Jaap Scholten schreef een boek over de vervolging ... - Gier•O•Scope

Jaap Scholten
Het was nog altijd een onverteld
verhaal, een verborgen
geschiedenis. In de nacht van
2 op 3 maart 1949 werd de
gehele Transsylvaanse aristocratie uit huis
gehaald en gedeporteerd. Zestig jaar na
dato hebben nog steeds maar weinig mensen
weet hiervan, en zij die er weet van
hebben, doen er liever het zwijgen toe.
Kameraad Baron, het nieuwe boek van
auteur Jaap Scholten, werpt licht op deze
onbekende bladzijde uit de Oost-Europese
geschiedenis. Jaren geleden hoorde
hij al flarden verhalen over de teloorgang
van oude roemrijke families. Scholten, die
sinds 2003 met zijn half-Hongaarse vrouw
en hun drie zoons in Hongarije woont,
bewonderde de onverzettelijkheid van de
getroffenen en de strijd van de nazaten om
dat wat was afgepakt en verloren is gegaan
terug te krijgen en weer op te bouwen.
Deze verhalen moeten worden opgeschreven,
dacht hij.
i n t e r v i e w
‘De pijn zit
vaak in heel
kleine zinnetjes’
Jaap Scholten schreef een boek over de vervolging van
de adel onder het communisme in zijn nieuwe land,
Hongarije, en herontdekte al doende zijn eigen wortels.
Een gesprek over de verschillen tussen oost en west en over
de gevolgen van de vernietiging van de aristocratie.
Plus: het verhaal van een overlevende.
door Vivian de Gier, foto’s Corbino
Jaap Scholten (47), tot voor kort te zien
als gids in het televisiereisprogramma
Oostwaarts! over Oost-Europa, is vooral
bekend van de succesvolle romans
Tachtig (1995), Morgenster (2000) en De wet
van Spengler (2008). Ook schreef hij reisverhalen
en columns, onder meer gebundeld
in Reisavonturen & bedevaartstochten
(2002) en Heer & Meester (2008).
‘De generatie
Hongaren die
de tijd vóór het
communisme nog
heeft meegemaakt,
sterft uit.’
Familiebanden en afkomst vormen de
belangrijkste thema’s van zijn autobiografische
romans, die zich afspelen in het
Twentse milieu van textielindustriëlen
waar Scholten zelf uit voortkwam. Inhoudelijk
ligt Kameraad Baron dus niet zo ver
af van de rest van zijn oeuvre, al had hij
voor dit boek aanvankelijk niet zichzelf als
auteur voor ogen. Toen echter de grootmoeder
en de tante van zijn vrouw kwamen
te overlijden, wist hij: de tijd dringt.
“Ik besefte dat met die oude mensen een
heel archief van verhalen wegvalt, en
daarmee een connectie naar een verleden
en een verdwenen wereld. De mensen die
de tijd vóór het communisme nog hebben
meegemaakt, zijn allemaal 75 jaar of ouder.
Die generatie sterft uit.”
In Kameraad Baron tekende Scholten de
verhalen op van de verdwenen aristocratie
van Transsylvanië, een gebied dat ooit gedeeltelijk
tot Hongarije behoorde en waar
nog altijd een aanzienlijk aantal Hongaren Ω
48 5 november 2010 HP | de tijd HP | de tijd 7 januari 2011 49

Ω
woont, maar dat nu binnen de grenzen van
Roemenië valt.
Ten tijde van het communisme werden
alle aristocratische families, alle grootgrondbezitters,
bestempeld als klassenvijanden.
In 1949 werden in één nacht tijd
alle bijna drieduizend Transsylvaanse families
(zo’n 7800 mensen) van hun bed
gelicht en afgevoerd. Hetzelfde gebeurde
in 1951 met de Hongaarse adel. Daarbij
werden nog eens vijftienduizend mensen
slachtoffer van deportatie. Zij mochten
geen opleiding meer volgen, alleen handenarbeid
verrichten, ze moesten in een
kleine kelder wonen (in een woonplaats
die ze vaak niet mochten verlaten) en hun
bezittingen werden onteigend. Complete
bibliotheken en familiearchieven werden
verbrand, kennis en cultuur werden vernietigd,
landhuizen en kastelen geplunderd
en vernield. Wie het slechter getroffen
had, kwam in een gevangenis terecht
of een werkkamp, waarvan het kamp bij
het Donau-Zwarte Zeekanaal (dat door
gevangenen werd gegraven) het meest beruchte
was. Het stond bekend als het graf
voor de Roemeense bourgeoisie.
