
niht genemen mugen von danne. da von hat in <strong>de</strong>r sttil<br />
ze Home gegeben <strong>de</strong>n gewalt daz si vber ir christenhait<br />
alln <strong>de</strong>n J gewalt liabent <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r Uapst hat. <strong>de</strong>v genad<br />
äst in da von getan daz si so verre von Rome ligent.<br />
Jacoben gab got die gena<strong>de</strong> daz er zwelf Stine gewan. <strong>de</strong>r<br />
wart einer Joseph genant, <strong>de</strong>r wart got <strong>de</strong>r liebst, vnd<br />
seinem vater vnd seiner miiter. vnd alln <strong>de</strong>n leuten die<br />
in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> warn. Xu sähe Joseph an seinen prü<strong>de</strong>m<br />
daz si stinten wi<strong>de</strong>r got. daz seit er seinem vater. Dar<br />
t'lckcr, Spione! etc.<br />
I
vmb warn im sein prü<strong>de</strong>r gehaz. Joseph läge eines nachtes<br />
an seinem pette. vnd träumt im wie er. vnd seine prü<strong>de</strong>r<br />
all auf einem akcher stün<strong>de</strong>n vnd fun<strong>de</strong>n gesnitens chorn<br />
da vnd vant igleicher ein garbe vnd satzten se für sich<br />
auf daz ertreiche vnd sprachen also. Wir sulln besehen<br />
wez garbe <strong>de</strong>v beste si. Die ainleft garben vielen für die<br />
zwelften vnd paten si an. Po träumt iosephen dar nach<br />
ein an<strong>de</strong>r träum, wie er vor seines vater hauz stün<strong>de</strong>,<br />
vnd sach an <strong>de</strong>n hymel. vnd sähe sunn vnd manen bei<br />
ein an<strong>de</strong>r stan. vnd einlef schone stern neben im stan.<br />
Dev sunne vnd <strong>de</strong>r mane vnd die ainlef stern. die naigten<br />
i» sich von hymel herabe vnd paten | iosepen an. jDise zwen<br />
traüme seit er seinem vater vnd seinen prü<strong>de</strong>m, <strong>de</strong>r vater<br />
straphet in vor seinen prü<strong>de</strong>m wan er weste wol daz in<br />
die brü<strong>de</strong>r hasten, do sprach <strong>de</strong>r vater ich wil dir <strong>de</strong>n<br />
träum beschai<strong>de</strong>n. die ainlef garben daz sint <strong>de</strong>in ainlef<br />
prü<strong>de</strong>r die wer<strong>de</strong>nt dich an pettent. di sunn vnd <strong>de</strong>r mane<br />
daz pin ich vnd <strong>de</strong>in müter. die ainlef stern daz sint <strong>de</strong>in<br />
prü<strong>de</strong>r, wir wer<strong>de</strong>n mit ein an<strong>de</strong>r dich an petten recht<br />
durch hungers not. Dar nach hasten in dia prü<strong>de</strong>r immer<br />
me. vnd rieten auf seinen leib. Paz chom eines tages<br />
also, daz in sein vater hiez gan zu seinen prü<strong>de</strong>m vnd<br />
besaehe waz si taeten. er chom zu in vnd si lieffen in<br />
an. vnd wolten in erslagen haben, vnd sprachen also.<br />
Seht wa <strong>de</strong>r traumer hergat. nu besehen waz im sein<br />
travme frume sein, do waz ein prü<strong>de</strong>r vn<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r hiez<br />
rubein <strong>de</strong>r sprach also, lat stan lieb prü<strong>de</strong>r, slahent<br />
ewern prü<strong>de</strong>r niht. dort stat ein zistern in <strong>de</strong>r wüste da<br />
werfet in ein vnd behalt ewer hen<strong>de</strong> vnschuldige an ewerm<br />
prü<strong>de</strong>r, si namen iosepen vnd zugen im seinen rok abe.<br />
vnd würfen in in die zistern da waz niht wazzers inne.<br />
2<br />
i * dar nach sazzen si | vnd trunken und azzen. vnd warn<br />
fro. Po mit chomen chauflevt von ismahele vnd fürten<br />
grossen chaufschatz vnd wolten <strong>de</strong>n füren in egvppenlan<strong>de</strong>.<br />
Der prü<strong>de</strong>r einer hiez iudas <strong>de</strong>r gie zu <strong>de</strong>n chaufleuten<br />
vnd vragte von wanne si warn vnd wellend si wollten,<br />
si antwurten wir sein ysmahelyte vnd welln gegen egypten.
— 3 —<br />
er gie hin wi<strong>de</strong>r zu seinen prü<strong>de</strong>m vnd sprach also, waz<br />
frumet vns daz wir vnsern prü<strong>de</strong>r slahen vnd sein plüt<br />
auzgiezzen. ez ist pesser daz man in <strong>de</strong>n chauflaüten ze<br />
chauffen geben so beliben vnser hen<strong>de</strong> vnbewollen mit<br />
seinem blute, er ist vnser plüt. vnd vnser vlaisch vnd ist<br />
wi<strong>de</strong>r got. si volten <strong>de</strong>m brü<strong>de</strong>r vnd namen in auz <strong>de</strong>r<br />
zistern vnd brachten in <strong>de</strong>n chaufleuten vnd gaben in vmbe<br />
zwaintzich silbrein pfennig vnd fürten in in egyppenland.<br />
Pie brü<strong>de</strong>r slügen ein tyer vnd bewullen seinen rok in <strong>de</strong>m<br />
plüte vnd trügen in für im vater vnd sprachen besieh ob<br />
daz <strong>de</strong>ines sunes rok sei iosephes. er sprach er waz sein,<br />
ui sprachen in hat ein tier vrezzen. <strong>de</strong>r vater sprach daz<br />
"' waz ein vbel tier. |<br />
ipie chauflaeute prachten iosephen in egippen. vnd<br />
gaben in ze chauffen Butiphar <strong>de</strong>r waz maister vber die<br />
Ritter <strong>de</strong>s chuniges pharaonis. <strong>de</strong>r gab ze einer gäbe <strong>de</strong>m<br />
chunig pharaone. Joseph waz daz schöniste mensch daz<br />
bei <strong>de</strong>n Zeiten lebte vnd got waz mit ime. nu wart er<br />
<strong>de</strong>m chunige also lieb, daz er im sein chamer enphalch.<br />
vnd alles das dar zu gehorte, daz tailt er mit seiner<br />
hant. er tet ez also gütleiche daz im <strong>de</strong>r chunich holt<br />
wart vnd alles sein gesin<strong>de</strong>. er ver tet ez an seinem<br />
nütz niht wan ze seiner rechten notturft. Paz chom<br />
also daz im <strong>de</strong>v chuniginn holt wart daz si in pat<br />
daz er bei ir slief er versaitz ir also vnd spracli nu en<br />
well got daz ich ditz vbel tu. mein herre hat mir enpholhen<br />
alle di ere vnd alles daz gut daz in seinem<br />
hause ist an dich ainew. da von so sol ich nimmer<br />
vbel getün an meinen herrn. dar nach hazzet <strong>de</strong>v chuniginne<br />
immer mer iosephen. vnd trachtet wie er bei ir<br />
gelaege o<strong>de</strong>r si im <strong>de</strong>n leib genaem.<br />
Paz fügt sich also eines tages daz ioseph in das hauz<br />
gie da si inne waz. si ruft im dar. er gie zu ir si sprach<br />
slaf mit mir. er verzehe sei. vnd sprach also daz <strong>de</strong>r<br />
" ' leib verlorn wirt. danne leib vnd | sele mit ein an<strong>de</strong>r,<br />
si viel in an vnd ergraif in bei <strong>de</strong>m mantel vnd ruft leuten.
er liezz ir <strong>de</strong>n mantel vnd vloch er von ir. do si also<br />
rufte do chom <strong>de</strong>r chunich vnd sein leute vnd chlagte si<br />
im daz ioseph bei ir wolte sein geslaffen vnd zaigte <strong>de</strong>m<br />
chunige <strong>de</strong>n mantel <strong>de</strong>n er da hete lan. vnd hete si ir<br />
gewant selbe gezerret vnd iach daz er ez hete getan <strong>de</strong>r<br />
chunich wart zornich vnd hiez in werfen in einen charcher.<br />
swen man dar in warf <strong>de</strong>s waz vergezzen. do waz got<br />
mit im in <strong>de</strong>m charcher. Par nach gelugt sich daz also<br />
daz <strong>de</strong>s chuniges schenken vnd sein pfister wur<strong>de</strong>n ze ioseph<br />
in <strong>de</strong>n charcher geworfen. Daz chom also daz <strong>de</strong>m schenken<br />
ein träum geträumt, wie er vor <strong>de</strong>m chunige stün<strong>de</strong>, do<br />
er ob <strong>de</strong>m tische saz vnd eine chopf vor im stun<strong>de</strong> vnd<br />
wie er drei weintrauppen in seiner hant hete vnd die<br />
drukehet in <strong>de</strong>n chopf. vnd wie er <strong>de</strong>n chopf naeme vnd<br />
im <strong>de</strong>m chunige pute. per kunig enphie in giitleiche vnd<br />
tr.inch. ditz ist mir geträumt sprach <strong>de</strong>r schenken zu<br />
iosepen vnd pitt dich daz du mir <strong>de</strong>n träum beschai<strong>de</strong>st.<br />
ii * do sprach ioseph ich tun. die drei trauplpen daz sint drei<br />
tage die noch hinne bist, nach <strong>de</strong>n so nimet dich pharao<br />
hin auz vnd setzet dich wi<strong>de</strong>r an <strong>de</strong>in ampt. so pitt ich %<br />
«Uli durh got du mein ge<strong>de</strong>nchest wi<strong>de</strong>r <strong>de</strong>inen herren<br />
so du hin auz chomest vnd daz er mich vnschuldigen<br />
menschen neme auz disem charcher vnd daz er ge<strong>de</strong>nch<br />
daz ich verchauft wur<strong>de</strong> in ditz eilen<strong>de</strong>. Per pfister sprach<br />
mir ist auch ein träum geträumt, <strong>de</strong>n wil ich dir sagen.<br />
Joseph. Mir träumt wie ich auf meinen haubte trüge drei<br />
chorbe volle protes vnd azzen ez die vögel abe meinem<br />
haubte. Joseph sprach die drei chorbe daz sint drei tage,<br />
die du auch hinne beleibest, dar nach nimt er euch<br />
bei<strong>de</strong> hin auz <strong>de</strong>s tages beget <strong>de</strong>r chunich ein grozze<br />
hochzeit. <strong>de</strong>n tag seiner geburte nach <strong>de</strong>n drin tagen<br />
nam si <strong>de</strong>r chunich herauz vnd satzt <strong>de</strong>n schenchen an<br />
sein ampt. vnd hiez <strong>de</strong>n pfister an <strong>de</strong>n galgen nahen.<br />
Po vergaz <strong>de</strong>r scheuch Joseppes in <strong>de</strong>m charcher gwüch<br />
sein niht wi<strong>de</strong>rn chunich. also tun wir noch hevte in<br />
<strong>de</strong>r werlte als \ns in ein urbait lat chomen. leicht an<br />
freun<strong>de</strong>n die wir Verliesen, o<strong>de</strong>r daz vns <strong>de</strong>r leib von<br />
4
— 5 —<br />
siechtum abe gat. so rüffen wir an got vnd gehaizzen<br />
vil ze tun mit gute so mit leibe, so vns got <strong>de</strong>nne ge-<br />
11 * hilft | vnd wir chomen in vnser gemach vnd in vnser ere.<br />
so vergezzen wir swaz wir got gehaizzen haben, also tet<br />
<strong>de</strong>r schench ioseppen do er in nöten waz do gehiez er im<br />
daz er sein wol gedaechte wi<strong>de</strong>r seinen herren. do er do<br />
an seinen gemach vnd an sein ere chome do vergaz er sein.<br />
Par nach vber zwai iar lag <strong>de</strong>r chunich an seinem petto<br />
vnd travmet im wie er bei einem wazzer stün<strong>de</strong> vnd wie<br />
er saehe auf einer hai<strong>de</strong> gen siben schone ochsen vnd<br />
veiste vnd daz er nie so schönes vihes niht gesach. dar<br />
nah sähe er siben die allr megeristen die ir vor ie hete<br />
gesehen da luffen die magern hin vnd vrazzen die vaeisten<br />
in ir hals, <strong>de</strong>r chunich erwachte vnd daucht in ein grozz<br />
träum, er entslief dar nach do entraumt im wie er auf<br />
ainen acher stün<strong>de</strong> vnd sähe siben eher stan vor im <strong>de</strong>v<br />
allr schönisten vnd <strong>de</strong>v allr grösten <strong>de</strong>v er ie gesach. da<br />
bei sach er siben <strong>de</strong>v allr vnbe<strong>de</strong>rbsten eher <strong>de</strong>v er ie<br />
gesach. do schuzzen <strong>de</strong>v magern eher dar vnd vrazzen<br />
<strong>de</strong>v vaeisten vntz ir <strong>de</strong>r chunich nimmer sähe, <strong>de</strong>r chunich<br />
erwarcht vnd er vorcht die träum vnd besant alle die<br />
maister die er in seinem chunichreich hete vnd laet in die<br />
träume für. daz si ims solten beschai<strong>de</strong>n. Pie maister<br />
"•' giengen sich beraten, si enmohten niht vin<strong>de</strong>n waz | ez<br />
waere. si giengen wi<strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>m chunige vnd saiten im<br />
daz si ez niht chunten beschai<strong>de</strong>n. <strong>de</strong>r chunich wart<br />
zornich vnd sprach ir betevt mir <strong>de</strong>n träum o<strong>de</strong>r ich tote<br />
euch alle samt, do stünt <strong>de</strong>r schench da bei <strong>de</strong>r bei Josephen<br />
in <strong>de</strong>m eharcher waz gelegen, er sprach zu <strong>de</strong>m<br />
chunige herre genad ich hau gesun<strong>de</strong>t, du zürnaetz gegen<br />
mir vnd gegen <strong>de</strong>inen pfister vnd laetest vns in <strong>de</strong>n eharcher<br />
zu iosephen. do träumt mir ein träum vnd <strong>de</strong>m<br />
pfister ein träum do beschied er <strong>de</strong>m pfister <strong>de</strong>n seinen du<br />
naemst in vber drei tag her auz vnd hieng.st in an einen<br />
galgen. do beschied er mir <strong>de</strong>n meinen daz du mich vber<br />
drei tag herauz naemst vnd mich wi<strong>de</strong>r an mein ampt<br />
satzest <strong>de</strong>v geschahen bai<strong>de</strong>vdo pat mich ioseph daz ich sein
— 6 —<br />
gedaehte <strong>de</strong>s vergaz ich herre vnd <strong>de</strong>s sint iezunt zwai iar.<br />
Po sprach <strong>de</strong>r chunig du hast vbel getan er gepot daz<br />
man iosepen her auz naeme vnd in dar praehte vnd im<br />
daz har schon schriete vnd im gewant an laete. daz geschach<br />
ioseph waz als schöne also do man in dar in laet.<br />
er chom für <strong>de</strong>n chunich <strong>de</strong>r grüzzet in gutleich er sprach<br />
zu im mir sint zwen träume geträumt in einer nacht do<br />
Hl i besante ich mein weise maister vmb. vnd | laet in die<br />
träume für. daz si mir Seiten waz si be<strong>de</strong>uten, si sprachen<br />
si chun<strong>de</strong>n mirs nilit gesagen. nu pitt ich dich daz<br />
du mir sagest waz si be<strong>de</strong>uten, do sprach ioseph nu lege<br />
mir si für. <strong>de</strong>r chunich tet daz. do sprach ioseph mit<br />
gotes hilfe so wil ich dirs beschai<strong>de</strong>n. Jch will dir <strong>de</strong>n<br />
ersten beschai<strong>de</strong>n die siben vaeist ochsen die du da saehe<br />
die taevtent siben iar <strong>de</strong>v besten <strong>de</strong>v du ie gesaehe chomen<br />
o<strong>de</strong>r chain man. so wirt <strong>de</strong>s ertwiichers also vil. daz<br />
man ez vnmaer hat. Die siben magern ochsen die du<br />
saehe die bedaeutent siben die aller wirsten iar <strong>de</strong>v ie<br />
chomen. vnd <strong>de</strong>v siben vbeln iar <strong>de</strong>v vrezzent <strong>de</strong>v siben<br />
gütev iar. Den an<strong>de</strong>rn träum <strong>de</strong>n du saehe von <strong>de</strong>n ehern<br />
<strong>de</strong>r gehört auf <strong>de</strong>v siben iar. Do sprach Joseph zu <strong>de</strong>m<br />
chunige du solt dir vin<strong>de</strong>n einen weisen man. <strong>de</strong>m du<br />
<strong>de</strong>in lant enphelhest vnd <strong>de</strong>in geschaeft daz er dich bewarc<br />
vnd <strong>de</strong>ine laeut vor <strong>de</strong>m grozzen hunger. Per chunich<br />
gie sich beraten mit seinen weisen, vnd sprach also zu<br />
in. wa naemen wir einen weisern dann er ist. wand <strong>de</strong>r<br />
heilig geist ist mit im. si giengen wi<strong>de</strong>r zu Joseph vnd<br />
sprachen also zu im. Joseph dir enphilhet mein herre<br />
sein hauz vnd sein lant vnd sein levte vnd tut dich <strong>de</strong>s<br />
Ui 3 heute gewaltich Vnd swaz du mit <strong>de</strong>inem mun<strong>de</strong> |<br />
gebeutest <strong>de</strong>s müzzen si gehorsam sein, er nam sein<br />
chunichleich vingerlein vnd stiez ez im an sein hant. er<br />
leit im an sein chunichleich gewant. er hiez sein ritter<br />
vnd sein poten aufsitzen vnd hiez si chün<strong>de</strong>n in daz lant<br />
daz alles daz gehorsam waer Joseben daz in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong><br />
waer. vnd swer zung o<strong>de</strong>r füzze wi<strong>de</strong>r in rürte <strong>de</strong>r waer<br />
zehant <strong>de</strong>s to<strong>de</strong>s schuldich. do chomen <strong>de</strong>v siben guten
, *7<br />
iar vnd für Joseph in daz lant vnd chauft alles <strong>de</strong>s chornes<br />
daz fümftail daz <strong>de</strong>m manne wart vnd sie wolten ims mer<br />
han gegeben vnd er enwoltes nie mer. do die siben guten<br />
iar auz chomen do chomen <strong>de</strong>v siben vbeln iar. vnd wart<br />
niht ertwüchers vnd starp vil levte hungers. vnd all die chornes<br />
bedorften die müsten in egippenlant. die schuf <strong>de</strong>r chunig<br />
all an Joseben, daz er in ze chauffen gäbe, do iacob<br />
horte daz chorn in egyppe waz er sprach zu seinen sünen<br />
war vmbe säumt ir vns vart in egyppenlant chauffet vns<br />
chorn daz wir icht hungers sterben vnd nemet golt silbers<br />
genüch mit ew. <strong>de</strong>r prü<strong>de</strong>r füren zehen mit ein an<strong>de</strong>r vnd<br />
liezzen im iungisten prü<strong>de</strong>r da haime <strong>de</strong>r hiez Beniiamin.<br />
si chomen in egippenlant vnd chomen in die stat da<br />
Joseph inne waz man weiste sev an Joseben <strong>de</strong>r solt in<br />
Hi> chorn ge,ben ze chauffen si chomen für Joseben vnd als<br />
si in an sahen si vielen an irev chnie vnd petten in an.<br />
Joseph erchant si wol vnd erchan<strong>de</strong>n si sein niht. er<br />
vragte von wann si chomen waern. si sprachen von chanaan<br />
vnd sein her chomen vnd welln speiz chauffen er sprach<br />
ir seit spehaer si sprachen herre niht wir sein her chomen<br />
vnd wellen speiz chauffen. wir sein <strong>de</strong>in chnechte vnd<br />
<strong>de</strong>in dienaer vnd sein alle eines mannes chint. vnd haben<br />
noch einen iungen prü<strong>de</strong>r da liaim bei vnserm vater.<br />
Joseph sprach daz ier mir bewaert vnd var iwer ainer<br />
hin haim nach ewern iungen prü<strong>de</strong>r o<strong>de</strong>r ich han euch<br />
für speher. vnd er hiez si legen in <strong>de</strong>n charcher vnd hiez<br />
ir vbel phlegen. an <strong>de</strong>m vier<strong>de</strong>n tage hiez er si her auz<br />
nemeu vnd hiez sei für sich füren vnd sprach ich furcht<br />
got ich wil ew paz tun lat ewern prü<strong>de</strong>r einen hie in <strong>de</strong>m<br />
charcher vnd wart hin haim vnd bringet ewcrm vater<br />
speise vnd ewcrm gesin<strong>de</strong> daz si geleben mugen. "an<br />
nam <strong>de</strong>n ainen vnd pandcn vnd warf in in <strong>de</strong>n charcher<br />
<strong>de</strong>r hiez symeon <strong>de</strong>r belaib da. si füren heim vnd do si<br />
vn<strong>de</strong>rwegen warn do sprach Rubein wir haben vil vngehiches<br />
auf dirr vart gehabt, wir sein in charchern gelegen,<br />
vnd müsten vnsern prü<strong>de</strong>r hin<strong>de</strong>r vns gevangen<br />
Hü • lazzen. vnd lei<strong>de</strong>n daz | pilleich wan wir haben gesun<strong>de</strong>t
3<br />
an vnserm prü<strong>de</strong>r vnd seinen leib <strong>de</strong>n wir verchauften.<br />
wir taten laesterleich an im er stünt naket vor vns vnd<br />
weinot vnd erparmt wir vns niht vber in. da von erparmt<br />
auch sich got vber vns niht si chomen hin haim zu ir<br />
vater. vnd pun<strong>de</strong>n ir sekche auf vnd fun<strong>de</strong>n ir gut dar<br />
inne daz si vmbe chorn geben heten vnd <strong>de</strong>r vater erschracht<br />
vnd si mit im vnd heten ez für einen grozzen<br />
vngemach. do sprach <strong>de</strong>r vater swer ew ditz silber vnd<br />
ditz golt in hat gestozzen. <strong>de</strong>r hat ew daz ze vngemach<br />
getan, <strong>de</strong>r vater vragt die süne wa sein sun<br />
symeon waer. si' sprachen wir müsten in <strong>de</strong>m herren da<br />
lau vntz wir vnsern prü<strong>de</strong>r ueniamin dar braehten. <strong>de</strong>r<br />
vater sprach nu han ich Josebs niht mere nu leit symeon<br />
in <strong>de</strong>m charcher nu weit ir mich beniamins anen vnd weit<br />
mich toten, e. meines ziles nu wuchs <strong>de</strong>r hunger vaste in<br />
<strong>de</strong>m lan<strong>de</strong>, vnd gab got ertwüchers niht nu sprach <strong>de</strong>r<br />
vater zu <strong>de</strong>n Sünen. vart nach chorn o<strong>de</strong>r wir sterben,<br />
si sprachen wir enchomen nin<strong>de</strong>r wir füren dann Beniamin<br />
mit vns. o<strong>de</strong>r man geit vns niht chornes vnd sleuzzet vns<br />
in <strong>de</strong>n charcher. <strong>de</strong>r vater sprach ich wil niht hungers sterben<br />
noch wil auch niht daz meinev chint vnd mein gesin<strong>de</strong><br />
Hü 1 hungers sterben, vnd pringet | hin wi<strong>de</strong>r zwir als vil<br />
gutes als er ew in die sekche stiezz vnd habet im damit<br />
gebuezzet. paz hat got dar vmbe gesprochen, swer <strong>de</strong>m<br />
an<strong>de</strong>rn sein gut stilt o<strong>de</strong>r raubet o<strong>de</strong>r ze vnrechter weise<br />
ab nimt <strong>de</strong>r sol im zwivaltichleich gelten, vnd ist <strong>de</strong>m<br />
gerichte schuldich seines leibes<strong>de</strong>n lose er als lieb er im sei.<br />
Es waer niht ein rechter got <strong>de</strong>r daz gesetzet bete, daz<br />
man im newer wi<strong>de</strong>r gaebe daz man im naeme. so mochte<br />
man maenichleich vnrehte tun. Aver daz ewangeliuni<br />
sprichet man sull viervaltichleich gelten, daz tet Zacheus.<br />
Die Süne namen vrlaub von ir vater. Jacob <strong>de</strong>r vater<br />
w.iinte sere vnd waz vnvro dar vmbe daz er an chint belaib.<br />
si chomen in egyptenlant vnd chomen für ioseben<br />
als Joseph ersach <strong>de</strong>n iungisten prü<strong>de</strong>r er wart vro vnd<br />
sprach ze seines hauses Phleger füre mirs hin haim vnd<br />
berait mir ein grozze Wirtschaft, si sülln heute mit mir
— 9 —<br />
enbeizzen. ditz geschah. £$i sprachen zu <strong>de</strong>m Phleger<br />
höre vnser re<strong>de</strong> genaedichleihen. do wir hin haim chomen<br />
do fun<strong>de</strong>n wir daz gut in <strong>de</strong>n sekchen daz wir vmbe chorn<br />
heten gegeben, vnd wir haben zwir als vil für daz praclit<br />
daz nim vnd gib ez <strong>de</strong>inem herren er sprach gotes fri<strong>de</strong><br />
Hü * sei mit ew vnd fürchtet ew niht ewer got | vnd ewers<br />
vater got hat ew daz gut in die sekche geleit. do gie<br />
ioseph in. si namen ir gäbe vnd vielen an irev chnie für<br />
iosephen er enphie si vnd ir gäbe gütleichen. vnd vragte<br />
si ob ir vater noch lebte si sprachen <strong>de</strong>in chnecht vnser<br />
vater iacob lebet noch, er sprach ist daz ewer iungister<br />
prü<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r dort stat si sprachen er ist ez. er gie hin<strong>de</strong>r<br />
sich in ein gadm vnd wainte sere vor vreu<strong>de</strong>n daz er<br />
seinen prü<strong>de</strong>r hete gesehen dar nah wusch er sein antlütze<br />
vnd gie her auz vnd saz vber <strong>de</strong>n tisch vnd satzt<br />
- <strong>de</strong>n eltisten prü<strong>de</strong>r an sich, vnd ie <strong>de</strong>n eltisten dar nach,<br />
da von solt man noch heute daz alter eren swa daz ist<br />
für die iugent. er gab in ein grozze Wirtschaft, vnd do<br />
si enbizzen warn do hiez er phleger dar gan. vnd gepot<br />
im also daz er in ir sekche alle füllen chorns vnd swaz<br />
si im gutes gaeben daz er daz wi<strong>de</strong>r in ir sekche haimlich<br />
laet vnd seinen guten chopf naem vnd <strong>de</strong>n in <strong>de</strong>s iungisten<br />
sackch laet. ditz geschach. si füren auf ir strazze vröleich<br />
Joseph hiez in nach reiten vnd hiezz si vahen. si sprachen<br />
waz lian wir getan, si sprachen da habt ir meinem<br />
herrn seinen guten Chopf verstolen. si sprachen, war<br />
vmbe waer vns <strong>de</strong>s not. Wir haben dir vergolten alles<br />
»"* Daz. daz wir dir schölten, nu I bin<strong>de</strong> vnser sekche auf.<br />
vnd in swelhes gewalte du in vin<strong>de</strong>st <strong>de</strong>n tote, er sprach<br />
das gescheche. si pun<strong>de</strong>ii abe ir sekche vnd sucht er in<br />
igleiches sakch vnd van<strong>de</strong> in in Bcniamins sakch <strong>de</strong>s<br />
iungisten er fürt si alle wi<strong>de</strong>r vndchomen für Joseben do<br />
sprach iudas vnd nimst du vns daz chint stirbct vnser<br />
vater vor Iaido, vnd chomen wir nimmer von dir. vnd<br />
swaz <strong>de</strong>m chiiule geschehe daz tu vns allen, er hiez die<br />
leute alle auz <strong>de</strong>r chamer gan vnd weinet also laute, daz<br />
ez alle die horten die vor <strong>de</strong>r chamer warn, do er do
— 10 —<br />
vil gewainot do tet <strong>de</strong>v chamer wi<strong>de</strong>r auf vnd hiez sev hin<br />
in gan vnd sprach zu seinen bru<strong>de</strong>rn. Jch pin Joseph ewer<br />
prü<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n ir verchauft in egyptenlant vnd ist ewer vater<br />
mein vater so vorchten in harte er sprach furcht ew niht<br />
got hat ditz getan durch ewer hail. vnd durch aller ewer<br />
nach chomen. Er sprach zwai vbelev iar sinth in. noch<br />
chomen fünffev vil wirsere vnd ir müget euch niht enthalten<br />
in ewerm lan<strong>de</strong> ir sterbet von hunger si namen<br />
vrlaub vnd chüsten irn prü<strong>de</strong>r Josephen alle, er sprach<br />
also im varet haim vnd bringet vnsern vater mit ew vnd<br />
alles ewer gesin<strong>de</strong>. vnd alles ewer gut. wan waz ir da<br />
lazzest daz ist alles verdorben.<br />
••>' jjlem chunig Pharao wart ge|seit. daz iosebes prü<strong>de</strong>r<br />
waern chomen er sant nach im vnd nach <strong>de</strong>n bru<strong>de</strong>rn vnd<br />
enphie si gütichleichen. vnd sprach zu Joseben gebeut<br />
<strong>de</strong>inen bru<strong>de</strong>rn daz si haim varen vnd irn vater<br />
nemen vnd alles ir geslaechte vnd alles ir gesin<strong>de</strong><br />
vnd alles ir gut vnd daz mit in füren, vnd gib<br />
in alle die chost <strong>de</strong>r sie hin und her bedürfen. Hie fürn<br />
si danne vnd chomen hin haim für ir vater vnd sprachen<br />
herr <strong>de</strong>in sun Joseph lebt noch er gelaubt ez chavm. do<br />
er do sach daz si also vil Waegen vnd gutes prachten<br />
do gelaubt er in. Nu vüren si zu vnd samnoten alles ir<br />
geslaecht vnd alle ir levt vnd alles ir gut vnd füren gegen<br />
egyppen. vn<strong>de</strong>rwegen chom got zu Jacoben vnd ruft imc.<br />
Jacob Jacob. er antwurt ich pin hie. got sprach.<br />
Jch pins <strong>de</strong>r sterchist got <strong>de</strong>ines vater ysaac vnd fürchte<br />
dir niht in egypten ze varn ich mache von <strong>de</strong>inem geslaechte<br />
als fil levte die vnzalhaft sint. Jo Joseph horte<br />
daz sein vater und sein prü<strong>de</strong>r chomen er für gegen in<br />
vnd als er <strong>de</strong>n vater sach er viel im vmb <strong>de</strong>n hals vnd<br />
chuste in. si vüren für sich vnd chomen für <strong>de</strong>n chunich<br />
pharaonem <strong>de</strong>r chunich enphie si gutleichen. vnd vragten<br />
<strong>de</strong>n vater bie alt er waere. Jacob <strong>de</strong>r sprach ich pin<br />
hun<strong>de</strong>rt iar alt vnd dreizziger. <strong>de</strong>r chunich verlebe in ein<br />
gut lant. haizzet yessen vnd hiez in dcv fünf iar geben
— 11 —<br />
alle die chost <strong>de</strong>r si bedorften. Joseph gewan <strong>de</strong>m chu-<br />
" : nige | weitev lant vnd grozz varn<strong>de</strong>v gut vnd vil laeute<br />
die sich ze eigen im gaben, daz chom also daz iacobs<br />
tage verslizzen warn, vnd gelach an seinem to<strong>de</strong> vnd<br />
sante nach seinen sünen. stet für mich ich wil ewchünftigew<br />
dinch sagen, vnd er weissagt in von ihesu christo ellev<br />
dinch <strong>de</strong>v auch seit geschahen vnd seit <strong>de</strong>n seinen vor<br />
mit guten werchen fürchtet got vnd habt alls gut. er sait<br />
in maere swer daz welle lesen <strong>de</strong>r such ez an <strong>de</strong>m ersten<br />
püche in <strong>de</strong>r bibli.<br />
— 12 —<br />
vnd fuerent mich in meines vater grabe. Po starp Joseb<br />
<strong>de</strong>r chunich chlaget in vleizzichleichen vnd daz lant in<br />
egipto. Dar nach vber lanch do chome ein chunich <strong>de</strong>r<br />
tet <strong>de</strong>n iu<strong>de</strong>n vbel vnd wart si gröleichen druchent. si<br />
ruften hintz got daz er sev erlöste, got erhört Iren ruf<br />
vnd sante in einen guten man <strong>de</strong>r hiez Moyses zu <strong>de</strong>m<br />
sprach got ginch vnd löse mir mein laewt von <strong>de</strong>m chunige<br />
vnd wiz ir laitter in daz hezzen lant. Moyses sprach<br />
" 4 <strong>de</strong>r chunich gelaubet mir niht. got|antwurte im er sprach<br />
tu <strong>de</strong>m chunige die zaichen vor als ich waise. dannoch<br />
laet er sein niht. do sprach iHoyses so gelaubet mir die<br />
laevt niht. <strong>de</strong>n tu auch die zaichen vor als ich dich weise<br />
*o gelaubent dir die laevte. Swer die zaichen welle wizzen<br />
die moyses <strong>de</strong>m chunige vnd <strong>de</strong>n levten vor tet <strong>de</strong>r var<br />
an moyses püch da vin<strong>de</strong>t er ezan geschriben. Der chunich<br />
ie die levte vngern von im varn. wan si warn im nutze<br />
vnd dienten im vil. "oyses gie für <strong>de</strong>n chunich vnd<br />
sprach la die laevt o<strong>de</strong>r dir tut got vbel. vnd alln <strong>de</strong>inen<br />
laevten. Jm tet got so vbelev dinch vnd <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong>,<br />
daz er müst si lazzen. Moyses grub Josebs gepaine<br />
auz vnd für zu vnd sammet ein grozzes her. vnd für in<br />
nach do die levt erhörten daz daz here auf vur. do sprachen<br />
si zu moysen du soltes vns han lazzen in egypten lant.<br />
vns waer pezzer daz wir in gedienet beten danne daz wir<br />
hie sterben, Hoyses sprach fürhtet ew niht. Jr sehet<br />
hevte ewer veinte an. vnd nimmer nie. got wil selbe<br />
für ew vechten vnd ir schult sweigen. got sprach zu<br />
moysen nim <strong>de</strong>in riitte slahe in daz mere ez wirt sich<br />
auf lainen ze bai<strong>de</strong>n seiten vnd also herte als ein maure.<br />
''«' Daz mere tet sich auf vnd für|en die laeut da durch mit<br />
guten gemache vnd mit grozzen vreu<strong>de</strong>n Do sprach pharao<br />
zu <strong>de</strong>n seinen .Wir sulln hin nach varn vnser götter sint<br />
also storch als ir got si mugen vns wol gehelfen, daz<br />
wir durch daz mere varn als si. er für mit seinem here<br />
vnd mit seinen waegen. vnd mit allen seinen gute nach<br />
in. got slüch daz mere ze samen vnd ertranch laevt vnd
— 13 —<br />
gut. Daz ervorcht moyses vnd daz israhelisch volche<br />
vnd sungen got ein lob daz sprichet also. Cantemus domino<br />
gloriose. Ditz gesanch vin<strong>de</strong>t man in <strong>de</strong>m salter.<br />
Moyses vnd sein laevte vuren fürpaz vnd chomen in dhain<br />
lan<strong>de</strong> si gesigten <strong>de</strong>n laevten ane. vnd namen in <strong>de</strong>m<br />
lan<strong>de</strong> swaz si wolten. Do nachten si in einem lan<strong>de</strong> daz<br />
hiez Mo ab. da waz ein chunich inne <strong>de</strong>r hiez balat <strong>de</strong>r<br />
entsaz die levte. wan er hete wol gehört daz si eile <strong>de</strong>v<br />
lan<strong>de</strong> betwungen heten da si durh vuren. vnd sant nach<br />
seinen weisen rate vnd sprach also ditz volk wirt vns<br />
vertiligent also <strong>de</strong>r ochse daz chravt abe izzet vntz an<br />
die wurtze. do sprach sein weiser rat du hast einen<br />
weisen rat in <strong>de</strong>inem lan<strong>de</strong> <strong>de</strong>r heizzet balan. sein vater<br />
hiez beor. vnd ist also heilich swen er verfluchet <strong>de</strong>r<br />
ist verfluchet, vnd swen er segent <strong>de</strong>r ist gesegent. <strong>de</strong>r<br />
"'' chunich sante sein poten zu balam. vnd sante im | sein<br />
chlaino<strong>de</strong> vnd laeten im füre war vmbe si <strong>de</strong>r chunich dar<br />
gesant hete. Balam sprach also seit heint hie waz mein<br />
gote mit mir re<strong>de</strong>, got sprach zu im in <strong>de</strong>r nacht, du<br />
solt mein laevt niht verfluchen wan si sint mir gesegent<br />
balaam stünt <strong>de</strong>s morgens auf. vnd sprach got hat im<br />
gewert daz er zu <strong>de</strong>m chunige niht enchome. die poten<br />
chomen wi<strong>de</strong>r vnd prachten <strong>de</strong>s weissagen niht. daz waz<br />
<strong>de</strong>m chunige lait. Dar nach sante <strong>de</strong>r chunich mer 'poten<br />
vnd erbaer vnd reicher poten danne u. vnd sante im grozz<br />
gut vnd vil mer chlaino<strong>de</strong>s danne da vor. vnd enpot im<br />
daz er daz von im naeme vnd chome vnd er wolt im vil<br />
nie geben, dann er im gesant hete. vnd daz volkch verflucht<br />
balaam. vnd sprach also vnd geit <strong>de</strong>r chunich<br />
balaac sein hauz volles gol<strong>de</strong>s ich mag niht gewan<strong>de</strong>ln<br />
vnsers Herren wort. Jch pitt euch aber heint hie sein.<br />
Do sprach got zu im stand auf vnd var mit in. vnd<br />
swaz ich dir gepiet daz tu vnd an<strong>de</strong>rs niht. <strong>de</strong>s morgens<br />
satelot man seinen esel vnd für mit in do weste got wol<br />
daz er mere durch gotes gepot. vnd erzürnet got. Hot<br />
er dannoch got gevolget so het er gotes hul<strong>de</strong> behalten,<br />
do tet got durch seinen willen nie <strong>de</strong>r worten. daz er
— 14 —<br />
vi 3 wi<strong>de</strong>r cheret. Jn einem wege stünt <strong>de</strong>r engel vor | im<br />
zwischen zwain Weingarten mit erzogen swerte gegen<br />
balaam do hete balaam allen seinen sin gesetzet wie im<br />
<strong>de</strong>s gutes me wur<strong>de</strong> vnd trachtet in seinen sinnen, wie<br />
er daz volk verflüchte daz got gesegent hete. swie ez<br />
got selbe waer vnd sein engel. <strong>de</strong>s balaam dannoch niht<br />
ensach. do vorchte im <strong>de</strong>r esel vnd flöhe auf <strong>de</strong>n akcher.<br />
balaam slüch in vntz er in wi<strong>de</strong>r auf <strong>de</strong>n wege prachte<br />
do stünt <strong>de</strong>r engel. vnd wert, die eselein vloch zu <strong>de</strong>r<br />
wen<strong>de</strong> vnd ze druket balaam seinen füz. er slüch vaste<br />
auf si. vnd chom hin •wi<strong>de</strong>r auf <strong>de</strong>n wege. <strong>de</strong>r engel<br />
stünt aver in <strong>de</strong>m engen wege. do enmocht <strong>de</strong>r esel<br />
we<strong>de</strong>r ze <strong>de</strong>r rechten hant noch zu <strong>de</strong>r vinstern hant.<br />
vnd viel vn<strong>de</strong>r im ni<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r dar auf saz. balam slüch<br />
vaste zu mit einem stekchen. do tet vnser herre raer<br />
durch balaam daz er nie het getan, daz er alles wolte<br />
daz er wi<strong>de</strong>r waer gecheret. got ist niht vnmügleich ze<br />
tünen vnser herre tet <strong>de</strong>r eselinne munt auf. vnd wart<br />
sprechent als ein mensch, vnd sprach also war vmbe<br />
siehst du mich zu <strong>de</strong>m dritten male, balaam antwurte da<br />
hastu mein gespotte. wolt got het ich ein swert daz ich<br />
dich er slüge. daz het balaam für ein getroch. vnd het<br />
fi 4 ez da für daz <strong>de</strong>r tievel auz <strong>de</strong>m esel spraeche. do|tet<br />
got baalams äugen vnd sach <strong>de</strong>n engel stan mit erzogen<br />
swerte in <strong>de</strong>m wege. er betaevt <strong>de</strong>n engel an. do sprach<br />
<strong>de</strong>r engel <strong>de</strong>in wege ist wi<strong>de</strong>r mich, vnd waere <strong>de</strong>v<br />
eseline nicht gevallen. ich hete dich erslagen balaam<br />
<strong>de</strong>r antwurt <strong>de</strong>m engel ich hau gesun<strong>de</strong>t, vnd ist mein<br />
wege wi<strong>de</strong>r dich, ich var wi<strong>de</strong>r haim <strong>de</strong>r engel sprach<br />
var für dich, vnd hüte daz du icht re<strong>de</strong>st, wan als dir<br />
gebiete <strong>de</strong>r chunich balaa reit gein balaam vnd enpliieng<br />
• in herleichen vnd schone, vnd gab im aber grozz gäbe,<br />
<strong>de</strong>r chunich leit im für sein sorge die er gein <strong>de</strong>n levten<br />
hete. ich antwurte dir niht. wan also got in meinen<br />
munt gesetzet hat. si riten mit einan<strong>de</strong>r auf einen berch<br />
vnd gesahen die laevt balaam vnd sprach zu <strong>de</strong>m chunich<br />
balaach mache siben aelter hie vnd opher gote. daz er
— 15 —<br />
mir erscheine vnd sage waz ich re<strong>de</strong>n schülle. er gie von<br />
<strong>de</strong>m chunige do chom got zu im vnd gab im in seinen<br />
mun<strong>de</strong>, waz er re<strong>de</strong>n schölte, balaam sprach ze balaach<br />
nu gesegen ir niht noch verfluche ir niht. do chom <strong>de</strong>r<br />
heilig engel vnd weizsagt im daz got geborn solte wer<strong>de</strong>n<br />
von aeiner mag<strong>de</strong> vnd weissagt im manige dinch <strong>de</strong>v seit<br />
war wor<strong>de</strong>n sint. Swaz er gesprochen hat. daz vin<strong>de</strong>t<br />
man in einem buche haizzet Josephus o<strong>de</strong>r in scolastica.<br />
vii' balam nam vrlaub von <strong>de</strong>m chunige. | vnd von <strong>de</strong>n seinen<br />
<strong>de</strong>r chunich sprach ze balaam noch bete ich <strong>de</strong>inen rat<br />
gern, er sprach zu im vnd zu <strong>de</strong>n seinen ich wil ew<br />
raten ir schult suchen die schonisten iunchvrowen die ir<br />
in ewerm lan<strong>de</strong> habet vnd schult in chlainöd geben daz si<br />
vn<strong>de</strong>r die iu<strong>de</strong>n vail tragen vnd ez in ze chauffen geben,<br />
vnd auch ez in vnibe sünst geben. Dar vmbe das si bei<br />
in ligen. vnd mit in sün<strong>de</strong>n. also si bei in gelegent<br />
sint. so wer<strong>de</strong>nt in die weibe also lieb daz si tünt swaz<br />
<strong>de</strong>n weiben lieb ist. so schülln die hai<strong>de</strong>ninn die iu<strong>de</strong>n<br />
piten daz si irev abgot anbeten, daz wer<strong>de</strong>nt die iu<strong>de</strong>n<br />
tünt. so habent si gotes verlaugent vnd zürnent got gein<br />
in. disen rat gab balaam <strong>de</strong>m chunige vnd <strong>de</strong>n seinen<br />
dar nach chom got nimmer zu im. J$u merchent alle die<br />
<strong>de</strong>n got gericht vnd gewalt hat gegeben auf <strong>de</strong>m<br />
ertreiche. wie got ofte <strong>de</strong>n man warnet auz seinem<br />
mun<strong>de</strong> in seinen munt. vnd daz niht an im half,<br />
im warn die miette lieber danne got. da von warnet<br />
euch gotdaz irdhain miette nemet. wan <strong>de</strong>m richterist<br />
niht gesetzet dhain miett ze nemen. noch minner ist im<br />
gesetzet von vnrehtem gerichte gut ze nemen. Den vorsprechen<br />
ist wol gesetzet gut ze nemen also daz er rechte<br />
'•» 3 spreche, vnd sei <strong>de</strong>v sache groz vnd sein | arbait dar<br />
nach sol er nemen. vnd ob si sei chlaine dar nach nenie<br />
aber, vnd armer laevte wort sol er sprechen durcli got.<br />
vnd wizzetdaz vnrechtev miete <strong>de</strong>n leuten lieber ist <strong>de</strong>nne<br />
rechtes gut. daz chiimet von <strong>de</strong>r grozzen geitichait <strong>de</strong>v<br />
an <strong>de</strong>n hievten ist. Der chunich für wi<strong>de</strong>r vnd die seinen<br />
vnd teten als in balaam bete geraten, do die Ju<strong>de</strong>n die
— 16 -<br />
sün<strong>de</strong>n getaten mit <strong>de</strong>n hai<strong>de</strong>ninn do heten si goteshul<strong>de</strong><br />
verlorn, daz waz ein fürste vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n Ju<strong>de</strong>n vnd waz<br />
auch <strong>de</strong>r zwelf richter ainer Der het ein hohe hai<strong>de</strong>ninne<br />
ze hauz gesetzet, <strong>de</strong>v hiez corbi. Daz chom also daz<br />
ein grozz hochzeit <strong>de</strong>r Ju<strong>de</strong>n geviel an ainem tak. vnd<br />
chome hintz irm gotes hause vnd prachten ir opher got<br />
dar. do chom <strong>de</strong>r niht <strong>de</strong>r die hai<strong>de</strong>ninn da hete vnd<br />
<strong>de</strong>rselbe hiez zambri <strong>de</strong>r wart Moysi geruegt vnd <strong>de</strong>n<br />
levten vnibe die selben schul<strong>de</strong>, er sante nach im er chom.<br />
IHoyses sprach in an vmb die selben schul<strong>de</strong>, er veriach<br />
offenleich vor <strong>de</strong>n leuten. vnd veriach im daz er daz<br />
abgot anpaete durh ir willen vnd er wolt niht tun swaz im<br />
Moyses gepute. vnd er gie von danne vnre<strong>de</strong>nt vor allen<br />
laevten. Daz folche riiffet vnd chlaget vber in üloyses<br />
vor <strong>de</strong>m gotes hause, vnd pat in daz er richte vnd wun<strong>de</strong>rt<br />
die laevte also daz in j moyses niht ertot an <strong>de</strong>rselben stete,<br />
do gie ein herre hiez finees nach zambri von <strong>de</strong>n levten<br />
allen vnd er begraif daz swert vnd gie nach im in ein<br />
hurhauz. vnd vant zambri ob corbi vnrecht tünt. er stach<br />
durch sev bai<strong>de</strong>v an <strong>de</strong>r stat da <strong>de</strong>v chraft <strong>de</strong>r minne<br />
leit. do stürben si bai<strong>de</strong>v an <strong>de</strong>r stat. ditz waz gotes<br />
wille. do hiez got slahen alle die sich mit <strong>de</strong>n hai<strong>de</strong>n<br />
bewollen heten <strong>de</strong>r waz vier vnd zwaintzich tausent. die<br />
heten alle leib vnd sei verlorn, <strong>de</strong>v weib sint niht an <strong>de</strong>r<br />
zal. ditz geschach alles von balams rate vnd von <strong>de</strong>r vnsaeligen<br />
miete, die im <strong>de</strong>r chunich gab. liloyses viel<br />
<strong>de</strong>s nachtes ofte venige, an seincv chnie hintz hymel<br />
gegen got. got erhört in vndraet mit im. iiloyses sprach<br />
herre waz sol ich mit <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn richtern tun. do sprach<br />
got. wann si niht enrichten vber die laevt. do si inne<br />
wur<strong>de</strong>n daz si schuldich waern. So sol tu vber si richten<br />
als ob si die selbe schul<strong>de</strong> getan heten. do sprach got<br />
dise vrtail gib ich hevt vber alle Richter, swelh richter<br />
die schul<strong>de</strong> niht enrichtet. <strong>de</strong>v im gechlaget wirt vnd <strong>de</strong>r<br />
er vber chomen wirt. die selben sol <strong>de</strong>r richter lei<strong>de</strong>n,<br />
vnd daz gerichte sol richten in swer ob im lichter ist.<br />
Do sprach got aver zu moysen du solt die aeinlef Richter
nemen vnd solt si nahen an einen galgen. vnd haiz in<br />
vn 4 allen daz antlütze gegen <strong>de</strong>r sunne ehern, ditz hiez | got<br />
selbe tun auz seinem mun<strong>de</strong>. JJr herrn die da gerichtes<br />
vnd gewaltes phlegen auf disem ertreiche ge<strong>de</strong>nchet an daz<br />
grozz gerichte daz got vber dise lichter hiez tun. vnd<br />
richtet recht <strong>de</strong>m armen vnd <strong>de</strong>m reichen, vnd wizzet<br />
daz. vnd richtet ez waeleich niht. got <strong>de</strong>r richtet vber<br />
eweh an <strong>de</strong>m iungisten also daz ewer leib vnd ewer sele<br />
immer mer prinnen müz. do di Richter erhangen wur<strong>de</strong>n<br />
do hiez iiloyses daz die laeut sich beraiten gegen balach<br />
si solten mit im streiten, do wolt in got sigeniift geben<br />
wan er waz errochen an <strong>de</strong>n schuldigen, die weil <strong>de</strong>r<br />
schuldigen einer vn<strong>de</strong>r in waer gewesen so hete si got<br />
nimmer lazzen gesiget. Jloyses gepot <strong>de</strong>n leuten daz si<br />
ir vein<strong>de</strong> alle erslügen weib vnd chint. an die mag<strong>de</strong> daz<br />
si die behielten, do wart erslagen <strong>de</strong>r vein<strong>de</strong> zwai vnd<br />
