richtlijn Verzorging bij urinelozing en stoelgang - Wip

Verpleeghuis- woon- en thuiszorg
Verzorging bij urinelozing en stoelgang
Dit document mag vrijelijk worden vermenigvuldigd en verspreid mits
steeds de Werkgroep Infectiepreventie als auteur wordt vermeld.
Vergewis u er van dat u de meest recente versie van dit document hebt.
Raadpleeg hiervoor www.wip.nl. De Werkgroep Infectiepreventie acht
zich na het verschijnen van een nieuwe versie van een richtlijn niet meer
verantwoordelijk voor verouderde versies.
Werkgroep Infectie Preventie
Vastgesteld: september 2004
Revisie: september 2009

Inhoudsopgave
1 Algemene voorzorgsmaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2 Incontinentieverzorging urine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2.1 Absorptiemateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2.2 Condoomkatheters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2.3 Intermitterende katheterisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2.4 Verblijfskatheter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.5 Preventieve maatregelen bij gekatheteriseerde patiënt . . . . . . . . . . 4
2.6 Uitvoering katheterisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.7 Blaasspoelen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.8 Suprapubische katheters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.9 Eigenschappen urine-opvangzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.10 Verwisselen en legen urine-opvangzak . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.11 Het afnemen van katheter-urine voor onderzoek . . . . . . . . . . . . 8
3 Feces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
3.1 Manueel verwijderen van feces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
3.2 Rectumcanules en klysma’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
3.3 Stoma’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Bijlage A Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2 Verzorging bij urinelozing en stoelgang

1 Algemene voorzorgsmaatregelen
☞ De basis voor infectiepreventie bij de uitvoering van de in deze richtlijn
beschreven handelingen is altijd gelegen in naleving van de algemene
voorzorgsmaatregelen, zoals door de Werkgroep Infectiepreventie
beschreven in de richtlijnen Persoonlijke hygiëne medewerkers, Infecties
medewerkers, Handhygiëne, Persoonlijke beschermingsmiddelen en
Accidenteel bloedcontact.
2 Incontinentieverzorging urine
Bij incontinente cliënten kan gebruik worden gemaakt van absorptiemateriaal
of condoomkatheters.
2.1 Absorptiemateriaal
☞ Gebruikt absorptiemateriaal dient direct in een plastic afvalzak te worden
gedeponeerd.
☞ De gordels en netbroekjes van een tweedelig systeem dienen bij 60°C.
machinaal te worden gewassen. Met de hand wassen van gordels en netbroekjes
leidt tot onvoldoende reiniging en desinfectie.
2.2 Condoomkatheters
☞ Condoomkatheters worden dagelijks, of op geleide van instructies van
de fabrikant, vervangen [1].
☞ Ze worden direct na vervanging in een plastic afvalzak gedeponeerd en
de zak wordt gesloten.
2.3 Intermitterende katheterisatie
De voorbereiding en het inbrengen van een éénmalige of intermitterende
katheter gebeurt op dezelfde wijze als voor de verblijfskatheter, uiteraard met
dien verstande dat bij eenmalige of intermitterende katheterisatie geen sprake
is van fixatie van de opvangzak. Ook wordt bij deze vormen van katheterisatie
geen ballonkatheter gebruikt. Bij deze vorm van katheterisatie wordt gebruikgemaakt
van een urine-opvangzak voor éénmalig gebruik, zonder aftapkraan,
of een urinaal.
Een éénmalige katheter met coating (voorkeursmateriaal bij intermitterende
katheterisatie) wordt volgens voorschrift van de fabrikant ingebracht. Bij
hydrofiele coating wordt water uit een flink stromende kraan gebruikt, dat
minimaal 30 seconden moet inwerken.
Verzorging bij urinelozing en stoelgang 3