Scholten bezocht al deze plekken en
sprak met de oudere en jonge generatie
aristocraten over het verleden, heden en
toekomst van de mensen, het land en de
gerestitueerde landgoederen. Met veel
geduld lukte het de Nederlandse schrijver
de oudere generatie ertoe te bewegen
over hun ervaringen te vertellen. “Mensen
wilden de dingen niet oprakelen, niet
voor zichzelf, maar ook niet voor hun kinderen
of kleinkinderen. ‘Niemand is erbij
gebaat te weten wat voor ellende ik heb
moeten doorstaan,’ vinden ze. ‘Een waarachtig
gentleman valt een ander niet lastig
met zijn problemen.’ Het is een klasse
die er zelf vrijwel niet over spreekt. Eind
jaren veertig, begin jaren vijftig waren alle
schoolboeken op marxistisch-leninistische
grondslag geschreven. De aristocratie
werd beschouwd als de ‘uitbuiters’, de
‘parasieten’. Die klasse werd vervolgens
uitgemoord, en daarna is dat hele verhaal
doodgezwegen, tot op heden. De gemiddelde
Hongaar weet hier helemaal niets
van. Ik denk dat dit boek pas over een jaar
of tien kan verschijnen in Hongaarse of
Roemeense vertaling. Voor veel mensen is
het nog te lastig of te pijnlijk.”
Kameraad Baron schetst een wereld die
mijlenver van de onze af staat. Een wereld
waarin mensen decennialang zijn onder-
drukt en ook vandaag de dag nog altijd
onvrij zijn. Waar nog steeds een geheime
dienst werkzaam is; niet ter bescherming
van het land voor gevaren van buitenaf,
maar ter bescherming van de machthebbers
zelf.
“Mensen kunnen gewoon hun folteraar
tegenkomen op straat. Iemand die ik heb
geïnterviewd vertelde hoe ze over straat
liep en uit een portiek de man zag stappen
die haar gemarteld had. Ze herkenden elkaar.
Daarna kwam er weer een paar weken
lang elke dag iemand posten bij haar
huis. Dat is een realiteit waar wij niet vertrouwd
mee zijn. Nu pas beginnen er boeken
te verschijnen over de terreur van het
communistische bewind. Het raffinement
van het systeem en de gruwelijkheid ervan,
is ongelooflijk. Alleen al in Roemenië zijn
er tweehonderdduizend mensen vermoord
door het regime, een gigantisch aantal.”
‘Mensen dachten
dat het het beter
zou worden, maar
de ex-communisten
hebben nog steeds
de macht.’
De vernietiging van de aristocratie is daar
slechts een klein onderdeel van, maar
heeft, zo maakt Scholten in zijn boek
inzichtelijk, veel verstrekkender gevolgen
dan alleen het uitwissen van een sociale
klasse; zij had ingrijpende gevolgen voor
de samenleving als geheel. Het waren juist
deze mensen die een groot verantwoordelijkheidsgevoel
hadden voor de gemeenschap,
die zorgden voor hun werknemers,
die de samenleving verrijkten met hun
kennis en prettige omgangsvormen, hun
internationale blik en langetermijnvisie.
Van dat alles is weinig bewaard gebleven.
“Er heeft een ongelooflijke vernietiging
plaatsgevonden van rijkdom in elke
zin van het woord: van talent, van cultuur,
boeken, kennis. Mensen zijn vaak
geneigd te denken dat overerving van
titel en bijbehorend bezit oneerlijk is en
dat aristocratische families een volkomen
zorgeloos bestaan leiden. Maar die families
beschouwden hun positie juist als een
rentmeesterschap: ze waren er sterk van
doordrongen dat hun eigendom niet hun
eigen verdienste was en dat ze zorg moesten
dragen voor anderen en voor het land.
Zij namen grote verantwoordelijkheid
voor de samenleving. Die sociale component
is verloren gegaan. Kapitalisme zonder
die sociale component is evengoed
een gruwelijk systeem. Het zijn nu alleen
maar überkapitalisten die de dienst uitmaken,
die alleen maar aan zichzelf denken
en zich verrijken. Terwijl het grootste deel
van de bevolking het gewoon slecht heeft
en weinig perspectief dat er iets zal veranderen.”
