HERMENEVS - Tresoar

HERMENEVS
33 e JAARGANG, AFL. 3 — 15 november 1961
Vergelijking van vergelijkingen 1
Hoe vol onze taal zit met vergelijkingen, kan ieder vaststellen,
die wil luisteren naar een willekeurig gesprek. De omgangstaal
bezigt ze voortdurend.
Dus de dichterlijke taal ook? Dat is nog niet zo zeker. Het „dus”
is om te beginnen aanvechtbaar, want heel wat dichters houden zich
bewust ver van de omgangstaal en schuwen mede daarom de
vergelijking. Ze wordt ook om andere redenen vermeden; niettemin
vormt ze een oud en eerwaardig bestanddeel van de poëzie.
De meeste uitgewerkte vergelijkingen verlopen volgens dit
schema: zoals A doet of deed met B, zo doet of deed P met Q —
dat staat natuurlijk lang niet altijd zo uitgedrukt, maar het ligt wel
aan de meest voorkomende vergelijking ten grondslag.
Een gemakkelijke illustratie vindt men in de bekende gelijkenis
van de zaaier. In de Evangelieën wordt ze als verhaal gegeven:
een zaaier ging uit, een deel viel bij de weg, enz., en dan volgt later
de uitleg. In deze gelijkenis ligt een vergelijking, die men in de
volgende vorm kan brengen: zoals een zaaier uitgaat om te zaaien,
waarbij een deel bij de weg valt, enz., zo wordt het woord gepredikt,
waarbij . . . enz.. Hier is een volledige vergelijking, waarbij van
punt tot punt tussen de twee leden ervan overeenstemming bestaat
en ook uitgedrukt wordt.
Dit type van vergelijking komt waarschijnlijk het meest voor;
daarnaast echter treft men een geheel ander soort, dat we het eerst
en het meest ontmoeten bij Homerus. Het heet naar hem, en als
lateren deze vergelijking bezigen, is het in bewuste navolging
van Homerus.
Hier is een voorbeeld (I. 12, 278—287):
τν δ, ς τε νιάδες ινς πίπτωσι θαµειαί,
µατι ειµερίω, τε τ ρετ µητίετα ες
1 Gedeeltelijk naar een causerie, voor de N.C.R.V. uitgesproken op
13-4-1961.

50
νιέµεν, νθρώπισι πιαυσκµενς τ κλα —
κιµήσας δ νέµυς έει µπεδν, ρα καλψη
ψηλν ρέων κρυς κα πρώνας κρυς,
κα πεδία λωτεντα κα νδρν πίνα ργα,
καί τ λλς πλις κέυται λιµέσιν τε κα κτας
κµα δέ µιν πρσπλάν ρκεται, λλα τε πάντα
ελυται καθπερθ, τ πιρίση ∆ις µρς —
ς τν µτέρωσε λίθι πωτντ θαµειαί.
Deze vergelijking is heel anders opgezet dan de gelijkenis van de
zaaier: hier is één „punt van vergelijking”; de dichtheid der geslingerde
stenen wordt vergeleken met de dichtheid der sneeuwvlokken.
En verder breidt de vergelijking zich uit tot een zelfstandig
beeld, dat met het vergelekene geen direct verband vertoont;
een beeld, dat om zich zelf geschilderd wordt.
Een verklaring van de „Homerische vergelijking” als hier gegeven
wordt door velen sinds veertig jaar afgewezen; toch houden velen,
m. i. terecht, er aan vast. Soms schijnt de onjuistheid ervan getoond
te kunnen worden, bijv. bij de volgende vergelijking (I. 4, 130-1):
Athene beschermt Menelaus tegen de op hem afgeschoten pijl en
δ τσν µν εργεν π ρς, ς τε µήτηρ
παιδς έργη µυαν, θ δέϊ λέεται πνω.
Het schijnt slechts, want zelfs hier, waar tussen de twee leden der
vergelijking volledige congruentie lijkt te bestaan, wordt deze doorbroken
door het tweede lid van vers 131.
Euryalos wordt in de bokswedstrijd door Epeios knockout
geslagen, en, heet het (I. 23, 690-2),
ς δ θ π ρικς Βρέω ναπάλλεται θς
θίν ν υκιεντι — µέλαν δέ κµα κάλυψεν —,
ς πληγες νέπαλτ
Men kan desnoods, heel geforceerd, de door de Noordenwind
veroorzaakte rimpeling nog „gelijk stellen” met de klap, maar voor
het wier en de donkere golf valt geen correspondentie te bedenken;
die behoren tot de Homerische uitweiding.
Dit blijkt overduidelijk in het volgende (I. 4, 275—283). Agamemnon
ziet een schare van zijn eigen manschappen op zich afkomen
en

51
ς δ τ π σκπις εδεν νές απλς νρ
ρµενν κατ πντν π ερι ως —
τ δέ τ νευθεν ντι µελάντερν τε πίσσα
αίνετ, ν κατ πντν, γει δέ τε λαίλαπα πλλήν
ίγησέν τε δών, π τε σπές λασε µλα —
ται µ Αάντεσσι ∆ιτρεέων αην
δήϊν ς πλεµν πυκινα κίνυντ άλαγγες,
κυανέαι, σάκεσιν τε κα γεσι περικυαι.
κα τς µν γήθησεν δν κρείων Αγαµέµνων . . .
Hier kan toch geen twijfel bestaan: de tegengestelde reacties van
de herder en Agamemnon tonen, dat hier slechts één punt van
vergelijking is, het naderen van een donkere massa. Wat verder
over de herder verteld wordt heeft met Agamemnon en zijn situatie
niets te maken.
Tekort aan begrip voor deze stand van zaken heeft vroeger al niet
minder tot misverstand geleid dan het dit thans soms doet. In de
17 e en 18 e eeuw heeft een felle strijd gewoed, in Italië, in Engeland,
maar vooral in Frankrijk, tussen de verheerlijkers der antieke
litteratuur en de aanhangers der moderne. Van beide kanten zijn
dikwijls vreemde argumenten gebezigd. De verdedigers van het
oude wilden nergens enige vooruitgang erkennen, eigenlijk niet eens
het bereiken van een vergelijkbare hoogte met wat in Griekenland
en vooral in Rome was voortgebracht; hun tegenstanders meenden
hun standpunt vaak te moeten verdedigen door de Griekse en
Latijnse litteratuur zo laag mogelijk te taxeren. Aan het hof van
Lodewijk XIV kon men natuurlijk goed werken met het argument,
dat het een minderwaardig dichter moest zijn, die vorsten zich deed
bezig houden met verachtelijke activiteiten — Odysseus, die zijn
eigen bed getimmerd had; een prinses, die de was doet! De aan het
dagelijks leven ontleende vergelijkingen maakten het voor Homerus
niet beter. Wat moesten de hovelingen van Versailles met een
vergelijking als die van O. 20, 24-9? Het onrustige woelen van de
slapeloze Odysseus wordt er vergeleken met het draaien van een
worst, die men boven een vuur braadt (terloops gevraagd: als men
niet wil weten van één punt van vergelijking, moet dan hier Odysseus
„gelijk staan met” de worst, en zijn bed met het vuur? Maar
wat dan met de man, die de worst draait?).
Het wekte protest, wanneer, zoals men meende, een groot en

