richtlijn Veilig werken in de urologie - WIP

Ziekenhuizen
Veilig werken in de urologie
Dit document mag vrijelijk worden vermenigvuldigd en verspreid mits
steeds de Werkgroep Infectiepreventie als auteur wordt vermeld.
Vergewis u er van dat u de meest recente versie van dit document hebt.
Raadpleeg hiervoor www.wip.nl. De Werkgroep Infectiepreventie acht
zich na het verschijnen van een nieuwe versie van een richtlijn niet meer
verantwoordelijk voor verouderde versies.
Werkgroep Infectiepreventie
Vastgesteld: januari 2002
Gewijzigd: december 2003
Revisie: januari 2007

Inhoudsopgave
1 Persoonlijke beschermingsmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.1 Handschoenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.2 Beschermende kleding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.3 Beschermende bril . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.4 Mondneusmasker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2 Niet-transurethrale ingrepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
3 Cystoscopie, met of zonder biopsie, retrograde ureteropyelografie of ureterorenoscopie.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
3.1 Voorbereiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
3.2 Scopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
3.3 Spoelvloeistoffen en afvoer van spoelvloeistoffen . . . . . . . . . . . . 6
4 Blaaskatheterisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
4.1 Voorbereiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
4.2 Inbrengen van een verblijfskatheter . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
4.3 Eenmalige en intermitterende katheterisatie . . . . . . . . . . . . . . 9
5 Transrectaal onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
6 Urethro-/cystografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
7 Urodynamisch onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
7.1 Transurethrale resecties (TUR), bijvoorbeeld van prostaat of blaastumoren . 10
7.2 Urostomaverzorging. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
8 Reiniging, desinfectie en sterilisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
8.1 Endoscopen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
8.2 Punctienaalden en echosondes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
8.3 Druksensoren en katheters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
8.4 Behandelruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Bijlage A Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2 Veilig werken in de urologie

1 Persoonlijke beschermingsmiddelen
Persoonlijke beschermingsmiddelen dienen besmetting van de gebruiker te
voorkómen. Dit ter bescherming van de gebruiker zelf tegen infecties en ter
preventie van overdracht via de medewerker. Hier worden besproken: (nietsteriele)
handschoenen, beschermende kleding, beschermende bril en mondneusmasker.
☞ Het ziekenhuis dient te zorgen voor een goede beschikbaarheid van persoonlijke
beschermingsmiddelen en een goede instructie van de medewerkers,
conform de uit de ARBO-wet voortvloeiende verplichtingen.
1.1 Handschoenen
Het dragen van niet steriele handschoenen:
voorkomt contact van de handen met bloed, lichaamsvochten, secreta,
excreta, slijmvliezen of niet-intacte huid. Dat is van belang in verband
met het risico op besmetting van de medewerker.
verkleint de kans dat micro-organismen op de handen van personeel
worden overgedragen naar patiënten, tijdens een invasieve handeling of
andere zorghandelingen die contact met slijmvlies of niet-intacte huid
met zich mee brengen.
verkleint het risico dat micro-organismen via de handen van personeel
worden overgebracht van de ene patiënt naar de andere patiënt.
De indicaties voor het dragen van steriele handschoenen zijn beperkt tot specifieke
zorghandelingen (zoals het werken met steriel materiaal of onder aseptische
condities). Ze worden niet hier, maar in de specifieke richtlijnen
besproken.
☞ Handschoenen worden altijd gedragen wanneer de handen in contact
komen of kunnen komen met bloed, lichaamsvochten, excreta, slijmvliezen,
niet-intacte huid, of verpleeg- en behandelmaterialen die hiermee in
aanraking zijn geweest.
☞ Handschoenen worden steeds eenmalig en bij dezelfde patiënt gebruikt.
Wanneer de handelingen in volgorde van 'schoon' naar 'vuil' plaatsvinden,
is het niet noodzakelijk om de handschoenen tussen de handelingen
te vervangen door nieuwe.
Bijvoorbeeld: wanneer eerst een infuus wordt verzorgd en vervolgens de
blaaskatheterzak verwisseld, is tussentijdse vervanging van handschoenen
niet nodig. Vinden deze handelingen in omgekeerde volgorde plaats,
dan is het vervangen van de handschoenen tussendoor wel aangewezen.
☞ Handschoenen worden alleen tijdens patiëntgebonden handelingen
gedragen en worden direct na deze handelingen uitgetrokken.
Ze mogen tijdens het dragen niet in contact komen met omgevingsmaterialen
zoals telefoons, deurknoppen, apparatuur, toetsenborden etc..
Veilig werken in de urologie 3