dreizzich tausent an weib vnd an chin<strong>de</strong>. da räch sich<br />
got an balaam. Wim er must mit <strong>de</strong>m chunige varn er<br />
gern o<strong>de</strong>r vngern dawart <strong>de</strong>r chunich erslagen vnd balaam<br />
bei im da rieht got rechte, "ilu sehet zu disem wol gelerten<br />
mann wie <strong>de</strong>n die miete betrauge daz im selben<br />
vnd manigen mann leib vnd sele verloz. nur durch gotes<br />
willen. Nu siilt ir Ricliter hie mit geinant sein vnd also<br />
all die gewalt auf <strong>de</strong>m ertreich haben von gote. waz<br />
'•fii vbels von <strong>de</strong>m vngerechten guto vnd von <strong>de</strong>m vbelm rate |<br />
vbeler dinge geschach wan eweh got dar zu gesetzet hat<br />
auf <strong>de</strong>m ertreich daz ir witwen vnd waisen schirmen schult<br />
vnd allen leuten nach recht richten sült. vnd swa ir <strong>de</strong>s<br />
l'nihtj entüt so riebet ez got vber euch, do got errochen<br />
wart an <strong>de</strong>n richtaern And an <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn die da schuldich<br />
warn do liezz er abe seinen zorn do sammet <strong>de</strong>r chünich<br />
ein grozzes here vnd sante nach balaam <strong>de</strong>r chom. <strong>de</strong>r<br />
chunich pate in daz er mit vüre
— 18 —<br />
sprach ich höre sagen daz got vber si gerichtet vnd ist<br />
daz geschehen so hant si gotes hul<strong>de</strong> als vor. vnd wizzet<br />
ir got also genaedig ist. swem er vergeit sein schul<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>m ist er dar nach also holt als vor ob er sein hul<strong>de</strong><br />
dar nach behaltet, do sprach <strong>de</strong>r chunich si habent gotes<br />
hul<strong>de</strong> verlorn, vnd ist daz von <strong>de</strong>inen raten geschehen,<br />
do sprach balaam vnd habent si gotes hul<strong>de</strong> niht so gesigestu.<br />
Balaam must varn er gern o<strong>de</strong>r vngern. Hloyses<br />
sammet aucli sein here vnd vor gein im vnd laet sich<br />
vüi* nein im auf ein schone velt si lagen gegen einan<strong>de</strong>r vntz I<br />
sich daz her baidfenthalben gesammet. eines morgens wart,<br />
do striten si mit einan<strong>de</strong>r, do half got <strong>de</strong>n seinen vnd<br />
gesiget moyses. da wart Balac erslagen vnd balaam bei<br />
im an seiner Seiten vnd drei reiche chunige vnd fürsten<br />
vnd herrn vnd all die gein in chomen. vnd ir genaz chavin<br />
als vil die <strong>de</strong>v niaere hin haim gesagten, da got reht<br />
gericht hete. si erslugen aver niht we<strong>de</strong>r weip noch chint<br />
die viengen si. Si namen in grozz gut si riten in in ir<br />
lant vnd pranten ir bürge vnd ir stete vnd verwüsten alles<br />
daz da ze wüsten waz. vnd er slügen alle die laeute die<br />
si in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> fun<strong>de</strong>n vnd lagen dar inne als lang so si<br />
wolten dar nach füren si von danne vnd chomen an iren<br />
gemach do wart moysi gesait si fürten weib vnd chint gevangen.<br />
daz waz im zorn vnd sprach war vmbe habet<br />
ir <strong>de</strong>v weip gevangen von <strong>de</strong>n ellev <strong>de</strong>v vnsael<strong>de</strong> chomen<br />
ist. die wir vnd si gehabt haben, do sprach Moyses ich<br />
gebeut ew daz ir nemct ellev <strong>de</strong>v weib vnd <strong>de</strong>v chint <strong>de</strong>v<br />
weibes pil<strong>de</strong> haben, vnd si tötet vnd swaz mage<strong>de</strong> dar<br />
vn<strong>de</strong>r sei die behaltent ew selben. -^uinerchet alle <strong>de</strong>n<br />
got auf <strong>de</strong>m ertreiche gewalt verlihen habe waz grozzer<br />
»Ui* vbel geschach von eines mannes rate | vnd von <strong>de</strong>r vnrechten<br />
miete daz räch got vaste an balaam. Also alle die<br />
<strong>de</strong>r herrn ratgeben sein die hüten sich daz si irm herren<br />
icht raten da mit sibai<strong>de</strong>v sei vnd leib Verliesen si mügen<br />
auch <strong>de</strong>n ratgeben <strong>de</strong>m herren da mit nianich sei vnd<br />
leib verlorn wirt da sint die honen vnd die ratgeben<br />
schuldich an. die herren schüllen auch <strong>de</strong>n pösen ratgeben
— 19 —<br />
niht volgen. wan swa si <strong>de</strong>n volgent da tunt si wi<strong>de</strong>r<br />
got vnd wi<strong>de</strong>r ir ere. vnd venvürchent ir sael<strong>de</strong>. Ditz<br />
niaere vin<strong>de</strong>t man in <strong>de</strong>m dritten püclie <strong>de</strong>r chunige.<br />
vor waz ein chunich in syria <strong>de</strong>r waz gehaizzen<br />
• • • • <strong>de</strong>r het einen'fursten <strong>de</strong>r hiez naaman vnd waz reich<br />
d stunt <strong>de</strong>s chuniges dinch vil an im. vnd waz<br />
ein helt von <strong>de</strong>m leib vnd gesiget ofte swa in <strong>de</strong>r chunich<br />
hin sante in stürm o<strong>de</strong>r in streiten. iSwie bi<strong>de</strong>rb er waere<br />
er waz doch auzsetzich daz waz <strong>de</strong>m chunige laid doch<br />
wolt er sein von <strong>de</strong>n laevten nilit enlan varn wan er<br />
waz im lieb vnd getorst in nieinen gesüchen vor <strong>de</strong>m<br />
chunig. ze <strong>de</strong>n Zeiten waz <strong>de</strong>r chunich von syria vnd <strong>de</strong>r<br />
chunich von ierusalem veint an ein an<strong>de</strong>r vnd riten die<br />
laevt von syria in daz lant ze ierusalem vnd namen einen<br />
grozzen raub, vnd geviengen ein schone iunchvrowen vnd<br />
r "» 4 prachten si naames | hausfrowen vnd si nam sei für ein<br />
grozz gäbe, do <strong>de</strong>v iunchvrowe ersacli daz <strong>de</strong>r herre siech<br />
waz. Si sprach zu ir vrowen wolt got vrawe waer mein<br />
herre in samaria da ist ein weissage inne. vnd chuni er<br />
zu <strong>de</strong>m er machet in gesunt <strong>de</strong>v vrawe waz vro vnd seit<br />
ez irm wirt <strong>de</strong>r wirt wart vro. vnd gie zu <strong>de</strong>m chunige<br />
vnd seit im <strong>de</strong>r iunchvrowen re<strong>de</strong> vnd hiez gut prief schreiben<br />
an <strong>de</strong>n chunich in israhel. Ttaaman für auf seine<br />
strazz vnd fürt mit im hun<strong>de</strong>rt march silbers vnd sechs<br />
march gol<strong>de</strong>s vnd zehen bar schönes gewan<strong>de</strong>s vnd gedacht<br />
also <strong>de</strong>r weissag elyseus <strong>de</strong>r minnet leiht meine<br />
chlaino<strong>de</strong> daz gib ich im gern, vnd seinen iuncherren<br />
gib ich ditz schon gewant. wil er <strong>de</strong>s niht so gib ichs<br />
in <strong>de</strong>s chuniges liof. Er chom in <strong>de</strong>s chuniges hof mit<br />
guten fri<strong>de</strong> vnd antwurt im sein priefe <strong>de</strong>n enj)hiench er<br />
schone vnd wol er enphiench auch naaman liebleich vnd<br />
gütichleich <strong>de</strong>r chunich laz die prief. an <strong>de</strong>m prief stünt<br />
also, dich gruezzet <strong>de</strong>r chunich als er sol. vnd enpeut<br />
dir daz du im seinen fursten naam gesunt machest, do<br />
«r die schrift gelaz do hiez er allen <strong>de</strong>n dar rueften die<br />
in <strong>de</strong>m hauz warn vnd zart sein gewant ab ime von zorn"<br />
vnd sprach also pin ich got daz ich sol slahen die Laeut<br />
2«
— 20 —<br />
viiü» vnd wi<strong>de</strong>r lebentig machen | do vragten in die laeute waz<br />
im wurre. daz er zornich waere. er sprach mir hat <strong>de</strong>r<br />
chunich von syria enpoten daz ich im seinen fürsten naam<br />
gesunt x mache von auzsetzichait nu ratet vnd sehet wie<br />
gerne er sein vbel gegen mir setzet vnd wie er mein<br />
spottet, do <strong>de</strong>r, weissag Ilelyseus horte daz <strong>de</strong>r chunich<br />
zornig waz vnd sein gewant ab im, gezerret hete. er sant<br />
seinen poten zu <strong>de</strong>m chunig vnd. enpot im also war vmbe<br />
pistu vnvro nu waist du doch wol daz ein prophete ist in<br />
israhel. sen<strong>de</strong> mir naam ich mache in gesunt durch <strong>de</strong>inen<br />
willen <strong>de</strong>r chunich waz vro vnd sante sein poten mit naam<br />
hintz helyseo. naam chom vröleich vnd reichleich für helyseus<br />
tür er hiez die tür zu sliezzen naam saz abe. vnd<br />
stünt für die tür. Ilelyseus sant sein poten zu naam vnd<br />
enpot im also, gtnch zu <strong>de</strong>m Jordan vnd wasche dich<br />
sibenstunt auz <strong>de</strong>m Jordan so wirstu an allem <strong>de</strong>inem<br />
leibe wol gesunt. naam wart zornich vnd versmahet im<br />
daz er selbe zu im niht chome vnd in schone enphangen<br />
hete vnd sein haut auf iu gelaet hete vnd gepeten hete<br />
daz er in gesunt het gemachet vnd schied von danne vnwirdichleich<br />
vnd pot im seiner gäbe niht wan er hete<br />
riiü • dhain achte daz da von gesunt wur<strong>de</strong>, llaam sprach zu j<br />
seinen clinechten wir haben also gut wazzer in damasco<br />
als er in ierusalem da wasche ich mich auz. ditz enrücht<br />
elyseus. er en achte auf sein gut niht wan er waz<br />
ein heilig man. do sprachen naains chnechte zu inn hemm.<br />
Herre vnd vater vnser aller, du tust vnrechte du solt<br />
tun swaz er dich haizzc tun. vnd waer ez ein grozzes<br />
dinch tu soltes tun wan er ist ein so heilig man daz wir<br />
ez da für haben dir geschech wol. iSaam volget seinen<br />
clinechten vnd für zu <strong>de</strong>m Jordan vnd wusch sich siben<br />
stunt dar auz vnd wart wol gesunt. an alln seinem leibe<br />
im wart sein haut als ainem newborn ehiu<strong>de</strong>lein daz waz<br />
<strong>de</strong>r Jordan da got seit auz getauffet wart, heten im die<br />
chnechte <strong>de</strong>n rat niht getan, vnd het auch er in niht gevolgot.<br />
daz mochte im vbel chomen sein, ez ist lai<strong>de</strong>r<br />
manig chnecht <strong>de</strong>r seinem herrn vbel ratet so ist auch
— 21 —<br />
manich herre <strong>de</strong>r bösem rate gern volget. do sprach naam<br />
zu seinem gesin<strong>de</strong>. Wir sülln wi<strong>de</strong>r varn zu elyseo vnd<br />
sülln im daneben <strong>de</strong>r grozzen gna<strong>de</strong>n die er an mir getan<br />
hat naam chom zu elyseo vnd sprach also nu waiz ich<br />
wol daz niht gotes ist wan <strong>de</strong>r ein auz israhel ich pitt<br />
dich daz du etwaz von mir nemst. ich han dir gut stat<br />
ze geben. Elyseus sprach got <strong>de</strong>r da lebt | <strong>de</strong>r sol mir<br />
niht gestaten daz ich <strong>de</strong>in gab von dir neme. das dir<br />
geschehen ist <strong>de</strong>r gna<strong>de</strong>n soltu got von hymel danchen,<br />
er sprach seit du <strong>de</strong>s niht wil so pitt ich dich daz du<br />
mir gebest <strong>de</strong>ines ertreiches da du auf stast daz ich ez<br />
füre in meines herren lant vnd wizzest daz. daz ich hin<br />
für dhainen got anpeten wil wan <strong>de</strong>n ainen in israhel.<br />
Helyseus sprach, nu nim <strong>de</strong>s ertreiches vnd var mit<br />
fri<strong>de</strong> er gab im seinen segen vnd für er vröleiehen. do<br />
het helyseus ein chint daz hiez gesi. daz sprah zu seinen<br />
gesellen waz vervaeht meinen herrn daz. daz er niht nam<br />
sein chlaino<strong>de</strong> daz hete er im gern gegeben vnd wolt er<br />
selbe ez niht haben gehabt, so hete ez armen laevten<br />
gegeben ich wil nach im lauften vnd wil etwaz von im<br />
nemen. gesi lief im nach do naam sach daz im daz chint<br />
nach lief er vorcht er het etwaz getan Daz niht gut waere<br />
er spranch bal<strong>de</strong>r ab seinen waegen vnd lief gegen <strong>de</strong>m<br />
chin<strong>de</strong>. vnd sprach also han ich recht o<strong>de</strong>r vnrecht. ez<br />
sprach du hast recht, mein herre hat mich zu dir gesante.<br />
daz ich also spreche mir sint chomen zwene iungelinch<br />
von effraim die sint <strong>de</strong>r weissagen kint gib in ein<br />
»HÜ* pfunt Silbers do sprach naam ez ist pezzer zwai pfunt f<br />
naemest. vnd not in daz ez zwai pfunt nam vnd pant si<br />
im in zwen sekche vnd gab im zweier han<strong>de</strong> gwant vnd<br />
laet si auf zwai chint die warn mit im gelauffen er chom<br />
hin haim ze vesperzeit vnd nam die sekche ab <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n<br />
vnd behielt se in sein hauz. dar nach chom er für<br />
seinen herrn elyseum vnd stünt vor im <strong>de</strong>r herre sprach<br />
von wanne chomstu er antwurt im. <strong>de</strong>in chnecht gat nin<strong>de</strong>rt<br />
wan in <strong>de</strong>inem dienst <strong>de</strong>r herre Der herre sprach <strong>de</strong>s<br />
ist niht. wa waz ich do naam ab seinen wagen spranch
23<br />
im vnd pat in daz er im <strong>de</strong>n Weingarten gaebe ze chauffen<br />
vnd sprach also er ist meinem hause wol gelegen vnd bedarf<br />
sein, ich gib dir darvinbe daz dir lieb ist. do sprach<br />
naboth got <strong>de</strong>r ge<strong>de</strong>nche mein vnd <strong>de</strong>in vnd verbeug <strong>de</strong>s<br />
niht daz ich dir icht meines vater erbe [Icht] gebe, du<br />
müst mir in nemen e. <strong>de</strong>n leip. herre du waist wol daz<br />
vnser lantreht. daz seit daz nieman sein erbe mag verchauffen<br />
wan durch ehaft not. die wiel er an<strong>de</strong>r gut hat.<br />
<strong>de</strong>r chunich schied von im mit zorn. <strong>de</strong>r arme man ervorcht<br />
im daz achab <strong>de</strong>r chunich erzürnet [im] daz er im<br />
<strong>de</strong>s Weingarten niht geben wolte. er gie hin haim vnd<br />
lait sich an sein pette vngaz vnd gedacht wie er im <strong>de</strong>n<br />
Weingarten mit listen ab gewunne. <strong>de</strong>r chunich iach in<br />
seinem mute er wolt we<strong>de</strong>r ezzen noch trinchen im wur<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>r weingarte. Dev chuniginne gie nach <strong>de</strong>m chanig in<br />
die chamer vnd vraget in waz im waere. vnd daz er auf<br />
stün<strong>de</strong> vnd vröleich waere vnd aezze vnd trunche mit seinen<br />
a;3 laevten. <strong>de</strong>r chunich sprach | da raet ich mit naboth vmbe<br />
seinen Weingarten daz er mir in gaebe vmbe einen an<strong>de</strong>rn<br />
Weingarten o<strong>de</strong>r ze chauffen daz versagt er mir da<br />
von wil ich nimmer vro wer<strong>de</strong>n er wer<strong>de</strong> mir. Dev chunigin<br />
sprach tu traurest vmb ein chlain geschaefte du hast<br />
alles <strong>de</strong>in reich also berichtet daz du nie vngetrunchen<br />
noch vngaz belibe dhein weil, stand auf vnd iz vroleioh<br />
<strong>de</strong>in prot vnd trinch vröleich <strong>de</strong>inen wein mit <strong>de</strong>inen<br />
laeuten. <strong>de</strong>r Weingart ist <strong>de</strong>in inner drin tagen er stünt<br />
auf vnd danchet <strong>de</strong>r chuniginne. <strong>de</strong>v chuniginne schraub<br />
prief vnd versigelt si mit <strong>de</strong>s chuniges vingerlein als ez<br />
<strong>de</strong>r chunich selbe hete getan, vnd sant si in die stat da<br />
<strong>de</strong>r annan inne gesezzen waz vnd sein weingarte inne waz.<br />
vnd enpot <strong>de</strong>m Richter vnd <strong>de</strong>n geAvaltigen laevten die in<br />
<strong>de</strong>r stat warn daz si ein vasten geputen vnd daz volkch<br />
alles samnoten an ein stat. vnd so daz volk alles gesammet<br />
wer<strong>de</strong>, so scholt nemen naboth vnd füret in für<br />
euch vnd haizzet zwen valsche zeugen vber in bere<strong>de</strong>n<br />
daz got gesegent habe vnd <strong>de</strong>n chunich verfluchet habe<br />
vnd so die zeuge geseit habent so haizzet in für die stat
— 24 —<br />
füren vnd haizzet in stainen. vntz daz er sterbe, ditz<br />
x * gepot <strong>de</strong>r chunieh daz | geschach die von <strong>de</strong>r stat enputen<br />
<strong>de</strong>m chunige naboth waer tot. <strong>de</strong>v chuniginne gie zu <strong>de</strong>m<br />
chunige vnd seit im daz naboth verstainet waer. Si sprach<br />
nu wiz vro gincli in <strong>de</strong>inen Weingarten vnd <strong>de</strong>s er dir niht<br />
vmbe gut wolt geben daz habe dir vmbe sünst. er sprach<br />
awe vrawe süllen wir got nicht fürchten vmbe disen tot.<br />
<strong>de</strong>v frawe sprach herre sweig stille, e. du tot waerest ez<br />
ist pezzer daz sein tausent tot waern. <strong>de</strong>r chunieh stünt<br />
auf vnd nam die chuniginn bei <strong>de</strong>r hant vnd fürt si in <strong>de</strong>n<br />
Weingarten vnd vn<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>n sich sein als er ir aygen<br />
waere. er tet mer vbels do <strong>de</strong>v witwe <strong>de</strong>n Weingarten<br />
niht gütleich wolt lazzen do nam er irn vnd ir chin<strong>de</strong>n<br />
alles ir gut vnd müsten si <strong>de</strong>s almüsen piten da begiench<br />
er drev vblev dinch mit einan<strong>de</strong>r, er prach sein triwe an<br />
seinen mann, er begie die manslaht er begie <strong>de</strong>n walraub<br />
an <strong>de</strong>m weibe vnd an chin<strong>de</strong>n. <strong>de</strong>s verloz er vnd sein<br />
weib gotes lml<strong>de</strong>. Bei <strong>de</strong>n Zeiten waz ein weissag hiez<br />
helyas <strong>de</strong>r waz ein heilich man mit <strong>de</strong>m re<strong>de</strong>t got also,<br />
stant auf helyas vnd ginch zu <strong>de</strong>m chunig achab von israhel<br />
vnd sprich also, du hast erslagen naboth. vnd<br />
xi l hast im seinen Weingarten genomen vnd hast | <strong>de</strong>r witwen<br />
und <strong>de</strong>n waisen ir gut genomen dar vmbe sol dir geschehen<br />
als got sprichet da die hunt nabotz blüt lekchent<br />
an <strong>de</strong>r selben stat swie gewaltich chunieh du seist, lekchent<br />
die hun<strong>de</strong> <strong>de</strong>in plüt vnd du nimst einen laesterleichen<br />
tot danne er. wan <strong>de</strong>in leib vnd <strong>de</strong>in sele <strong>de</strong>v sint pai<strong>de</strong>v<br />
verlorn vnd sage <strong>de</strong>m chunige nie sein weib <strong>de</strong>v chuniginne<br />
vrezzent die hun<strong>de</strong> auf <strong>de</strong>m selben acher vnd in <strong>de</strong>m<br />
selben Weingarten <strong>de</strong>n si <strong>de</strong>m armen man vmb <strong>de</strong>n chunieh<br />
verriet, vnd du chunieh <strong>de</strong>in az ist niht wirdich daz<br />
ez <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>n ze tail wer<strong>de</strong>, ez süllen die hün<strong>de</strong> vnd die<br />
vogel vrezzen nu sich wie gewaltich got sei. er wil niht<br />
daz ditz in<strong>de</strong>rt geschehe wan in <strong>de</strong>in selbes stat die du<br />
gepawen hast. Swaz got re<strong>de</strong>t mit helyas daz seit er<br />
<strong>de</strong>m chunige. <strong>de</strong>m chunig waz lai<strong>de</strong> vnd gelaubt doch<br />
<strong>de</strong>m Weissagen niht. Bei <strong>de</strong>n Zeiten waz ein chunieh hiez
— 25 —<br />
losaphat <strong>de</strong>r waz sein veint vnd wi<strong>de</strong>r pot <strong>de</strong>m cliunige<br />
achab vnd beraitte sich mit einem grozzen liere vnd für<br />
in sein lant. daz waz vber drew iar dar nach do er <strong>de</strong>v<br />
vbeln dinch getet nu ist got immer genaedich vnd gut<br />
<strong>de</strong>r paitt <strong>de</strong>m cliunige dar vmbe also lange ob er wi<strong>de</strong>r<br />
wolt sein chomen so het er in enphangen. do für naboth<br />
xi 2 gen im | auf ein velt vnd striten mit einan<strong>de</strong>r, da wur<strong>de</strong>n<br />
die gotes wort war. er wart durch seinen leib geschozzen<br />
also vaste daz alles daz in im waz wol halbes auz seinem<br />
leibe viel, er wart flüchtich vnd alle die seinen, er hiez<br />
sich die seinen auf einen wagen legen vnd hiez sich füren<br />
gen seiner stat. do er an die stat chom. da naboth verstainet<br />
wart vnd sein plüt vnschuldichleichen vergozzen<br />
wart, da erstarb <strong>de</strong>r chunich in <strong>de</strong>r selben zeit, do<br />
chomen die vein<strong>de</strong> in die stat. vnd die <strong>de</strong>n wagen fürten<br />
die entrannen da von vnd liezzen <strong>de</strong>n herren vnd <strong>de</strong>n<br />
wagen an <strong>de</strong>r selben stat stan. da <strong>de</strong>r arme gestaint<br />
wart, ze <strong>de</strong>n selben zeiten do starp <strong>de</strong>r chunich auf <strong>de</strong>m<br />
wagen do chomen die vein<strong>de</strong> in die stat vnd chomen zu<br />
<strong>de</strong>m wagen vnd fürten die ros vnd <strong>de</strong>n wagen hin. da<br />
lag er chunich als er an <strong>de</strong>m armen gedient hete. Da vrazzen<br />
in die hun<strong>de</strong> vnd die vogel vnd riten die vein<strong>de</strong><br />
in die stat vnd erslügen alles daz volkche daz in<br />
<strong>de</strong>r stat waz vnd fun<strong>de</strong>n die clmniginn in <strong>de</strong>m Weingarten<br />
<strong>de</strong>n si <strong>de</strong>m mann mit vnrecht het an gewunnen. si wart<br />
erslagen die hun<strong>de</strong> azzen ir az. daz het si wol gedient<br />
an <strong>de</strong>m armen mann vnd an seinem weibe. vnd an seinen<br />
*»' 3 chin<strong>de</strong>n die nach <strong>de</strong>m almüsen giengen. da wur|<strong>de</strong>n <strong>de</strong>v<br />
gotes wort war. iVu schüllen die vrawen niht zürn daz<br />
man von <strong>de</strong>r vntat also vil gesprochen hat die <strong>de</strong>v vrowe<br />
begie an <strong>de</strong>m armen man. Hir lesen von eva <strong>de</strong>v waz<br />
daz erste weib die got ie gemachet, <strong>de</strong>v Avart vngehorsam<br />
vnd verirret adainen im man daz er <strong>de</strong>n aphel mit ir az.<br />
<strong>de</strong>v vraw tet auch vbel. Swaz eva nu vbels ie getet daz<br />
hat versünet maria gotes müter vnd hat allen weihen ir<br />
lobe wi<strong>de</strong>r gewunnen. da von süllen die vrowen bezzer<br />
sein dann die man davon setzen wir die clmniginn.
— 26 —<br />
uezabel an disem püche an even stat. wan si waz <strong>de</strong>v<br />
erste <strong>de</strong>v <strong>de</strong>s vbels gedacht, so setzen naboth an adams<br />
stat. Wan er volget <strong>de</strong>m weibe da von schülln die vrawen<br />
sant Marien grözleich loben wan <strong>de</strong>n fluch <strong>de</strong>n si von<br />
eva heten <strong>de</strong>n hat maria gesvenet. Nu nemen war an<br />
disem püche alle die gericht vnd an<strong>de</strong>rn gewalt haben in<br />
dirr werlt daz si ge<strong>de</strong>nchen. wie got rieht vber <strong>de</strong>n<br />
chunich vnd Arber die chuniginne vnd nemt nieman <strong>de</strong>s<br />
seinen ze vnrecht niht. gezem euch icht <strong>de</strong>s ein man<br />
habe gewinnet ez im abe nach seinen willen, o<strong>de</strong>r lat ez<br />
im vnd volget weib noch chin<strong>de</strong>n noch niemen ah<strong>de</strong>rm daz<br />
ir icht <strong>de</strong>s tut daz wi<strong>de</strong>r gotes hul<strong>de</strong> si. Nu sprechent<br />
xi 4 sümleiche laevt got rieht nicht also nu schult ir | gewiz<br />
sein, daz pezzer waer rieht er in dirr werlte danne in iener<br />
Wan hie gieng ez newer vber <strong>de</strong>n leib, dort geht ez vber<br />
leib vnd vber sele. Swenn got hie richtet vber die laeute daz<br />
si auch dort darvmbe geweizigt wer<strong>de</strong>n. Nu sull wir got<br />
pitten daz er vns beschirme vor allem <strong>de</strong>m da wir daz<br />
himelreich mit Verliesen mügen. <strong>de</strong>s helfe vns <strong>de</strong>r vater<br />
vnd <strong>de</strong>r sun vnd <strong>de</strong>r heilige geist. ameN.<br />
Ass vor bei alten Zeiten, waz ein chunich gewaltiger<br />
Ivnd vorchtsamer <strong>de</strong>r waz gehaizzen Nabuchodonozor<br />
<strong>de</strong>r sammeteingrozzes her vnd für für die statze ierusalem<br />
vnd besaz die stat vnd gewan die chiirtzleich vnd<br />
gevie darinne alle die er wolte vnd nam grozz gut dar<br />
inne vnd füren in <strong>de</strong>n tempel vnd namen alle die gezier<strong>de</strong><br />
die er dar inne vant von danne rait er wi<strong>de</strong>r in sein lant.<br />
sennaar vnd vürte mit im laeut vnd gut. <strong>de</strong>r chunich waz<br />
ein hai<strong>de</strong>n vnd die er da gevangen fürte daz warn Ju<strong>de</strong>n<br />
er chom in sein stat ze babiloni vnd het die iu<strong>de</strong>n bei im<br />
vnd an<strong>de</strong>rswa gevangen vnz siben Jar für chomen vnd die<br />
gezier<strong>de</strong> die er in <strong>de</strong>m tempel nam die teilt er in seine gotz<br />
haevser seinen göttern ze eren. Nabuchodonosor sprach<br />
zu <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r seiner ritterschefte phlach du wele auz <strong>de</strong>n<br />
levten von ierusalem die eisten vnd die weisisten vnd die<br />
xü l schonisten iungelinge die vn<strong>de</strong>r zwaintzich iarn sein die |
— 27 —<br />
iungen wil ich <strong>de</strong>v chal<strong>de</strong>ischen püch lern vnd die weisen<br />
wil ich an meinen rat han. vn<strong>de</strong>r chin<strong>de</strong>n warn viereAV von<br />
iuda geslaechte geworn die warn gelmizzen. daniel. ananias.<br />
azarias. Misahel. Daniel sprach zu <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r<br />
chin<strong>de</strong> maister waz. wir ezzen <strong>de</strong>r speise niht die vns<br />
<strong>de</strong>r herre geschaffet hat. do sprach <strong>de</strong>r probst <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong>.<br />
mein herre hat ew gut speise geschafFet Dar vmbe daz ir<br />
schone vnd weizzer wer<strong>de</strong>t swenn ir vor seinen ougen stet<br />
daz ir im wol gevallet. ich furcht meinen herrn ob er<br />
euch mager saehe daz gienge mir an meinen leib, do<br />
sprach daniel versuche! vns zehen tage vnd gib vns smalsat<br />
ze ezzen vnd wazzer ze trinchen vnd sein wir niht<br />
schöner danne allev- <strong>de</strong>v r chint <strong>de</strong>r du phligest so ezzen<br />
wir dar nach swaz> du vns geist. <strong>de</strong>r maister tet also<br />
nach <strong>de</strong>n zehen tagen c besach <strong>de</strong>r maister <strong>de</strong>v chint ellev<br />
<strong>de</strong>r er phlag do warn dhairiev chint also schon so daniel vnd<br />
ananias vnd azarias. vnd misahel wangotwazmitinvndgab<br />
in grozze chunst. Nabuchodonosor hiez <strong>de</strong>v chint von ierusalem<br />
für sich chomen. vnd versucht si an irr chunste<br />
si antwurten im also weizleich daz in <strong>de</strong>s nicht dauchte<br />
daz im ie dhain maister in seinem reich ie so weizlich<br />
geantwurt hete. Der chunich läge an seinem pette eines<br />
nachtes do träumt im ein träum vnd erwachet zehant vnd<br />
*" 2 wart im swaere von <strong>de</strong>m travme vnd do | erwachte do enwest<br />
er wa <strong>de</strong>r traüin chomen waz. er hiez besen<strong>de</strong>n<br />
all sein maister chomen für in. do sprach <strong>de</strong>r chunich mir<br />
ist ein träum getraumet <strong>de</strong>s ist mir vergezzen. ir saget<br />
waz mir getraumet sei. vnd ir betaevtet mir waz da von<br />
geschehen sulle .ich nim ew allen <strong>de</strong>n leip. vnd ich ver<strong>de</strong>rbe<br />
allev ewere chint vnd nim ew alles iwer gut. die<br />
maister sprachen alle, herre ez enlebt hevt nieman <strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong>inen Worten gevolgen müge. an got <strong>de</strong>r auf <strong>de</strong>m erti'eich<br />
niht enwonet.; <strong>de</strong>r chunich wart von zorn vnsinch<br />
vnd hiez alte'die ^weisen laeut ver<strong>de</strong>rben die in seinem<br />
lan<strong>de</strong> warn vnd in babylonie. disev vrtail chom an dawelem<br />
er vragt warvinbe disev graevleich vrtail gegeben<br />
waere. von <strong>de</strong>m chunige daz man niht wan die weisen
— 28 —<br />
slahen solte. arioht seit danieli als es ergangen waz.<br />
do gie daniel für <strong>de</strong>n chunich vnd sprach also, la herre<br />
dise weise laevt genesen vnd gib mir ein frist. ich sage<br />
dir waz dir geträumt ist. vnd ich wil dir in schon beschai<strong>de</strong>n.<br />
waz er betaeutte. <strong>de</strong>r chunich tet daz vnd waz<br />
<strong>de</strong>r re<strong>de</strong> vro. Daniel gie haim in sein havs. vnd waz<br />
vro. daz er <strong>de</strong>n weisen laeuten ir leben also het ernert.<br />
Daniel pat seine gesellen daz si im got hülfen pitten daz<br />
im got die haimleich sache chunt taet. in <strong>de</strong>r selben nacht<br />
Xl%i<br />
do tet got danieli die taugen chunt do lobt er got | vnd<br />
sprach also, gotes namen sei geeret von ewen vntz ewen.<br />
er gie für <strong>de</strong>n chunich ban nabum sprach er zu danielen<br />
chanst du mir <strong>de</strong>n träum gesagen vnd auch beschei<strong>de</strong>n,<br />
daniel sprach disev tavgen chunnen dir alle <strong>de</strong>ine götter<br />
vnd alle <strong>de</strong>ine maister die vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m hymel sint niht beschei<strong>de</strong>n<br />
ez, enmag nieman getün. wan <strong>de</strong>r got <strong>de</strong>r auf<br />
<strong>de</strong>m hymelrich ist. <strong>de</strong>r hat mich geinnert <strong>de</strong>r taugen,<br />
vnd sol ich dir sagen waz dir vnd an<strong>de</strong>rn levten chünftich<br />
ist. er seit im waz im geträumt waz vnd beschied im<br />
waz er tun solt vnd seit im ellev dinch die hernach chünftich<br />
warn. Daniel weissagt da von ihesu christo von<br />
seiner gepurt. vnd seit vil von Jesu daz auch seit geschach.<br />
Swer <strong>de</strong>m travm nach gen welle <strong>de</strong>r suche in in daniels<br />
püch. Der chunich sprach zu daniel <strong>de</strong>in got ist got vber<br />
alle got. vnd ist chunich vber alle chunige. da wart<br />
got daniel holt vnd gab im grozze gäbe vnd machet in<br />
ze fürsten vber ellev lant <strong>de</strong>v ze babiloni gehörten, swie<br />
wol got <strong>de</strong>m chunige tet daz er in lie warn sein liebes<br />
chint Danielen daz half niht. er chert idoch seinen müt<br />
von got. IVabuchodonosor trauch <strong>de</strong>r tieuel vnd hiez im<br />
ein saevl auf richten <strong>de</strong>v waz sechtzehen chlafter hoch<br />
xü* vnd waz sechs chlafter weit, vnd waz gui<strong>de</strong>in, vnd |<br />
hiez er sammen alle weise levt vnd alle gewaltige laeut<br />
die in seinem lan<strong>de</strong> warn, daz si bal<strong>de</strong> chömen vnd im<br />
sein saeul hülfen weihen. Si chomen alle dar. nu stünt<br />
<strong>de</strong>r chunich vor <strong>de</strong>r saevle vnd alle die da warn <strong>de</strong>r<br />
chunich hiez rüffen sein rüffer. Swenn si horten von musica
— 29 —<br />
an <strong>de</strong>m saitenspil singen daz si alle ni<strong>de</strong>r viellen. vnd<br />
die saeul an paeten swer <strong>de</strong>s niht entüt <strong>de</strong>n sol man in<br />
einen gluen<strong>de</strong>n ofen werfen, die levte taten als man in<br />
gebot, dar nach giengen die kal<strong>de</strong>i zu <strong>de</strong>m chunige vnd<br />
sprachen die iu<strong>de</strong>n wellent <strong>de</strong>iner saeul niht an petten do<br />
hiez <strong>de</strong>r chunich dar füren ananiam vnd azariam vnd<br />
mysahel vnd sprach hintz in pettet mein saeul an o<strong>de</strong>r<br />
ich haizz euch'in einen gluen<strong>de</strong>n ouen werfen <strong>de</strong>s enmag<br />
euch ewer got nimmer beschirmen si sprachen vnser got<br />
mag vns wol erlosen von <strong>de</strong>iner hant vnd swaz vns geschieht<br />
wir pitten <strong>de</strong>iner saevl für got niht an. <strong>de</strong>r chunich<br />
wart zornich vnd hiez daz man <strong>de</strong>n ouen sibenstunt<br />
als vil haitzet als da vor. daz geschach. er hiez die<br />
chin<strong>de</strong> mit gewant mit all in <strong>de</strong>n ouen werfen, daz geschach<br />
daz viwer waz groz wan man het vaste gehaitzet daz<br />
viwer slüg auz <strong>de</strong>m ouen vnd verprant alle die vor <strong>de</strong>m<br />
' ouen stün<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>v | chint stuen<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>m oven daz in<br />
niht gewar. we<strong>de</strong>r an gewant noch an har noch an ir<br />
leib vnd sungen si dar inne <strong>de</strong>n sahn. Benedicite omnia<br />
opera domini domino. <strong>de</strong>r sahn stat in <strong>de</strong>m salter vil<br />
nachen ze iungiste. <strong>de</strong>r chunich chom selbe für <strong>de</strong>n ouen<br />
durch <strong>de</strong>v grozzen wun<strong>de</strong>r vnd sprach also nu würfen wir<br />
doch newer driv chint in <strong>de</strong>n ouen vnd sehen wir vierev<br />
vnd in tut daz vewer niht. vnd <strong>de</strong>r ein ist geleich gotes<br />
sun. vnd gie er zu <strong>de</strong>s ouens tür vnd hiez <strong>de</strong>v chint her<br />
auz gan vnd sante nach alln seinen weisen daz si saehen<br />
waz wun<strong>de</strong>rs <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> got het getan, <strong>de</strong>r chunich sprach<br />
zu <strong>de</strong>n maistern smekchet zu ir gwan<strong>de</strong> ob dhein smache<br />
von ir gewan<strong>de</strong> ge. <strong>de</strong>r dar nach smeke vnd sehent an<br />
ir har vnd an ir leib ob si in <strong>de</strong>r viwer gerüret habe die<br />
maister sprachen in ist niht geschehen si sint schöner<br />
dann wir si ie gesahen <strong>de</strong>r chunich sprach ir got ist ein<br />
gewaltiger got. <strong>de</strong>r chunich hiez chün<strong>de</strong>n in ellev seinev<br />
lant disev grozzev zaichen <strong>de</strong>v <strong>de</strong>r iu<strong>de</strong>n got getan hete.<br />
vnd im geviel <strong>de</strong>r got wol. vnd ,waer er staet an got gewesen<br />
im hete got so vbel niht getan als im seit geschach.<br />
J oeit lag <strong>de</strong>r chunich an seinem pette | vnd träumet im ein
— 30 —<br />
träum, do er erwachet do sant er nach daniel vnd seit im <strong>de</strong>n<br />
träum. Daniel sprach dich sol <strong>de</strong>r träum niht beswaern<br />
du pist wi<strong>de</strong>r got nu wil er auch wi<strong>de</strong>r dich sein, disen<br />
träum beschiet im daniel vnd seit im wie got in erzürnen<br />
wolte. vnd sprach gib <strong>de</strong>in almüsen grozlich. vnd vaste<br />
vnd rueffe in vleizzichleich an daz er sich vber dich erparme,<br />
<strong>de</strong>r chunich tet <strong>de</strong>s niht. vnd vorht got niht.<br />
vnd waer <strong>de</strong>r chunich an got wi<strong>de</strong>r gechert got het in<br />
gütleich enphangen nu warnet in got genvg ofte vnd daz<br />
half niht dar nach vber zwelf manod saz <strong>de</strong>r chunich<br />
nabuchodonosor auf seinem sal mit grozzer hohvart. vnd<br />
sprach also nu ist doch disev stat gehaizzen <strong>de</strong>v grozze<br />
babylonie die ich selbe gepawen han. vnd han si veste<br />
gemachet, vnd als veste daz ich nieman dar an vürchte<br />
vnd han si gezieret, vnd han si gereichet, daz ich niht<br />
enwil daz dhein pezzer stat vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m hymel sei. Jiu wer<br />
moht mir gescha<strong>de</strong>n in dirr stat o<strong>de</strong>r wer möchte mir<br />
geleichen. Nu mochte er doch ein wenich han gedaht wie<br />
got lucifern durh sein hochvart vom hymel abstiez. er<br />
waz sein als gewaltich in babilonie als lucifern in <strong>de</strong>m<br />
* hymel. ach ach ir armen herren | war ge<strong>de</strong>nchet ir so ir<br />
durch dazarme gut daz vnwerig ist ewer zunge ewer mun<strong>de</strong><br />
vnd all ewer sinne vnd ewer sei verchauffet vnd ewer gericht<br />
vercherent vnd valsclievrteil sprechet vndlant sprechen.<br />
Jr e<strong>de</strong>ln herren <strong>de</strong>n got auf diesem ertreiche gut vnd ere<br />
habe gegeben ge<strong>de</strong>nchet an daz grozz gerichte. daz got<br />
hie vor vber die grozzen herren tet. ir sült ez für ewer<br />
äugen setzen, wie greuleich er vber si richte, nu richtet<br />
wol durh got vnd tut <strong>de</strong>n levten wöl an allen dingen daz<br />
man die herren nennet dikche vor an<strong>de</strong>rn laeuten daz ist<br />
recht wan got hat in <strong>de</strong>n gewalt gegeben vor an<strong>de</strong>rn<br />
laevten daz si richter sint r vber daz laevt vnd richtent die<br />
herrn niht rehte so richtet got vber si als vber die hohen<br />
herren die hie vor an disem puche genennet sint vnd noch<br />
genennet wer<strong>de</strong>n, vnd richtent die herren niht rechte daz<br />
stillen die Aber si richtent die hie [genent] Do nabuchonosor<br />
in seiner stat ze babylonie vnd auf seinem sal saz
***'<br />
'rre<strong>de</strong>.<br />
— 31 —<br />
mit grozzer hochverte vnd als er gesprach <strong>de</strong>v wort, als<br />
ich. e. sprach, do chorae ein stimme von hymel vnd<br />
sprach chunich Nabuchodonosor ich sage dir <strong>de</strong>in reich<br />
virt dir genomen. die laevt werfent dich von in du wirst<br />
in virwert, <strong>de</strong>in wesenwirt bei <strong>de</strong>n wil<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ren datz wal<strong>de</strong>.<br />
#it hebt ftd; to #mtw4)t an.<br />
y^T^^n<br />
vt hat tevtzelant wol bedacht. *)<br />
die got also eren.<br />
Sodaz püch wirt volbracht.<br />
'<strong>de</strong>nleuten ze nütze allen<br />
gemaine.<br />
Doch ist ir lai<strong>de</strong>r chlaine. v. 100<br />
Daz si ir witze an in cheren.<br />
Ein wenich wirret mir dar an.<br />
daz ich gebuezzen chavme chair**)<br />
v. 10 ob ez ein irrer leret.<br />
vnd vbel da von meret.<br />
Der tut grozze sün<strong>de</strong>.<br />
Jch inain ob er chun<strong>de</strong>.<br />
vnd gerne scha<strong>de</strong>n taete.<br />
Wie gerne ich got paete. v ]10<br />
daz ditz püch ein igleich man.<br />
Vnrechten laeuten ich ez niht gan.<br />
Doch swie vnreht sei <strong>de</strong>r man.<br />
chan er sich <strong>de</strong>s verstau.<br />
Daz im recht mag gefrumen.<br />
v •"' Chan er <strong>de</strong>s danne bechomen.<br />
gern er <strong>de</strong>s genevzzet.<br />
, Rechtes in fauer. verdrevzzet.<br />
vnd dunchet in selten gut.<br />
owa man rechte tut. v. 120<br />
illan höret ez vngern sagen.<br />
Swer daz reclite leret.<br />
<strong>de</strong>r tore daz vercheret.<br />
*) In <strong>de</strong>r Ifs. ist die Kcimvorifilo in fortlanfiMn1pn Zoilon £
_<br />
— 32 —<br />
JJaz recht mag <strong>de</strong>n laevten allen.<br />
Praef.<br />
ry<br />
chavm wol gevallen.<br />
v. 30 Wie wol got <strong>de</strong>m hat getan.<br />
Wer sich rechtes chan verstan.<br />
Der sol mit sprechen niemen scha<strong>de</strong>n.<br />
mit <strong>de</strong>m er ze vnreht sei vber la<strong>de</strong>n.<br />
Er sol auch nieman ze vnrecht nemen sein gut.<br />
Der selbe wi<strong>de</strong>r got tut.<br />
Recht spreche er vnd an <strong>de</strong>m buchen ervar.<br />
an recht er nieman spar. v. 130<br />
er auz meiner lere gat.<br />
ev sprichet leicht <strong>de</strong>s er laster hat.<br />
O<strong>de</strong>r er sün<strong>de</strong>t gegen got.<br />
vnd prichet da mit sein gepot. |<br />
Got vns selbe eret.<br />
Da mit er vnser sael<strong>de</strong> meret.<br />
Daz wir reht sein alle.<br />
Vnrecht vns missevalle.<br />
Gut laevt man ich dar zu.<br />
Bai<strong>de</strong>v spat vnd frü.<br />
Ob ez leicht chöm also.<br />
Des si dikche wer<strong>de</strong>n vro.<br />
Daz in begegent gutes etwaz.<br />
Vnd min tumber sin vermei<strong>de</strong> daz.<br />
Daz mein chünst niht enlere.<br />
Daz maennichleich seinen vleiz da zu kere.<br />
liie man daz püch beschai<strong>de</strong>.<br />
Daz ist daz ir durch liebe noch durch lai<strong>de</strong>.<br />
Noch zorn nach gäbe enblen<strong>de</strong>.<br />
daz man euch von <strong>de</strong>m rechten wen<strong>de</strong>.<br />
swer daz tut <strong>de</strong>r verleuset gotes hul<strong>de</strong>.<br />
vnd beleibet gegen im in grozzer schul<strong>de</strong>.<br />
Ditz recht han ich niht erdacht.<br />
Ez habent die chunige an vns pracht.<br />
mit weiser maister lere.<br />
Ssp.
v. 70<br />
xilli '•*<br />
Ssp.<br />
mein chünste ich da mit lere.<br />
Praef.<br />
V J -i i rhythm.<br />
Ina wil gein got wol gevarn.<br />
vnd wil daz wol bewarn.<br />
Daz mein chünste vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>n.<br />
ich begraben wer<strong>de</strong>.<br />
Von gotes gna<strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chünste mein.<br />
ISol all <strong>de</strong>r werl<strong>de</strong> gemain sein.<br />
Wan swer chünste niht leret.<br />
sein weitz er meret.<br />
chunst ist also getan.<br />
ower si aine wil han. v 160<br />
si minnert im taegleich.<br />
Des versinn <strong>de</strong>r weise sich.<br />
vnd wese milt <strong>de</strong>s er chan.<br />
got <strong>de</strong>m Chargen niht en gan.<br />
tShatzes <strong>de</strong>n er hat begraben.<br />
Der reiche sol <strong>de</strong>n armen laben.<br />
<strong>de</strong>n siechen <strong>de</strong>r gesun<strong>de</strong>.<br />
nach warm vrchun<strong>de</strong>.<br />
So ist vns daz wizzen'chleich<br />
daz <strong>de</strong>r man wirt chünste reich. v. n 0<br />
So er an<strong>de</strong>r laevte leret.<br />
Sein chunst er dar an meret.<br />
vnd <strong>de</strong>r gietige behalt ir chlaine.<br />
<strong>de</strong>r haben wil alaine.<br />
Nu schult ir hören hie zehant.<br />
Wie ditz buch ist genant. v. 179<br />
Spiegel allr taeutzher laevte.<br />
Daz ich ew hernach betaeute.<br />
So ich die zeit mach gehan.<br />
da zweiuelt niht an.<br />
Groz sorge ich dar zu han. v. 221<br />
Jch furcht daz manig man.<br />
Ditz buch welle incrcn.<br />
vnd beginne recht verchern.<br />
\nd ziech daz an mich<br />
<strong>Ficker</strong>, Spleg etc. **
v - lf)0<br />
— 34 —<br />
Ssp.<br />
so weiz mich got vnschuldichleich. * ra ®<br />
° rhytnm<br />
<strong>de</strong>n nieinen chan betriegen<br />
<strong>de</strong>r wizze auch daz si liegen.<br />
Daz chan ich lai<strong>de</strong>r niht bewarn<br />
v< 230<br />
si müzzen alles ier gevarn.<br />
JJaz geschach von elyseus gepete.<br />
daz er do zu <strong>de</strong>n Zeiten tete.<br />
daz naaman von <strong>de</strong>r auzsetzicheit wart erlöst.<br />
Daz waz naaman ein michel trost<br />
Da wart auzsetzich Jezzi.<br />
Da schult ir merchen bei.<br />
v. 110 Daz vnrecht gut ist vbel ze geben.<br />
«•« *<br />
vnd michel wlrs ze nemen.<br />
uezzi gewan einen pösen müt.<br />
er nam von naaman sein gut.<br />
da tet er wi<strong>de</strong>r got.<br />
vnd behielt nicht helyseus gepot.<br />
Do wart er siech als naaman.<br />
Ditz gericht wart da von getan.<br />
ditz maere schülln wir in daz püch schreiben.<br />
vnd sülln daz niht lan beleiben.<br />
Xl^Wein got sein sinne verchere.<br />
/ "^L> aaz er daz püch niht enlere.<br />
als ez da geschriben stat.<br />
<strong>de</strong>m vergebe got sein missetat.<br />
Ez wirt J doch reht wol erchant.<br />
als ein cliiipherlein vingerlein an <strong>de</strong>r hant.<br />
Dem auz blichet sein roter schein.<br />
daz mag nit gut silber gesein.<br />
v> 238<br />
als vnrecht von recht geweget.<br />
vnd wirt vnrecht hin geleget. v. 254<br />
v. 130 Swer durch gevaer<strong>de</strong> ditz püch.<br />
lese <strong>de</strong>r habe gotes fluch.<br />
ower vnrecht gesterke.<br />
vnd ez niht eben merche.<br />
Der tut grozz sün<strong>de</strong> dar an.