52
dapper vorst als Aiax in I. 11, 558—565 vergeleken werd met een
ezel, „een koppige, op wiens rug heel wat knuppels stukgeslagen
zijn”, en die de jongens „met moeite uit het klaverveld drijven . . . .
nadat hij zich volgegeten heeft”. Aiax een ezel . . . .! Er waren maar
weinigen, zoals Racine en La Fontaine, die beter zagen. Later kwam
madame Dader (1654—1720) met het argument, dat men Homerus
deze vergelijking niet kwalijk mocht nemen; de ezel was immers in
de Levant een zeer gewaardeerd dier. De opmerking was juist, maar
ze was niet ter zake. Ook madame Dacier dacht nog aan een vergelijking
van de held met een ezel. Maar alweer, er is maar één punt
van vergelijking, en dat is het langzaam terugwijken, van de ezel
en van Aiax. Wat er verder staat over die koppige ezel, het klaverveld
en het gedoe der jongens is zelfstandige schildering. Misschien
ten overvloede nog één voorbeeld, I. 23, 759—763: Odysseus zit
in de wedren Aiax vlak op de hielen,
π δ ρνυτ δς δυσσες,
γι µάλ, ς τε τίς τε γυναικς υώνι
στήθες στι κανών, ν τ ε µάλα ερσ τανσση,
πηνίν έλκυσα παρ κ µίτν, γθι δ σει
στήθες.
Wat moet er nu „corresponderen met” schering en inslag? Er
is één punt van vergelijking, de nabijheid.
De vergelijkingen zijn steeds ontleend aan het dagelijkse leven,
dat de dichter omringt. Hiermee hangen allerlei kwesties samen,
die nu niet aangeroerd zullen worden; ik wijs er alleen op, dat
hierdoor begrijpelijk wordt, dat men ze in de Ilias veel meer vindt
dan in de Odyssee. De Ilias verhaalt van een strijd; met hoeveel
technische belangstelling de hoorders van Homerus ook de beschrijving
van een gevecht zullen hebben gevolgd, zelfs bij een gevarieerd
kunstenaar als deze dichter dreigt een zekere monotonie, die door
de vergelijkingen op gelukkige wijze voorkomen wordt. In de
Odyssee met haar op zich zelf reeds gevarieerde stof zijn ze poëtisch
gezien minder nodig.
Een vergelijking, die het verhaal onderbreekt, werkt natuurlijk
vertragend. Homerus heeft hiervan een bewust en zeer geraffineerd
gebruik gemaakt. Door vergelijkingen in te lassen suggereert hij
lengte of belangrijkheid. Lengte — hoe moet hij een langdurig
gevecht schilderen, dat niet tot een besliste uitslag leidt? Een

53
opsomming van bijzonderheden bereikt het gewenste effect allerminst.
Homerus bereikt het door een opeenstapeling van vergelijkingen
— opeengehoopt werkt hun vertragende kracht des te
sterker en wekt de indruk van een eindeloze strijd (bijv. I. 15,
605 vv.; 17, 725 vv.). Op dezelfde manier wordt het belang van een
gebeurtenis onderstreept: als de grote strijd om Troje beginnen zal
en het leger zich gereed maakt, wekt Homerus door vijf vergelijkingen
achter elkaar te plaatsen (I. 2, 455 vv.) de beoogde indruk.
Een Nederlands dichter heeft de techniek der Homerische vergelijking
virtuoos gehanteerd; hij is classicus geweest: er behoeft
dus niet aan getwijfeld te worden, of hij heeft het bewust gedaan.
Ik bedoel Herman Gorter; de illustratie van de bewering kies ik
uit de Mei 1 — misschien niet de hoogste uitdrukking van zijn
poëtisch vermogen, maar een magnifiek gedicht, al schijnt het thans
ietwat onderschat te worden.
Voor in het werk (p. 9) vindt men:
Toen werd de zee wel als een groot zwaar man
Van vroeger eeuw en kleeding; rijker dan
Nu in dit land zijn; bruin fluweel en zij
Als zilver en zwart vilt en pelterij
Vér uit Siberisch Rusland; geel koper
Brandt vele lichtjes in de plooien der
Hoezen, in knoopen en in passement
Van het breed overkleed, wijd uithangend.
Was zoo de zee? Neen, neen, een stad geleek
Ze, pleinen en straten in de kermisweek,
Boerinne’ en boeren, en muziek en dans
In de herbergen en in lichten krans
Om elke markt de snuisterij enkramen.
Of als een koning komt en alle ramen
Zijn licht des avonds en uit ieder dak
Een witte vlag.
Men kan verdedigen, dat hier nog met een gewone vergelijking
gewerkt is, waarvan alle bestanddelen een directe relatie hebben
tot het vergelekene — al vertoont de schildering toch op z’n minst
1 Tekst, spelling en interpunctie naar de 6 e druk (Amsterdam 1921).

54
de neiging tot verzelfstandiging, die de Homerische vergelijking
typeert: zie het slot van het geciteerde, over de verlichte ramen en
de uitgestoken vlaggen. Even verder (p. 16) is dat nog veel duidelijker:
Zoo als des nachts de eenden, in het gras
Slapend, dat in de sloot groeit, met geplas
Plotseling wakker worden, snaterend,
Slobberend kroos, één staat er overend
Zijn vleugels slaand’ en krijscht hoog in den nacht:
Zoo werd uit diepe stilte onverwacht
Beweging toen zij gingen.
Hier hééft de dichter het „punt van vergelijking” zelf aangegeven:
beweging en drukte, die plotseling een stilte verbreken.
Wat verder verteld wordt over de eenden, over de éne, die omhoog
komt en zijn gekrijs, is uitwerking in de trant van Homerus. Dit
is zo’n comparaison à longue queue, waarover Perrault, de fabeldichter,
gesproken heeft tijdens de boven vermelde querelle des
anciens et des modernes.
Een derde’ voorbeeld, ook uit het begin van de Mei (p. 19):
En toen begon daar op het wijd tooneel
Der zee, als een oud drama waarin veel
Geroep, van moord is, en de lucht van bloed
Hangt in de zaal — de scène is leeg; er woedt
Een dolle storm om ’t hooge huis, er vallen
Schoorstenen en de wachten op de wallen
Hooren geluid van vijanden in ’t veld,
De regen huilt en gudst, wind giert, daar snelt
Een moordenaar het huis uit en men weet
Dat daar een lijk ligt; donder rolt en wreed
Rijt over het tooneel de maan een streep.
Men kan beslist niet gaan vragen, wat nu in het verhaal van Mei
„overeenkomt” met alles wat over dit oude drama verteld wordt —
men zal er niets van vinden. Gorter wil alleen aanduiden, dat de
zee vol wild geluid wordt in de donkere nacht; dan kiest hij het
beeld van een toneel, waarop een oud drama opgevoerd wordt, en
dat beeld gaat hij in de trant van Homerus uitwerken tot een

55
zelfstandige schildering. Er behoeft dus niets te „corresponderen”
met de schoorstenen, de wachten, de gutsende regen, de moordenaar,
het lijk en de maan — er is maar één punt van vergelijking.
Homerus gebruikt, zoals boven gezegd is, de vergelijking om de
beschrijving van een gebeurtenis te vertragen of om het belang van
de gebeurtenis te accentueren. Het eerste heeft Gorter gedaan in de
zo pas geciteerde passages — hij suggereert daarmee een lange
nacht. Het eerste en het tweede samen vindt men tegen het slot
van het gedicht, in de beschrijving van de dood van Mei (pp.
185 vv.). En daarbij bedient Gorter zich ook van de techniek der
opeenstapeling van vergelijkingen. Zelfs enigszins zonder maat te
houden: Homerus heeft in zo’n geval als maximum 33 verzen over
vijf vergelijkingen verdeeld; Gorter gebruikt voor zeven vergelijkingen
met hun uitwerking 80 verzen.
Een van de mooiste en meest bekende luidt:
Zóó als een bloem van zomerrood, papaver,
Rustig vol rood staat, midden in gedaver
Van zonnevuur, dat valt de grond in stuk
En smoort en schroeit het gras: maar zijn geluk
Blijft even groot: hij laat zijn roode vaan
Wapperen op wind of in de zon stilstaan —
Zóó stond ze . . . . . . .
Misschien is het zelfstandig worden van de schildering hier niet
zo duidelijk zichtbaar als in de vorige citaten; er is echter iets anders,
waarop ik de aandacht wil vestigen.
Die papaver komt regelrecht uit de antieke litteratuur. Gorter,
die classicus is geweest en de Griekse traditie gekend heeft, is met
het ontlenen gebleven in de lijn van alle dichters tot de Romantiek
toe — tot zo lang heeft men namelijk een goed gebruikte ontlening
niet als plagiaat beschouwd, maar als een compliment, en terecht.
Bij Homerus sneuvelt een jonge man, en, staat er dan (I. 8,
306-8):
µήκων δ ς τέρωσε κάρη άλεν, τ ν κήπω,
καρπ ριθµένη ντίησί τε εαρινσιν
ς τέρωσ µυσε κάρη πήληκι αρυνθέν.
Meer niet— de klassieke kunst — elke klassieke kunst, niet alleen
de Griekse — wekt sentiment, maar projecteert het niet; en zeker

