opsomming van die verslag - Saps

OPSOMMING VAN DIE VERSLAG
1. DIE AANSTELLING VAN DIE KOMITEE
Die boerdery-gemeenskap word al vir baie jare deur plaasaanvalle geteister. Dit blyk asof
die aanvalle aan die toeneem is. Volgens onlangse statistieke het daar 6122 plaasaanvalle
tussen 1991 en 2001 plaasgevind, waarin 1254 persone gesterf het. Gedurende 2001 was
daar 1011 aanvalle, en 147 persone is gedood. Die boerdery-gemeenskap het dus die
Minister vir Veiligheid en Sekuriteit gevra om die nodige stappe te doen, en derhalwe het
hy die Nasionale Kommissaris van Polisie versoek om die Komitee aan te stel.
Die lede van die Komitee is adv. C.F du Plessis (SC), me M.E.A de Haas (senior lektrise
aan die Universiteit van Natal), me J. Dhlamini (senior navorser aan die Technikon SA),
me D. Mistry (senior navorser aan die Technikon SA), prof. C.J Moolman (Universiteit
van die Noorde), mnr L. Rasegatla (Sekretaris vir Veiligheid en Sekuriteit), advokaat M.
Schönteich (senior navorser aan die Instituut vir Veiligheidstudies), en me H.C van Wijk
(traumatoloog aan die RAU).
Die opdrag van die Komitee is as volg: Om ondersoek in te stel na die deurlopende
voorkoms van aanvalle op plase, wat moord, roof, verkragting ens. insluit om die motiewe
en faktore agter die aanvalle te bepaal, en om aanbevelings te maak n.a.v. die bevindinge.
Die ondersoek moet ook die volgende insluit: ‘n Oorsig van hofsake, onderhoude met
veroordeelde persone, onderhoude met die boerdery-gemeenskap wat slagoffers insluit,
onderhoude met ondersoekbeamptes en onderhoude met enige ander persoon of instelling,
wat die Komitee beskou as noodsaaklik om die doel van die verslag te bereik.
Amptelik word plaasaanvalle soos volg omskryf: Aanvalle op plase en kleinhoewes
verwys na dade wat gemik is op die persoon van inwonende werkers en besoekers op plase
en kleinhoewes, hetsy met die doel om te moor, te verkrag, te besteel of liggaamlike letsels
te veroorsaak. Verder, moet die ondersoek alle dade wat gemik is daarop om
plaasaktiwiteite as ‘n handelsbelang te ontwrig, hetsy weens ideologiese dryfvere,
arbeidsverskille, grondkwessies, wraak, griewe, rassevooroordele of intimidasie insluit.
Sake wat verband hou met huishoudelike geweld, dronkenskap of wat spruit uit alledaagse
sosiale interaksie tussen persone, word uitgesluit uit hierdie definisie. Alhoewel daar in
hierdie definisie sekere tekortkominge is, het die Komitee besluit om dit te gebruik.
Die Komitee het insette en ander inligting op verskeie maniere ingewin:
• Die Komitee het mondelinge voorleggings tydens formele sittings in Pretoria
aangehoor.
• Belanghebbende persone en instellings is uitgenooi om geskrewe voorleggings te doen.
• Onderhoude is gevoer met persone wat relevante bydraes kon lewer.
• Onderhoude is gevoer met slagoffers, aanvallers, ondersoekbeamptes, staatsadvokate,
ens.
• Verskeie gebiede is deur kleiner groepe besoek, om eerstehandse kennis, veral oor
grondbesettings te verkry.
• Die uitgebreide hoeveelheid literatuur oor plaasaanvalle, wat reeds bestaan, is
bestudeer. Dit sluit in artikels, monogramme, verslae, koerantartikels, ens.
448

• Die Komitee het statistieke wat deur die SAPD en ander liggame voorsien is,
bestudeer.
• Polisie-dossiere, lêers van die onderskeie Direkteurs van Openbare Vervolging en
ander amptelike dokumentasie wat verband hou met hofsake, soos hofverslae en –
uitsprake, is bestudeer.
• Gevallestudies van spesifieke voorvalle van plaasaanvalle is gedoen.
2. DIE VOORKOMS EN AARD VAN PLAASAANVALLE
Dit was baie moeilik om akkurate statistieke oor plaasaanvalle te bekom. Die Suid-
Afrikaanse Landbou-Unie (nou Agri SA) het reeds in 1991 begin om statistieke in te samel
oor plaasaanvalle. Weens die toenemende voorkoms van plaasaanvalle, het die
Misdaadsinligting Analise Sentrum (MIAS) sedert 1997 statistieke begin versamel, en die
daaropvolgende jaar het die Nasionale Operasionele Koördineringskomitee (NOKOK)
hulle voorbeeld gevolg, vir operasionele doeleindes. Dit wil voorkom asof die statistieke
nie baie betroubaar is nie, veral vir die vroeëre jare. Sedert 2001 egter, werk MIAS en
NOKOK baie nou saam om die statistieke so akkuraat as moontlik te hou.
In terme van hierdie statistieke, het plaasaanvalle toegeneem van 327 voorvalle in 1991, tot
1011 voorvalle in 2001. Die SALU-syfers toon ‘n afname in plaasaanvalle gedurende
1996 en 1997, maar ‘n skerp toename in 1998. Om sekere redes is die Komitee nie oortuig
dat daardie syfers korrek is nie. Die voorkoms van moorde tydens plaasaanvalle het
toegeneem van 66 in 1991, tot 142 in 1998, en het daarna redelik konstant gebly tot 2001.
Die gemiddelde tempo van moorde het dus sedert 1998 afgeneem, en het op 14,5% in 2001
gestaan (d.i. een moord vir elke 7 aanvalle). Die voorlopige statistiek vir 2002 staan op
presies 1000 plaasaanvalle en slegs 112 moorde (een moord vir elke 8,2 aanvalle). Moorde
gedurende plaasaanvalle het in 2001 ongeveer 0,69% van alle moorde in Suid-Afrika
uitgemaak, en verkragtings ongeveer 0,13%.
Ongeveer 62,3% van alle aanvalle in 2001 het op plase voorgekom en 37,7% op
kleinhoewes. ‘n Ontleding van syfers vir vorige jare blyk te dui op ‘n toename in die
voorkoms van aanvalle op kleinhoewes in verhouding met dié op plase.
Plaasaanvalle was gedurende 2001 redelik eweredig dwarsdeur die jaar versprei, met ‘n
geringe afname gedurende Desember en Januarie. Hierdie tendens kan nie verklaar word
nie. Aanvalle kon plaasvind op enige dag van die week, alhoewel daar ‘n toename in
aanvalle was wat Vrydae plaasgevind het. Die rede kan moontlik wees dat boere dikwels
groot bedrae geld op daardie dae in hulle besit het om die werkers te betaal. Ongeveer een
derde van die aanvalle het saans plaasgevind. Die res is deur die dag versprei, met die
minste aanvalle wat gedurende die nag voorkom.
Ongeveer die helfte van plaasaanvalle het in die huis plaasgevind, en een derde net buite
die huis of in die onmiddellike omgewing. Die orige het elders plaasgevind, soos by ‘n
plaasstalletjie of langs die plaaspad.
In 2001 was daar 1398 slagoffers van plaasaanvalle. Van hierdie persone is 147 of 10,5%
vermoor. Ongeveer 484 of 34,6% van die slagoffers is beseer. Sowat 12,3% van die
vroulike slagoffers is verkrag, en dit is beduidend dat 71% van die verkragtingslagoffers
449