— 35 —<br />
Nu hebet sich ditz püch an.<br />
Jch han lange dar nach gedacht<br />
Ssp.<br />
rhythm<br />
Vnd mit witzen zesamen pracht. v. 260<br />
Prol> 41 l^s ne '^8 en geistes minne. gesterche mein sinne, daz Frol.<br />
^Ajich recht vnd vnreht <strong>de</strong>n levten beschai<strong>de</strong> nach<br />
gotes hul<strong>de</strong>n.<br />
ich alaine niht entün.<br />
vnd alle gut laeute.<br />
die rechtes gerat ob in die re<strong>de</strong> begegen<br />
<strong>de</strong>v an disem püche stat.<br />
daz si die re<strong>de</strong> beschei<strong>de</strong>n<br />
nach recht so si peste chünnen.<br />
<strong>de</strong>m püche.<br />
vnd nach <strong>de</strong>r werl<strong>de</strong> vrum <strong>de</strong>s enchan<br />
dar vmbe pitt ich got ze helfe,<br />
vnd niht wan nach<br />
^\ Swer ditz püch dar vmbe lernt daz er<br />
ez nach vnrecht beschai<strong>de</strong>.<br />
<strong>de</strong>r tut wi<strong>de</strong>r got vnd wi<strong>de</strong>r daz recht.<br />
vnd daran seinen vleiz leit.<br />
Swer got minnet<br />
<strong>de</strong>r minnet reht vnd wizzet daz swer durch liebe o<strong>de</strong>r<br />
durch gäbe o<strong>de</strong>r durch frivnt.<br />
o<strong>de</strong>r durch veintschaft icht<br />
an<strong>de</strong>rs richtet dann als ditz püch sait. daz ist wi<strong>de</strong>r got.<br />
Dar vmbe sehen si sich für alle die <strong>de</strong>n got gerichte enpholxiiii*<br />
hen hat. Daz si sich also bejrichten daz got vber sev<br />
sein grozz gericht icht tu. an <strong>de</strong>m iungistem tage.<br />
Got <strong>de</strong>r ist ein anegeng allr guten dinge, vnd geit <strong>de</strong>m Text,<br />
auch ein gut en<strong>de</strong>, got geschüf zem ersten hymel vnd er<strong>de</strong><br />
vnd dar nach <strong>de</strong>n menschen, vnd satzet in in das<br />
Para<strong>de</strong>ys. <strong>de</strong>r zerprach die gehorsam vns allen ze schän<strong>de</strong>n<br />
vnd ze scha<strong>de</strong>n dar vmbe gienge wir irre sam hütlosev<br />
schaf vntz an die zeit daz vns got erlost mit seiner<br />
marter.<br />
nu aver wir becheret sein vnd vns got wi<strong>de</strong>r<br />
gela<strong>de</strong>t hat. nu sülle wir behalten sein e. vnd seinev<br />
gepot <strong>de</strong>r er vns gegeben hat. ze behalten, swer <strong>de</strong>v ze-<br />
"er^h br ' cnet <strong>de</strong>r lst ewichleichen tot. " Zwai Swert lie got swsp.<br />
1« auf <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>, ze beschirmen die cristenhait. <strong>de</strong>m Babst<br />
Lassb -<br />
Von. d.e f.<br />
ist ze gesetzet, daz geistleich. <strong>de</strong>m kaiser daz wertleiche. Wackern.<br />
Dem babst ist gesetzet zerichten ze bescliai<strong>de</strong>ner zeit auf einen,<br />
blanchem rosse, vnd <strong>de</strong>r chaiser sol im <strong>de</strong>n stegraif haben<br />
durch daz daz sich <strong>de</strong>r satel icht entwen<strong>de</strong>, ditz ist <strong>de</strong>v beschai<strong>de</strong>nunge.<br />
swaz <strong>de</strong>m habest wi<strong>de</strong>rste. daz er mitgeistleichem gerichte<br />
nicht betwingen müge. Daz sol <strong>de</strong>r chaiser vnd an<strong>de</strong>r<br />
3*
— 36 —<br />
Swsp.<br />
wertleich richter mit <strong>de</strong>r aechte betwingen. vnd daz geistleich<br />
sol twingen mit <strong>de</strong>m panne. als ein man in <strong>de</strong>m<br />
panne ist. sechs woclien vnd einen tag. so sol in <strong>de</strong>r<br />
v»' wertleich Richter in die aeclit tun | vnd als [er] in <strong>de</strong>r<br />
aechte ist sechs wochen vnd einen tach. so sol man in<br />
in <strong>de</strong>n pan tun. <strong>de</strong>v setzung satzten mit ein an<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r<br />
babest sant Siluester vnd <strong>de</strong>r chunich constantinus.<br />
2* *| Jsleich cristen mensch sol suchen dreistunt in <strong>de</strong>m v. g-<br />
iare. daz pavtaidincli so er ze seinen vollen iaren chomen<br />
ist. daz so er eines vnd zwaintzich iar alt ist. in<br />
<strong>de</strong>m pistum da er inne gesezzen ist.<br />
uon tttn unten.<br />
«> JCIOII vreihait stillen wir re<strong>de</strong>n. Wir zelegen dreier han<strong>de</strong> v b.<br />
»>• Sri<br />
-^vreiung. Dein sint ein gar vreien. als fürsten vnd die * '<br />
vreien ze manhaitt so haizzent die an<strong>de</strong>rn mitter vreien<br />
daz sint die <strong>de</strong>r vreien man sint. Die dritten vreien daz<br />
sint die lant sezzen. vnd die gepauren. <strong>de</strong>r hat igleicher<br />
sun<strong>de</strong>r recht, daz wir hernahe wol gesagen.<br />
uon km DOQt ptnn.c.<br />
4* ^lc.\ia ein gericht ist da sol sein ein scherge. o<strong>de</strong>r mer la.<br />
^ dann einer <strong>de</strong>r sol gepieten vogtes dinch. Etwa ist<br />
von gewonheit daz man ez gepevtet vber sechs wochen.<br />
etwa vber zwo woclien. so ist etwa sit. daz man bur- IV.<br />
graven hat. <strong>de</strong>r sol richten Aber vnrecht mazze. vnd<br />
vber vnrecht motzen, vnd vber vnrecht geloet. vnd swaz<br />
ze havte vnd ze har gat. vnd A'ber alle leibnar daz sol<br />
alles ein purchgraf richten. uo sol ein voget richten <strong>de</strong>n<br />
xv 2 totslag vnd wun<strong>de</strong>n vnd alle vraevel | vnd sAvert zukehen.<br />
hernahe sagen wir eAV mer von gerichte.<br />
uon fcen (ilim #crfdjütcn.<br />
m yi j^Rigenes Aveissaget hie vor daz sechs Averlte solten 2-<br />
'Avesen vnd ie <strong>de</strong>v Averlt bei tausent iaren abe nemen.<br />
vnd in <strong>de</strong>r siben<strong>de</strong>n solt si zergan. i\u ist vns gedunchet<br />
von <strong>de</strong>r heiligen schritt. Daz an adam <strong>de</strong>v
— 37 —<br />
erste werlt wart. an noe <strong>de</strong>v an<strong>de</strong>r. An abraham<br />
<strong>de</strong>v dritte, an moyse die vier<strong>de</strong>. An dauit <strong>de</strong>v fünfte.<br />
An gotes gepurt <strong>de</strong>v sechste, vnd <strong>de</strong>r werlt zal ie bei<br />
tavsent iarn. ze giengen. nu sein wir in <strong>de</strong>r siben<strong>de</strong><br />
an gewisse zal. wan <strong>de</strong>v sechs tausent die sint auz. vnd<br />
die siben<strong>de</strong> werlte stat als lange als got wil. "Nuzedirr<br />
selben weiz sint auch die siben herschilt auf geleit. <strong>de</strong>r<br />
chunich hebt <strong>de</strong>n ersten, die Bischolf vnd die aebte vnd<br />
aptissinne die gefürstet sint. die hevent <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn.<br />
Die laien fürsten hevent <strong>de</strong>n dritten, die vreien herren<br />
<strong>de</strong>n vier<strong>de</strong>n. vnd die mittern vreien <strong>de</strong>n fünften. Die<br />
dienstman <strong>de</strong>n sechsten, vnd also man niht enwaiz wenne<br />
<strong>de</strong>v siben<strong>de</strong> werlte sich en<strong>de</strong>, also enwaiz man niht ob<br />
<strong>de</strong>r siben<strong>de</strong> herschilt lehen recht mug gehaben, <strong>de</strong>n siben<strong>de</strong>n<br />
herschilt hevet ein isleich man <strong>de</strong>r nicht aigen<br />
ist. vnd e. chint ist, lehen recht geit man <strong>de</strong>n niht.<br />
<strong>de</strong>n die in <strong>de</strong>m siben<strong>de</strong>m herschilt sint. aver swenne ez<br />
<strong>de</strong>r herre | <strong>de</strong>r einen leihet, er hat als gut recht dar an<br />
als <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>m sehstem herschilt ist.<br />
Swsp.<br />
utm bcr fippc jal.<br />
W merchet auch wa <strong>de</strong>v sippe beginne, vnd wa si 3a.<br />
en<strong>de</strong> neme. Jn <strong>de</strong>m haubte ist beschai<strong>de</strong>n mann<br />
vnd weip. <strong>de</strong>v elich vnd reht zesamen chomen sint.<br />
In <strong>de</strong>s halses li<strong>de</strong> <strong>de</strong>v chint <strong>de</strong>v eleich vnd recht zesamen<br />
chomen sint. Jst aver da zwaiunge an. die enmügen an<br />
einen li<strong>de</strong> niht gestan. vnd schrikent an ein an<strong>de</strong>r lit.<br />
Nenient auch zwen prü<strong>de</strong>r zwo swester vnd <strong>de</strong>r dritte<br />
prä<strong>de</strong>r ein fröm<strong>de</strong>s weib. irev chin<strong>de</strong> sint doch geleich<br />
nahen sippe. Ir ietwe<strong>de</strong>rm <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn erbe ze nemen.<br />
Ob si in eben purtich sint vngezwaiter prü<strong>de</strong>r chint. <strong>de</strong>v<br />
stant an <strong>de</strong>m li<strong>de</strong> <strong>de</strong>r schultern, da die arme zesame<br />
gent. also tünt die geswister chint. ditz ist <strong>de</strong>v erste<br />
sippe zal. die magschaft get von prü<strong>de</strong>r chin<strong>de</strong>n. vnd<br />
von swester chin<strong>de</strong>n. <strong>de</strong>v in <strong>de</strong>m ellbogen stant. daz<br />
ist <strong>de</strong>v an<strong>de</strong>r. In <strong>de</strong>m li<strong>de</strong> <strong>de</strong>r hen<strong>de</strong> <strong>de</strong>v dritte. In <strong>de</strong>m
— 38 —<br />
li<strong>de</strong> <strong>de</strong>s mittern vingers <strong>de</strong>v vier<strong>de</strong>. an <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn li<strong>de</strong>.<br />
nach <strong>de</strong>m mittern li<strong>de</strong>. <strong>de</strong>v fünfte. In <strong>de</strong>m dritten li<strong>de</strong>.<br />
an <strong>de</strong>m selben vinger <strong>de</strong>v sechste, an <strong>de</strong>m siben<strong>de</strong>n stet<br />
ein nagel. vnd daz haizzent nagelmage. die zwischen<br />
<strong>de</strong>m havbet. vnd <strong>de</strong>m nagel sich naechner zu <strong>de</strong>r sippe<br />
xv* ge|stozzen mügen. Die mainent daz erbe geleich, so <strong>de</strong>r<br />
man ie naechner sippe ist. so er ie schirr erbet ez erbet<br />
igleich man seinen magen vntz an die siben<strong>de</strong>n sippe<br />
auch hat <strong>de</strong>r babest weib ze nemen. in <strong>de</strong>r fünften sippe<br />
daz ist auch recht. Der Babst <strong>de</strong>r enmag dhain recht<br />
gesetzen da mit er vnser lantrecht vnd vnser lehen recht<br />
muge geergern.<br />
Don prurtrtr djinic.<br />
Swsp.<br />
•• ^^fViniet ein sun weib bei seines vater leib <strong>de</strong>v im eben- 4.<br />
dkl<br />
VII.<br />
^Ij^burtich ist. vnd gewinnet er sün bei ir. vnd stirbet<br />
<strong>de</strong>r sun dar nach e sein vater mit im sein erbe getaile<br />
<strong>de</strong>s er wartun<strong>de</strong> ist. vnd stirbet <strong>de</strong>s chin<strong>de</strong>s ene<br />
dar nach seines sünes svn erhet <strong>de</strong>n tail <strong>de</strong>n sein vater<br />
solt han geerbet. Ditz enmag <strong>de</strong>n töchternchin<strong>de</strong> niht<br />
wi<strong>de</strong>rvarn daz si ir enin mugen geerben. daz si <strong>de</strong>nne<br />
niht svnes chin<strong>de</strong>.<br />
wie pfaffcn txbtni mit ir gcfdjiutfler.<br />
3bi<br />
xv%v<br />
ti«t ein man töchter vnd svne. vnd gelebet er daz er 5a.<br />
q<br />
viii<br />
einen sun vnd ein tochter auz geit. vnd stirbet er<br />
danne vnd laet mer tochter vnd svne. . vnd laet seinem<br />
weibe varn<strong>de</strong> gut. o<strong>de</strong>r andrev gut. we<strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>v müter<br />
von <strong>de</strong>m vaern<strong>de</strong>m gilt <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n icht geben. Wir<br />
sprechen also, ist <strong>de</strong>r vater an geschaefte vervarn daz<br />
er niht geschaffet hat. von <strong>de</strong>m vaern<strong>de</strong>m gute, man<br />
sol <strong>de</strong>r sele ein tail geben vnd dar nach geleichen tail<br />
vn<strong>de</strong>r weib. vnd vn<strong>de</strong>r chint <strong>de</strong>v niht auz geben | sint.<br />
llabent <strong>de</strong>v chint einen prü<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r ein pfaffe ist. hat er<br />
chirchen o<strong>de</strong>r pfrün<strong>de</strong> <strong>de</strong>r er sich began mag. <strong>de</strong>v geswister<br />
tailent niht mit im daz vaern<strong>de</strong> gut. Wie vil er<br />
gälte schüll han. von geistleicher gäbe, da sol man an
— 39 —<br />
<strong>de</strong>s mannes e<strong>de</strong>l sehen vnd an sein eberchait. Den pfaffen<br />
erbet aigen mit an<strong>de</strong>r seinen geswistern.<br />
ftuer erlitt ötr foll aud) gelten.<br />
Swsp.<br />
lL|Ltit swelhem gute <strong>de</strong>r man stirbet daz haizzet alles 5b.<br />
j! -ii-erbegüt. Swer erbe nimet <strong>de</strong>r sol ze relit die schul<strong>de</strong><br />
gelten die <strong>de</strong>r tote man gelten solt die man waiz vnd<br />
<strong>de</strong>r man niht enwaiz die sol man erzevgen auf <strong>de</strong>n toten<br />
man selbe siben<strong>de</strong>r. Hat aver <strong>de</strong>r tot man <strong>de</strong>r gülte<br />
veriehen vor <strong>de</strong>n laeuten do er gesunt waz o<strong>de</strong>r an seinem<br />
totpette. vnd mag <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m er da gelten solt. erzeugen<br />
selbe dritten er hat sein gulte behabt, vnd hat die siben<br />
gezevg verleit.<br />
\M} erben niht gelten füllen.<br />
10» Ipjevpheit. n °ch raub, noch spil. vnd wücher. <strong>de</strong>s ist nie- 5c.<br />
man ze gelten phlichtich für <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn, vnd ob er<br />
wi<strong>de</strong>r das gerichte icht hat getan, ist aver ein schul<strong>de</strong> auf<br />
in erzevget an die die ich vor genennet han. die erzevgten<br />
schul<strong>de</strong> die schüllen die erben <strong>de</strong>m chlager büzzen. vnd<br />
<strong>de</strong>m richter. ist auer dhain schul<strong>de</strong> auf <strong>de</strong>m toten erzevget.<br />
so püzzent auch die erben niht.<br />
•»»»' uon puergfdjefte. |<br />
nd ist daz ein man bürge wirt eines an<strong>de</strong>rn mannes 6-<br />
. IX.<br />
einer vrowen. vnd wirt ine laevte mit im bürge<br />
vnd wer<strong>de</strong>nt si vnverschai<strong>de</strong>nleich pürgen ener <strong>de</strong>r<br />
bechlagt auz in swelhen er wil. aver ein maister <strong>de</strong>r<br />
haizzet diuus adrianus. <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s lantrechtes vil gemachet<br />
hat. <strong>de</strong>r spricliet er schülle si alle an sprechen. U an ez daucht<br />
die laevte dawaer gevaer<strong>de</strong> bei ob ich einen an spraeche vnd<br />
<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn niht. Jst dhainer dar vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r niht hat ze<br />
gelten <strong>de</strong>s schüllen die an<strong>de</strong>rn qeleich scha<strong>de</strong>n han. vnd<br />
swelher stirbet vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n pürgen. <strong>de</strong>s erben schüllen<br />
sein tail gelten, an seinev lehen da giltet nieman von.<br />
Wan vmbe sein selbes schul<strong>de</strong>, vnd hat <strong>de</strong>r niht ze vergelten<br />
<strong>de</strong>s pürgen si wor<strong>de</strong>n sint. si müzzen selbe gelten.
- 4 0 - *<br />
vnd ist daz er <strong>de</strong>s gicht daz si niht sein bürgen wor<strong>de</strong>n<br />
sein. Des süllen si in vberzevgen selbe dritte, vnd habent<br />
si nieman <strong>de</strong>r in helfe bere<strong>de</strong>n, si helfent ein an<strong>de</strong>r wol.<br />
vmbe die schul<strong>de</strong>, vnd sprichet ein man ich wil einen<br />
pürgen setzen <strong>de</strong>r ist an<strong>de</strong>rswa gesezzen. wil man recht<br />
da mit tun. so sol ener seinen prief sen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>m er<br />
bürge wirt. vnd mit insigel daz ist gewiz. Sen<strong>de</strong>t aver<br />
er poten <strong>de</strong>m man <strong>de</strong>r daz lobt an : nner stat. Da sol<br />
er die laeut zu nemen. ob er laugen w He mit <strong>de</strong>n mann<br />
xvi* in vber zevge. Vnd ist | <strong>de</strong>r man ieman. bürge gewesen,<br />
die erben müzzen enem gelten gein <strong>de</strong>n. er pürge waz.<br />
Ern habe daz auz genomen mit beschai<strong>de</strong>n Worten also<br />
ich wir<strong>de</strong> gein ew bürge also vnd stirbe ich ich AVÜ daz<br />
mein erben ledich sein.<br />
kr iuh.t erbe ber n,cüc ntljt.<br />
Swsp.<br />
ist daz ein man stirbet vnd gelten sol. vnd lat J"<br />
niht hin<strong>de</strong>r im damit sein weip o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r sein erben<br />
von vergelten mugen. die sint <strong>de</strong>s geltes ledich.<br />
vor got. vnd vor <strong>de</strong>n laevten. vnd ist daz daz weip<br />
einen an<strong>de</strong>rn man nimet vnd geben ir ir vreun<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r<br />
gut <strong>de</strong>s si e niht hete. <strong>de</strong>r man noch daz weib engelten<br />
niht <strong>de</strong>s vo<strong>de</strong>rn niannes gülte wan also got bai<strong>de</strong>v geschün<strong>de</strong>t.<br />
Gewinnent auch die erben dar nach gut. die geltent<br />
auch niht. wan als si got geschünt.<br />
fcer mau iß kr fromm matflcr unti uon.t.<br />
13» ?£nd stirbet einem man sein weip. .vnd sol er gelten, vnd 9.<br />
hat niht ze gelten, vnd nimet er ein an<strong>de</strong>r weip. vnd<br />
geit im <strong>de</strong>v vaern<strong>de</strong>v gut er giltet von vaern<strong>de</strong>n gute wol.<br />
daz ist da von daz <strong>de</strong>r man seines weibes vogt ist. vnd<br />
ir maister. ueit <strong>de</strong>m manne sein weip an<strong>de</strong>r gut. <strong>de</strong>nne<br />
vaern<strong>de</strong>v gut. davon enmag er niht vergelten wan nach ir<br />
willen, hat auer si erben die <strong>de</strong>s gutes wartun<strong>de</strong> sint<br />
nach ir to<strong>de</strong> so enmag ez <strong>de</strong>r mau niht an wer<strong>de</strong>n vmbe<br />
sein erer gulte.<br />
7
— 41 —<br />
Swsp.<br />
fol Iren tvbtn gelten.<br />
14» Gewinnent aver si erben samit die weil die lebent so wirt<br />
xvi* | er <strong>de</strong>z gutes wol an. Würbet ein man so ist man <strong>de</strong>n 10.<br />
erben schulldich. swaz man im gelten schol<strong>de</strong> die man<br />
behaben mag. als reclit ist. . "<br />
btx an .tont ridjtcr unb an tont fronuoten frntclt.<br />
15 dir **•<br />
www er borget, o<strong>de</strong>r entlehent <strong>de</strong>r sol daz gelten, vnd XI.<br />
swaz er lobt daz sol er staet halten. Wil aver laugen<br />
so sol man in vberzeugen als recht ist. Swaz aver vor<br />
geschiht da sol man in vberzeugen—als reclit ist. Swaz<br />
aver vor geschiht da sol man niht vmbe swern. nur bei<br />
<strong>de</strong>m ai<strong>de</strong> sagen, ez ge <strong>de</strong>m manne <strong>de</strong>nne an <strong>de</strong>n leib,<br />
o<strong>de</strong>r an seines leibes ein tail. \nd ist daz man Yraeuelt<br />
x11 -<br />
an <strong>de</strong>m richter o<strong>de</strong>r an seinen poten. man ist im zwaier<br />
biizze schuldich <strong>de</strong>r igleich man niht. wan eine hat. Swa<br />
man siben man ze zevge nimet da sol man drei richter<br />
für zwene nemen. vnd sein poten alsam.<br />
Wit fidj rin man utrfprtdjft. ^<br />
**>• Wiemen mag im selben an<strong>de</strong>r recht enverfen <strong>de</strong>nne als<br />
man geporn ist. er mag auch mit vntat tun. daz er<br />
ein poeser recht gewinnet als wir hernach wo! gesagen.<br />
Ein man mag sich versprechen vor gerichte daz er poeser<br />
recht clanne ob er swige. Ein isleich <strong>de</strong>ich chint behaltet<br />
seines vater recht.<br />
Xlu * 1<br />
man }t gqcugcn ucnucvfcn fol.<br />
xiu.<br />
* Wir süllen euch weisen wer nicht gezeug mag gesein. XIV.<br />
<strong>de</strong>v chint die niht zu irren iarn chomen sint. vnd weip.<br />
wan j vmbe etleiche sache die wir hernach genennen, vnd<br />
puben vnd die so tumpe sint. Daz ir vreun<strong>de</strong> in ir gut<br />
vor gerichte habent an gewunnen daz si ir phlaeger sint.<br />
vnd daz es von ir tinnphait <strong>de</strong>r zu chomen ist. vnd die<br />
' ^ •;
— 42 —<br />
\?i<br />
xvii J<br />
vnsinig sint. vnd blin<strong>de</strong>n, vnd toren die nicht gehörent<br />
vnd stummen, vnd verpannen laevt vnd veraechte laevte.<br />
vnd mainod laeute die vor gericht vberzevget sint. die<br />
enmugen niht alle gezevg sein.<br />
luv Mtcr trbct üc* djtttks pot.<br />
Stirbet einem vater sein chint vnd hat er we<strong>de</strong>r chint<br />
noch weip. <strong>de</strong>r vater erbet <strong>de</strong>s svnes gut. <strong>de</strong>s enmag<br />
sein prü<strong>de</strong>r niht geerben. daz ist davon daz ez von <strong>de</strong>m<br />
vater dar ist chomen. vnd" hat <strong>de</strong>r man an<strong>de</strong>r gut gewunnen<br />
an<strong>de</strong>rs danne daz im <strong>de</strong>r vater gab. vnd [ge\<br />
gan im got geschaeftes er geit daz gut mit gesun<strong>de</strong>m<br />
leibe, vnd an seinem totpette swem er wil. vnd i,st daz<br />
er niht damit geschafFet hat. die naechsten erben die<br />
süllen daz gut nemen. vnd schullen <strong>de</strong>r sele ir tail geben,<br />
vnd dar nach <strong>de</strong>n levten gelteri. vnd <strong>de</strong>n prü<strong>de</strong>m ir tail.<br />
da von wirt <strong>de</strong>n prü<strong>de</strong>m ir tail daz ez <strong>de</strong>r prü<strong>de</strong>r er arbaitte<br />
hat. Jst we<strong>de</strong>r vater noch prü<strong>de</strong>r da so nement<br />
ez die naechsten erben ein isleich mensch ist | sein erbe<br />
vntz er gereichen mag hintz <strong>de</strong>r siben<strong>de</strong>n sippe. als daz<br />
püch hie vor seit.<br />
tute tm djtnt tmter tmb muoter erbe tiernmrdjen mag.<br />
£z mag ein chint seines vater gut o<strong>de</strong>r seiner müter<br />
erbe verwurchen. mit vier dingen, daz ist eines ob <strong>de</strong>r<br />
vater hat ein weib <strong>de</strong>v ist sein stevfmüter. ob <strong>de</strong>r sun<br />
bei ir leit. o<strong>de</strong>r bei einem ledigen weibe die <strong>de</strong>r vater<br />
hat gehabet, so hat er alles daz erbe verwürchet <strong>de</strong>s er von<br />
im wartun<strong>de</strong>waz. Daerzevgenwirmit daui<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r chunigen<br />
buche, daz absolon <strong>de</strong>r schone bei dauidis seines vater<br />
frevndinne sündichleichen lach, vnd wizzentleich da mit<br />
verworcht er seine hul<strong>de</strong> vnd sein erbe. Absolon verworcht<br />
auch seines vater hul<strong>de</strong> vnd sein erbe, daz er seines<br />
leibes ofte varet. Wie er in erslüge da half im got ie<br />
von. vnd ist daz ein sun seinen vater vaehet vnd in in sleuzzet<br />
wi<strong>de</strong>r recht vnd stirbet er in <strong>de</strong>r vanchnüzze. Der sun<br />
aver sein erbe verlorn, vnd ist daz ein sun seinen vater<br />
vor gerichte ansprichet er hab im getan sogtanew dinch
— 43 —<br />
<strong>de</strong>v <strong>de</strong>m vater an <strong>de</strong>n leib gant. vnd enmag er sein niht<br />
vberwin<strong>de</strong>n er hat sein erbe verlorn, mit disen dingen<br />
verwürchet ein isleich erbe gut daz er erben sol. Illit disen<br />
xvii i dingen verwürchet | sich ein vater gein seinen chin<strong>de</strong>. daz<br />
er bei seinem lebentigen leibe von seinem gütmüz schai<strong>de</strong>n.<br />
vnd tritt <strong>de</strong>r sune an sein stat. vnd sol <strong>de</strong>m vater die<br />
nottürfft geben, vnd sol im die mit eren geben nach <strong>de</strong>n<br />
ern als er da gelebt hat.<br />
Wit ritt pucrgc htmtt antnmrtcn fol.<br />
Swsp.<br />
«0, SVVer bürge hat <strong>de</strong>r sol antwurten für alle die die Burch- 16.<br />
. XVJI.<br />
lehen dar auf habent si sitzent darauf o<strong>de</strong>r niht. vnd für<br />
alle die die darauf in seinem schirme sint. o<strong>de</strong>r in seiner<br />
chost sint. vnd swer in verpevtet ze behalten <strong>de</strong>n sol er<br />
niht wan vber nacht behalten vnd tut er <strong>de</strong>s niht. daz ist<br />
wi<strong>de</strong>r recht.<br />
fccr fumbe urteil.<br />
*!• Die swabe setzent wol vrteil vn<strong>de</strong>r in selben, auf 17.<br />
swaebischer er<strong>de</strong> <strong>de</strong>v recht ist. vnd ziehent sew wol an<br />
ein hoher gerichte. Daz gerichte müzzen si nemen vnd<br />
habent si halt die minnern volge. Swaewischev recht sun<strong>de</strong>rt<br />
sich niht sächsischem, wan an erbe ze nemen vnd<br />
vrtail ze geben.<br />
Wü} ein ielctrh matt feinen }t morgengab gett.<br />
**• 1 Wu vernement waz ein isleich man von ritters art ig.<br />
inuge seinem weibe ze morgen gäbe gegeben, <strong>de</strong>s morgens<br />
x<br />
an <strong>de</strong>m pette o<strong>de</strong>r so er ze tische o<strong>de</strong>r ob <strong>de</strong>m tische.<br />
*''•** so mag er ir gegeben an seiner erben vrlaub einen chnecht j<br />
vnd ein maget <strong>de</strong>v zu iren iaren chomen sint. vnd zaevn<br />
vnd gezimber ob <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>, vnd als ir man stirbet so sol<br />
si daz ertreich ravmen inner sechs Wochen vnd ob si ez<br />
wil tun ze <strong>de</strong>m dreizgisten vnd sol ez also ravmen daz si<br />
<strong>de</strong>r er<strong>de</strong> niht verwen<strong>de</strong>. iSi sol ez aver pieten ze lösen<br />
nach frumer levte chür. vnd swaz ir die haizzent geben<br />
daz sol si nemen. Hat <strong>de</strong>r man niht erben, so geit <strong>de</strong>r
— 44 —<br />
vreiherre ze morgen gäbe, daz hun<strong>de</strong>rt march giltet. ich<br />
maine fürsten vnd an<strong>de</strong>r vreien herren. die mittern herren<br />
mügen geben daz zehen march giltet. die dienstman <strong>de</strong>r<br />
fürsten daz. fünf march giltet. owaz an<strong>de</strong>rr laeut ist die<br />
mugen niht gegeben. VI an daz beste phaerd ez sei ros<br />
o<strong>de</strong>r ein vihe. Jst ein eigen man ritter er enmag niht<br />
mer gegeben <strong>de</strong>nne ein ros o<strong>de</strong>r ein vihe noch <strong>de</strong>r chaufman<br />
mag niht me gegeben, wan als hie vor gesprochen ist.<br />
W an seines vaern<strong>de</strong>n gutes mag er seinem weib<br />
geben ze morgen gäbe zehen march. vnd ein vihe<br />
o<strong>de</strong>r ein ros vnd an<strong>de</strong>rs niht. Der gepaur <strong>de</strong>r<br />
vrei ist o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r vrei laeute die niht ritter sint. die<br />
mugen gegeben ze morgen gäbe ir weiben ros vnd rin<strong>de</strong>r<br />
vnd ie nur aines o<strong>de</strong>r zehen march. Der aygen man mag<br />
xvüi 1 niht geben Wan ein schaf | o<strong>de</strong>r ein gaiz. o<strong>de</strong>r fünf<br />
Schilling seiner lantphenning. Ein romischer chunich mag<br />
gegeben seiner vrowen ininner o<strong>de</strong>r mer. <strong>de</strong>m ist chain<br />
zal auf gesetzet, geit auer <strong>de</strong>r chunich <strong>de</strong>s reiches gut.<br />
da ^ hat <strong>de</strong>v vrowe niht rechtes an. vnd wirt ein an<strong>de</strong>r<br />
chunich <strong>de</strong>r ez ze recht hat.<br />
33.<br />
— 45 —<br />
xviü i geerbet hat. vnd niht von | <strong>de</strong>r vrowen gute ob gut da<br />
ist ez sei aigen o<strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong>s gut. o<strong>de</strong>r lehen vnd <strong>de</strong>s<br />
da niht ist <strong>de</strong>s sint die erben ledich. vnd ist daz ir man<br />
stirbet vnd wirt si ir morgen gäbe an nach seinem to<strong>de</strong><br />
mit ir guten willen si sol ir dar nach mangeln immer mer.<br />
Don<br />
*•!• " Iieipgedinge mag <strong>de</strong>n frowen nieman geprechen noch 21.<br />
die erben mit <strong>de</strong>n ez ir gegeben ist. stirbet auch ir man<br />
si hat ez doch ze recht vnd verwurchet ez halt ir man<br />
si hat ez doch ze recht vnd verwürchet ez halt ir man/<br />
mit vntat sein gut man enmag ez ir niht an gewinnen. 23.<br />
vnd geit ein man seinem weibe gut zeheistewer o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r<br />
XXI11<br />
gut an vaern<strong>de</strong>s gut. daz gut mag er ir nimmer an wer<strong>de</strong>n,<br />
die weil er an<strong>de</strong>r gut hat. twinget in auer e. haft<br />
not er wirt ez wol an mit recht, weit si im auch sogtan<br />
gut. er sol daz sein e an wer<strong>de</strong>n e daz ir. wirt er auer<br />
an ir gut daz si zu im pracht hat. vnd stirbet <strong>de</strong>r man<br />
vnd mag si erzevgen selbe dritte, daz es ir wille niht<br />
enwaz man sol ir ir gut wi<strong>de</strong>r lazzen vnd swaz daz gut<br />
vergolten hat. ez ensei daz <strong>de</strong>r man dar ge vnd bere<strong>de</strong><br />
mit sein aines hant. daz [si] im sein*) seite daz er<br />
recht hete. daz ist [da]von gesetzet daz die vrowen vmbe<br />
gut niht mugen gearbaiten als die man vnd auch dar<br />
iii * vnibe | daz <strong>de</strong>n frowen wirser stat süllen si nach <strong>de</strong>m almusen<br />
gen <strong>de</strong>nn <strong>de</strong>n mannen. Wirt ein man mit rechte von 24.<br />
seinem weibe gescliai<strong>de</strong>n vnd daz si bai<strong>de</strong>v niht enwizzen XXIV -<br />
da si bei ein an<strong>de</strong>r ze vnrecht sazzen. si behabet ir<br />
selber gut vnd ir morgengabe. vnd ir leibgedinge daz er<br />
ir gegeben hat auz seinem aygen. mit seiner erben vrlaube.<br />
ob si zu irn tagen chomen warn. »Swelch erbe ze seinen<br />
tagen niht chomeii waz <strong>de</strong>m scha<strong>de</strong>t <strong>de</strong>v stift niht die ez<br />
getan hat.<br />
*) si über <strong>de</strong>r Zeile; sein anscheinend korrigirt uns sein.
— 46 —<br />
tuv fthxtm fmmk pot<br />
25* ßt nd ist daz ein man sein vreiez gut wil schaffen nach<br />
seinem to<strong>de</strong>. wil er ez im sicher machen er sol im<br />
mit geschrift geben als hie vor vmbe leibgedinge geredt<br />
ist. o<strong>de</strong>r er sol für seinen richter gen o<strong>de</strong>r für seinen<br />
herren. vnd sol die gezevge laiten vnd an<strong>de</strong>r die da<br />
bei bewesen sein. Wil auer er ez im gar staet machen<br />
so setze im einen zins drauz da mit hat er die<br />
gwer in seiner hant vnd enmag daz gut niht Verliesen mit<br />
rechte, hat er auer erben die versprechent ez ob si wellen<br />
o<strong>de</strong>r si mugen sich versavmen. Vnd ist daz in ein ehaft<br />
not an get <strong>de</strong>r dise stift getan hat <strong>de</strong>r sol sein gut an<br />
greiffen. vnd sol sein ehaft not da mit gepüzzen. vnd<br />
xvüi* wil daz iener | wem so sol er varn für <strong>de</strong>n herren o<strong>de</strong>r<br />
für <strong>de</strong>n richter. vnd sol da bere<strong>de</strong>n sein ehaft not. daz<br />
ist hunger vnd vrost. vnd daz es an sein schul<strong>de</strong> sei. als<br />
er daz tut so sol <strong>de</strong>r richter ienen gepieten. daz er in<br />
dar an niht irre so wirt er sein gut mit rechte an. vnd<br />
swer ez gewinnet <strong>de</strong>r hat recht dar zu. Ez mag <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m<br />
<strong>de</strong>v stift gegeben ist verwürchen wi<strong>de</strong>r enen <strong>de</strong>r si im da<br />
gab. daz si im slechtes ledik wirt. also daz püch da<br />
vor sprichet. Wie ein man sein erbe verwürchet. also<br />
verwürchet er auch ditz gut. Dev stift haizzet staet <strong>de</strong>v<br />
vor <strong>de</strong>m richtaer geschieht;<br />
uon txbt tatlc.<br />
26. Swa ein man stirbet <strong>de</strong>r ein weib laet vnd niht chin<strong>de</strong>.<br />
die erben süllen zu <strong>de</strong>r witwen auf daz gut varn vntz ze<br />
<strong>de</strong>m dreizzgistem durch daz si bewarn daz <strong>de</strong>s gutes icht<br />
verlorn wer<strong>de</strong>, <strong>de</strong>s si angepürt. Mit ir rate sol <strong>de</strong>v vrawe<br />
die begrebnüzz began. vnd sol si in <strong>de</strong>m gute sitzen, vntz<br />
ze <strong>de</strong>m dreizzgisten von <strong>de</strong>m erbe sol man alrest gelten<br />
<strong>de</strong>m gesin<strong>de</strong> ir verdientes Ion. als in gepürt. vntz an<br />
<strong>de</strong>n tach daz ir herre starb, vnd sol man daz gesin<strong>de</strong><br />
behalten vntz an <strong>de</strong>n dreizzgisten daz si sich mugen bestaten.<br />
Wil aver <strong>de</strong>r erbe so süllen s voll dienen, vnd
— 47 —<br />
Swsp.<br />
iiu • volles | Ion haben, ist im ze [vil] lones gegeben <strong>de</strong>s<br />
dürfen si niht wi<strong>de</strong>r geben ob man si lat vor ir zils. behabt<br />
man in ir Ion von einem iar. o<strong>de</strong>r von einem maeno<strong>de</strong>.<br />
daz sulln si auf <strong>de</strong>n heiligen behaben. Swer auf genad<br />
gedient hat <strong>de</strong>r müz <strong>de</strong>n erben gna<strong>de</strong>n manen. Stirbet 25b.<br />
auch <strong>de</strong>r gemiett man. e. er sein Ion verdiene daz im gelobet<br />
waz. man ist seinen erben nimer lones schuldich<br />
wan als er verdient hat vnd im gepürt zu <strong>de</strong>r zeit do<br />
er starp.<br />
J0arnach müz <strong>de</strong>v.vrawe tailen gegen <strong>de</strong>n erben die hofspeiz.<br />
<strong>de</strong>v nach <strong>de</strong>m dreizzgistem beleibet, swa si ez<br />
hat. o<strong>de</strong>r swa si an<strong>de</strong>rswa ist <strong>de</strong>nne in ir gwalt. So sol<br />
<strong>de</strong>v vrowe sein ros gesatelt o<strong>de</strong>r sein phaer<strong>de</strong> daz peste<br />
daz er hete. vnd <strong>de</strong>n pesten harnach. <strong>de</strong>n er hete ze<br />
seinem leibe, vnd sein pestes swert daz sol er geben<br />
seinem herrn ob er ein dienstman waz. Darnach sol si<br />
geben <strong>de</strong>n erben einen polster ein pette ein chüsse. vnd<br />
zwai leilachen vnd ein tischlachen vnd ein padlachen vnd<br />
zwai pekche vnd zwo twehel. ditz ist ein gemaine hinvart.<br />
ze geben vnd ist auch recht. Ez setzent die laeute<br />
"" * maniger hante dinch dazu, daz doch | dar zu niht gehöret.<br />
Swa <strong>de</strong>v vrawe <strong>de</strong>r dinge niht enhat. <strong>de</strong>r sol si<br />
niht geben, ob si ir vnschul<strong>de</strong> dar zu tut. daz si ez<br />
niht enhabe. si müz vmbe igleich dinch sun<strong>de</strong>rleich ir<br />
ait tun. Swaz auer man si beweisen mag. da nimt man<br />
irs rechten niht vmbe.<br />
DOU tot leibt.<br />
a TO zwen man o<strong>de</strong>r mer. zu einem toteleib geporn sint. 26.<br />
<strong>de</strong>r eltist nimt daz swert vor hin dan. daz an<strong>de</strong>r tailent "<br />
s i geleich. Swa zwen o<strong>de</strong>r mer ein gut tailent mit einan<strong>de</strong>r,<br />
da sol <strong>de</strong>r eltist tailen. vnd <strong>de</strong>r iungisten welen.<br />
öwa die süne zu irn iaren niht chomen sint. ir eltister<br />
ebenpürtich nimet die totleib eine vnd ist <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> vogt<br />
dar an vntz zi zu irn iaren chöment. so sol er ez in<br />
Wi<strong>de</strong>r geben, vnd alles ir gut vnd sol in beraiten war er
— 48 —<br />
ez getan o<strong>de</strong>r verpi<strong>de</strong>rbet habe, o<strong>de</strong>r ob er ez im mit<br />
raub o<strong>de</strong>r mit teubhait abe gebrochen sei. o<strong>de</strong>r von vngeluche<br />
an sein schul<strong>de</strong> genomen si. er ist auch <strong>de</strong>r witpwen<br />
vor munt die weil si an man ist. ob si wil. vnd<br />
ob er ir ebenpürtich ist.<br />
totleib sol <strong>de</strong>v frowe ir morgengabe nemen<br />
alles daz zu <strong>de</strong>m vaern<strong>de</strong>m | höret, daz sint<br />
schaf vnd gaizze vnd swein vnd rin<strong>de</strong>r vnd gense vnd<br />
hvner vnd alles gevügel. vnd catzen vnd garn. vnd swaz<br />
sei an geuelt vnd garn vnd <strong>de</strong>v pette <strong>de</strong>v si dar pracht<br />
polster chüsse <strong>de</strong>v leilachen tischlachen, badlachen pekche.<br />
vnd ellev weibleichev chlai<strong>de</strong>r. vingerlein. armeschilt.<br />
schappel saelter vnd ellev püch <strong>de</strong>v ze gotes dienst hörent.<br />
si<strong>de</strong>ln vnd la<strong>de</strong>n die niht an genagelt sein, tebich und<br />
vmbehang vnd alles geben<strong>de</strong>, vnd maentel vnd rökche<br />
Ditz ist daz zu vrawen vaern<strong>de</strong>n gut gehöret. Noch ist<br />
maeniger han<strong>de</strong> dinche daz si angehöret pursten schaere<br />
spiegel vnd versnitew tüch ze chlai<strong>de</strong>rn. ist da golt o<strong>de</strong>r<br />
silber vnvenvorcht daz höret die erben an die dar zu<br />
gehörent. vnd niht die vrowen. Swa <strong>de</strong>r wirt <strong>de</strong>r dinge<br />
dhaines versetzet hat daz schüllen die erben lösen, ob<br />
20» b ez si an gepürt. vnd die vrawe niht. illunhet man ein<br />
chint daz vn<strong>de</strong>r siben iarn ist. vert ez vn<strong>de</strong>r viertzehen<br />
iarn auz ez behalt lehen recht vnd alles daz<br />
erben solte. ob ez sich nie gemiinchet hete. ditz recht<br />
hat ein iunchvrowe auer niht wan vn<strong>de</strong>r zwelf iaren.<br />
Begeit auer sich ein chnab vber viertzehen iar. <strong>de</strong>r<br />
hat j sich A r on lantrecht. vnd lehen reht verzigen vnd<br />
von erbetail seiner lehen sint <strong>de</strong>m herren ledich. vnd seinen<br />
naechsten erben wirt daz erbe, <strong>de</strong>v iunchvrowe hat daz<br />
selbe recht so si chümet vber zwelf iar. laugent aver si<br />
daz si niht sei chomen zu <strong>de</strong>n iaren als ich hie vor<br />
gesprochen han. so sol man mit vater o<strong>de</strong>r mit<br />
müter o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r Irev mage o<strong>de</strong>r mit einem <strong>de</strong>r ez<br />
weiz <strong>de</strong>r selb dritte dar gat. vnd swert daz si als alt<br />
sei. als ich vor gesprochen han. so habent si ir recht<br />
verlorn, hat man niht gezevge so sol man <strong>de</strong>n chnaben
— 49 —<br />
mit disen dingen vberzevgen. man sol in greiffen oben an<br />
<strong>de</strong>n munt vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r nasen. vin<strong>de</strong>t man da chlaines har.<br />
daz ist ein gezevg. man sol im greiffen vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>v vchsen.<br />
vin<strong>de</strong>t man daz har. daz ist <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r zevge. man sol<br />
im greiffen zwischen <strong>de</strong>v pain oberhalb seiner gescliaepf<strong>de</strong><br />
vin<strong>de</strong>t man da chlaines liar. daz ist <strong>de</strong>r dritte zevge. da<br />
mit ist behabt daz er viertzehen iar alt sei. o<strong>de</strong>r elter,<br />
<strong>de</strong>v iunchvrowen mag man niht vberzevgen mit disen drein<br />
dingen man sol sei mit zevgen vberzevgen als hie vor gere<strong>de</strong>t<br />
ist. Swie alt <strong>de</strong>r chnabe o<strong>de</strong>r iunchvrawe ist tünt<br />
1 si sich in geistleiches leben, daz j wan<strong>de</strong>l haben ze einem<br />
iare. Vnd varn si vor <strong>de</strong>m iare auz si habent ir rechtes<br />
niht verlorn, man mag <strong>de</strong>n chnaben vberzevgen mit <strong>de</strong>n<br />
prä<strong>de</strong>rn die mit im gewesen sint. in <strong>de</strong>m leben, da er<br />
inne waz ob er iar vnd tag o<strong>de</strong>r mer in <strong>de</strong>m leben gewesen<br />
ist. vnd sagent daz vor ir maisterschefte bei ir<br />
gehorsam, <strong>de</strong>r iungelinch hat auer sein recht verlorn,<br />
vnd muz mit recht münch sein vntz an seinem to<strong>de</strong>. o<strong>de</strong>r<br />
er miiz gotes abentrünner sein, von ewen ze ewen. da<br />
sullen wir ew sagen von <strong>de</strong>r re<strong>de</strong>, ein gut bispel. [von <strong>de</strong>r)<br />
Nwenne sich ein man becheret vnd danne von got wil<br />
cheren wi<strong>de</strong>r in die werlt wie <strong>de</strong>m gelinget.<br />
0<br />
(l^z waz ein reich sündik man.<br />
<strong>de</strong>n sere riwen began.<br />
Sein grozze missetate.<br />
er gie durch gute rate.<br />
Da er einen einsi<strong>de</strong>l vant.<br />
Durch <strong>de</strong>s rat wart er zehant<br />
Des ainsi<strong>de</strong>l hauzgenoz.<br />
Nu seht wa in <strong>de</strong>r not verdroz.<br />
Darnach wol vber ein iar.<br />
er gedacht ich Aveiz AVOI fürwar.<br />
Minnet got <strong>de</strong>r lebentich ist.<br />
Cr het disen man niht.<br />
daz lange iar also verlan.<br />
Cr hete etwaz durli in getan<br />
fickcr, Spiegel etc. 4
x 2<br />
v > 2 o<br />
v - 30<br />
— 50 —<br />
So lange so er in <strong>de</strong>m leben gewesen ist.<br />
Daz ich gesehen hete ob christ.<br />
Seiner gute naeme dhein war.<br />
Do gie <strong>de</strong>r einsi<strong>de</strong>l dar. |<br />
Do er saz in sölhen gedanchen.<br />
vnd wolt im <strong>de</strong>r wanchen.<br />
Gern han gemachet püz.<br />
Cr sprach trit her auf meinen fuz.<br />
Vnd hiez im auf sehen.<br />
Er pat in also da veriehen.<br />
Waz er da gesehen hete.<br />
Do sprach <strong>de</strong>r vnstaete.<br />
Jch sihe einen tumben man.<br />
Der selbe enmag noch enchan.<br />
Ein pur<strong>de</strong> holtzes niht erwegen.<br />
Vnd wil noch mere dar zu legen.<br />
Vnd ge<strong>de</strong>ncliet doch er süll si tragen. ,<br />
(laz ich im gar wil wi<strong>de</strong>r sagen.<br />
Nu sage mir waz da mere sei.<br />
Da stet ein an<strong>de</strong>r man da bei.<br />
Der ist zu einem wazzer chomen.<br />
Vnd hat einen aimer genomen.<br />
Da ist niht po<strong>de</strong>ms inne.<br />
Daz er wazzer da mit gewinne.<br />
Des versuchet er vil.<br />
v. 40 So er danne auf heuen wil.<br />
So hat er dar inne wazzers niht.<br />
Sihest tu auer an<strong>de</strong>rs icht.<br />
Ja sprach er ietza.<br />
zwen man die sint nu da.<br />
ein ein tür gegangen.<br />
Vnd tragent ein Stangen.<br />
[llles twerchs vor in.<br />
Vnd doch nimmer dar in.<br />
JSi ehern danne ein ekke für.<br />
Swsp.
v< 50<br />
xx 3<br />
Vl 60<br />
Vi 7 °<br />
T " 80<br />
— 51 —<br />
So stent si lange vor <strong>de</strong>r tür.<br />
Nu wellent si neben ein an<strong>de</strong>r gan.'<br />
Des müzz'en si da vor bestan.<br />
Diü<strong>de</strong>r sprach <strong>de</strong>r einsi<strong>de</strong>l gelaub mich.<br />
Uev dinch betaevtent ellev dich.<br />
ftlso du" mir beichtich wur<strong>de</strong>.<br />
Do waz <strong>de</strong>in sün<strong>de</strong> als am ein pur<strong>de</strong>. j<br />
Dev dir zetragen weer.<br />
J)ai<strong>de</strong> grozz vnd swaer.<br />
Nu wil du zu <strong>de</strong>inem scha<strong>de</strong>n.<br />
Lai<strong>de</strong>r mer dar zu la<strong>de</strong>n.<br />
Des müz dir als <strong>de</strong>m geschehen.<br />
<strong>de</strong>n du mit <strong>de</strong>r pur<strong>de</strong> hast gesehen.<br />
Nwaz ich dir gutes ie geriet.<br />
So <strong>de</strong>v re<strong>de</strong> von meinem mun<strong>de</strong> schiet.<br />
So für si durch <strong>de</strong>inev oren.<br />
Vil rechte als einen toren.<br />
Vnd als daz durch <strong>de</strong>n aimer tut.<br />
(lu hast einen pösen müt.<br />
ör wil niht <strong>de</strong>s behaben.<br />
daz sein sele solte laben.<br />
die die stange twerhs vor in habent<br />
vnd da von vor <strong>de</strong>r tür stant.<br />
daz ist <strong>de</strong>in alter vnd <strong>de</strong>in iugent<br />
die heten <strong>de</strong>in vntugent.<br />
daz du in <strong>de</strong>iner iugent waere.<br />
ein vil vbel sündaer.<br />
Nu pist du alt vnd tust als am.<br />
<strong>de</strong>s müste lei<strong>de</strong>n die schäm<br />
\or ewigen lebens tür.<br />
Seit du mit guten werchen für.<br />
<strong>de</strong>in iugent niht gechert hast.<br />
Vnd in <strong>de</strong>m alter noch da neben wast.<br />
Vnd noch niht pesserst <strong>de</strong>inen sin.<br />
<strong>de</strong>s chüinest tu nimmer mer dar in.<br />
4*<br />
Swsp.
— 52 -<br />
<strong>de</strong>v stang ist <strong>de</strong>s tievels rat.<br />
<strong>de</strong>v dich ze <strong>de</strong>r tür niht in lat.<br />
da <strong>de</strong>v gotes gesegente chint.<br />
. Illit frev<strong>de</strong>n ewichleich sint.<br />
üo <strong>de</strong>r sun<strong>de</strong>r<br />
v 90 von im so grozzev mer.<br />
Bei <strong>de</strong>v sach vnd wol vernam.<br />
Do wart er got gehorsam.<br />
Vnd belaib dar an so staete.<br />
daz all sein guttaete.<br />
Lv namen vntz an [ seinen tot.<br />
Vnd half <strong>de</strong>r sele auz grozzer not:<br />
nie ist ditz pispel auz. da sol ein isleich man an ge<strong>de</strong>nchen<br />
vnd swaz er got enthaizze guter dinge daz sol er<br />
laisten.<br />
kr fio) in tjetötleid) leben tiurt an feins nidp nrlnub.<br />
1O jÜ^k^ e* n man em we *P ze <strong>de</strong>ichen dingen vnd begeit<br />
5£Jer sich in einen or<strong>de</strong>n an ir willen vnd vor<strong>de</strong>rt si<br />
in ze recht auz <strong>de</strong>m leben sein lantrecht hat er behalten<br />
vnd niht seinev lehen. Dev sint <strong>de</strong>n herren ledig.<br />
Wan ein man mag seinen herschilt wo! ni<strong>de</strong>r legen, an<br />
seines weibes vrlaub. daz ist ob sich ein man <strong>de</strong>s swertes<br />
gelaubet vnd alles wertleiches geschaef<strong>de</strong>s vnd doch bei<br />
seinem weibe beleibet.<br />
totlrib.<br />
31 • Swelch man von ritters art niht enist <strong>de</strong>r hat <strong>de</strong>s herschiltes<br />
niht. <strong>de</strong>r erbet doch swaz er erben sol. an totleibe<br />
<strong>de</strong>r mag er niht geerben. totleibe haizzet daz. swaz<br />
ein man laet von vaern<strong>de</strong>m gut vnd von an<strong>de</strong>rn dingen,<br />
<strong>de</strong>v ich hie vor genennet han.<br />
2<br />
kr anc erben ftirbet.<br />
32» Swa ein mensch an geschaef<strong>de</strong> stirbet ez sei weib o<strong>de</strong>r ^<br />
man die aa erben sterbent swaz die hin<strong>de</strong>r in lant gutes
— 53 —<br />
ez sei vaern<strong>de</strong>s gut o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r gut. daz sol man antwurten<br />
<strong>de</strong>m lierren. <strong>de</strong>r <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s herre ist. ob er ez<br />
aishet. daz sol man tun nach <strong>de</strong>mj dreizzgistem. ob im,<br />
da ist <strong>de</strong>r gewiz sei. <strong>de</strong>r sich <strong>de</strong>s gutes vn<strong>de</strong>r win<strong>de</strong>,<br />
<strong>de</strong>m sol ez <strong>de</strong>r lazzen vntz zu <strong>de</strong>m dreizzgistem. vnd ist<br />
da niemen <strong>de</strong>r sich sein vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>. so sol ez sich <strong>de</strong>r<br />
herre vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n mit seinen poten vnd sol daz gut in<br />
seiner [hant] haben iar vnd tag vnvertan. vnd sol warten ob<br />
sich iemen dar zu ziehe mit recht inner iar vnd tage,<br />
<strong>de</strong>r herre eher ez in seinen nütz, ez ensei danne also<br />
daz <strong>de</strong>n lierren ehaft not letze, daz ist vanclmüsse. o<strong>de</strong>r<br />
ob er in <strong>de</strong>s reiches dienst ist. o<strong>de</strong>r in gotes dienst<br />
auzzerhalb lan<strong>de</strong>s o<strong>de</strong>r siechtüm irrent in die vier dinch.<br />
Swsp.<br />
so man sein warten vntz er dar zu komen mag. alle xxx'l.<br />
tevtz laevt mugen sich versinnen an ir erbe inner dreizzich<br />
iarn an <strong>de</strong>n chunich <strong>de</strong>r daz reich hat. vnd die swabe.<br />
daz reich vnd die swabe mügen sich nimmer versavmen<br />
an ir erbe die weil si ez erzevgen mugen. Ditz recht<br />
gab <strong>de</strong>r chunich charlen <strong>de</strong>n swaben. daz geschach ze<br />
einen Zeiten vor rome. daz waz ze <strong>de</strong>n selben Zeiten do<br />
romaer vbel taten, an <strong>de</strong>m babst leon <strong>de</strong>r waz chunich<br />
charles prü<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n viengen die vbeln romaer in sant<br />
Peters münster vnd | prachen im auz die ovgen. <strong>de</strong>r<br />
Babst schiet traurichleich von rome vnd vant <strong>de</strong>n chunich<br />
ze tvschen lanten. ze einer stat haizzet ingelnhaim. vnd<br />
chlagt im da sein not. <strong>de</strong>m chaiser waz lait vmb seinen<br />
prii<strong>de</strong>r. vnd chlagt in als er von recht solt vnd gepot<br />
einen hof hintz megentze. da swüren sein fürsten vnd die<br />
herren vnd <strong>de</strong>s reiches dienstman mit im ein hervart für rome.<br />
Hömaer satzten sich ze were. ze <strong>de</strong>n Zeiten waz ein hertzoge<br />
ze swaben. <strong>de</strong>r Avaz gehaizzen <strong>de</strong>r herzöge Gerolt<br />
von swaben <strong>de</strong>r waz ein also bi<strong>de</strong>rwe man. daz in <strong>de</strong>r<br />
chunich charl gern sähe swa er solt streiten <strong>de</strong>s paitte<br />
<strong>de</strong>r chunich charl drei tage. e. er füre für rome. die herren<br />
sprachen ze <strong>de</strong>m chunige herre wir ligen mit laster hie<br />
daz wir Rome an sehen, vnd <strong>de</strong>rfür niht enchomet. <strong>de</strong>r<br />
chunich sprach paitte eines mannes <strong>de</strong>r vns ein nutze man<br />
32
xxi 3<br />
— 54 —<br />
wirt. kSi sprachen wer daz waer. er sprach daz ist <strong>de</strong>r<br />
Hertzog Gerolt von swaben daz geviel <strong>de</strong>m herren wol.<br />
<strong>de</strong>s vier<strong>de</strong>n tages do chom <strong>de</strong>r clmnich hertzoge von<br />
swaben <strong>de</strong>n enphie <strong>de</strong>r chunich minnichleich er hils in vnd<br />
chüsten in vnd drukchet in zu im er enphalch im seinen<br />
vanen <strong>de</strong>r swabe Hertzog enphie <strong>de</strong>n vanen vröleihen.<br />
er I nam die swabe zu im vnd waz <strong>de</strong>r erste vnd die swabe<br />
die rome besazzen. vnd bei <strong>de</strong>m ersten mit in vachten.<br />
<strong>de</strong>r hertzog vnd die swaben verdienten da vor rome daz<br />
in <strong>de</strong>r clmnich cliarl zwai reht vor allen tevsclien laeuten gab.<br />
Daz ist daz aine daz ich hie vor genennet han. vber<br />
ir erbeschaft so ist daz an<strong>de</strong>r, daz er verlehe <strong>de</strong>n swaben<br />
swa man durch daz reich streiten sol. daz <strong>de</strong>r<br />
hertzog von swaben vor streiten sol. vnd sol die swabe<br />
zu im nemen. vnd ist <strong>de</strong>r hertzoge von swaben da niht<br />
so sol ez tun <strong>de</strong>s reiches marschalch mit <strong>de</strong>n swaben.<br />
vnd an<strong>de</strong>rev reht habent die clmnige <strong>de</strong>n swaben gegeben<br />
die si verdienten mit ir frümcheit die wir hernahe<br />
wol gesagen.<br />
Don tarn laut fite.<br />
Swsp.<br />
33. j Bin isleich man <strong>de</strong>r auz einem lan<strong>de</strong> in ein an<strong>de</strong>rs ?^II<br />
vert. vnd wil vor gericlite recht nemen vmb ein gut daz<br />
in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> leit. er müz nemen recht niht nach seines<br />
lan<strong>de</strong>s recht.<br />
lütt *btv man feines turibes maiftcr i|t.<br />
34. " Ulan vnd weib mügen niht dhein gut haben gezweit. x^iH<br />
stirbet aver <strong>de</strong>r man daz weib erbet liiht wan als ich hie<br />
vor gesprochen han. Ein Aveib mag ir gutes hin gegeben<br />
an ir mannes willen noch ein man seines gutes an sein<br />
weib. wan als hie gesprochen ist.<br />
•rxi' wer erbe la#cn imiej. |<br />
35- " £iin weib mag auch irm manne dliain erbe gegeben<br />
<strong>de</strong>s si dannocli niht geerbet hat. vnd si dannoch wartun<strong>de</strong><br />
ist. also enmag auch <strong>de</strong>r man ir. Also enmag meinen<br />
<strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn chein erbe gegeben, <strong>de</strong>s er niht geerbet hat.<br />
35 '
55<br />
Dhein weib mag auch ze eigen behalten daz ir leibgedinge<br />
ist. noch enmag ez ir erben nach ir to<strong>de</strong> niht gelazzen.<br />
vnd sprichet aver er bei ir lebentigen leibe ez si ir eigen<br />
vnd mag si <strong>de</strong>s niht behaben mit <strong>de</strong>r vnrechten anspräche<br />
hat si daz gut verlorn.<br />
Don UipgcMnge.<br />
Swsp.<br />
3(i. lY^fon leibgedinge süllen wir chürtzleichen sprechen, leib- 36 *<br />
^^/gedinge sint vn<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n. vnd hat ein man von einem<br />
gotes hause ein leibgedinge dar vbersol er brieue nemen<br />
vndlnsigel <strong>de</strong>s capitels vnd ist ein prelate ze <strong>de</strong>m gotes hause<br />
<strong>de</strong>s prief sol er auch nemen. vnd nimt er niht brieue mag<br />
er danne gezivge haben, zwen zu im die daz sahen, vnd<br />
horten daz ez in <strong>de</strong>r lehe <strong>de</strong>r sein gewaltich waz. ze<br />
leihen, <strong>de</strong>s sol er geniezzen. doch sprechen wir daz<br />
priefe pezzer sint <strong>de</strong>nne die gezevge. VVan die , gezeug<br />
sterbent so beleibent die prief lange staete. Swer auch<br />
«x» i y On ] a i en 0( j er von vrawen leipgeding gejwinnet <strong>de</strong>r neme<br />
die selben gewizheit. vnd ist daz ein lay Insigels niht<br />
enhat. so sol man im <strong>de</strong>r stat Insigel geben, ob siz hat<br />
o<strong>de</strong>r seines richters Insigel. o<strong>de</strong>r eines gotes hauses.<br />
swelhes er hat so ist er sicher. Ez mag ein man sein<br />
leibgeding mit <strong>de</strong>m zinse erzeugen ob er in hat gegeben,<br />
als in im <strong>de</strong>r herre auf satzte. Laugent <strong>de</strong>s <strong>de</strong>r herre 36. b<br />
daz sol er erzeugen selbe dritte pi<strong>de</strong>rwer levte. die daz<br />
sahen vnd horten, daz er seinen zins enphie. vnd im<br />
seines rechtens iehe. vnd hat da mit sein leibgedinge<br />
behabt, vnd ist daz ein man leibgedinge gewinnet zwain leiben<br />
o<strong>de</strong>r zu mer leiben Vnd nennet er die leibe vnd beschai<strong>de</strong>t<br />
niht welher nach <strong>de</strong>m leibe niezzen süll <strong>de</strong>r ez in nutz<br />
vnd in gwer hat. vnd stirbet <strong>de</strong>r selbe als vil leibe als<br />
er genennet hat die süllen alle mit ein an<strong>de</strong>r daz gut<br />
niezzen. Wil er auch daz gut anwer<strong>de</strong>n. <strong>de</strong>r ez da gewunnen<br />
hat. die leib mugen in irren niht. er not si mit<br />
gerichte daz ti müzzen <strong>de</strong>m herren die leibgeding aufgeben<br />
o<strong>de</strong>r er verchauffet ir leibgeding als wol. ez ensei also daz<br />
die leibe daz verdinget haben als recht sei ob man im
— 56 —<br />
xxü 2 laugent. o<strong>de</strong>r daz die leibe ir gut dar an | geben haben<br />
so emnag man in niht <strong>de</strong>s gutes enphüren. Man sol aver<br />
<strong>de</strong>n herren daz gut an pitten ob ers gewinnen welle vnd<br />
sol man ez niht naeher geben. Wan als einem an<strong>de</strong>rn vnd<br />
wil er ez niht chauffen so geit ez <strong>de</strong>r man swem er wil.<br />
lavgent <strong>de</strong>r herre daz ez in niht an gepoten sei. <strong>de</strong>s sol<br />
man in vberzevgen selb dritte die ez war wizzen daz ez<br />
in an gepoten sei.<br />
foer auf leljen leib gtMngt leitet.<br />
Swsp.<br />
*••• §wer auz lehen leibgeding leihet da hat iener.nimer an. &•<br />
wan als lange als daz lelien wert, hat auer ener in an<br />
gedinget daz er ez im staeten sol. daz müz er tun mit<br />
recht, mit an<strong>de</strong>rm gute, wan <strong>de</strong>m herren mag daz lehen<br />
ledich wer<strong>de</strong>n, vnd stirbet <strong>de</strong>r <strong>de</strong>v leibgeding hat. vnd<br />
lat er gut hin<strong>de</strong>r im. Swer daz erbet <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>n laevten<br />
daz gelten <strong>de</strong>n ir leibgeding auz <strong>de</strong>r hant ist gegangen<br />
als vil sol er in geben als er wert waz. ditz ist recht,<br />
wan nieman sol <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn betriegen.<br />
Don ardjnmcttttjcu (Erben.<br />
38» iflV verneint vmb ein weip <strong>de</strong>v chint treit. nach ir mannes XXXV.<br />
tö<strong>de</strong>. vnd si berhaft ist. vntz die begrebnüzze. o<strong>de</strong>r<br />
zu <strong>de</strong>m dreizzgisten wirt daz lebendich geborn vnd hat<br />
<strong>de</strong>v vrowe <strong>de</strong>s gezeugen an drin mannen die ez gehört<br />
xxii 3 haben o<strong>de</strong>r an zwain vrowen die | ir arbait gesehen habent.<br />
daz chint behalt <strong>de</strong>s vater erbe, vnd stirbet ez dar nach,<br />
ez erbet auf die müter swaz ez geerbet hat. ob si im<br />
ebenpürtich ist. vnd daz chint hat alles gedinge an <strong>de</strong>s<br />
vater lehen gebrochen swem ez gedinget ist. vnd stirbet<br />
daz chint darnach <strong>de</strong>m herrn sint <strong>de</strong>v lehen ledich. ob daz<br />
chint beweiset wirt. als ich hie vor gesprochen han.<br />
wirt aver ez ze chirchen pracht offenleich. swer ez totes<br />
sieht, <strong>de</strong>r ist seines leibes gezevg.<br />
£)er üen tttdjUr irret fcaj er fein tjuot niljt nerrljauffen<br />
mag.<br />
30. An <strong>de</strong>s Richters vrlaub mag ein man sein aigen wol geben 39.<br />
seinen Erben, vnd leit daz gut auf <strong>de</strong>r er<strong>de</strong>, o<strong>de</strong>r in x^"
— 57 —<br />
dörfern. er sol behalten ein halbe hübe da man einen<br />
wagen auf gewen<strong>de</strong>n müge. da von sol man <strong>de</strong>m richter<br />
dienen daz ist etwa lantsit. vnd etwa niht. Irret <strong>de</strong>r<br />
richter mit vnrecht. daz <strong>de</strong>r man sein eigen niht gegeben<br />
mag. swenne ein chunich o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>r ob<br />
<strong>de</strong>m richter ist. chümet <strong>de</strong>r in daz lant da daz aigen<br />
inne ist. so sol er varn für <strong>de</strong>n herren. vnd gebe sein<br />
eigen da hin als recht sei. vnd niht wi<strong>de</strong>r recht, vnd<br />
chlage auf <strong>de</strong>n richter daz er in ze vnrecht geirret habe,<br />
vnd <strong>de</strong>r herre sol im seinen scha<strong>de</strong>n | <strong>de</strong>n Richter haizzen<br />
gelten, ob er scha<strong>de</strong>n hab gehabt. Der Richter sol auch<br />
seinem herren püzzen als die da gewonleich sei.<br />
von tm?tttigtn djurtrcn.<br />
öwenne ein weib erste man nimt. gewinnet si chint. e. 40.<br />
ir rechten zeit, man mag daz chint bescheiten an seinem<br />
rechte wan ez ze fru geporn ist. Gewinnet ein weib chint<br />
nach ir mannes to<strong>de</strong> nach ir rechten zeit man mag ez<br />
auch bescheiten. Wan ez ze spate chomen ist.<br />
Don rrrijt foftn<br />
fatuttn.<br />
Swsp. .<br />
ower eines mannes weib behüret o<strong>de</strong>r ledich weip. o<strong>de</strong>r Fehlt,<br />
ei<br />
niaget notzoget. nimt er sei dar nach ze. e. ee. chint<br />
l '<br />
gewinnent si nimmer bei einan<strong>de</strong>r.<br />
Aemphen vnd irrew chint spillaeute vnd alle dievngeleich 41.<br />
XXXVIII<br />
geporn sint. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>vbheit o<strong>de</strong>r raub, <strong>de</strong>n rechten strazl'aub.<br />
suenent o<strong>de</strong>r wi<strong>de</strong>rgebent. vnd si vor gerichte<br />
vberwun<strong>de</strong>n sint. o<strong>de</strong>r die ir leib vnd havt vnd har erledigt<br />
habent. die sint alle rechteloz. die vngelich geporn<br />
gewinnent irr recht, ob si <strong>de</strong>ichen heirat tünt. si<br />
erbent auer niht chain erbe gut.<br />
ucm- toupljctt unb raubt.<br />
«lieman mag <strong>de</strong>n rechten strazraub began. Wan an 42.<br />
dreier han<strong>de</strong> laevten. an | pfafFen an Pylgreinen an chauf-<br />
•aeuten. swer die beraubet auf <strong>de</strong>r strazze <strong>de</strong>n sol man<br />
henken zu <strong>de</strong>r strazze. niht an <strong>de</strong>n galgen da man an<strong>de</strong>r<br />
ta an henchet. an<strong>de</strong>r rauber sol man enthauppen.