2.4 Verblijfskatheter
☞ Gezien het infectierisico is het van belang om het gebruik van een verblijfskatheter
zoveel mogelijk te beperken [2, 3].
Incontinentie wordt in het algemeen niet als een terechte indicatie voor een
verblijfskatheter beschouwd, zelfs niet ter preventie van decubitus [4].
Indien mogelijk verdient intermitterend katheteriseren de voorkeur boven een
verblijfskatheter. Deze intermitterende katheterisatie kan gedurende een lange
tijd worden toegepast [5].
De diameter van de katheter wordt bepaald op voorschrift van de arts en is in
het algemeen zo klein mogelijk.
De diameter van een blaaskatheter wordt uitgedrukt in Charriére. (1 Ch = 0,33
mm diameter). De meest gebruikte maten variëren van 12 tot 18 Ch. Een grotere
diameter veroorzaakt gemakkelijk blaaskramp, waardoor lekkage kan
ontstaan en ze geeft meer kans op druknecrose van het urethraslijmvlies.
Het materiaal waaruit de katheter is vervaardigd heeft vrijwel geen invloed op
het ontstaan van urineweginfecties. Alleen bij langdurende katheterisatie valt
het gebruik van (duurdere) siliconenkatheters te overwegen. De siliconenkatheters
hebben als nadeel dat ze wat stijver zijn, waardoor ze door sommige
cliënten als hinderlijk worden ervaren.
Een volsiliconenkatheter geeft minder vaak aanleiding tot irritatie van het
urethraslijmvlies en verstopt minder snel. Ook bij een gesiliconeerde katheter
(bijna altijd alleen aan de buitenzijde een siliconenlaagje) zal minder irritatie
optreden, maar deze katheters verstoppen in het algemeen even snel als latex
katheters.
2.5 Preventieve maatregelen bij gekatheteriseerde patiënt
☞ De patiënt heeft een zodanige vochtopname, zodat de urineproductie
tenminste 1500 ml tot 2000 ml per dag bedraagt [6, 7].
☞ De katheter dient bij verstopping te worden vervangen.
Vanuit het oogpunt van infectiepreventie heeft het routinematig vervangen
van de katheter geen zin.
Wel kan men beter een katheter vervangen voordat deze verstopt zit dan
erna. Een verstopping van een katheter kan men voorspellen indien zich
in de katheter gruis en/of slijm voelbaar of zichtbaar ophoopt.
☞ De uitwendige geslachtsdelen en het gebied rondom de katheter worden
dagelijks gewassen met water en (weinig) zeep.
2.6 Uitvoering katheterisatie
☞ Handen dienen te worden gewassen of ingewreven met handalcohol,
waarna (niet-steriele) handschoenen worden aangetrokken.
4 Verzorging bij urinelozing en stoelgang

