HERMENEVS - Tresoar

HERMENEVS
1 e JAARGANG, AFL. 10 — 15 JUNI 1929
Charontis Meditatio
Remigis officio per muta silentia fungor,
Nec vacat alternis durum sermonibus umquam
Fallere opus, fessos dum ducit anhelitus artus:
Noxia sunt nimium mihi tum commercia linguae.
At praebent oculi curae casusque levamen
Interea, quotiens cumba contemplor onusta
Umbrarum numerum, modo qui devenit in Orcum
Impatiensque morae certat transmittere flumen.
Sic mihi spectanti quondam res ludicra visa est,
Principio fallax et inextricabilis aeque.
Ante quidem primo poteram dignoscere visu,
Mascula quae species aut quae muliebris imago
Vectores inter sparsos per transtra sederet.
Iam vero referunt formam cultumque virorum,
Quotquot ago tenues animas, discrimine nullo !
Unos inde viros superis descendere ab oris —
Immortale genus factum muliebre putares.
Cum tamen intentis oculis simulacra tuebar
Singula, formarum perlustrans signa notasque,
Veras mox potui rerum cognoscere causas:
Femina quaeque maris iustas aequare figuras
Quaesierat facie cultuque imitamine dextro,
Et modo restabant parvi discriminis umbrae !
Sane difficile est iam nunc discernere sexum,
Cum mutatus adest et aviti degener oris.
Ecce animi fortis venit incessuque virili;
Quid quod virginea baculum vibrante sinistra
Spirat odore gravi, mittit quem vile tabacum,
Quod foedata tenet tetra fuligine dextra?
Quod solum formae decus est, cecidere capilli;
Vestes non cecidere quidem —curtae tenuesque
Apparent rarae, Coi velaminis instar,
Et tegit haud paucas iam mascula bracca puellas !
Crura micant forma numeroque carentia passim,

148
Quae pudor ingenuus prius occultare solebat,
Omnibus et lippis nunc et tonsoribus edunt,
Proque dea colitur dementer linea recta,
Vestitu victuque brevi quod numen adorant.
,,Manes femineae, quae vos dementia cepit?”
Quaerebam tacite, ,,tanti quae causa furoris?”
Atque diu multumque animo mecum meditanti
Res manifesta patens ex omni parte retecta est.
Est urbs Francigenae populosa Lutetia gentis:
Mercibus omnigenis inunensa palatia fulgent:
Impatiens freni colit et sine lege tyrannus,
Quem dixere Modum. Cuius simul excidit ore:
,,Hoc volo, sic iubeo”, captant matresque nurusque
Auribus arrectis domini praecepta potentis.
Est Modus in rebus muliebribus unicus auctor,
Cuius ad arbitrium muliebris fingitur orbis.
Ille autem varium genus et mutabile semper
,,Sexum formosum” non aequo iure vocari,
Id falso finxisse viros virtute benigna
Noverat, at formam longe praestare virilem
Femineae bene concinna celsaque statura.
Mille igitur dedit ille viasque artesque dolosque,
Quin etiam (quid non muliebria pectora cogit?)
Horrida constituit dirus tormenta tyrannus,
Turpiculas possent quibus emendate figuras:
Instrumenta vocant vulgo ,,mundum muliebrem”.
Quamquam multa tulit mulier, saltavit et arsit,
Redderet ut leves Phoebus facticius arfcus,
Abstinuitque cibis, ne linea recta tumeret,
Tandem vera fides nulla iam fraude latebat:
Pulchrior enituit praesignis forma virilis !
Tum vero Modus insolitam devertit ad artem;
Edixit: ,,Simulate mares imitamine vero!”
Scilicet imperio parent ac iussa facessunt.
Iam manifesta mihi facta est erroris origo.
Iudicii posthac renovanda est regula, namque
Metiri non quamque suo modulo ac pede verum est.
Iam carnosa palam nusquam non crura relucent:
Altera cum desit, pro norma cruribus utar.
Utrecht.
P. H. DAMSTÉ

149
UIT DE ANTIEKE FOLKLORE
II. De dood van Pan
(moderne parallellen en verklaringen)
Het verhaal van den dood van Pan wordt ons, zooals wij zagen,
uitsluitend door Plutarchus verteld, aan wien Eusebius het weer
heeft ontleend. Daarentegen zijn buitengewoon talrijk de sprookjes,
over heel Europa verbreid, die één of meer, soms alle hoofdmotieven
van het oude verhaal in zich vereenigen. Nadat Gerhard en
anderen reeds heel wat materiaal bijeengebracht hadden, heeft
vooral Taylor 1 zich verdienstelijk gemaakt met het bijeenbrengen
van de zeer verspreide gegevens ; hij verzamelde liefst 246 varianten,
waaronder 66 uit Duitschland, 50 uit de Alpenlanden, 2
uit Bohemen, 31 uit Engeland en Ierland, 77 uit Scandinavië, 14
uit Frankrijk en 1 uit Fransch-Canada, 3 van Guernsey. Opvallend
is, dat Griekenland en Italië geheel ontbreken, maar dit kan heel
goed toeval zijn ; slechts één verhaal van Kreta laat zich eenigszins
vergelijken. Ook ons land ontbreekt geheel; volgens den
Schrijver vindt men één Nederlandsche variant bij Sepp, Altbayerischer
Sagenschatz p. 597, maar de bron, die deze opgeeft, is onjuist.
Een misschien verwant Vlaamsch verhaal zal nog ter sprake
komen.
Een Tiroler sage luidt aldus : 2 „Einst ging im Pinzgau von Saalfelden
durch den holweg herunter ein metzger urn mitternacht. da
rief aus der felswand eine stimme: ‘metzger, wenn du bei der
langen Unkener wand vorbeigehst, so ruf hinein in die spalten :
die Salomo ist gestorben !’ das kann ich thun, erwiederte lachend der
metzger. Noch vor tages grauen an die lange wand gekommen, ruft
er das aufgetragene dreimal hinein. da ertönte aus der tiefe des
berges ein lautes vielstimmiges wehklagen und jammem, und der
metzger eilte voll schrecken seines weges.” Hier is de overeenkomst
met Pans dood toch wel zeer opmerkelijk, immers de twee voornaamste
factoren ontbreken niet: de opdracht van een geheimzinnige
stem om ergens den dood van iemand uit te roepen, en de
vervulling van die opdracht, gevolgd door geweeklaag van talrijke
1
A. Taylor, Northern Parallels to the Death of Pan. Washington Univ.
Studies X 1 (1922).
2
Gerhard p. 35 ; Taylor variant 46.