— 58 —<br />
Man sol <strong>de</strong>n strazrauwer vber chomen mit <strong>de</strong>m schaube<br />
daz ist daz. daz er geraubet hat. vnd hat man <strong>de</strong>s<br />
niht so sol man in mit <strong>de</strong>n laevten vber chomen. die ez<br />
wars wizzen. halt die es niht gesehen habent. <strong>de</strong>r gezeugen<br />
sol niht wan drei sein, vnd vmbe an<strong>de</strong>rn raub<br />
muz man siben man haben, luisültir hören an wem man<br />
<strong>de</strong>n strazraub mügebegan. daz tut man an pfäffen obsipfaefeich<br />
varnt. recht vmbe schorn. pfaefleich gewant an aller han<strong>de</strong><br />
gewaeffen. Pylgreim die stap vnd taschenvonir levtpriester<br />
genomen habent. chaeufflevte die von lan<strong>de</strong> ze lan<strong>de</strong> varent.<br />
vnd von zungen ze zungen vnd von einem chünirich in daz<br />
an<strong>de</strong>r, an <strong>de</strong>n beget man <strong>de</strong>n rechten strazraub. man<br />
sol allen raub vnd divbhait zwifalt gelten, vnd die selben<br />
gebent si <strong>de</strong>n strazraub wi<strong>de</strong>r mit ir mütwillen si habent<br />
xxiii* dannoch ir reht behalten, vnd müz man in twingen | mit<br />
gerichte so hat er sein recht verlorn, vnd enmag nimmer<br />
mer chainen seines rechten gehelfen vnd sint auch verworfen<br />
zu allr gezeugschaft.<br />
lie auch iar vnd tag in <strong>de</strong>s reiches aecht sint die er-<br />
""1 teilt man alle recht rehtlos man vertailt in aigen vnd<br />
lehen. daz lehen wirt <strong>de</strong>m herren ledich. ob si vormalz<br />
damit icht getan habent. daz eigen <strong>de</strong>m chunige ob er<br />
niht erben hat. vnd ziehent ez die erben niht auz <strong>de</strong>m<br />
chunichleichen gewalt inner iar vnd tage als reht ist mit<br />
gezeugen daz ez ir reht erbe sull sein versavmet er daz<br />
iar. er mag Verliesen mit enen. ez neme im dann ehaft<br />
not. daz er niht für chomen müge die ehaft not sol man<br />
beweisen als reht ist. waz ehaft not sei daz sage wir<br />
ew hernahe.<br />
HÖH eigen.<br />
Dienstmanne aigen mag niht chomen in <strong>de</strong>n chunichleichen<br />
gewalt noch auz ir herren gewalt noch auz ir gotes haeuser<br />
gewalt. Ob si sich verwürchent an ir reht. noch aigener<br />
laevt aigen. daz gevellet ir herren an <strong>de</strong>r si sint. man<br />
sol auer <strong>de</strong>m chlager da von pezzern vnd <strong>de</strong>m richter sein<br />
xxiii 3 recht püzze geben, vnd <strong>de</strong>n laeuten <strong>de</strong>r von gelten. |
Swsp.<br />
chint emnag <strong>de</strong>n vneleichen man nimmer gewinnen. 47.<br />
IIp<br />
'gewinnet <strong>de</strong>r man einen sun vneleich. da mag <strong>de</strong>r "<br />
Babst wol ein e chint auz machen, vnd auch <strong>de</strong>r<br />
kaiser ietwe<strong>de</strong>r nach seinem recht als wir wol gesagen<br />
hernahe. aver we<strong>de</strong>r Babst noch kaiser die enmugen daz<br />
recht nimmer gegeben, daz si ir mage geerben mugen.<br />
als ob si von recht echint waern gewesen, aver gewinnent<br />
si ekint <strong>de</strong>v erbent ir mage wol. ob si ze chin<strong>de</strong>n gemachet<br />
sint. als hie vor geredt ist.<br />
Wtt fcaj Ijat^e eilen tragen fol.<br />
*"• Die ir recht mit tevbhait o<strong>de</strong>r mit strazraub verlorn ha- J 1 ®;<br />
rehll.<br />
bent. ob man die selben raubes o<strong>de</strong>r divpstal an<strong>de</strong>rs<br />
tünt o<strong>de</strong>r ziehent. si enmugen mit ir ai<strong>de</strong> niht vnschuldich<br />
wer<strong>de</strong>n, man sol in vor tailen drei sache. üaz si<br />
si daz haizz eisen tragen o<strong>de</strong>r in einen wallen<strong>de</strong>n kezzel<br />
greiffen vntz an <strong>de</strong>n ellpogen. o<strong>de</strong>r mit einem ehempfen<br />
sich ze wern. ich main <strong>de</strong>n rehten strazraub. als hie vor<br />
geschriben ist.<br />
foer h.erflnd)ttdj wirt.<br />
Swer 'triwelos bere<strong>de</strong>t wirt vor gerichte o<strong>de</strong>r her vluch- r 49 -<br />
tich auz <strong>de</strong>s Reiches dienst, <strong>de</strong>m vertail man sein ere.<br />
vnd sein lehenrecht. A'nd niht seinen leib, vnd also ob<br />
<strong>de</strong>r herre selbe niht enfleAiiet. vleuhet <strong>de</strong>r | herr selbe<br />
nach <strong>de</strong>s A r luchte pricliet man nieman sein recht noch<br />
sein triwe.<br />
wie lang ber man h.an& l)cr haben mag.<br />
/'fl läget ein magt o<strong>de</strong>r witwe ze lantreht o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m ge- 50.<br />
. , . -, . , . , XL1V.<br />
richte vber ir vormunt. daz er sei vngeweltich<br />
hab gemäht, ir aigens. o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ir gutes, vnd wirt<br />
er dar vmbe für gela<strong>de</strong>t ze drein taidingen. vnd<br />
cluunt er niht für an <strong>de</strong>m dritten tage, <strong>de</strong>r llichter sol<br />
im mit vrtail balmun<strong>de</strong>n. daz ist man sol im vertäuen<br />
alle vormuntschaft, vnd alle vogtay daz er niemen phleger<br />
nier mag gesein. so sol <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>r vrowen vormunt
— 60 —<br />
Swsp.<br />
sein, vntz si ir einen genem vnd sol die vrawe ir gutes<br />
gewaltich tun. <strong>de</strong>s si e vngewaltich waz. Als ein man 51.<br />
chümt hintz achtzehen iarn. so hat er seine volle tage.<br />
Wil er so mag er vormunt nemen. wil er er mag sein<br />
auch eripern.<br />
weinte fon* man }t feinen tagen tfyomen ijt.<br />
Alle die weil vnd <strong>de</strong>r man sich mit einem swerte begürten , 52 -<br />
mag. vnd auf ein Ros mit einem schilte vnd mit einem<br />
Schafte besitzen mag. vnd im setzet einen stok zu <strong>de</strong>m<br />
rosse <strong>de</strong>r einer davm eilen hohe ist. vnd man im <strong>de</strong>n stegraif<br />
müz haben, vnd ein meil gereiten mag. die weil mag er<br />
xxiiü' halten | vnd lazzen. als ob er vierzich iar alt waere.<br />
ISwer seinen vormunt für gerichte niht pringet. ez sei r 53 -<br />
man o<strong>de</strong>r weip die enmugen da niht gechlagen. so sol<br />
in <strong>de</strong>r Richter einen an<strong>de</strong>r tag geben, vntz si ir vormunt<br />
bringent. Sümleich laevte iehent. so <strong>de</strong>r man sei secht- , ^<br />
zieh iar alt. so sei er zu seinen tagen chomen. <strong>de</strong>s enist<br />
niht. wir erzivgen mit <strong>de</strong>m salter vnd mit an<strong>de</strong>rr schrift.<br />
daz <strong>de</strong>r man ze seinen vollen tagen ist chomen so er ist<br />
achtzehen iar alt.<br />
fflenue foer ^ungelindj tueip genemen mag an feins<br />
uattr millen.<br />
5O» Swenne <strong>de</strong>r Jungelinch ze vierzehen iarn chomen ist so 55-^<br />
nimt er wol eleich weib. an seines vater willen, vnd hat "<br />
er niht vaters vnd hat an<strong>de</strong>r phleger wi<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>r willen<br />
tut er ez auch wol vnd ist staete. vnd behabt sein lehen<br />
recht wol. also ob si ir vlaisch zu ein an<strong>de</strong>r habent gemischet,<br />
bei<strong>de</strong>v <strong>de</strong>r chnabe vnd <strong>de</strong>v iunchvrowe. vnd ist<br />
<strong>de</strong>s niht geschehen, so mag man si svn<strong>de</strong>rn. So <strong>de</strong>v<br />
iunchvrowe chümet hintz zwelf iaren so ist si zu ir tagen<br />
chomen. vnd nimt si einen eraan wi<strong>de</strong>r ir vater willen,<br />
<strong>de</strong>v ist staete. wil man <strong>de</strong>m iungeling <strong>de</strong>s niht gelauben<br />
xxiili * so sol er ez erzeugen als hie vor geschri|ben ist. vnd
erzeugen als hie vor geschri-<br />
vnd <strong>de</strong>v iunchvrowe auch,<br />
ben ist.<br />
— 61 —<br />
Wxt man anfpradjc Mrfaumcn<br />
Swsp.<br />
I •• öwaz vaern<strong>de</strong> gut haizzet vnd hat daz ein man in seiner 56.<br />
XLIX.<br />
gwer drev iar an recht wi<strong>de</strong>rspräche bei <strong>de</strong>m. <strong>de</strong>r bei im<br />
in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ist. vnd seit im sein gewizzen daz er dar zu<br />
hat. so hat. er ez mit recht, seit aver im sein gewizzen.<br />
daz er niht rechtes dar zu hat. swie lang er ez danne hat.<br />
so hat er ez mit vnrecht. hat er [ez] ez als ich hie vor gesprochen<br />
han. so wirt ez nimmer me anspräche, vnd ist vihe<br />
drun<strong>de</strong>r. vnd behabt ez im iemen mit recht, an allen <strong>de</strong>n nütz<br />
<strong>de</strong>r da von chomen ist. vber die. für <strong>de</strong>n sol er wi<strong>de</strong>rgeben.<br />
«rret aver <strong>de</strong>n ehaft not <strong>de</strong>r ez mit reht erben sol. <strong>de</strong>n<br />
niüz man pitten vntz er chomet. so sol man im re<strong>de</strong><br />
pieten. owaz an<strong>de</strong>rs gutes ist. daz niht vaern<strong>de</strong>s gut<br />
haizzet. hat daz ein man in seiner gwer. vnd seiner<br />
stiller gwer zehen iar bei <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r bei im in <strong>de</strong>m<br />
lan<strong>de</strong> ist an recht wi<strong>de</strong>rspräche, <strong>de</strong>r selbe mag es<br />
nimmer an gesprechen. hat er ez mit <strong>de</strong>r gewizzen als<br />
] ch hie vor gesprochen han. hat ein man zwaintzich in<br />
"'"" seiner gwer. vor <strong>de</strong>n | die auz <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> sint. so<br />
hat er recht dar an. ez ensei als verre. daz er iehe daz<br />
e r gevangen waer auzzerhalb lan<strong>de</strong>s mag <strong>de</strong>r daz behnbon<br />
«ils reht ist mit <strong>de</strong>n die ez wars wizzen so sol man im<br />
recht tun. vmbe alles daz. daz er ansprichet die k.iisor<br />
v nd die chunige die haben ditz ze gemainen reht gemacher,<br />
doch habent si in selben lengrew zil gesetzet, an ir gute.<br />
v nd sun<strong>de</strong>rleich reht habent si <strong>de</strong>n swaben auch gegeben<br />
an ir gute, als hie vor geschriben ist. vnd habent auch<br />
die kaiser <strong>de</strong>n steten sun<strong>de</strong>rleiche recht gelihen hat vnd<br />
gfit gewonhait <strong>de</strong>v ist gut recht die wi<strong>de</strong>rsprichet auch<br />
ditz puch niht.<br />
mib uon raube ber h\} an rotten<br />
rijaufet.<br />
ein man chauffet an sein wizzen divpisch gut vnd hat 57.<br />
in stiller gwer lenger danne driv iar. ist daz sein
— 62 —<br />
ze reht o<strong>de</strong>r niht o<strong>de</strong>r ob ein man chauffet raubgüt auch<br />
an seinwizzen vnd daz hat lenger danne drew iar ist daz<br />
sein mit reht. Wir sprechen vber divpheit vnd vber raub<br />
geleich swielang ez ein man inne hat vnd clmmet iemen<br />
dar nach man [muz] im recht da von pieten. daz reht<br />
ist also, chümt <strong>de</strong>r darnach <strong>de</strong>z ez ist. o<strong>de</strong>r sein erbe<br />
xxiüi 4 ob er tot ist. bere<strong>de</strong>t er selbe j dritte auf daz gut.<br />
liaz ez sein waz. do ez im verstolen wart o<strong>de</strong>r geraubet<br />
wart, man sol ez im wi<strong>de</strong>rgeben. Also gutes als ez <strong>de</strong>s<br />
tages waz. do er ez verloz vnd allen <strong>de</strong>n nutz <strong>de</strong>r da von<br />
chomen ist. vber die für. vnd ist daz vihe tot in seiner<br />
gewalte an sein schult, daz sol er im niht gelten, er<br />
sol im aver <strong>de</strong>n nutz geben <strong>de</strong>n ez ergangen hat. als<br />
hie vor gesprochen ist.<br />
M\\ bumbigtn pot.<br />
»>#*• §wa <strong>de</strong>r man seinen divpleich o<strong>de</strong>r rauwiges gut zu chumt<br />
man sol ez im wi<strong>de</strong>rgeben. an scha<strong>de</strong>n, begreiffet auer<br />
ein man sein <strong>de</strong>upheit o<strong>de</strong>r seinen raub bei ieman man<br />
sol vber in richten als wir hernach wol gesagen. o<strong>de</strong>r<br />
er sol seinen schaup han.<br />
km man imrxljt pot tat an uritftn.<br />
«••*• Vnd ist daz ein man stirbet vnd laet seinen erben vn- 58.<br />
reht gut. die erben wizzen niht daz ez vnreht gut ist.<br />
vnd si verchauffent ez für rechtes gut. vnd iener chauffet<br />
ez für rechtes gut. im chümt <strong>de</strong>r <strong>de</strong>z iz da ist. wa sol<br />
er sein gut vo<strong>de</strong>rn. daz sol er da da er sein gut vin<strong>de</strong>t.<br />
vnd mit <strong>de</strong>s richters poten. da sol im <strong>de</strong>r richter richten,<br />
als hie vor gesprochen ist. vnd <strong>de</strong>r im daz gut gab. <strong>de</strong>n<br />
xx»' sol er | ansprechen vor <strong>de</strong>m richter. ob er lebt, vnd ist<br />
er tot hat er gut lazzen man sol im seinen scha<strong>de</strong>n abe<br />
tun. vnd man sol enem sein gut an scha<strong>de</strong>n wi<strong>de</strong>rgeben.<br />
hernach so sprechen wir ine von divphait vnd von raube.<br />
wer }tn\)i pljlcgcr mag fein.<br />
55.<br />
/ *g&%i° süllen wir sprechen wer zerecht phleger muge sein 5<br />
[o<strong>de</strong>r niht. <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> vnd <strong>de</strong>r vrawen etwa haizzet<br />
'er phleger etwa sichraer. etwa vogt. etwa vomiunt.<br />
Swsp,
— 63 —<br />
Swsp.<br />
etwa behalten die süllen alle getriwe laeute sein, in <strong>de</strong>r<br />
schrift so sint si gesun<strong>de</strong>rt an ir recht, aver vor laien<br />
recht so haben wir eines als daz an<strong>de</strong>r. Ez enmag nieman<br />
phlegaer noch vogt gesein. er sei fünf vnd zwaintzich<br />
iar alt. vnd ist er niht witzich vnd enhat niht guter<br />
sinne swie alt <strong>de</strong>r ist <strong>de</strong>r mag <strong>de</strong>r aller dhaines gesein.<br />
<strong>de</strong>v hie obnan geschriben sint. vnd sol man in geben<br />
an<strong>de</strong>r phleger. vnd ist in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> [<strong>de</strong>r] <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s<br />
richter ist in einer stat. <strong>de</strong>r stete Herre o<strong>de</strong>r ir vogt <strong>de</strong>r<br />
sol in einen geben <strong>de</strong>r ir genoz sei. vnd einen <strong>de</strong>r irs<br />
vater mage [ge] sein, vnd in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> bei in sei. vnd<br />
vin<strong>de</strong>t man niht irs vater mage. so gebe man in einen<br />
ir müter mage. o<strong>de</strong>r einen getriwen lantman. Lz enmag 60.<br />
XXv * dhein chint daz | viertzehen iar alt ist vnd niht ze seinen<br />
tagen chomen ist. an seinen phleger niht getün daz staet<br />
sei. vnd hat ez halt beraites gut vnd er ban<strong>de</strong>n swaz er<br />
damit tut. daz ist niht staet. chauffet er o<strong>de</strong>r verchauffet<br />
er. vnd ist ez im gut <strong>de</strong>r phleger sol ez staete haben,<br />
vnd ist ez im scha<strong>de</strong> man sol ez wi<strong>de</strong>r tun. vnd verspilt<br />
er icht seines gutes man sol ez <strong>de</strong>m phleger wi<strong>de</strong>rgeben.<br />
vnd chümt er für <strong>de</strong>n richter er sol <strong>de</strong>m richter<br />
püzzen. vnd doch daz gut wi<strong>de</strong>r geben.<br />
ob ein rijint pot D<br />
"• Verspilt ein chint seines vater gut. die weil ez niht auz Gi.<br />
gegeben ist. vnd ez dannoch fünf vnd zwaintzich iaren<br />
[ist] man müz ez <strong>de</strong>m vater wi<strong>de</strong>r geben, chümt er vber<br />
fünf vnd zwaintzich iar da huette sich <strong>de</strong>r vater vor. man<br />
e ngeit im niht wi<strong>de</strong>r, ist daz er also törsche sei als ich<br />
hie vor gesprochen han ob er niht gezevg muge sein. Tut 62.<br />
<strong>de</strong>r phleger <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>u <strong>de</strong>s |erj in ze recht niht tun sol.<br />
daz mag ir müter o<strong>de</strong>r ir vater o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ir mage an in<br />
vo<strong>de</strong>rn. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r lantrichter ob er in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ist."o<strong>de</strong>r<br />
ist ez in einer stat. so mag ez vo<strong>de</strong>rn <strong>de</strong>r stete Herre<br />
o<strong>de</strong>r ir vogt <strong>de</strong>m müz er antwurten. vnd wirt er |'y|berdaz<br />
er in vbel getan hat an ir gute, man sol | in<br />
daz ist daz er nimmer mer vogt noch phleger
— 64 —<br />
mag gesein. Wirt ein phleger gevangen man sol in einen<br />
an<strong>de</strong>rn geben die weile, vnd als er ledik wirt so sol er<br />
wi<strong>de</strong>r an sein stat stan. Wirt ein phleger <strong>de</strong>m chin<strong>de</strong><br />
icht an mit <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> hant daz sol er ze nutze anlegen,<br />
vnd tut er iht <strong>de</strong>s in niht gut ist. also si ze ir tagen<br />
chomen sint. si sprechent in wol dar vmbe an vnd<br />
müz er in dar vmbe antwurten. ind ist daz daz chint<br />
ze vierzehen iaren chümet er nimt wol einen an<strong>de</strong>rn<br />
vogt er hab im wol o<strong>de</strong>r vbel getan, vnd sol er <strong>de</strong>n<br />
nemen nach seiner weisen vrivnt rat. Wil er nach mutwillen<br />
nemen <strong>de</strong>s sol <strong>de</strong>r richter niht gestatten noch sein<br />
weise frivnt. die sullen im <strong>de</strong>n selben lazzen. ob er im<br />
wol hat getan. Ein igleich iungelinch sol Phleger han<br />
vntz hintz fünf, vnd zwaintzig iaren. die wil sol er niht<br />
mit seinem gut tun an seinen phleger vnd ist daz <strong>de</strong>r<br />
phleger stirbet so sol daz chint sein gut vo<strong>de</strong>rn in swes<br />
gewalt er daz vin<strong>de</strong>t. vnd hat daz chint sein gut auf<br />
xxv * gegeben mit seiner hant vnd <strong>de</strong>r phleger mit im. j vnd ist<br />
<strong>de</strong>m chin<strong>de</strong> daz gut niht ze nutze an geleit. daz man<br />
beweisen mag. daz chint sol chlagen hintz <strong>de</strong>s phlegers<br />
erben, vnd hat er in gut gelazzen nach seinem to<strong>de</strong>. <strong>de</strong>s<br />
er in vor in niht auz gegeben hete. da sullen si <strong>de</strong>n<br />
chin<strong>de</strong>n von gelten o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m <strong>de</strong>n die erben anchlagent<br />
gepristet an <strong>de</strong>m gute die erben sulln niht gelten, vnd<br />
dheinen irn gut. Witz ist <strong>de</strong>r recht die vn<strong>de</strong>r viertzehen<br />
iaren sint.<br />
Swsp.<br />
63 -<br />
über ijhlcger.<br />
V sprechen wir von <strong>de</strong>n die vber viertzehen iar sint.<br />
vnd sullen phleger han vntz funf vnd zwaintzig iaren.<br />
swaz die getünt mit ir Phlegerndaz sol staet sein. Ditz<br />
stet hintz <strong>de</strong>r phleger triwen. wan <strong>de</strong>v chint sint dannoch<br />
so witzich nicht daz sich selbe bewarn chünnen. Jn swes<br />
gewalt man daz gut vin<strong>de</strong>t daz <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> ist. daz sullen<br />
si ansprechen, vnd mag <strong>de</strong>r selbe bere<strong>de</strong>n selbe dritte,<br />
daz daz gut <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n ze nutze wart er hat sein gut<br />
ß4>
— 65 —<br />
behabt, vnd mag er beweisen wa daz gut an geleit wart,<br />
ob er beraites gut dar vmbe gab er selbe dritte er ist<br />
auer ledich. disen gezeug sol man bei <strong>de</strong>s phlegers<br />
M|1 '' lebenjtigem leibe laiten. Jst auer er tot man in vberzevgen<br />
mit siben mannen die <strong>de</strong>s genoz sein, ist daz chint<br />
gar frei, man sol ez mit seinen genozzen vberzeugen mit<br />
siben mannen, vber swen man an<strong>de</strong>rs gezivg leiten sol<br />
die mag man vberzeugen mit allen levten die ir recht<br />
nilit verlorn habent an die mit <strong>de</strong>n metzen gelten, die<br />
mugen an <strong>de</strong>m niht gezivg sein. Vnd die aigen sint. Wir<br />
neinen auz die sentpern vreien. vnd mittern vreien. die<br />
enmag nieman vberzivgen daz in an ir leib o<strong>de</strong>r an ir ere<br />
o<strong>de</strong>r an ir aigen gat. wan mit ir genozzen. an<strong>de</strong>rr dinge<br />
vberzeuget man si wol mit be<strong>de</strong>rben laeuten. die ir reht<br />
niht verlorn habent.<br />
Swsp.<br />
|( *8• Vnd wil ein phleger von <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> varn. die süllen in 65.<br />
Tv "i-<br />
einen an<strong>de</strong>rn geben die hie vor genennet sint. vnd so er<br />
wi<strong>de</strong>r cheret so stand er an sein stat. Uz emag ein vater<br />
bei seinem lebentigen leibe wil er seinen ehin<strong>de</strong>n mit recht<br />
einen phleger geben, swer er ist <strong>de</strong>m er getriwet dar zu<br />
<strong>de</strong>m selben enphilhet seinev chint. vnd ir gut swenne er<br />
stirbet. so sol sich <strong>de</strong>r phleger <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> vnd ir gutes<br />
vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n. vnd enmag im daz mit recht nie|men ewern<br />
ez ensei daz er in vbel tu so sol man ez han<strong>de</strong>ln als hie<br />
vor gesprochen ist.<br />
tion ardjnmcnuictt pljlcrjcnt.<br />
5ft» %f\ schiillen wir euch lazzen wizzen weihe die phleger 66.<br />
sint. die man arehwaenich hat. Wnd hat <strong>de</strong>r vater mer<br />
süne dann einen, vnd ist <strong>de</strong>r aine ze seinen tagen chomen.<br />
vnd die an<strong>de</strong>rn niht. vnd stirbet <strong>de</strong>r vater <strong>de</strong>r elter prü<strong>de</strong>r<br />
vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t sich seiner geswister vnd <strong>de</strong>s gutes, vnd<br />
die laeute sehont daz er mit <strong>de</strong>m gute niht tut als ez <strong>de</strong>m<br />
ehin<strong>de</strong>n gut ist. so ist ietzü archwanich. <strong>de</strong>s mag in<br />
riigen <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> müter. o<strong>de</strong>r ir base. o<strong>de</strong>r ir lnüme.<br />
l'ickcr, Spieße! etc.<br />
&
— 66 —<br />
Swsp.<br />
o<strong>de</strong>r ir vater mage. o<strong>de</strong>r ir müter mage. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r herre.<br />
o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r richter die tugent wol ze rechte all die <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong><br />
phleger sint. si müzzen in mit recht antwurten. vnd ist<br />
daz ein phlaeger <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n ir notdurft niht geit an<br />
ezzen. vnd an trinchen, vnd an gewan<strong>de</strong>. er ist auer<br />
archwaenich. vnd daz daz er zu einem wüsten manne wirt.<br />
Ynd sein selbes gut ze vnreht an greifFet. er ist auer<br />
archwaenich. die weil <strong>de</strong>v chint ze viertzehen iarn niht chomen<br />
sint. die weil mugen si niht ir phleger archwaenig sagen,<br />
si mugen auer zu <strong>de</strong>n gan Die ich hie vor genennet hau<br />
vi 3 6ßb<br />
vnd mugen in chunnen daz in ir phleger niht | wol tun.<br />
Er ist auch archwaenig swer <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> gut niht von iar<br />
ze iar niht wi<strong>de</strong>rraittet. <strong>de</strong>m naechsten vrivn<strong>de</strong>n. Er ist<br />
auch archwaenig. <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> vater totveint waz._ do<br />
er lebte, swie nach er <strong>de</strong>r chin<strong>de</strong> mak sei. <strong>de</strong>n sol man<br />
in niht ze phleger geben, <strong>de</strong>r ist auch tirchwaenich <strong>de</strong>r<br />
in <strong>de</strong>m panne o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r aechte ist. Vnd ist daz ein<br />
phlegaer ein vngerichte tut. man sol <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n zem<br />
ersten von seinem gute gelten ob er im niht schuldich<br />
ist. vnd sol <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn sich vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n vnd<br />
sol da von tun <strong>de</strong>m chlager. vnd im selben swaz recht<br />
sei. Swer sein triwe niht behaltet an <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r er C GCi<br />
phliget <strong>de</strong>n sol man baimun<strong>de</strong>n daz ist hie vor gesprochen<br />
swaz daz ist. er sol auch <strong>de</strong>m richter püzzen mit pfenning<br />
als man aller maeist püzzet. daz ist für die zehen<br />
pfunt. <strong>de</strong>v wal stat an <strong>de</strong>m chlager vnd niht an <strong>de</strong>m richter.<br />
59* b (ül/lagt ein maget o<strong>de</strong>r ein witwe vor gerichtes vber ir<br />
rechten vorinunt. daz er ir ir gut neme. o<strong>de</strong>r ir an<strong>de</strong>rs<br />
niht fuege so sol im <strong>de</strong>r richter für gepieten als recht ist.<br />
vnd sol er vber in richten als hie vor gesprochen ist. vnd<br />
xxvi * ist ein | man seinem weibe niht ebenbürtich er ist doch ir<br />
vorinunt. vnd ir vogt. vnd ist si vrei. si müz doch sein<br />
sein genözzinne. als si an sein pette gat. vnd gewinnent<br />
chint <strong>de</strong>v hörent ze <strong>de</strong>r ergern hant. Swenne auer <strong>de</strong>r<br />
man stirbet. so ist si ledich von seinem rechte vnd be-
— 67 —<br />
haltet recht' nach ir gepurt. vnd nirat si man dar nach<br />
<strong>de</strong>r vrei ist als si. so gewinnent si kint. als si selbe ist.<br />
um atgen leut frri wcrircnt.<br />
Swsp.<br />
• akiV ob ein weip eines herren eisen ist. <strong>de</strong>r ninmet einen 68.<br />
ArV<br />
LVI<br />
man. vnd wirt bei <strong>de</strong>m eines chin<strong>de</strong>s swanger. ir<br />
herre ist vrei er laet sei ledich. vnd si wirt vrei. we<strong>de</strong>r<br />
daz chint vrei si o<strong>de</strong>r eigen <strong>de</strong>s vragen wir. ein maister<br />
von lantreht <strong>de</strong>r haizzet Marcellus <strong>de</strong>r half <strong>de</strong>n chiinigen<br />
vil guter lantrecht machen, <strong>de</strong>r sprichet also daz <strong>de</strong>m<br />
chin<strong>de</strong> daz niht scha<strong>de</strong>n, do ez sein müter enphie von<br />
seinem vater. ob si do aigen waz geit got daz ez geporn<br />
wirt so ist ez vrei.<br />
ritt wrip ijcit ftdj }t rignt.<br />
'•• Vnd geit sich ein vrawe ze aigen <strong>de</strong>v vrei ist. vnd traeit 68 b.<br />
. . . LVH<br />
si emitten kint. we<strong>de</strong>r <strong>de</strong>v chint aigen sein o<strong>de</strong>r vrei. <strong>de</strong>s<br />
vragen wir. <strong>de</strong>r maister sprichet also, <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n sol<br />
ir muter vne<strong>de</strong>l niht scha<strong>de</strong>n, e si geborn wer<strong>de</strong>n, wan<br />
"*'""' als si geporn sint in swelhem rechte <strong>de</strong>v muter ze <strong>de</strong>r |<br />
weil ist. in <strong>de</strong>m recht sint auch <strong>de</strong>v chint. Wir haben<br />
von <strong>de</strong>r schrift daz nieman sol aigen sein doch ist ez also<br />
dar chomen von gewalt vnd mit gehvanchsal. daz ez nu<br />
recht ist daz aigen laeute sint. do emnach si dheins<br />
vreiez mensch gegeben ze eigen. Vnd sprechent ez sein<br />
erben, ez sol ze recht niht sein. VVau vreien vnd aigen.<br />
Nieman mag eigen laevte gehaben wan vreien vnd gotes<br />
havser. Alle dienstman die haizzent aigen an <strong>de</strong>r schrift.<br />
da von mugen si niht eigener laevte gehaben. Hört ein<br />
dienstman an ein gotes haus vnd gicht er habe aigen<br />
laeute <strong>de</strong>s ist niht si sint <strong>de</strong>s herren.<br />
»on bretcr Ijanfoc freien leuten.<br />
'*»• fis enist nieman gar vrei. »\an <strong>de</strong>s vater vnd <strong>de</strong>s muter 70,b<br />
vnd <strong>de</strong>r vater vnd <strong>de</strong>r muter, sentper vreien warn, die<br />
von <strong>de</strong>n mittein vreieu sint geporn. die sint mitter vreien.<br />
vnd ist halt <strong>de</strong>v müter sentper vrei vnd <strong>de</strong>s vater muter
— 68 —<br />
.vrei. <strong>de</strong>v chint wer<strong>de</strong>nt mitter vreien. Jngenuus daz spricliet<br />
in taeutze. <strong>de</strong>r höchste vrei. Libertinus. <strong>de</strong>r mitter vrei.<br />
liber. Lantsezzen vreien. <strong>de</strong>r hat igleicher sun<strong>de</strong>r sein<br />
reht als wir hernach wol gesagen.<br />
Wxt man ricicn kwit mxiitftn mag.<br />
Swer eigen laevte hat vnd eins in seinem dienst in siechxxvii<br />
- turn chumet . vnd wil im <strong>de</strong>r herre an | seiner notdurft<br />
niht ze staten chomen. vnd vertreibet in von seiner helfe<br />
vnd von seinem hause offenleich. vnd chümt im niht ze<br />
helfe do er im wol gehelfen mochte, vnd wirt er gesunt.<br />
<strong>de</strong>r mensch ist davon vrei.<br />
Sswp.<br />
'!•<br />
mtx aiflen lanit niljt ntadjm |"d)ut<br />
04» " E'm kint daz niht viertzehen iar alt ist. enmag niht<br />
sein aigen laeute vrei lazzen noch dhain sein vogt noch<br />
dhain sein phleger swer ez aver tut so enhat ez dhain<br />
chraft. Wir haben an <strong>de</strong>r schrift daz dhain <strong>de</strong>gen chint<br />
enmag nieman vreilazzen er ensei zwaintzich iar alt. so<br />
sprichet man etwa nach gewonhait sibentzehen iar alt.<br />
vnd <strong>de</strong>v iunchvrowe sechtzehen iar alt. Vnd nach gewonheit<br />
viertzehen iar alt. also machent die iunchvrowen<br />
auch wol vrei laeut. tun aver si ez vor disen iaren.<br />
weip vnd man so si ze disen iaren chomen sint so mugen<br />
si ir laeute wi<strong>de</strong>r vo<strong>de</strong>rn. vnd si sint ir aigen mit<br />
reht. ditz ist da von gesetzet daz <strong>de</strong>v chinthait niht<br />
witze hat. <strong>de</strong>v chint mugen ez dannoch niht getün an<br />
ir phleger.<br />
kr frinm airjen djneljt crfledjt.<br />
65» Di ß Maister sprechent also, die ditz lantreht gemachet<br />
habent durcli <strong>de</strong>r chunige liebe vnd <strong>de</strong>n levten ze nutze.<br />
xxvii 3 <strong>de</strong>r seinen aigen chnecht sieht ze to<strong>de</strong> an schul<strong>de</strong> | vnd<br />
an gerichte. daz er in mit grozzerm recht got sol gelten,<br />
vnd <strong>de</strong>n richtaern puezzen. vnd bechlagt man in vor<br />
einem richter dar vmbe man nimt in seinen leib pilleicher<br />
dar vmbe <strong>de</strong>nne ob er einen fröm<strong>de</strong>n erslagen hete.
— 69 —<br />
rote fron) Dor geriete fnllen rijlagcn.<br />
Swsp.<br />
* /f ^in weib enmag an ir mannes vrlaub ir gutes niht hin 74.<br />
^ly gegeben noch aigen noch leib gedinge noch zinsgut<br />
noch varntzgüt. daz ist da von daz er ir vogt ist.<br />
"ag<strong>de</strong> vnd vrawen die niht man habent. die Aver<strong>de</strong>nt ir<br />
gut wo! an. an ir vormunt. ob si zu ir tagen chomen<br />
sint. da hörent erben zu die sullen ez versprechen als<br />
recht sei. lllag<strong>de</strong> vnd weip müzzen mit reht vor isleihem 75.<br />
gerichte vnd in isleicher chlage ir .vormunt bei in hau.<br />
o<strong>de</strong>r si sol <strong>de</strong>r richter niht hören, vnd hat si einen e<br />
man <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ist. <strong>de</strong>r sol ez tun. vnd ist er niht<br />
in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> so sol si ir einen nemen vor <strong>de</strong>m richter. <strong>de</strong>r<br />
sol sein ir wirtes mage o<strong>de</strong>r ir selber mak. ditz ist da von<br />
gesetzet daz si vor <strong>de</strong>n mannen <strong>de</strong>z paz habent. SAvaz si<br />
sprechent daz si sprechent daz in scha<strong>de</strong> ist vor gerichtes.<br />
*' ; "*llaz si <strong>de</strong>s niemen vberzeugen mag. ob si <strong>de</strong>s laugent.<br />
j^t^Waz die vrowen ai<strong>de</strong> müzzen swern daz ist recht da<br />
ez in <strong>de</strong>r zu chumet vnd niht ir vormunt. Jr vormunt<br />
sol auch gAver für sei loben, vnd sol si daz laisten. si<br />
sol auch we<strong>de</strong>r reiten noch gan. noch dhain arbait haben.<br />
Wan damit da man ir ze not zu bedarf, oein vormuntschaft<br />
wert niht lenger wan vntz ir man wi<strong>de</strong>r chumt o<strong>de</strong>r<br />
als lange si AVÜ wol vormunt. vnd lat enen varn.<br />
ob ein frowe einen ungeraten man (jat.<br />
"*5» Vnd ist daz ein vroAve einen vormunt hat. <strong>de</strong>r vbcl ge- 76.<br />
raten ist. vnd wil er ir ir gut an Aver<strong>de</strong>n daz ir ir vater<br />
o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ir vreun<strong>de</strong> gegeben habent. si mag ez mit<br />
rechte AVOI versprechen. vnd auch behaben si sol varn<br />
für ir richter vnd sol ze <strong>de</strong>m ersten einen vormunt nemen.<br />
vnd sol ir <strong>de</strong>r helfen chlagen. vnd mag si behaben mit<br />
<strong>de</strong>r clrantschefte daz er vngeraten ist. vnd in <strong>de</strong>r achte<br />
ist. daz ir gutes vor im angest hat. Daz sol si erzeugen<br />
zu ir selber zwene man die sullen sAvern mit ir. daz si<br />
ez wares wizzen so sol <strong>de</strong>r richter seinen poten ir vormun<strong>de</strong><br />
geben A'nd sullen auf daz gut varn vnd sullen sich
— 70 —<br />
<strong>de</strong>s vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n. vnd swer in dar nach dhain lait tut <strong>de</strong>r<br />
xxviii • ist vri<strong>de</strong> praeche. daz sol <strong>de</strong>r j richter tun vnd sol richten<br />
als recht ist. vnd ist daz man ir morgengabe hat gegeben<br />
si sol für <strong>de</strong>n richter varn vnd sol ir morgengabe behaben<br />
als hie vor geschriben ist. vnd sol si <strong>de</strong>r richter<br />
auf ir morgen gäbe schermen.<br />
Wtv vovmanbts mangeln fol.<br />
Swsy.<br />
OJ« Alle die vngeleich geporn sint. o<strong>de</strong>r sich eloz gemachet r\,<br />
habent an ir recht mit vntat. <strong>de</strong>n ensol man dheinen<br />
vormunt geben an die ze. e. gegriffen habent. <strong>de</strong>m n.ag<br />
man wol vormunt geben <strong>de</strong>nnoch gebristen in maenige.-<br />
rechtes daz die habent die eleich geporn sint. als wir<br />
hernach wol gesagen.<br />
iuic tm famer man djcmpfxn fol.<br />
• "• i^b ein lainer man an gesprochen wirt ze kamphe vnd er '?:,<br />
niht Vormun<strong>de</strong>s hat man sol im einen tag geben vnd sol<br />
er dar pringen einen <strong>de</strong>r für in kenphet. swer <strong>de</strong>r ist<br />
<strong>de</strong>r ez für in tut. <strong>de</strong>n sol man vür in nemen. ern habe<br />
danne sein recht verworcht. als hie vor gesprochen ist.<br />
Hat ein man lame an ban<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r an vüzzen o<strong>de</strong>r an<br />
painen die er beweisen mag. vnd ist daz sogtan lame<br />
<strong>de</strong>v in irret ob er kenphen sol. er wirt mit recht wol<br />
vberch daz er niht chemphet. vnd ist auch poser äugen<br />
WXIHÜ 2 er ist auer clienphes ledich. Mag er auer einen | gewinnen<br />
vnd wil er <strong>de</strong>s mit willen niht tun. <strong>de</strong>r richter<br />
sol von <strong>de</strong>s lamen mannes gut einen chenpfen gewinnen,<br />
so er aller naehst mag. vnd mag er in niht naehern gewinnen<br />
er sol im halbes sein gut geben, vnd niht dar vber.<br />
non ircr lucre.<br />
*51» V'nd chumt ein man an <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn nachtes o<strong>de</strong>r tages 79<br />
vnd <strong>de</strong>r ein lauffet <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an. da en ist nieman bei ^"<br />
vnd sieht auch niernen. <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r weichet hin<strong>de</strong>r sich,<br />
vnd wolt gern von im chomen er siecht auf in diser <strong>de</strong>r<br />
wert sich, wan ers in niht erlaet. ersiecht enen ze tot<br />
in rechter notwer. nu vragen wir wie er die notwer be-
— 71 —<br />
Swsp.<br />
re<strong>de</strong>n sülle. Wir sprechen also er sol so er aller pal<strong>de</strong>st<br />
mach zu <strong>de</strong>m richter chomen. vnd sol sich in <strong>de</strong>s richters<br />
gewalt mit seinem leibe ergeben, vnd sol im sein swert<br />
auf reht geben, vnd <strong>de</strong>r richter sol in enphahen auf recht<br />
re<strong>de</strong>, vnd chlagt iemen auf in <strong>de</strong>r richter sol für in antwurten<br />
vnd man sol <strong>de</strong>n toten für tragen, vnd man sol<br />
auf in chlagen vnd fürsprechen vnd sol auch er antwurten<br />
mit versprechen, <strong>de</strong>r enen da erslagen hat <strong>de</strong>m sol man<br />
ertailen. daz er <strong>de</strong>s swer daz er im entwiche drei tritte<br />
hin<strong>de</strong>r sich o<strong>de</strong>r mer vnd daz er sich do alrest wert, vnd<br />
swaz er getan habe daz habe er getan in rechter notwer<br />
J'i:oiu i seines leibes. J Hat aver <strong>de</strong>r tot man einen magen von 79.II.C.<br />
seinem vater vnd wil <strong>de</strong>r mit im kenphen <strong>de</strong>s enmag er<br />
••• im niht erwern er ensei danne sein genoz niht. vnd hat<br />
<strong>de</strong>r tot man niemen <strong>de</strong>r mit im chempfen welle, <strong>de</strong>r richter<br />
sol <strong>de</strong>n man behalten sechs wochen vnd einen tag. vnd<br />
cliümt vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>v weil niemen <strong>de</strong>r in an spreche er sol<br />
ledig sein vor <strong>de</strong>n die in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> sint. die auzzer Fehlt.<br />
lan<strong>de</strong>s sint. <strong>de</strong>n müz er antwurten vber zehen iar. da<br />
sol er <strong>de</strong>m richter pürgen vmbe setzen vntz auf daz selbe<br />
zil. stirbet <strong>de</strong>r richter o<strong>de</strong>r chumt sünst ein an<strong>de</strong>r richter<br />
an seine stat. <strong>de</strong>m ist er <strong>de</strong>r burgescheft aller schuldich<br />
vntz auf daz zil vnd als <strong>de</strong>v zehen iar für choment so ist<br />
er ledik vor allen laevten. Ein isleich man waeigert wol<br />
daz er niht chempliet mit seinem vn<strong>de</strong>nn genozze. Ein isleich<br />
man müz chemphen mit seinem genozze. o<strong>de</strong>r mit<br />
**» c seinem vbergenozze. fiz ist manik man rechtlos vnd mag CCCXLVI.<br />
doch eleich weip nemen vnd echint bei ir gewinnen. Si<br />
müzzen aver ir vater reht haben, si sein <strong>de</strong>nne eines herren<br />
eigen o<strong>de</strong>r eines gotes hauses. Dev chint <strong>de</strong>v niht eleich<br />
geporn sint. <strong>de</strong>v erbent niht ir vater noch ir müter gutes<br />
*• noch dheins ir erben gutes. Ein vreic vrawe mag ce- 79.II.D.<br />
CCCXLVII.<br />
winnen fünf han<strong>de</strong> chint. eines daz ir genoz ist. also.<br />
Xvili ' ob ir man | ir genoz ist. Si mag gewinnen einen mittern<br />
vreien. also ob irwirtein mitter vrei ist. Si mag gewinnen einen<br />
lantvreien o<strong>de</strong>r einen lantsaezzen vreien. ob si einen
— 72 —<br />
Swsp.<br />
lantsaezzen zu ir laet. Si mag gewinnen einen aigen man<br />
ob si einen aigen man zu ir laet. hie sei davon genüch geredt.<br />
Swelch sentper vreier man einen seinen genoz ansprichet ^ 7 9 ; 11 ';<br />
ze ehamphe. <strong>de</strong>r bedarf gewizzen seiner vier anen vnd<br />
müz sev auch nennen ob ener wil <strong>de</strong>n er da an gesprochen<br />
hat. o<strong>de</strong>r nennet er im irnilit ergewaeigert in wol chanplies.<br />
Swer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an sprichet kaenphleiche. vnd engat er<br />
im mit rechte er müz <strong>de</strong>m puezzen <strong>de</strong>n er da angesprochen<br />
hat. vnd auch <strong>de</strong>m richter. ditz sprich ich niht vber <strong>de</strong>n<br />
totslak. wan da höret niht wan leib wi<strong>de</strong>r leib, an eleich „ 2^'',<br />
dinch mag nieinan sein eigen hin gegeben daz ez craft<br />
müge haben. Ez antwurt auch dhein man vmbe sein aigen<br />
ob man in bechlagt vor gerichte. e. in vogtes dinge ob<br />
er ez in <strong>de</strong>r gwer hat. etwa haizzet ez pavtaidinch.<br />
ueit einer sein aigen wi<strong>de</strong>r seiner erben willen, vnd an<br />
vogtes dinge si sehüllen für <strong>de</strong>n richter varn. vnd schallen<br />
ez versprechen, vnd <strong>de</strong>r richter sol ez antwurten <strong>de</strong>n<br />
erben, etwa ertailt man ez sull <strong>de</strong>r richter | in seiner<br />
gewalt han. Ditz stat an <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s gewonhait vnd <strong>de</strong>r<br />
stete,<br />
alle die weile vnd sich <strong>de</strong>r man verwalten mag.<br />
Feltlldaz<br />
er sich begürten mak mit einem swerte. vnd mit<br />
einem schilte auf einen örs chomen mag. von einem staine<br />
o<strong>de</strong>r von einem stokke einer davm eilen hoch sun<strong>de</strong>r<br />
mannes helfe, doch sol man daz ors haben vnd <strong>de</strong>n<br />
stegraif die weil er daz getün mag. vnd gereiten mag.<br />
alles weges ein meile. so mag er tun mit seinem vaern<strong>de</strong>n<br />
gute swaz er wil. vnd als er <strong>de</strong>s nicht getün daz enen<br />
vrume <strong>de</strong>m er geit o<strong>de</strong>r im lat o<strong>de</strong>r im leihet iemen scha<strong>de</strong><br />
die seines gutes warten<strong>de</strong> sint.<br />
wie man jmo^e üertoent gen ben ttidjter.<br />
K<br />
Fc , h !!<br />
»wer niht envolget als man schreit vor gerichtes. o<strong>de</strong>r 80.<br />
sein recht nach recht niht volle füret, so er <strong>de</strong>r chlage<br />
beginnet o<strong>de</strong>r einen man ze kamphe vahet vnd im <strong>de</strong>r mit<br />
recht engat. o<strong>de</strong>r ze auf gelaeten taeidingen ze rechter<br />
zeit niht en chümet o<strong>de</strong>r gar versavmt sich, o<strong>de</strong>r ob er<br />
vor gerichtes icht sprichet o<strong>de</strong>r tut daz wi<strong>de</strong>r recht ist.