Het gebruik van katheterisatiesets verdient aanbeveling. Met behulp van
een katheterisatieset kan een steriel veld worden gecreëerd en wordt
aseptisch werken bevorderd.
Bij het katheteriseren is assistentie aan te bevelen.
☞ Bij mannen wordt, indien aanwezig, de voorhuid teruggetrokken. Met
behulp van een wattenprop gedrenkt in steriel water, of in leidingwater
uit een flink stromende kraan, wordt de glans penis schoongemaakt; elke
depper maar één maal gebruiken. Onder de penis wordt een gaas gelegd.
☞ Bij mannen wordt de urethra eerst ingespoten met een glijmiddel met
anestheticum. Bij vrouwen is het gebruik van glijmiddel met anestheticum
ook aan te bevelen, maar niet noodzakelijk.
Het is belangrijk om de gehele inhoud van het spuitje in te brengen.
Hierdoor glijdt de katheter beter naar binnen en beschadigt de urethrawand
minder. De inwerkingstijd van het anestheticum dient in acht te
worden genomen.
☞ Bij vrouwen wordt, na spreiden van de kleine schaamlippen, de urethraopening
schoongemaakt met een depper, gedrenkt in steriel water
(eventueel leidingwater uit een flink stromende kraan, zie boven). Van
binnen naar buiten en van boven naar beneden uitwassen. Elke depper
maar één maal gebruiken.
☞ De katheter wordt met steriele handschoenen of met een steriele pincet
ingebracht. Wanneer alleen een steriele pincet wordt gebruikt is een
goede techniek vereist, in verband met de kans dat de hand de katheter
raakt. Sommige katheters zijn zodanig dubbel verpakt dat de katheter
kan worden ingebracht vanuit de steriele binnenverpakking.
☞ De kathetertip wordt rechtstreeks ingevoerd zonder daarmee de omgeving
aan te raken. Gebeurt dit wel, dan moet men een nieuwe katheter
nemen.
☞ De katheter wordt zo ver mogelijk ingebracht, waarna de ballon wordt
gevuld met de voorgeschreven hoeveelheid steriel water. Hierbij moet
rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat de ballon, door
doordringbaarheid van het materiaal, langzaam leegloopt, waardoor de
katheter niet goed op zijn plaats blijft zitten. Eventueel kan steriel water
worden toegevoegd. De katheter terugtrekken tot weerstand wordt
gevoeld.
☞ De katheter wordt aangesloten op een gesloten opvangsysteem. Vóór
aansluiting worden de aansluitpunten gedesinfecteerd met alcohol 70%.
Men kan de urineopvangzak reeds eerder aan de katheter aansluiten; het
systeem is dan gesloten vanaf het moment van inbrengen van de katheter,
hetgeen de kans op morsen verkleint.
☞ Indien aanwezig wordt bij mannen de voorhuid na het katheteriseren
teruggeschoven.
Dit moet zorgvuldig gebeuren, omdat anders een zogenaamde paraphimosis
kan ontstaan, waarbij de teruggetrokken voorhuid strak om de
corona glandis spant.
Verzorging bij urinelozing en stoelgang 5

☞ Zowel bij mannen als bij vrouwen wordt de katheter met afvoerslang
over het bovenbeen gefixeerd.
Als de katheter onder het bovenbeen ligt, wordt bij mannen voortdurend
druk uitgeoefend op de achterwand van de urethra, juist distaal van de
sphincter externus. Hierdoor kan beschadiging met strictuurvorming
optreden. Het is belangrijk dat de katheter niet onder spanning komt te
staan en dat er een blijvende goede afvloed is.
☞ De katheterzak wordt onder het niveau van de blaas van de patiënt opgehangen.
De zak mag nooit boven het niveau van de blaas gebracht worden.
Om terugslag van de urine te voorkomen kan, bijvoorbeeld bij het overtillen
van de patiënt, de katheter tijdelijk worden afgeklemd.
☞ Opvangzak en aftapkraan moeten voldoende hoog van de vloer hangen,
dat wil zeggen dat zij noch de vloer, noch de voeten van verzorgers
mogen raken, ook niet wanneer het bed in de laagste stand wordt
geplaatst.
☞ Na katheterisatie worden de handen weer gewassen of ingewreven met
handalcohol.
2.7 Blaasspoelen
☞ Spoelen van de blaas gebeurt alleen op indicatie van de behandelend
arts, bijvoorbeeld bij steenvorming of bloeding.
Routinematig spoelen met desinfectans heeft geen invloed op het ontstaan
van bacteriurie bij cliënten met een verblijfskatheter, wel is er bij
het gebruik van chloorhexidine tijdens het spoelen kans op het ontstaan
van chloorhexidineresistente bacteriën.
2.8 Suprapubische katheters
Suprapubische katheters zijn door de buikhuid in de blaas ingebracht.
☞ De insteekopening wordt gedurende de eerste 5 dagen, dus als er nog
sprake is van een wond, beschermd door een steriel splitgaasje, dat tenminste
eenmaal per dag en bij iedere verontreiniging wordt vervangen.
Desinfecterende zalf wordt alleen gebruikt op indicatie van de arts.
De verzorging is verder gelijk aan de verzorging van de via de urethra ingebrachte
katheter.
2.9 Eigenschappen urine-opvangzak
Bij de keuze van een urine-opvangzak met aftapkraan zijn de volgende punten
van belang.
6 Verzorging bij urinelozing en stoelgang