wezens. Ingeval werkelijk de antieke sage met de moderne varianten
verwant is, dan moet men m. i. van deze variant uitgaan en
niet, zooals Taylor doet, met de meest eenvoudige vorm beginnen.
Verreweg de meeste varianten zijn nl. simplistischer en tegelijk
onder invloed van vreemde elementen onzuiver geworden. Vergis
ik me niet, dan mag men de eerste verbindingsschakel zien in een
Beyersche variant, die Taylor aldus weergeeft 1 : „Once a peasant
of Kappel (near Schatwald) sold a pair of oxen and was carrying
tome the yoke. As he came to Staiger Kirchweg he heard a voice
call: ‘Jochträger, tell Gstutzte Mutz, Loringg is dead !’ Wenn he
told this at home there was a wailing and moaning and shrieking
behind the stove that was sad to hear. and yet no one saw anything
at all.” De verandering is nl. in hoofdzaak deze, dat de reiziger,
die de opdracht krijgt, zich daarvan kwijt niet ergens onderweg —
dat wordt hem ook niet meer verzocht — maar in zijn eigen huis ;
daar volgt dan het geweeklaag als in de oorspronkelijke lezing.
Maar toen eenmaal de reiziger het bericht eerst overbracht bij zijn
aankomst thuis, toen lag het voor de hand, dat een vreemd element
binnensloop, het geloof aan huisgeesten, gedienstige wezens
van allerlei slag, die in de menschelijke woning soms heel onverwacht
hun intrek nemen en even plotseling verdwijnen. Zoo vertelt
men in Tyrol 2 : „There was a maid who was descended trom
the stock of the forestdemons (Norggren) and who gave wise advice
in matters concerning wind and weather, baking, sowing, and
the like. Once when the peasant with whom she lived was riding
home late at night through the forest he heard a voice saying:
‘Hoss, Hoss, on your snow-white horse, tell Hanne her father is
dead.’ When he came home he told the maid the news and she
began to lament and wail and disappeared forever.” En weer
komt een nieuw element naar voren : de kern van andere varianten
blijkt te zijn niet de opdracht, maar het feit dat door de opdracht
de geheime naam van den huisgeest verraden wordt. In Baden
b.v. hoort men het volgende vertellen volgens Taylor 3 : „An invisible
voice called to a farmer who was going home from the field
with a yoke on his shoulder : ‘Yoke-bearer ! Teil Gloria the Kanzelmann
is dead !’ At supper he told his experience to the maid, ad-
1
Variant 55.
2
Taylor var. 82.
3
Var. 66.
150

151
ding : ‘Now we know that your name is Gloria.’ Straightway she
jumped up from the table and was never seen again.”
In vele gevallen is er groote overeenkomst tusschen de namen
van den gestorvene en van hem, voor wien het bericht bestemd is.
„Groet Ati en zeg dat Wati dood is !” heet het in Denemarken, en
elders vindt men Hübel en Habel, Adder en Madder, Find en Kind,
Appele en Appela, enz. ; deze assimilatie van namen is een bekend
verschijnsel in folklore.
Intusschen maakten we nog slechts kennis met enkele voorbeelden
van één bepaalde variantenkategorie. Men kan nl. drie groepen
onderscheiden 1 : in de eerste bezat het wezen, waarvan de dood
aangekondigd werd, menschelijke gedaante ; in de tweede, die ook
vrij talrijk is, is het daarentegen een kat of kat-achtig wezen ; in
de derde klasse behooren de varianten, waarin het uitbreken van
een brand wordt aangekondigd, waarin kinderen of andere bloedverwanten
omgekomen zijn. Een verre uitlooper van de tweede
groep schijnt men in Vlaanderen te kennen (volgens Taylor p. 63):
een man zag een heele verzameling katten dansen en hoorde ze
daarbij zingen : „Poot aan poot ! Den duivel is dood !”
Evenwel — hoezeer ook de tweede en derde groep door den
folklorist in dit verband niet mogen verwaarloosd worden — de
eerste komt toch het allermeest in aanmerking voor de verklaring
van den ,,dood van Pan.” Wat nog niet zeggen wil, dat die verklaring
voor de hand ligt. Gerhard, in navolging van Mannhardt,
is van oordeel, dat de stervende daemon een vegetatie-geest is ;
zijn heengaan beteekent de komst van den winter en het wegsterven
in de natuur. Inderdaad lijdt het geen twijfel, dat dit de eigenlijke
zin is van vele der varianten ; het is alleen maar moeilijk te bewijzen,
dat het ook de oorspronkelijke zin was. In elk geval zal men
Taylor moeten toegeven, dat verschillende bijzonderheden in
Plutarchus’ verhaal zoo niet worden opgehelderd. Immers het sterven
van een natuurdaemon is een zoo algemeen voorkomend motief
in de oudheid, 2 en de gestadig weerkeerende klacht om zijn
dood een zoo bekend gegeven, dat misverstand bijna uitgesloten
mocht heeten. En toch — in dit geval was de algemeene verbazing
zoo groot en vond men de toedracht zoo mysterieus, dat de zaak
1
Vgl. Otto Weinreich in Arch. f. Relig. Wiss. 22 (1923/24) 329.
2
Vgl. Carl Clemen, Die Tötung des Vegetationsgeistes, Neue Jhrbb.
49—50 (1922) 120 vlgg.