— 73 —<br />
vnd niht giltet gewinnen schul<strong>de</strong> <strong>de</strong>v vor gerichtes gewogen<br />
ist. Vmbe dise iglcich sache pittet er <strong>de</strong>n richter disev<br />
büzze stat nach <strong>de</strong>r laevte guter gewonhait vmbe | alle<br />
schul<strong>de</strong> da <strong>de</strong>r man sein büzze mit gewinnet, da hat <strong>de</strong>r<br />
richter sein gewette an. Doch wettet man <strong>de</strong>m richter<br />
dikke vmbe vnzucht die man tut vor gerichte da chlager<br />
noch auf <strong>de</strong>n chlagev gat. dhein püzze an gewinnent.<br />
t>cr guot anjpridjd.<br />
Swsp,<br />
jCj/prichet ein man gut an vnd wirt er dar abe geweiset 81-<br />
f^wmit rechte er beleibet an büzze. vnd an gewette. die<br />
weil er sich <strong>de</strong>s gutes niht vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t. vnd vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>t<br />
er sich <strong>de</strong>s gutes an gerichte. vnd ist ein vri<strong>de</strong> ze <strong>de</strong>n<br />
Zeiten gesworn so ist er vri<strong>de</strong>braeche. vnd ez gat im an<br />
die hant. Jst aver niht vri<strong>de</strong>s gesworn so puezze mit<br />
phenninge nach guter gewonhait. ower gewette o<strong>de</strong>rpuzze LXVI.<br />
niht engeit zerechten tagen, <strong>de</strong>r vrone pote sol in phen<strong>de</strong>n<br />
vnd sol ez zehant versetzen o<strong>de</strong>r verchauffen ob er<br />
ein gast ist. <strong>de</strong>m die pfenning da süllen. ist er niht ein<br />
gast man [sol] daz phant behalten, siben tagen, <strong>de</strong>r ez<br />
danne niht löset, so sol man ez versetzen o<strong>de</strong>r verchauffen<br />
man sol dhain phant an <strong>de</strong>n Ju<strong>de</strong>n setzen, wan mit enes<br />
willen <strong>de</strong>s [ez] ist. ez sei als verre. daz er in ez an<br />
gedinge habe, so ist ez recht.<br />
itfer breier yuotft fdjitlbidj wirt<br />
EU mag ein man vmbe ein vraevel dreier bän<strong>de</strong> buezze 82.<br />
sc] iu i ( j; c } 1 wer<strong>de</strong>nt. tut ein vraiuele in | <strong>de</strong>m mün[r/
— 74 —<br />
8^-<br />
vnd <strong>de</strong>n lierren <strong>de</strong>s lehen si sint. vnd <strong>de</strong>r selbe herre<br />
sol si schirmen vnd sol chlagen. ob in iemen ze vnrecht<br />
icht tut. Des herre <strong>de</strong>s lehen si sint. <strong>de</strong>r sol si niezzen<br />
in <strong>de</strong>r weise, also si im gelihen sint. vnd nevzzet er<br />
icht an<strong>de</strong>rs daz sol <strong>de</strong>r herre chlagen. da er zerecht sol.<br />
<strong>de</strong>n höchsten nutz <strong>de</strong>n er an in sol haben, sol er nennen<br />
ein vogt recht, als vil als im <strong>de</strong>r von auf sei gesetzet.<br />
b swaz er dar vber nutzet, daz ist vnreht. Swer zins von<br />
gute sol geben, niht von vaern<strong>de</strong>m gute, <strong>de</strong>r sol in geben<br />
auf <strong>de</strong>n tag als im geschai<strong>de</strong>n wirt so man im daz gut<br />
leihet, vnd geit er im <strong>de</strong>n zins <strong>de</strong>s tages niht er sol in<br />
geben zwiualtig <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn tages. vnd alle tage als vil.<br />
die weil er <strong>de</strong>n zins inne hat. vnd als <strong>de</strong>s zinses als vil<br />
wirt. als daz gut wer<strong>de</strong> ist. so sol <strong>de</strong>r herre sich <strong>de</strong>s<br />
gutes vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n mit <strong>de</strong>s richters | poten. nu sült ir<br />
hören wie er <strong>de</strong>n zins va<strong>de</strong>rn sol. er sol in o<strong>de</strong>r sein<br />
pote ze seinem hauz aischen vnd sol die nachtpauren<br />
darzü neinen. ob si da sint. sint si da niht so neme<br />
an<strong>de</strong>r pi<strong>de</strong>rbe laevte ob man im laugen, daz er zeugen<br />
muge daz er in gewert habe, als recht sei. daz sol er<br />
selb dritte tun vnd ist sein haus ze verre. er sol in aischen<br />
auf <strong>de</strong>m gute da man im <strong>de</strong>n zins von geben sol. swe<strong>de</strong>rthalbe<br />
man in aischet mit gezeuge so hat er recht,<br />
'lag auer <strong>de</strong>r. <strong>de</strong>r daz gut in gwer hat erzeugen selbe<br />
dritte, daz er seinen zins gegeben hat. an <strong>de</strong>m tage <strong>de</strong>r<br />
im beschai<strong>de</strong>n wart, so hat er enen gezeuch verleit. vnd<br />
hat sein gut behabt. Daz ist davon daz er in <strong>de</strong>r gwer ist.<br />
Swsp.<br />
fjfcitircn an t»ca ttidjtcr orlaup.<br />
fß" m isleicl1 iuan ma 8 wo1 P henclen auf «einem gute<br />
Vu^a man ml S e^fc von S e * t# an ^es 1- i cnt ers Urlaub.<br />
Wer man im aver daz phant vnd ist gut vnd man<br />
sein er nimt vber haupt ein phant mit reht. vnd ist daz <strong>de</strong>r<br />
man sein niht ist. so sol er <strong>de</strong>m richter chlagen. <strong>de</strong>r sol<br />
im phant antwurten. vnd sol er <strong>de</strong>m richter puezzen. vnd<br />
seinem herren auch, dar vmbe daz er im pfant versait.<br />
8^
xxxl<br />
— 75 —<br />
Swsp.<br />
Dev vraeuel ist ein pfunt o<strong>de</strong>r fünf Schilling nach <strong>de</strong>s<br />
lan<strong>de</strong>s gewonhait.<br />
rote man BirijUr crniclnt fol.<br />
Obgleich wertleich gericht heuet sich von chür. daz-ist ^<br />
o gesprochen daz dhein herre sol <strong>de</strong>n laeuten dlieinen<br />
richter geben wan <strong>de</strong>n si wclent. an <strong>de</strong>m sulln niht<br />
<strong>de</strong>v dinch sein, er sol niht in <strong>de</strong>r aechte sein noch in<br />
<strong>de</strong>m panne. er sol auch niht Ju<strong>de</strong> sein, noch chetzer<br />
noch hai<strong>de</strong>n. er sol ein echint sein, er sol auch niht<br />
lame sein an ban<strong>de</strong>n noch an fuezzen. er sol aucli niht<br />
blint sein, er sol auch Ave<strong>de</strong>r stumme noch tore sein,<br />
er sol auch eines vnd zwaintzich iar alt sein, er sol<br />
vber achtzich'iar niht sein. er sol auch niht mainot<br />
sein, swelhes <strong>de</strong>r ding aines an <strong>de</strong>m richter ist <strong>de</strong>r mag<br />
mit reht niht Richter gesein. ein isleich richter sol vier<br />
tugunt an im haben. Wie haizzent fürsten vber alle tugent.<br />
Maz ist <strong>de</strong>v rechtichait vnd <strong>de</strong>v weizhait vnd staete. vnd<br />
<strong>de</strong>v mazze. er sol reht sein also daz er durch liebe noch<br />
durch gutes liebe noch durch veintschaft niht entü wan<br />
daz recht sei. er sol staete sein also daz er sein hertze<br />
also staetes behalte, daz er nimmer gerate daz wi<strong>de</strong>r<br />
recht sei. vnd ist daz daz hertze einen pösen müt gewinnet,<br />
so sol <strong>de</strong>r leib also staete sein, daz er <strong>de</strong>m<br />
pösem mute wi<strong>de</strong>rste. wan <strong>de</strong>v tugent für alle tugent<br />
get. swer pösem | wi<strong>de</strong>r ist. ein richter sol also staet<br />
sein, daz er seinen leib vnd sein gut sol wagen daz er<br />
daz rechte scherm. er sol also witzig sein, daz er daz<br />
vbel von <strong>de</strong>m guten, vnd daz gute von <strong>de</strong>m \beln chünne<br />
geschai<strong>de</strong>n. vnd chan er daz so ist er ein weiser richter<br />
die pesten tugent sol er haben, daz ist daz er got fürchten<br />
sol. vnd daz er [niht] daz rechte minnen sol. vnd<br />
ellev vnrechtev dinch hazzen sol. so ist er ejn weiser<br />
richter tut er <strong>de</strong>v dinch. Ditz ist <strong>de</strong>v mazze er sol durch<br />
daz recht, noch durch daz vnreht nimmer so vnma >zleichen<br />
zornich wer<strong>de</strong>n, daz er wi<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m rechten immer<br />
icht getü. Er sol nimmer so zornig wer<strong>de</strong>n swie gewalticli<br />
er sei. daz er vnchaevsche wort immer gespreche, noch
— 76 —<br />
niemen schelte, er sol we<strong>de</strong>r ze gaehe noch ze traege<br />
an <strong>de</strong>m gericht sein. Er sol auch maezzig sein an ezzen<br />
vnd an trinchen vnd an allen dingen die vier tugent sint.<br />
also tugenthaft. daz aine.y an die. an<strong>de</strong>rn dhein vrum ist.<br />
swer eine zerprichet. <strong>de</strong>r hat si all^zerprochen disev<br />
vier tugent die ziment allen herren wol.. • vnd allen <strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>n got gericht vnd an<strong>de</strong>rn gewalt hat gegeben auf ertreiche.<br />
vnd seit <strong>de</strong>s gewiz. swelöh^-herre o<strong>de</strong>r richter, die<br />
vier tugent niht enhat <strong>de</strong>n hazzet got.. vnd missevelt<br />
xxx ' auch weisen | laeuten. Swelch richter vnreht vrtail geit.<br />
o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rn leuten gestattet, daz si vnreht vrtail sprechent.<br />
tut er daz durch liebe o<strong>de</strong>r durch haz o<strong>de</strong>r durch<br />
gutes willen. Wer verleuset gotes hul<strong>de</strong>. vor wertleichen<br />
gerichte sprechent die richter niht vrtail. daz ist dar<br />
vmbe gesetzet daz si niht alle weise sint. vnd daz daz<br />
waenleicher i; t. daz vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n laeuten die vor im sitzent<br />
weiser laeute sint <strong>de</strong>nne er aine. Einem richter ist niht<br />
gut gesetzet ze nemen wan sein reht püzze. iWer richter<br />
an<strong>de</strong>rs setzet, wan als hie vor gesprochen ist <strong>de</strong>r tut<br />
wi<strong>de</strong>r got vnd wi<strong>de</strong>r die laeute. «welch richter gut nimet<br />
von einem <strong>de</strong>r niht reht hat. vnd wi<strong>de</strong>r einen nimet <strong>de</strong>r<br />
roht hat. <strong>de</strong>r tut reht als Judas <strong>de</strong>r .verchauffet daz rehte<br />
plüt vnd nam dar vmbe vnreht gut. also hat <strong>de</strong>r richter<br />
getan er hat seinen prü<strong>de</strong>r verchauffet vmb ein Weniges<br />
gute daz sol er wizzen daz er gotes hul<strong>de</strong> verlorn hat. vnd<br />
ist daz got ermanet daz er ez wi<strong>de</strong>r tun wil. so sol er daz<br />
gut daz im euer gab vnreht <strong>de</strong>m niht wi<strong>de</strong>r geben <strong>de</strong>r ez im<br />
da gab. wan ers im gab daz er im vnrehtes hülfe vnd daz<br />
recht vertilget got. Davon gab er suntleich vnd schaentleich<br />
sein gut. do nam ez <strong>de</strong>r richter als vbel. da von | sol<br />
er ez im niht wi<strong>de</strong>rgeben. ez sol <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>m wi<strong>de</strong>rgeben.<br />
<strong>de</strong>m da vnreht geschach. <strong>de</strong>r richter ist im auch<br />
schuldich. allen seinen scha<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r im also geschach<br />
ze gelten da von sullen sich die richter hüten, daz si<br />
niemen dhain vnrecht tun noch gestatten ze tun. Ein isleich<br />
man <strong>de</strong>r richter ist wil er sich gegen got rechtuerti<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>r sol sich be<strong>de</strong>nchen wa er gut ze vnreht genomen<br />
Swsp.<br />
86b '<br />
8Cc
— 77 —<br />
habe, vnd swem er sein gut ze vnreht genomen hat o<strong>de</strong>r<br />
verlorn, wir haben von <strong>de</strong>m richter genüch gesprochen.<br />
Don uorfpndjctt.<br />
tt^Waz wir von <strong>de</strong>n richtaern haben gesprochen weihe LXXII.<br />
•^^richter mugen gesein o<strong>de</strong>r niht. daz selbe sprechen<br />
wir auch von <strong>de</strong>n fürsprechen daz selbe sol an in sein. 87 a.<br />
daz da ist an <strong>de</strong>n richtern. wan daz. daz si wol gut<br />
nement vmbe ir.wort vnd an<strong>de</strong>rs niht Wan ob si arbait<br />
habent ob si vber velt schüllen varn durch icmen. o<strong>de</strong>r<br />
ob si chost habent die sol er in geben durch <strong>de</strong>n si da<br />
varnt. er sol niemens wort sprechen wan <strong>de</strong>r recht habe,<br />
vnd seit im sein gewizzen daz er vnreht hat er sol seines<br />
Wortes niht sprechen so hat vnser landreht. gepeut ez im<br />
' <strong>de</strong>r richter. er raftz sein wort | sprechen daz sage wir niht<br />
daz ez recht sei. ez ist ein gewonhait. swer <strong>de</strong>s wort<br />
sprichet <strong>de</strong>r vnreht hat <strong>de</strong>r mag sich chavm bewarn, daz<br />
er reht var gegen got. Hilfet er <strong>de</strong>m mit seiner clmn.ste<br />
<strong>de</strong>r da vnreht hat. daz ist wi<strong>de</strong>r got. er sol sich also<br />
bewarn er sol <strong>de</strong>n richter piten daz er im erlaube sein<br />
wort zesprechen. tut <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>s niht. so sol er niht<br />
an<strong>de</strong>rs sprechen, wan als euer seit o<strong>de</strong>r von «an<strong>de</strong>rn levten<br />
höret, er sol sprechen eins armen menschen wort, durch<br />
got. vnd tut er <strong>de</strong>s niht gern daz ist wi<strong>de</strong>r got. vnd <strong>de</strong>r<br />
richter mag ez im gepieten mit reht. daz er armer laeut<br />
wort spreche. Versäumt auch ein vorspreche, einen <strong>de</strong>r<br />
reht hat mit wizzen vnd mit willen tler ist gegen got<br />
schuldich vnd ist enem schuldich als vil als er im verlorn<br />
hat. vnd ist daz er eines wort sprichet. vnd von enem<br />
gut nimet vnd disen versäumet <strong>de</strong>s wort er sprichet. durch<br />
<strong>de</strong>r niiet willen <strong>de</strong>r hat niht minner gesun<strong>de</strong>t auch als Judas<br />
<strong>de</strong>r got verchauft. Er hat seinen prü<strong>de</strong>r verchauft wan<br />
wir sein alle in got prü<strong>de</strong>r. Er hat doch sein zung ver-<br />
1<br />
chauft | vnd sprichet in euer dar vmbe an <strong>de</strong>s wort er also<br />
vngetrivleich gesprochen hat vor <strong>de</strong>m richter. Vnd mag<br />
er in sein vberzivgen selbe dritte, er sol im seinen scha<strong>de</strong>n<br />
zwiualtik gelten also ob er daz gut enpfangen hat. vnd ist
— 78 —<br />
daz ein man zu <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn gat. Vnd pittet in daz er<br />
sein wort spreche vor gerichtes. vnd seit im alle sein<br />
haimleiche vber die sache. vnd si chöment für <strong>de</strong>n richter<br />
gein <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v selbe sache ze han<strong>de</strong>ln ist. Der nimt <strong>de</strong>n<br />
selben vorsprechen <strong>de</strong>n ener gepeten hete vnd <strong>de</strong>m er<br />
haimleich sein re<strong>de</strong> geseit hete. we<strong>de</strong>r mag er ez zereht<br />
vbrich wer<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r niht. Wir sprechen also, gat euer dar<br />
vnd seit <strong>de</strong>m richter daz im <strong>de</strong>r man gegen <strong>de</strong>m <strong>de</strong>v sache<br />
ze han<strong>de</strong>ln ist. sein heimleiche geseit habe vnd wil <strong>de</strong>r<br />
richter <strong>de</strong>s niht gelaubcn. so sol ener dar gan <strong>de</strong>r im sein<br />
haimleich geseit hat. vnd sol swern auf die heiligen daz<br />
es also sei. so sol in <strong>de</strong>r richter mit reht erlazzen. daz<br />
er enes wort niht spreche, vnd sol im gepieten daz er enez<br />
wort spreche, <strong>de</strong>r im sein haimleich geseit hat. Ditz recht<br />
i s t reht vor gaistleichem gerichte. vnd vor wertleichem. |<br />
Swsp.<br />
Don bcn llatgcbnt.<br />
44 " süllen wir sprechen von <strong>de</strong>n ratgeben vnd ist ein man 88<br />
also weise daz er guten rat <strong>de</strong>n laeuten chan geben,<br />
vnd gat ein man zu im vnd pittet iu daz er im rate vmbe<br />
sein sache. er ist im niht sclmldich rat zegeben vmbe sünst<br />
er mag sein gut dar vmb nemen mit recht also daz er im<br />
auf daz rehte rate, vnd ist im <strong>de</strong>r rat nütz so ist er im<br />
seines gehaizzes sclmldich. vnd wirt im sein rat niht nutze,<br />
so sol er im niht geben vnd tut er enem rat <strong>de</strong>r da wi<strong>de</strong>r<br />
in ist. an <strong>de</strong>r sache <strong>de</strong>r hat als vil schul<strong>de</strong>, als <strong>de</strong>r vbel<br />
vorspreche von dorn wir hie [vor] gesprochen haben, er<br />
sol auch armen laeuten vmbe sünst rat geben <strong>de</strong>s ist er<br />
in vor got schuldich. von ratgeben haben wir hie vor vnd<br />
hernahe.<br />
SO* IjJ»1' tz * st von £ ezeu 8 en l ne vor * st geseit wer gezeug mag<br />
M-'gesein vnd niht gezeug mag gesein. vber swelich sache<br />
<strong>de</strong>r man gezeug ist. da sol er niht gutes vmbe nemen.<br />
vnd cliümt er für <strong>de</strong>n Richter vnd sol cnen seines rechten<br />
helfen. Vber <strong>de</strong>n er da swern sol er mag in verwerfen<br />
damit daz im gut gehaizzen sei. vnd laugent er <strong>de</strong>s daz
— 79 —<br />
Swsp.<br />
im we<strong>de</strong>r gehaizzen sei noch gegeben, <strong>de</strong>s sol er sich<br />
•T.r.xj 4 entsagen mit seinen zwain vingern. o<strong>de</strong>r er sol | in sein<br />
vberzeugen selbe dritte, die ez wares wizzen. daz er in<br />
gut gehiez. vnd er daz gelobte ze nemen o<strong>de</strong>r daz er<br />
ez enphangen habe als er vberzevget wirt so sol er <strong>de</strong>m<br />
richter puezzen mit einer vraeuel <strong>de</strong>v ist etwa ein pfunt.<br />
etwa fünf Schilling, vnd sol ein iar sein daz er dhaines<br />
mannes gezeug mag gesein noch weibes. Ez ist ein grozzev<br />
vntat swer gut dar vmbe nimet daz er einen mann seines<br />
rechten helfe, o<strong>de</strong>r vnrechtes. Nu ob ein man sein recht QQ t<br />
niht an<strong>de</strong>rs behaben mag. er gebe <strong>de</strong>m richter gut vnd ^<br />
an<strong>de</strong>rn die darzü gehörent. Wir raten daz e. er sein gut<br />
Verliese daz er seines gutes ein tail gebe, ez ist pezzer<br />
ein wenich gegeben danne vil. er geit ez vngern vnd möcht<br />
er recht sonst han gewunnen. er hete niht gegeben, davon<br />
hat er dhain sün<strong>de</strong>. die habent totleich sün<strong>de</strong> die sogetan<br />
SO» b gut nement. Wir wellen ein bispel sagen daz war ist vnd jj<br />
auf dise re<strong>de</strong> alle gehöret.<br />
TT>T '«'<br />
Vl 10<br />
'<br />
jjjll einer stat waz ein man.<br />
Des sün<strong>de</strong> mag ich noch enchan.<br />
noch sol niht chün<strong>de</strong>n.<br />
Er hete an allen sün<strong>de</strong>n.<br />
So reht völlichleichen tail.<br />
daz die laeute dauht ein hail.<br />
daz in <strong>de</strong>v er<strong>de</strong> niht verslant. j<br />
Zwai dinch machten in bechant.<br />
So sündich noch so reiche.<br />
Waz dhein sein geleiche.<br />
<strong>de</strong>r waz da richter.<br />
Sein leben waz weiten niaor.<br />
<strong>de</strong>r begun<strong>de</strong> eines marchtages iehen.<br />
Er wolt reiten vnd sehen.<br />
Seinen schonen Weingarten.<br />
<strong>de</strong>s begun<strong>de</strong> <strong>de</strong>r tieuel warten.<br />
<strong>de</strong>s selben morgens vrü.
— 80 —<br />
Chom er im an <strong>de</strong>m-wege zu.<br />
Uo er von <strong>de</strong>m Weingarten reit.<br />
•• 20 |) er tieuel trüg vil rechte cleit.<br />
Die warn wol gesniten.<br />
Mo chom <strong>de</strong>r rieht er geriten.<br />
Wan er in für einen man ersah.<br />
Er grast in vnd sprach.<br />
Von wannen er vuer o<strong>de</strong>r wer.<br />
Uaz ist ein dinch <strong>de</strong>s ich ger.<br />
(laz ir mir vil rechte saget.<br />
Cz ist pezzer verdaget.<br />
. Sprach <strong>de</strong>r tieuel zehant.<br />
•• 20 Cz müz mir wer<strong>de</strong>n bechant.<br />
Sprach <strong>de</strong>r richter mit zorne.<br />
O<strong>de</strong>r ir seit <strong>de</strong>r verlorne.<br />
Ich hau hie gewaltes wol so vil.<br />
Swaz ich ew tun wil.<br />
daz mag mir nieman erwern.<br />
Er begunt zornichleichen swern.<br />
Saget er im uiht daz maere.<br />
Von wannen o<strong>de</strong>r wer er waere.<br />
Er naeme im leib vnd güi<br />
v. 10 E ir mir so grossen scha<strong>de</strong>n tut.<br />
Ich sag ew vil rechte wer ich pin.<br />
\u merchet reht meinen Sin.<br />
Meinen namen vnd mein geslechte. j<br />
(laz sage ich ew vil rechte.<br />
Sprach <strong>de</strong>r vervlüchte zehant.<br />
ich pin <strong>de</strong>r tieuel genant.<br />
In vraget <strong>de</strong>r Richter.<br />
Waz sein geweift waere.<br />
(laz wil ich dich wizzen lau.<br />
. so Ich wil in die stat gan.<br />
Ez ist hevt die zeit.<br />
Swaz man mir ernstleich geit.<br />
Swsp.
Vi 7o<br />
— 81 —<br />
daz ich daz alles nemen sol.<br />
fler richter sprach nu tu so wol.<br />
Vnd günne mir daz ich daz sehe.<br />
Swaz dir ze nemen geschehe.<br />
die weil vnd <strong>de</strong>r marche wer.<br />
<strong>de</strong>s tun ich niht sprach er.<br />
Er sprach so gepevt ich dir.<br />
daz da niht chömest von mir.<br />
Vnd mich heute hie sehen last,<br />
«llles daz du hie begast.<br />
daz gepeut ich dir bei got.<br />
Vnd bei <strong>de</strong>m selben gepot.<br />
damit ir wertet gevalt.<br />
Ynd gepeut dir ez bei gotes gewalt.<br />
Vnd bei gotes zorn da bei.<br />
Vnd swie vil <strong>de</strong>r gepot sei.<br />
Dev immer müzzen fürsich gen.<br />
Den du niht macht wi<strong>de</strong>rsten.<br />
We<strong>de</strong>r du noch die genozzen <strong>de</strong>in.<br />
Dabei müzze dir gepoten sein.<br />
Jch gepeute dir bei gotes gerihte<br />
daz du bei meiner an gesichte.<br />
Nemst swaz man dir gebe.<br />
«Iwe daz ich nu lebe.<br />
Sprach <strong>de</strong>r tieuel zehant.<br />
du hast mich an ein so starches pant.<br />
Gevangen vnd gepun<strong>de</strong>n.|<br />
Daz ich ze manigen stun<strong>de</strong>n.<br />
Grozzer not nie mer gewan.<br />
Daz ich daran niht ge<strong>de</strong>nchen chan.<br />
So waiz ich nin<strong>de</strong>rt <strong>de</strong>n list.<br />
da für ez dir not o<strong>de</strong>r gut ist.<br />
Seit ez dir ane vrume sei.<br />
. Swsp.<br />
Fickcr, Spiopel etc.<br />
g
— 82 —<br />
So la mich dirre dinge vrei.<br />
(ler richter sprach <strong>de</strong>s tun ich niht<br />
Swaz mir dar vmbe geschieht.<br />
(laz muez mir alles geschehen.<br />
v. 90 Jch will <strong>de</strong>in nemen heute sehen.<br />
"er tieuel sprach ez müz ergan.<br />
Du wilt mich sein niht erlan.<br />
Daz ist mir swaer vnd leit.<br />
Bechantz tu die Weisheit<br />
(lu liezzest <strong>de</strong>in twingen mich sein.<br />
Dein genozze vnd die mein.<br />
Die tragent an ein an<strong>de</strong>r haz.<br />
lud wer<strong>de</strong>nt daran nimmer laz.<br />
Des soltest du mich lazzen varn.<br />
v. wo Holtest du <strong>de</strong>in recht bewarn.<br />
Do sprach <strong>de</strong>r richter ez ist dir nie swaer.<br />
VI an daz ich mit dir gen wil.<br />
ISein sei wenich o<strong>de</strong>r vil.<br />
Swaz dir hevt wirt gegeben.<br />
Solt ez mir gen an daz leben.<br />
daz wil ich dich sehen nemen.<br />
Ynd solt ez mir missezemen.<br />
Jch erlazze dich sein benamen niht.<br />
Vnd sprachest du da wi<strong>de</strong>r icht.<br />
v - m<br />
xxxii x<br />
daz ist als gut verborgen.<br />
Au bewarn <strong>de</strong>inen zornen.<br />
So sprach <strong>de</strong>r pöse geist.<br />
da lutzel vmbe waist.<br />
<strong>de</strong>s gewinnest du hevt ein teil.<br />
Claz daucht <strong>de</strong>n richter ein hau.<br />
"az er daz wun<strong>de</strong>r solte sehen, j<br />
Da waz im lieb an geschehen.<br />
Jn die stat giengen si sa.
v - m<br />
v 13 °<br />
*• l40<br />
Vl 15 °<br />
— 83 —<br />
Do waz <strong>de</strong>s tages marcht da.<br />
Vnd waz <strong>de</strong>r laevte da genüch.<br />
Wem richter man da für truch<br />
Vil manig trinchen an die hant<br />
Ho waz niemen da bechant.<br />
Wer sein geselle waere.<br />
Uo pot im <strong>de</strong>r richtaere.<br />
»Sein wein <strong>de</strong>r tieuel wolt sein niht.<br />
Do ergie ein geschieht.<br />
«ev einem weibe da geschach.<br />
Von einem swein ein vngemach.<br />
Uaz traib si pal<strong>de</strong> für die tür.<br />
JMu gaench <strong>de</strong>m tieuel hin für.<br />
»So sprach daz zornige weip.<br />
"er neme dir leben vnd leip.<br />
tu* sprach geselle mein.<br />
«e dar vnd nim daz swein.<br />
Jch hör wol daz man dir sein gicht.<br />
Ez ist ir lai<strong>de</strong>r ernst niht.<br />
»Sprach <strong>de</strong>r tieuel auer do.<br />
tSi waer ein iar dar vmb vnvro.<br />
ISwenne si <strong>de</strong>s wur<strong>de</strong> innen.<br />
daz ich ez vürt von hinnen.<br />
>Si giengen an <strong>de</strong>n marcht paz.<br />
fla enwaiz ich niht reht waz.<br />
Einem an<strong>de</strong>rn weibe geschach.<br />
daz si zu einem rin<strong>de</strong> sprach.<br />
<strong>de</strong>m tieuel seistu gegeben.<br />
Der nem dir leib vnd leben.<br />
Do sprach <strong>de</strong>r richtaer.<br />
Nu hörst du wol <strong>de</strong>v maere.<br />
daz dir daz rint gegeben ist<br />
Cz irret ein vil charger list.<br />
6*<br />
Swsp.
— 84 -<br />
t' Jr ist niht ernst dar zu. |<br />
owaz ich ir an<strong>de</strong>rswa tu.<br />
Jch han niht an <strong>de</strong>m rin<strong>de</strong>.<br />
Do sprach ein weib zu ir chin<strong>de</strong>.<br />
Du wilt niht lazzen durh mich.<br />
Der vbel tieuel neme dich.<br />
i\u niin daz chint sprach <strong>de</strong>r man.<br />
Jch han da lai<strong>de</strong>r niht an.<br />
wo<br />
Sprach <strong>de</strong>r tieuel sazestunt.<br />
iSi naeme niht hun<strong>de</strong>rt pfunt.<br />
Daz si mir sein gun<strong>de</strong>.<br />
daz ich mich sein vn<strong>de</strong>nvun<strong>de</strong>.<br />
Jch naem ez gern mochte ich<br />
(lo giengen si paz für sich.<br />
Vntz enmitten an <strong>de</strong>n marchet.<br />
Er waz also gestarchet<br />
daz die warn chomen gar.<br />
Die <strong>de</strong>s tages wolten dar.<br />
no<br />
Do begun<strong>de</strong>n si stillensten.<br />
(la begun<strong>de</strong> ein witwe zu gen.<br />
Dev waz siech vnd alt.<br />
Jr armüt <strong>de</strong>v waz manichvalt<br />
Des waz groz ir vngehab.<br />
Si gie chaum an einen stab.<br />
Do si <strong>de</strong>n richter ansach.<br />
Si begun<strong>de</strong> wainen vnd sprach.<br />
We we dir Richtaer.<br />
(laz du reich waere.<br />
. wo Vnd ich so armen pin gewesen.<br />
Ynd du niht trawest genesen.<br />
Du enhabst mir an schul<strong>de</strong>.<br />
Vnd wi<strong>de</strong>r gotes hul<strong>de</strong>.<br />
"lein eniges chuelein genonien.
— 85 —<br />
davon ez alles solte chomen.<br />
Des ich vil arme solte leben.<br />
Mir ist <strong>de</strong>v chraft niht geben<br />
daz mir <strong>de</strong>r leib vil tuge.<br />
daz ich darnach gemuge.<br />
txiii • Daz man ln i rs gebe durh got |<br />
Des hast du niht wan <strong>de</strong>inen spot.<br />
mi pit ich got. durch sein gepot.<br />
Ynd durh die griinmiclileihen not.<br />
(lie er an seiner menscheit.<br />
Durh vns arme erleit.<br />
Daz er gewer mich armes weip.<br />
Daz <strong>de</strong>in sei vnd <strong>de</strong>in leib.<br />
Der vbel tieuel von hinne füre.<br />
Vnd dich nem an sein snüre.<br />
Do sprach <strong>de</strong>r tieuel wi<strong>de</strong>r in sich <strong>de</strong>s ernstes<br />
nim war.<br />
<strong>de</strong>r tieuel greif im vaste in daz har.<br />
Vnd begun<strong>de</strong> ze perge gahen.<br />
daz alle die wol sahen.<br />
Die an <strong>de</strong>m market warn.<br />
<strong>de</strong>m richter begunt <strong>de</strong>v vart swaren.<br />
Si prunnen paid geleich.<br />
daz sahen arme vnd reich.<br />
Er must cliummerleichen varn.<br />
fllso ein huen mit <strong>de</strong>n arn.<br />
v> 2 "> Cr vürt in in daz abgriin<strong>de</strong>.<br />
Swsp.<br />
daz machten sein grozze sün<strong>de</strong>.<br />
Jch waiz niht waz dar nach<br />
geschaeh. (lo man aller iungist sach.<br />
da en<strong>de</strong>t sich daz maere.<br />
Sünst waz <strong>de</strong>r vbel richtaere.<br />
Mit sige wor<strong>de</strong>n sigelos.
— 86 —<br />
Er want vin<strong>de</strong>n. vnd verlos.<br />
Er ist immer in <strong>de</strong>r helle.<br />
uer tieuel ist sein geselle,<br />
v. 220 Ez ist ein vnweiser rat.<br />
<strong>de</strong>r mit <strong>de</strong>m tieuel vmb gat.<br />
uwer mit im gern vmbe vert.<br />
<strong>de</strong>m wirt ein poser Ion beschert.<br />
Cr chan so manigen pösen list.<br />
daz er wol ze vürhten ist.<br />
xxxiü i Ditz bispel hört auf all richter. | Swer lichter ist <strong>de</strong>r bedarf<br />
wol daz er sich miete daz im icht geschech als <strong>de</strong>m richter<br />
geschaeh. da behuett got alle richter vor. Salomon spricht<br />
minnet daz reht die daz ertreich richten <strong>de</strong>s bedürfen die<br />
8O. C richter wol. Ez enmag mit rechte dhein gepaür richter<br />
gesein. noch nieman <strong>de</strong>r sein reht verlorn hat. begegent<br />
auer ein getat von <strong>de</strong>vphait. vnd von raube, <strong>de</strong>v minner<br />
ist danne fünf Schilling, da mag man wol einen vogt<br />
vber chiesen. Da doch <strong>de</strong>s chuniges pan ist. <strong>de</strong>r darvber<br />
rieht ich main also swa <strong>de</strong>r richter niht enist <strong>de</strong>r vmb wun<strong>de</strong>n<br />
richten sol. da mag man wol einen chiesen <strong>de</strong>r zehavte<br />
ze hare richte, ez sei in steten o<strong>de</strong>r in dorfern.<br />
81- ijwa man richtet an<strong>de</strong>rs wan als hie geschriben ist. <strong>de</strong>r<br />
wirt an <strong>de</strong>n laeuten schuldich. Ein vogtaie ist niht reht<br />
leben, wan swa man richter nemen sol. da sol man nemen<br />
nach <strong>de</strong>r laeute chür. »Wer <strong>de</strong>s pannes niht enhat von<br />
<strong>de</strong>m chunige. <strong>de</strong>r enmag niht enrichten wan zehavt vnd<br />
zehar. ditz beschai<strong>de</strong>n wir also. Hat ein pfaffenfürst zexxxiii<br />
* richten von <strong>de</strong>m chunige <strong>de</strong>r mag niht | gerichten zehaut<br />
vnd zehare. vnd enmag niemen davon dheinen pan geleihen<br />
da ez <strong>de</strong>n laeuten an daz plüt gat. vnd enphilcht er einem<br />
richtaer also sein gerichte daz er vber die plüt rügigen<br />
richte er wirt schuldich an allen <strong>de</strong>n die ir plüt auz giezzent.<br />
vnd wil er reht tun so sol er zu <strong>de</strong>m chunige sen<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>m<br />
er sein gerichte leihet vnd mag <strong>de</strong>r dar niht chomen so<br />
sol <strong>de</strong>r fürst seinen poten dar sen<strong>de</strong>n daz er seinem richter<br />
<strong>de</strong>n pan an einem prief sen<strong>de</strong>, vnd ist auch reht. dirre
— 87 —<br />
Swsp.<br />
dinge bedarf ein lay nicht, <strong>de</strong>r gerichte enphahet von<br />
<strong>de</strong>m chunige <strong>de</strong>r leihet wol <strong>de</strong>n pan einem seinem richter.<br />
vnd <strong>de</strong>r richter mag in niht fürpaz geleihen. vnd hat <strong>de</strong>r<br />
Richter sundrev gerichte. da vmbe plütigen richten sol. <strong>de</strong>r<br />
sol isleichen sun<strong>de</strong>r seinen pan leihen, aller han<strong>de</strong> chlage<br />
vnd alles vngericht mag <strong>de</strong>r richter [<strong>de</strong>r] <strong>de</strong>n pan hat wol<br />
richten, swaz in seinem gerichte leit an ob man auf aigen<br />
chlagt. da enmag er niht gerichten noch dhein richter.<br />
wan an rechter dinch stat. daz ist also gesprochen, swa<br />
daz aigen leit. da sol man auch drüber richten. Bei chu- J $Pl<br />
niges panne mag man wol richten. Swer <strong>de</strong>n pan eines ^<br />
enphaehet <strong>de</strong>r bedarf in an<strong>de</strong>rstunt niht enphahen. ob <strong>de</strong>r<br />
chunich stirbet | ist <strong>de</strong>r richter an <strong>de</strong>m rechte <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n pan<br />
enphangen hat. von <strong>de</strong>m chunige. so <strong>de</strong>r chunich tot ist.<br />
so hat er <strong>de</strong>n pan mit reht Wirt im auer daz gerichte<br />
genomen halt die weil <strong>de</strong>r chunich lebet vnd sol an<strong>de</strong>rstunt<br />
richter wer<strong>de</strong>n er müz <strong>de</strong>n pan an<strong>de</strong>rstunt enphahen nach<br />
<strong>de</strong>s chuniges to<strong>de</strong>. so hat er in all die weil vnd er richter ist.<br />
tute bcr lltdjtcr üxd) bind; geptdcn fol.<br />
enmag dhein richter eleich dinch gehaben an sein 93.<br />
die daz dinch zerecht gepieten sullen. da sol<br />
man vranpoten <strong>de</strong>r ersten vrtail vragen also, ob er daz<br />
dinch also gepoten habe, als ez recht sei. vnd sol vragen<br />
ob er mit recht verpieten sulle. vber gepraecht. vnd vber<br />
all vnzuht. So sol <strong>de</strong>r richter vragen ob ez wol an <strong>de</strong>r<br />
zeit sei. Swer zu <strong>de</strong>m dinge niht chomen sei ze <strong>de</strong>r zeit<br />
ob er im püzzen sull. <strong>de</strong>s sol er noch alles <strong>de</strong>n vranpoten.<br />
vragen. <strong>de</strong>r sol ertailen. vnd ist <strong>de</strong>v dritte zeit, swer<br />
zehant dar nach niht enchümt. <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>m richter wetten.<br />
Dar nach sol maenichleich chlagen mit vorsprechen swaz<br />
in werre. Ein isleich man mag wol chlagen vnd antwurten.<br />
vnd versprechen ob er sich wil zescha<strong>de</strong>n troesten <strong>de</strong>r im<br />
' d a von geschieht, versprichet sich ein vorspreche | <strong>de</strong>s<br />
enmag er sich niht erholn. er müzz <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n haben,<br />
hat er einen vorsprechen vnd missesprichet <strong>de</strong>r. er mag<br />
sich wol erholn mit einem an<strong>de</strong>rm. owenne <strong>de</strong>r man vor-
. — 88 —<br />
sprechen nimet. so sol in <strong>de</strong>r lichter vragen ob er an<br />
seines vorsprechen wort welle iehen. so sol er sprechen<br />
ia. vnd als er <strong>de</strong>n vorsprechen nimet so müz er staet<br />
haben swaz er sprichet. daz ist etwa niht gewonheit daz<br />
man <strong>de</strong>n vrage ob [er] an seinen vorsprechen welle iehen.<br />
Ditz ist nach <strong>de</strong>r laeut gewonheit als <strong>de</strong>r man vorsprechen<br />
genimt. so sol er im [nilites] niht offenbaer sagen nichtes<br />
niht. er sol im zu raunen swaz er wil. Der vorspreche<br />
sol im spräche gern, daz sol im <strong>de</strong>r richter erlauben, vnd<br />
; t i* wil er zelange sprachen <strong>de</strong>r scherge sol im gepieten. daz<br />
si wi<strong>de</strong>r für <strong>de</strong>n richter chömen. Vorspreche mag nieman<br />
verwi<strong>de</strong>rn in <strong>de</strong>m gerichte da er inne wonhaft ist. o<strong>de</strong>r<br />
gut inne hat. an vber seinen mage. vnd vber seinen<br />
herren. Vnd vber seinen man. o<strong>de</strong>r vber seinen toten ob<br />
in <strong>de</strong>v chlage an ir leib, o<strong>de</strong>r an ir gesunt gat. o<strong>de</strong>r daz<br />
man <strong>de</strong>n man von seiner Christenheit welle sagen.<br />
£)b ein Dorfprxdjc stamclt Dur 0cndjtc.<br />
83 (fo e^ e' n Achter emQn stamlun<strong>de</strong>n man ze vorsprechen<br />
xxxiiü J ^az ist wi<strong>de</strong>r | recht, geschieht auer ez swa er missesprichet.<br />
<strong>de</strong>s hat <strong>de</strong>r dheinen scha<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s wort er sprichet.<br />
Jsleich man mag wol vorspreche sein, in taeutzenlan<strong>de</strong>n.<br />
vor allem gerichte <strong>de</strong>n man an seinem reht nicht beschelten<br />
mag. als hie vor gesprochen ist.<br />
Swsp.<br />
94 -<br />
rjcistUtdjc Icütc w\b rocrilnd) ananber sullcn<br />
djlagtn.<br />
84. Wir sprechen swa <strong>de</strong>r man recht vor<strong>de</strong>rt. da sol er auch<br />
recht nemen ane gaistleich laeute die chlagent wol A r or<br />
wertleichem gerichte. vnd man müz si bechlagen vor geistleichem<br />
gerichte an vmbe ein sache. vnd ist daz ein geistleicher<br />
man ainen layen bechiagt vor wertleichem gerichte<br />
vmb gulte <strong>de</strong>r richter sol im richten, vnd wil er im sein<br />
pfenning zehant geben o<strong>de</strong>r gut pfant daz sol er nemen.<br />
vnd <strong>de</strong>r laie <strong>de</strong>r bechlagt <strong>de</strong>n geistleichen man wol vor<br />
wertleichem gericht. vnd <strong>de</strong>r richter sol im richten mit<br />
rechte vber <strong>de</strong>n geistleichen auer niht wan vmb gulte.