56
zal ze niet menselijke sentimenten projecteren in een plant. De beschrijving
van de papaver blijft in de beste zin van het woord zakelijk.
Bij Vergilius komt de vergelijking terug (Aen. 9, 435-7):
Purpureus veluti cum flos succisus aratro
Languescit moriens, lassove papavera collo
Demisere caput, pluvia cum forte gravantur.
Het eerste stuk van deze vergelijking komt uit Sappho (nogmaals,
de ontlening is een hulde aan de dichteres). Het is het bekende
fragment (105 c LP, 116 D)
αν τν άκινθν ν ρεσι πίµενες νδρες
πσσι καταστείισι, άµαι δέ τε πρυρν νθς . . .
Maar nu komt hier iets typisch Vergiliaans bij. Vergilius spreekt
over het verwelken van de hyacinth, en noemt dat „languescere”;
reeds hiermee wordt sentiment geprojecteerd, en nog meer, als hij
„moriens” bezigt, een woord, dat men toch bij planten moeilijk
kan gebruiken — en daardoor geeft hij de vergelijking een gevoelslading,
die ze bij Sappho mist (we hebben bij Sappho te doen met
een fragment, zodat geen zekerheid bestaat, maar wat we verder
van haar poëzie kennen, doet toch vermoeden, dat de gevoelslading
bij haar ontbroken heeft).
Het tweede deel van Vergilius’ vergelijking is natuurlijk een
adaptatie van Homerus; en hier is het „lasso” een toevoeging van
Vergilius; alweer een woord, dat past in de sfeer van mensen en
dieren, maar niet bij een papaver — de strakheid van lijn van
Homerus en Sappho is verzwakt; het geheel is „gevoeliger” geworden.
De papaver uit Gorter’s vergelijking stamt natuurlijk evenzeer
uit Homerus. Ook bij hem vinden we een „toegift”. Niet hierin
bestaat die, dat Gorter van de drie verzen bij Homerus er zes
maakt — dat is een uitwerking in de beste trant van het voorbeeld,
en dat zonnevuur, dat de grond in stuk valt, zou de bewondering
van de grote voorganger gewekt hebben. Maar Gorter zegt van de
papaver, dat „zijn geluk” even groot blijft — daar komt de toegift;
daar stoot men op projectie van sentiment, onklassieke gevoelslading.
In die éne wending blijkt, dat Gorter door de Romantiek
is heengegaan.
Amsterdam. G. J. DE VRIES.

57
Navolgingen van Catullus 4
Het is waarlijk geen wonder, dat Catullus’ 4 e gedicht, dat begint
met de verzen
Phasellus ille, quem videtis, hospites,
ait fuisse navium celerrimus
al in zijn eigen tijd befaamd was. De dichter wijdt een model van
het jacht of misschien het jacht zelf 1 , dat hem in 56 v. C. behouden
van Klein-Azië naar zijn dierbare Gardameer had teruggebracht,
aan de Dioscuren en laat het scheepje zelf zijn levensgeschiedenis
vertellen, die eindigde met deze gelukkige vaart naar N.-Italië.
Het gedicht heeft niet alleen charme, maar het is ook een kunststukje
van bouw en ritme: de bouw is nl. uiterst zorgvuldig naar
Hellenistische trant: 2 strofen van elk 12 verzen, afgesloten met een
epiloog van 3 verzen. Bovendien bestaat het geheel uit zuivere
iamben, hetgeen al een prestatie op zich zelf is, omdat het Latijn
bepaald arm is aan iambische woorden. Catullus moet ook zelf wel
bijzonder gehecht zijn geweest aan het gedicht, want hij plaatste
het tussen de 2 vermaarde liederen Lugete, O Veneres Cupidinesque
en Vivamus, mea Lesbia, atque anemus, vooraan in zijn bundel.
Stellig vond het dan ook in de kring der z.g.n. neoterische dichters,
de nieuwlichters van ± 50 v. C., grote bijval, en hieruit valt te
verklaren, dat we een al even beroemde navolging vinden in het
Catalepton, nl. 10
Sabinus ille, quem videtis, hospites,
ait fuisse mulio celerrimus, enz.,
welbekend aan iedere (oud) Gymnasiast, die is of wordt opgekweekt
met Enk’s Elegiaci Romani of Mevr. de Tollenaere-Blonk’s Bloemlezing
uit Catullus. Gewoonlijk wordt dit gedicht een parodie
genoemd, maar dan dient men toch wel te bedenken, dat het zeker
geen bespotting van Catullus bedoelt, eer het tegendeel. De dichter,
die naar mijn overtuiging Vergilius in zijn studentenjaren is, heeft
juist de grootste bewondering voor zijn voorbeeld en hanteert dat
1 Een nog steeds onopgeloste kwestie: het laatste is niet lang geleden met
klem betoogd door J. Svennung, Phaselus Ille, zum 4. Gedicht Catulls.
Opuscula Romana, Vol. I, Lund 1954, p. 109—124.

58
uiterst geraffineerd door dezelfde bouw en maat, veelal ook dezelfde
woorden met iets verschoven betekenis te gebruiken, om de spot
te drijven met een vroegere plaatsgenoot van hem uit Cremona,
een zekere Sabinus, die, als slaaf en stal jongen begonnen, later
muildierdrijver, een eigen bedrijf stichtte en ten slofte het tot
plaatselijk magistraat bracht, maar toen de lachlust van zijn
omgeving opwekte door zijn beeltenis, een duumvir gezeten op de
sella curulis, te wijden in de tempel der Dioscuren in de omgeving
van Cremona. Er zijn meer voorbeelden bekend van dergelijke
muliones, die in het midden van de 1 e eeuw v. C. een transportbedrijf
opzetten en tot bloei brachten. De tijd was daarvoor gunstig,
omdat de activiteiten van Caesar in Gallië tussen 60 en 50 veel
vervoer van personen en goederen nodig maakten. Zo is b.v.
Ventidius Bassus, die vaak ten onrechte met onze Sabinus is
vereenzelvigd, in deze tijd via een transportbedrijf vooruit gekomen
en mede door protectie van Caesar zelfs praetor en consul geworden.
Ook hij werd toen nog uitgescholden voor mulio. In elk geval moet.
Vergilius als jongen dergelijke gevallen hebben meegemaakt.
Maar ook overigens past dit gedicht goed in het leven van
Vergilius, die immers kort na 54 v. C. te Rome kwam en daar
contact kreeg met de boven al genoemde groep neoterische dichters,
waartoe heel wat landgenoten van hem uit de Po-vlakte behoorden.
De pas overleden Catullus werd door hen zeer bewonderd. We
vinden trouwens ook in de opera maiora van Vergilius telkens weer
sporen van zijn verering voor deze grote landgenoot uit Verona 1 .
Andere navolgingen van de Phasellus zijn uit de Oudheid niet
bekend; wel vindt men hetzelfde motief bij Ovidius, die in zijn
Trist. I 10 de reis beschrijft, die hij met een schip, dat Minerva
heet, maakte van de Corinthische haven Cenchreae naar zijn
ballingsoord in Roemenië. De invloed van het gedicht van Catullus
is hier en daar ook in het taalgebruik duidelijk 2 , maar toch is de
gelijkenis te oppervlakkig om van een navolging te mogen spreken.
Navolgingen of parodieën in de trant van het Sabinus-gedicht
waren echter in hoge mate populair in de humanistentijd, toen men
1 Ik heb gepoogd dit aan te tonen in: Vergil’s Debt to Catullus, Acta
Classica I, 1958, Kaapstad, p. 51—63.
2 B.v. vs. 3 sive opus est velis, minimam bene currit ad auram;
sive opus est remo, remige carpit iter (cf. Catul. 4, 4—5).
Ook vs. 22 Hac dominum tenus est illa secuta suum doet meteen denken
aan Catul. 4, 19 erum tulisse.