152
zelfs de aandacht van den keizer trok. Daarom geeft Taylor een
andere interpretatie : de oorsprong van al deze ver uiteenloopende
en toch onderling verwante verhalen zou liggen in een hallucinatie
van het gehoor. In bosch en veld, ver van de bewoonde wereld,
daar hoort men onbestemde geluiden, niet zelden gelijkend op de
kreten van een menschelijke stem. Ze spellen niets goeds, die geluiden
! Wie ze hoort, siddert; zijn fantasie roept schrikbeelden op,
en niet meer zijn het de gewaarwordingen der zintuigen, die zijn
denkbeelden teweegbrengen, maar omgekeerd dicteeren hem de
beelden van zijn denken datgene, wat hij gehoord en misschien
ook gezien heeft.
Terwijl er zoowel in Gerhards als in Taylors verklaring aantrekkelijke
elementen zijn, bevredigen zij m. i. geen van beide geheel.
Zoo oordeelt ook Weinreich, 1 die van meening is, dat men de oplossing
toch wel in Oostersche of Grieksch-Egyptische sfeer zal moeten
zoeken. Vroeger had Salomon Reinach reeds den naam van den
stuurman Thamous in verband gebracht met Tammuz, den Syrisch-
‘Babylonischen Adonis, wiens sterven immers jaarlijks in bittere
klacht door zijn volgelingen beweend wordt. Volgens Reinach zou
nu het geheele verhaal zijn ontstaan te danken hebben aan de geheel
verkeerd begrepen uitroep: ΘΑΜΟΥΣ ΘΑΜΟΥΣ ΘΑΜΟΥΣ
ΠΑΝΜΕΓΑΣ ΤΕΘΝΗΚΕ. Het epitheton πανµέγας („de algroote”)
zou dan verstaan zijn als Πν µέγας. De hypothese was even
schrander als verleidelijk, en vond dan ook instemming bij een man
als Frazer, den schrijver van „The golden bough.” Niettemin zijn
er ernstige bezwaren ; dat Grieken in dezen tijd den Syrischen naam
voor den god gebruiken zouden, is beslist vreemd, afgezien nog
van de vraag, of men dan moet aannemen, dat er aan de kust van
Epirus gemeenten waren van Graeco-Syrische Adonisvereerders.
! Weinreich komt nu aan het eerste bezwaar eenigszins tegemoet
“door te onderstellen, dat de gehoorde kreet luidde : Θαµος Θαµος
Θαµος µέγας Πν τέθνηκεν. Dan zou dus aan den Syrischen
naam het Grieksche aequivalent zijn toegevoegd, gelijk men wel
meer deed. Van veel belang m. i. en sterk pleitend voor Oosterschen
oorsprong is een parallel, waarop W. nog wijst. Elders 2 vertelt
1
a. w. 330, 1. Weinreich behandelt ook het motief van Paus dood in de
nieuwste poëzie en roman-litteratuur.
2
De Iside et Osiride 12, p. 355 E. Onafhankelijk blijkbaar van Weinreich
kwam later Georges Méautis nog eens met dezelfde parallel voor den dag
(Musée Belge, 31—1927—52).

nl. Plutarchus een dergelijk verhaal van een geboorte-aankondiging:
een zekere Pamyles te Thebe hoorde bij het putten van water
een stem uit den tempel van Zeus (Amon-Rê), die hem beval luid
te verkondigen : µέγας βασιλες εεργέτης Οσιρις γέγονεν. De
overeenkomst tusschen beide verhalen is te meer treffend, omdat
evenals Thamous ook Pamyles de naam van een god is, identiek
met Osiris als god der vruchtbaarheid. Zou deze opvatting juist
zijn, dan geeft de „dood van Pan” wel een merkwaardig voorbeeld,
hoe een oorspronkelijk godsdienst-historisch gegeven zich geheel
in folkloristische richting ontwikkelen kan, om dan opnieuw, maar
in geheel anderen zin, religieus te worden geïnterpreteerd. 1
Groningen.
153
Romeinsch Utrecht
H. WAGENVOORT
Aïs een magneet, van verre zichtbaar op de Oostelijke heuvels
en in de velden en plassen van het Noorden, trekt de Dom (zoo
heet in Utrecht de toren der Domkerk) de bezoekers naar de
oude bisschopstad. Het trotsche monument is geheel bevrijd van
de steigers ; in den toren zelf bewondert men de Michaëlskapel,
waar tegenwoordig het stadsbestuur in mystieken schemer zijn
officiëele gasten ontvangt; daarboven ligt de eveneens gerestaureerde
Egmondtkapel. De Domkerk, ontdaan van het leelijke
banken-caroussel, geeft een prachtig stuk Gothiek. De knüsgwg
daarnaast, de Gothische Aula in de Universiteit, Paushuize, de
Kromme en de rechte Nieuwe en de Oude gracht, schilderachtige
hofjes, — ze vormen een aaneenschakeling van stede-schoon, dat
ook zonder gids den bezoeker tot zich trekt Iets verder van het
1
Het vorig artikel over „De dood van Pan” bracht mij een aangename
verrassing : door bevriende hand werd mij toegezonden „The oldest God”,
een roman van Stephen Mc Kenna (4 e druk, 1927). Het leidend motief in
dit merkwaardige boek is „the battle between Christ and Pan”. De opdracht
waarvan het geschenk vergezeld ging, is, dunkt me, waard om hier vermeld
te worden:
Exiit e vita, credo, nec cernitur usquam
Arcadiae custos ille potens nemorum?
Istas nunc homines nugas meditantur aniles
Et blaterat nostro charta dicata patri !
Pan vero tenet aeternam per saecula vitam:
Testatur verax hic lepidusque liber.