— 89 —<br />
nmt kr fron pot kfyalttn sdjnlU.<br />
Swsp.<br />
»wes <strong>de</strong>r chlager vor Berichtes schuldich wirt o<strong>de</strong>r da 96.<br />
LXXVIII<br />
anwurt da sullen si bürgen vmbesetzen ob si nicht gutes<br />
in <strong>de</strong>m gerichte habent. swer niht pürgen liat <strong>de</strong>n sol <strong>de</strong>r<br />
vronpote behalten, owen <strong>de</strong>r man ze vorsprechen nimet.<br />
<strong>de</strong>r sol sein vorspreche sein vmbe alles daz er <strong>de</strong>n tag<br />
zeschaffen hat. er wer<strong>de</strong> im <strong>de</strong>nne mit reht benomen. o<strong>de</strong>r<br />
ir einer <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rm niht | abe wil gen.<br />
ritt fttdjtcr tirtatl tiran.cn sdjal.<br />
"• Wir sprechen ez muge maenichleich seinen scha<strong>de</strong>n ver- 97.<br />
LXXIX<br />
sweigen. daz gerichte hat auer seine vor<strong>de</strong>runge hintz<br />
enem <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n vri<strong>de</strong> zerbrochen hat. dar nach vnd <strong>de</strong>v<br />
schul<strong>de</strong> ist. Der richter sol vorsprechen geben <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r<br />
ez zem ersten gert. vnd <strong>de</strong>m da nach, auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chlage<br />
gat. Ynd sol die chlage für lan chomen. e. er dliein mer<br />
gebe, <strong>de</strong>r richter sol vragen vmb ein isleich sache gemain<br />
laeute. daz main ich daz er niht envrage <strong>de</strong>r levte mage.<br />
o<strong>de</strong>r ir vreun<strong>de</strong>. <strong>de</strong>r <strong>de</strong>v sache ist. wan daz waere gevaerleich<br />
an <strong>de</strong>m richter. iSwelher vrtail er e vraget. die sol<br />
man auch erste vin<strong>de</strong>n. bai<strong>de</strong>v <strong>de</strong>m chlager vnd auf <strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>v chlage get. ein isleich man hat wol vorsprechen, so<br />
man in ansprichet sun<strong>de</strong>rleichen vmb isleich sache.<br />
wie man fracucl »nfo nmnkn putzen sol.<br />
we^en w^r euc^ beweisen wie man vrtail o<strong>de</strong>r 98.<br />
o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r vngericht puezzen sol. ISwer sein<br />
swert zuchet o<strong>de</strong>r sein messer auf enes scha<strong>de</strong>n, da<br />
ist daz swert <strong>de</strong>s Richters, vnd <strong>de</strong>m Richter fünf Schilling<br />
für daz mezzer. Ob dhein scha<strong>de</strong> davon geschieht wan<br />
" (j a7 auz z j e j )en> geschieht dheiner da | von an<strong>de</strong>rs, <strong>de</strong>n<br />
püzzet als reht sei. vmb plütrünstig daz an <strong>de</strong>m verch<br />
geschieht vnd an lamen. Da wettet man etwa fünf Schilling,<br />
etwa drei Schilling, etwa ein pfunt. etwa mer. ie<br />
als <strong>de</strong>v gewonheit danne ist. in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> vnd in <strong>de</strong>n<br />
steten. Sprichet ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an er hab in gewun<strong>de</strong>t.<br />
vnd wil iener vnschuldich sein, diser ist dar vmbe
— 90 —<br />
<strong>de</strong>m richter niht schuldich er hab in danne kaemphleich<br />
an gesprochen vnd ist daz. daz man einem manne ein<br />
wun<strong>de</strong>n puezzen sol. <strong>de</strong>v ist als hie vor gesprochen ist.<br />
die sol man puezzen nach weiser laeute rat. Swa man mit<br />
pfenning puezzen sol <strong>de</strong>m chlager vnd <strong>de</strong>m richter. da sol<br />
man <strong>de</strong>m chlager mer geben danne <strong>de</strong>m richter. daz wart<br />
nie [ze] reht gesetzet, swa man <strong>de</strong>m richter me püzze<br />
geben sol <strong>de</strong>nne <strong>de</strong>m chlager. Wir sprechen swa man<br />
wi<strong>de</strong>r disem püche rihtet. daz man wi<strong>de</strong>r got tut vnd<br />
wi<strong>de</strong>r reht. an allen steten ist gerichte da die richter mit<br />
vrtail richtent.<br />
wer chaemphleichen einen seinen genoz welle an spreen.<br />
<strong>de</strong>r sol pitten <strong>de</strong>n richter daz er sich vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong><br />
eines vri<strong>de</strong>prechen mannes. daz sol mit vrtail geschehen.<br />
xxxv - vnd als er sich vn<strong>de</strong>rwun<strong>de</strong>n hat. so sol | <strong>de</strong>r richter<br />
vragen welher er <strong>de</strong>n vri<strong>de</strong> an im geprochen habe, da mag<br />
<strong>de</strong>r chlager spräche vmbe piten o<strong>de</strong>r er mages zehant<br />
sagen, er sol sagen in welher weise ob er in beraubet<br />
habe auf <strong>de</strong>r strazze mit raube o<strong>de</strong>r mit wun<strong>de</strong>n, o<strong>de</strong>r<br />
swa ez im geschehen ist. o<strong>de</strong>r in swelher weise er <strong>de</strong>n<br />
vri<strong>de</strong> an im gebrochen habe, in <strong>de</strong>r weise sol er auf in<br />
chlagen. Schuldigt er in er hab in gewun<strong>de</strong>t. vnd ist die<br />
wun<strong>de</strong> hail. er sol beweisen die masen. die beweisung hat<br />
doch niht chrefte er müz die wun<strong>de</strong>n erzeugen selbdritte.<br />
ob er laugent ob iener seinen ait pevtet. hat iener niht<br />
gezeuge so sol er im die hant abe ziehen, vnd sol im die<br />
also zu sprechen, herre richter mit ewerm vrlaube so were<br />
ich <strong>de</strong>n ait. vnd zeuhe im die hant von <strong>de</strong>m ai<strong>de</strong> vnd wil<br />
daz bewaern mit meinem leibe auf seinem leibe daz ich<br />
reht han. vnd er vnreht. so sol <strong>de</strong>r richter von pai<strong>de</strong>n<br />
pürgschaft nemen. <strong>de</strong>n champf sol man in gepieten zelaisten<br />
vber sechs wochen. kSprichet man einen man chaemphleich<br />
an nach raittes chlages er verwi<strong>de</strong>rt sein wol. ISprichet<br />
ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an. <strong>de</strong>r wiz geporn ist. er geweigert<br />
xxxv % sein wol. Sprichet ein | hoch geborn einen an<strong>de</strong>r an alsam<br />
er. er mag sein niht geweigern. iSprichet einer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn<br />
an ze champhe. vnd si sein also nahen mage so enmag
— 91 —<br />
Swsp.<br />
twe<strong>de</strong>r mit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn chemphen. ob die mage mit ein<br />
an<strong>de</strong>r geraitten mugen daz si ze fünften sippe ein an<strong>de</strong>r<br />
sint. <strong>de</strong>s muezzen ir vater mage siben o<strong>de</strong>r ir müter mage<br />
swern. auf die heiligen etwenne waz ez zer siben<strong>de</strong>n sippe.<br />
nu habent die Baebst erlaubet weib ze nemen in die fünfte<br />
sippe. Dar nach satzten die kunige daz ein man <strong>de</strong>n<br />
an<strong>de</strong>rn wol chemphet <strong>de</strong>r im sippe ist vber die fünften<br />
88. b sippe. <strong>de</strong>r richter sol leihen <strong>de</strong>m <strong>de</strong>n man schuldigt einen 79H. B.<br />
schilt vnd ein swert. also man dahin chümet da <strong>de</strong>r champf<br />
ist so sol <strong>de</strong>r richter zwen poten geben zu in pai<strong>de</strong>n die<br />
sehen daz man si nach rechter gewonhait gaerwe le<strong>de</strong>r vnd<br />
leinein dinch sullen si an legen als uil als si wellen haubt<br />
vnd fuezze sullen bloz sein vnd an <strong>de</strong>n hen<strong>de</strong>n sullen si<br />
dünne hantschüch haben lidrein, vnd bloz in <strong>de</strong>n han<strong>de</strong>n<br />
vnd ir ietwe<strong>de</strong>r eines vmb sich o<strong>de</strong>r zwai daz stat an ir<br />
willen vnd einen schilt an <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rn hant Da nicht Avan<br />
holtz sei. \nd danne sulln si vechten mit pugelaern <strong>de</strong>s<br />
•H-T.IV 4 etwa gewonhait ist. | die sullen eisenein sein, si sullen an<br />
tragen röche an ermel auch sol man <strong>de</strong>n laeutcn vri<strong>de</strong><br />
gepieten bei <strong>de</strong>m halse vnd daz si nieman irren an irm<br />
champhe. Jr ietwe<strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>r Richter einen man geben<br />
<strong>de</strong>r ein stange drage die man vber <strong>de</strong>n habe <strong>de</strong>r da gevellet.<br />
vnd gicht er so ist er vberwun<strong>de</strong>n mag er wi<strong>de</strong>r<br />
auf man sol in auf lan. swe<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r stange mutet <strong>de</strong>m sol<br />
man si vn<strong>de</strong>rstozzen. daz sol <strong>de</strong>r Richter erlauben, einen<br />
rinch. sol man in machen <strong>de</strong>r sol sein zwaintzich füzze<br />
o<strong>de</strong>r fünfzehen. vnd zwaintzich weit. Vnd swe<strong>de</strong>r darauz<br />
vleuhet <strong>de</strong>r ist sigeloz. <strong>de</strong>v swert die si tragent die sulln<br />
an ortpant sein, vor <strong>de</strong>m Richter sullen si pai<strong>de</strong> an gelegt<br />
sein, vnd sweret ainer daz es war sei da er in bechlaget<br />
hab. vnd sol <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r swern daz er Amschuldich sei vnd<br />
daz in got also helfe zu ir champhe. di sunnen sol man<br />
in mit tailen geleich so si erste zesame lazzen ver<strong>de</strong>nk<br />
Wirt er vberwun<strong>de</strong>n auf <strong>de</strong>n man <strong>de</strong>r da chlagk man sol<br />
vber in richten wirt er sigloz. <strong>de</strong>r auf in da chlagt man<br />
*«i« richtet auch vber in. | Swer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an sprichot vmb<br />
<strong>de</strong>n totslach swe<strong>de</strong>r siglos da wirt <strong>de</strong>m gat ez an daz
— 92 —<br />
haubt. ist ez vmb ein lerne ez gat im an die hant. vmbe<br />
an<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>n die niht ze lerne noch ze verche gent sol<br />
niemen chemphen.<br />
einen an spridjtt umb trinic.<br />
&prichet ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn an vmb sein triwe vnd wil ^9-<br />
iener bere<strong>de</strong>n daz er getriwer man sei mag er in vberzeugen<br />
mit siben mannen daz er sein triwe habe geprochen<br />
vnd sol auch weisen mit wev. so sol man im die hant<br />
abe slahen. vnd ist daz er <strong>de</strong>r zeugen niht gehaben mag.<br />
er mag im wol chemphen. daz selbe mag man tun vmbe<br />
einen mainei<strong>de</strong>. l\u sprechen wir mer von <strong>de</strong>m champhe. 79. iV><br />
JSwer erst in <strong>de</strong>n rinch cliumet vn<strong>de</strong>r zwain die da chemphen cc '<br />
sullen <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>n vronpoten piten daz er im eische seinen<br />
champh genoz. so sol <strong>de</strong>r geputel in aischen ze <strong>de</strong>m hause<br />
da er sich inne an legen solte. vnd sol <strong>de</strong>r Richter zwen<br />
mit <strong>de</strong>m geputel sen<strong>de</strong>n, vnd sol man in also la<strong>de</strong>n. Jch<br />
xxxvi - aishe <strong>de</strong>n man. also er haizzet. einest, än<strong>de</strong>rst. dreistunt.|<br />
vnd chümt er <strong>de</strong>nne niht. so sullen si gen zu <strong>de</strong>m ringe<br />
vnd sullen da eischen als auch dort vnd chümt er danne<br />
niht so sol <strong>de</strong>r chlager auf sten. vnd sol sich ze champhe<br />
pieten. vnd sol slahen zwen siege, vnd <strong>de</strong>n dritten sol<br />
er in die er<strong>de</strong> slahen. vnd swie <strong>de</strong>r wint waet also sol er<br />
sten gegen <strong>de</strong>m win<strong>de</strong>, vnd sol sein swert in die er<strong>de</strong><br />
stekchen vnd hat er danne ienen vber wun<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s er in<br />
sprach, also ob er mit im gevochten hete <strong>de</strong>r richter sol<br />
in zehant in die aechte tun er sol in sagen maino<strong>de</strong>. er<br />
sol in sagen rethlos. man sol in verteilen aigens vnd<br />
lehens. daz aigen sol wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>n als hie <strong>de</strong>v lehen sint.<br />
<strong>de</strong>n herren ledich. ob si niht lehen erben habent. daz<br />
chint sol an <strong>de</strong>r stet seines vater schul<strong>de</strong> engelten niht.<br />
8?). c Man sol auch einen toten man <strong>de</strong>r an <strong>de</strong>uphait o<strong>de</strong>r an 79. l v<br />
raub erslagen ist. daz sol man richten als vmb die notwer.<br />
ez ensei also ob man <strong>de</strong>n raup o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>v <strong>de</strong>uphait bei im<br />
begreif, vnd hat man <strong>de</strong>n man geschoben auf in toten als<br />
ob er lebte. Vnd ist <strong>de</strong>s gutes als vil. daz ez to<strong>de</strong>s wert<br />
ist. ist er raup man sol also toten enthaupten, vnd [ist]
— 93 —<br />
i* ez <strong>de</strong>uphait man sol in | also toten henchen. ist daz er<br />
also erslagen wirt daz er sich nicht wolt lazzen -vahen hat<br />
er einen mak <strong>de</strong>r tot man. <strong>de</strong>r für in chemphen wil. <strong>de</strong>r<br />
verleit die siben gezeug. ist aver <strong>de</strong>r schaub da so helfent<br />
die gezeuge niht. vnd ist daz ein man verpurget einen<br />
champh auf einen tak vnd niht für chümet vnd hat er<br />
einen mage <strong>de</strong>r für in chemphen wil. iener müz in bestan<br />
mit rechte.<br />
Swsp.<br />
Jrtr haut gctat.<br />
00. $A\Ver leib o<strong>de</strong>r hant o<strong>de</strong>r haut vnd bar ledigt daz im ioo ;<br />
zereht vertailt ist <strong>de</strong>r ist rechtlos. Swer auz piirget<br />
einen man von einem ricliter vmb vngerecht für zepringen<br />
ob er in niht für pringet er müz alles daz lei<strong>de</strong>n daz<br />
iener lei<strong>de</strong>n solt. Swen man mit <strong>de</strong>r hantgetat begreiffet LXXXII.<br />
<strong>de</strong>n sol man für gerichte füren, vnd ist daz also daz er<br />
iemen gewun<strong>de</strong>t hat. o<strong>de</strong>r erslagen hat. swaz ez ist an<br />
raup A r nd an <strong>de</strong>vphait. <strong>de</strong>s sol man in mit <strong>de</strong>n leuten vber<br />
zeugen, gat ez im an <strong>de</strong>n leib man sol in mit siben<br />
mannen vber zeugen, gat ez im an <strong>de</strong>n leib o<strong>de</strong>r an die<br />
haut, man sol in mit zwain vber zeugen, hat man <strong>de</strong>r<br />
gezeugen niht. so sol man chemphen als hie vor gere-<br />
***»«* <strong>de</strong>t ist. | ;<br />
ob rincn «tan ucracdjtcn sol.<br />
9|. Äwen man vor gerichtes bechlagt. ist er da niht man 101.<br />
sol im für pieten. einest vnd an<strong>de</strong>rs vnd dreistunt.<br />
ditz ist <strong>de</strong>r laien reht. vnd cnchumt niht für. man veraecht<br />
in. vmbe dhain chlage sol man <strong>de</strong>n man veraechten.<br />
wan daz ez im an <strong>de</strong>n leib gat. o<strong>de</strong>r an die hant. Daz<br />
man niemen veraechten sol o<strong>de</strong>r vrteil vber in sprechen<br />
sol. im wer<strong>de</strong> für gepoten daz sol man bewaern mit <strong>de</strong>m<br />
püche scolastica h da vin<strong>de</strong>t man da man liset von vnsers<br />
herren marter. do die Ju<strong>de</strong>n sazzen zerate. wie si vnsern<br />
herren ihesum christum geviengen vnd satzten ir «impleut<br />
zu im daz si in viengen si chomen zu iesu. er sprach wen<br />
suchet ir ir vin<strong>de</strong>t mich niht. II an da ich da pin. dar
— 94 —<br />
muget ir niht chomen. do waz <strong>de</strong>v zeit dannoch niht<br />
chomen mich süchent vil laeute nach meiner vrsten<strong>de</strong> die<br />
mich leipleichen niht envin<strong>de</strong>nt. si vin<strong>de</strong>nt mich auer götleich.<br />
Jesus christus pot <strong>de</strong>n poten also gute re<strong>de</strong>, vnd<br />
also weise re<strong>de</strong> daz si dannen giengen vnd sein niht<br />
enviengen Wan si fun<strong>de</strong>n dhein schul<strong>de</strong> an mir die poten<br />
chomen hin wie<strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>r iu<strong>de</strong>n fürsten vnd zu <strong>de</strong>n richxxxvii'<br />
taern. vnd sprachen er ist ein prophete. si sprachen ze |<br />
<strong>de</strong>n poten war vmbe vürt ir in mit ew niht. si sprachen,<br />
ez gereit nie mensche so weise re<strong>de</strong> sam er reit. Wir<br />
fun<strong>de</strong>n dhein schul<strong>de</strong> da. sie straften die poten vnd sprachen<br />
ir seit auch verlaitte vnd wer sol an in gelauben.<br />
wir süllen in verdamnen. so ist er <strong>de</strong>nne allen levten erlaubt<br />
an ze greiffen. do saz ein bi<strong>de</strong>rb man vn<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r waz<br />
iesus vreunt haimleich. vnd versprach in swa er mit vüge<br />
mochte, <strong>de</strong>s hiez Nicho<strong>de</strong>mus <strong>de</strong>r stünt auf vnd sprach<br />
also. Wir haben in <strong>de</strong>r e. vnd in <strong>de</strong>m lantrecht daz man<br />
niernen verdampnen sol noch vrteil vber in sprechen sol.<br />
man sulle. e. hören daz ist also uil gesprochen, man sol<br />
vber nieman vrtail sprechen man gepiet im. e. für. Ditz<br />
sprach er got zeliebe vnd in <strong>de</strong>m sinne ob si in selbe<br />
gehört heten vnd sein weise re<strong>de</strong>, daz er vor in beliben<br />
waei\ als vor <strong>de</strong>n poten. oi sprachen ze INycho<strong>de</strong>mo wir<br />
hören an <strong>de</strong>iner re<strong>de</strong> wol daz du pist ein galileus. vnd<br />
pist verlaitt von im vnd pist einer seiner iunger. Man<br />
sprichet er sei ein prophet. nu merche <strong>de</strong>v schrift <strong>de</strong>v<br />
sprichet also von galilea stat dhain prophet mer. da von<br />
sol man niemen vertäuen man la<strong>de</strong> in für.<br />
imc man umb rjulte Richten sol.|<br />
02. Vnd clagt ein man vmb gulte <strong>de</strong>m sol man für gepieten.<br />
als hie vor gesprochen ist. vnd chumt er niht hin für.<br />
dar vmbe sol in <strong>de</strong>r lichter niht aechten, im sol <strong>de</strong>r<br />
richter richten hintz seinem gute, swa daz in seinem gerichte<br />
leit. vnd sol sein püzze auch davon nemen ob ez<br />
da ist. vnd allen steten sol man <strong>de</strong>m chlager sein gulte<br />
vnd sein püzze vor <strong>de</strong>m richter vnd gepristet an <strong>de</strong>m gute
— 95 —<br />
icht <strong>de</strong>s sol <strong>de</strong>m richter gepresten vnd niht <strong>de</strong>m chlager<br />
vnd ist daz man phen<strong>de</strong>t vmbe gulte daz so] man wol<br />
behalten acht tage vnverchauffet vnd vnversetzet. Wil man<br />
ez auz pürgen man sol ez auz geben vntz auf daz selbe<br />
zil. etwa ist gewonheit daz man an<strong>de</strong>rs da mit wirbet daz<br />
ist nach <strong>de</strong>r leut gewonheit. chümt <strong>de</strong>r man inner <strong>de</strong>n<br />
taidingen niht. vnd daz phant vnverwan<strong>de</strong>lt ist. er sol<br />
gen für <strong>de</strong>n richter vnd enslecht er sich <strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> niht.<br />
er ist <strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> niht ledich. so daz pfant verchauffet wirt.<br />
Wirt icht vber man sol ez ienem gelten vnd wi<strong>de</strong>r geben<br />
geprist da icht. man sol in an<strong>de</strong>r wei<strong>de</strong> pfen<strong>de</strong>n ez ensei<br />
daz in ehaft not savme.<br />
lüts tot) fwr (jqjot aint.<br />
Swsp.<br />
r e ' nen man bechlagt in einem gerichte vnd <strong>de</strong>r „ 10 , 3 ; „<br />
richter | niht da liaim ist <strong>de</strong>r vronpote sol im für gepieten.<br />
als reht ist vnd als <strong>de</strong>r Richter chümt so sol<br />
er im richten zehant. vnd man sol im niht mer für gepieten.<br />
wan <strong>de</strong>v fürgepot <strong>de</strong>v sint <strong>de</strong>r vronpoten vnd niht<br />
<strong>de</strong>r richter. dhein richter mag niht für gepieten. ez ist<br />
niht seines amptes.<br />
Don fcnt acdjtitcrn.<br />
^I' sült wizzen daz ellev <strong>de</strong>v gerichte <strong>de</strong>v wertleich sint<br />
<strong>de</strong>v müz man von einem römischen chunige enphahen.<br />
da von mag nieman geiehen daz ein gerichte sei sein aigen.<br />
swer <strong>de</strong>s gicht <strong>de</strong>r sprichet wi<strong>de</strong>r reht. davon ist daz<br />
gesetzet, vnd tut man einen man ze aechte vor einem<br />
richter. als er drinne ist sechs wochen vnd einen tag man<br />
pringet in auf <strong>de</strong>m naechsten gerichte wol ze aechte, also<br />
tut man von <strong>de</strong>m gerichte auer in ein an<strong>de</strong>rs, also tut<br />
man in wol ze aechte in in allen gerichten die von <strong>de</strong>m<br />
Komischen chunige lehen sint.<br />
tute man }t djampljc rat ool gckn.<br />
1O3> ^<br />
Versaviiiet ein herre sein lanttaiding daz er dar niht }?*•<br />
enchumet. da mit sint niht versavmt die levte. wan daz<br />
ain lanttaidinch. vnd ist ienen davor dar gepoten. <strong>de</strong>v
— 96 —<br />
gepot sullen staete sein, vnd ditz eine abe. Sprichet ein<br />
xxxvü* man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn chaempfleichen an. vnd | ist im dar vmbe<br />
dar niht gepoten vnd ist er doch ze gagen man sol im<br />
tag geben nach seiner gepurt daz er sich dar zu berait<br />
<strong>de</strong>s er wol bedarf <strong>de</strong>m semper vreien geit man tag vber<br />
sechs wochen. <strong>de</strong>n mittern vreien vber vier wochen <strong>de</strong>n<br />
dienstmane vnd allen laeuten vber zwo wochen.<br />
Swsp.<br />
ma ircr man timb seht atgen antumrten sol.<br />
\f mbe alle die sache da man <strong>de</strong>n man vmbe bechlagt. ist 105.<br />
er zegagen da sol er vmbe antwurten an vmbe sein aigen<br />
da sol vmb antwurten als daz püch hie vorsprichet. Vnd<br />
vmb leben da sol man vmb antwurten. vor seinem herren.<br />
Von acdjtc sdjaijc.<br />
93 1 . öwer in als vil aechte chumt als hie vor gesprochen ist.<br />
<strong>de</strong>r ist isleichem richter seines aeht Schatzes schuldich daz<br />
ist dar vmbe gesetzet daz man die aecht vürchte. vnd<br />
schierr da von chom. als <strong>de</strong>r man in <strong>de</strong>r aechte ist sechs<br />
wochen vnd einen tag so sol <strong>de</strong>r Richter sein geswizze<br />
poteschaft dar sen<strong>de</strong>n ze <strong>de</strong>m geistleichem richter. daz er<br />
in in <strong>de</strong>n pan tu. also sol <strong>de</strong>r geistleich Richter tun zu<br />
<strong>de</strong>m wertleichem vnd als im <strong>de</strong>v potschaft chumt so sol<br />
er [in] in die aecht tun. JMan mag auch verpannen einen<br />
isleichen man. in isleichem geistlerchem gerichte. <strong>de</strong>r in<br />
.Tviii' <strong>de</strong>m panne ist sechs wochen | vnd* einen tag.<br />
*^v<br />
JOcr uor rjcridjtc ttiht antnmrtcn sol.<br />
08. Vnd ist daz ein man <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rm für gepeutet dreistunt.<br />
vnd chumt <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>m da für gepoten ist an die schranne.<br />
vnd bort wol daz im für gepoten ist. Vnd wil doch niht<br />
antwurten vnd behabt iener <strong>de</strong>r im da für gepoten hat<br />
seinev drew taedinch <strong>de</strong>r richter sol im richten, vmb swaz<br />
er gechlagt hat. vnd <strong>de</strong>r richter sol in in die aecht tun.<br />
ez ensei danne vmbe gulte da sol man niemen vmb aechten,<br />
<strong>de</strong>r richter sol sein gewonleich püzze nemen. vnd chumt<br />
er für von <strong>de</strong>m hie vor gere<strong>de</strong>t ist. vnd wil auz <strong>de</strong>r aeht
- 97-<br />
chomen. vnd ist iener nicht engagen. <strong>de</strong>r in ze aecht hat<br />
gevrumet <strong>de</strong>r richter mag in mit recht nimmer auz <strong>de</strong>r<br />
aecht lazzen. als vmb ein an<strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> daz ehumt von<br />
<strong>de</strong>r grozzen vraeuel die er begie do er vor gerichtes waz.<br />
vnd nicht antwurten wolte vnd auch von <strong>de</strong>r grozzen<br />
smaehe die er gegen <strong>de</strong>m gerichte getan hat. vnd choment<br />
si pai<strong>de</strong> für <strong>de</strong>n richter. vnd pittet iener daz man in auz<br />
<strong>de</strong>r aecht lazze ist daz er pürgen setzet als reht ist man<br />
sol in auz <strong>de</strong>r aecht lazzen. vnd er sol <strong>de</strong>m chlager zehant<br />
reht pieten. vnd enprist er <strong>de</strong>m chlager. er ist <strong>de</strong>m richter<br />
'<strong>de</strong>s aechtschatzes schul|dich. daz ist alles da von. daz er<br />
vor gerichtes waz vnd nicht antwurten wolte. Wil er auslaugen<br />
daz er da niht enwaere <strong>de</strong>s sol er in vberzeugen<br />
selb dritte die in da gesehen habent.<br />
um man au? bcr acrfjtc djomcn sol.<br />
»wer sich auz <strong>de</strong>r aecht ziehen wil <strong>de</strong>r sol vngevangen 108.<br />
für chomen. vnd an purgschaft vnd sol <strong>de</strong>m Richter piirgen<br />
setzen vmb <strong>de</strong>s chlagers recht, vnd vmb sein reht vnd sol<br />
in danne auz <strong>de</strong>r aeht lan. vnd sol er <strong>de</strong>nne vri<strong>de</strong> swern.<br />
ob ein vri<strong>de</strong> gesworn ist. Vnd ist dhain vri<strong>de</strong> gesworn.<br />
er sol <strong>de</strong>n gotes vri<strong>de</strong> swern. daz ist da von gesetzet, do<br />
man in in die aecht tet do nam man in auz <strong>de</strong>m vri<strong>de</strong>.<br />
vnd chunt in in die aecht, vnd ist ditz auf einem lantgerichte.<br />
<strong>de</strong>r Richter sol <strong>de</strong>m mann cepieten. daz er chom<br />
zu <strong>de</strong>n drin lanttaidingen. ob iemen da welle chlagen. daz<br />
er <strong>de</strong>m da antwurte. Vnd chümt er zu drin taidingen.<br />
vnd sprichet in niemen an er ist ledich von allen <strong>de</strong>n die<br />
in in die aechte heten getan, ez ensei daz in ehaft not<br />
im>. vmb die ehaft not sullen die chlager dhainen poten<br />
sen<strong>de</strong>n für gericht <strong>de</strong>r für siv bere<strong>de</strong> ehaft not. Wan<br />
swenn die chlager choment so müz er in richten si sullen<br />
1 auch vor <strong>de</strong>m Richter ehaft not | bere<strong>de</strong>n, vnd ist iener<br />
da nicht ze gagen. <strong>de</strong>r Richter sul im haizzen für gepieten<br />
dreistunt als von erste. Nach disem reht sullen die stete<br />
in <strong>de</strong>m selben recht richten die sache.<br />
Fickcr, Spiegel etc.<br />
'
— 98 —<br />
Wtmxt man t>btr bcn atdjtcr itih.t rtljtm sol.<br />
J n (j en gebun<strong>de</strong>n tagen mag man vber dheinen aechter l° 9><br />
gerichten. er wer<strong>de</strong> danne begriffen an <strong>de</strong>r hant getat.<br />
Man sol in <strong>de</strong>n gebun<strong>de</strong>n tagen einen aechter wol auz <strong>de</strong>r<br />
aecht lan. vnd waer ez doch in <strong>de</strong>n drin heiligen tagen.<br />
Weinachten. Ostern. Phingsten. ez ist vmb <strong>de</strong>n aechter<br />
als vmb <strong>de</strong>n sün<strong>de</strong>r. swenn <strong>de</strong>r ze got chert. so sol man<br />
in enphahen. also sol man <strong>de</strong>n aechter, vmb swelch schul<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>r man in die aechte chumt an <strong>de</strong>n totslach. so sol er<br />
vri<strong>de</strong> haben sein leib vnd sein gut. viertzehen tage daz<br />
ist dar vmbe. ob er sich be<strong>de</strong>nchen wellen, daz <strong>de</strong>r von<br />
chome. Ditz sol <strong>de</strong>r richter tun. daz <strong>de</strong>m chlagpr nicht<br />
enscha<strong>de</strong>n an seinem rechte noch im selben.<br />
ob fccm rtdjtcr gqmttftt luirt mxif fccm djlagcr.<br />
n d * st daz ein vngerichte vor einem gerichte gechlagt<br />
rt auf einen man. <strong>de</strong>r richter <strong>de</strong>r stirbet o<strong>de</strong>r er<br />
xxxviü * chumt von <strong>de</strong>m ampte. vnd im | ist wol gepuezzet vnd<br />
<strong>de</strong>m .chlager niht. ez wirt ein an<strong>de</strong>r richter. <strong>de</strong>r chlager<br />
gat für <strong>de</strong>n richter vnd chlagt im wir sprechen also. Swaz<br />
vor ienem richter gevrtailt ist. daz sol vor disem staet<br />
sein, vnd swie vil richter ist dar nach, vnd ob er <strong>de</strong>n<br />
allen gepüzzet die weil <strong>de</strong>r chlager vngestillet ist. so<br />
vrumet ez <strong>de</strong>m niht <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m richter puezzet.<br />
Don tmrrtilridjcr uracucl.<br />
1O2* Vnd schiltet ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn, o<strong>de</strong>r stozzet er in.<br />
o<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>t er in. o<strong>de</strong>r swaz er im vbels tut an <strong>de</strong>n<br />
totslach. vnd er puezze daz man im ere piete o<strong>de</strong>r gut.<br />
daz sol man im tun nach seiner wierdicheit. niemen sol<br />
<strong>de</strong>n laeuten geleich puezze ertailen. daz man <strong>de</strong>m chnechte<br />
puezze als <strong>de</strong>m herren o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m aigen als <strong>de</strong>m vreien.<br />
daz ist we<strong>de</strong>r gotes reht noch lantreht. man sol <strong>de</strong>n man<br />
puezzen nach seiner wierdichait. vnd sol auch <strong>de</strong>m Richter<br />
in <strong>de</strong>m selben recht puezzen. vnd wil auer ein man ze<br />
vil püzze daz sol stan an ir pai<strong>de</strong>r vreun<strong>de</strong> mugen ez die<br />
niht geschai<strong>de</strong>n. so nein <strong>de</strong>r rihter weiz laeute zu im<br />
Swsp.
— 99 —<br />
Swsp.<br />
vnd schai<strong>de</strong> ez. <strong>de</strong>r Richter sol sehen an <strong>de</strong>s mannes<br />
laster. vnd an seinen scha<strong>de</strong>n vnd haizz im da nach |<br />
102. b puezzen. vnd ist daz ein man <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn twingen wil. &hir*<br />
A .- •„ ^ • • CCCLIV.<br />
o<strong>de</strong>r tut wi<strong>de</strong>r seinen willen, daz er aut einen pavm steige<br />
o<strong>de</strong>r auf ein haus o<strong>de</strong>r auf ein prukge <strong>de</strong>v vngewaerleich<br />
ist o<strong>de</strong>r swaz er in so getanen dinge haizzet tun wi<strong>de</strong>r<br />
seinen willen swaz im da von geschiht. daz sol er puezzen<br />
als ob er ez mit seiner hant getan hete. Nimet auer einer<br />
Ion dar vmbe. swaz <strong>de</strong>m geschiht daz puezzet im niemen.<br />
vnd ist ein man in einem hause ez sei sein o<strong>de</strong>r er Ion<br />
ez. o<strong>de</strong>r er hab ez vmbe sünst. vnd wirt er da haim<br />
gesüchet man sol im puezzen. wan er wirt drinne ist. vnd<br />
ist mer wirte drinne dann ainer die sullen die puezze mit<br />
einan<strong>de</strong>r tailen. wan si all gehausen sint <strong>de</strong>v haimsüchunge<br />
ist daz swer mit gewaffenter hant in eines mannes havs<br />
lauffet. vnd einen drin iaget. o<strong>de</strong>r einen drinne wun<strong>de</strong>t.<br />
o<strong>de</strong>r sünst scha<strong>de</strong>t, daz haizzet haimsüchunge. lauffet er<br />
• • drin vnd suchet einen man mit gewaffenter hant. vnd<br />
vin<strong>de</strong>t sein nicht, vnd get drauz an scha<strong>de</strong>n, so sol er<br />
halbe püzze geben <strong>de</strong>m wirte vnd <strong>de</strong>m richter. tut er aver<br />
scha<strong>de</strong>n drinne mit schelten o<strong>de</strong>r mit an<strong>de</strong>rm so sol er<br />
sein gantze püzz geben, vnd daz haus beslozzen ist. vnd<br />
| chümt er da für. vnd hauwet o<strong>de</strong>r schevzzet dar an. so<br />
ist er püzze schuldich. vnd laugent er <strong>de</strong>s. <strong>de</strong>s sol man<br />
in vber zeugen, selbe dritte, die ez gesehen vnd gehört<br />
habent. hat ez doch iemen gehört vnd niht gesehen, <strong>de</strong>r #<br />
mag ez wol gezeug sein, also ob er siege horte vnd <strong>de</strong>v *<br />
schoz. Siecht er in die tür niht. vnd schiltet hin in so" r»<br />
puezzet er niht wan <strong>de</strong>v schelt wort. Wir haizzen gewaffent<br />
hant blozzev swert in <strong>de</strong>r hant o<strong>de</strong>r schedleichev<br />
mezzer. vnd pogen vnd armbrost vnd spiezze vnd an<strong>de</strong>r<br />
gewaffen. Swer sein volger ist vnd mit helfe mit im gat.<br />
die sint alle schuldich die sullen auch puezzen als <strong>de</strong>r<br />
selb schol. Dev püzze ist etwa ringe etwa swaer ie nach<br />
<strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s gewonhait. ditz reht habent auch die purger.<br />
die herren [o<strong>de</strong>r] die pürge habent da haim suchet<br />
sol in puezzen als hie vor gesprochen ist. iWan sol<br />
7*
— 100 —<br />
niht an dhainer stat. <strong>de</strong>m Richter hoher puezzen danne<br />
<strong>de</strong>m chlager swa man daz tut daz ist wi<strong>de</strong>r reht. vnd<br />
* " '"• habent si niht pfenning ze geben, so rieht man vber si<br />
als vmb an<strong>de</strong>r gulte.<br />
103.
— 101 —<br />
daz er chlage antwurte als recht sei. habent si auer gut<br />
in <strong>de</strong>m gerichte. daz <strong>de</strong>r chlag wert ist so sullen si dhainen<br />
bürgen setzen.<br />
von tftn gcpunbcn tagen.<br />
JIM <strong>de</strong>n gebun<strong>de</strong>n tagen sol man dhainen ait swern.<br />
J/wan als ditz püch auz nimt. so man einen vri<strong>de</strong> swert<br />
<strong>de</strong>n mag man swern in <strong>de</strong>n gebun<strong>de</strong>n tagen. Man sol<br />
auch wol ob ein man begriffen wirt an <strong>de</strong>r haut getat <strong>de</strong>n<br />
schirmet <strong>de</strong>r heilig tage niht. Swaz man ei<strong>de</strong> lobt in <strong>de</strong>n<br />
gebun<strong>de</strong>n tagen so sol man si laisten nach <strong>de</strong>n gepun<strong>de</strong>n<br />
tagen. iSwer so ei<strong>de</strong> lobt zeswern- für schul<strong>de</strong>, auf einen<br />
t-vxx' tag vnd laistet er sein niht ze | rechter zeit, er ist in <strong>de</strong>r<br />
schul<strong>de</strong> gewunen. da <strong>de</strong>r eit für gelobt wart, ez enwen<strong>de</strong><br />
in danne ehaft not.- die sol man beweisen waz <strong>de</strong>r eit vor<br />
gerichte gelobt, man sol <strong>de</strong>m richter puezzen. vnd auch<br />
dhein püzze <strong>de</strong>m. <strong>de</strong>r ayd gelobt wart. Jst <strong>de</strong>r man<br />
berait ze laisten seinen ayd als er gicht. vnd wil ez jener<br />
niht o<strong>de</strong>r ist da niht da man in tun sol. <strong>de</strong>s ei<strong>de</strong>s sol er<br />
ledich sein, vnd <strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> da er <strong>de</strong>n eit für gelobt,<br />
uwenn man auer silber o<strong>de</strong>r golt o<strong>de</strong>r pfenning gelten sol.<br />
o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong>s gut. Wirt <strong>de</strong>m ein tag gegeben, vmb .<br />
seinen gezeug o<strong>de</strong>r vmb an<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s er bedarf, vnd chiimt<br />
er zu <strong>de</strong>m tage niht. er verlevset seiner gulte da mit niht.<br />
ob in ehaft not letzet, er hat auer <strong>de</strong>n tag verlorn. Ob<br />
ein man gevangen wirt. o<strong>de</strong>r in etwaz an<strong>de</strong>rs irret, daz<br />
er niht poten gesen<strong>de</strong>n mag. <strong>de</strong>r sein ehaft not für in<br />
bere<strong>de</strong>, sol er <strong>de</strong>s scha<strong>de</strong>n haben nain er <strong>de</strong>r Richter<br />
richtet als im ertailt wirt. als aver <strong>de</strong>r man von seiner<br />
nöte chümet. so sol er für <strong>de</strong>n richter chomen vnd sol<br />
sein ehaft not beweisen mit seinem ai<strong>de</strong>. vnd swaz <strong>de</strong>r<br />
Hichter vmb sein sache gerichtet hat daz so! er wi<strong>de</strong>r tun.<br />
*** 7 vnd sol man ez han<strong>de</strong>ln als ob er <strong>de</strong>s tages | da waer<br />
gewesen, ob ein man einen poten sen<strong>de</strong>t ze einem tage,<br />
da er selbe niht chomen mag. vnd <strong>de</strong>r pote wirt gevangen<br />
o<strong>de</strong>r er stirbet vn<strong>de</strong>r wegen o<strong>de</strong>r in irret an<strong>de</strong>r ehaft not.<br />
sol <strong>de</strong>m herren daz scha<strong>de</strong>n naeines <strong>de</strong>r herre sol chomen<br />
Swsp.<br />
u3 -
— 102 —<br />
zu <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn tage, vnd sol <strong>de</strong>n chneht mit im pringen.<br />
vnd sol er bere<strong>de</strong>n daz in eliaft not irret, vnd sol die<br />
nennen ob <strong>de</strong>r chneht tot ist. o<strong>de</strong>r er sein sünst niht<br />
gehaben mag <strong>de</strong>s sol <strong>de</strong>r herre swern. daz <strong>de</strong>n chneht<br />
ehaft not irret, do er chomen solte. vnd daz er auch er<br />
sein gehaben mag man sol ez han<strong>de</strong>ln als da vor gesprochen<br />
ist.<br />
an tute tnamg haut tut gcriljt rijumt.<br />
Swsp.<br />
IOO. Vnd ist daz ein man vrtail wi<strong>de</strong>r wirfet. so sol man si U4 ;<br />
ziehen an <strong>de</strong>n hohem Richter, vnd ze iungist für <strong>de</strong>n<br />
chunich. da sol <strong>de</strong>r Richter seinen poten zu geben, die<br />
daz hörn we<strong>de</strong>r ir volchome an <strong>de</strong>r vrtail vor <strong>de</strong>m chunige.<br />
Geschieht ditz in einer graschaft o<strong>de</strong>r in einem<br />
marche so sullen poten sein lantsezzen. Geschiht ez in<br />
einer stat. so mugen poten sein aller lian<strong>de</strong> laeute.<br />
die an ir reht vollchomen sint. die sol <strong>de</strong>r Richter bechosten<br />
einen pecliher vollen weines sol man zwain geben,<br />
prot vnd pier genüch. <strong>de</strong>r herrn sullen zwen sein, vnd<br />
xxxx 3 sehs chnehte. Man sol <strong>de</strong>n herren | geben vier richte, vnd<br />
<strong>de</strong>n chnechten zwo. vier garbe isleihem pfaer<strong>de</strong> vn<strong>de</strong>r tage<br />
• vnd vn<strong>de</strong>r nacht vnd hae genüg, vnd sol man <strong>de</strong>v ros<br />
vor beslahen vnd hin<strong>de</strong>n niht. <strong>de</strong>r phaer<strong>de</strong> sullen aechtev<br />
sein vnd <strong>de</strong>r manne aechte, vnd ist <strong>de</strong>v vrtail verworfen<br />
auf swaebischer er<strong>de</strong>, so <strong>de</strong>r chunich danne chumt ze<br />
swaben da sullen die poten hin chomen vnd sullen <strong>de</strong>r<br />
vrtail ze en<strong>de</strong> chomen. vnd von <strong>de</strong>m tage vber sechs<br />
wochen. vnd <strong>de</strong>v vrtail verricht ist. vor <strong>de</strong>m chunige. so<br />
. sullen si die vrtail wi<strong>de</strong>r für <strong>de</strong>n richter pringen vor <strong>de</strong>m<br />
si wi<strong>de</strong>r worfen wart. Der vrtail wi<strong>de</strong>r warf hat er sei<br />
niht volfüret vor <strong>de</strong>m chunige er müz <strong>de</strong>m Richter gelten<br />
sein chost die die poten habent getan, vnd müz im wetten<br />
sein püzze. vnd ist daz er behabt, so sol iener <strong>de</strong>r wi<strong>de</strong>r<br />
in waz vnd sein volger daz selbe tun. dhein wi<strong>de</strong>rworfen<br />
vrtail <strong>de</strong>v vor einem graven wi<strong>de</strong>r worfen wirt. die enmag<br />
niht geziehen an <strong>de</strong>n marchgraven ez enhabe <strong>de</strong>r graue<br />
die graschaft von <strong>de</strong>m markgrauen von swelher hoher hant
— 103 —<br />
daz geriht ist da mag man ein vrtail an ziehen <strong>de</strong>v die<br />
erst hant <strong>de</strong>z gerichtes ist. daz ist <strong>de</strong>r chunich. <strong>de</strong>v an<strong>de</strong>r.<br />
4 <strong>de</strong>m ers leihet, <strong>de</strong>v dritte hant mag nimer gerich|te für<br />
paz geleihen. daz ez <strong>de</strong>n Iaeuten an ir plüt o<strong>de</strong>r an ir<br />
leib gat. Swer ez dar vber tut <strong>de</strong>r wirt schuldich vor got<br />
an allen <strong>de</strong>n vber die. <strong>de</strong>v vier<strong>de</strong> hant richtet.<br />
turn }ifaf]fnt fucrstm rjcrihtc.<br />
Swsp.<br />
L^L Welch pfaffen fürste sogetanev gerichte hat. <strong>de</strong>v vber 115.<br />
plütrunstige gant <strong>de</strong>v gerichte mag er wol leihen seinen<br />
richtern vnd also daz er die Richter sol sen<strong>de</strong>n mit<br />
seinem prief zu <strong>de</strong>m chunige daz er im <strong>de</strong>n pan leihe.<br />
Vnd tut er <strong>de</strong>s niht. er vnd sein Richter wer<strong>de</strong>nt an allen<br />
<strong>de</strong>n schuldich [die] vor got vber die si richtent swelch <strong>de</strong>r<br />
laeut auz giezzent. die layherren die bedürfen <strong>de</strong>s niht.<br />
daz ir Richter <strong>de</strong>n pan enphahen von <strong>de</strong>m chunige. daz<br />
ist da von daz <strong>de</strong>r lay selbe vrtail geit. vber <strong>de</strong>n totslach<br />
<strong>de</strong>s entüt <strong>de</strong>r pfaffe fürste niht. van da mit verlur er sein<br />
an.pt mit <strong>de</strong>m vnd er vrtail gaebe vber <strong>de</strong>n totslach. wan<br />
<strong>de</strong>s gewaltes enhat er niht. da von mag er <strong>de</strong>n pan niemen<br />
geleihen.<br />
ttx ein urteil ml)t mnton rijan.<br />
®* Swer vrtail eevraget wirt vnd er <strong>de</strong>r niht vin<strong>de</strong>n chan. 116.<br />
XCVII<br />
<strong>de</strong>r sol swern ze <strong>de</strong>n heiligen daz er niht enwizze waz dar<br />
vmbe reht sei. sprichet <strong>de</strong>r Richter | danne ir sult vin<strong>de</strong>n<br />
daz euch dar vmbe recht dunche. so sprichet <strong>de</strong>r Richter<br />
vnreht. Wan ez ist manich man <strong>de</strong>r niht wizzen chan.<br />
waz vmb ein isleich dinch recht ist da von sol niemen<br />
vrtail vin<strong>de</strong>n im sage sein gewizzen daz si recht sei vnd<br />
zweivelt er icht daran, so wirt er vor got schuldich. vmbe<br />
ein vrtail mag man niht gevehten. wan vor <strong>de</strong>m reiche,<br />
vin<strong>de</strong>t ein man vrteil vnd wirt si im wi<strong>de</strong>r worfen vnd si<br />
ist niht reht. wil <strong>de</strong>r Richter niht enpern. \nd iener <strong>de</strong>m<br />
<strong>de</strong>v vrtail scha<strong>de</strong> waz. si sprechent in wol drumbe an. wil<br />
er vnschuldich wer<strong>de</strong>n, so sol er swern ze <strong>de</strong>n heiligen, daz<br />
er niht pezzers wesse. Wil er niht swern so sol man im
xxxxi 2<br />
— 104 —<br />
die hant abe slahen. van er hat bei seinem ai<strong>de</strong> vnreht<br />
ertailt. Vragt ein Richter vrtail einen man. nu <strong>de</strong>r ertailt<br />
daz er chan <strong>de</strong>m volgent leiht drei man o<strong>de</strong>r me. ein<br />
an<strong>de</strong>r da bei vin<strong>de</strong>t ein an<strong>de</strong>r vrtail <strong>de</strong>m volgent auch drei<br />
leicht o<strong>de</strong>r mer. swe<strong>de</strong>r die merer volge hat <strong>de</strong>r hat sein<br />
vrtail behabt, vnd beleibent iener an gewette \\an si<br />
niemans vrtail beschulten habent. Wir haizzen beschulten<br />
vrtail swer also sprichet. ich wi<strong>de</strong>r wirfe disev vrtail.<br />
wan | si ist vnreht. vnd zevhe si da hin da ich sei mit<br />
reht ziehen sol. daz ist an die hant von <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r Richter<br />
daz gerillt hat enphangen. daz so] mit werfen als hie vor<br />
gesprochen ist.<br />
uon urteil froember £nrtrer irnrij tr sitc.<br />
1O0. jCierwhfet <strong>de</strong>r swab <strong>de</strong>s Sachsen vrtail. o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r sachse<br />
*^<strong>de</strong>s swabes. die sullen si für <strong>de</strong>n clmnich ziehen, also<br />
tu ein isleich lantman <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rm. Stent sol man vrtail<br />
u " >b<br />
verwerfen, sitzen<strong>de</strong> sol man vrtail vin<strong>de</strong>n. stent sol man<br />
<strong>de</strong>m chlager wetten swes man im schul dich wirt vor gerichtes.<br />
also sol man auch <strong>de</strong>m Richter swer <strong>de</strong>s niht<br />
entüt <strong>de</strong>r ist <strong>de</strong>m richter einer chlainen püzze nach gewon-<br />
Landr. hait schuldich. vn<strong>de</strong>r cliuniges panne niaenchleich aufsein Ss P„ J v<br />
Zweiter Th. , . ' ., , 12, § )l<br />
recht stule. <strong>de</strong>r aver ze <strong>de</strong>n penenen niht geporn ist. <strong>de</strong>r<br />
sol <strong>de</strong>s stilles pitten mit vrtail ze vin<strong>de</strong>n. so sol im iener<br />
<strong>de</strong>n stiil räumen, <strong>de</strong>r erste vrtail vant. Swelch vrtail § * l<br />
iener danne vin<strong>de</strong>t. die gepiet er zebehalten mit seinem<br />
rehte. vnd ziehe sei da er sei durch reht hin ziehen sol.<br />
vnd pitte poten dar zu. vmb ein verworfen vrtail ensol<br />
man dheiner volge vragen. <strong>de</strong>r sei auch vun<strong>de</strong>n hat. <strong>de</strong>r<br />
enmag da niht abe lazzen. an ienes willen <strong>de</strong>m <strong>de</strong>v vrtail<br />
xxxxi * | ervun<strong>de</strong>n ist ze seinem vrume. Wirt ein man gevangen § ^<br />
vmb vnreht vur gerichte pracht er enmach dhein vrtail<br />
verwerfen noch <strong>de</strong>r man <strong>de</strong>r püzze gibt, vntz er auz <strong>de</strong>n<br />
noten chümt.<br />
HO. ST[^U mercnet vmbe vngeriht. welch gericht daz vber 13, § l<br />
^^eng. <strong>de</strong>n dieb sol man henchen. Geschieht auer<br />
in einem dorfe o<strong>de</strong>r in einer stete <strong>de</strong>s tages <strong>de</strong>v<br />
Swsp.<br />
u7
— 105 —<br />
Ssp. II.<br />
<strong>de</strong>upstal minner danne dreier Schillinge wert ist. daz mag<br />
<strong>de</strong>r purchmaister wol richten <strong>de</strong>s selben tages ze havt vnd<br />
ze har. o<strong>de</strong>r mit drine Schillingen ze lösen, <strong>de</strong>r selbe<br />
beleibet elos vnd rechtlos, ditz ist daz höchst gericht. § 2.<br />
daz <strong>de</strong>r purgraue maeister hat <strong>de</strong>s selben enmag er auch<br />
niht richten ob ez vber naechtig wirt nach <strong>de</strong>r chlage vmb<br />
vier pfenning vnd vmb an<strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong> habe mag er wol<br />
richten vnd niht für war. Ditz selbe gerichte get vber § 3.<br />
vnrecht wage, vnd vber vnreht maz. vnd vber valschen<br />
chauf ob man dar an vun<strong>de</strong>n wirt. alle mor<strong>de</strong>r vnd alle § 4.<br />
die <strong>de</strong>n phlüch raubent o<strong>de</strong>r mule o<strong>de</strong>r chirchen. vnd verrater<br />
vnd mortprenner o<strong>de</strong>r di ir potschaft zu ir frume<br />
werbent. die sol man alle ratprechen. Der ainen man § 5.<br />
sieht o<strong>de</strong>r vahet. o<strong>de</strong>r raubet o<strong>de</strong>r prennet sun<strong>de</strong>r mortx<br />
*xxi» prant. o<strong>de</strong>r | weip o<strong>de</strong>r magt notzoget. vnd vri<strong>de</strong>praeche.<br />
o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r in vber hur begriffen wirt. <strong>de</strong>n sol man allen<br />
*'*• daz haupt ab slahen. iSwer <strong>de</strong>vb o<strong>de</strong>r rauber behauset. § 0.<br />
o<strong>de</strong>r si mit helfe sterchet dar zu. wer<strong>de</strong>nt si <strong>de</strong>s vber<br />
re<strong>de</strong>t, man sol vber se richten als vber iene. Swelch § 7.<br />
Christen mensch vngelaubig ist. o<strong>de</strong>r mit zauber vmbe gat.<br />
o<strong>de</strong>r mit vergift. vnd <strong>de</strong>s vber re<strong>de</strong>t wirt. <strong>de</strong>n sol man<br />
auf <strong>de</strong>r hur<strong>de</strong> prennen. Swelch richter vnreht nilit enrich- § 8.<br />
tet. <strong>de</strong>r ist <strong>de</strong>s selben gerichtes schuldich. daz vber ienen<br />
solt ergan. l\ieman ist auch phlichtich <strong>de</strong>s richters dincli<br />
ze suchen noch rechtes im ze plilegen. die weil er rechtes<br />
*»2. geweigert hat. Siecht ein man ze to<strong>de</strong> <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn durch 14, § l.<br />
notwer vnd getar er niht bei im beleiben, daz er für gerichte<br />
pringe vnd vber in richte vor seines leibes angst<br />
chümt sun<strong>de</strong>r tot für gerichte. vnd bechennet er sich e.<br />
man vber in chlage. vnd pentet er sich dar vmbe ze gerichte<br />
man sol im niht seinen hals vertäuen, <strong>de</strong>m richter<br />
sol man ertailen auf in daz höchst gewette <strong>de</strong>r pfenninge.<br />
daz man im phleget ze wetten, vnd <strong>de</strong>n magen ir. die<br />
sol man vür la<strong>de</strong>n, ir zencmen j Ze <strong>de</strong>m naechstem vur<br />
gepot dinge vnd ze <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn, vnd ze <strong>de</strong>m dritten,<br />
chomen die magen danne niht vür. er t ol da mit besitzen<br />
wenne si ez mit chlage im ab gewinnen, vnd man sol im
- 106 -<br />
Ssp. H-<br />
vri<strong>de</strong> geben vmb <strong>de</strong>n man enmag im nieman an seinen<br />
hals gesprechen da er sich ze rehte vmbe gepoten hat. e.<br />
pringet man aber <strong>de</strong>n toten vw gerichte vnd chlagt man § 2.<br />
auf in er müz gerichten vnd müz antwurten vmbe seinen<br />
hals o<strong>de</strong>r er müz <strong>de</strong>n toten bere<strong>de</strong>n mit seinem champhe.<br />
113. Swelch man vor gerichte vo<strong>de</strong>rt sogtan sache. da er ein 15, §<br />
gewizhait vmbe geloben müz. vnd gelobt er daz. vnd<br />
chumet dar nach ein an<strong>de</strong>rr. vnd vo<strong>de</strong>rt die selben sache.<br />
vnd enmag <strong>de</strong>r <strong>de</strong>r <strong>de</strong>v gewizhait gelobt hat. ienem abe<br />
geweisen niht mit reht. er müz sein vo<strong>de</strong>runge lazzen mit<br />
püzze vnd mit <strong>de</strong>m richter wetten, warevpüzze daz ist<br />
sein gerehtev hant. da er die werschaft mit lobte.<br />
114 Jpbbet aver ein man eine gwere. <strong>de</strong>r da tot leibe o<strong>de</strong>r § -•<br />
erbe vo<strong>de</strong>rt. o<strong>de</strong>r dhein vaern<strong>de</strong> habe, o<strong>de</strong>r vrowen<br />
chlaino<strong>de</strong> vo<strong>de</strong>rt wirt im an <strong>de</strong>r gwer gebrest. daz si im<br />
geprochen wirt mit rechte, si gewetten <strong>de</strong>m richter dar<br />
vxjcxii - vmbe. | vnd lazzent die habe mit püzze. uwer sol isleich 16, §<br />
man tun. vmb totslach vnd vmbe lerne, vnd vmb wun<strong>de</strong>n,<br />
für seinen herren <strong>de</strong>n er bestat. vnd für seinen swertmage.<br />
Swer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn leinet o<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>t. wirt er <strong>de</strong>s vberreit. § -<br />
man sieht im die hant abe. Igleich man hat püzze nach § •'•<br />
115. seiner gepurte. ern enhabe sich danne verworcht. Swenne § *•<br />
<strong>de</strong>r vron pote <strong>de</strong>m Richter wettet durch daz er ime an<br />
seinem rechte versavmt habe, so wettet er <strong>de</strong>s chuniges<br />
malter. daz sint zwene vnd dreizzich mit einem grünen<br />
aeicheinen garte <strong>de</strong>r dreier o<strong>de</strong>r zwaier davm eilen lanch<br />
sei.<br />
inun^* nase vn(^ ouge. zunge vnd ore vnd <strong>de</strong>s<br />
{/mannes gemaecheit vnd hen<strong>de</strong> vnd füzze. wirt ein<br />
man dirr isleich dar an gelemet. vnd sol man im<br />
pezzern. man müz ez im gelten mit einem halben. Jlsleich § ^<br />
vinger vnd zehe. hat sun<strong>de</strong>rleich püzze nach <strong>de</strong>m daz im<br />
an <strong>de</strong>m gepurt sein zehentail.<br />
öwen man ane wun<strong>de</strong>n siecht o<strong>de</strong>r beschiltet o<strong>de</strong>r an<br />
leuget <strong>de</strong>m sol man püzze geben nach seiner gepurt. wun<strong>de</strong>t<br />
man aber einen man an einem li<strong>de</strong>. daz im vergolten<br />
§ c<br />
§ •
— 107 —<br />
Ssp. II.<br />
tii J ist. vor gerichte. havwet man im sam vor abe | er enmag<br />
dhein höher gelt gevo<strong>de</strong>rn an in wan sein püzze.<br />
*'• Der sun en antwurt für seinen vater niht. swenne er stirbet 17, § 1.<br />
swaz so er vngerichtes hat getan, <strong>de</strong>r vater mag <strong>de</strong>n sun § 2.<br />
auz nemen eines, ob er vmbe vngericht bechlaget wirt.<br />
die weil er von im niht gesun<strong>de</strong>rt ist. also daz er swer<br />
auf <strong>de</strong>n heiligen, daz er <strong>de</strong>r sun<strong>de</strong>r getat vnsclmldich sei<br />
wirt aver bai<strong>de</strong>v vater vnd sun bechlaget vmbe ein getat.<br />
die enmag er im niht abe genemen ern habe sich selbe<br />
***' alrest entreit, doh <strong>de</strong>r vater mag wol <strong>de</strong>n sun sun<strong>de</strong>rn 19, § 1.<br />
von ime vor gerichte. mit isleihem gute, daz <strong>de</strong>r svn<br />
*". an nemen wil swie chlain ez sei. Der herre mag wol auz § 2.<br />
nemen einen seinen eigen man. swenne im vertäuet ist.<br />
ob er <strong>de</strong>s geswern getar. auf <strong>de</strong>n heiligen, daz er sein<br />
geporn aigen sei. vnd daz er <strong>de</strong>r getat vnscbuldich sei.<br />
'*'• da er mit bechlaget ist. Brü<strong>de</strong>r vnd swester vnge zwai- 20, § 1.<br />
erter prü<strong>de</strong>r vnd swester erbe, vor <strong>de</strong>n piii<strong>de</strong>rn vnd <strong>de</strong>n<br />
swestern die gezwaiot von vater vnd von müter sint.<br />
ingezwaeiter prü<strong>de</strong>r chint sint auch geleich nahen <strong>de</strong>m<br />
gezweiten prü<strong>de</strong>m an <strong>de</strong>m erbe ze nemen voll wal vnd § 2.<br />
volle püzze sol isleich man o<strong>de</strong>r bedarf er etleihes li<strong>de</strong>s<br />
| die weil er vor gerichte sein lerne niht beweiset, so daz<br />
er Vormun<strong>de</strong> da mit gewinne, o<strong>de</strong>r ez im vergolten wer<strong>de</strong>.<br />
(j»2 jl^er zinsman swer er sei ererbet sein gepaw auf seinen 21, § J.<br />
^ylerben. auf sein zinsgüt. ez ensei ein man von ritters<br />
art. <strong>de</strong>r ez seinem weibe ze morgen gäbe hab gegeben.<br />
Wirt ez auch ledich einem herren. <strong>de</strong>r nimt daz § 2.<br />
gepaw mit samt <strong>de</strong>n leben, <strong>de</strong>r man- enhabe weip <strong>de</strong>r ez<br />
ir ze morgen gäbe gegeben habe.<br />
"***• I Hat auch ein weip leibgedingc an aigen o<strong>de</strong>r an leben. § 3.<br />
swaz si pawes dar auf hat. swenne si stirbet. daz en<br />
erbet si niht. an ir naehsten mage. ez nimt <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m daz<br />
gut ledich wirt. wan isleich man mag wol sein gepaw<br />
pezzern vnd ergern auf seinem lehen wi<strong>de</strong>r seines herren<br />
^ willen, also mag <strong>de</strong>v frowe auf ir leibgedingc *J Leihet § 5.<br />
auch ein herre einem manne an vn<strong>de</strong>r schaid swaz da
— 108 —<br />
Ssp. IIpavres<br />
auf ist. daz ist <strong>de</strong>s mannes mit sampt <strong>de</strong>m gute.<br />
125. als ez <strong>de</strong>s herren waz. ern gedinges auz. " öwaz ein 22, §<br />
man gegen <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn erzevgen sol dar zu bedarf er <strong>de</strong>s<br />
xxxxiü l Richters ze gezevges niht. da im <strong>de</strong>v schuldigunge | niht<br />
hoher Avan an sein gewette gat daz gezeuget er selbe dritte<br />
<strong>de</strong>r dinchphlichtigen die die vrtail vin<strong>de</strong>nt. " Ist aver<br />
<strong>de</strong>v schul<strong>de</strong> höher, so müz er <strong>de</strong>n schulthaeitzen o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n<br />
ATonpoten ze zeuge haben, an <strong>de</strong>s Richters stat o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n<br />
126. Richter. Swa ein man seines gezevges voll chumt mit § 2 -<br />
<strong>de</strong>m schulthaitzen. o<strong>de</strong>r mit <strong>de</strong>m vronpoten vnd mit schephen<strong>de</strong>n.<br />
da sol <strong>de</strong>r Richter auch gezeuch sein. A*on <strong>de</strong>r<br />
warhait ir geziuges daz ers gehört habe, o<strong>de</strong>r er enweste<br />
ez niht. \er wi<strong>de</strong>rt <strong>de</strong>r Richter gezeug zewesen wi<strong>de</strong>r<br />
reht. iener ist doch vollchomen an seinem rechte. Begeit § "<br />
auch sich ein man <strong>de</strong>r werlt <strong>de</strong>r ze seinen iaren chomen<br />
ist vnd treit er munches chlai<strong>de</strong>r an vnd beschirt er sich<br />
dar nach, o<strong>de</strong>r entüt ers A'or genchte niht. wil er sich<br />
dar nach lavgen mag man auf in gezeugen an gerillte <strong>de</strong>r<br />
man selb siben<strong>de</strong> ienes genözze <strong>de</strong>r sich da begeben hat.<br />
er habe gehorsam getan, o<strong>de</strong>r niht. er hat doch <strong>de</strong>n<br />
125 1 . herschilt ni<strong>de</strong>r geleit. Die weil <strong>de</strong>r man an weip niht *3><br />
Avesen wil. o<strong>de</strong>r enmag. so miiz er wol eleich weip nemen.<br />
xxxxiü * o<strong>de</strong>r sint im drev weip tot o<strong>de</strong>r A*ier | o<strong>de</strong>r mer. ze <strong>de</strong>r<br />
selben weiz niniet ein weip man. A r nd gewinnet eleich chint<br />
bei <strong>de</strong>m iungisten als bei <strong>de</strong>m ersten, vnd erbet si mit ir<br />
128. rehte vnd mit ir gute, lilan ensol meinen auz seinem 24, 9<br />
wem weisen, von gerichtes halb, also ez si es dann mit<br />
reht niht an chomen. man enpreche si im mit rechter<br />
chlage. da er selbe zegagen sei. o<strong>de</strong>r man la<strong>de</strong> in vür<br />
A-on gerichtes halp. ze seinem rechten taedinge. vnd er<br />
danne niht für chumt so vertailet man ime <strong>de</strong>v gewer mit<br />
120. rechte. Jsleich man mag sein rehtes gut AVOI mit rehte<br />
s<br />
"<br />
an Aver<strong>de</strong>n ob ers verchauffet o<strong>de</strong>r versetzet, o<strong>de</strong>r auz<br />
geit. o<strong>de</strong>r ob ez im vertailt wer<strong>de</strong> ze lantreht. o<strong>de</strong>r zelehenreht.<br />
o<strong>de</strong>r zeswelher weis ers auf geit. vmbetwungen.<br />
so ist er <strong>de</strong>r gewer belöset mit rechte. Dar vmbe mag<br />
niemen mit rechte sein gewer abe erzeugen ienem <strong>de</strong>r die
— 109 —<br />
Ssp. II.<br />
gewer hat si enwer<strong>de</strong> im abe gewunnen. da er ze antwurte<br />
sei. o<strong>de</strong>r er enwer<strong>de</strong> dar vmbe bechlaget. vnd gela<strong>de</strong>t ze<br />
seinen rechtem taidinge.<br />
MO. Wirt aver ein man bechlaget vmbe raubpleiche gewer, da 25, § 1.<br />
man die hanthaftigen getat beweisen mag. vnd wirt <strong>de</strong>r<br />
Richter mit <strong>de</strong>m gerichte dar zu gela<strong>de</strong>t, <strong>de</strong>r sol volgen<br />
"'••txiijize hant. vnd richten <strong>de</strong>m chlager | vmb <strong>de</strong>n raube, vnd<br />
vber <strong>de</strong>n rauber vnd vber sein vnreht volleist, alrest ze<br />
hant dar nach sol er in geweitigen in seiner gwer ob iener<br />
auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chlage gat. niht wi<strong>de</strong>r reit mit rehte. Swaz § 2.<br />
im <strong>de</strong>r Richter niht enrichtet o<strong>de</strong>r niht wol richten enmag.<br />
daz sol im <strong>de</strong>r chunig so er erst chümt in daz lant richten<br />
ob man die chlage gezeuge hat.<br />
^' W^ennm 8 e s °l man versiahen als niwe herren chöment. 26, § 1,<br />
-JC/pevt <strong>de</strong>r mvntzer einen valschen pfenning auz so § 2.<br />
daz er da mit chauphen wil. ez gat im an <strong>de</strong>n hals,<br />
uwer sein reht verwurchet hat. o<strong>de</strong>r mit valsche vin<strong>de</strong>t<br />
man vn<strong>de</strong>r im vierdhalben pfenninch. ez gat im an die<br />
hant. ern muge ir schube han. ower so an seinem rechte<br />
vollchomen ist. vnd vin<strong>de</strong>t man bei im einen schillinch<br />
valscher pfenninche die pfenning hat er verlorn, vnd niht<br />
mere. hat er ir aver mere ez gat im an die hant er muge<br />
ir danne auf schup haben. Velschet <strong>de</strong>r müntzaer sein § ;j.<br />
pfenning. vnd behaltet er si niht nach ir rechte, die weil<br />
enmag er niemen valsches zeihen, da er wan<strong>de</strong>l vmbe<br />
***iii • dürffte tun. | Pfenninge sol <strong>de</strong>r rmmzer behalten phiindich<br />
»• vnd eben swaer. vnd geleich weiz. nieman enmag dheinen § 1.<br />
marchet noch münzze erheben, an <strong>de</strong>s herren willen in <strong>de</strong>s<br />
gerichte ez leit. auch sol <strong>de</strong>r chunich durch reht seinen<br />
hantschüch dar zu sen<strong>de</strong>n ze beweisen daz ez sein wille<br />
sei. iNieman ensol auch pfenning slahen. an<strong>de</strong>rn pfenning § 5.<br />
geleich si haben stin<strong>de</strong>rleich besehaidnüzze. Swenne man § fi.<br />
die pfenning verpeutet viertzchen nacht, dar nach mag<br />
man mit <strong>de</strong>n pfenningen gelten, vnd pfant losen. Swer<br />
da mit chauffet zevnrehter zeit, <strong>de</strong>r müntzer mag si im<br />
wol zeprechen. er sol im aver wi<strong>de</strong>r geben.