- De zakken hoeven niet steriel te zijn, maar moeten degelijk verpakt zijn
en stofvrij worden opgeslagen.
- De aanvoerslang moet soepel zijn en mag niet gemakkelijk knikken. Hij
moet voldoende wijd zijn (ongeveer 8 mm binnendiameter) en ongeveer
1 meter lang.
- De urine-opvangzak moet voorzien zijn van een lekvrij monsterafnamepunt,
zo dicht mogelijk bij de katheteraansluiting.
- Ter hoogte van de aansluiting van de slang aan de zak mag de urineafvoer
geen belemmering ondervinden.
- De urine-opvangzak moet voorzien zijn van een terugslagklep.
Een terugslagklep is bedoeld om te voorkomen dat urine terugstroomt
naar de blaas wanneer de zak op een onjuiste manier gehanteerd wordt
(dat wil zeggen hoger dan de blaas gehouden wordt). Bij besmette urine
in de opvangzak voorkomt een terugslagklep niet dat ook de urine in de
katheter besmet raakt.
- De opvangzak moet een voldoende grote capaciteit hebben en een
gemakkelijk afleesbare volumemarkering.
- Het is belangrijk dat de opvangzak een goede bevestigingsmogelijkheid
heeft, zowel voor het geval wanneer de patiënt bedlegerig is, als wanneer
hij mobiel is.
- De aftapkraan moet gemakkelijk met één hand te bedienen zijn en bij het
ledigen van de zak mogen handen of omgeving niet in contact komen
met de urine. De urine moet redelijk snel kunnen afvloeien en de kraan
mag niet lekken.
Been-opvangzakken, die waar dit relevant is aan dezelfde eisen moeten voldoen
als de opvangzakken met kraan, hebben meestal een kleinere inhoud.
Er moet op gelet worden dat de zak en de slang onder het niveau van de blaas
hangen, anders ontstaat het probleem dat urine, ondanks de terugslagklep, uit
de opvangzak terug kan lopen in de blaas.
Het gebruik van beenzakken moet daarom goed gecontroleerd worden en
beperkt blijven tot gebruik overdag. Om bij langdurige katheterisatie herhaalde
ontkoppeling van beenzak en katheter te voorkomen, kan voor de
nacht een urineopvangzak zonder kraantje onderaan de beenzak worden
bevestigd. Bij ambulante cliënten die een verblijfskatheter krijgen en niet in
aanmerking komen voor intermitterende (zelf)katheterisatie kan een beenzak
uitkomst bieden. Goede instructie voor een zorgvuldig gebruik is ook hier van
belang.
2.10 Verwisselen en legen urine-opvangzak
☞ De urine-opvangzak wordt vervangen indien deze lekt of neerslag ontstaat
in de opvangzak, of wanneer deze vies gaat ruiken.
☞ Bij het legen van de opvangzak moeten niet-steriele handschoenen worden
gedragen.
Verzorging bij urinelozing en stoelgang 7