154
centrum, tegen den stroom van luidruchtig modern verkeer
beschut door begroeide bolwerken, ligt in het Oosten van de oude
stad aan het Klaaskerkhof, het Agnietenklooster. Dit vormt een
deel van het nieuwe Centraal Museum; na jaren van vernedering
heeft het dus weer één waardige bestemming. De meeste bezoekers
van Oud-Utrecht verzuimen niet de merkwaardige kloosterkapel
te bezichtigen met zijn twee verdiepingen, waar kloosterlingen en
leeken, zonder elkaar te zien, den dienst konden bijwonen. Ook
dalen zij plicht-getrouw af in de oude keuken van het klooster,
waar in de schemering van het verleden de oudste bewoners van
stad en provincie zijn vertegenwoordigd. Maar velen keeren spoedig
naar het daglicht terug, naar de nieuw aangebouwde vleugels
van het museum, waar Scorel en Rembrandt, van Gogh en Mendes
da Costa, en de telkens wisselende tentoonstellingen van het
nieuwe en allernieuwste het hart verkwikken.
Wie wat langer in de praehistorische en Romeinsche afdeeling
vertoeft, ontdekt al spoedig, dat ook hier kunst te genieten valt;
de gesneden zegelsteenen behooren tot de fijnste, die er zijn; als
geheel heeft de verzameling groote historische waarde. Hier vertellen
oude aarden bekers en urnen, vuursteenen gereedschap en
een zeer verweerd bronzen dolkje de geschiedenis van bewoners,
die in het tweede millennium voor Christus in de tegenwoordige
provincie Utrecht gevestigd waren en volgens vaste regels hun
dooden begroeven. Een klokbeker, in 1927 gevonden bij huize
Doom, bewijst, dat de „beker-cultuur”, die men in ver uiteen
liggende landen van Europa aantreft, tot in onze afgelegen streken
was doorgedrongen, ongeveer twintig eeuwen voordat de Romeinen
hun verfijnde levenswijze hier invoerden, die door de inboorlingen
gereedelijk werd aanvaard.
De vondsten uit de Romeinsche periode zijn verreweg het talrijkst;
ze zijn meerendeels afkomstig uit het plaatsje Vechten (5 K.M.
ten Zuidoosten van de stad Utrecht), dat nog zijn ouden naam
uit den Romeinschen tijd bewaart: „Fectio” heet het op een
altaarsteen met Latijnsch opschrift, thans in het museum te
Leiden. Te Vechten zijn eerst door toevallige vondsten, later door
geregelde opgravingen de overblijfselen gevonden van drie Romeinsche
vestingen, uit den tijd van Augustus en de volgende
eeuwen : Romeinsche munten, bronzen beeldjes, mantelspelden,
glas en vooral aardewerk. Bij karrevrachten is in Vechten het

Afb. 1.
Kom van terra sigillata.
Afb. 3. Romeinsch bronswerk, uit Vechten.

Afb. 2. Romeinsche lampen van terracotta.

Afb. 4. Romeinsch schoentje, uit Vechten.
Afb. 6. Romeinsche zegelsteenen.

Afb. 5. Romeinsche aurei, uit Vechten.
Afb. 8. Romeinsche wegen.

Afb. 10. Romeinsche munten, uit de provincie Utrecht.
Afb. 7. Satyrkopje van pijpaarde, uit Vechten.

Afb. 9. Bronzen Juppiter, uit Vleuten.
Afb. 11. Gouden mantelspeld, gevonden t. Z. v. d. Domtoren.

155
roode aardewerk gevonden, dat men om zijn met stempels vervaardigde
versiering terra sigillata noemt; de groote hoeveelheid
is des te merkwaardiger, als men bedenkt, dat geen enkel stuk in
onze streken is gemaakt; het meeste komt uit Zuid-Frankrijk;
dit bewijst wel den levendigen handel in het Romeinsche rijk over
groote afstanden.
Hoe leerzaam een bezoek aan zulk een historische verzameling
ook voor leerlingen onzer scholen is, mits onder deskundige leiding
en behoorlijk voorbereid, behoeft na het artikel van den heer Alma
in het Mei-nummer niet te worden herhaald. Ter voorbereiding en
als gids bij een eenigszins langduriger bezoek is de populaire gids
bedoeld, die voor 25 cent in het Centraal Museum wordt verkocht.
Vele van de mooiste stukken der Romeinsche afdeeling zijn daarin
afgebeeld : de afbeeldingen bij dit artikel geven een nieuwe keus
uit den overvloed.
Een kloek gevormde kom (afb. 1) van terra sigillata, met stellen
wand, vertoont den klassieken omamentstijl uit den bloeitijd van
dit aardewerk, dat later tot grover uitvoering ontaardde. Ook
de meeste Romeinsche lampjes waren van klei gebakken; de
reliëfs op den bovenkant zijn zeer afwisselend en onderhoudend.
De lampjes op afb. 2 vertoonen een bacchante met thyrsusstaf;
Odysseus met puntigen schippersmuts, die den Cycloop Polyphemus
een grooten beker wijn toereikt, die zijn noodlot zal worden; een
aap, smullende van druiven ; een danseres, met zwierig wapperend
gewaad ; Juppiter met scepter en bliksem, aan zijn voeten de
arend ; van het zesde lampje vertoont de bovenkant den vorm
van een mannenkop ; wellicht is Juppiter bedoeld.
Het dagelijksch leven der Romeinen en van onze geromaniseerde
landgenooten wordt geïllustreerd door fragmenten van eenvoudig
bronzen gereedschap, dat toch met smaak was bewerkt (afb. 3) :
bronzen beslag van leerwerk, met haakvormig omgebogen uiteinde ;
een à jour bewerkt omhulsel ter bescherming van het uiteinde van
een scheede; bronzen beslag, met oogjes ter bevestiging; een
ornament van paardentuig, in den vorm van een halve maan,
die niet uitsluitend ter versiering was aangebracht, maar ook om
als amulet door tooverkracht het paard te beschermen tegen
booze geesten.
Niet ver van de tegenwoordige weelde staat het opengewerkte
schoentje (afb. 4), al bewijzen de spijkers, dat de sierlijke voetjes