☞ Voor het aantrekken en direct na het uittrekken van de handschoenen
worden de handen gewassen of gedesinfecteerd.
Het dragen van handschoenen is geen alternatief voor handreiniging of -
desinfectie.
☞ Handschoenen moeten voldoen aan de NEN-EN 455 en NEN-EN 374normering.
Bij voorkeur wordt gebruik gemaakt van hypo-allergene handschoenen.
Latex handschoenen kunnen stoffen bevatten die bij mensen die daar
gevoelig voor zijn sterke allergische reacties veroorzaken [1].
1.2 Beschermende kleding
☞ Beschermende kleding wordt gedragen bij iedere handeling waarbij
kans bestaat op spatten en spuiten.
Beschermende kleding (schort of jas) dient om de drager te beschermen
tegen spatten en spuiten van bloed of andere lichaamsvochten, secreta en
excreta. Deze kleding dient vochtondoorlaatbaar te zijn.
Beschermende kleding kan over de eigen kleding of over de werkkleding
heen worden gedragen, al naar gelang de aard van de werkzaamheden.
Beschermende kleding kan voor eenmalig of voor meermalig gebruik
zijn.
☞ Beschermende kleding wordt vervangen bij verontreiniging of na maximaal
24 uur.
Er is op de afdeling een voorziening voor de afvoer van verontreinigde
beschermende kleding.
☞ Beschermende kleding wordt via het ziekenhuis gewassen.
1.3 Beschermende bril
☞ Een beschermende bril wordt gedragen bij iedere handeling waarbij
kans bestaat op spatten of spuiten.
Een beschermende bril dient om de drager te beschermen tegen spatten
en spuiten van bloed of andere lichaamsvochten, secreta en excreta.
Dragen van een bril wordt ondermeer aangeraden tijdens ingrepen als
intubatie, endoscopie en operatie.
Een normale bril kan als beschermende bril fungeren, mits deze adequaat
te reinigen is met water en zeep en te desinfecteren met alcohol
70%.
Ook gelaatsschermen zijn geschikt om de ogen te beschermen. Leesbrillen
met halve glazen en contactlenzen vormen geen bescherming.
4 Veilig werken in de urologie

☞ Een (beschermende) bril wordt na iedere verontreiniging gereinigd en
vervolgens gedesinfecteerd met alcohol 70%.
Een alternatief voor een beschermende bril is een mondneusmasker
welke is voorzien van een gezichtsschild.
1.4 Mondneusmasker
☞ Een mondneusmasker wordt gedragen bij iedere handeling waarbij kans
bestaat op spatten of spuiten.
Een mondneusmasker dient om de drager te beschermen tegen spatten
en spuiten van bloed of andere lichaamsvochten, secreta en excreta.
Voor de beschermende functie komt een normaal chirurgisch mondneusmasker
in aanmerking.
☞ Het masker wordt direct na gebruik weggegooid.
NB. De omstandigheden waaronder het gebruik van beschermende bril en masker
zijn geïndiceerd, zijn identiek; ze behoren dus altijd tegelijk te worden gedragen.
In dat geval wordt ook altijd beschermende kleding gedragen.
Wanneer kans bestaat dat de (dienst)kleding verontreinigd wordt, is het dragen van
alleen beschermende kleding voldoende.
2 Niet-transurethrale ingrepen
☞ Wanneer deze ingrepen, bijvoorbeeld vasectomieën, niet op een operatiekamer
worden verricht maar op een behandelkamer, zijn dezelfde
voorschriften van toepassing als op de operatiekamer, met uitzondering
van de voorschriften betreffende luchtbehandeling.
3 Cystoscopie, met of zonder biopsie,
retrograde ureteropyelografie of
uretero-renoscopie
3.1 Voorbereiding
☞ Ter voorbereiding dient als volgt te worden gehandeld:
- Handen wassen of desinfecteren met handalcohol, niet-steriele
handschoenen aantrekken.
- Na het klaarzetten van de benodigdheden wordt een steriel veld
gecreëerd.
- Bij mannen wordt, indien aanwezig, de voorhuid teruggetrokken.
Veilig werken in de urologie 5