swart was. Dit wil voorkom of die getal blanke verkragtingslagoffers in verhouding met
die getal swart verkragtingslagoffers afgeneem het gedurende die vorige vier jaar.
Die aanvallers het in 63,8% van die gevalle in 2001 vuurwapens gebruik. In 11,7%van die
gevalle, was die aanvallers ongewapen en in die ander is ‘n verskeidenheid ander wapens
gebruik.
In 31,2% van die gevalle is geld gesteel, in 23,0% vuurwapens, en in 16,0% voertuie.
Selfone en ander waardevolle besittings was ook gewild. ‘n Algemene wanopvatting
bestaan dat daar gedurende plaasaanvalle niks gesteel word nie. Dit is nie so nie:
Ondersoeke deur die Komitee het getoon dat ‘n verskeidenheid items in verreweg die
grootste meerderheid van gevalle gesteel word. Waar daar niks gesteel is nie, is daar
gewoonlik ‘n logiese verduideliking, soos bv. dat die aanvallers vinnig moes padgee omdat
hulp opgedaag het.
Die Komitee het 2 644 sake op die NOKOK databasis vir 1998 tot 2001 geïdentifiseer
waar daar ‘n duidelike primêre motief was. In 89.3% van daardie gevalle was die motief
duidelik slegs roof, in 7.1% was dit een of ander vorm van intimidasie (soos oeste of
geboue wat afgebrand is), in 2.0% kon sekere politieke of rassistiese motiewe bespeur
word, en arbeidsverwante beweegredes was in 1,6% teenwoordig, soos bv. dispute oor
lone. In feitlik al die laasgenoemde gevalle is daar ook roof gepleeg. In sowat 900 ander
gevalle was óf ander motiewe teenwoordig, bv. verkragting, óf is daar skynbaar niks
gesteel nie. By nadere ondersoek het dit geblyk dat in feitlik al daardie gevalle was daar
inderdaad goed geroof, of was daar ‘n ander rasionele verduideliking vir die feit dat niks
geneem is nie.
Plaasarbeiders was in slegs 2,8% van die plaasaanvalle gedurende 1998 tot 2001 betrokke.
In gevalle van intimidasie, of waar politieke of ander motiewe teenwoordig was, is
gewoonlik ook roof gepleeg.
Van die 1398 slagoffers in 2001, was 61,6% blank, 33,3% swart, 4,4% Asiaties en slegs
0,7% kleurlinge. As ‘n mens na die syfers vir die afgelope vier jaar kyk, lyk dit asof die
getal blanke slagoffers aan die afneem is, en dié van swart slagoffers aan die toeneem.
Ongeveer 37,1% van die slagoffers in 2001 was 39 jaar of jonger, 34,4% was tussen 40 en
59, en 28,4% was 60 jaar of ouer. Manlike slagoffers het 59,2% van die totaal uitgemaak,
en 40,8% was vroulik. Sowat 69,7% van die slagoffers was boere of die bestuurder en hul
afhanklikes, terwyl 29,5% plaaswerkers en hul gesinne was. ‘n Paar besoekers aan plase
tel ook onder die slagoffers.
3. VOORBEELDE VAN PLAASAANVALLE IN DIE ALGEMEEN
Die in-diepte gevallestudies van plaasaanvalle wat deur die Komitee gedoen is, is almal
van ‘n uiters ernstige aard. Oor die algemeen is die meeste gevalle nie so ernstig soos die
in die gevallestudies nie, en laasgenoemde is dus nie noodwendig verteenwoordigend van
alle plaasaanvalle nie. Daar bestaan ook nog ander algemene wanopvattings, bv. dat
verkragting algemeen tydens plaasaanvalle voorkom, dat alle slagoffers van plaasaanvalle
blank is, of dat te min, of geen aandag nie, aan swart slagoffers van plaasaanvalle gegee
word, ens.
450

Dit mag dus nuttig wees om na voorbeelde van plaasaanvalle in die algemeen te kyk. Die
Komitee het dus besluit om kort opsommings van al 82 gevalle op die NOKOK databasis
vir Desember 2001 in die Verslag weer te gee. (Dit was die laaste maand op die databasis
wat die Komitee gebruik het).
In die 82 insidente, was daar ongeveer 126 slagoffers. (Die presiese getal is onbekend).
Van hulle is 14 of 11,1% vermoor, effens meer as die 10,5% gemiddeld vir die hele jaar.
Drie en veertig (34,1%) is beseer, terwyl die gemiddeld vir die jaar 34,6% is. Wat
sterfgevalle en beserings betref, was dit dus ‘n baie gemiddelde maand. Daar was 6
verkragtings (4,8%), terwyl die gemiddeld vir die jaar 5,0% was. (Daar was ook een
poging tot verkragting).
Van die 126 slagoffers was slegs 56 (44.4%) blank, wat aansienlik laer was as die jaarlikse
persentasie van 61,6%. Die rede mag gedeeltelik wees dat daar in sommige gevalle ‘n
groot aantal (swart) plaaswerkers teenwoordig was, wat ook dan aangehou is terwyl die
(blanke) boer beroof is. Hulle is derhalwe ook as slagoffers beskou. Van die 56 blanke
slagoffers is 11 (19.6%) vermoor, en 26 (46.4%) beseer. Van die 68 swart slagoffers is 3
(4,4%) vermoor en 17 (25.0%) beseer. Van die 6 vroue wat verkrag is, was 2 blank Die
verskynsel dat ‘n groter gedeelte van blanke slagoffers vermoor of beseer word gedurende
plaasaanvalle as swart slagoffers, is uit ander statistieke ook deur die Komitee bevind,
alhoewel, soos vooraf uitgewys, mag die Desember syfers ietwat skeefgetrek wees weens
die teenwoordigheid van so baie “passiewe” swart slagoffers in sommige gevalle.
In ongeveer die helfte van die gevalle is die slagoffer deur die aanvallers in hul eie huise,
of in die onmiddellike omgewing oorweldig. Dit het in die geval van 25 “blanke” huise en
sowat 15 “swart” huise gebeur. Daar kom ook sekere herhalende situasies voor, wat die
Komitee ook in ander gevallestudies teëgekom het, en wat uitgelig kan word :
• Die boer word in ‘n lokval gelei wanneer hy terugkeer na die plaas of kleinhoewe.
• Die boer trek ‘n groot bedrag geld by die bank en word deur die aanvallers agtervolg en
oorweldig.
• Die boer word in sy kantoor aangeval, waar daar ‘n groot bedrag geld is.
• Die sekuriteitswag word aangeval terwyl hy die plaas beskerm.
• Die huiswerker word aangeval in die plaashuis, terwyl haar werkgewer afwesig is.
4. GEVALLESTUDIES : DIREKTE AANVALLE
Die landbou-unies het ‘n lys voorgelê van plaasaanvalle wat hulle dink spesiaal ondersoek
moes word, insluitend gevalle waarin uitermate en nodelose geweld voorgekom het, asook
gevalle waar die motief iets anders as blote roof kon wees. Die Komitee self het ook ‘n lys
opgestel uit verskeie bronne, wat verdere aandag vereis. Die Komitee het as basiese bron
van inligting die NOKOK databasis van meer as 3500 sake vir die tydperk 1998 – 2001
gebruik.
Na verdere ondersoek het ‘n groot gedeelte van bogenoemde sake geblyk niks anders te
wees as gewone roof of poging tot roof nie, al was dit dikwels baie gewelddadig. Nietemin
het die Komitee ‘n lukrake seleksie van 45 sake gemaak, wat in besonderhede ondersoek
moes word. Daarbenewens is ook ondersoek gedoen na ‘n kriminele bende wat
451

kleinhoewes in die De Deur area gedurende 1995 en 1996 geterroriseer het. Wat die
gevallestudie betref, het die Komitee polisie-dossiere, hofverslae en lêers by die kantore
van verskeie Direkteurs van Openbare Vervolging bestudeer. In baie gevalle is daar ook
onderhoude gevoer met ondersoekbeamptes en aanklaers. In sommige gevalle is
onderhoude ook met die slagoffers en oortreders gevoer.
In die Verslag word 41 van die gevallestudies in redelike groot detail beskryf. Dit sou
onmoontlik wees om die emosies en woede wat plaasaanvalle onder die boerderygemeenskap
wek, te verstaan sonder om na die besonderhede van spesifieke sake te kyk.
Verder het sommige publikasies, en spesifiek die Human Rights Watch se verslag
“Unequal Protection : The State response to violent crime on South African farms” glad
nie hierdie ernstige sake beskryf nie.
Die oudste plaasaanval waaroor die Komitee relatief volledige inligting kon verkry, was
die aanval waarin Mnr Gustav van Aart in 1991 in die Vrystaat gedood is. Daar is ook ‘n
paar sake wat dateer uit 1992, 1994, 1995 en 1997, maar die meeste sake dateer vanaf 1998
en later. Hierdie gevallestudies sluit sekere van die bekende sake in, waarna daar dikwels
verwys word.
Die seleksie van sake kan op drie gronde gekritiseer word : Eerstens val amper almal in
die kategorie van ernstige plaasaanvalle; tweedens is daar redelik min swart slagoffers
betrokke; en derdens het slegs twee van die aanvalle op kleinhoewes plaasgevind.
Nietemin, al kan die 45 sake nie as ‘n geldige monster van plaasaanvalle in die algemeen
beskou word nie, is hulle deur die Komitee ondersoek om gemeenskaplike aspekte te
identifiseer. Die voorkoms van sekere omstandighede in die gevallestudies, moet egter
nie gesien word as ‘n indikasie van die algemene voorkoms daarvan nie. Die hoeveelheid
sake waar daar sterfgevalle is, of waar daar blatante politieke motiewe is, is byvoorbeeld
baie minder by plaasaanvalle in die algemeen as in die gevallestudies. Ander eienskappe
van die gevallestudies kom egter in die algemeen ook dikwels voor.
In 7 van die 45 gevalle, was daar getuienis dat die aanvallers vooraf kennis gehad het van
die omstandighede wat op die geteikende plase of kleinhoewes bestaan het, en in 6 gevalle
het hulle vooraf die area verken. In twee gevalle het hulle die plaas genader onder een of
ander onskuldige voorwendsel, soos bv. om iets te koop. In 9 van die gevalle is die
slagoffers in lokvalle weg van die plaashuis af gelei, byvoorbeeld op ‘n plaaspad, en in 8
gevalle het die aanvallers by die huis ingebreek terwyl die eienaars nie tuis was nie, en dan
gewag dat hulle terugkeer. In 4 gevalle is die werknemers of ander inwoners oorweldig, en
deur die aanvallers vasgebind, waarop hulle dan gewag het vir die boer om tuis te kom. In
2 gevalle is die aanvalle in die wiele gery, terwyl die slagoffers in die res van die gevalle
binne die huis oorweldig is. In 26 (57,8%) van die gevallestudies het die aanval binne die
huis plaasgevind, in vergelyking met 50,8% vir plaasaanvalle in die algemeen gedurende
2001.
In die 45 gevalle was daar 110 slagoffers, d.w.s. ‘n gemiddeld van 2,4 slagoffers per geval.
Die gemiddeld vir plaasaanvalle in die algemeen in 2001 was 1,4 slagoffers per insident.
In al die gevalle, behalwe 8, is iemand gedood, en 49 (44,5%) van die slagoffers is gedood,
insluitend ‘n jong meisie. Dit is veel hoër as die nasionale gemiddeld van 10,5% vir 2001,
wat weereens die erns van die gevallestudies beklemtoon. In 2 gevalle is die slagoffers
gedood terwyl hulle probeer vlug het van die aanvallers, in 4 gevalle is hulle gedood terwyl
hulle ‘n mate van weerstand gebied het. In ten minste 6 gevalle is die slagoffers op ‘n
452