156
over andere dan geëffende asphaltwegen moesten gaan. Dit schoentje
is in 1893 te Vechten gevonden tegelijk met andere schoenen,
sandalen en stukken leer, waarschijnlijk uit de werkplaats van
een schoenmaker.
Van groote kunstwaarde zijn vele der Romeinsche munten, die
een doorloopende reeks van dikwijls zeer karakteristieke portretten
geven van de keizers en hun familie. De munten onzer verzameling
zijn lang niet alle uit de provincie Utrecht afkomstig ; (de collectie
is aangevuld door aankoop op veilingen;) doch het geldt zonder
voorbehoud van de munten uit het oude legaat Bosch van Drakestein,
dat uitsluitend vondsten uit Vechten bevat. Uit dit legaat
zijn de prachtige gouden munten („aurei”, afb. 5), zwaar van
gewicht en door de onaantastbaarheid van het edele metaal bijna
even ongerept als toen ze pas geslagen waren. Afb. 5 geeft boven
elkaar voorkant (a) en achterkant (b) van de munten weer ; n°. 1
behoort niet tot het legaat; deze is pas in 1926 te Vechten gevonden;
het is de eenige hier afgebeelde aureus uit den tijd der republiek,
toen het nog als aanmatiging gold zijn portret op een munt te
laten slaan, wat voor de keizers tot regel werd. Deze munt is geslagen
op order van Cassius, een der samengezworenen tegen
Caesar: de kop der Vrijheid (LEIBERTAS) versiert de voorzijde
(1a) ; daarnaast staat C. CASSI. IMP.; op den achterkant (1b)
ziet men een offerkan en een krommen priesterstaf (htuus), met
den naam van Cassius’ legaat, P. Cornelius Lentulus Spinther,
afgekort. Deze munt is in het Oosten, waarschijnlijk in Sardes
geslagen, ± 43 v. Chr. en heeft dus een heeie reis gedaan. De
voorkant der keizermunten vertoont meestal een portret; n°. 2a
Agrippina ; n°. 3a de brute kop van Nero ; n°. 5a Domitianus,
met een sarcastische uitdrukking; n°. 6a Hadrianus; als uitzondering
geeft de keerzijde der tweede munt (2b) een portret, van
Claudius. Op den achterkant is een verscheidenheid van voorstellingen
: goden, symbolen, personificaties ; de munt van Galba
geeft zulk een personificatie in de plaats van een portret ook op
den voorkant, den kop van Roma (n°. 4a). Op den aureus van
Nero herinnert de gesloten tempel van lanus aan het uiterst zeldzame
feit, dat er vrede was in het Romeinsche rijk, waaraan de
keizer met trots herinnert: IANVM CLVSIT PACE PR TERRA
MARIQ PARTA (n°. 3b). De volgende munten vertoonen Juppiter
Liberator op een troon (n°. 4b), een horen van overvloed (n°. 5b),

157
de wolvin, die door Romulus en Remus in het leven te houden
het hare had bijgedragen tot de stichting van het Imperium
Romanum (n°. 6b).
Deze weinige voorbeelden leeren, hoe onderhoudend een Romeinsche
muntenverzameling is; de verzameling te Utrecht vertelt
over de mythologie, de geschiedenis, de staatsinstellingen en het
dagelijksch leven der Romeinen.
Nog fijner van uitvoering, omdat het beeld niet door middel
van een stempel werd afgedrukt, maar rechtstreeks in den steen
werd gegraveerd, — en bovendien zeldzamer, daar voor elk exemplaar
een andere versiering werd gekozen, zijn de gesneden steenen,
die in zegelringen van goud, zilver of ander metaal werden gevat.
Men koos daarvoor jaspis, lapis lazuli, agaat en vele andere steensoorten
; de voorstellingen zijn meestal mythologisch. In het legaat
Bosch van Drakestein en in de verzameling van het Prov. Utr.
Genootschap zijn meer dan 150 van die kleine kunstwerkjes, gevonden
te Vechten. Dit bewijst wel, hoe algemeen het dragen van
zegelringen in den Romeinschen tijd moet geweest zijn. De steenen
zijn van zeer verschillende afmetingen. Afbeelding 6 vertoont een
nicolo-steen met Minerva, die op de rechterhand een kleine Victoria
draagt; een grijze agaat met Odysseus en Diomedes, die het
Palladium hebben geroofd en nu behoedzaam omkijken; een
roode agaat met de forsche gestalte van Hercules ; een dergelijke
steen met een fijn vrouwenkopje; een bruine agaat met Apollo,
gekenschetst door een drievoet, op een zuil geplaatst; een roode
jaspis met een centaur, die in vollen galop een pijl afschiet; een
nicolo met een man bij een altaar. Hier niet afgebeeld is een
buitengewoon zeldzaam zeskantig steentje met de woorden SI VIS
VIVAM, blijkbaar uit een ring, die als liefdesgeschenk gediend heeft.
Bij het bezichtigen van zulke kleinodiën, die nu eenmaal bij
gebrek aan ruimte te dicht opeen moeten worden uitgestald,
trachte de leider zijn leerlingen bij te brengen, dat zij hun aandacht
telkens op één stuk moeten concentreeren. Het ideaal zou
zijn elk voorwerp afzonderlijk ten toon te stellen. In een Berlijnschen
kunsthandel, waar wij eenige ons wel bekende kunstwerken
uit een particuliere Nederlandsche verzameling terug zagen, elk
apart geplaatst, met een eigen weloverwogen verlichting, scheen
ieder werkje nieuw.
Behalve de werken van kostbaarder materiaal, bevat een ver-