6 Veilig werken in de urologie
- Met behulp van wattenproppen of een non-woven gaasje gedrenkt
in steriel water, of in leidingwater uit een flink stromende kraan,
wordt de glans penis schoongemaakt, elke depper maar éénmaal
gebruiken. Onder de penis wordt een gaas gelegd.
- Bij vrouwen wordt, na spreiden van de kleine schaamlippen, de
urethra-opening schoongemaakt met wattenproppen of een nonwoven
gaasje, gedrenkt in steriel water (eventueel leidingwater, zie
boven). Van boven naar beneden uitwassen. Elke depper maar éénmaal
gebruiken.
- Vóór het katheteriseren worden steriele handschoenen aangetrokken.
- Het gebruik van katheterisatiesets verdient aanbeveling. Met
behulp van een katheterisatieset kan een steriel veld worden
gecreëerd en wordt aseptisch werken bevorderd.
- Na afloop wordt bij de man, indien aanwezig, de voorhuid weer
teruggeschoven.
3.2 Scopie
☞ Verdoving vindt plaats met anesthesie-gel voor eenmalig gebruik, die
kant-en-klaar wordt geleverd.
☞ Perineum en anaalgebied worden afgedekt met een steriele OK-afdekdoek.
☞ Bij scopieën wordt altijd een steriel chirurgisch vochtondoorlaatbaar
schort gedragen.
☞ Wanneer gebruik wordt gemaakt van een starre scoop, terwijl men zich
met het oog achter het oculair bevindt, dient een beschermende bril te
worden gedragen.
Deze regel geldt niet bij gebruik van een flexibele scoop en ook niet als
indirect via een monitor wordt gekeken.
Er kan van speciaal ontwikkelde beschermbrillen gebruik worden
gemaakt, die het zicht door de scoop niet belemmeren [2]
De cystoscoop wordt via de urethra in de blaas gebracht. Via de cystoscoop
kan een katheter in de ureter worden ingebracht voor retrograde ureteropyelografie,
voor steenextractie of ureterorenoscopie.
3.3 Spoelvloeistoffen en afvoer van spoelvloeistoffen
☞ Spoelvloeistoffen dienen altijd steriel te zijn.
Systemen op basis van “reversed osmose” en filtratie zijn kwetsbaar en
raken makkelijk gekoloniseerd met bacteriën. Deze systemen worden
daarom sterk afgeraden. Steriele vloeistoffen in zakken, vergelijkbaar
met infuussystemen, verdienen de voorkeur.

☞ Voor iedere patiënt wordt een nieuwe aansluitslang gebruikt en een
nieuwe zak spoelvloeistof.
De afvoer van spoelvloeistoffen kan via verschillende systemen plaatsvinden.
Soms wordt de vloeistof opgevangen in een emmer, soms afgevoerd via een
trechter met slang, soms via een slang die aan een la van de cystoscopie-tafel
is gemonteerd. De slang kan in een afvoerputje hangen, waarbij geen rechtstreekse
verbinding met de vloeistof in de afvoerleiding en de wand cq de
bodem van het putje mag ontstaan, of in een slokop-systeem. Vanzelfsprekend
dient een systeem gekozen te worden waarbij zo min mogelijk wordt gespat
en gemorst.
☞ Onafhankelijk van het gebruikte systeem dienen de hulpmiddelen na
elke sessie huishoudelijk gereinigd en goed gedroogd te worden.
☞ Terugslag van vloeistoffen en het ontstaan van stank dienen te worden
voorkomen door gebruik te maken van een afsluitbaar systeem, waarbij
terugslag niet mogelijk is.
☞ Bij verstopping van de afvoer dienen door degene die dit moet verhelpen
handschoenen, een mondneusmasker en een beschermende bril te worden
gedragen.
4 Blaaskatheterisatie
☞ Een katheterisatie wordt alleen verricht door personen die daartoe
bekwaam zijn en voldoende vaardigheid bezitten. Assistentie is aan te
bevelen.
4.1 Voorbereiding
☞ Ter voorbereiding dient als volgt te worden gehandeld:
- Handen wassen of desinfecteren met handalcohol, handschoenen
aantrekken. Handschoenen hoeven niet steriel te zijn.
- Na het klaarzetten van de benodigdheden wordt een steriel veld
gecreëerd.
- Bij mannen wordt, indien aanwezig, de voorhuid teruggetrokken.
Met behulp van wattenproppen gedrenkt in steriel water, of in
leidingwater uit een flink stromende kraan, wordt de glans penis
schoongemaakt, elke depper maar één maal gebruiken. Onder de
penis wordt een gaas gelegd.
- Bij vrouwen wordt, na spreiden van de kleine schaamlippen, de
urethraopening schoongemaakt met wattenproppen, gedrenkt in
steriel water (eventueel leidingwater, zie boven). Van boven naar
beneden uitwassen. Elke depper maar één maal gebruiken.
- Het gebruik van katheterisatiesets verdient aanbeveling. Met
behulp van een katheterisatieset kan een steriel veld worden
gecreëerd en wordt aseptisch werken bevorderd.
Veilig werken in de urologie 7