teregstellingswyse gedood, soms selfs met hulle hande agter hulle rug vasgebind. In ‘n
paar gevalle was daar ‘n sekere logiese rede om die slagoffer te dood, soos om latere
uitkenning te voorkom, maar in nie minder as 32 gevalle (71,1%) nie, blyk daar geen
rasionele rede te wees waarom die slagoffers gedood is nie. Agt van die slagoffers was
swart en twee was kleurling. Een swart en een kleurling slagoffer is gedood.
In die gevallestudies is ses slagoffers verkrag, wat 5,5% van al die slagoffers uitmaak of
11,1% van die 54 vroulike slagoffers. Dit stem baie goed ooreen met die algemene syfers
van 5% en 12,3% onderskeidelik. Een van die slagoffers wat verkrag is, was ‘n jong
meisie, en een was ‘n kleurling boervrou. Om die waarheid te sê, die meeste van die
verkragtingslagoffers van plaasaanvalle in die algemeen gedurende 2001, was swart vroue.
Twee en twintig (20,0%) van die slagoffers was aangerand, en die graad van die beserings
het gewissel van lig tot baie ernstig. Dit word vergelyk met 34,6% van slagoffers wat
aangerand is in plaasaanvalle in die algemeen in 2001. Die rede vir die lae persentasie in
die gevallestudies, is heelwaarskynlik dat so baie slagoffers gedood is. Drie van die
beseerde slagoffers was swart. Een jong meisie is baie erg beseer.
Tagtig van die slagoffers se ouderdomme is bekend. Sewe (8,6%) was onder 20 jaar, 11
(13,8%) was tussen 20 en 39 jaar, 28 (35%) was tussen 40 en 59 jaar en 34 (42,5%) was 60
jaar of ouer. Die jongste was 5 jaar oud en die oudste 86. (In twee gevalle was daar babas,
maar hulle word nie ingereken vir statistieke doeleindes nie). ‘n Mens kan dus die groot
oorwig van middeljarige en veral ouer slagoffers, duidelik sien. Die persentasies in elke
kategorie vir plaasaanvalle in die algemeen, is 5,9% 31,2%, 34,4% en 28,4%. Die
ouderdomme van slagoffers in die gevallestudies neig dus om ouer te wees as
plaasaanvalle in die algemeen. Dit mag daarom die indruk van die Komitee bevestig, dat
ouer plaasbewoners ‘n groter kans staan om gedood te word as hulle jonger eweknieë,
alhoewel geen objektiewe data daarvoor beskikbaar is nie. Die relatiewe broosheid van
ouer mense of die feit dat sommige van die ouer slagoffers nie in staat is om die situasie
rondom ‘n plaasaanval behoorlik te hanteer nie, kan die rede hiervoor wees. In een van die
gevallestudies, wat die Komitee nie wil identifiseer nie, is die seun oorweldig en
vasgebind. Toe die pa opdaag en ‘n argument met die aanvallers begin, is hy summier
doodgeskiet.
In 42 van die gevalle is besittings geroof. In slegs drie van die gevalle is niks gesteel nie.
In twee van hierdie gevalle het die slagoffers weggejaag nadat hulle in ‘n lokval gelei en
beseer is. In die derde geval, is die aanval in die wiele gery toe die polisie op die toneel
verskyn het. Selfs in hierdie drie gevalle kan daar egter met ‘n redelike mate van sekerheid
gesê word dat die primêre motief vir die aanvalle roof was. Ongelukkig is die statistiek
oor hierdie aspek vir plaasaanvalle in die algemeen nie voldoende nie. In ses gevalle is
wraak genoem as een van die motiewe, terwyl daar in sewe gevalle besliste rassistiese of
politieke ondertone was. (In een van die sake was die doel van die rassistiese opmerkings
ooglopend om die polisie te mislei). In al die gevalle waar die motief wel wraak of van ‘n
rassistiese of politieke aard was, het die aanvallers ook goedere gesteel. ‘n Mens kan ook
nie die moontlikheid uitsluit nie dat sommige aanvallers wat agterna sê dat die aanval
polities of rassisties gemotiveerd was, dit doen om simpatie te verwek.
In die gevallestudies was die items wat die gewildste was onder aanvallers, geld en
vuurwapens, terwyl selfone ook gesog was. Die slagoffers se voertuie is soms vol gelaai
met buit, en dan is daarmee weggery. In plaasaanvalle in die algemeen gedurende 2001, is
geld in 31,2% van die gevalle gesteel, vuurwapens in 23,0% en voertuie in 16,0%.
453

In die gevallestudies is vuurwapens in 33 (73,3%) van die aanvalle gebruik, in vergelyking
met 63,8% vir plaasaanvalle in die algemeen. Die verskil is waarskynlik weens die feit dat
die gevallestudies almal in die baie ernstige kategorie val. In verskeie gevalle is die
vuurwapens wat gebruik is om die slagoffers aan te rand of te dood, van die slagoffers self
gesteel, terwyl 5 van die vuurwapens vooraf op ander plase gesteel is. Sommige van die
wreedaardigste aanvalle is egter met ‘n ander tipe wapen uitgevoer, bv. met ‘n mes.
Daar was ten minste 114 aanvallers in die ander 45 gevallestudies betrokke. Daar was dus
‘n gemiddeld van 2.5 oortreders in elke aanval. Vier van die aanvallers is deur die
weermag of ander boere gedood. In ses gevalle kon die oortreders nie opgespoor word nie,
of daar was nie genoegsame getuienis vir ‘n vervolging nie. Twee van die vervolgings het
gelei tot ‘n vryspraak, omdat die staat nie die saak kon bewys nie. In die ander 36 gevalle
is 78 aangeklaagdes skuldig bevind. Hulle ouderdomme het gewissel tussen 15 en 47, die
gemiddeld synde 25,5 jaar. Die meeste was in hul twintigerjare.
In 36 gevalle is 58 aangeklaagdes skuldig bevind aan moord. Twee het die doodstraf
ontvang. Een het later amnestie van die WVK ontvang, terwyl die ander se doodstraf na
lewenslange tronkstraf omgeskakel is, na die afskaffing van die doodstraf. Een en dertig is
lewenslank tronk toe gestuur vir die moorde, insluitend nege met dubbele lewenslange
tronkstraf. Ander is tronkstraf opgelê van tussen 15 en 50 jaar. Daar was drie vonnisse
van minder as 20 jaar, in gevalle waar die beskuldigdes 16, 18 en 23 jaar oud was. Aan
die ander kant het sommige beskuldigdes onder 18 ook tronkstraf van meer as 20 jaar
gekry.
Twee en sestig beskuldigdes is skuldig bevind aan roof of huisbraak met die doel om te
roof en roof. Hulle het almal tronkstraf van tussen 6 en 25 jaar gekry. Die meeste het
egter gewissel tussen 10 en 20 jaar tronkstraf.
Ses beskuldigdes is skuldig bevind aan verkragting. Een het lewenslange tronkstraf gekry,
terwyl die ander, vonnisse van tussen 9 en 20 jaar gekry het.
Die vonnisse wat die beskuldigdes in die gevallestudies ontvang het, was byna almal baie
swaar. Die enigste uitsonderings was vonnisse wat opgelê is vir twee minderjariges en een
beskuldigde wat ‘n minder belangrike rol gespeel het in ‘n plaasaanval. Die Komitee het
ook gevoel dat die vonnisse van 9 en 10 jaar wat onderskeidelik aan twee verkragters in
een saak opgelê is, te lig was. Hierdie ligte vonnisse was egter die uitsonderings.
5. GEVALLESTUDIES: GRONDBESETTINGS
Gedurende die vroeëre maande van sy navorsing, het die Komitee bewus geword van
gavalle van onwettige okkupasie van plaasgrond. Dit het submissies aangehoor van
sommige van hierdie gevalle, en lede van die Komitee het ook die geaffekteerde gebied
besoek – Mangete, Nonoti en Nqabeni in KwaZulu-Natal en Daveyton in Gauteng.
In Mangete, naby die noordkusdorp Mandeni, waar die grond besit word deur die
afstammelinge van die 19de eeuse setlaar John Dunn en sy Zulu vrouens, het onwettige
okkupeerders reeds sedert 1993 op die grond inbeweeg. In 1995 het die grondeienaars ‘n
hofgeding geloods in die Hoërhof vir die uitsetting van die plakkers, wat ten gevolge gehad
454