158
zameling van provinciaal-Romeinsche oudheden ook eenvoudige
witte beeldjes van pijpaarde, die niet uit Italië zijn ingevoerd,
maar in de provincie zijn vervaardigd. Daartoe behoort het kleine
satyrkopje, dat bestemd was om te worden opgehangen in een
tempel als wij-geschenk, waarschijnlijk voor Bacchus (afb. 7). Dit
brengt ons in de sfeer, die wij beter leeren kennen door een merkwaardig
stuk der verzameling, een gedeelte van een pij paar den
masker, met gaten voor oogen, neus en mond, dat groot genoeg
is om het werkelijk voor het gezicht te dragen bij een der maskerades
ter viering van godsdienstige feesten. Het masker en misschien ook
het satyr-kopje (afb. 7) zal gemaakt zijn in Keulen.
Door den rijkdom van vondsten te Vechten, die te vergelijken
is met dien van Nijmegen, is de beteekenis van Utrecht in den
Romeinschen tijd in de schaduw gesteld. Juist door de restauratie
van den Domtoren is hierop in de laatste jaren weer de aandacht
gevestigd. Bij den bouw van het trappenhuis, dat toegang geeft
tot de gerestaureerde Michaëlskapel, heeft men een aantal putten
gegraven voor de fundeering; daarbij zijn op 3 tot 5 Meter diepte
allerlei scherven van terra sigillata, van gestempelde dakpannen
en tegels en van gewoon Romeinsch aardewerk gevonden, die de
talrijke vroegere vondsten in de stad Utrecht bevestigen. Daar in
een bewoonde stad geen geregelde opgravingen mogelijk zijn, is
men op toevallige vondsten aangewezen. Zoo zijn er niet alleen
kleinere Romeinsche voorwerpen in de stad te voorschijn gekomen
; ook de groote, meer monumentale werken in het Centraal
Museum zijn uit de stad Utrecht afkomstig : de grafsteen uit de
1ste eeuw n. Chr. van M. Ingonius en de zijnen is gevonden aan
het eind van de Maliebaan ; een groote altaarsteen uit de 2de eeuw
met de namen van vele Romeinsche goden is gevonden in de
Hamburgerstraat, een relief met Hercules buiten de Weerdpoort.
Als men niet aanneemt, dat dit alles in latere eeuwen uit Vechten
naar Utrecht is vervoerd, pleit het voor bewoning van deze plek in
Romeinschen tijd. In die richting wijst ook het aardrijkskundig
onderzoek, al is het laatste woord in dezen nog niet gesproken.
Het blijkt op verschillend gebied, dat de oudste en beroemdste
monumenten en documenten steeds opnieuw moeten worden bestudeerd
; aan het Parthenon doet men nog altijd nieuwe ontdekkingen,
het Erechtheion is eerst kort geleden behoorlijk beschreven;

159
zoo kent iedereen sinds lang de tabula Peutingeriana, de groote
reiskaart van het Romeinsche rijk; toch blijft deze een veld voor
nieuwe ontdekkingen» Het Nederlandsche gedeelte daarvan, met
de twee evenwijdige wegen van Nijmegen naar het Westen, is
bestudeerd door R. Müller, die bijgaande Tabula Bataviae (afb. 8)
als resultaat geeft. 1 Op grond van nauwkeurige metingen verwerpt
hij de schijnbaar zoo aannemelijke veronderstelling, dat Fletio op
de Peutinger-kaart een schrijffout is voor Fectio. Hij meent, dat
Fletio op de plaats van Traiectum, de tegenwoordige stad Utrecht,
gelegen moet hebben; de hooge ouderdom van de kern der stad
wordt daardoor bevestigd. De plaatsen, die op de Peutinger-kaart
tusschen Nijmegen en Utrecht zijn aangegeven, beantwoorden
volgens Müller ongeveer aan de volgende hedendaagsche plaatsen :
8 Rom. mijlen ten W. van Nijmegen Castra Herculis (= Valburg
of Herveld), 13 mijlen verder Caruone (= Rhenen), 8 mijlen vandaar
Leve-Fanum ( = Leersum), 16 mijlen verder Fletio ( = Traiectum,
Utrecht). Fectio lag iets ten Z.-O. van Fletio aan den tegenwoordigen
Krommen Rijn. Een andere mogelijkheid is, dat Fletio
voortbestaat in het tegenwoordige Vleuten. Nog altijd worden
daar bij graafwerk Romeinsche oudheden gevonden; zelfs is de
parel der Utrechtsche verzameling, een bronzen beeldje van
Juppiter met den bliksem, uit Vleuten afkomstig (afb. 9).
Zoo zijn er nog vele plaatsjes in den omtrek, waar Romeinsche
oudheden zonder opzettelijk onderzoek te voorschijn komen.
Enkele voorbeelden vereenigt afb. 10; n°. 1 bronzen munt van
Marcus Aurelius, afkomstig van de plek van het tegenwoordige
Centraal Museum te Utrecht; n°. 2 zilveren denarius met den
kop van Octavius, gevonden te Nieuwersluis ; n°. 3 denarius, door
Antonius geslagen in het Oosten, voor het 21ste legioen, gevonden
te Jutphaas; ook n°. 4 met den kop van Galba is te Jutphaas
gevonden; n°. 5, met een voorstelling van een burger, die op
een der brugjes bij de verkiezingen zijn stem uitbrengt, is uit
Vechten.
Door de nieuwe vondsten ten Zuiden van den Domtoren wordt
de aandacht gevestigd op een vroegere vondst, omstreeks 1880
daar ter plaatse gedaan. Het is een gouden schild ter versiering
van een mantelspdd (afb. 11), waarvan het middenstuk bestaat
1
Reiner Müller, Die Geographie der Peutingerschen Tafel in der Rheinprovinz,
in Holland und Belgien; Geographischer Anzeiger, 1926, Heft 9—10.