— 110 —<br />
ssp. n.<br />
133. l^v^er so prugke zol o<strong>de</strong>r wazzer zol hin trait <strong>de</strong>r sol 27, §'<br />
'***in vier valt gelten. Swer so marcht zol auz vuert.<br />
<strong>de</strong>r sol dreizzich Schillinge geben, vier füzz genger gebent<br />
einen pfenninch. ein reiten<strong>de</strong>r man einen halben, ein gela<strong>de</strong>n<br />
wagen vier hin vnd her. ze varn. ditz geit man ze<br />
13
— 111 —<br />
Ssp. II.<br />
von richtes halp <strong>de</strong>n hals verleuset sein naechster mag<br />
nimt sein erbe vnd an<strong>de</strong>r sein gut. <strong>de</strong>vbe vnd raup <strong>de</strong>n § 2.<br />
man vn<strong>de</strong>r ienem vin<strong>de</strong>t <strong>de</strong>n sol <strong>de</strong>r Richter iar vnd tag<br />
behalten, ob sich dar zu nach rihte nieman zu enzeuhet.<br />
1 '^1' s <strong>de</strong>r Richter sol in ehern in seinen nutz. | jVieman mag § 3.<br />
verwurchen eines an<strong>de</strong>rn gut ob ers vn<strong>de</strong>r im hat. <strong>de</strong>nnoch<br />
2. er seinen leip verwurchet. Swer so eines mannes chneht 34, § 1.<br />
siecht o<strong>de</strong>r vahet o<strong>de</strong>r ravbet niht wan durch <strong>de</strong>s herren<br />
schul<strong>de</strong>, nach reht sol in baite püzzen. er getürre danne<br />
daz auf <strong>de</strong>n heiligen bere<strong>de</strong>n, daz ers <strong>de</strong>m herren zelaster<br />
noch zescha<strong>de</strong>n hab getan, so ist er <strong>de</strong>r einen püzze ledich.<br />
o. awer so einen man gevangen hat <strong>de</strong>r müz antwurten islei- § 2.<br />
chem seinem herren. vnd isleichem mage. ind seinem<br />
weibe. wirt er dar vmbe geschuldiget, die weil er in in<br />
***• <strong>de</strong>r vanchnüzze hat. <strong>de</strong>v hanthaft. daz ist swa man mit 35.<br />
<strong>de</strong>r getat o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>vbe o<strong>de</strong>r raup, in seiner gewer hat. da<br />
«*• in selbe <strong>de</strong>v schul<strong>de</strong> zu treit. Swer so vber <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn 36, § 1.<br />
tag seine <strong>de</strong>vbe o<strong>de</strong>r seinen raube bei einem manne vin<strong>de</strong>t<br />
<strong>de</strong>r daz offenbaer geravbet hat. <strong>de</strong>n enmag man dheiner<br />
»««» *hantgetat. schuldigen o<strong>de</strong>r vin<strong>de</strong>t man | <strong>de</strong>v <strong>de</strong>vbstal bei -.<br />
ime. ern habe vor sein reht verlorn. »V an mit <strong>de</strong>s Rieh- f§
- 112 -<br />
Ssp. tt<br />
stoln waz. ob er sich dar zu zevhet auf <strong>de</strong>n heiligen selbe<br />
dritte volle chomer laeute an ir rechte di daz wizzen daz<br />
er im <strong>de</strong>upleich o<strong>de</strong>r raupleiche geDomen ist. Seit aber § &•<br />
er ez sei im gegeben, o<strong>de</strong>r er habe ez gechauffet so müz<br />
er nennen seinen gewern wi<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n er ez hat gechauffet.<br />
vnd die stat da ers chaufft ez müz aber swern daz ers<br />
ziehe ze rechter zucht. so im iener volgen vber viertzehen<br />
nacht swar er zeuhet ez. an vber schepfrechtev wazzer.<br />
stillet er seinen als reht ist <strong>de</strong>r gwer müz antwurten an<br />
seiner stat vur daz gut. Wirt aber im gepresten an <strong>de</strong>m<br />
gewern, er müz daz mit gewette vnd mit püzze lazzen<br />
vnd ziehet man in <strong>de</strong>vbe vnd raubes dar an <strong>de</strong>s müz er<br />
sich vnschuldigen nach recht, verlevset ez auch <strong>de</strong>r ez an<br />
gevangen hat. er müz ez lazzen mit püzze vnd mit gewette.<br />
xxxxv 2 Juan mag wol ziehen auf manigen | gewern <strong>de</strong>r eine auf § "•<br />
<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn also lange, vntz man chumt auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r ez<br />
an <strong>de</strong>m stalle gezogen hat ob ez vihe ist ob ers selbe<br />
gezogen hat. ob ez gewant ist selbe dritte sol er ez dar § '•<br />
ziehen, <strong>de</strong>r ez an gevangen hat. ob im geprest wirt an<br />
^•-..-K. <strong>de</strong>m gwern. vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m daz gut geanevanget wirt <strong>de</strong>r sol § Li<br />
( * daz behalten an seinem gewern, wenne ez im mit rehte<br />
145^ an gewunnen wer<strong>de</strong>. Swaz so iemen vin<strong>de</strong>t. verseit ers 37, s<br />
•-' • w ob man dar nach vraget so ist ez <strong>de</strong>vbleich. Swaz so <strong>de</strong>r<br />
man vin<strong>de</strong>t. o<strong>de</strong>r dieben. o<strong>de</strong>r raubern abe geprichet daz<br />
sol er auf pieten vor seinen gepaurn vnd zu <strong>de</strong>r chirchen.<br />
chumt iener in sechs wochen <strong>de</strong>n ez an gehöret, er sol<br />
sich dar zu ziehen selbe dritte vnd gelten die choste die<br />
iener da mit hat getan, ob ez pher<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r vihe ist. Jst » -<br />
aber iener von einem an<strong>de</strong>rn gerillte <strong>de</strong>s daz gut ist. so<br />
behalt ers <strong>de</strong>m dritten tail. daz er <strong>de</strong>n dieben o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n<br />
raubern abe hat beiagt. Enchümt nieman in <strong>de</strong>n sechs §<br />
wochen. <strong>de</strong>r sich dar zu ziehe, so nimet <strong>de</strong>r Richter <strong>de</strong>v<br />
xxxxv i zwai tail vnd behalt daz drittail. |<br />
148- lR er man s0 * 8 e^ten <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r von seiner warlose 3 8 '<br />
geschieht an<strong>de</strong>rn leuten. ez sei von pran<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r von<br />
prunnen. <strong>de</strong>n er niht bewurcliet eines chnies hoch, ob <strong>de</strong>r<br />
er<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r ob er siecht o<strong>de</strong>r wirfet einen man o<strong>de</strong>r ein
— 113 —<br />
Ssp. n.<br />
vihe als er ramet eines vogels Dar vmbe vertailet man im<br />
niht seinen leib noch seinen gesunt ob <strong>de</strong>r man auch vol<br />
**9. stirbet. wan er mtiz in gelten als ez stat. Swer nachtes 39, § 1.<br />
stilt chorn <strong>de</strong>r ist schuldich <strong>de</strong>s galgen. Swelch betgürtich § 2.<br />
man. chorn auf me lan<strong>de</strong> füret vnd ez nin<strong>de</strong>r enfüret ze<br />
verchauffen o<strong>de</strong>r giltet <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n nach seinem wet<strong>de</strong><br />
0. stilt ers <strong>de</strong>s tages ez get im an <strong>de</strong>n hals. Niemen ist für 32, § 1.<br />
seinen chnecht pflichtich ze antworten furpaz wan als sein<br />
Ion zegeben er enwer<strong>de</strong> sein pürge <strong>de</strong>nne. Vertreibet aber § 2.<br />
<strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>n chneht. er sol im sein Ion geben engat aber § 3.<br />
<strong>de</strong>r chneht <strong>de</strong>m herren von mütwillen er sol <strong>de</strong>m herren<br />
wi<strong>de</strong>r als vil als im <strong>de</strong>r herre gelobet hete vnd swaz er<br />
im seines lones hat gegeben, daz sol er zwigelten wi<strong>de</strong>r<br />
!• geben, [daz sol er]. Swes hunt o<strong>de</strong>r pere o<strong>de</strong>r phaerd 40, § i<br />
w* o<strong>de</strong>r ochse o<strong>de</strong>r swelher han<strong>de</strong> vihe | ez sei einen man<br />
tötet o<strong>de</strong>r plen<strong>de</strong>t o<strong>de</strong>r belemet o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r vihe <strong>de</strong>r<br />
herre sol <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n nach rechte o<strong>de</strong>r nach seinem wer<strong>de</strong><br />
pezzern ob ers wi<strong>de</strong>r an sein gewer nimet. nach <strong>de</strong>v daz<br />
er die getat beschai<strong>de</strong>. Sieht ers aver auz vnd enhawet § 2.<br />
ez noch enhauset noch enezzet ez noch entrenchet ez so<br />
ist er vnschuldich an <strong>de</strong>m scha<strong>de</strong>n so vn<strong>de</strong>r win<strong>de</strong> ez sich<br />
iener durch seinen scha<strong>de</strong>n ob er welle. Dhain vihe ver- § 3.<br />
pürget dhein gewette. noch chain herre <strong>de</strong>m Richter an<br />
2- seiner getat. Swa <strong>de</strong>r Richter sein gewette niht auf pan- 41, § i.<br />
nen enmag auf eines mannes eigen daz also chlaine giltet.<br />
daz sol <strong>de</strong>r vronpote fronen mit einem chiiige daz er auf<br />
daz tot stekchen sol nach schephen <strong>de</strong>r vrtaile enzevhet § 2.<br />
ers niht auz <strong>de</strong>s ez da ist in iare vnd tage, clmmet sein<br />
erbe für gerichte vnd zevhet sich zu seinem erbe als reht<br />
ist auf die heiligen, vnd giltet die schul<strong>de</strong> die <strong>de</strong>r Richter<br />
dar auf gezeugen mag gewunnen im dinge selbe dritte.<br />
Dhain an<strong>de</strong>r schul<strong>de</strong> hoher mag er dar auf erzeugen, wan<br />
. drew gewette vnd eins.<br />
a *. 5>wer so chlaget auf einen «an<strong>de</strong>rn, er neme im sein gut. 42, §1.<br />
**"«' daz si | ietwe<strong>de</strong>rm zelehen gesetzet, vnd gesetzent si ez<br />
v on zwain herren. ir ietwe<strong>de</strong>r sol seinen herren o<strong>de</strong>r gewaern<br />
pringen zu <strong>de</strong>m dinge, swer gewert wirt <strong>de</strong>r behaltet.<br />
Picker, Spiegel etc. 8
- 114 -<br />
Ssp. ß<br />
155. Swer ein gut im seit zelehen vnd ein andrerr seit ez si 43, §<br />
<strong>de</strong>s gwer niht enchümet <strong>de</strong>r verleuset ez en neme im danne<br />
154. ehaft not die er beschai<strong>de</strong>. Doch mugen die fürsten ge- § 3.<br />
wern einen man mit einem offenn priefe besigelt. <strong>de</strong>s daz<br />
si mit sen<strong>de</strong>n irn geporn dienstman <strong>de</strong>r daz gut verstaet<br />
an irr stat. <strong>de</strong>n prief sol man antwurten <strong>de</strong>m man chlaget<br />
zegezeuge <strong>de</strong>r chlage. ob eis dar nach bedarf. iSagent § ^<br />
aber daz gut die dar vmbe zwaient pai<strong>de</strong>v von einem<br />
manne, für <strong>de</strong>n sullen si chömen zerehte vber sechs wochen<br />
vnd <strong>de</strong>r Richter sol zwene poten mit sen<strong>de</strong>n die daz<br />
hören wer daz behabe o<strong>de</strong>r wer ez Verliese. Swer verleuset<br />
<strong>de</strong>r sol wetten <strong>de</strong>m Richter vnd geit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn sein püzze.<br />
sein eigen sprechent si ez mit geleicher gewer, an. iener<br />
mag ez paz zeeigen behalten mit zweier schephen<strong>de</strong>n zevgen.<br />
<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r zelehen. Erbe aigen mag <strong>de</strong>n man paz be- § -•<br />
halten, <strong>de</strong>n ein an<strong>de</strong>r chauftes aigen. o<strong>de</strong>r geben vmb<br />
xxxxvi 2 gutes wer vnd auch mit volge. J ISwelch man ein gut in 44, §<br />
!«»»• g eW er hat iar vnd tag. ane wi<strong>de</strong>r re<strong>de</strong> <strong>de</strong>r hat dar an ein<br />
rechte gewer die weil man aber ein gut vn<strong>de</strong>r einem manne<br />
bechlaget nach rechte, swie lang ers hat dar vber mit<br />
gewalte, nimner gewinnet er dar an rehte gewer an. die<br />
[di] weil man die rehten chlage erzevgen mag. Swer so § :{<br />
an seinem lehen o<strong>de</strong>r an leipgedinge seiner müter o<strong>de</strong>r<br />
seiner nifteln eigen im seit, er müz die eigenleichen gewer<br />
mit sechs schephenparn freien mannen gezevgen o<strong>de</strong>r im<br />
155. wirt da gepreste an. owenn man vor gerichte schuldigt 45'<br />
in seiner antwurt wirt er dinchflüchtich er ist in <strong>de</strong>r chlage<br />
gewunnen. Jst er schul dich vmbe vngerihte man sol in<br />
158. zehant veraechten. Swer so würchet eines an<strong>de</strong>rn mannes 46, s<br />
lant in wizzen<strong>de</strong>. o<strong>de</strong>r daz im ein andrerr getan bete wirt<br />
er dar vmbe geschuldigt die weil er ez ert. sein arbait<br />
verlevset er dar an ob ez iener behaltet. Swer ez aber<br />
getan hat <strong>de</strong>r sol im erstatten seinen scha<strong>de</strong>n. Swer so ^ *<br />
daz lant sech vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r chlage <strong>de</strong>r verleuset sein arbait<br />
vnd sein sache dar an. Swar so er sehe vnbechlaget er<br />
xxxxvi 3 | behaeltet die sache vnd geit seinen zins iemen <strong>de</strong>r daz » '<br />
lant behaltet. (Swer so besieht eins mannes lant vnd daz *
— 115 —<br />
ssp. n.<br />
an<strong>de</strong>rstunt ert. er sol im <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n gelten auf reht<br />
159. vnd sein püzze geben. Swer sein vihe treibet auf eines 47 1 § 1.<br />
an<strong>de</strong>rn garten vnd graz. er sol im gelten seinen scha<strong>de</strong>n,<br />
auf reht vnd püzzen mit drin Schilling, en ist er aber da § 2.<br />
zegagen niht <strong>de</strong>m daz vihe scha<strong>de</strong>t vnd wirt ez geban<strong>de</strong>t<br />
<strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n sullen si gelten, <strong>de</strong>r daz vihe ist ob man in<br />
zehant, beweiset nach <strong>de</strong>r gepaurn cliür. vnd sechs pfenning<br />
geit ietwe<strong>de</strong>rr für sein vihe. Jst daz vihe so getan. § 3.<br />
daz mans niht in getreiben mach, als ein phaerd daz<br />
rainisch ist. o<strong>de</strong>r gans o<strong>de</strong>r per. so la<strong>de</strong> er dar zu zwene<br />
man. vnd beweise in seinen scha<strong>de</strong>n, vnd volge <strong>de</strong>m vihe<br />
in seines herren havz vnd schuldige in dar vmbe so müz<br />
'""• er pezzern für daz vihe als ob es gepan<strong>de</strong>t waer. Swer § 4.<br />
sein vihe treibet auf ein an<strong>de</strong>rn marche an gemaine wai<strong>de</strong>.<br />
wirt ez gepan<strong>de</strong>t ez geit sechs pfenning. Vngepavnes lant § 5.<br />
Xar s»i*swer daz vber | vert ez ensei ein gezevnte wise. <strong>de</strong>r be-<br />
*"*• leibet ez an wan<strong>de</strong>l. Swaz <strong>de</strong>r herre in seiner hüte ver- 48, § 1.<br />
leuset daz sol er gelten. Lat ein man seine chorn auzen § 2.<br />
stan. als alle laevte ir chorn inne habent wirt ez im gevrezzet<br />
o<strong>de</strong>r zertrettet man giltet ez im niht. ez en mag 49, § 1.<br />
nieman sein hovehauz machen in eines an<strong>de</strong>rn mannes hove.<br />
JHaenchleich sol auch bewerchen sein tail <strong>de</strong>s hoves <strong>de</strong>r § 2.<br />
<strong>de</strong>s niht entüt geschult da scha<strong>de</strong> von. er sol in pezzern.<br />
er beleibet ez sun<strong>de</strong>r wan<strong>de</strong>l geschiht im scha<strong>de</strong>, ower 50.<br />
niaghpawe o<strong>de</strong>r march stein setzet <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>n dar anhaben<br />
<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rr lan<strong>de</strong> site enweiz ich so zaevnet <strong>de</strong>r<br />
sol die este ehern in seinen hof. awen vnd genge vnd 51, § 1.<br />
sweines steige vngeprüfet sülln die füzze vorne zavne sten.<br />
*Iaenchleich sol auch beschütten seinen ouen o<strong>de</strong>r sein § 2.<br />
maure. daz die spachen niht varn in eines an<strong>de</strong>rn mannes<br />
hof im zescha<strong>de</strong>n. Genge sol man auch bewurchen paz § 3.<br />
<strong>de</strong>nn an<strong>de</strong>r er<strong>de</strong> die gegen eines an<strong>de</strong>rn mannes hofe stent.<br />
vlichtet <strong>de</strong>r hopfe sich vber <strong>de</strong>n zavn swer die wurtzen 52, § 1.<br />
**"' in <strong>de</strong>m hofe hat. <strong>de</strong>r | greiffe <strong>de</strong>n zaevn so er [stiuer/e so]<br />
naeste müge vnd ziehe <strong>de</strong>n hopfen. swaz es im volget daz<br />
. ist sein swaz sein an<strong>de</strong>rthalben beleibet daz ist seines<br />
••• nachtgepaurnes scha<strong>de</strong>n. Swaz <strong>de</strong>r man pawet auf vröm<strong>de</strong>n 53.<br />
8*
— 116 —<br />
Ssp. I<br />
gute da er zins von geit daz mag er wol abe prechen ob<br />
er danne vert. vnd sein erbe nach seinem to<strong>de</strong> an <strong>de</strong>m<br />
zavn vor vnd hin<strong>de</strong>n. vnd daz hauz vnd mä<strong>de</strong>s daz sol<br />
<strong>de</strong>r herre lösen nach <strong>de</strong>r gepaurn chür. entüt es <strong>de</strong>s niht<br />
104- er füret daz ein. mit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn hindan. ]\iemen sol sein 54, §<br />
vihe ze <strong>de</strong>m hause lazzen. daz <strong>de</strong>m hirten gevolgen mag<br />
an sawe die verrer ziehen die selben, sol man bewarn daz<br />
si niht enmügen scha<strong>de</strong>n. Nieman enmag auch sun<strong>de</strong>rlei- § ^<br />
chen hirten haben da er <strong>de</strong>n gemainen hirten sein Ion mit<br />
geminnern ern habe drei hove' o<strong>de</strong>r mere die sein aigen<br />
o<strong>de</strong>r sein lehen sein <strong>de</strong>r mag wol sün<strong>de</strong>rleiche schefhirten<br />
haben. Swa man aber <strong>de</strong>m hertaer Ion lobt von <strong>de</strong>re hvbe §<br />
vnd niht von <strong>de</strong>m vihe Daz Ion enmag nieman enthalten,<br />
durch, daz. daz ez doch niht hirtlose beleihe swaz so man § l<br />
vür <strong>de</strong>n hertaer treibet enpringet [ers] wi<strong>de</strong>r [niht] in daz<br />
xxxxvii<br />
2 dorf o<strong>de</strong>r | in die stat er müz gelten. Swaz im die wolle<br />
nement o<strong>de</strong>r rauber, beleipt er vngevangen vnd beschirt er<br />
sev mit einem zaichen so daz er sein gezeuge haben müge<br />
165* mit zwain mannen er müz ez gelten. Belemet ein vihe § 5<br />
daz an<strong>de</strong>r vor <strong>de</strong>m hertaer vnd schuldiget man hirten dar<br />
vmbe er müz beweisen daz vihe daz <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n hat getan,<br />
vnd müz dar zu <strong>de</strong>s swern. so sol iener <strong>de</strong>s daz vihe ist<br />
gehalten daz gewun<strong>de</strong>t vihe in seiner phlege. vntz ez wol<br />
ze vel<strong>de</strong> müge gan. stirbet ez er müz ez nach seinem<br />
gesetzten rehte ochul<strong>de</strong> geit man <strong>de</strong>m hirten daz er ein »<br />
vihe niht habe ze dorfe pracht o<strong>de</strong>r ze stat. getar er sein<br />
reht dar zu tun. er ist ledich dar an. Swer aber seines<br />
vihes vermisset vnd zehant zu <strong>de</strong>m herter gat. vnd dar<br />
vmbe schuldiget mit vrchün<strong>de</strong> zwaier manne so enmag <strong>de</strong>r<br />
herter niht da für geswern. wan er müz im sein vihe gelten,<br />
seit aber <strong>de</strong>r hirte daz ez für in niht getriben wur<strong>de</strong> daz<br />
müz <strong>de</strong>r man paz erzevgen mit zwain mannen, di ez sahen<br />
daz mans in sein hause traip. da enist <strong>de</strong>r hertaer vnxxxxvü<br />
J schuldich niht wor<strong>de</strong>n mite. I Swaz so vogt setzet ze <strong>de</strong>s ^ '<br />
10<br />
dorfes frume o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r stete frume mit williger chür <strong>de</strong>r<br />
meraern menge, <strong>de</strong>r purger. daz enmag daz minner tail<br />
169* niht wi<strong>de</strong>r re<strong>de</strong>n. Swelhev dörfer bei wazzer ligent vnd 56»
ssp. n<br />
— 118 —<br />
ein herre weisen seinen zinsman von seinem gute, <strong>de</strong>r zu<br />
<strong>de</strong>m gute niht geporn ist. daz sol er im chün<strong>de</strong>n zeliechmesse.<br />
daz selbe sol ein man tun ob ers lant ze paw<br />
lazzen wil. Stirbet <strong>de</strong>r zinsman <strong>de</strong>s herren. sein erbe § 2 -<br />
trittet an die stat vnd giltet als iener solte. Stirbet auch<br />
<strong>de</strong>r herre <strong>de</strong>r man geit auch seinen zins. <strong>de</strong>n er <strong>de</strong>m<br />
herren gelobet bete, ienem <strong>de</strong>r an daz gut getritte. vnd<br />
bedarf niemans <strong>de</strong>r in gwer wan seinen phüch.<br />
155. jOes Kuniges strazze sol wesen also berait daz ein § 3l<br />
/^•C/wagen <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn geravmen muge <strong>de</strong>r laer wagen<br />
sol räumen <strong>de</strong>m gela<strong>de</strong>m vnd <strong>de</strong>r minner gela<strong>de</strong>n <strong>de</strong>m<br />
swaern. Der reitten<strong>de</strong> weiche <strong>de</strong>m wagen vnd <strong>de</strong>r gen<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>m reitten<strong>de</strong>n sint si aber in einem engen wege o<strong>de</strong>r auf<br />
einer prugke. vnd iaget man einen reitten<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r einen<br />
gen<strong>de</strong>n. so sol <strong>de</strong>r wagen stille stan. vntz si mügen für<br />
cliomen. Swelch wagen erst auf die prugge chumet <strong>de</strong>r<br />
sol erst vbergan. er sei laer o<strong>de</strong>r gela<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>r auch erste § ^<br />
1*56. ze <strong>de</strong>r mul chumet. <strong>de</strong>r sol erste malen. »Welch man <strong>de</strong>m 60, s<br />
an<strong>de</strong>rn leihet o<strong>de</strong>r setzet ein pfaerd o<strong>de</strong>r ein gewant o<strong>de</strong>r<br />
dhainer han<strong>de</strong> vaern<strong>de</strong> habe ze swelher weiz er daz auz<br />
von seinen wern. lat. mit seinem willen, verchauffet ers<br />
xxccxviü 2 <strong>de</strong>r | ez in <strong>de</strong>n gewern hat. o<strong>de</strong>r wirt ez im verstolen.<br />
o<strong>de</strong>r abe gebrochen iener <strong>de</strong>r ez verlougent o<strong>de</strong>r verseit<br />
hat. <strong>de</strong>r enmach da dheine vo<strong>de</strong>runge dar auf gehaben<br />
an auf <strong>de</strong>m <strong>de</strong>m er ez da lebe o<strong>de</strong>r versetzet er entrinne<br />
<strong>de</strong>nne <strong>de</strong>r von. Stirbet aber iener rechtes to<strong>de</strong>s o<strong>de</strong>r ^ "<br />
vnrechtes so ziehe er sich zu seinem gute, mit rechte<br />
gegen <strong>de</strong>m erben o<strong>de</strong>r gegen <strong>de</strong>m Richter ob ez in an<br />
gepürt.<br />
o Got <strong>de</strong>n menschen beschüf. do gab er im gewalt 6*' ^<br />
vber vische vnd vber vogel vnd vber ellev wil<strong>de</strong>v dar<br />
vmbe haben wir ez vrkun<strong>de</strong> von gote vnd an <strong>de</strong>n püchen.<br />
da nieman seinen leip noch seinen gesunt an disen dingen<br />
verwurchen mag. |)och sint drei stete in Sachsen, da <strong>de</strong>n » "<br />
wil<strong>de</strong>n tiern fri<strong>de</strong> ist gepoten bei chuniges panne sun<strong>de</strong>r<br />
bern vnd wolven ditz haizzent pan vörste. daz eine ist
— 119 —<br />
Ssp. II.<br />
<strong>de</strong>v hay<strong>de</strong> ze chünen. daz an<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r hirte. daz dritte <strong>de</strong>r<br />
maget hai<strong>de</strong>. Swer so hirsen in <strong>de</strong>m wal<strong>de</strong> vellet <strong>de</strong>r sol<br />
wetten <strong>de</strong>s chuniges panne. daz sint sechtzich Schilling,<br />
wwer so durch <strong>de</strong>n pan vorst reitet. Seine pogen vnd § 3.<br />
sein annbrost sullen vngespannen sein, sein chocher sol<br />
bedachet sein win<strong>de</strong> vnd sein prachen auf gevangen vnd<br />
•toxmü*sein hun<strong>de</strong>. ufaget ein man ein wilt | auz <strong>de</strong>m vorste vnd § 4.<br />
volgent im die win<strong>de</strong> in <strong>de</strong>n vorst. <strong>de</strong>r man mag wol<br />
volgen so daz er nilit blase sein hörn, noch die hun<strong>de</strong><br />
niht engriizze vnd missetüt nilit dar an ob ers an daz wilt<br />
vert seinen hun<strong>de</strong>n mag er wi<strong>de</strong>rrüffen.<br />
ifjNiemen mag die sat zertreten durli iagen noch durch § 5.<br />
!• J. JJA-hetzen vntze ze <strong>de</strong>r zeit daz das chorn abe ist. Swer 62, § 1.<br />
so gehaltet einen lernen<strong>de</strong>n hunt. o<strong>de</strong>r einen zamen wolf<br />
o<strong>de</strong>r hirse o<strong>de</strong>r pern o<strong>de</strong>r äffen swaz so die zescha<strong>de</strong>n<br />
tünt daz sol er gelten, wil er sich auzzen ir nach <strong>de</strong>m<br />
scha<strong>de</strong>n, da mit ist er vnschuldich niht. ob man daz<br />
gezeugen mag. <strong>de</strong>r man selbe dritte daz er si gehalten<br />
habe, piz an <strong>de</strong>n tag o<strong>de</strong>r an die zeit, daz si <strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n<br />
taten. Siecht ein man einen hunt zeto<strong>de</strong>. o<strong>de</strong>r pern. § 2.<br />
o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r tier inner <strong>de</strong>s vnd ez im scha<strong>de</strong>n wil. er<br />
beleibet ez ane wan<strong>de</strong>l ob er geswern getar. auf die hei-<br />
180. ligen daz er notwer seines leibes tet. Swer wil<strong>de</strong>v tier § 3.<br />
hetzen wil auzen pan vorsten. <strong>de</strong>r sol si in seinem bewarten<br />
wem.<br />
181 /f^z enma £ dhein weip vorspreche sein, noch ane vor- 63, § 1.<br />
U"/munt chlagen daz verloz in allen alle sogtane sache<br />
'* J? *«'iji * <strong>de</strong>v vor<strong>de</strong>m reiche misse |part vor zorne. do ir wille<br />
'S2. an vorsprechen niht mochte für gan. 3 gleich man mag § 2.<br />
wol vor spreche sein vnd gezeug vnd chlagen. vnd antwrten<br />
an in <strong>de</strong>m gerichte da er inne veraechtet ist vnd<br />
in <strong>de</strong>m panne ist o<strong>de</strong>r ob er in <strong>de</strong>s reiches aechte ist vor<br />
geistleithem gerichte enmach er ez niht getün ob er in<br />
•93. d em p an ne ist. IPeip o<strong>de</strong>r maget die not vor gerichte 64, § 1.<br />
chlagent die sullen chlagen mit gerichte durh die hanthaefigen<br />
getat. vnd durh die not die si da beweisen sullen.
— 120 —<br />
Ssp. II.<br />
184. Die man auch mit <strong>de</strong>vbe o<strong>de</strong>r mit raube gevangen für §2.<br />
gerichte pringet die sullen chlagen mit gerichte durch<br />
185. hanthaeftigen getat. di er beweisen wil. Dhain chint enmag 65, § '•<br />
in seinen niht getün da mit er seinen leib verwürche.<br />
Siecht ez einen man o<strong>de</strong>r belemet ez in sein vormunt sol<br />
ez pezzern mit ienes. ob ez auf in volle pracht wirt.<br />
Swelhen scha<strong>de</strong>n ez tut. <strong>de</strong>n sol er gelten nach seinem<br />
180- wer<strong>de</strong>. Siecht aber ein man ein chint ze to<strong>de</strong>. er sol §2.<br />
seinen leip geben, »chilt aber ein man ein chint o<strong>de</strong>r<br />
ravfet ez o<strong>de</strong>r siecht ez mit besem durcht sein missetat<br />
er beleibet ez ane wan<strong>de</strong>l getar ers auf <strong>de</strong>n heiligen bexxxxvüii<br />
l v?SLern. daz ers durch an<strong>de</strong>rs niht geslagen | habe wan<br />
durch seine missetat.<br />
vernement <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn fri<strong>de</strong> <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r chaiserleich 66, § '<br />
vgewalt gestaetet hat in taeutzen lan<strong>de</strong>n mit<br />
williger [kür] <strong>de</strong>r guten chnechten von <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> alle<br />
tage vnd alle zeit sullen vri<strong>de</strong> haben pfaffen vnd gaeistleich<br />
laeute mag<strong>de</strong> vnd weip vnd Ju<strong>de</strong>n an ir gute vnd an ir<br />
leibe, chirchen vnd chirchhöve vnd isleich dorf in seinem<br />
zavne phlüge vnd müle. vnd <strong>de</strong>s chuniges strazze wazzer<br />
vnd vel<strong>de</strong> die sullen staeten vri<strong>de</strong> haben, vnd alles daz<br />
dar in chumet heiliger taege vnd gepaennen<strong>de</strong>r taege die § 2.<br />
sint allen levten zevri<strong>de</strong> tagen gesetzet dar zu in isleicher<br />
wochen vier taege gesetzet [dar zuo in isleisher ivocJwi]<br />
donerstach vnd freitag Sampztach vnd suntag. gles donerstages<br />
enphaehet [man] <strong>de</strong>n chrismen da man vns alle<br />
mit zaeichent zu <strong>de</strong>r christenhait in <strong>de</strong>r tavffe <strong>de</strong>s tages<br />
fürt auch got vnser menschait zehimel vnd offet vns <strong>de</strong>n<br />
wech hin nach <strong>de</strong>r vns beslozzen waz. Pes frei tages<br />
beschüf got <strong>de</strong>n man. vnd wart Des freitages [schuof]<br />
gemartert durch <strong>de</strong>n man. Pes sampztages ruwet er. do er<br />
hymel vnd er<strong>de</strong> beschaffen hete vnd alles daz dar umbe waz<br />
xxxxvüi^er ruwet auch <strong>de</strong>s samptz|tages in <strong>de</strong>m grabe nach seiner<br />
marter. j)es suntages wur<strong>de</strong>n wir versuenet vmbe Adames<br />
missetat <strong>de</strong>r sunntag waz <strong>de</strong>r erste tag <strong>de</strong>r ie wart vnd<br />
wirt <strong>de</strong>r iungiste. als wir erstan sullen von <strong>de</strong>m to<strong>de</strong>.
— 121 —<br />
Ssp. II.<br />
vnd sullen varn ze gna<strong>de</strong>n mit liebe vnd mit sele diez<br />
gein got verdienent habent. dar vmbe sint dise viertage<br />
gemaine vri<strong>de</strong> tage, allen laeuten an die die an <strong>de</strong>r hantgetat<br />
gevangen wer<strong>de</strong>nt. o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>s richtes aechte, getan<br />
188. sint in <strong>de</strong>m gerichte. Swer so vmbe vngerichte bechlaget 67.<br />
wirt. <strong>de</strong>r enmag niht mere wan dreizzich man vüren für<br />
gerichte. Swenne er für chumet dienen sullen dhainer<br />
han<strong>de</strong> waffen tragen sun<strong>de</strong>r swert.<br />
189. /fpRleit einem wegevertigen manne sein pfaerd. er mag 68.<br />
wol snei<strong>de</strong>n ein chorn vnd im geben also verre als ez<br />
gereichen mag sten<strong>de</strong>. im wege mit ainem füzze. er sol<br />
ez aber von danne vüren. Swer tötet o<strong>de</strong>r wun<strong>de</strong>t einen 69.<br />
vri<strong>de</strong> prichet. er beleibet ez ane wan<strong>de</strong>l ob er daz selbe<br />
tritte erzügen mag. . daz daz er in wun<strong>de</strong>t an <strong>de</strong>r fluchte<br />
o<strong>de</strong>r an <strong>de</strong>r getat. da er <strong>de</strong>m fri<strong>de</strong> prach.
— 122 —<br />
ssp.n.<br />
vri<strong>de</strong> gebrochen hat. ob er in ein an<strong>de</strong>r gerichte fleuhet.<br />
Jwugen si in gevahen auf <strong>de</strong>m vel<strong>de</strong>. daz daz levt vom<br />
194. lan<strong>de</strong> chome. <strong>de</strong>r zu si vürent in wi<strong>de</strong>r,
— 123 —<br />
ir rechte tut man in gewalt man sol im bezzern als ainem<br />
layen. wan si ensullen dhain waffen füren die mit chuniges<br />
taegleiches vri<strong>de</strong> begriffen sint.<br />
Ssp. III.<br />
199. ^(JCTan sol vber dhain weip richten <strong>de</strong>v lebentigs chint 3.<br />
200. ^ trait höher danne ze havt vnd ze har. Über einen<br />
rechten toten vnd einen sinnelosen man auch nilit richten,<br />
swenne aber si scha<strong>de</strong>nt. daz sol ir vormunt gelten.<br />
*0l. Swer wi<strong>de</strong>r aischet daz er vergeben o<strong>de</strong>r verchauffet hat 4, § 1.<br />
an vaen<strong>de</strong>r habe vnd besetzet ez <strong>de</strong>r chauphunge o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r<br />
gift iener <strong>de</strong>r si vn<strong>de</strong>r ime hete mach si selbe dritte wol<br />
••02. behalten <strong>de</strong>r die daz sagent. oDwer so choupfunge bechen- § 2.<br />
net <strong>de</strong>r sol durch recht gewer wesen. <strong>de</strong>s <strong>de</strong>r ez verchaui<br />
2 phet hat. j wan er ist ein diep o<strong>de</strong>r diebes geuoz. <strong>de</strong>r die<br />
chouphunge bechant vnd <strong>de</strong>r gewere besaget er enhabe sei<br />
*U«J. auz geschai<strong>de</strong>n mit gezeugen do ers verchauffet. $waz 5, § 1.<br />
so leihet einem manne o<strong>de</strong>r tut ze behalten offenpaer.<br />
mach er daz erzeugen selbe dritte man enmach in <strong>de</strong>vbes<br />
• noch raubes niht dar an ziehen. Über drei vierzehen nacht<br />
sol man aber ienen für la<strong>de</strong>n vor zesten<strong>de</strong> sein gut ob er<br />
welle, entüt ers niht man gewaltiget ez ienen <strong>de</strong>r dar auf<br />
chlaget. <strong>de</strong>nnoch sol aber chün<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r daz gut vn<strong>de</strong>r im<br />
hat iemen <strong>de</strong>r ez ime tet chunt mit vrchun<strong>de</strong> zehowe vnd<br />
ze hause, ob erz sein ane scha<strong>de</strong>n beliben wil Tai<strong>de</strong>gung § 2.<br />
mach er ouch wol tun <strong>de</strong>m ersten wol wi<strong>de</strong>r pringen <strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>r ez geliehen hat. ob er sein havz waiz da <strong>de</strong>r chlager<br />
*' gagenwurtich si. Swelch man <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn gut geit zebe- § 3.<br />
halten wirt ez im verstoln o<strong>de</strong>r geraubet o<strong>de</strong>r abe gebraut<br />
o<strong>de</strong>r stirbet ez ob ez vihe ist. er endarf dar vmbe dhein<br />
not lei<strong>de</strong>n getar er sein reht dar zu getün daz ez ane sein<br />
[^schul<strong>de</strong> geschehen sei. Swaz man aber einem manne § 4.<br />
leihet o<strong>de</strong>r gesetzet daz sol er vnver<strong>de</strong>rbet wi<strong>de</strong>r geben.<br />
*• o<strong>de</strong>r gelten nach seinem wer<strong>de</strong>. Stirbet aber pfaerd o<strong>de</strong>r § 5.<br />
vihe in <strong>de</strong>r satzunge ane ienes schul<strong>de</strong> <strong>de</strong>r ez vn<strong>de</strong>r im<br />
hat beweiset er däz vnd getar er sein recht dar zu getün<br />
er engiltet ez im niht er hat aber verlorn sein gelt daz<br />
' 3 ers verstünt. I
— 124 —<br />
Ssp. HI<br />
206. ^Terspilt ein chnelit seines herren gut. o<strong>de</strong>r versetzet er 6, § 1<br />
^ez o<strong>de</strong>r verchauft ers, . <strong>de</strong>r herre mag ez wol wi<strong>de</strong>r<br />
vo<strong>de</strong>rn daz er sich dar zu ziehe mit seinem ay<strong>de</strong> als recht<br />
ist. Yerspilt aber er sein selbes gut o<strong>de</strong>r versetzet ers. §2.<br />
o<strong>de</strong>r verchaufet ers o<strong>de</strong>r swelher weiz er ez ane wirt mit<br />
seinem willen, <strong>de</strong>r herre enmag da niht auf vo<strong>de</strong>rn wan<br />
er ist im niht phlichtich ze gelten, o<strong>de</strong>r hat er im sein<br />
verlust besetzet, also enist man im niht phlichtich da vür<br />
ze antwurten. Wirt aber im sein phaerd o<strong>de</strong>r sein gut §3.<br />
<strong>de</strong>vpleichen o<strong>de</strong>r raubpleiche genomen in <strong>de</strong>s herren dienst,<br />
ane <strong>de</strong>s chnechtes schul<strong>de</strong>, daz müz im <strong>de</strong>r herre gelten,<br />
da vur müz man auch <strong>de</strong>m herren antwurten ob er da auf<br />
2O?. chlaget. Pie Ju<strong>de</strong>n enmugen <strong>de</strong>r cristenleiche laeute manne 7» §<br />
gewer niht sein si enwellen antwurten in christenleiche<br />
laevte mannes.<br />
208. Riecht ein Ju<strong>de</strong> einen Christen, o<strong>de</strong>r tut er vngerichte § ii<br />
da er mit begriffen wirt. o<strong>de</strong>r daz man erzeugen mach<br />
man richtet vber in als vber einen cristen man. Stecht § •*•<br />
auch <strong>de</strong>r cliristenman einen Ju<strong>de</strong>n man richtet vber in durch<br />
<strong>de</strong>s chuniges vri<strong>de</strong> <strong>de</strong>s er zerprochen hat o<strong>de</strong>r tut ein<br />
i* vngericht an im.. Pisen vri<strong>de</strong> erwarp Jo|sephus vmbe <strong>de</strong>n<br />
chunich vespasianum do er gesunt machet seinen sun<br />
209. Tytum von <strong>de</strong>m gichte. (Lhauffet <strong>de</strong>r Ju<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r nimet er § "<br />
zephaii<strong>de</strong> kelche o<strong>de</strong>r püch o<strong>de</strong>r gaerbe da er dhein gewern<br />
auf hat vin<strong>de</strong>t mans in seiner gewer man richtet vber in.<br />
als vber einen diep. Swaz <strong>de</strong>r Ju<strong>de</strong> chauffet an<strong>de</strong>rs dinges<br />
o<strong>de</strong>r auf leihet vnverholn. vnd vnverstoln bei <strong>de</strong>s tages<br />
Hechte, vnd niht in beslozzem hofe. mag er daz erzeugen<br />
selbe dritte er behaltet sein pfenning dar an die er dar<br />
vmbe gab. vnd niht <strong>de</strong>n gesüch. o<strong>de</strong>r daz auf taete mit<br />
seinem ai<strong>de</strong> ob ez wol verstoln ist gebristet im an <strong>de</strong>m<br />
210. gezeuge er verlevset sein pfenning.