59
de beide gedichten van Catullus en Vergilius zo goed kende en
klaarblijkelijk bewonderde, dat b.v. Josephus Scaliger (1540—1609),
die de Appendix Vergiliana in 1573 uitgaf, in zijn commentaar
vertelt, dat hij in zijn jeugd (met zijn kornuiten?) de Phaselus in
zuivere iamben in het Grieks vertaalde 1 . Als men weet, dat
Scaliger’s vader, Julius Caesar Scaliger (1484—1558) geboren was
te Riva aan het Gardameer, dan kunnen we ons eerst recht voorstellen,
hoezeer de zoon al van jongsaf vertrouwd was met dit
gedicht. Immers de limpidus lacus, waar het jacht senet quiete, was
het Gardameer. We bezitten van hem ook een Latijnse navolging,
waarin het leven wordt geschilderd van een armzalige advocaat,
die zijn leven moest eindigen als kok; dit gedicht komt voor in de
Parodiae Morales van een lid der grote uitgeversfamilie Henri
Estienne (Stephanus). De vader nu had 2 parodieën gedicht in de stijl
van de Phasellus, beide felle aanvallen op tijdgenoten, nl. op Dolet,
een vermaard Frans geleerde uit die tijd (Poëtice I, 1560), en op een
apotheker Vidor, die het tot dokter had gebracht. Het eerste, dat
heel venijnig, maar ook geestig is, begint zo:
Doletus ille qui necavit hospites,
ait fuisse carnifex sacerrimus; enz.
Jos. Scaliger, de zoon, blies de laatste adem uit in de armen van
zijn leerling en vurige vereerder Daniel Heinsius (1580—1655), die
omtrent een halve eeuw lang hoogleraar en bibliothecaris te Leiden
was. Algemeen wordt aan hem toegeschreven een anoniem werkje
uit 1623: Laus Asini, in qua, praeter eius animalis laudes ac naturae
propria, cum Politica non pauca, tum nonnulla alia diversa eruditionis,
asperguntur, Ad Senatum Populumque eorum, qui, ignari omnium,
scientias ac literas hoc tempore contemnunt. Ex Offic. Elzev., Lugd.
Batav. Een nieuwe uitgave verscheen in 1629 2 , uitgebreid en van
een ietwat gewijzigde ondertitel voorzien: Laus Asini tertia parte
auctior: cum aliis festivis opusculis. Het is nu opgedragen aan
Heinsius’ collega in de medicijnen Schrevel en aan die in de botanie
Vorst. Het bevat allerlei essays, die ten dele inderdaad het onderwerp
„Ezel” betreffen; ook het titelblad vertoont een ezeltje;
1 Ad Catalepton 10: Parodia est, ex Phaselo Catulli, quem nos olim adolescentes
totidem iambis puris Graece vertimus; deze Gr. verzen komen voor
in Scaligers Castigationes in Catullum en in Doerings Catullus-editie, Londen
1820, p. 286.
2 O.a. aanwezig in de Kon. Bibl. te ’s Gravenhage.

60
waarvoor 2 degelijke vaderlanders eerbiedig de hoed afnemen.
Voorts vindt men er brieven aan Hugo de Groot en Baudius, een
lang gedicht aan de laatste naar aanleiding van de dood van zijn
vrouw, een niet onvermakelijk epistel aan Jacobus Primerius,
qua agitur, an et qualis viro literato sit ducenda uxor, een nog steeds
actueel onderwerp! De stijl van Heinsius is rijkelijk rhetorisch en
breedsprakig, maar zijn beheersing van het Latijn is indrukwekkend.
Nu is in dit werkje ook een parodie op Catullus’ Phasellus
opgenomen, die kennelijk doelt op het ezeltje van de titelplaat.
Ik laat het gedicht hier in zijn geheel volgen, omdat het kan dienen
als voorbeeld van talloze andere, soortgelijke parodieën en omdat
dit wel een der beste is:
Asellus ille, quem videtis, hospites,
ait fuisse quadrupes pigerrimus,
nec ullius stupentis ocium pecu
nequisse praeterire, sive Inertiae
5 opus foret litare, sive Murciae.
et hoc negat feroculae Bataviae
negare littus, insulasve proximas,
Sicambriam, trucemve Baetici sinum.
ubi iste, nunc screator, antea fuit
10 iners Asellus. heic Salaciae in solo
rudente saepe sibilum edidit sono.
Bataviae ora, nobilisque Catta gens,
tibi haec fuisse et esse cognitissima
Asellus inquit. ultima ex origine
15 tuis natasse dicit in paludibus:
tuo imbuisse et ungulas in aequore.
et inde per tot alta littorum iuga
herum tulisse; laeva sive dextera
foret cruenta: sive agaso verbere
20 utrunque durus incidisset in latus.
nec ulla vota vapularibus Diis
sibi esse facta, cum veniret a mare
novissimo, hanc ad usque musicam domum.
sed haec prius fuere: nunc ineptiis
25 vacat iocisque. seque dedicat tibi
gemelle asellule, et gemelle aselluli.
Hoewel ik moet bekennen, dat Heinsius’ bedoeling me niet overal
duidelijk is en het gedicht vermoedelijk heel wat actuele toespelingen
bevat, die ons nu ontgaan, kan de vertaling ongeveer aldus
luiden:
„Dat ezeltje, dat ge ziet, vrienden, zegt, dat het de allerluiste viervoeter
is geweest, en dat het in staat was om het snelle dier van welke stommeling
ook te passeren, hetzij geofferd moest worden aan de godin van de
sloomheid, hetzij aan die van de liefde. En het beweert, dat het strand

61
van het pittige Nederland dat niet ontkent, en evenmin de naburige eilanden,
noch Rijnland, noch de grimmige baai van de Guadalquivir, waar dit dier,
nu een rochelend oudje, eens een traag ezeltje was. Hier, in het land van
de zeegodin, heeft het dikwijls een fluitend, balkend geluid laten horen.
Kusten van Nederland en vermaarde stam der Chatti (Hessen, Thüringen)
het ezeltje zegt, dat dit U welbekend was en is. Vanaf zijn vroegste oorsprong
zegt het in uw moerassen te hebben gezwommen en zijn hoeven in uw watervlak
te hebben ondergedompeld. En dat het vandaar over zoveel heuvelruggen
zijn meester heeft gedragen, hetzij het links, hetzij rechts bloedig verwond
was, hetzij de rauwe drijver op beide flanken losbeukte. En dat het geen
geloften deed aan de goden van de zweepslagen, hoewel het van de verste zee
helemaal naar dit huis der Muzen kwam.
Maar dit was vroeger: nu heeft het rust voor dwaasheden en grappen.
En het wijdt zich aan U, tweeling-ezeltje en tweelingbroer van het ezeltje”.
We volgen dus de levensloop van het ezeltje van uit Spanje naar
de lage landen; de uitdrukkingen zijn soms wat gezocht 1 , maar er
zitten allerlei aardige vondsten in, b.v. 21 vapularibus Diis = de
Goden van de zweepslagen. Vapularis komt, voor zover ik weet,
maar eenmaal voor in de Latijnse litteratuur, nl. bij Plaut. Pers. 22,
waar het adjectivum ook komisch is bedoeld.
Zelfs de grote Lipsius, tijdgenoot van Jos. Scaliger, deed mee
aan dit spel en dichtte in de stijl van de Phasellus een aansporing
tot de lectuur van Seneca, en op de zelfde wijze is de apotheose van
Lipsius’ hondje Melissa vereeuwigd door Sixtus Octavianus in een
tamelijk zoetelijk liedje:
Melissa, Lipsii illa mei merum et dolor
ait fuisse maxima optima indole, enz.
Men vindt het met een tiental dergelijke parodieën in een hoogst
curieus werkje van deze Sixtus: Phaselus Catulli, et ad eam, quotquot
exstant, Parodiae, cum annotationibus doctissimorum virorum.
Accesserunt alia quaedam eiusdem generis, Edita a Sixto
Octaviano. Eboraci 1579 2 . De verzamelaar zelf, die hier kennelijk
1 Cf. Comelia C. Coulter, A seventeenth-century Parody of Catullus 4.
Class. Philol. XII (1917), p. 198—201.
2 Een merkwaardig exemplaar hiervan is aanwezig in de Kon. Bibl. te
’s Gravenhage, in één bandje verenigd met de Phaedrus-editie van Pithou.
Het was blijkens de talrijke marginale opmerkingen eens het bezit van
Petrus Scriverius (1576—166o) en later van Pieter Burman de Jongere.
Deze laatste (1714—1778) noemt in zijn uitgave van de Anthologia Veterum
Latinorum Epigrammatum et Poëmatum, Amsterdam 1759, Vol. I, p. 309
een andere editie van 1593, die toen al uiterst schaars was; Burman excuseert
zich nl., dat hij de aantekeningen van Sixtus Octavianus reproduceert
propter insignem opusculi vix obvii raritatem.