het dat ‘n formele grondeis ingedien is deur Hoofman Mathabe van die aangrensende
stamgebied, wat na bewering die besettings georkestreer het. Die hofsaak is uitgestel
terwyl die grondeis, wat na die Grondeisehof verwys is, besleg word. Niks is gedoen
omtrent die onwettige grondbesetting deur die Regeringsdepartement en die polisie nie, en
mense van wie baie nie eens eisers was nie, het steeds die privaatgrond beset. Onder druk
van die Grondeise-kommissaris het die grondeienaars ingestem om die hofsaak uit te stel
met die oog op ‘n skikking. Die boere is egter onderwerp aan talle handelinge van geweld,
en diefstal en brandstigting en saakbeskadiging. Hulle kan nie die grond ontwikkel nie
weens die uitstaande eise. Hulle is baie ongelukkig omtrent die optrede van die polisie en
die plaaslike Grondeise-kommissie, en het nou besluit om die saak terug te neem na die
Grondeisehof. In April 2003 is die Voorsitter van die Grondeienaarsvereniging, Pat Dunn,
en haar eggenoot in hulle huis aangeval. Die man is ernstig beseer.
In die Nonoti gebied, naby Mangete, waar Indiër boere al lank grond besit, het
grondbesettings al plaasgevind voor 1994. Bewerings word gemaak dat die grond wat
onwettig beset word, deur buitestanders ‘verkoop’ is. Die boere het hofbevele bekom,
maar die polisie is na bewering nie bereid om die interdikte uit te voer nie. Die boere
beweer dat misdaad toegeneem het en dat hulle hulle plase moes ontruim het en
sekuriteitswagte moes aanstel.
Die situasie in Nqabeni, aan die suidkus, stem baie ooreen met dié van Mangete.
Besettings van plase wat besit word deur ‘kleurlinge’ het in 1994 begin. Een van die boere
het ‘n uitsettingsbevel in 1996 bekom, maar daar is op die balju geskiet toe hy dit wou
uitvoer. Slegs ‘n deel van hierdie plase, wat grens aan ‘n stamgebied onder ‘n tradisionele
leier, is nog onder bewerking deur die eienaars. Werkers is geïntimideer en die polisie
weier na bewering om in te gryp. Die boere het voorbeelde van intimidasie en aanvalle
verskaf. Daar is ‘n persepsie dat daar ‘n rasse-ondertoon by die gebeure is, omdat ‘n plaas
wat deur ‘n swart oud-poliseman gekoop is nog nie aangeval is nie, terwyl ‘wit’ plase ook
nie beset is nie. Die Departement van Grondsake is van geen hulp nie.
Ander KwaZulu-Natal areas waar onwettige grondbesettings voorgekom het, is
Verulam/Hazelmere en Kranskop naby Greyton. Daar was ‘n aantal aanvalle op Indiër
boere in eersgenoemde area. Volgens die plaaslike Stasiekommissaris het die
grondbesetters nie net plaaslike mense ingesluit nie, maar ook mense van die Transkei. Die
bewerings is weereens gemaak dat die grond ‘verkoop’ is deur mense wat dit nie besit nie.
In Augustus 2002 is dreigemente gemaak teenoor boere in Kranskop, nadat ‘n beweerde
wilddief op een van die plase doodgeskiet is deur ‘n lid van ‘n sekuriteitsfirma. Na die
insident het persone van die aangrensende stamgebied ‘n memorandum met griewe
oorhandig, en gedreig met ‘Zimbawe-styl’ grondbesettings. Voor die skietvoorval was daar
ook ‘n aantal ander insidente – insluitende die besetting van die plaas van ‘n swart boer en
die dood van ‘n wit boer. ‘n Grondeis is in Maart 2003 gepubliseer, maar volgens die
Grondeise-kommissaris is die eis geloods voor die afsnydatum in 1998.
Tussen 2000 en 2002 het sowat 50 000 plakkers die plaas van mnr A.C. Duvenhage,
Modder-Oos, naby Daveyton, beset. Hy het die regte regskanale gevolg en ‘n bevel van die
Hoërhof verkry op 2001-04-12 vir die plakkers om die grond te ontruim. Die bevel het
geen invloed op die plakkers gehad nie, en die Balju het R1.8 miljoen geëis voordat sy sou
optree. Die bedrag het later eskaleer tot R2.2 miljoen. Herhaalde versoek deur Duvenhage
aan die President, die Minister van Veiligheid en Sekuriteit, die Minister van Landbou en
455

Grondsake, en die verantwoordelike munisipaliteit, het geen reaksie uitgelok nie.
Duvenhage het toe weer die Hoërhof genader op 2002-10-12.
Die Hof het in sy uitspraak van 2002-11-20 bevind dat die saak in essensie gehandel het
oor die doeltreffende uitvoering van die oorspronklike hofbevel, na voldoening van al die
vereistes van die Wet op die Voorkoming van Onwettige uitsetting en Onwettige besetting,
Wet 19 van 1998. Die hof het bevind dat Duvenhage sy grondwetlike reg tot eiendom
ontneem is en dat die Regering ‘n konstitusionele plig het om uitvoering te gee aan die
oorspronklike hofbevel. Dit beteken ook dat voorsiening gemaak moes word vir
alternatiewe heenkome vir die plakkers. Die Hof het verder gelas dat die regering ‘n
omvattende plan van aksie moes voorlê. Die Regering het teen die uitspraak geappelleer,
maar die saak is nog hangende.
6. SLAGOFFERS VAN PLAASAANVALLE
Die Komitee het onderhoude gevoer met 51 persone in Gauteng, Noordwes, KwaZulu-
Natal en Mpumalanga. Onder hulle was 36 slagoffers, onder wie sommige wat die
aanvalle oorleef het, 28 ander persone wat nou bande met hulle het, asook sekere
buitestanders wat geen bande met die slagoffers het nie, maar kennis dra van die insidente.
Die Komitee het ook die omstandighede waaronder die aanvalle plaasgevind het, ontleed.
Die meeste van die 18 insidente (56%) het gedurende die naweek plaasgevind, dikwels op
‘n Sondag. In 72% van die gevalle is die slagoffers in hulle huise of op hulle eiendom deur
die aanvallers gekonfronteer en verras. Die oortreders het ‘n verskeidenheid tale gepraat,
wat soms deur die slagoffers verstaan is. Hulle het hoofsaaklik geld of vuurwapens geroof,
in een geval R26 000-00 se wapens. Ander items wat gewild was, was selfone, horlosies
en juweliersware.
In 50% van die insidente is daar óf op die slagoffers geskiet, óf is hulle geslaan, geskop of
met ‘n mes gesteek, en 10 persone het in 39% van die aanvalle gesterf. In 44% van die
sake is die slagoffers uiters wreedaardig behandel. Slagoffers het in 22% van die insidente
ongedeerd daarvan afgekom. Die finansiële implikasies is vir die slagoffers geweldig
groot, maar nog erger is die psigologiese trauma wat gepaard gaan met die aanval.
Beserings wat deur slagoffers in die studie opgedoen is, is dieselfde as dié wat in ander
verslae beskryf word.
In 28% van die gevalle het die oortreders baie aggressief opgetree, alhoewel daar net in een
insident blatante rassistiese uitdrukkings gebruik is.
Die lewens van die slagoffers in al die gevalle wat bestudeer is, het onherroeplik na die
aanvalle verander. Slagoffers het in 11% van die sake van die plase weggetrek, maar dié
wat agtergebly het, moes hul lewenstyl totaal verander. Hulle het ook meer waaksaam en
versigtig geword.
Ongeveer 90% van die slagoffers het gedink dat hulle ‘n goeie verhouding met die werkers
gehad het. In baie gevalle het hierdie verhouding nie na die aanval verander nie, en het
selfs in sekere gevalle sterker geword. In ander gevalle was daar ‘n gebrek aan onderlinge
vertroue, wat negatief deur die werkers ervaar is. Die meeste slagoffers het hulle marnet
456