☞ De volle opvangzak wordt geleegd in het toilet, waarna de lege zak in de
afvalcontainer wordt gedeponeerd.
☞ Opvangzakken zonder aftap en met terugslagklep zullen ingeknipt moeten
worden. Dit gaat vrijwel altijd gepaard met spatten en morsen.
Goede handenreiniging en desinfectie, evenals reiniging en desinfectie
met alcohol 70% van de gebruikte schaar, zijn dan noodzakelijk. Bovendien
dienen niet-steriele handschoenen te worden gedragen.
☞ Eenmaal afgekoppelde opvangzakken worden, ongeacht het type, niet
hergebruikt. Het is niet toegestaan een dagzak 's avonds af te koppelen
en de andere morgen weer aan te sluiten.
Als verwacht wordt dat met een katheterisatieduur van één dag kan worden
volstaan, kan een opvangzak zonder aftapkraan worden gebruikt.
Deze moet aan dezelfde kwaliteitsnormen voldoen als de opvangzak met
kraan.
2.11 Het afnemen van katheter-urine voor onderzoek
☞ Een urinekweek wordt afgenomen bij verdenking op een urineweginfectie,
waarvoor gerichte antibiotische behandeling nodig wordt geacht.
Werkwijze:
- De verblijfskatheter wordt te voren onder het afnamepunt 15 à 30
minuten afgeklemd;
- Het afnamepunt voor bemonstering wordt gedesinfecteerd met
alcohol 70%;
- Urine (ongeveer 10 ml) wordt afgenomen door met een steriele
naald met spuit het afnamepunt aan te prikken.
- Een condoomkatheter wordt verwijderd voordat een urinekweek
wordt afgenomen. Voor het verzamelen van de urine wordt de
glans penis schoongemaakt met een wattenprop, gedrenkt in water
uit een flink stromende kraan.
- Eventueel kan urine via eenmalige katheterisatie verkregen worden.
☞ Een urine voor laboratoriumonderzoek bij iemand die een katheter heeft,
mag nooit uit de urinezak worden genomen.
3 Feces
3.1 Manueel verwijderen van feces
☞ Bij het manueel verwijderen van feces worden niet-steriele handschoenen
en een niet-doorlatend schort gedragen. Na afloop worden de handen
gewassen of ingewreven met handalcohol.
8 Verzorging bij urinelozing en stoelgang

3.2 Rectumcanules en klysma’s
☞ Bij het aanbrengen van een rectumcanule of het toedienen van een
klysma worden beschermende niet-steriele handschoenen en een
beschermend schort gedragen. Bij voorkeur worden disposable hulpmiddelen
gebruikt.
3.3 Stoma’s
De zorg voor de stoma, anus praeternaturalis (AP) of ureter praeternaturalis
(UP), is in eerste instantie gericht op het voorkomen van lekkage en het voorkomen
van huiddefecten.
3.3.1 Stoma-hulpmiddelen
☞ Bij ileostoma of een stoma op het colon ascendens worden zakjes met
een afvoer en een sluitclip gebruikt.
Bij deze stoma's wordt dunne ontlasting geproduceerd. De zakjes met
afvoer kunnen in het toilet worden geleegd. Zakjes met afvoer hebben de
voorkeur boven gesloten systemen, die zes á zeven keer per dag vervangen
moeten worden. Het risico op het lekken van ontlasting bij disposable
zakjes is niet groter dan bij zakjes met een afvoer.
☞ Urostomiezakjes moeten voorzien zijn van een terugslagventiel en een
afvoerkraantje.
Het ventiel voorkomt dat urine uit de opvangzak terugstroomt naar het
stoma. Via het afvoerkraantje kan het afvoerzakje geleegd worden; 's
nachts kan er een "nachtzak" aan het kraantje worden gekoppeld.
☞ Gordels en bandages waarmee stomahulpmiddelen extra stevig bevestigd
worden, moeten wasbaar zijn bij tenminste 60°C.
3.3.2 Stomaverzorging
☞ Bij het verzorgen van de stoma worden (niet-steriele) handschoenen en
een schort gedragen.
☞ Minstens één keer per dag wordt een schoon stomazakje genomen.
☞ Het vervangen van stomahulpmiddelen vindt plaats op een onderlegger.
Dat kan een schone handdoek of een disposable onderlegger zijn.
☞ Het opvangzakje wordt van boven naar beneden verwijderd. Druk de
huid voorzichtig met een nat gaasje los van de huidplaat. Leg op het
stoma een gaasje om eventuele urine of ontlasting op te vangen.
Zo wordt voorkomen dat urine of ontlasting uit het zakje wegstromen.
De huid bij het stoma wordt schoon en droog gehouden, zodat irritaties
en infecties worden voorkomen.
☞ Achtergebleven plakresten van de huidplaat ("kaasplak") worden verwijderd
met in lauwwarm water gedrenkte non-woven gaasjes. Gebruik
pas een lijmoplossend middel als dit met water niet lukt.
Verzorging bij urinelozing en stoelgang 9