62
een hobby van maakte ondanks zijn matige beheersing van het
Latijn, dichtte 2 persiflages, o.a. op een verlopen advocaat Tricongio,
een dronkelap en schurk, die dan ook op een miserabele
manier eindigt in de kroeg. In een andere rekent hij af met een
souteneur, die zich in vs. 21 richt tot de fornicalibus deis, De andere
dichters, die hier zijn opgenomen, b. v. de Duitser P. Melissus
Schedius, de Italiaan Toscano, en Janus Lernutius beschrijven, resp.,
hoe een dappere krijgsman ten slofte wijnboer werd, hoe een
schoolmeester aan lager wal raakte of ze verheerlijken het schone
oog van hun geliefde:
Ocellus ille, quem cano, dei alitis
ait fuisse nidus unus unicus, enz.
In de Franse Catullus-vertaling van François Noel: Traduction
complete des poésies de Catulle, Parijs 1806, Vol. Il, p. 49—55
vinden we nog 13 andere parodieën vermeld. Zo citeert hij er een
van Van der Does (Janus Dousa 1545—1604), de welbekende
burgemeester van Leiden en Curator van de pas gestichte Universiteit.
Het gedicht komt voor in zijn Savia en het onderwerp is het
mondje van Rosilla, dat ook al een apotheose heeft ondergaan, nl. de
verandering uit een beker, waaruit Venus nectar drinkt. Het begint
aldus:
Et os et ista (quae vides) labellula
ferunt fuisse pyxidem Dioneam, enz.
De namen van de meeste andere auteurs zijn onbekender, b.v.
Martinus Braschius, en nog eens Melissus, maar we treffen ook
Valens Acidalius (1567—1595) aan, een philoloog van formaat en
befaamd door zijn text verbeteringen van Apuleius, Velleius Paterculus,
Plautus, Seneca en Tacitus. Zijn Latijn is dan ook voortreffelijk:
Rosa haec, rubere quam videtis, hospites,
ait prius fuisse candidissima;
neque ullius decus suave lilii
nequisse praeterire; seu coloribus
opus foret valere, sive odoribus; enz.
De roos heeft zelfs geen geloften behoeven te doen florealibus diis
(vs. 22).
Verschillende malen heeft een kloosterling dit genre beoefend

63
om een geleerde te eren, b.v. de Belgische Augustijn Ignace Dycker,
of om een reis te beschrijven, b.v. Pater Cossart. Zelfs wordt in een
tweetal parodieën, die François Noel met Gallische vrijmoedigheid
op p. 53 „les plus agréables de toutes, et celles où règne un meilleur
goût” wenst te noemen, een courtisane bezongen, die na een veelbewogen
leven de schaapjes op het droge heeft en senet quiete. De
auteur van de ene is Valois, die van de andere La Monnoye. De
eerste begint als volgt:
Lycoris illa, quam videtis, hospites,
ait fuisse pellicum facillima, enz.
Als parodie zijn ze zonder twijfel kunstig, maar ik kan de prijzende
adjectiva van Noel onmogelijk onderschrijven en pudoris
causa de vrij grove text hier zeker niet verder weergeven.
Het zou me niet verbazen, als naast deze 23 late navolgingen
uit de collecties van Sixtus Octavianus en Noel nog heel wat andere
parodieën zouden zijn op te sporen, want het was klaarblijkelijk een
geliefd genre 1 . Er is echter m.i. geen onder, die ook maar in de
verste verte kan wedijveren met de Sabinus ille van de jonge
Vergilius. Wel zijn ze in zoverre verhelderend, dat ze m.i. merendeels
uit de zelfde mentaliteit gesproten zijn, nl. een opwelling om zijn
krachten eens te beproeven op een bravour-stuk, bestemd voor het
amusement van zijn naaste vrienden, die dat ten volle kunnen
waarderen. Om die reden moet men de Sabinus van Vergilius ook
niet al te gewichtig nemen 2 : het gaat de dichter er niet zozeer om
die vrij onbeduidende protser fel te treffen, maar veeleer om met
behulp van het recente gedicht van Catullus, dat zijn vriendenkring
natuurlijk uitstekend kende, een artistiek spel te bedrijven, dat des
te geestiger uitviel, als men de wat opgeblazen oud-muildierdrijver
Sabinus uit Cremona kende.
Groningen. R. E. H. WESTENDORP BOERMA.
1 Ook navolgingen van Catul. 3 Lugete, o Veneres Cupidinesque, waren in
de 16 e en 17 e eeuw zeer in trek, en eveneens van Hor. Od. I 35 en III 9.
2 Zo gaat b.v. K. Büchner, P. Vergilius Maro. Der Dichter der Romer,
1956, p. 62, veel te ver, als hij over de Sabinus zegt: „Das Gedicht ist ein
wichtiges Dokument für die freie Invektive der sterbenden Republik”.

64
Rimbaud en de klassieken
Dodds begint zijn bekende boek over de irrationele aspecten van
de Griekse cultuur met te vertellen hoe een onbekende jongeman
in het Brits museum, bij het bekijken van de Parthenon sculpturen,
hem bekende, dat deze kunst hem niets deed, omdat het allemaal
zo “terribly rational” was. Geen wonder, denkt Dodds, een generatie
opgevoed met Afrikaanse en Azteken kunst, werk van Modigliani
en Henry Moore, moet in de Griekse kunst en cultuur wel iets
missen van het gevoel voor mysterie en de diepere, minder bewuste
lagen van de menselijke geest 1 .
Inderdaad ziet de classicus die tegenwoordig zijn houding tegenover
de moderne cultuur wil bepalen, zich aan alle kanten voor een
kloof geplaatst, wat hem het gevoel geeft op een eiland te zitten.
Niet alleen het gemis aan contact met een steeds meer door exacte
wetenschappen beheerste maatschappij ergert hem, maar ook op
zijn eigen culturele terrein wordt hij er telkens weer aan herinnerd
dat de moderne kunst het zonder de voorbeelden van de oudheid
schijnt te willen stellen.
Bij Rimbaud laat men dan vaak een ontwikkeling beginnen, die
zich voorgoed van de oude traditie schijnt los te maken. Vernieuwing
is inderdaad wat hij gewild heeft — demandons au poëte
du nouveau — maar merkwaardig genoeg betekent deze nieuwe
poëzie voor hem een terugkeer naar het zuivere Griekse ideaal.
Dit maakt hij duidelijk in het program dat hij ontvouwt in zijn
beroemde „Lettres du voyant”. Hij schrijft aan de dichter P. Démeny:
— Voici de la prose sur l’avenir de la poésie: — Toute poésie
antique aboutit à la poésie grecque, Vie harmonieuse. — De la
Grèce au mouvement romantique — moyen âge, — il y a des
lettres, des versificateurs . . . . . En Grèce, ai-je dit, vers et lyres.
rythment l’Action. Après, musique et rimes sont jeux, délassements
. . ., en tenslotte over de nieuwe poëzie: Au fond, ce serait
encore un peu la Poésie grecque. Deze nieuwe poëzie zal visionair
zijn: Je dis qu’il faut être voyant, se faire voyant. Le Poëte se fait
voyant par un long, immense et raisonné dérèglement de tous les
sens . . . Dit wil hij bereiken door een soort mystieke zelfvernietiging:
1 E. R. Dodds, The Greeks and the Irrational, 1951.