adio’s gebruik om hulp van die Kommando of ander boere te ontbied. Een slagoffer het
daarin geslaag om die paniekknoppie te druk, wat moontlik hulle lewens gered het.
Die meerderheid van die slagoffers was in ‘n meerdere of mindere mate ontevrede met die
optrede van die polisie, en sommige het selfs gesê dat hulle onder die invloed van drank
was. Ander het die polisie optrede beskryf as uitstekend.
Wat wel vir die Komitee duidelik was, was dat sekuriteitsmaatreëls op plase totaal
ontoereikend was. Party slagoffers het na die aanval hulle sekuriteitstelsels verbeter. In
61% van die insidente is die oortreders in hegtenis geneem, terwyl daar in 17% van die
gevalle drie verdagtes doodgeskiet is deur die polisie of die boere. Ten tyde van die
onderhoude het minder as die helfte van die sake in die hof geëindig. In hierdie sake was
die gemiddelde vonnis wat opgelê is, 33 jaar, wat normaal is vir hierdie tipe sake. Die
helfte van die slagoffers dink dat plaasaanvalle in die algemeen polities gemotiveerd was,
maar interessant genoeg, nie in hulle eie geval nie. Een derde het gedink roof was die
hoofmotief vir plaasaanvalle in die algemeen.
Die Komitee het onderhoude gevoer met 17 plaaswerkers om hulle perspektiewe te verkry.
Slegs een werker was ‘n slagoffer toe sy oorweldig is tydens haar werkgewers se
afwesigheid, die ander was slegs in die onmiddellike omgewing. Dit is egter duidelik dat
plaasaanvalle ‘n groot impak op hulle almal gehad het. Hulle het bekommerd begin raak
oor hulle eie veiligheid en toekoms, asook dié van hulle werkgewers. Die meeste van hulle
is sielkundig geaffekteer deur die aanval. Hulle het ook hul verhouding met die
werkgewer as goed beskryf, maar hul verhouding met ander boere in die area het merkbaar
verswak. Geeneen van die werkers is betrek by boere se veiligheidsmaatreëls nie.
Al die slagoffers met wie onderhoude gevoer is, het trauma beleef. Die meeste het geen
berading ontvang nie, en die gebrek aan sulke fasiliteite in landelike gebiede is ‘n groot
bron van kommer.
7. PLAASAANVALLERS
Die Komitee het slegs 8 oortreders van 5 plaasaanvalle ondervra. Die hoofrede is dat ‘n
diepgaande studie onlangs deur twee navorsers van Technikon SA gedoen is, waarin
onderhoude met 48 oortreders gevoer is. Die meeste van die oortreders was jong, werklose
individue, met ‘n lae onderwysstandaard. Verreweg die meeste kom uit disfunksionele
gesinne. Sommige van die oortreders het betrokkenheid by die aanvalle waaraan hulle
skuldig bevind is, ontken.
Die twee oortreders wat erken het dat hulle betrokke was by die plaasaanval, het gesê die
motief was roof, trouens in die Mistry/Dhlamini-ondersoek het 90% van die oortreders
roof as die primêre motief aangedui. Tydens die seleksie van die teiken het die oortreders
die bewegings van die inwoners van die plaas dopgehou. In sommige gevalle, het hulle
oor inligting beskik dat die boer geld, vuurwapens en juwele in die huis gehad het. In vier
gevalle is die slagoffers óf geskiet, óf gesteek. Die Mistry/Dhlamini-ondersoek het onthul
dat verbranding, messteek, verwurging en skiet die oorwegende tipe geweld was. Die
helfte van die oortreders het gesê dat slagoffers die geweld kon vrygespring het as hulle nie
die oortreders gekonfronteer het nie.
457

‘n Belangrike aspek wat die studie onthul het, was dat baie oortreders nooit gedink het dat
hulle deur die verskeie sekuriteits-agentskappe gevang sou word nie.
Die Mistry/Dhlamini-ondersoek het bevind dat meer as die helfte van die aanvallers nie
bang was dat hulle deur die polisie of die kommando’s gevang sou word nie. Al die
oortreders het lang tronkstraf-vonnisse ontvang, van wie ‘n aantal lewenslank gevonnis is.
Dit stem ook ooreen met die Mistry/Dhlamini-studie. Beide ondersoeke het bevind dat
oortreders voel hulle vonnisse was onregverdig. Hulle het egter skuldig gevoel oor die
aanvalle omdat hulle besef het dat hulle verkeerd opgetree het, en hulle was bekommerd
oor hulle gesinne.
8. ONDERSOEKBEAMPTES EN AANKLAERS
Fokusgroep-onderhoude is gevoer met ongeveer 50 ondersoekbeamptes in die Oos-Kaap,
Vrystaat, Gauteng, KwaZulu-Natal, Limpopo, Mpumalanga, Noord Kaap en Wes Kaap.
Bykomende onderhoude is telefonies gedoen.
Die meeste van die ondersoekbeamptes het begin kennis neem van plaasaanvalle om en by
1994. Voor dit het rooftogte wel op plase plaasgevind, maar hulle is nie plaasaanvalle
genoem nie. Almal stem saam dat plaasaanvalle oor die afgelope 4 of 5 jaar toegeneem
het. Die meeste het gesê dat daar baie min swart boere in hulle areas is.
Algemene kenmerke van plaasaanvalle wat ondersoekbeamptes beklemtoon, is die
volgende: Oortreders het inligting bekom van huidige of vorige werknemers, die
bewegings van plaasbewoners is vooraf bestudeer, die oortreders was nie goed
georganiseer of professioneel nie. Kenmerkend is dat hulle te voet op die plaas aankom, en
dan die boer se voertuig roof om vinnig weg te kom. Hulle werk in groepe van drie of vier.
Die telefoondrade word dikwels afgesny en dit is seldsaam vir die oortreders om te vertrek
sonder om iets te vat. As hulle dit wel doen, is dit omdat hulle gehinder word of paniekerig
word.
Al die ondersoekbeamptes is van mening dat die primêre motief vir die oorgrote
meerderheid van sake – miskien 90% - roof is. Hulle is ook van mening dat plaasaanvalle
nie polities gemotiveerd is nie en dat daar nie getuienis is van ‘n georganiseerde struktuur
daaragter nie. Daar is ‘n persepsie onder oortreders dat boere welgesteld is, en enige
besigheid op die plaas is ‘n presipiterende faktor. Oortreders verwag ook om vuurwapens
op die plaas te vind. In enkele sake waar weerwraak die motief is, word dit gewoonlik deur
‘n arbeidsdispuut aangebring.
Volgens die ondersoekbeamptes sluit die slagoffers beide boere en plaaswerkers in. Hulle
beklemtoon die gevaar vir bejaarde persone en noem gevalle waar beide swart en wit
persone beroof en gedood is.
Volgens die ondersoekbeamptes is die slagoffers geskok en kwaad, en sommige meen dat
die aanvalle polities gemotiveerd is. ‘n Paar beskou plaasaanvalle as rassisties.
458

Die oortreders is tipies jong, werklose swart mans tussen 18 en 35. Sommige
ondersoekbeamptes skat dat helfte van die oortreders vorige veroordelings het. Die
slagoffers mag doodgemaak word om identifikasie van die oortreders te voorkom.
Die meeste van die ondersoekbeamptes glo dat die verhouding tussen die boer en
werknemers op die een of ander wyse verander na ‘n aanval. Soms koester boere gevoelens
van haat teenoor die werkers, terwyl in ander gevalle net die teenoorgestelde gebeur.
Oor die algemeen beskryf ondersoekbeamptes sekuriteitsmaatreël as onvoldoende. Hulle
glo ook dat daar geen verskil in die vlakke van geweld van misdaad op plase en dié in
stedelike gebiede is nie. Al die ondersoekbeamptes het baie ondervinding en dis duidelik
dat plaasaanvalle vir hulle ‘n prioriteit is. Hulle is van mening dat die koers van
skuldigbevinding wissel tussen 50% en 90%.
Die komitee het 15 aanklaers ondervra. Hulle is almal staatsadvokate en is gesetel in
Bloemfontein, Kaapstad, Kimberley en Pretoria. Hulle stem ook almal saam dat
plaasaanvalle nie-polities van aard is. Terselfdertyd is die vlak van geweld en wreedheid
wat gedurende plaasaanvalle vertoon word, geweldig hoog. Die meeste staatsadvokate
skryf dit toe aan rassehaat.
Hulle bevestig ook dat relatief min verkragtings gedurende plaasaanvalle plaasvind. Die
aanvalle is gewoonlik goed beplan, voorafgegaan deur verkenning, maar word nie met
‘militêre presiesheid’ uitgevoer nie. Hulle stem ook saam dat sekuriteit op plase veel te
wense oorlaat, en dat daar groot sukses behaal word met die ondersoeke en nog groter
sukses met vervolging.
Ondersoekbeamptes stel voor dat boere werkers keur, en dat werkers by
veiligheidsmaatreëls betrek word. Sekuriteit op plase moet verhoog word en boere moet
meer waaksaam wees. Hulle propageer ook sektor-polisiering. Die aanklaers het ook die
sektor polisiëring as belowend bestempel. Potensiële slagoffers moet ook geleer word hoe
om op plaasaanvalle te reageer.
9. VOORLEGGINGS AAN DIE KOMITEE
Die Komitee het persone en liggame wat belang stel om voorleggings oor plaasaanvalle te
maak, uitgenooi om voor hulle te verskyn. Die Komitee het voorleggings van 32 persone
aangehoor, óf namens hulle self óf namens die organisasie wat hulle verteenwoordig het.
Drie en twintig geskrewe voorleggings is ontvang. Die Komitee het gepoog om so ‘n wyd
moontlike veld m.b.t. die onderwerp te dek, maar slegs die mees prominente voorleggings
kan hier genoem word.
Verskeie landbou-organisasies het mondelinge sowel as geskrewe voorleggings gemaak.
Namens Agri-SA is aan die Komitee voorleggings gedoen dat daar meer agter
plaasaanvalle skuil as blote kriminaliteit. Daar was ook onderliggende redes soos die
geweldskultuur; die kultuur van selfverryking; armoede; werkloosheid en die ongelyke
verspreiding van rykdom; wraak en haat wat uit die verlede voortspruit; rassisme; die
persepsie van swak verhoudings tussen boere en werkers en opruiende stellings wat deur
prominente persone gemaak word. Agri-SA het ook verwys na gebreke in die Kriminele
459