8 Veilig werken in de urologie
- Na afloop wordt bij de man, indien aanwezig, de voorhuid weer
teruggeschoven.
4.2 Inbrengen van een verblijfskatheter
Bij mannen wordt de urethra eerst ingespoten met een glijmiddel met anestheticum.
Het is belangrijk om de gehele inhoud van het spuitje in te brengen.
Hierdoor glijdt de katheter beter naar binnen en beschadigt de urethrawand
minder. De inwerkingstijd van het anestheticum dient in acht te worden genomen.
De penis wordt gestrekt en de katheter wordt ingebracht. Bij vrouwen is
het gebruik van glijmiddel met anestheticum ook aan te bevelen. Ook hier
geldt dat de inwerktijd in acht moet worden genomen.
☞ De katheter wordt met steriele handschoenen of met een steriele pincet
ingebracht.
Wanneer alleen een steriele pincet wordt gebruikt is een goede techniek
vereist, in verband met de kans dat de hand de katheter raakt. Sommige
katheters zijn zodanig dubbel verpakt dat de katheter kan worden ingebracht
vanuit de steriele binnenverpakking.
☞ De kathetertip wordt rechtstreeks ingevoerd zonder daarmee de omgeving
aan te raken. Gebeurt dit wel, dan moet men een nieuwe katheter
nemen.
☞ De katheter wordt zo ver mogelijk ingebracht, waarna de ballon wordt
gevuld met de voorgeschreven hoeveelheid steriel water. Hierbij moet
rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat de ballon, door
permeabiliteit van het materiaal, langzaam leegloopt, waardoor de
katheter niet goed op zijn plaats blijft zitten. Eventueel kan, om dit te
voorkomen, steriel water worden bijgevuld. De katheter terugtrekken tot
weerstand wordt gevoeld.
De katheter wordt aangesloten op een gesloten opvangsysteem. Men kan
de urineopvangzak reeds eerder aan de katheter aansluiten; het systeem
is dan gesloten vanaf het moment van inbrengen van de katheter, hetgeen
de kans op morsen verkleint.
Indien aanwezig wordt bij mannen de voorhuid teruggeschoven. Dit
moet zorgvuldig gebeuren, omdat anders een zogenaamde paraphimosis
kan ontstaan, waarbij de teruggetrokken voorhuid strak om de corona
glandis spant. Na het katheteriseren wordt de voorhuid weer op de juiste
plaats teruggebracht.
Zowel bij mannen als bij vrouwen wordt de katheter met afvoerslang
over het bovenbeen gefixeerd. Als de katheter onder het bovenbeen ligt,
wordt bij mannen voortdurend druk uitgeoefend op de achterwand van
de urethra, juist distaal van de sphincter externus. Hierdoor kan beschadiging
met strictuurvorming optreden. Het is belangrijk dat de katheter
niet onder spanning komt te staan en dat er een blijvende goede afvloed
is.