65
il s’agit de faire l’âme monstrueuse . . . 1 . Al op zevenjarige leeftijd
had hij kunstmatige visioenen opgeroepen door in zijn oog te
stompen: Et pour des visions écrasant sou oeil darne (duizelig) 2 .
Nu zoekt hij het in uitspattingen: Maintenant je m’encrapule
le plus possible. Pourquoi? Je veux être poëte, et je travaille à me
rendre voyant: vous ne comprendrez pas du fout, et je ne saurais
presque vous expliquer. Il s’agit d’arriver à l’inconnu par le dérèglement
de tous les sens 3 .
Deze vernietigingsdrang richt zich op de schoonheid: ün soir,
j’ai assis la Beauté sur mes genoux. — Et je l’ai trouvée amère. — Et
je l’ai injuriée 4 . Men vergelijke de regels van Lucebert: In deze tijd
heeft wat men altijd noemde / Schoonheid schoonheid haar gezicht
verbrand 5 . De schoonheid die in beide gevallen zo deerlijk mishandeld
werd heeft zeker te maken met het klassieke, humanistische
schoonheidsideaal.
Wat dat betreft lijkt zijn poëzie allerminst Grieks. Vanwaar dan
toch de nadrukkelijke verwijzing naar een Grieks voorbeeld?
En Grèce, vers et lyres rythment l’Action. Dit slaat, lijkt mij, op
de eenheid van gedicht, muziek, dans en handeling in de Griekse
tragedie. Donc le Poëte est vraiment voleur de feu, concludeert hij
tenslotte in deze 2 e lettre du voyant, daarbij denkend aan Prometheus.
Inderdaad is de tragedie meer dan jeux, délassements: een
cultus. Zijn bewondering voor de tragedie als ideale kunstvorm zal
misschien door Wagner beïnvloed zijn, wiens „muziek van de
toekomst” voor het eerst tien jaar eerder, niet zonder schandaal,
in Parijs was opgevoerd. Het is echt iets voor de progressieve leraar
Izambard om hierover naar aanleiding van de lectuur van de
tragedie verteld te hebben. De „raisonné dérèglement de tous les;
sens”, in verband met de tragedie, doet mij dan denken aan de
ρθ µανία de bacchische vervoering van de dichter, in Plato’s.
Phaedrus b.v. geprezen 6 .
Opvallend is dan wel de overeenkomst tussen de zestienjarige
1 De tweede „lettre du voyant”, een brief van 15 mei 1871 aan P. Demeny;
A. Rimbaud, Oeuvres Completes, ed. R. de Renéville en J. Mouquet (Pléiade),
1954, 269 vv.
2 Les Poëtes de Sept Ans, Oeuvres, 77.
3 De eerste „lettre dn voyant”, een brief aan G. Izambard, (13) mei 1871,
Oeuvres, 268.
4 Begin Une Saison en Enfer, Oeuvres, 219.
5 Lucebert, Apocrief, de Analphabetische naam, 1952, 50.
6 Plato, Phaedrus, 245a.

66
weggelopen schooljongen Rimbaud, en de maar een paar jaar
oudere professor Nietzsche, die, in het zelfde jaar als Rimbaud zijn
lettres du voyant, in 1871, zijn Geburt der Tragödie aus dem Geiste der
Musik schreef; ook hier, geïnspireerd door Wagner, de Griekse
tragedie, de Dionysische waanzin, verheerlijkt als uitgangspunt
voor een nieuwe kunst. Rimbaud kent een visioen van een wereld
van waanzin en leed, geënt op de onze: Les bacchantes des banlieues
sanglotent et la lune brule et hurle 1 .
We kunnen de invloed die de oudheid op Rimbaud gehad heeft
preciseren als we naar zijn schoollectuur en Latijnse verzen kijken.
De dichter Rimbaud was immers, in het begin, tevens de briljante
leerling van het lycée te Charleville, die een verbijsterende vaardigheid
toonde in het maken van Latijnse verzen.
Rimbaud is op 20 oktober 1854 geboren, in 1869-70, het jaar
van zijn eerste Franse gedichten, was hij dus pas vijftien jaar. Toch
zat hij al in rhétorique, het equivalent van onze vijfde, want hij had
een klas overgeslagen. In januari kreeg hij een nieuwe leraar,
G. Izambard, zelf pas een en twintig, en daarbij republikein en
dichter. In Izambard vond Rimbaud een vertrouwde vriend, die
van het zelfde enthousiasme voor de literatuur was bezield. Samen
lazen ze in extra uren, naast de schoolschrijvers Homerus, Pindarus,
Sophokles, Euripides, nog Aristophanes, naast Ovidius, Horatius,
Vergilius, nog Iuvenalis en Catullus 2 . Volgens Paterne Berrichon
liet Izambard hem lezen: luvenalis, Tibullus, Martialis, Propertius
en Petronius 3 . Izambard voegt daar zelf nog aan toe: je l’avais
grisé de Lucrèce 4 . Rimbaud las in ieder geval de Antigone 5 , de
Prometheus maakte op de opstandige een diepe indruk: Izambard
vertelt hoe ze samen, in september 1870, vol verontwaardiging
over de aanmatiging van Bismarck, het hoofd vol hadden van
flarden Prometheus, waaronder het beroemde δς αθήρ . . . . .
(Prom. 88 vv.), dat ze uit hun hoofd kenden 6 . Uit deze lijst blijkt
1 Illuminations, XVII, Villes, Oeuvres, 189.
2 E. Delahaye, Rimbaud, l’artiste et l’être moral, 1923, 86. Hij schrijft:
Aristophane en entier, maar overdrijft, want samen met Jules Mary las
Rimbaud Aristophanes in het Frans; alleen de obscene gedeeltes vertaalden
ze . . . uit het Latijn. Zie D. A. de Graaf, Arthur Rimbaud, sa vie, son oeuvre,
Assen 1960, 18.
3 P. Berrichon, J. A. Rimbaud, le poète, 1912, 44.
4 De artikelen van Izambard over Rimbaud zijn verzameld in: G. Izambard,
Rimbaud tel que je l’ai connu, 1946; dit citaat 103.
5 brief aan Izambard, Oeuvres, 259.
6 Izambard, 117.

dat de bewondering van de jeugdige Rimbaud vooral uitging naar
4e meer obscene, satirische, blasfemische en opstandige kanten van
de oudheid.
Zijn klasgenoot Delahaye schrijft over de poëzie van zijn vriend:
Il continuait ce fait naturel, impératif malgré toutes aventures à
cóté: la tradition. L’on avait battu les buissons avec les Romantiques,
les Parnassiens: il ramenait la littérature française à la
nourriture latine: il la faisait plus que jamais classique 1 . Deze merkwaardige
uitspraak moet naar mijn gevoel in tweeën gesplitst
worden om begrijpelijk te worden. Aan de ene kant herinnerde
Delahaye zich de theorie van de voyant, waar Rimbaud hem zeker
mee verbaasd heeft 2 : de poëzie is de verkeerde weg op en moet
terug naar zijn oorsprong. Maar in plaats van de Griekse poëzie
staat nu opeens de Latijnse!
In hoeverre is de poëzie van Rimbaud, in de praktijk zo weinig
Grieks, te vergelijken met de Latijnse?
In 1940 heeft H. W. Meyerstein een artikel gepubliceerd waarin
bij de Latijnse bronnen van le Bateau Ivre heeft willen nagaan 3 .
Naast enige verbale reminiscenties, vooral aan Horatius 4 , is vooral
belangrijk dat de kiem van het gedicht te vinden is in de Phasellus
van Catullus (IV) 5 , ook hier een schip dat na vele omzwervingen
tenslotte een lacus gevonden heeft. Men vergelijke voor een detail
het laatste couplet van le Bateau Ivre:
met:
67
Je ne puis plus, baigné de vos langueurs, ô lames,
inlever leur sillage aux porteurs de cotons,
Ni traverser l’orgueil des drapeaux et des flammes,
Ni nager sous les yeux horribles des pontons.
neque ullius natantis impetum trabis
nequisse praeterire . . . 6 . :
2 Delahaye. 83.
3 cf. de Graaf, 52.
4 H. W. Meyerstein, The Latinity of Bateau Ivre, Durham Univevsity
Journal, maart 1940.
5 Het duidelijkst is Horatius Od. III, 9, 22: tu levior cortice et improbo /
iracundior Hadria. en: Plus léger qu’un bouchon j’ai dansé sur les flots.
Ikzelf heb in het I e en III e boek van de Oden nog gevonden: III, 7, 21: nam
scopulis surdior Icari, en: Moi, l’autre hiver, plus sourd que les cerveaux
d’enfants, / Je courus! I, 14, 19: interfusa nitentis / vites aequora Cydadas,
en: la Mer, infusé d’astres, et lactescent.
6 naast misschien de beschrijving van de dronken boot van Bacchus,
Ov. Met. III, 660—91.
6 Dus zonder de dubbele ontkenning. Trabs voor schip is Rimbauds
Planche folie.