Regstelsel en het die belangrikheid van die Landelike Veiligheidsplan en die
kommandostelsel beklemtoon.
Die Transvaalse Landbou-unie het aangevoer dat daar ‘n persepsie was dat boere
stelselmatig doodgemaak word. Mense wat voordeel trek uit plaasaanvalle mag
misdadigers en “warlords” wees, maar ook mense wat die grond wil toe-eien. Volgens die
Afrika-kultuur is dit makliker om sosialisme te aanvaar en dit kan minagting vir
privaateiendom beteken. Tydens ‘n daaropvolgende ontmoeting met die Komitee het TLU
ook gereageer op die Human Rights Watch se publikasie, ‘Unequal protection: the state
response to violent crime in South Africa’.
Die National African Farmers’ Union het aangedui dat hy verskil van Agri SA oor die
kwessie van grondhervorming en ontwikkeling. Die prys van grond behoort nie mark-
gedrewe te wees nie, maar gebaseer op sy produktiewe waarde. Aan die ander kant
behoort swart mense gemeenskapsboerdery te laat staan en kommersieel te begin boer.
Die Mangete Landowners’ Association het die Komitee se aandag gevestig op die
grootskaalse grondbesettings wat in die Mangete-area plaasvind, asook die meegaande
intimidasie.
Die Aksie: Stop Plaasaanvalle en die Landbouwerkers Unie het voorgelê dat plaasaanvalle
uniek is: feitlik deurgaans is swart op wit geweld daarby betrokke; in baie gevalle is niks
gesteel nie; en in die meeste gevalle het die aanvallers gewag dat die boer terugkeer, om
hom dood te maak en sy vrou te verkrag. Die motiewe vir plaasaanvalle lê in haat teenoor
blankes, haat teenoor boere en die begeerte om boere van die grond af te verdryf.
Namens die veiligheidsmagte het die Komponent Operasionele Koördinasie van die
SAPD, by monde van Asst. Komm Burger, daarop gewys dat die landou-unies minder as
die helfte van die kommersiële boere verteenwoordig en dat dit probleme skep met die
implementering van die Landelike Veiligheidsplan. Hy het die begrip sektorpolisiëring
verduidelik en gesê hoe dit kan help om landelike veiligheid te bewerkstellig d.m.v.
mobilisering van die gemeenskap. Hy het spesifiek ontken dat die SAPD apaties staan
teenoor plaasaanvalle. Hy het die groter voorkoms van plaasaanvalle gesien as deel van
die groei in misdaad in die algemeen.
Die Misdaadinligting Analisesentrum (MIAS) van die SAPD het verduidelik hoe
statistieke oor plaasaanvalle versamel is en watter probleme ondervind word in daardie
verband. Alhoewel die situasie verbeter het, was daar nog ‘n groot mate van onderrapportering.
Daar was geen bewyse van ‘n georganiseerde veldtog teen boere nie en dit
sou ‘n mors van tyd wees om te soek na ‘n organisasie wat daaragter skuil. MIAS het ook
gesê dat hulle tevrede was dat die motief vir feitlik alle plaasaanvalle wel roof is.
Die Ernstige en Geweldsmisdaad-eenheid van die SAPD in die Bosveld-area het beskryf
hoe plaasaanvalle ondersoek moes word. Dit moet ‘n geïntegreerde proses wees, wat
verskeie eenhede van die polisie, weermag en boere self insluit. Die oorweldigende
meerderheid van plaasaanvalle was niks meer as roof nie.
Hoof: Gesamentlike Operasies van die SANW het verwys na die probleme wat ondervind
word met die insameling van statistiek en het bevestig dat statistiek voor 1998 onder
verdenking was. Die voorlegging het gekyk na oorsaaklike faktore vir plaasaanvalle, en
460

veral probleme m.b.t. sekuriteit. In ‘n daaropvolgende voorlegging is die kwessie van
gevegmerkers (“battle indicators”) in besonderhede bespreek. Dit is tekens wat uitgeplaas
word om plaasaanvallers te help.
Ook ander Regeringsdepartemente en nie-Regeringsinstansies het mondelinge en
skriftelike voorleggings gedoen. Die Centre for the Study of Violence and Reconciliation
het verwys na die probleem van jeugmisdadigers. Die Menseregte Kommissie was
bekommerd oor die welstand van die boerdery-gemeenskap as geheel, en in besonder oor
die huurders en werkers. Die verteenwoordiger van die Departement van Grondsake het
verwys na die wydverspreide oortredings van grondwetgewing, veral in die vorm van
onwettige uitsettings. Die Lawyers for Human Rights het ook beklemtoon dat daar na
plaasaanvalle in die konteks van landelike sekuriteit as geheel gekyk moet word.
Die National Land Committee het mishandeling en aanvalle deur boere en
sekuriteitsfirmas op plaaswerkers beklemtoon. Die Landelike Veiligheidsplan het slegs op
boere gefokus en verder gesê dat die hele Kriminele Regstelsel bevooroordeeld was en
meer aandag aan blanke boere as aan plaaswerkers geskenk het.
Die Vryheidsfront aan die ander kant, het ‘n geskrewe voorlegging ingedien en het gesê
dat veral Afrikaners vermoor, gemartel en aangerand word op plase. Die koers van moord
op boere was 274 per 100,000, meer as vier keer so hoog as die nasionale syfers. Misdaad
was aan die afneem, maar plaasaanvalle aan die toeneem. Plaasaanvalle was
konfrontasies oor die kleurgrens heen, goed beplan en uiters gewelddadig.
Individue met spesialiskennis, het voor die Komitee verskyn. Mnr J. Geldenhuys het
probleme m.b.t. sekuriteit op plase bespreek. Dr C.L. Jordaan, ‘n geo-strateeg, het die
grondkwessie aangespreek en het Suid-Afrika met ander lande vergelyk. Mnr J. Steinberg
het sy navorsing oor plaasaanvalle en landelike veiligheid beskryf, veral in die Ixopo en
Tzaneen-areas. Me H.C. van Wijk, ‘n traumatoloog, het die impak van trauma op die
slagoffers van plaasaanvalle verduidelik. Prof. Zulu, ‘n sosioloog, het gepraat oor die rol
wat grond in die Afrikakultuur speel.
Ander individue het ingesluit mnr D. Martin, wat aan die Kommissie inligting verskaf het
oor ‘n groep genaamd Tupac, wat bande met die PAC het, se betrokkenheid by
plaasaanvalle. Mnr R. Roman het ook die grondkwessie aangespreek. Ander geskrewe
voorleggings wat ontvang is, word nie in die verslag bespreek nie, aangesien hulle verband
hou met spesifieke sake, eerder as die probleem van plaasaanvalle in die algemeen. Daar
word egter wel van die inligting kennis geneem en waar relevant, in die Verslag opgeneem.
10. LITERATUUR-OORSIG
Die Komitee het ‘n redelike groot hoeveelheid literatuur met betrekking tot plaasaanvalle
en verwante sake soos grondhervorming bestudeer, beoordeel en opgesom.
Sedert 1997 het interdepartementele sekuriteits- en intelligensiekomitees, die SANW en
die SAPD Misdaadinligting Analisesentrum (MIAS) verslae vrygestel, gebaseer op
beskikbare inligting oor plaasaanvalle. Hierdie verslae word wyd in ander publikasies
aangehaal.
461

Daar is gemeenskaplike bevindinge in hierdie verslae :
• Die oorweldigende meerderheid van plaasaanvalle kan toegeskryf word aan kriminele
motiewe (roof van vuurwapens, kontant, voertuie ens.), met sommige gevalle waar
daar ‘n wraakmotief bestaan.
• Oortreders funksioneer gewoonlik in groepe en daar mag landelike – stedelike bande
bestaan, in sommige gevalle word intelligensie vir die aanval verskaf deur werknemers
of oud-werknemers. Daar is bewyse dat daar beplanning voor die aanval plaasvind.
• Geïsoleerde gevalle word wel genoem, waar daar moontlike politieke motiewe bestaan,
maar in geeneen van die gevalle is bande met georganiseerde strukture bewys nie.
• Dit is ‘n probleem om plase en kleinhoewes vir statistiese en analitiese doeleindes
saam te groepeer.
• Die slagoffers kan blanke of swart persone wees.
Sekere besware kan teen hierdie verslae ingebring word:
• Die versameling van statistiek, wat van wesenlike belang vir hierdie ondersoek is, was
nie altyd bevredigend nie. Die jongste MIAS-verslag het egter ‘n nuwe rigting
ingeslaan.
• Daar bestaan ‘n neiging om veralgemenings te maak, sonder substansie. Bewerings
word gemaak oor vroue wat gewoonlik verkrag word, maar daar is min statistiese
besonderhede om dit te ondersteun. Ook is daar geen onthulling oor waarom
plaasaanvalle veronderstel is om meer gewelddadig as ander misdade te wees nie,
behalwe in die jongste MIAS-verslag. Terselfdertyd word hierdie statistiek nie net
wyd aangehaal nie, gewoonlik onkrities, maar hierdie ongesubstansieerde
veralgemenings word dikwels selektief gebruik om interpretasies dat daar ‘n geheime
politieke agenda bestaan, te ondersteun.
Verskeie geskrifte deur navorsers en akademici, asook een deur ‘n Landbou-unie beampte,
J..M. Visser, wat in sy persoonlike hoedanigheid skryf, ondersoek ook die oorsake van
plaasaanvalle en hoe dit verhoed kan word. Antoinette Louw redeneer dat dit belangrik is
om plaasaanvalle op kleinhoewes te skei van dié op plase, aangesien verskillende
strategieë om hulle aan te spreek, vereis mag word. Sy haal verdagte statistiek (waarvan
die bron ontbreek, aan en sL dat die koers van moorde op plase in der waarheid laer is as
dié vir die algemene bevolking. Mark Shaw sL dat die Landelike Beveiligingsplan ‘redelik
suksesvol’ was en dat daar ‘n behoefte is om die voortdurende aanvalle op kleinhoewes te
fokus. Hy vra vir beter verteenwoordiging vir kleinboere en hawelose mense op die
Taakspan, wat landelike veiligheid ondersoek. Shaw verskaf ‘n beskrywende en statistiese
oorsig van plaasaanvalle en verskaf ‘n lys van die belangrikste faktore wat bydra tot die
aanvalle. ‘n Geskrif deur NaudJ en Van Rensburg plaas plaasaanvalle in die breër
ekonomiese konteks en maak ‘n paar nuttige voorstelle oor landelike ontwikkeling, wat in
werking gestel kan word deur kommersiële boere, sakeondernemings en die Regering.
Die verslag deur Mistry en Dhlamini is gebaseer op gedetailleerde onderhoude met
oortreders wat skuldig bevind is aan plaasaanvalle. Hulle verskaf ‘n profiel van die
aanvallers en kom tot die slotsom dat plaasaanvalle nie oor die algemeen polities of
rassisties gemotiveerd is nie, maar logiese teikens van relatiewe rykdom vir die krimineelgeneigdes
in landelike gebiede is. Die skrywers maak ‘n aantal aanbevelings oor
voorkomende maatreëls wat boere kan implementeer. Terwyl hulle ‘n nuttige perspektief
462