— 125 —<br />
Ssp. III.<br />
•11. richten, eöwer pürge wirt eines mannes vur gerichte ze 9, § 1.<br />
pringen also er in vur pringen sol. er müz pezzern nach<br />
<strong>de</strong>m daz er bechlagt ist. wan er an <strong>de</strong>r chlage gewunnen<br />
ist. gat im aber <strong>de</strong>v chlage an <strong>de</strong>n leip. er müz geben<br />
li ' sein gut | daz sol wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>m chläger niht <strong>de</strong>m richter.<br />
sein gewette hat aber <strong>de</strong>r Richter dar an. Ze <strong>de</strong>r selben § 2.<br />
weiz sol man pezzern <strong>de</strong>n' vri<strong>de</strong> <strong>de</strong>n ein man vur <strong>de</strong>n<br />
an<strong>de</strong>rn lobet daz ist <strong>de</strong>v hant.<br />
•12. lynchet ein man <strong>de</strong>n fri<strong>de</strong> <strong>de</strong>n er für sich selben lobet<br />
*13. *^ez gat im an <strong>de</strong>n hals. Swelch man einen bechlagten § 5.<br />
man vmb vngerichte gewaltichleichen <strong>de</strong>m gerichte enphüret.<br />
wirt er gevangen mit gerichte er sol geleiche pen mit<br />
Jenem lei<strong>de</strong>n. Chumt aber er <strong>de</strong>nne enwech man veraechtet<br />
in alzeliant ob man in an <strong>de</strong>r hantgetat gesehen hat vnd<br />
in beschreit mit <strong>de</strong>m gerichte. vnd man daz erzeugen mach.<br />
•14. Sol ein man ze beschai<strong>de</strong>n tagen vur pringen einen man 10, § 1,<br />
<strong>de</strong>r vmbe vngerichte bechlaget ist. vnd stirbet er dar inne<br />
er sol in toten, vur pringen vnd ist ledich. JJst er aber § 2.<br />
vmbe schul<strong>de</strong> bechlaget. <strong>de</strong>v noch niht auf in erzevget<br />
ist. stirbet er in <strong>de</strong>m tage man sol in niht vürpringen.<br />
obe <strong>de</strong>r purge seinen tot selbe dritte erzevgen mag. so ist<br />
<strong>de</strong>r pürge ledich. sein erbe sol aber antwurten vur die<br />
schul<strong>de</strong>. Stirbet phaerd o<strong>de</strong>r vihe daz man vür pringen § :i.<br />
*l5. sol <strong>de</strong>r pürge pringe die havt vur vnd sei ledich. erweich 12, § 1<br />
H s man auf <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn chla|get vnd iener wi<strong>de</strong>r auf in <strong>de</strong>r<br />
erste chlaget er enhat im niht ze antwurten. e. er <strong>de</strong>s<br />
ersten ledich ist. wirt auch <strong>de</strong>r chlage gedaget. er en § 2.<br />
darf niht purgen setzen, wan vur sich also <strong>de</strong>r chlager wil.<br />
^<br />
von uandjmtctfc an xjcridjtt.<br />
v irt ein man vmbe vngericht da er niht ze gagen ist. 13.<br />
vnd wirt im vngeporn in <strong>de</strong>n taidingen chumet in<br />
<strong>de</strong>r chlager an. er müz in wol stellen zerecht vmbe<br />
sein schul<strong>de</strong> als lange vntz er purgen setzen vur <strong>de</strong>n<br />
richter ze chomen. Wan <strong>de</strong>r Richter machet vri<strong>de</strong> ienem<br />
da <strong>de</strong>r chlaget vnd niht <strong>de</strong>m. <strong>de</strong>n man zeseiner gagen-<br />
•• warte vur la<strong>de</strong>t hat. Ob <strong>de</strong>r man seines vorsprechen wort 14, § 1
— 126 —<br />
niht giht. die weil beleibet er sun<strong>de</strong>r scha<strong>de</strong>n seines vorsprechen<br />
wortes.<br />
Ssp. I<br />
(Ej tat pot tor tnjrit tjorsprtdjcn itimtt.<br />
21.8. XNlVer so vmbe vngericht wirt bechlaget. <strong>de</strong>r pitte zem §2<br />
ersten eins vorsprechen hant. so mag <strong>de</strong>r chlager pezzern<br />
sin chlage vnd dar nach niht wan nach rechte.<br />
210. /fXb zwen auf ein gut sprechent nach <strong>de</strong>s toten dreizz- 15, §<br />
gisten. iener <strong>de</strong>r ez vn<strong>de</strong>r im hat. <strong>de</strong>r ensol ez niemen<br />
antwurten. si verslichten sich mit minnen. o<strong>de</strong>r ir<br />
2ft<br />
e i ner weise <strong>de</strong>n | an<strong>de</strong>rn abe mit rechte vor gericht. Swer § 2<br />
solchen o<strong>de</strong>r vaern<strong>de</strong> gut. o<strong>de</strong>r erbe nach <strong>de</strong>m dreizzgisten<br />
gewaeiert mit ze geben schuldiget man in vor gerichte<br />
dar vmbe. er müz dar vmbe wetten vnd püzze <strong>de</strong>m Richter<br />
221. geben. Jst ein gut von zwaier manne anspräche, aeischet §
— 127 —<br />
ssp. in.<br />
mannen, <strong>de</strong>r chlager enmach dhein aechte mere auf in<br />
*«8. erzeugen, e&wer aber vn<strong>de</strong>r chüniges panne veraechtet § 2.<br />
wirt <strong>de</strong>r bedarf zwaier schepphen<strong>de</strong>n vnd <strong>de</strong>s richters ze<br />
zevge. o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r gezeuge swenne er sich auz zeuget.<br />
*«9. Vreylaeute vnd <strong>de</strong>s reiches dienstman die mugen vor 19.<br />
igleichem richter wol gezeüg sein vnd vrtail vin<strong>de</strong>n. durch<br />
daz si <strong>de</strong>m reiche hul<strong>de</strong> niht iwe<strong>de</strong>rre nach seinem rechte<br />
doch enmag <strong>de</strong>s reiches dienstman vber <strong>de</strong>n schephenbaeren<br />
freien man dheine vrtail vin<strong>de</strong>n noch gezeug wesen. daz<br />
ez ime an seinen leip o<strong>de</strong>r an sein ere. o<strong>de</strong>r an sein erbe<br />
*«0. ge. Swer so <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn vnwizzen<strong>de</strong> ert. da envolget dhaiil 20, § 1.<br />
Avan<strong>de</strong>l von. Swer aber'.laut ert daz er ime zu seit, wirt<br />
''»' ez im abe gewun|nen mit rechte, er müz ez pezzern er § 2.<br />
mag auch wol pfen<strong>de</strong>n auf seinem lan<strong>de</strong> <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r ez ert.<br />
an <strong>de</strong>s Richters vrlaub durh daz ez rechtes dar mit bechome.<br />
> ($P Z enma £ niement seinen leip venvurchen. noch seinen § .'{.<br />
gesunt. ez ensei daz im daz lant Vorgerichte vertailt<br />
*«2. sei. vnd vri<strong>de</strong> dar vber gemachet sei. Sprechent zwene 21, § 1.<br />
man wi<strong>de</strong>r streit ein gut an mit geleicher ane spräche, vnd<br />
daz mit geleichem gezeuge behaltent si ez pai<strong>de</strong> man sol<br />
ez geleich vn<strong>de</strong>r si tailen dise zeugsalunge sullen die rechten<br />
vmbe saetzen beschai<strong>de</strong>n die in <strong>de</strong>m dorfe gesezzen sint.<br />
Nwer die merer volge an <strong>de</strong>n gözeugen hat <strong>de</strong>r behabet daz<br />
gut. (£n ist ez <strong>de</strong>nne <strong>de</strong>n vmbe saezsen niht wizzenleiche § 2.<br />
wer ez in gewer hat. so mag mans wol beschai<strong>de</strong>n. mit<br />
einer wazzer vrtail o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r chlager vnd auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chlage<br />
gat sullen dar zu swern daz si ez rechte beweisen als ez ir<br />
sei. da sol auch <strong>de</strong>r Richter seinen poten zu geben swar si<br />
*'*•»• pai<strong>de</strong> auf swernt daz sol man in geleiche mit tailen. Swer 22, § 1.<br />
<strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn leihet ein pfaert o<strong>de</strong>r chlai<strong>de</strong>r ze beschai<strong>de</strong>n<br />
tagen, hat ers vber <strong>de</strong>n tag vnd wirt er dar vmbe bechlaget<br />
" *" er j sol ez zehant wi<strong>de</strong>r geben vnd pezzern ob ers gegert hat.<br />
ist ez tot er sol gelten, pevbe vnd raubes enmach man § 2.<br />
in niht ziehen dar an. wan er ez im lech vn<strong>de</strong>r win<strong>de</strong>n § :i<br />
sich auch wol <strong>de</strong>r man seines gutes swa er daz vin<strong>de</strong>t<br />
rechte swaz man im mit vnreht vor behabet vber be-
— 128 — .<br />
ssp. n<br />
234' schai<strong>de</strong>n tag. Swer herberget o<strong>de</strong>r speiset wizzentleichen 23.<br />
einen man. <strong>de</strong>r veraechtet ist. er müz dar vmbe wetten<br />
die hant. enwaiz ers aber nicht er entreit daz gewette mit<br />
seiner vnschul<strong>de</strong>.<br />
235-<br />
c 3ftlTan enmach niemen mit dheiner aecht vberwin<strong>de</strong>n in 24, §<br />
^ einem an<strong>de</strong>rn gericht ez enhore daz gerichte in ienes<br />
gerichte.<br />
s wer in <strong>de</strong>m höhstem gerichte veraechtet wirt<br />
<strong>de</strong>r ist in allen <strong>de</strong>n gerichten veraechtet <strong>de</strong>r in daz gericht<br />
höret. «Ower aber im ni<strong>de</strong>rsten gericht veraecht ist. ern<br />
ist in <strong>de</strong>m höchsten niht veraechtet. ern wer<strong>de</strong> dar in<br />
re<strong>de</strong>leich praht. Per ni<strong>de</strong>r Richter enmach niht gerichten § -<br />
die veraechtung. die <strong>de</strong>r ober Richter getan hat. si ensei<br />
im also wizzenchleich daz er ir selbe gezeug welle sein in<br />
236> <strong>de</strong>s höhern richters stete. Stirbet ein Richter swaz so bei 25,<br />
seinen Zeiten geschehen ist. <strong>de</strong>s sol sein nach chome<br />
üi 3 gezeug sein o<strong>de</strong>r wesen an <strong>de</strong>m gerichte | ob er ez waiz<br />
o<strong>de</strong>r seit ers niht swenne erz mit <strong>de</strong>r schepphen<strong>de</strong>n gezevgung<br />
ginnert wirt o<strong>de</strong>r mit an<strong>de</strong>rr gezevgung in maerchte § "'<br />
noch in auz wendigen gerichte endarf nieman antwurten.<br />
23?. er enhabe dar wonung o<strong>de</strong>r gut inne. «öwaz so auz <strong>de</strong>m »"<br />
gerichte geschihet. <strong>de</strong>s endarf dar in niht antwurten.<br />
238. per chunich ist gemainer Richter vberall. Jn einem auz 2&i ^<br />
£3J> Wendigen gerichte. en antwortet dhein scheppenpaer man.<br />
niemen ze champhe. Jin <strong>de</strong>m gerichte müz er antwurten<br />
da sein hant wonung inne hat er schepphen<strong>de</strong> stül. da er<br />
ist auch phlichtich dar ze antwurten. Per <strong>de</strong>s schepphen<strong>de</strong>n<br />
stüles aber niht en hat <strong>de</strong>r sol <strong>de</strong>s höchsten richters<br />
240. dinch suchen swa er inne wonhaeftich ist. Disen stül erbet $> *<br />
<strong>de</strong>r vater auf seinen eltisten sun. ob er <strong>de</strong>s svnes niht<br />
enhat so erbet er auf seinen naechsten. vnd <strong>de</strong>n eltisten<br />
ebenbürtigen swertmach.<br />
241. e&wer weip ze e nimet im vnwizzenleichen. <strong>de</strong>r er niht<br />
haben mag. vnd chint bei ir gewinnet wer<strong>de</strong>nt si geschai<strong>de</strong>n<br />
mit rehte ez enscha<strong>de</strong>t <strong>de</strong>n chin<strong>de</strong>n niht an ir rechte.<br />
die e. <strong>de</strong>r schaidung geporn sint. noch <strong>de</strong>m daz <strong>de</strong>v müter<br />
Ui * treit. I<br />
2 •
— 129 —<br />
ssp. in.<br />
«43. $wen man vneleiche seit von gepurte daz müz auf in ge- 28, § 1.<br />
zevgen <strong>de</strong>r ez da seit, selbe siben<strong>de</strong> mit volle chomen<br />
laeuten an ir rechte die in ebenburtich sint. Sprichet man § 2.<br />
aber daz er sein reht verlorn habe. Vorgerichte mit <strong>de</strong>vbe<br />
o<strong>de</strong>r mit raube daz müz <strong>de</strong>r Richter o<strong>de</strong>r ein an<strong>de</strong>r man<br />
erzevgen selbe siben<strong>de</strong>.<br />
*43. Per schepher man endorf sein hant gemal beweisen noch 29, §1.<br />
seine vier anen benennen, er enspreche einen seinen genoz<br />
chaempleiche an. Per man mag sich zu seinem hant gemal<br />
*44. wol mit seinem ai<strong>de</strong> ziehen enhat ers vn<strong>de</strong>r im niht. Swa § 2.<br />
so zwene man ein erbe nemen sullen da sol <strong>de</strong>r elter tailen<br />
245. vnd <strong>de</strong>r iunger welen. Vorsprechen sol er sich verzeihen 30, § 1.<br />
<strong>de</strong>r selbe geantwurtet hat. die weil <strong>de</strong>r man sich wert<br />
antwurte mit vrtaile vnd mit rechte, so enhat er niht<br />
geantwurtet.<br />
Per Richter sol geleich richter sein allen laeuten. vrtail § 2.<br />
ensol er niht vin<strong>de</strong>n noch wi<strong>de</strong>r werfen.<br />
eöwaz so ein man <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn schuldich ist. o<strong>de</strong>r nimet 31, § 1.<br />
daz müz man <strong>de</strong>m erben vur antwurten ob iener stirbet.<br />
Stirbet aber iener auf <strong>de</strong>n <strong>de</strong>v chlage gat. sein erbe en § 2.<br />
antwurtet da für niht si enhaben daz gut vn<strong>de</strong>r in. dar<br />
e l vmbe iener bechlaget | waz. Swer <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn vehet vnd § 3.<br />
im niht nimet. o<strong>de</strong>r in wun<strong>de</strong>t o<strong>de</strong>r in siecht ane totslach.<br />
vnd ane lerne seinen erben enhat er dar vmbe niht zeantwurten<br />
ob er stirbet nach <strong>de</strong>r iare zeit, iener habe vor<br />
gerichte <strong>de</strong>r chlage begunnen e. er stürbe.<br />
. Swer sich vrei seit iener vnd daz sein eigen sei so daz 32, § 2.<br />
er sich im gegeben habe, <strong>de</strong>s mag iener wol vnschuldich<br />
wer<strong>de</strong>n, ez ensei vor gerichtes geschehen.<br />
Sprichet er aber daz er sein geporn eigen sei. er müz in § 3.<br />
behaben auf <strong>de</strong>n heiligen mit zwain seinen eigenen mannen.<br />
Sprichet in ein an<strong>de</strong>r herre an. gegen <strong>de</strong>m müz er in § 4.<br />
behaben selbe siben<strong>de</strong> seiner mage o<strong>de</strong>r warhafter laeute.<br />
Mag aber iener selbe siben<strong>de</strong> sein freihaeftm behaben die § 5.<br />
seine mage sein drei von vater drei von müter. er behabet<br />
sein vreihaeften. vnd -verlaet ir aller gezevg.<br />
<strong>Ficker</strong>, Spiegel etc. "
— 130 —<br />
ss P . m<br />
251- S>wer die gewer hat an ainem mann <strong>de</strong>r mag in mit meren §6-<br />
recht erzevgen danne iener <strong>de</strong>r ir niht hat.<br />
252. eöwer sich vor gerichte ze eigen geit. sein erbe mag ez § ^<br />
wol wi<strong>de</strong>r re<strong>de</strong>n mit rechte, vnd pringen wi<strong>de</strong>r in sein<br />
vreihait gehaltet in aber sein herre vntz an seinen tot. § °<br />
HU 2 er nimet | sein erbe nach seinem to<strong>de</strong>. vnd seinev chint<br />
253-- ob si nach ime hörent die er nach <strong>de</strong>r gäbe gewan. 3wer § 9.<br />
so sich einem herren ensait. vnd einem an <strong>de</strong>nn sich ergeit<br />
vor<strong>de</strong>rt er in vor gerichte vnd enchümt sein herre niht for<br />
<strong>de</strong>m er sich ergap. daz in verstün<strong>de</strong> mit reht iener dar<br />
auf sprichet. behabt in selbe dritte seiner mage ob er si<br />
hat. enhat er ir niht. so vberzeuget er in mit zwäin seinen<br />
ingebornen eigenen mannen, swenne er in vberzevget hat.<br />
so sol er sich sein vn<strong>de</strong>rwin<strong>de</strong>n mit rechte, mit einem<br />
254. halslag ob er wil. auf swem <strong>de</strong>r chlager püzze gewinnet § !"•<br />
vor gerichte auf <strong>de</strong>n hat <strong>de</strong>r Richter sein gewette. ob ers<br />
255' wil vor<strong>de</strong>m. Jlsleich man hat sein recht, vor <strong>de</strong>m chu- 33, §<br />
256' nige. JJsleich man mag auch antwurten vor <strong>de</strong>m chunige § *•<br />
in allen steten, nach seinem rechte vnd niht nach <strong>de</strong>s<br />
chlagers rechte auch müz er antwurten vmbe alle chlage § Al<br />
da man in vmbe schuldiget ane ob man in champhe an<br />
sprichet <strong>de</strong>s mag er wol wi<strong>de</strong>rn ze antwurten. ob er wil.<br />
25?« ane auf <strong>de</strong>r er<strong>de</strong> da er auf geporn ist. eöprichet ein man § ' •<br />
auch sein eigen an. da endarf auch niht vür antwurten<br />
liü i wan in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> da ez inne ist. |<br />
258. |p|er chunich sol auch niht richten nach <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s da ez § J -<br />
259. inne leit. Swen ein Richter veraechtet vnd mit seiner 34,»<br />
aechtunge pringet in in <strong>de</strong>s chuniges aechte. Zevhet sich<br />
iener auz <strong>de</strong>r aechte er sol <strong>de</strong>m hove volgen sechs wochen<br />
so sol im <strong>de</strong>r chunich fri<strong>de</strong> machen, vnd er sol swern vur<br />
ze chomen vur <strong>de</strong>n Richter <strong>de</strong>r in veraechtet hat. vnd in<br />
ze aechte pracht hete. vur <strong>de</strong>n sol er chomen. vnd zer<br />
rechte sich pieten in vierzehen nachten si<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r zeit, daz<br />
er chomen ist zelan<strong>de</strong> <strong>de</strong>s chuniges prief sol er mit in<br />
bringen vnd sein Jnsigel daz er <strong>de</strong>m Richter ze wizzen tu. ^<br />
200. daz er <strong>de</strong>r aechte ledich sei. swer so ze aechte wirt getan. » "'
— 131 —<br />
zevhet er sich dar auz. er sol volgen <strong>de</strong>m hove sechs<br />
wochen vnd ist da mit ledich.<br />
Ssp. III.<br />
/^) wer s^c^ auz °* er aec^te zevnreht zevhet vnd rechtes § 3.<br />
k*niht enphliget. wirt ers vberraet man tut in in vberaechte<br />
als ob er iar vnd tag in <strong>de</strong>r aechte sei gewesen.<br />
. $wer mit <strong>de</strong>r hantgetat wirt gevangen mit tevbhait o<strong>de</strong>r 35, § 1.<br />
mit raube, daz enmag er an dheinen gewern ziehen.<br />
Pin<strong>de</strong>t aber ein man sein gut vn<strong>de</strong>r ienem daz im gerau- § 2.<br />
bet o<strong>de</strong>r verstoln ist. <strong>de</strong>m er dheiner hantgetat geschul-<br />
Uii * digen mag. er müz ez an seinen gewern | ziehen, ob man<br />
sein chaempfleich geret. ^wer so <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn siecht ane 37, § 1.<br />
wun<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r raufet, wirt er gevangen mit gerichte vnd<br />
für gerichte pracht. ez engat ime an <strong>de</strong>n hals noch an<br />
seinen gesunt niht. wan gewette vnd püzze verpurget. er<br />
. nach guter gewonhait. «öwenne ein man vor gerichte ze 36, § 1<br />
champhe gat. vnd wirt <strong>de</strong>v chlage mit vrtail gevristet. so<br />
macht man in pai<strong>de</strong>n vri<strong>de</strong>. vnd wirt er zerprochen. man<br />
in allr erst pezzern sun<strong>de</strong>rn champf nach rechte. Wirt § 2.<br />
aber <strong>de</strong>r vridprecher gevangen in <strong>de</strong>r gevestenoten stat<br />
o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rswa man richtet vber in nach fri<strong>de</strong>s recht.<br />
"«• Swer sich vor gerichte ze zeugen peutet e. ers von ge- 37, §2.<br />
richtes halben gevraget wer<strong>de</strong> nach rechte, er ist von nie<br />
*66. gezeug ledich. Per man entüt niht vbels dar an. ob er § 3.<br />
seines gepaures vihe mit <strong>de</strong>m seinen in tut. o<strong>de</strong>r treibet.<br />
vnd <strong>de</strong>s morgens auz treibet daz er ez niht versage vnd<br />
*"'• dheinen nutz dar abe neme. S>wer eines an<strong>de</strong>rn mannes § 4.<br />
reipfes chorn snei<strong>de</strong>t so daz er wenet daz ez sein sei.<br />
o<strong>de</strong>r seines herren <strong>de</strong>m er dienet, er enmissetüt dar an<br />
niht. ob er ez niht dar abe enfüret man sol ime so seiner<br />
arbait Ionen.<br />
"'• S-waz <strong>de</strong>r man iar vnd tag in rehter gewer niht enhat. 38, § 1.<br />
*"»' daz sol er | zehant vur antwurten obe man in bechlaget.<br />
«9. p az we jp soi man njiit weisen von ir mannes gute also § 2.<br />
*"• er stirbet <strong>de</strong>v chint treit e. si sein geniset. Jlaz weip § 4.<br />
enerbet auch dheine paw. auf ir erbe daz auf ir leibgeding<br />
stat si enslichte abe bei ir leibe vnd setzet ez auf ir aigen<br />
9*
ssp. in<br />
o<strong>de</strong>r auf ir lehen. «Öwer schul<strong>de</strong> vor gericht vor<strong>de</strong>rt auf 39, § !•<br />
— 132 —<br />
einen man. <strong>de</strong>r vergelten niht enmach noch pürgen setzen<br />
<strong>de</strong>r Richter sol im <strong>de</strong>n man antwurten vur daz gelt, <strong>de</strong>n<br />
sol er behalten geleich seinem ingesin<strong>de</strong> mit speise vnd<br />
mit arbait. Wil er in inspannen mit einer eysenhalt. daz<br />
mag er tun. an<strong>de</strong>rs ensol er in niht han<strong>de</strong>l. Q Hat er §2.<br />
in o<strong>de</strong>r entrinnet er ime. da mit ist er niht ledich <strong>de</strong>s<br />
geltes, die weile er im niht vergolten hat. vnd er daz<br />
niht volpringen mag noch enchan. so ist er immer sein<br />
273. pfant vur daz gelt, eöwen man Vorgerichte schuldiget vnd § •*•<br />
im <strong>de</strong>r Richter recht antwurte pevtet enwil er niht antwurten<br />
noch mit rechte sich entre<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s er antwurten<br />
sulle so taile man in wettehaft also tut man ze <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn<br />
vnd zu <strong>de</strong>m dritten male vnd enantwurt er <strong>de</strong>nnoch<br />
niht so ist er gewunnen in <strong>de</strong>r schul<strong>de</strong>, get im aber <strong>de</strong>v § '<br />
schul<strong>de</strong> an seinen leip. o<strong>de</strong>r an seinen gesunt daz nmz<br />
I ^er cn^aSer se rt>e siben<strong>de</strong> erzeugen auf in. Swem man 40,§<br />
icht gelten sol <strong>de</strong>r müz <strong>de</strong>s warten vntz <strong>de</strong>v sunne vn<strong>de</strong>r<br />
gat in sein selbes hause o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>m naechsten hause <strong>de</strong>s<br />
295. Richters daz daz gewunnen ist. Swer so silber o<strong>de</strong>r pfen- § "•<br />
ning gelten sol pevtet er da gewette vur. er en ist da<br />
mit niht ledich ir gelube enste <strong>de</strong>nne also. Man mag § •*•<br />
silber wol gelten mit poten. dheinem poten sol man ez<br />
antwurten. er en sei beschai<strong>de</strong>n dar zu vor gerichtes von<br />
ienem <strong>de</strong>m daz silber sol. Sogetan pfenning vnd so getan §<br />
silber als <strong>de</strong>r man lobet sol er gelten vnd pfenning die<br />
gib vnd gaeb sein in <strong>de</strong>m gerichte.<br />
2 «?6. J»sleiches gevangen getat vnd lob ensol durch recht niht 41)»<br />
staet sein, daz er in vanchnüzze lobet lat man in aber<br />
ledich auf sein triwe reiten ze tage, er sol durh recht<br />
wi<strong>de</strong>r chomen vnd sein triwe ledigen.
— 133 —<br />
Ssp. III.<br />
... oöwa man <strong>de</strong>n man vngetrileichen valiet. lat man in I reiten § 3<br />
(tut 3 b '<br />
auf sein tnwe <strong>de</strong>r in da gevangen hat o<strong>de</strong>r lat er in swern<br />
o<strong>de</strong>r mit triwen im an<strong>de</strong>r dinch geloben, er endarf ez niht<br />
laisten mag er ez volle pringen auf die heiligen daz er<br />
vngetriweleichen zu <strong>de</strong>m gelub<strong>de</strong> getwungen habe. $welch § 4.<br />
man vor <strong>de</strong>m gerichte gelt vo<strong>de</strong>rt an einen an<strong>de</strong>rn, vraget<br />
iener war vmbe man im schul dich sei. er sol durch reht<br />
sagen we<strong>de</strong>r ers von gelub<strong>de</strong> schuldich sei. o<strong>de</strong>r von erbe<br />
daz er enphangen hat o<strong>de</strong>r wie ers im schuldich.<br />
hat <strong>de</strong>n man nach im selben gebil<strong>de</strong>t, vnd hat in 42, § 1.<br />
mit seiner marter geledigt <strong>de</strong>n einen mit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn,<br />
inne ist <strong>de</strong>r arme also bedacht als <strong>de</strong>r reiche. Uv lat § 2.<br />
euch nicht wun<strong>de</strong>rn, daz ditz püch so lutzel seit von<br />
dienstleute rechte, wan ez ist so manichvalt daz ez nieman<br />
ze en<strong>de</strong> chomen mag. lin<strong>de</strong>r isleichem Byscholf. vnd<br />
aebte vnd abtessin habent die dienstlaeute sun<strong>de</strong>rleichen<br />
recht, dar vmbe enchan ich ez niht beschai<strong>de</strong>n. Po man § 3.<br />
auch reht erste satzte. do enwaz dhein dienstman. vnd<br />
warn alle die levte frei. Po vnser vor<strong>de</strong>m her ze lan<strong>de</strong><br />
chomen. an meinen sinnen chan ich ez niht auz genemen<br />
lliii4<br />
an <strong>de</strong>r warhait daz iemen <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>rn sulle sein. | auch<br />
enhaben wir sein dhein vrchun<strong>de</strong> doch sagent sumleiche<br />
laevte die <strong>de</strong>r warhait irregant. daz sich eigenschaft hüb<br />
an kain <strong>de</strong>r seinen prü<strong>de</strong>r slüch. kains geslaechte wart<br />
vertiligt do <strong>de</strong>v weit von wazzer zergiench. daz ir niht<br />
belaib auch sagent sumleiche laeute ez chom aigenschaft<br />
von kaim. JVoe sun. Noe segent sein zwen svne. an <strong>de</strong>m<br />
dritten gewüch er dheiner eigenschaft kayn besatzte affricam<br />
mit seinem geslaechte. «Sein belaib in asia. Japhet<br />
vnser vo<strong>de</strong>rr besatzte evropam. also belaib ir dheinen <strong>de</strong>s<br />
an<strong>de</strong>rn eigen. Hoch sagent sumleiche laeute eigenschaft<br />
chom von ysmahele. <strong>de</strong>v heilig schrift haizzet ysmahelen<br />
<strong>de</strong>r dirnen sun an<strong>de</strong>rs gewaehent si dhainer eigenschaft<br />
vmb in. Poch sagent sumleiche laeute si chomen von<br />
esav. herr Jacob wart gesegent von seinem vater vnd hiez<br />
in herre wesen ob seinen prü<strong>de</strong>m, esav vervlüchet er niht.<br />
noch eigenschaft gewüch er niht. Wir haben auch noch
— 134 —<br />
Ssp. ffl<br />
in vnserm rechte daz niemen sich selben ze aigen geben<br />
mag ez enwi<strong>de</strong>rre<strong>de</strong> sein erbe wol. wie mochte do Noe<br />
o<strong>de</strong>r ysaac einen an<strong>de</strong>rn ze eigen gegeben, sünst er sich<br />
lv l selben ze eigen geben niht enmach. |<br />
280. (Sluch haben wir vrchun<strong>de</strong>s mere. got räwet <strong>de</strong>n siben- § ^<br />
"^<strong>de</strong>ntag. die siben<strong>de</strong>n wochen gepot er auch ze behalten.<br />
vnd daz siben<strong>de</strong> iar. daz hiez daz iar <strong>de</strong>r loesung do solt<br />
man ledich lazzen vnd frei, alle die gevangen warn, vnd<br />
in eigenschaft gezogen gezogen mit also getanem gerichte.<br />
als man si viench ob si ledich vnd vrei wolten wesen.<br />
Über siben wochen vnd siben iar. daz hiez daz iar <strong>de</strong>r<br />
freu<strong>de</strong>n so müst aller maenchleich ledich vnd frei wesen<br />
er wolt o<strong>de</strong>r enwolte. wes er sich aber win<strong>de</strong>t mit eines willen, daz ez da ist. § 2><br />
lv 2 o<strong>de</strong>r | daz ers ime leihet o<strong>de</strong>r geporget. engiltet ers im<br />
niht o<strong>de</strong>r engeit ers im niht wi<strong>de</strong>r ze beschai<strong>de</strong>nen tagen,<br />
er beleibet ez ane wan<strong>de</strong>l ern habe ez vor gerichte gelobet.<br />
282. J)a ze Babyloni erhüb sich daz reiche, <strong>de</strong>v waz gewaltich 44,»<br />
vber ellev lant die zerfürt Cyros vnd wan<strong>de</strong>lt daz reich<br />
in persyam. da stünt ez vntz an darium <strong>de</strong>n lesten. <strong>de</strong>n<br />
versant alexan<strong>de</strong>r vnd chriegt an chriechen. pa, stünt ez<br />
also lange vntz ez sich Rome vn<strong>de</strong>rwant. vnd Julius<br />
chaiser wart. Noch hat Rome davon behalten daz wertleich<br />
swert. vnd von sant Peters halben daz geistleiche<br />
swert dar vmbe haizzet si haubt aller werlte. Unser vo<strong>de</strong>rn » "<br />
die her ze lan<strong>de</strong> chomen vnd die during vertriben. die warn<br />
alexan<strong>de</strong>rs her gewesen, mit ir helfe hat er betwungen
— 135 —<br />
ssp. in.<br />
alle asiam. Do alexan<strong>de</strong>r starp do getorsten si sich nicht<br />
rüren in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> durch <strong>de</strong>s lan<strong>de</strong>s haz vnd schiften mit<br />
drin hun<strong>de</strong>rt chielen vber. die verdürben alle vntz an vier<br />
vnd funftzich <strong>de</strong>r selben chomen aechtzehen ze praevzzen<br />
vnd besazzen daz. zwelve besazzen bechaim. vier vnd<br />
zwaintzich chomen her zelan<strong>de</strong>. Po ir so vil niht enwaz § 3.<br />
daz si mochten acher wurchen. do si | <strong>de</strong>n durischen herren<br />
slügen vnd vertriben do liezzen si die gepaurn vngeslagen<br />
vnd besatzten mit in <strong>de</strong>n akcher ze also getanem rechte,<br />
als in noch die gepauren habent. da von chomen die gepaurn.<br />
von <strong>de</strong>n si sich venvorchen an ir rechte, seint<br />
chomen die tage vurhten.<br />
vernemet a^er P ote vürsten vnd herren. Schepher 45, § 1.<br />
die sint geleich in püzze. doch eret man die<br />
vürsten vnd vreilaeute mit gol<strong>de</strong>. ze geben vnd geit<br />
in zwelf gui<strong>de</strong>in pfenning ze püzze. Der sol isleicher. drei<br />
pfenning gewik Silbers wegen. Pes pfenning gewik gol<strong>de</strong>s<br />
nam man do vur zehen Silbers. Sünst warn die zwelf pfenning<br />
dreizzich Schilling, wert. Den sempern vrei laeuten geit<br />
man dreizzich Schilling ze püzze pfundinger pfenning. Der<br />
sullen zwaintzich Schilling eine march wegen. Der püzze ist<br />
achtzehen pfunt. Jsleich weip hat ir mannes püzze halbe. § 2.<br />
1 sleich maget vnd vnmannet weip hat halbe püzze nach<br />
<strong>de</strong>m si geporn ist. Per man ist
— 136 —<br />
' ssp. in<br />
sint. <strong>de</strong>n geit man ze püzze ein vü<strong>de</strong>r hewes. als zwen<br />
iaerig ochsen geziehen mugen. Spillaeute. vnd allen <strong>de</strong>n<br />
die sich ze eigen gebent <strong>de</strong>n geit man ze püzze <strong>de</strong>n schaten<br />
<strong>de</strong>s mannes. (Lhemphen vnd ir chin<strong>de</strong>n <strong>de</strong>n geit man ze<br />
püzze <strong>de</strong>n blik von einem champfschilt gegen <strong>de</strong>r sunnen<br />
zwen besem vnd ein schere ist <strong>de</strong>r reht die ir recht mit<br />
Deuphait o<strong>de</strong>r mit raube verwurchent o<strong>de</strong>r mit an<strong>de</strong>rn<br />
dingen vnrechter laeute püzze geit harte frumer. vnd sint § 10-<br />
doch dar vmbe gesät, daz <strong>de</strong>s Richters püzze gewette<br />
ivi 1 volge. | Ane püzze sint vnreht laeute. doch swer so ir § H-<br />
einen wun<strong>de</strong>t o<strong>de</strong>r raubet, o<strong>de</strong>r tötet o<strong>de</strong>r vnrechte weip<br />
notzoget. vnd <strong>de</strong>n vri<strong>de</strong> an in prichet. man sol vber in<br />
richten nach vri<strong>de</strong>s rechte.<br />
284. ^jN varn<strong>de</strong>n vnd in ann. enmag <strong>de</strong>r man notturft tun. 46, §<br />
J^vnd seinen leip verwurchen obe er sei an ir danch beleit.<br />
vmbe ein wun<strong>de</strong>n mag man niht mer danne einen man § 2><br />
bechlagen doch man richtes vnd helfe mer levte schuldigen.<br />
285. 3p)ie Tuschen sulln durch recht <strong>de</strong>n chunich erwelen. 52 ( §<br />
Swenne <strong>de</strong>r geweihet wirt von <strong>de</strong>n byscholfen die dar<br />
zu gesatzet sint. vnd auf <strong>de</strong>n stül ze ache chumet. so<br />
hat er chunichleichen gewalt vnd namen. wenne in <strong>de</strong>r<br />
Babst geweihet so hat er <strong>de</strong>s reiches gewalt vnd kaiser-<br />
286. leichen namen. ^en chunich erweit man ze Richter vber § *•<br />
aigen vnd vber lehen. vnd vber isleiches mannes leip. <strong>de</strong>r<br />
chaiser en mag aber in allen lan<strong>de</strong>n niht gesein. vnd alles<br />
vngerichte niht richten ze aller zeit. Dar vmbe leihet er<br />
<strong>de</strong>n [<strong>de</strong>n] vürsten. Graveschaft. vnd die graven schult-<br />
28tf. haitzentüm. Jn die vier<strong>de</strong>n hant sol auch dhein lehen § •*•<br />
chomen. daz gerichtet si vber hant o<strong>de</strong>r vber hals. Wan<br />
ivi 2 schulthaitzentüm | allaine o<strong>de</strong>r voget in <strong>de</strong>r Graveschaft<br />
durch daz dhein Richter enmag reht dinch haben ane<br />
schulthaitzen wan chlaget man vber <strong>de</strong>n Richter, er sol<br />
antwurten vor <strong>de</strong>m schulthaitzen. wan <strong>de</strong>r schulthaitze ist<br />
Richter seiner schul<strong>de</strong>, also ist <strong>de</strong>r pfallentzgrave vber <strong>de</strong>n<br />
288. Marcgraven. Jsleich taevtzhelant habent irn pfaltzgraven. 53 f §
— 137 —<br />
ssp. in.<br />
Sahsen. Baiern. Vranchen. vnd swaben. Ditz warn alles<br />
chunichreich. si<strong>de</strong>r wan<strong>de</strong>lt man die namen. vnd Julius<br />
hiez si hertzogen si<strong>de</strong>r si die Romaer betwungen doch<br />
behielten si die vursten ze manne vnd <strong>de</strong>v vanlehen vn<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong>m namen. Si<strong>de</strong>r habent in die chaiser pai<strong>de</strong>v vursten<br />
389. vnd vanlehen abe geprochen. Jsleich Richter hat gewette § 2.<br />
in seinem gerichte vnd püzze. wan dhein Richter enmag<br />
pai<strong>de</strong>v chlager vnd Richter gesein.<br />
290.<br />
( 3t)tTan engeit auch nieman püzze wan <strong>de</strong>m chlager. hie<br />
* vmbe sagent man. daz die vursten ane püzze sein.<br />
29|. daz en ist doch niht. Man enmüz dhein gerichte tailen § 3.<br />
noch gaentzleichen noch tail <strong>de</strong>r <strong>de</strong>m ez gelegen ist. so<br />
daz <strong>de</strong>r volge an sei. vnd ez die lantlaeut lei<strong>de</strong>n sulln.<br />
ez ensei ein sun<strong>de</strong>rleich graueschaft. <strong>de</strong>v in ein vanlehen<br />
*«*«• höre diene müz man sa niht ledich haben, ,-fllso müz <strong>de</strong>r<br />
ivi» chunich dhein vanlehen | haben, ern Verleihes in iare vnd<br />
*93. j n tage. (Sehen ane gerichte enmüz niemen haben, ern 54, § 1.<br />
sei semper o<strong>de</strong>r frei vnd daz er <strong>de</strong>m chunige hul<strong>de</strong> tu.<br />
nach vreies mannes rechte, vnd bei <strong>de</strong>n hul<strong>de</strong>n sis ver-<br />
*»4. phlege. swenne man zeuges an in zevget. Als man <strong>de</strong>n §2.<br />
chunich erweit, so sol er <strong>de</strong>m Reiche hul<strong>de</strong> tun. vnd<br />
swern daz er recht sterche vnd vnreht chrenche. Vnd daz<br />
reiche vurstan<strong>de</strong> an seinem rechte als er peste chunne vnd<br />
muge Darnach sol er nimmer dheinen eit tun ez ensei<br />
daz in <strong>de</strong>r Bapst schuldige, daz er an <strong>de</strong>m rechten gelauben<br />
zweivel. darnach sol er gezeug sein aller dinge<br />
<strong>de</strong>r man an in zeuget bei <strong>de</strong>s reiches hul<strong>de</strong>n. vnd sein<br />
~ gelub<strong>de</strong> sol er tun vur <strong>de</strong>n ait da man vri<strong>de</strong> swert.<br />
°- $*amen vnd miselsuchtigen man noch <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>s Bapst § 3.<br />
pan chomen ist <strong>de</strong>n ensol man ze chunich niht chiesen.<br />
^JO.<br />
J) er chunich soi sei n vre i Vnd rechte geborn so daz er<br />
•• sein reht auch behalten habe. Per chunich sol haben § 4.<br />
vraenchische reht swenne er geporn ist. von swelher gepurt<br />
e r sei wan als <strong>de</strong>r vranche seinen leip niht verwurchen<br />
2 enmach er enwer<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r hanthaften getat gevangen o<strong>de</strong>r<br />
' "• ime ensei sein vraenchisches reht vertäuet. «J^ISO enmag<br />
P| * <strong>de</strong>m chunige nie|men an seinen leip gesprechen. ime ensei
— 138 —<br />
Ssp. IE<br />
299. daz reiche vor mit vrtail vertäuet, vber <strong>de</strong>r vursten leip 55, §1<br />
vnd ir gesunt. en sol nieman richter sein wan <strong>de</strong>r chunich.<br />
vber die semper laeute swenne si ir leip verwurchent vnd § 2.<br />
vertäuet sint ensol nieman richten wan <strong>de</strong>r rehte vr6ne-<br />
300. pote. Swenne <strong>de</strong>r vronpote von <strong>de</strong>m richter vnd von <strong>de</strong>m 56, § 1<br />
schepfen<strong>de</strong>n geborn wirt. so sol er <strong>de</strong>m chunige hul<strong>de</strong> tun<br />
nach vreies mannes rechte. So sol in <strong>de</strong>r Richter nemen<br />
bei <strong>de</strong>r hant vnd sol in setzen auf ein chuzze vnd auf<br />
einen stül gegen sich vnd sol im die heiligen auf sein<br />
schozz setzen, vnd vri<strong>de</strong> wurchen zerechte so hat <strong>de</strong>r § 2.<br />
vronpote <strong>de</strong>n gewalt. daz er pfen<strong>de</strong>n vnd gesteten mag<br />
vnd vronen isleichen man vnd sein gut mit rechte dar er<br />
mit vrtail zu wirt gegeben. Tut er aber vnrechte er mag<br />
seinen leip vnd sein gut verwurchen als ein an<strong>de</strong>r man.<br />
Swert ensol er niht füren noch dhein an<strong>de</strong>r were wi<strong>de</strong>r<br />
stat man im rechtes mit <strong>de</strong>m rufe sol er daz lant dar zu<br />
la<strong>de</strong>n vnd rechtes bechomen ob er muge. JHag ers niht<br />
301. bechomen er chlag ez <strong>de</strong>m Richter. Sein reht ist auch § 3-<br />
<strong>de</strong>r zehen<strong>de</strong> man <strong>de</strong>n man vertailen sol. daz er in zelösen<br />
Ivü ' gebe, vnd swar ein gut erbeloz | er stirbet von manne<br />
o<strong>de</strong>r von weibe daz ist sein vnd daz erestate lege chorn<br />
vnd <strong>de</strong>s mannes chlai<strong>de</strong>r. eöwar man auch eigen geit o<strong>de</strong>r<br />
vri<strong>de</strong> dar vber machet, da sol er drei Schilling von haben.<br />
Seinen isleichen man von dorfe müz er dinges erlazzen ob<br />
er niht bechlaget ist sun<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m purchmaister o<strong>de</strong>r voget.<br />
302. TTl en Kayser ensol <strong>de</strong>r Babst niht pannen noch an<strong>de</strong>r 57, s<br />
'meinen von <strong>de</strong>r zeit, dar er geweihet ist. an vmbe<br />
drei sache. Daz eine ist ob er an <strong>de</strong>m gelauben zweiuelt.<br />
daz an<strong>de</strong>r ist ob er sein recht ewig lazzet. daz dritte<br />
303. ist ob er gotes haevser ze stört. 3n <strong>de</strong>s chaisers chür § -<br />
sol [d]er erste sein, <strong>de</strong>r pyscholf von maentze. <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r<br />
von triere Der dritte von choln. vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n laien ist <strong>de</strong>r<br />
erste an <strong>de</strong>r chure <strong>de</strong>r pfallentzgraue von reine <strong>de</strong>s reiches<br />
trugsaetze. <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r ist <strong>de</strong>r hertzog von Sachsen <strong>de</strong>s<br />
reiches marschalch. Der dritte <strong>de</strong>r Marchgraue von Prannwurch<br />
<strong>de</strong>s reiches chamrer. Der chunich von Behaim <strong>de</strong>s<br />
reiches schenche ern hat aver dhein chure dar vmbe daz
— 139 —<br />
Ssp. III.<br />
Mi 2 er niht taeutzhe ist. Pen kaiser sullen chiesen | <strong>de</strong>s reiches<br />
vursten. alle pfaffen vnd alle layen. Die aber zem ersten<br />
an <strong>de</strong>r chure sint benant. die ensulln niht chiesen nach<br />
ir willen wan swen die vursten alle ze chunige erwelent.<br />
«04. <strong>de</strong>n sulln si benamen aller erste chiesen. Des reiches 58, § 1.<br />
vursten sullen dheinen laien ze herre haben wan <strong>de</strong>n<br />
chunich.<br />
305. /(IJZ en ist dhain vanlehen da von <strong>de</strong>r man muge vurste § i >.<br />
Aver<strong>de</strong>n. er enphahes von <strong>de</strong>m chunige. cöwaz so ein<br />
an<strong>de</strong>r man von im enphahet. da enist iener <strong>de</strong>r vor<strong>de</strong>r<br />
staet an <strong>de</strong>m lehen niht. wen<strong>de</strong>t ein an<strong>de</strong>r vor im vnd<br />
vienk vnd en mag <strong>de</strong>s reiches vurste dar an sein. Swenrie 59, § 1.<br />
man chieset Byscholf o<strong>de</strong>r aebte o<strong>de</strong>r abtessinne. die <strong>de</strong>n<br />
herschilt habent. daz lehen sullen si vor enphahen. swenne<br />
si daz lehen vor enphangen habent so mugen si lehen reht<br />
tun vnd niht e. Swa man Byscholfe vnd aepte. o<strong>de</strong>r § 2.<br />
aptessinne niht enchieset inner sechs wochen dar <strong>de</strong>v<br />
lehenung an <strong>de</strong>n chaiser gat er leihet ez swem er wil.<br />
«"8.~ <strong>de</strong>r sich redleiche gehan<strong>de</strong>lt hat. Per chaiser leihet als 60, § 1<br />
geistleichen vursten lehen mit <strong>de</strong>m scepter. ellev wertleichev<br />
vanlehen mit <strong>de</strong>m vanen. Dhain van lehen sol er<br />
auch ledich haben iar vnd | tag. Jn swelhe stat <strong>de</strong>s reiches § 2.<br />
<strong>de</strong>r chunich chumet in <strong>de</strong>m reiche, dar ist im ledich müntze<br />
vnd zol. vnd in swelhe lant er chumt da ist im ledich daz<br />
gerichte' daz er wol richten sol. alles daz <strong>de</strong>r vor niht<br />
'**• begunnen ist ze richten noch niht geen<strong>de</strong>t ist. Swenne § 3.<br />
<strong>de</strong>r chunich auch alrest in daz lant chumt. so sullen im<br />
ledich sein alle gevangen auf recht, vnd man sol si vur<br />
in pringen vnd mit rechte vber chomen o<strong>de</strong>r mit rechte<br />
lazzen. so man si erste besen<strong>de</strong>n mag. si<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r zeit daz<br />
si <strong>de</strong>r chunich eishet ze rechte o<strong>de</strong>r seine poten. ze <strong>de</strong>m<br />
selben manne, o<strong>de</strong>r ze <strong>de</strong>m hove o<strong>de</strong>r ze <strong>de</strong>m havse. da<br />
si gevangen sint o<strong>de</strong>r geherberget sint weigert man si vür<br />
zepringen seit man si ze rechte ge eischet hat. vnd man<br />
<strong>de</strong>s gezeuch an <strong>de</strong>s chuniges poten hat. man tut zehant<br />
in die aechte, alle die si viengen vnd havs vnd laeute die<br />
si wi<strong>de</strong>r rechte halten.
— 140 —<br />
Ssp. II<br />
312- 4J^|ber achtzehen woehen sol <strong>de</strong>r urave sein dinch auf 61, §<br />
*-*legen an in <strong>de</strong>n gepun<strong>de</strong>n tagen, ze rechter dinch stat.<br />
da die schepfen vnd die schulthaitzen vnd die vronpoten<br />
' Ivii * sein. |<br />
313. /ffjZ enmag nieman schulthaitzze sein ern sei vrei vnd §2.<br />
v^geporn von <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> da ir gerichte inne liget. Der § a -<br />
geputel so! zem minnisten haben ein halbe hübe eigens.<br />
314- Gerichtes sullen alle die warten die dinchphlichtich sint. § •*•<br />
von <strong>de</strong>r zeit, daz <strong>de</strong>v sunne auf gat. vntz ze mitten tage.<br />
315. ob <strong>de</strong>r Richter da ist. fünf stete die pfallentz heten lig- 62, § ]<br />
gen<strong>de</strong> ze Sachsen in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> da <strong>de</strong>r chunich rechte hove<br />
haben sol. Pev erste ist ze Grüne <strong>de</strong>v an<strong>de</strong>r ist. zer<br />
werle <strong>de</strong>v ist ze goselaer geleget. Walchusen ist <strong>de</strong>v<br />
dritte, altste<strong>de</strong> ist <strong>de</strong>v vier<strong>de</strong>. Merseburch <strong>de</strong>v fünfte.<br />
Siben vanlehen sint auch in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ze Sachsen. Daz § 2-<br />
hertzogentüm ze Sachsen vnd <strong>de</strong>v pfallentz <strong>de</strong>v March ze<br />
prannenburch <strong>de</strong>v lantgraueschaft ze dvringen. <strong>de</strong>v marche ^^^<br />
ze missin, <strong>de</strong>v march ze lusiz. Dev Graueschaft ze aschers- /§ •*/<br />
leue auch sint zwai erzebyscholftüm in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ze Sachsen.«'<br />
vnd fünftzehen andrev. |Jein von lllei<strong>de</strong>burch ist vn<strong>de</strong>rtan<br />
<strong>de</strong>r bischolf von Nevnwurch. vnd <strong>de</strong>r von Jflersewurch. Vnd<br />
iviü ' <strong>de</strong>r von missen, vnd <strong>de</strong>r von Prannburch | vnd <strong>de</strong>r von<br />
havelberge vnd <strong>de</strong>r von camyne. |per Byscholf von Maintze<br />
hat vier vn<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n in <strong>de</strong>m lan<strong>de</strong> ze Sachsen, <strong>de</strong>n von halberstat<br />
vnd <strong>de</strong>n von hil<strong>de</strong>nschaein vnd <strong>de</strong>n von balbrunnen.<br />
Per Byscholf von osenprugge vnd von Min<strong>de</strong>n vnd<br />
von Munstern die sint vn<strong>de</strong>rtan <strong>de</strong>m von choln. Der ertzbyscholf<br />
von Breme hat vn<strong>de</strong>r im <strong>de</strong>n von lubetke vnd<br />
<strong>de</strong>n von zwirin vnd <strong>de</strong>n von katesperch.<br />
310. /[P'onstantin <strong>de</strong>r chayser <strong>de</strong>r gab <strong>de</strong>m Babst siluester 63, 5<br />
weltleieh gewette zu <strong>de</strong>m geistleichen, sechtzich Schilling<br />
<strong>de</strong>r mite ze twingen alle die got-niht pezzern wellen<br />
mit <strong>de</strong>m leibe daz man si dar zu twinge mit <strong>de</strong>m gute,<br />
also sol wertleihe gerichte. vnd geistleiches vber ein tragen,<br />
swaz so einem wi<strong>de</strong>r stat. daz mans mit <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn twinge<br />
31*7' gehorsam ze wesen. vnd rechtes zephlegen. ^Han scha<strong>de</strong>t » *"<br />
ze <strong>de</strong>r sele vnd nimet doch niemen <strong>de</strong>n leip er enwer<strong>de</strong> in
— 141 -<br />
Swsp.<br />
«. b die aechte getan so <strong>de</strong>r man in <strong>de</strong>m panne ist sechs wochen Vorr. f.<br />
vnd me so sol man in ze aechte tun mit <strong>de</strong>m rechte sol<br />
V*; 0 man * n nacn <strong>de</strong>r aechte ze pannen tun. hat | ein herre in 137. b<br />
CXVL<br />
einer haupstat. daz ist da bischolf inne sint. ein gerichte<br />
vber plütränstige. vnd wirt einer da inne ze aechte getan,<br />
horent andrev gerichte in daz gerichte daz niht hauptstete<br />
sint. <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r haupstat ze aechte ist getan, <strong>de</strong>r ist in<br />
allen <strong>de</strong>n steten ze aechte die in daz gerichte horent. vnd<br />
wirt er in <strong>de</strong>n ni<strong>de</strong>rn gerichten ze aechte getan er ist niht<br />
'•• wan in <strong>de</strong>m einen gerichte ze aechte getan. §>wer <strong>de</strong>n 137. c<br />
aechter hauset o<strong>de</strong>r hovet in steten o<strong>de</strong>r auf pürgen o<strong>de</strong>r<br />
m dörfern o<strong>de</strong>r swa man in schirmet, mit wizzen vnd ist<br />
er in <strong>de</strong>r aechte gewesen, viertzehen tage, die sint alle<br />
mit <strong>de</strong>r selben schul<strong>de</strong> begriffen, da <strong>de</strong>r aechter inne ist.<br />
«Pil aber sich <strong>de</strong>s iemen entschuldigen, daz er ez nine<br />
wizze. <strong>de</strong>r sol swern ze <strong>de</strong>n heiligen daz er ez nicht en-<br />
Weste. behaltet aver in ein stat offenleich vnd daz man<br />
daz bezeugen mag selbe dritte erber laeute. hat <strong>de</strong>v stat<br />
mavre man sol si auf <strong>de</strong>v er<strong>de</strong> prechen. vnd hat si tulle<br />
man sol ez ni<strong>de</strong>r prechen. hat si twe<strong>de</strong>rs man sol si<br />
prennen an geistleicher laeute scha<strong>de</strong>n, geschult ieman<br />
'"' a scha<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r niht pürger in <strong>de</strong>r stat ist. die sullen | in<br />
<strong>de</strong>n scha<strong>de</strong>n gelten. Daz selbe sol man <strong>de</strong>n purgern tun<br />
vnd <strong>de</strong>n dorfern o<strong>de</strong>r swa man si behaltet wi<strong>de</strong>r dise<br />
15 t ssp. in,<br />
1<br />
rechte, also hie vor gesprochen ist. noch chrenchet niemen 63, § 2.b<br />
« an lantrechte noch an lehenrechte, da envolge <strong>de</strong>s chuni-<br />
'• ges aechte mite. Pevtet <strong>de</strong>r chunich <strong>de</strong>s reiches dienst. 64, § 1.<br />
°<strong>de</strong>r seinen hof mit or<strong>de</strong>n. vnd haizzet er in chun<strong>de</strong>n <strong>de</strong>n<br />
vürsten mit seinem priefe vnd mit Jnsigel. daz er vber<br />
sechs wochen wer<strong>de</strong>n sulle <strong>de</strong>n sullen si suchen inn<br />
taevtzher art. swa er ist. lazzent siz si wettent dar vmbe.<br />
Sie vürsten die inne lehen haut, wettent <strong>de</strong>m chunige § 2.<br />
I hun<strong>de</strong>rt pfunt. Aller han<strong>de</strong> laeute wettent zehen pfunt da*<br />
• man vmbe vngerichte niht enwettet. fern herzogen wettet § 3.<br />
roan auch zehen pfunt isleich e<strong>de</strong>l man. Der laeute ist<br />
auch genüch in <strong>de</strong>m hertzetüm die sun<strong>de</strong>rleich reht wellent<br />
haben also holtzsezzen vnd Sturmere vnd na<strong>de</strong>lere von
—142 -<br />
Ssp. HI<br />
<strong>de</strong>r rechte vnd von ir gewette. ensag ich niht. Sechtzich § 4.<br />
Schilling wettet man <strong>de</strong>m graven vnd auch <strong>de</strong>m Marchgrauen<br />
Iviii A vogt <strong>de</strong>r vn<strong>de</strong>r chuniges panne dinget ob er pan. | von<br />
<strong>de</strong>m chunige selbe hat. chuniges pan enmüz niemen leihen § 5.<br />
Wan <strong>de</strong>r chunich selbe. Per chünich enmach mit rechte<br />
niht weigern pan ze leihen <strong>de</strong>m daz gerichte gelihen ist.<br />
Verleihet ein graue einer grafschaft ein tail. o<strong>de</strong>r ein vogt<br />
seiner vogtay daz ist wi<strong>de</strong>r daz rechte. Per belehent man<br />
enmüz dar vber dheinen chuniges pan haben, als man von<br />
im dulten dorfte. Man leihet man ane manschaft pfallentz- § "-<br />
grauen vnd lantgrauen dinget vn<strong>de</strong>r chuniges panne als<br />
<strong>de</strong>r graue <strong>de</strong>m wettet man auch sechtzich Schilling. Jlslei- §'•<br />
u,.„ w„, x. v„w~~.~~ — ~. f c ~v, viw** U1,uulu„v<br />
emsclmlthaitzen wettet man acht Schilling sein wein geben<br />
biergelten einem belehenten vogte <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n pan niht enhat.<br />
s "'<br />
<strong>de</strong>m wettet man drei Schilling ze <strong>de</strong>m höchsten, <strong>de</strong>m go §<br />
grauen einen Schilling o<strong>de</strong>r sechs pfenninge vnd ie dar<br />
nach vnd <strong>de</strong>r lantlaeute chure vnd ir gewonheit stat.<br />
Pem purchmaister o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m wogte wettet man sechs pfen- s<br />
32O. ninge vur haut vnd har. Per marcgraf dinget bei seins 65,»<br />
selbes hul<strong>de</strong>. vber sechs wochen da vin<strong>de</strong>t isleich man<br />
ivüii ' vrtail vber <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn, <strong>de</strong>n man an | seinem rechte niht<br />
wi<strong>de</strong>rwerfen enmag. doch en antwurtet da nieman ze<br />
321. champhe seinem vngenozze. Hirt ein man seines genozzes » "'<br />
man. seine gepurt noch sein lantreht enhat er niht gechrenchet<br />
da mite. seinen herschilt hat er aber geni<strong>de</strong>rt.<br />
323. Man ensol dheinen raarcht pawen. <strong>de</strong>m an<strong>de</strong>rn einer meile 66c<br />
nahen. Man ensol dhein purch pawen noch stat vestenen ^ ••<br />
mit tullen. noch mit mauren noch perge wi<strong>de</strong>r pawen.<br />
323. noh turne in dorfern ane <strong>de</strong>s lantrichteres vrlaup. ane sein<br />
vrlaup müz man wol graben als dief als ein man mit einem<br />
spa<strong>de</strong>n auf geschiezzen mag die er<strong>de</strong>, so daz er dheinen<br />
^schaemel en mache. Man müz auch wol pavwen ane sein<br />
vrlaub mit holtze o<strong>de</strong>r mit stainen dreier taile hoch ob<br />
ein an<strong>de</strong>r, ein spanne <strong>de</strong>r er<strong>de</strong> die an<strong>de</strong>rn zwo oben, daz<br />
man ein tore habe in <strong>de</strong>m ni<strong>de</strong>rn ga<strong>de</strong>me ob <strong>de</strong>r er<strong>de</strong><br />
eines chniez hoch.<br />
n
— 143 —<br />
Ssp. III.<br />
^' *3iM' an muz au ch wol vestenen einen hof mit zavne o<strong>de</strong>r<br />
mit stekchen o<strong>de</strong>r mauren also hoch als man geraitoi'm<br />
2 chen mag. auf einem oerse sitzen<strong>de</strong> we<strong>de</strong>r | zinnen noch<br />
«25. prustwer sol niht dar an sein.
— 144 —<br />
Ssp. 1<br />
vrtail vin<strong>de</strong>n vber <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rn, <strong>de</strong>r man niht rechtloz gehaizzen<br />
mag. ane <strong>de</strong>r weinet auf <strong>de</strong>n Sachsen vnd <strong>de</strong>r<br />
Iviiii 4 sachse auf <strong>de</strong>n weinet. |<br />
aber <strong>de</strong>r sachse o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r weinet mit vngerichte § 2<br />
gevangen in <strong>de</strong>r hanthaften tat. vnd mit gerüffe vür<br />
gerichte pracht. <strong>de</strong>r sachse zevget auf &