68
Maar Meyerstein heeft verder willen gaan, hij wilde ook bewijzen
dat le Bateau Ivre eigenlijk een soort alexandrijns epyllion is.
Hiertoe heeft hij aan het eind van zijn artikel een Latijnse metrische
vertaling gepubliceerd. Afgezien van de vele wel te vermijden
fouten, laat deze vertaling toch vooral zien, dat Meyerstein
ongelijk heeft, als hij Rimbaud zo precies aan de „tradition dassique”
wil verbinden. Een couplet, wel het beste, kan dit aantonen:
Fulgura cognovi, nubes rumpantia, hiatus
Et spumas aestusque maris; mihi Vespera nota est,
Mane, columbarum populus velut actus ad astra;
Et vidi interdum quod homo vidisse putavit.
De bron van de beelden die Rimbaud oproept, is vooral te zoeken
in geïllustreerde reisbeschrijvingen uit populaire bladen als le
Magasin Pittoresque, in Jules Verne’s 20000 mijlen onder zee.
Daaruit komt die rijkdom van grondzeeën, hozen, geel en blauw
fosforiceren, wonderen van tropische kusten, drijvende eilanden,
moerassen, reuzenslangen. Men ziet duidelijk de staalgravures
voor zich 1 .
Het verschil met de Latijnse poëzie wordt duidelijker wanneer
we zijn eigen Latijnse poëzie vergelijken met zijn latere Franse
gedichten. Zijn virtuositeit in het maken van Latijnse verzen was
zo groot, dat hij in staat was, onder de wiskundeles, de opgegeven
verzen voor zijn klasgenoten te maken, in hun eigen stijl, zodat de
leraar het verschil niet merkte. Een van deze heeft zelfs een prijs
gekregen die waarschijnlijk aan Rimbaud te danken was 2 . Zelf
kreeg hij de eerste prijs Latijnse Verzen in de 3 e en 2 e klas en in
rhétorique, daarnaast kreeg hij nog, in de 2 e klas en in rhétorique,
de prijs die uitgeloofd werd door de Académie van Douai onder de
lycea en collèges van de streek: Vivant au siècle des Jean Dorat
et des Jean Second, il eut rivalisé avec eux, et fût devenu sans aucun
doute le premier poète latin de son temps 3 .
Het eerste bewaarde Latijnse gedicht is het interessantst. Op
6 november 1868 kreeg de toen net veertienjarige scholier de
volgende opgaaf: Développer le sujet indiqué par Horace dans les
vers suivants (Odes IV, livre III):
1 Voor de niet-antieke bronnen, zie H. de Bouillane de Lacoste en P. Izambard.
Les sources du Bateau Ivre, Mercure de France, 1935, 12-3, en B. Noulet,
Le premier Visage de Rimbaud, 1953, 201 vv.
2 de Graaf, 9.
3 J. Mouquet in Vers de Collège, 1932, geciteerd in Oeuvres, 637.

69
Me fabulosae, Vulture in Apulo
Altricis extra limen Apuliae
Ludo fatigatumque somno
Fronde nova puerum palumbes
Texere . . . . . .
. . . . ut premerer sacra
Lauroque collataque myrto
Non sine dis . . . . .
Ik zal enige fragmenten uit het lange gedicht — 59 regels,
waarvoor hij drie en een half uur kreeg — citeren.
Ver erat, et morbo Romae languebat inerti
Orbilius: diri tacuerunt tela magistri
Plagarumque sonus non iam veniebat ad aures,
Nec ferula assiduo cruciabat membra dolore.
Arripui tempus: ridentia rura petivi
Immemor; a studio moti curisque soluti
Blanda fatigatam recrearunt gaudia mentem.
Nescio qua laeta captum dulcedine pectus
Taedia iam ludi, iam tristia verba magistri
Oblitum, campos late spectare juvabat
Laetaque vernantis miracula cernere terrae.
Nec ruris tantum puer otia vana petebam:
Majores parvo capiebam pectore sensus:
Nescio lymphatis quae mens divinior alas
Sensibus addebat: tacito spectacula visu
Attonitus contemplabar: pectusque calentis
Insinuabat amor ruris . . . .
(Lente was ’t en te Rome was Orbilius door ziekte tot nietsdoen gedoemd:
de wapens van die gruwelijke meester lagen stil en het geluid van zijn
klappen drong niet meer tot de oren door; ook kastijdde zijn roede niet meer
de leden met aanhoudende pijn. Ik nam het ogenblik waar: ik zocht het mij
toelachende platteland op, zonder bijgedachte; terwijl ik van studie verre
en van zorgen vrij was, verkwikte lieflijke vreugde mijn afgematte geest.
Mijn door onbeschrijfelijk blijde vreugde bevangen hart, dat eindelijk de
verveling van de school, eindelijk de naargeestige woorden van de meester
vergeten was, vermaakte het de velden wijd in het rond te aanschouwen en
de blijde wonderen van de lentelijke aarde te ontwaren. Maar niet alleen
streefde ik met kinderlijk verlangen naar de loze landelijke rust: hogere
gewaarwordingen nam ik in mijn enge borst op: een onbeschrijfelijke, ja
goddelijke geest gaf mijn dronken zinnen vleugels: in zwijgende aanschouwing
nam ik als verbijsterd al het zichtbare in mij op: en in mijn borst
nestelde zich de liefde voor het luwe land . . . . .)
Een schare duiven draagt de jonge dichter nu naar haar nest:
O dulcem volucrum nidum! . . . . Lux candida puris
Circumfusa humeros radiis mea corpora vestit:
Nec vero obscurae lux illa simillima luci