Zelf was hij ook veel optimistischer, naiever
misschien, toen hij in Hongarije ging
wonen. “Als je na het communisme daar
komt, denk je al snel: ach, het is een beetje
grijs geweest, of: mensen zouden wellicht
wat vrolijker kunnen zijn. Ik snap nu veel
beter waarom ze zijn zoals ze zijn. In veel
van die landen is de stemming onder de
bevolking desperaat. Mensen dachten dat
het na het communisme beter zou worden,
maar dat is eigenlijk nauwelijks het geval
gebleken. Het zijn de voormalige communisten
die de macht hebben behouden. In
de communistische tijd ging je als je iets
verkeerds zei de gevangenis of een werkkamp
in, nu verlies je je baan. Mensen
hebben veel minder dan wij het gevoel dat
ze zelf de controle hebben over hun eigen
leven, zij voelen zich overgeleverd aan de
machthebbers. Het is nog steeds een hiërarchisch
systeem waarin men gedwee orders
opvolgt – ook als die contraproductief
zijn – en niet zelf nadenkt of ingrijpt.
Die landen zijn nog steeds heel kwetsbaar.
Daarom is het denk ik verschrikkelijk belangrijk
dat West-Europa zo veel mogelijk
de hand reikt en zo veel mogelijk doet om
te helpen.”
Wat Scholten het meest trof, was het
sadisme dat in mensen werd wakker
geroepen en gestimuleerd. Dat kwam
niet alleen in martelingen en moord tot
uiting, maar ook in kleinere zaken die geen
ander doel dienden dan mensen geestelijk te
breken. Zoals in het geval van de negentigjarige
gravin Erszébet T., die na de deportatie
gescheiden leefde van haar vader. Zij
verbleef in Hongarije, hij in Roemenië, en
de grens was dicht. In 1955 lag haar vader
op sterven, maar zijn dochter werd een bezoek
aan haar stervende vader geweigerd.
Zulke dingen raakten Scholten diep. “Wat
heeft het voor nut om een dochter niet bij
Ω
50 7 januari 2011 HP | de tijd
HP | de tijd 5 november 2010
51

Ω
haar stervende vader te laten zijn, wie of
wat is daarmee gediend? Het is vreselijk,
en bovenal zó nutteloos.”
Hij vertelt over het bezoek dat hij met
een vrouw bracht aan de kelder waar zij
zestien jaar had gewoond. Scholten staat
op, loopt naar een muur en schetst gebarend
met zijn armen de afmeting van haar
huis: zo’n 1,5 bij 3 meter, met daarin ook
nog een keukentje. “Echt een minuscuul
hok. Ze woonde daar met haar man, die
later overleden is. Zij hield heel erg veel
van hem, en daarom was het de gelukkigste
periode van haar leven. Toen ze de kelder
terugzag, was ze er kapot van – ik voelde
me daar achteraf vrij schuldig over. ‘Voor
mij was het een droomplek,’ zei ze, ‘maar
het was niet meer dan een gat in de grond.’
“Een andere vrouw die ik sprak, bleek
een zoon te hebben van mijn leeftijd. Hij
was zeer begaafd, maar was tot niets meer
in staat; hij zat alleen maar depressief op
de bank. Zijn vader was gemarteld, aan de
drank geraakt en agressief geworden. Zo
veel mensen zijn verschrikkelijk aangepakt.
Met het sluiten van de folterkamers
is de ellende niet afgelopen; die wordt nog
generaties lang doorgegeven.”
In toon en inhoud is Kameraad Baron
terughoudend; de gruwelen spatten niet
van de pagina’s af. Degenen die hun verhaal
vertellen, doen dat ingetogen, feitelijk
haast. Over de psychische en emotionele
gevolgen van de ontberingen wordt nauwelijks
gerept. “De adel komt voort uit een
militaire traditie van eer en je groot houden.
Het zijn over het algemeen stoere
mensen, ze vertellen dingen heel onderkoeld.
Op sommige momenten besefte ik
terdege dat ik echt alleen maar het puntje
van de ijsberg zag. Als ze zeggen: ‘Het
was niet zo leuk,’ dan betekent dat waarschijnlijk
dat ze gemarteld zijn en elektroshocks
kregen. Dat is iets wat ik ook
uit mijn eigen opvoeding ken: dat dingen
onderkoeld gezegd worden, niet heel expliciet.