160
uit een slordige nabootsing van een munt van Constantinus I,
die alleen in brons voorkomt; op den achterkant is duidelijk het
gebouw te herkennen, dat ook op de munt is afgebeeld. Hoe lang
na de regeering van Constantijn dit voorwerp vervaardigd werd,
is niet te benaderen. De Romeinsche cultuur werkte nog lang
na. Een paar treffende voorbeelden daarvan vindt men in de
kapel van het Agnietenklooster, waar Christelijke kerkboeken
zijn tentoongesteld, versierd met heidensche zegelsteenen en zelfs
met een kopje van den jongen Bacchus.
Utrecht.
G. VAN HOORN.
Op de Acropolis van Athene
Ce que j’ai vu est-il si étonnant que cela ? Ne me
suis-j e pas excité volontairement l’imagination?
— Eh bien, non ! cette ville prise en bloc, est
vraiment une chose unique au monde.
LOUIS BERTRAND. La Grèce du soleil etc.
Bind de kat op het spek en ze eet er niet van, zegt het volk.
Animeer een fröbelklaskleuter met overtuiging voor een boterham
met witte m . . . . . Nog voor je uitgesproken hebt, wenscht die er
een met „wat anders.” Probeer je eigen gevoelens van waardeermg
en bewondering voor de stof, die je mag doceeren, op te dringen
aan de leerlingen; de zachtzinnigen vergeven je wel je goed bedoelde
pogingen.
Niet enkel poes en Pietje en Piet hebben zoo’n contrariekantje,
dat zich naar voren keert, wanneer men van buiten af wat al te
forsch met zijn enthousiasme op hen afstormt, hetzij dan voor een
boterham met muizen of voor klassieke kunst.
Het mooie boek, hierboven geciteerd, zou meer waardeerend nog
geweest zijn, wanneer niet de litteratoren van zijn vaderland de bij
een ieder sluimerende wankanterigheid bij den schrijver hadden
gemobiliseerd, door al te hooggestentden lof en zoetelijk gedweep.
Maar, u ziet het uit het citaat: voor Athene, voor de acropolis moet
hij zich, — je zou haast zeggen, in godsnaam — gewonnen geven-
Het is mij ook wel in dien geest vergaan.
„De acropolis”, niet waar, en dan bij „maanlicht” ! Ik had me
vast voorgenomen, niet zinloos mee te adoreeren, maar wel terdege
uit te kijken naar het minus.

161
Alle bedilzucht sterft op de eerste treden van de Propylaeën.
En meer dan dat. Ook de toch wel te vergeven belangstelling voor
het detail, het redelijk voornemen om nu eens een dorische zuil tebekijken
naast een jonische, hun basementen, hun cannelures en
hun kapiteelen, om zich goed in den geest te prenten gevelveld en.
friezen en triglyphen en wat dies meer zij, vragen omtrent de bestemming
van het Erechtheion, den opzet en den afbouw van de:
Propylaeën, de lotgevallen van het Parthenon onder Franken en
Turken, — dat alles vervliegt in deze wereld van marmer en maanlicht
voor een steeds stijgende bewondering voor het geheel, zooals
het daar is, een bewondering, die enkel dringt tot rustig aanschouwen.
Het Nike-tempeltje op het puntje van het plateau glanst even
hel aan alle zijden; de Propylaeën hebben ruime hallen tusschen
forsche zuilen; daar glijdt het maanlicht om en door en langs de
wanden van den uitbouw links, in een geheimzinnig spel van lichten
schaduw. Het eigenlijke tempelveld lijkt een sneeuwland, de
schaduwen vallen er donker en scherp.
Links rijzen de jonische zuilen van het Erechtheion met zuivere
gratie omhoog, het licht streelt langs de plooien van het kleed der
Karyatiden, die in rijzige rust het dak van de hal, die haar naam
draagt, zwevende houden op het hoofd.
Het Parthenon overweldigt in blanken luister. Waar het dak vernietigd
is, daar heffen de zuilen, in hun opgang gestuit, de geschonden
kop, in naakte glinstering naar de hooge sterrenlucht. In de
gave deelen valt het licht langs de cannelures, langs de wanden van
de cella, om den voet van een hoek-zuil met groenige, stalen.
glanzen.
En vanaf de tempeltreden ziet men naar het Noorden in de
diepte de stad met de tallooze lichten, naar het Westen is het lichtend
verschiet van haven en zee en vandaar komt een weldadige
frischheid aangedreven.
Het zal mij niet gelukken mijn indruk van dezen tempel voelbaar
te maken voor eiken lezer. Misschien verstaat iemand het volgende :
Mij sprak het Parthenon dezelfde taal als Thucydides Pericles laat
spreken in de lijkrede op de eerste gesneuvelden in den Peloponnesischen
oorlog.
Daarin klinkt een triumpheerend zelfbewustzijn van een welvarend
volk, pieus jegens goden en vaderen, die het geweld van de