van aanvalle verskaf, is die probleem met hierdie benadering – deur die skrywers toegegee
– dat die antwoorde wat verskaf is, nie noodwendig die waarheid is nie.
‘n Aantal publikasies ondersoek spesifiek plaasaanvalle met betrekking tot die
grondkwessie. Militêre navorser, Haefele, verwys na spanning en emosies wat gewek
word deur grondhervorming, en hy verwys na ‘n sinistere mag wat versoening en die
heropbou van landbou in Suid-Afrika in die wiele probeer ry. Daar is min substansie in
hierdie geskrif en die argumente is onsamehangend.
In skrille kontras daarmee is ‘n monograaf deur kriminoloog C.J. Moolman ‘n
gedetailleerde akademiese poging om plaasaanvalle in die breër historiese en politieke
konteks te verklaar, en hy put uit sy eie navorsing, sowel as ‘n groot hoeveelheid literatuur.
Hy redeneer dat die dryfveer agter die aanvalle ‘n soort Afrika-nasionalisme is, wat die
produk is van ‘n botsing van Afrika- en Westerse kulture, asook die politieke weerstand
wat spruit uit kolonialisme en apartheid. Die fokuspunt van die huidige “struggle” – wat
manifesteer in plaasaanvalle - is grond, in die konteks van verwagtinge van
grondhervorming aan die een kant en die Regering se laksheid om sy
grondhervormingsplan te implementeer aan die ander kant. Moolman maak die aanname
dat daar ‘n Afrika – denkwyse is, wat skakel aan Afrika-kosmologie en die tradisionele
manier van dink, wat geassosieer word met bestaansboerdery, teenoor die direk
teenoorgestelde Europese denkwyse, gekenmerk deur individualisme, onderneming,
vryemarkstelsel en tegnologiese innovasie, geassosieer met kommersiële boerdery. Hy sL
ook dat daar ‘n derde, Sosialistiese denkwyse is, waarin grondeienaars beskou word as
uitbuiters, en die grondlose mense as persone uitgebuit word, wat dan nadelig inwerk op
die wêreldekonomie. Deur die probleem van plaasaanvalle aan te spreek, word die
belangrikheid van die grondhervormingsproses en die verbetering in rasse-persepsies en
verhoudings beklemtoon.
Op dieselfde manier, maar minder sistematies, word argumente aangevoer in ‘n
memorandum van Aksie Stop Plaasaanvalle, asook in ‘n monograaf van H de Graaf en C
Jordaan (Property rights in South Africa). ‘n Algemene tema in laasgenoemde is ‘n sterk
pro-Christelike, anti-sosialistiese benadering tot grondhervorming en privaateiendom.
Hierdie grond-verwante publikasies skep ongelukkig ‘n verwronge beeld van die swart
Afrika-gemeenskap, omdat hulle gebruik maak van verouderde en gediskrediteerde
historiese en antropologiese materiaal om hulle argumente te steun. Kultuur, wat aangeleer
word, is van nature plooibaar en veranderlik, om in die vereistes van ‘n wyer gemeenskap
te voorsien. Daar is ook nie konsensus oor wat presies ‘Afrika’ identiteit behels nie.
Verder het historici bewys dat baie inheemse gemeenskappe in Suid-Afrika rasioneel en
met groot sukses gereageer het op die vereistes van die 19e eeuse mark-ekonomie, voordat
drakoniese stappe geneem is deur die koloniale regering om swart mense te dwing om
hulle arbeid te verkoop.
‘n Geskrif oor rasse politiek en grondhervorming deur die Stellenboschse navorser W. van
Vuuren, wat die klem op rassistiese faktore in die “Afrika”-benadering in teenstelling bring
met die onrassistiese benadering van die ‘Freedom Charter’, verwys na die rol van klasse
in die landspolitiek. Hy verwys na die veranderinge na 1999 in regeringsbeleid, in die
rigting van die ontwikkeling van ‘n swart kommersiële klas. Hy waarsku dat oproepe tot
‘Afrikanisme’, soos in Zimbabwe, gebruik mag word om die belange van swart kapitaliste,
ten koste van die behoeftes van die stedelike armes, te bevorder.
463

Verhoudings tussen boere, werknemers en ander plaasinwoners, vorm die middelpunt van
‘n verslag deur akademici R.W. Johnson en L. Schlemmer, asook van die internasionale
menseregte-organisasie, Human Rights Watch. Die Johnson en Schlemmerverslag is
gebaseer op navorsing, aangevra deur die KwaZulu-Natal affiliaat van Agri Suid-Afrika
(nou bekend as KwaNalu) in 1997/8 en handel oor die verhoudings tussen boere en
werkers in die provinsie. Alhoewel dit gebaseer is op lukrake voorbeelde, is daar sekere
gapings (groot bosbou- en suikerrietboerdery ondernemings is byvoorbeeld uitgesluit) en
kan nie verteenwoordigend van die hele land wees nie. Die skrywers noem dat daar subkategorieë
bestaan binne die kategorie ‘boer’, asook streeksverskille in die betrokke
provinsie.
Hulle verskaf profiele van boere, asook van hulle belangrikste bekommernisse (bv.
wetgewing, misdaad en omgewingsagteruitgang weens oorbeweiding). Hulle verskaf ook
profiele van werkers wat oor die algemeen beskryf word as ‘n gevestigde werkersklas
(settled working class). Boere was meestal positief oor hulle verhoudings met werkers.
Slegs ‘n kwart van die werkers het grondeienaarskap as ‘n top-prioriteit genoem en ‘n klein
minderheid het gesê verhoudings met boere was nie baie goed nie of swak. (Daar was
egter ‘n paar onreëlmatighede in antwoorde van werkers wat gesê het die verhoudings was
goed.) Met verwysing na probleme om toegang te verkry tot werkers op plase, het kritici
van die verslag die onafhanklikheid en onpartydigheid van die navorsing, wat deur
werkgewers gefasiliteer is, bevraagteken.
Die fokus van die Menseregteverslag, gebaseer op navorsing wat uitgevoer is in
samewerking met die Grondkomitee, handel primêr oor mishandeling van persone wat leef
en werk op plase, insluitend deur eienaars en bestuurders, en die feit dat die Staat nie
daarteen optree nie. Hulle redeneer dat misdaad teen swart inwoners nie met dieselfde
entoesiasme ondersoek word as dié teen blanke boere nie. Sommige van die aksies van
kommando’s en sekuriteitsmaatskappye wat boere beskerm, asook samewerking tussen
boere en vigilantegroepe, veroorsaak ‘n groter mate van onveiligheid vir mense wat op of
naby plase woon. Hulle gebruik ook ‘n gevallestudie van gebeure in Ixopo in 2000 om
hulle bewerings te staaf. Een hoofstuk oor geweldsmisdaad teen plaaseienaars is egter
oppervlakkig en slaag nie daarin om die omvang van die probleem aan te spreek nie. Die
Transvaalse Landbou-unie het ‘n dokument uitgereik in antwoord hierop en het Human
Rights Watch daarvan beskuldig dat hulle rassisme en konflik aanblaas. Daar was ook
reaksie van die SAPD.
‘n Monograaf deur M Schönteich en J Steinberg, asook ‘n afsonderlike verslag deur
Steinberg, handel spesifiek oor die Landelike Veiligheidsplan, gebaseer op evalueringsnavorsing
wat hulle in verskeie gebiede gedoen het. Hulle het bevind dat sy effektiwiteit
wissel van area tot area en dat die reaksietyd van bure dikwels vinniger was as die van die
polisie. Hulle het beweer dat die intelligensiekapasiteit van die polisie, wat belangrik is
om aanvalle te keer “swak” was. Die Plan moes aangepas word om te voldoen aan
plaaslike behoeftes en om aanvaarding en deelname deur plaaslike gemeenskappe te
verseker. In Letaba, byvoorbeeld, waar deelname aan bv. kommando’s swak was, het
sommige boere aangesluit by Mapogo, en in die Mooirivier-area van Noordwes het
sommige boere verkies om deur netwerke, georganiseer deur die TLU, te werk.
464