Je gaat niet zitten grienen. Ik heb
het idee dat ik wat dat betreft door anderen
niet altijd word begrepen. In Nederland
wordt drama soms verward met heel
hard kut roepen. Dat is niet mijn opvatting.
De pijn of het verdriet zit vaak in heel
kleine zinnetjes.”
Zijn afkomst verloochent zich niet, al
heeft Scholten zich lange tijd tegen zijn
milieu afgezet. Zijn vader kwam uit een
geslacht van textielindustriëlen, zijn moeder
kwam uit de Stork-familie, van de
bekende machinefabriek. Zijn vader en
moeder scheidden toen Jaap Scholten nog
klein was. Zijn moeder, vier broers en hij
leefden op bescheiden voet, maar het landgoed
waar zijn grootouders leefden, herinnerde
aan de vroegere welgesteldheid,
en ook werd hij volgens de regels van die
wereld opgevoed.
De jongere Jaap had een afkeer van de
druk die daarvan uitging en zette zich af
tegen zijn familie door vlak voor het einde
zijn studie industriële vormgeving af te
breken, allerlei baantjes te nemen en er een
wild leven op na te houden.
Zijn leven nu ziet er heel anders uit. In
de winter woont de schrijver in Boedapest,
in de zomer op het platteland, zoals
de aristocratische families ook vaak deden.
Soms bevindt hij zich in een gezelschap
van graven en prinsessen of ambassadeurs,
dan weer zit hij tussen de boeren. Scholten
heeft een aanzienlijk bos onder zijn beheer
en heeft zes miljoen bomen laten aanplanten.
Zijn kinderen bezoeken een internationale
school.
Hij lacht: “In zeker opzicht leid ik het
leven van mijn grootouders. Ik heb land,
personeel. Van de vijf broers ben ik degene
die zich het meest heeft afgezet en ben ik
uiteindelijk degene die in deze situatie is
beland. Dat is wel opmerkelijk. Maar het
bevalt erg goed, al is het veel gedoe. Ik heb
een veelzijdig en vol, rijk leven.”
Mede door het boek heeft hij meer
waardering gekregen voor de Nederlandse
elite en zijn eigen wortels. “Vroeger zag ik
er alleen maar alle lulligheid van in, en de
verschrikkelijke predestinatie. Nu zie ik ook
het waardevolle. In Hongarije heb ik pas
echt de goede kanten van mijn opvoeding
‘Ik werd ontmaskerd als ‘klassevijand’’
Graaf Pista Pálffy (1933) stamt uit een adellijke familie uit Boedapest en werd in de jaren
vijftig naar een werkkamp gestuurd.
“Het eerste wat ik zelf van de communistische klassenoorlog merkte, was dat ik in ’49 –
ik was zestien – van het gymnasium werd verwijderd. In 1951 begonnen de deportaties. Ik
woonde bij mijn moeder. Om de autoriteiten te misleiden, lieten we ons wekelijks op een ander
adres inschrijven, waar we niet verbleven. Mijn moeder werd gearresteerd – ik niet, ze
hadden mijn naam verkeerd geschreven. Zes weken wisten we niets van elkaar; toen lukte
het haar om iemand in de gevangenis bereid te vinden een stukje papier met een paar regels
erop te posten. Een paar maanden later kon ik haar voor het eerst bezoeken.
“Tijdens mijn militaire dienst werd ik ontmaskerd als ‘klassevijand’. Een week lang werd ik
ondervraagd, steeds opnieuw moest ik mijn levensverhaal vertellen. Ze vroegen of ik informant
wilde worden, maar dat heb ik geweigerd. Toen werd ik naar een werkkamp gestuurd:
eerst een kolenmijn, later een bouwplaats. Ik werd metselaar.
Hoe het daar was? Overbevolkt en ondervoed. In de kolenmijn werkten we in shifts van acht
uur, met een uur heen en een uur terug om er te komen. Er was weinig voedsel, maar na verloop
van tijd werd dat beter om de productie op peil te houden. Daardoor verhongerden we
niet helemaal.
“In het dwangarbeiderskamp waar ik daarna terechtkwam, werd het voedsel steeds slechter
en schaarser. Het was zomer en men had bedacht dat we van zonsopgang tot zonsondergang
moesten werken. Op papier werden we betaald, maar daar werd op ingehouden voor huisvesting,
eten en bewaking, dus uiteindelijk kreeg je niets.