162
barbaren weerden, fier op eigen daden; het besef dat eigen energie
en offervaardigheid mogelijke nooden in de toekomst zal te boven
komen, gaf hur den moed zich gelukkig te voelen in het heden.
Zoo idealiseert Pericles zijn volk in de gevallenen, rustig betoogend
zet het in en rijst tot een verheven elogium met ingehouden
vuur.
Voor mij getuigde het Parthenon in soortgelijken stijl van denzelfden
geest als Pericles’ lijkrede op zijn „onbekende soldaat.”
Louis Bertrand vraagt zich verwonderd af, hoe hij tusschen
heidensche collonades kan droomen een katholieke plechtigheid,
hoe hij bij de Benedictie van het heilig Sacrament de processie de
treden af ziet dalen. Het antwoord geeft hij zelf:
„Ici, on est tellement ébloui du sublime, qu’on ne distingue pas,
que tout vous apparaît dans le rayonnement lyrique d’un même
présent.”
Bertrand heeft gelijk, ook in wat hij zegt van den ontwerper;
het genie van Phidias was : gehoorzamen aan de aanwijzingen van
de natuur. De verwezenlijking van het meesterwerk dat was : de
ontmoeting van een groot kunstenaar en een grootsch landschap.
En voor ons komt daar nog een derde bij : het grootsch verleden —
„een soort van geestelijke duizeling, zoodra men zich bewust is te
zien over zooveel historie vanaf de top van deze onverwoestbare
uitkijktoren.”
Voor hem is het enkel het Heilige Graf in Jeruzalem en de hoogten
van Golgotha, die het kunnen winnen op het heiligdom en den
heuvel van Pallas.
Den Haag.
W. HOVING.
Hoe las men in de oudheid?
Veel dingen in het dagelijksch leven zijn voor ons zoo gewoon,
dat we er niet aan zouden denken er over te spreken of te schrijven.
Dat was natuurlijk in de oudheid ook zoo en wie zal zeggen, welke
doodgewone dingen de Grieken en Romeinen anders deden dan
wij? Op een merkwaardig voorbeeld van zoo iets wijst Norden in
zijn werk „Die antike Kunstprosa.” Hij vestigt er (p. 6) de aan-

163
dacht op, dat de ouden gewoon waren hardop te lezen. We weten
dat uit een plaats in de Confessiones van Augustinus (VI, 3). De
kerkvader deelt hier als een bijzonderheid mee, dat Ambrosius gewoon
was stil te lezen. Dat niet-hardop lezen iets ongewooaas was,
blijkt hieruit, dat Augustinus tracht na te gaan, waarom Ambrosius
dat deed. De plaats luidt, in vertaling, aldus : „Maar wanneer hij
las, liepen zijn oogen over de bladzijden en zijn hart doorzocht de
beteekenis, maar zijn stem en zijn tong rustten. Dikwijls, wanneer
wij er bij waren — want het was niemand verboden binnen te
komen en het was ook niet de gewoonte iemand aan te dienen —
zagen wij hem zoo zwijgend lezen en nooit anders, en nadat we dan
in langdurig stilzwijgen gezeten hadden — immers wie zou het
gewaagd hebben hem in zulk een aandacht lastig te vallen? —
gingen wij weg en vermoedden, dat hij in die korte oogenblikken, die
hem. ten dienste stonden tot opfrissching van den geest, vrij van
de drukte van andermans zaken, niet tot iets anders geroepen
wenschte te worden en wellicht wilde voorkomen, dat, wanneer
iemand vol gespannen aandacht toeluisterde, hij genoodzaakt zou
zijn, duistere plaatsen uit den schrijver, dien hij hardop las, uit te
leggen of een uiteenzetting te geven van sommige moeilijker vraagstukken
en hij zoo, door zijn tijd hieraan te besteden, minder boekrollen
kon lezen dan hij wilde, ofschoon ook de bedoeling om zijn
stem, die gemakkelijk heesch werd, te sparen, wellicht de juistere
oorzaak was van het stil lezen. Maar met welke bedoeling hij dit
ook deed, ongetwijfeld deed hij het met een goede bedoeling.”
Norden meent, dat dit de eenige plaats is uit de antieke literatuur,
waar van deze merkwaardige gewoonte blijkt. Hij denkt
blijkbaar niet aan de geschiedenis, die verhaald wordt in Act.
apost. 8, 20—40. Wanneer de Moorman, „een kamerling en een
machtig heer van Candace, de koningin der Mooren.” van Jeruzalem
naar huis reizend op zijn wagen den profeet Jesaja leest,
dan hoort Filippus hem den profeet lezen. En dan vraagt hij den
Moor niet, zooals wij in zijn geval zouden doen : „Interesseert u de
lectuur zoo, dat ge zelfs hardop leest?” Neen, dat is voor Filippus
blijkbaar iets heel gewoons ; want hij informeert alleen of de kamerheer
ook begrijpt, wat hij leest.
De gewoonte van hardop lezen moge wellicht tijdroovend geweest
zijn, ongetwijfeld heeft zij den zin voor klank en rhythme

164
bevorderd en werkte zij gunstig op de verzorging van den stijl.
Haar pendant vindt ze in de gewoonte, om alles, wat behoorlijk
gestileerd diende te zijn, niet zelf te schrijven, maar te dicteeren.
Zoo kon de schrijver klank en rhythme zelf beoordeelen.
A. S.
Plato en Victor Hugo
PLATO PHAEDO 117E, 118.
Je suis un peu médecin: je sais de quelle façon la dernière heure
vient. Hier je n’avais que les pieds froids; aujourd’hui le froid a
gagné les genoux; maintenant je le sens qui monte jusqu’à la
ceinture; quand il sera au coeur, je m’ arrêterai.
VICTOR HUGO, Les Misérables I p. 109 Bruxelles 1862.
J. M.