70
Quae nostros hebetat mixta caligine visus:
Terrenae nil lucis habet caelestis origo!
Nescio quid caeleste mihi per pectora semper
Insinuat, pleno currens ceu flumine, numen.
Interea redeunt volucres, rostroque coronam
Laurea serta gerunt, quali redimitus Apollo
Argutas gaudet compellere pollice chordas.
Ast ubi laurifera frontem cinxere corona,
Ecce mihi patuit caelum, visusque repente
Attonito, volitans super aurea nubila, Phoebus
Divina vocale manu praetendere plectrum.
Tum capiti inscripsit caelesti haec nomina flamma:
TU VATES ERIS . . . . In nostros se subjicit artus
Tum calor insolitus, ceu, puro splendida vitro,
Solis inardescit radiis vis limpida fontis.
Tunc etiam priscam speciem liquere columbae:
Musarum chorus apparet, modulamina dulci
Ore sonans, blandisque exceptum sustulit ulnis,
Omina ter fundens, ter lauro tempora cingens.
(O dat lieve vogelennest! . . . . . Een helderwit licht, dat zich uitstort
om mijn schouders, hult mijn lichaam in zijn reine stralen: en toch is dat
licht allerminst gelijk aan het duistere licht dat onze blikken pleegt af te
stompen door bijmenging van nevel: niets van dat aardse licht heeft haar
hemelse oorsprong! Een onbeschrijfelijke, hemelse macht doordringt aldoor
mijn borst, als vloeit hij daar in volle stroom binnen. Intussen keren
de vogels terug en zij voeren in hun snavel een krans van laurier, zoals die
waarmee omwonden Apollo gaarne de welluidende snaren met zijn duim
aanslaat. Maar zodra zij mijn hoofd met die lauwerkrans hadden omgeven,
zie: daar lag de hemel voor mij open en daar zag ik plotseling, verbijsterde
Phoebus, wiekend boven gouden wolken, met goddelijke hand het klankrijke
plectrum voor zich uithouden. Toen grifte hij op mijn hoofd met hemels
vuur de volgende woorden: Gij zult dichter zijn . . . . . In mijn leden kwam
toen een ongewone gloed op, zoals wanneer, blinkend door helder glas, de
zuivere kracht van het water door de zonnestralen wordt verwarmd. Toen
ook lieten de duiven hun vroegere gedaante varen: de rei der Muzen verschijnt,
die melodieën doet weerklinken met zoete stem, en na mij met lieflijke
armen opgenomen te hebben droeg die mij weg, een drievoudige heilwens
over mij uitstortende driewerf met laurier mijn slapen omwindend.)
Het visioen van de duiven vinden we terug in le Bateau Ivre:
L’aube exaltée ainsi qu’un peuple de colombes; de vates werd
le voyant! In dit gedicht komen de twee thema’s die het leven van
de exilé dans sa patrie 1 beheersten, al tot uiting: de benauwende
omgeving, en de vlucht naar het onbekende: Je fixais des vertiges 2 .
We kunnen deze twee thema’s misschien vergelijken met de Baudelairiaanse
polariteit van Spleen en Idéal. Typerend is dan dat, als
1 brief aan Izambard, Oeuvres, 258.
2 Une Saison en Enfer, Alchimie du Verbe, Oeuvres 233.

ij Baudelaire, de spleen in het idéal binnendringt. Tegenover het
naïeve idealisme van het sterk op de proloog van het eerste boek
van De Rerum Natura geïnspireerde Soleil et Chair:
O Vénus, O déesse,
Je regrette les temps de l’antique jeunesse (mei ‘70)
staat, enige maanden later, het stuitende realisme van Vénus
Anadyomène:
Les reins portent deux mots gravés: CLARA VENUS;
— Et tout ce corps remue et tend sa large croupe,
Belle hideusement d’un ulcère a l’anus 1 .
In le Bateau Ivre houden deze twee kanten elkaar in evenwicht:
wanneer het schip tenslotte, op het hoogtepunt van het gedicht,
zich in de hemel boort, draagt het: exquise jam voor goede dichters,
korstmos van zon en neusslijm van azuur!
Oppervlakkig lijkt dit op burleske en satire.
In de eerste lettre du voyant schreef Rimbaud voor Izambard het
gedicht Le Coeur Supplicié over. Hij schreef er bij: Est-ce de la
satire, comme vous diriez? Est-ce de la poésie? C’est de la fantaisie
toujours. En er onder waarschuwt hij nog eens: Ça ne veut pas rien
dire. Inderdaad schijnt het gedicht onder het Aristophaneske
masker een homoseksuele ervaring te verbergen 2 . Maar Izambard
heeft de slechte smaak hem als antwoord een flauwe pastiche te
sturen. Volgens hemzelf vond Rimbaud het fort amusant 3 , maar
in dit geval ben ik geneigd Paterne Berrichon te geloven, die vertelt
dat Rimbaud razend van woede was 4 .
Inderdaad zijn deze gedichten geen satire meer. De satiricus
bewaart een veilige afstand tot zijn onderwerp, hij is een hautain
spotter met de dwaasheid van anderen. Bij Vénus Anadyomène
valt er niets te lachen, het is een nauwkeurig geregistreerde, ontluisterende
beschrijving van een walgingwekkende realiteit. De
aanleiding vormde een dizain van Coppée, dat integendeel een
glimlach poogt op te wekken. Zelfs de laatste regel heeft niets
onbehoorlijks:
1 cf. de Graaf, 29 vv.
2 de Graaf, 61.
3 Izambard, 153.
4 P. Berrichon, 107.
71
Et, contre la beauté tournant sa rage impie,
Pose un vésicatoire à Vénus accroupie . . . .

Rimbaud haalt de pleister er af en laat zien wat er onder zit 1 .
Maar ondanks alles hoort ook dit vers thuis in een burlesk-satirische
traditie van honende beschrijving van lelijke vrouwen; de Vénus
Anadyomène met haar ulcère a l’anus hoort naast de „anus”, door
Horatius bespot 2 , met haar iecur ulcerosum.
Klassieker dan de inhoud is echter de vorm. Delahaye hoorde
in le Bateau Ivre: les milles sonorités figuratives de l’Enéide 3 ;
Verlaine prees in les Chercheuses de Poux: le beau mouvement . . . .
virgilien 4. Inderdaad laat de retorische opbouw zich nog het best
vergelijken. Ten eerste het voor Rimbaud zo typerende enjambement:
Moi, l’autre hiver, plus sourd que les cerveaux d’enfants,
Je courus! . . .
Et des taches de vins bleus et des vomissures
Me lava,
Et dès lors, je me suis baigné dans le Poème
De la mer,
Dévorant les azurs verts; où, flottaison blême
Et ravie,
De Fransen noemen dit overbrengen van de laatste woorden
van een periode naar de volgende versregel „rejet”; volgens Delahaye
heeft Izambard zijn leerlingen op het gebruik dat vooral
Vergilius van dit stijlmiddel maakte, gewezen 5 :
Erramus 8 .
Incidit 7 .
72
Ignari hominumque locorumque
et Danaum super agmina late
Tegen het eind van le Bateau Ivre begint een door anafora
gesteunde climax: or moi, moi dont, moi qui, qui porie, qui courais,
moi qui . . . je regrette, j’ai vu; dan een vraag: —Est-ce en ces
nuits sans fonds que tu dors et t’ exiles . . . . bezinning: Mais vrai,
j’ai trop pleuré . . . ., die de overgang vormt naar de anticlimax:
1 noot, Oeuvres, 657.
2 Hor. Od. I, 25.
3 Delahaye, 94.
4 P. Verlaine, Les Poètes Maudits, Oeuvres Complètes, IV, 1923, 26.
5 Delahaye, 39, n. i, cf. J. Marouzeau, Traité de Stylistique, 1935, 273 vv.
6 Verg. Aen. I, 332-3.
7 Verg. Aen. II. 466-7; cf. II, 531-2, V, 447-8, X, 476-7, Georg., I, 332-3.

73
Si je désire une eau d’Europe, c’est la flache
Noire et froide où vers le crépuscule embaumé
Un enfant accroupi plein de tristesses, lache
Un bateau frêle comme un papillon de mai.
Je ne puls plus, baigné de vos langueurs, ó lames
Enlever leur sillage aux porteurs de cotons,
Ni traverser l’orgueil des drapeaux et des flammes,
Ni nager sous les yeux horribles des pontons.
Vergelijk hiermee de eerste Ode van het vierde boek van Horatius:
tegen het eind begint een door anafora gesteunde climax:
illic, illic . . . me nec, iam nec, nec, nec, dan een vraag: sed cur, heu
Ligurine, cur manat rara meas lacrima per genas . . . ten slofte een
bekentenis: Horatius kan de jongeling niet voor zich winnen.
Voor een dergelijk einde, waarin het gedicht zich terugtrekt uit
de hoogten van de poëzie naar een bescheidener niveau, vergelijke
men nog:
quo Musa, tendis? desine pervicax
referre sermones deorum et
magna modis tenuare parvis 1 ,
alsook het eind van de vierde Ecloge van Vergilius.
Dank zij zijn training, actief en passief, in de Latijnse poëzie,
kon Rimbaud, de vijftienjarige puber, zich direct op zo’n hoog
niveau uiten: Il échappe à toute loi, excepté à la forte loi de Rome.
Ce n’est pas sans résultats s’imposant définitifs que l’on a scande
longtemps le mètre latin, que l’on a été sous la crainte unique,
salutaire, des fautes de quantité. Dus, besluit Delahaye: Émules de
Rimbaud, faites d’abord des vers latins 2 .
J. P. GUÉPIN.