Het gebruik van een lijmoplossend middel kan huidirritatie bevorderen.
☞ Het stomahulpmiddel moet nauwkeurig aansluiten op het stoma; dat wil
zeggen dat de plaklaag op 1 mm afstand van het stoma zit.
Alleen indien noodzakelijk kan een niet alcohol houdende pasta worden
gebruikt om een goede sluiting te bewerkstelligen. De pasta mag alleen
op een intacte huid worden toegepast. Ook een ringetje om het stoma
kan voor een goede sluiting zorgen. Om de kans op lekkage door het niet
goed op elkaar passen van onderdelen te verkleinen, verdient het aanbeveling
om hulpmiddelen van verschillende merken niet door elkaar te
gebruiken.
☞ Gebruikte stomahulpmiddelen worden in speciaal daarvoor ontwikkelde
afvalzakjes gedaan.
Deze zakjes kunnen bij het huishoudelijk afval worden gedeponeerd.
☞ Het legen van de urine-opvangzakken bij een urostoma gebeurt volgens
dezelfde regels als voor blaaskatheters [8].
☞ De eventueel gebruikte bedpan wordt geleegd en gereinigd (en gedesinfecteerd
in de bedpanspoeler).
Er is geen hygiënisch bezwaar tegen het douchen zonder stomazakje.
Aangeraden wordt ter voorkoming van huidirritatie zeep in de buurt van
het stoma te vermijden.
3.3.3 AP spoelen
Bij het spoelen van een colostoma worden bij voorkeur een disposable irrigator
en waterreservoir gebruikt.
☞ Wanneer irrigator en hulpstukken meermalig gebruikt worden, zijn ze in
ieder geval cliëntgebonden. Ze worden na afloop huishoudelijk gereinigd
en vervolgens thermisch gedesinfecteerd, of gedesinfecteerd met
alcohol 70%.
☞ De steunplaat en de conus, die bij het spoelen van het stoma worden
gebruikt, zijn persoonsgebonden. Na het spoelen worden ze gereinigd.
10 Verzorging bij urinelozing en stoelgang

Bijlage A Literatuur
1. Warren, J.W., Urinary tract infections. In: Wenzel RP. Prevention and
control of nosocomial infections. Baltimore, Williams & Wilkins., 1997:
p. 821-40.
2. Jain, P., et al., Overuse of the indwelling urinary tract catheter in hospitalized
medical patients. Arch Int Med, 1995. 155: p. 1425 - 9.
3. Hartstein, A.I., et al., Nosocomial urinary tract infection: a prospective
evaluation of 108 catheterized patients. Infect Control, 1981. 2: p. 525 -
32.
4. CBO, Het syndroom van de acute pijnlijke frequente mictie en de patiënt
met een langdurige verblijfscatheter. CBO, 1988.
5. Geenen, R.W.F. and K.P.J. Delaere, Bacteriurie door blaascatheters.
Ned Tijdschr Geneeskunde, 1996. 140: p. 918 - 22.
6. Kunin, C.M., Detection Prevention and Management of Urinary Tract
Infections. Lea & Febiger, Philadelphia, 1987.
7. Brechtelsbauer, D.A., Care with indwelling urinary catheter. Postgraduate
Med, 1992. 92: p. 127-32.
8. W.I.P., Preventie van infecties als gevolg van blaascatheterisatie. Richtlijn
nr. 12A, 1999.
Verzorging bij urinelozing en stoelgang 11