De katheterzak wordt onder het niveau van de blaas van de patiënt opgehangen.
De zak mag nooit boven het niveau van de blaas gebracht worden.
Om terugslag van de urine te voorkomen kan, bijvoorbeeld bij het
overtillen van de patiënt, de katheter tijdelijk worden afgeklemd.Dit is
niet nodig indien de zak voorzien is van een goed werkende terugslagklep.
☞ Na katheterisatie worden de handen weer gewassen of gedesinfecteerd.
4.3 Eenmalige en intermitterende katheterisatie
De voorbereiding en het inbrengen van de katheter gebeuren op dezelfde
wijze als voor de verblijfskatheter, uiteraard met dien verstande dat bij eenmalige
of intermitterende katheterisatie geen sprake is van fixatie van de opvangzak.
Ook wordt bij deze vormen van katheterisatie geen ballonkatheter
gebruikt. Bij deze vorm van katheterisatie wordt gebruikgemaakt van een
opvangzak voor eenmalig gebruik, zonder aftapkraan.
☞ Een katheter met hydrofiele coating (voorkeursmateriaal bij
intermitterende katheterisatie) wordt voor het inbrengen vochtig
gemaakt met steriel water. Het water moet minimaal 30 seconden inwerken.
Bij patiënten die postoperatief kortdurend (tot viermaal) intermitterend
gekatheteriseerd worden, is spoelen van de blaas met een 2%
povidonjodium oplossing onmiddellijk na de katheterisatie effectief
gebleken ter voorkoming van bacteriurie. Voor een langere periode
wordt deze methode niet geadviseerd [3].
Een probleem bij povidonjodium is dat hiervan geen 2% oplossing in de
handel is en deze dus in eigen beheer moet worden vervaardigd.
Zie voor meer informatie betreffende de preventie van urineweginfecties
na blaaskatheterisatie de WIP-richtlijn Preventie van infecties als gevolg
van blaaskatheterisatie [4]
5 Transrectaal onderzoek
De transrectale onderzoeken zijn naast het rectale toucher, de transrectale
echo-grafische volumemeting en punctie onder echocontrole. In deze gevallen
wordt gebruikgemaakt van een echosonde die, beschermd door een condoom,
in het rectum wordt gebracht.
Bij de transrectale prostaatbiopsie wordt met een speciale punctienaald en
onder echografische controle via het rectum en rectumslijmvlies de prostaat
gebiopteerd.
6 Urethro-/cystografie
Bij de urethro-/cystografie wordt steriele röntgencontrastoplossing in de
urethra of de blaas gebracht. De hygiënische maatregelen die hierbij genomen
dienen te worden, zijn dezelfde als bij blaaskatheterisatie.
Veilig werken in de urologie 9

7 Urodynamisch onderzoek
Het urodynamisch onderzoek wordt uitgevoerd om de druk- en volumeverhouding
in de blaas te meten. Zowel in de blaas als in het rectum wordt hiertoe
een druksensor en soms ook een vulkatheter geplaatst. De sensoren zijn
verbonden met een transducer waarmee de druk wordt geregistreerd.
De procedure van het urodynamisch onderzoek is vergelijkbaar met een
katheterisatie.
De katheter en de blaassensor zijn via een infuussysteem verbonden met een
zak met vloeistof voor de benodigde vulling. Soms wordt ook gebruikgemaakt
van een steriele spuit om de vloeistof in de blaas te brengen.
Voor spoelvloeistoffen zie de paragraaf Spoelvloeistoffen en afvoer van spoelvloeistoffen.
☞ Voor de drukmeting in het rectum wordt gebruikgemaakt van een disposable
systeem.
☞ De dôme en transducer zijn eveneens disposable en worden na iedere
patiënt vervangen.
De dôme wordt gevuld met steriel water.
7.1 Transurethrale resecties (TUR), bijvoorbeeld van
prostaat of blaastumoren
Bij transurethrale resecties wordt een resector via de urethra ingebracht. De
inbrengprocedure komt overeen met de cystoscopie.
☞ Voor het spoelen van blaas en urethra worden een gesloten spoelsysteem
en steriele spoelvloeistof gebruikt.
☞ Als desondanks stolsels ontstaan, moet het systeem geopend worden om
de stolsels met meer kracht uit te kunnen spoelen.
In dat geval worden, na desinfectie van het aansluitpunt, blaas en urethra
gespoeld via een disposable steriele spuit met een steriele spoelvloeistof.
Men dient daarbij voorzichtig te werk te gaan: eerst wordt de steriele
spoelvloeistof rustig ingespoten, waarna de druk geleidelijk tot het vereiste
niveau wordt verhoogd.
7.2 Urostomaverzorging
☞ Tijdens de verzorging van een urostoma worden niet-steriele handschoenen
gedragen.
☞ De patiënt ligt op een celstof matje, dat onder het gebied van het stoma
is gelegd.
☞ Na het verwijderen van het gebruikte stomamateriaal en het schoonmaken
van het stoma en de omgeving en voordat het nieuwe stomamateriaal
wordt bevestigd, worden schone handschoenen aangetrokken.
10 Veilig werken in de urologie