Sommigen moesten zelfs achteraf nog betalen voor hun verblijf en eten in de gevangenis. Ik
heb geluk gehad; ik werd in 1956 met de revolutie bevrijd. Ik ben lopend naar Oostenrijk gevlucht
en ben vervolgens gaan studeren in Cambridge. Mijn ervaringen hebben me gehard en
ik heb praktische dingen geleerd. Ik kan nog steeds een huis bouwen als het nodig is.
“Maar er waren ook mensen die al sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog in een kamp
zaten, of zelfs daarvoor al in een Duits concentratiekamp hadden gezeten. De meesten waren
verbazingwekkend veerkrachtig en leerden elkaar talen om de geest bezig te houden, maar
velen hebben wel een bitterheid over zich gekregen.
Mensen in West-Europa en Amerika denken vaak dat de Tweede Wereldoorlog is geëindigd
in 1945. Maar voor de mensen aan de andere kant van het IJzeren Gordijn hield die pas op in
1989, met het einde van de Sovjet-bezetting.” |
opgemerkt. Je netjes gedragen, met veel
verschillende mensen kunnen omgaan,
daar heb ik voordeel bij. Ik ben in Hongarije
hoffelijker geworden. Ik help mijn
vrouw vaak in haar jas; in Nederland durf
ik dat niet te doen, want word je bijna een
soort vrouwenonderdrukker gevonden.
Ik vind het héérlijk om weg te zijn uit Nederland.
Mensen geven zich er veel minder
rekenschap van anderen. Het recht van het
individu is volkomen doorgeschoten.”
Het leven in verschillende culturen is
verrijkend, vindt hij, vooral als je het beste
uit de culturen probeert te verenigen.
“Mijn vriend Pista Pálffy is een geweldig
voorbeeld van iemand die het beste uit
twee culturen – de Hongaarse en de Engelse
– heeft verenigd. Hij is een echte
oude Hongaarse Dubbelmonarchie-heer,
maar met een Engels gevoel voor humor
en zelfrelativering. Hij is enorm open, wel-
‘Ik vind het héérlijk
om weg te zijn uit
Nederland. Mensen
geven zich er veel
minder rekenschap
van anderen.’
bespraakt, en ondertussen deelt hij handkussen
uit. Geweldig. De nieuwe elite in
Hongarije daarentegen heeft het slechtse
van twee werelden bij elkaar gebracht. Ze
hebben de onopgevoedheid van de communistische
beulen en de bekrompen, xenofobe,
afgesloten blik op de wereld van
mensen die niet hebben gereisd, gecombineerd
met een afschuwelijk Amerikaans
materialisme, grote waarde hechtend aan
snelle auto’s, speedboten, jacuzzi’s en
breedbeeldtelevisies.”
In zijn boek beschrijft Scholten hoe
Transsylvanië, net als Nederland waar het
rijkelijk door is beïnvloed, altijd een plek
van grote tolerantie is geweest, waar Saksen,
Széklers, Hongaren, Roemenen, Armeniërs,
Joden, mensen uit Wallachië en
zigeuners met elkaar samenleefden. “De
Hongaarse componist Zoltán Kodály
reisde daar rond om volksmuziek op te
nemen. Hij was geïrriteerd als een dorp
helemaal Hongaars of helemaal Roemeens
was, want dat leverde totaal geen interessante
muziek op. De dorpen waar al die
mensen bij elkaar leefden, dáár ontstonden
de interessante dingen. Die gemengdheid
moet je koesteren.”
Een verhaal van gravin Erszébet T. is
daarvoor een mooie metafoor, vindt hij.
“Zij had vroeger allemaal dieren bij haar
huis: wolven, reeën, adelaars, van alles. Die
dieren liepen los en dat ging gewoon goed.
De regel was: als er een nieuw dier komt,
ga je ermee langs alle andere dieren om ze
aan elkaar te laten snuffelen. Zo simpel is
het: iedereen moet aan elkaar snuffelen.
Uiteindelijk denk ik dat wat mensen willen
in het leven elkaar niet zo veel ontloopt.
Wat de aristocratie deed, wat die oude wereld
deed, is dat men elkaar in elk geval
hoffelijk tegemoet trad. Als we dat nu ook
zouden doen, zouden we een grote stap
verder zijn.” |
Jaap Scholten: Kameraad Baron.
Contact, €21,95.
Ook verkrijgbaar via www.ako.nl.
52 7 januari 2011 HP | de tijd
HP | de tijd 7 januari 2011
53