☞ Na afloop worden de handschoenen uitgetokken, waarna de handen worden
gereinigd of gedesinfecteerd met handalcohol.
8 Reiniging, desinfectie en sterilisatie
8.1 Endoscopen
Zie de WIP-richtlijn Reiniging en desinfectie van endoscopen [5]
8.2 Punctienaalden en echosondes
Zowel de punctienaald als de echosonde worden bij voorkeur machinaal
gereinigd. Wanneer dit niet mogelijk is zal de reiniging handmatig moeten
geschieden.
☞ Na elke patiënt wordt de metalen punctiegeleider gereinigd en gesteriliseerd.
De echosonde wordt na het verwijderen van het condoom gedesinfecteerd
met alcohol 70%.
☞ Indien in de echosonde een lumen aanwezig is dient dit, na reiniging,
met behulp van een spuitje te worden gevuld met alcohol 70% of een
ander voor dit doel in Nederland toegelaten desinfectans, dat tenminste 5
minuten in het lumen aanwezig moet blijven. De alcohol of het andere
desinfectans wordt na 24 uur vervangen.
☞ De onderdelen waarbij dit mogelijk is worden gesteriliseerd.
8.3 Druksensoren en katheters
Het verdient aanbeveling disposable druksensoren te gebruiken.
☞ Wanneer toch herbruikbare druksensoren worden gebruikt, dienen deze
machinaal te worden gereinigd en gedesinfecteerd.
☞ Als de sensor na desinfectie langer dan 4 uur niet is gebruikt, moet deze
op dezelfde wijze opnieuw worden gedesinfecteerd.
Volledige droging is in de praktijk niet mogelijk gebleken en in onvoldoende
gedesinfecteerde of gedroogde kanalen kunnen bacteriën
groeien.
Voor adviezen betreffende de keuze van het desinfectans, de tijdsduur van de
desinfectiefase en controle van de effectiviteit van de desinfectie, zie de WIPrichtlijnen
Reiniging, desinfectie en sterilisatie en Reiniging en desinfectie
van endoscopen [6][[5].
8.4 Behandelruimte
Zie voor reiniging en desinfectie van de behandelruimte de WIP-richtlijn Reiniging
en desinfectie van ruimten, meubilair en voorwerpen [7].
Veilig werken in de urologie 11

Bijlage A Literatuur
1. Melse, J., De preventieparadox van rubber handschoenen. Tijdschr Hyg
en Inf Prev, 1996. 4: p. 123-26.
2. Whelan, J.P. and B. Finlayson, Decreasing the risk of human immunodeficiency
virus or hepatitis B virus infection during endoscopic surgery. J
Urology, 1991. 145: p. 807-9.
3. Broek van den, P.J., T. Daha, and R.P. Mouton, Bladder irrigation with
povidone-iodine in prevention of urinary-tract infections associated with
intermittent urethral catheterization. Lancet, 1985. i: p. 563 - 5.
4. W.I.P., Preventie van infecties als gevolg van blaascatheterisatie. Richtlijn
nr. 12A, 1999.
5. W.I.P., Reiniging en desinfectie van scopen. Richtlijn nr. 21b, 2001: p. in
bewerking.
6. W.I.P., Reiniging, desinfectie en sterilisatie. Richtlijn nr. 3B, 2001.
7. W.I.P., Reiniging en desinfectie van ruimten, meubilair en voorwerpen.
Richtlijn 6b, 2000.
12 Veilig werken in de urologie