Ook die Human Rights Watch-verslag doen aanbevelings oor landelike veiligheid. Hulle
beklemtoon die behoefte om nie-rassige strukture te skep en om die veiligheidsbehoeftes
van alle landelike inwoners te verseker.
Ten slotte verskaf die hoofstuk ‘n gedetailleerde beskrywing van die moord wat die fokus
van Steinberg se boek ‘Midlands’ vorm, asook die gebeure rondom die moord. Daar is
ook ‘n opsomming en kritiek oor Steinberg se interpretasie daarvan. Lede van die Komitee
het ‘n onderhoud voor die publikasie van die boek met die ouers van die vermoorde man
op hulle plaas gevoer en het gevoel dat die saak ‘n deeglike ondersoek verg. Die inligting
wat deur die Komitee verskaf word, bewys dat Steinberg ‘n baie eensydige en soms
onakkurate weergawe van die omstandighede rondom die moord verskaf. Hulle het tot die
slotsom gekom dat hulle geensins saamstem met die skrywer, dat die gedrag van die
oorledene se vader enigsins bygedra het tot die moord nie. Hulle kon ook geen bewyse
vind dat die moord deel was van ‘n komplot in die area om blanke boere van hulle plase
weg te dryf nie.
11. DIE BOERDERYGEMEENSKAP
Slegs ongeveer 13% van Suid-Afrika kan vir landbouproduksie gebruik word. Hoë
potensiaal landbougrond beslaan net oor ‘n vyfde van die bewerkbare grond. Kommersiële
boere besit ongeveer vier vyfdes van die beskikbare kommersiële landbougrond in die
land.
Primêre landbou dra net meer as 3% by tot die bruto binnelandse produksie (BBP) in
Suid-Afrika, en verskaf amper 9% van die formele indiensneming. Die breë ‘agroindustriële
sektor’ dra na raming 15% by tot die BBP. Ten spyte van die boerderybedryf se
afnemende aandeel tot die BBP, is dit van kardinale belang vir die ekonomie, die
ontwikkeling en die stabiliteit van die suider Afrikaanse streek.
Dit is onmoontlik om die getal kommersiële boere in Suid-Afrika akkuraat te bepaal,
aangesien die beskikbare data verouderd en geografies onvolledig is. Dit is ongelukkig,
aangesien ‘n betroubare syfer vir die aantal inwoners op plase en kleinhoewes dit moontlik
sou gemaak het om die risiko te bereken wat die inwoners loop om slagoffers van
plaasaanvalle kan word.
Volgens Statistiek SA het 11.8 miljoen mense in die formele en informele sektore in Suid-
Afrika gewerk in 2001. Hiervan was amper 1.4 miljoen (11.8%) in diens in die landbou,
jag, bosbou en vissery sektore. Hiervan was 700 000 in die formele sektor en 653 000 in
die informele sektor. Tussen 1996 en 2001 is amper 600 000 werkgeleenthede geskep in
die breë landbousektor (formeel en informeel).
Drie unies verteenwoordig die kommersiële landbousektor in Suid-Afrika: Agri Suid-
Afrika, die Transvaalse Landbou-unie van Suid-Afrika (TAU) en die National African
Farmers’ Union (NAFU).
Agri SA maak aanspraak daarop dat hulle meer as 200 agri-besighede, sowat 45
kommoditeitsorganisasies en nege provinsiale landbou-unies as lede het. Die organisasie
maak ook daarop aanspraak dat dit 31 000 grootskaalse en 30 000 kleinskaalse
kommersiële boere verteenwoordig.
465

Volgens die TLU was sy ledetal tussen 6 000 en 7 000 in 2001. Die TLU beraam dat daar
ongeveer 40 000 kommersiële boere in Suid-Afrika was in 2001, uitgesluit bestaansboere,
kleinhoewe-eienaars en bestuurders.
Die NAFU is gestig in 1991 vir swart boere wat voorheen uitgesluit was van die
hoofstroomlandbou. Volgens die NAFU het dit 45 000 lede in 1998 gehad. Omdat NAFU
nie al die dienste kon voorsien wat die boere vereis nie, het die ledetal egter afgeneem tot
sowat 20 000 in 2001.
12. MISDAAD EN DIE OORSAKE DAARVAN IN SUID-AFRIKA
In teenstelling met die algemene persepsie, het alle vlakke van misdaad nie skielik na 1994
die hoogte ingeskiet nie. Aangetekende misdaad het redelik konsekwent na die middel
1980’s gestyg, veral in die vroeë negentigerjare. Daarna het vlakke van aangetekende
misdaad, wat van jaar tot jaar gemeet is, verhoog teen ‘n stygende koers, en effens in
2001/2 gestabiliseer.
Terwyl moordvlakke na 1994 gedaal het, het alle vlakke van gewelddadige misdaad die
grootste toename getoon, in vergelyking met alle ander kategorieë van misdaad. Tussen
1994 en 2000 het geweldsmisdaad met 34% toegeneem, eiendomsmisdaad met 23% en
handelsmisdaad met 9%.
Aangetekende koerse van misdaad verskil opmerklik van provinsie tot provinsie. In 2000
het die Wes-Kaap en Gauteng die hoogste provinsiale per kapitakoerse vir die meeste
misdade getoon. Daarenteen het die Noordelike Provinsie die laagste koerse in 13 uit die
15 ernstige en heersende misdade wat deur die polisie aangeteken is, getoon.
‘n Vergelyking van stedelike misdaadkoerse toon dat Johannesburg verreweg die hoogste
voorkoms van ernstige misdaad het – beide gewelds- en eiendomsmisdaad, gevolg deur
Pretoria, Kaapstad en Durban. Viktimisasie varieer ooglopend van een deel van die land
na die ander. Alle Suid-Afrikaners word nie tot dieselfde mate deur misdaad geraak nie,
en oplossings vir misdaadprobleme behoort op plaaslike misdaadtendense gebaseer te
word.
In globale terme het Suid-Afrika hoë vlakke van misdaad. Elke derde misdaad wat in
Suid-Afrika aangeteken word, is gewelddadig. ‘n Vergelyking van moordkoerse toon dat
Suid-Afrika verreweg die hoogste koers in die Suider-Afrikaanse streek het.
Daar bestaan nie ‘n enkele verduideliking vir Suid-Afrika se hoë misdaadvlakke nie – veral
die hoë vlakke van geweldsmisdaad. Daar is eerder ‘n aantal verduidelikings wat help om
die hoë misdaadvlakke wat die land teister te verklaar. Hierdie verduidelikings sluit in die
uitwerking van die land se voortslepende politieke en sosio-ekonomiese oorgang, die
verband tussen die land se gewelddadige verlede, en die huidige kriminele tendense, die
impak van die woekering met vuurwapens, die toename in georganiseerde misdaad,
veranderinge in die demografiese samestelling van die land en die gevolge van ‘n
Kriminele Regstelsel wat swak vertoon op die vlakke van ernstige misdaad.
Soos die res van Suid-Afrika, ondervind KwaZulu-Natal hoë vlakke van geweldsmisdaad.
Daar bestaan egter langdurige politieke dinamika in sekere dele van die provinsie, wat ‘n
466

dimensie verskaf aan geweldsmisdaad wat ‘n impak het op die veiligheid van landelike
gemeenskappe, insluitend boere, tot op die huidige tyd.
Die gewelddadige politieke gevegte in KwaZulu-Natal in die tagtigerjare het ‘n verskynsel
na vore laat kom, wat genoem word “warlordism”. Magtige heersers regeer gebiede en
personeel d.m.v. ‘n kombinasie van dwang en begunstiging. Politieke geweld en die
geweld van “warlords” en hulle lakeie het gelei tot wydverspreide dood, vernietiging van
eiendom, verskuiwing van totale gemeenskappe, ontwrigting van die familielewe en
permanente getraumatiseerde kinders. Dit het essensieel ‘n kultuur van geweld in die
provinsie tot stand gebring.
Deesdae gaan baie sterftes in landelike KwaZulu-Natal ongesiens verby, en word dit
toegeskryf aan faksiegevegte. Maar die geweld het verstrengel geraak met sake soos
politieke konflik, grensdispute, taxi-geweld en veediefstal. Hierdie voortslepende kultuur
van geweld het ‘n besliste invloed op boere. Eerstens bestaan die persepsie van boere (reg
of verkeerd) dat hulle polities betrokke is, in stede van neutrale toeskouers, in hierdie
konflikbelaaide landelike gemeenskappe, waar ware vryheid van politieke bedrywighede
nie bestaan nie. Tweedens mag die lakeie van ‘n landelike “warlord” roof, verkrag en
moor vir kriminele voordeel en wins, omdat hulle gewapen is en ‘n bestaan uit geweld
maak.
13. DIE STRAFREGSTELSEL EN PLAASBESKERMING
Suid-Afrika se strafregstelsel funksioneer nie optimaal nie. Minder as die helfte van alle
gerapporteerde misdaad word ondersoek en gemiddeld minder as een uit tien sake wat deur
die polisie gerapporteer word, loop uit op die skuldigbevinding van die oortreders.
Sodra kriminele sake suksesvol deur die grootste deel van die strafregstelsel geprosesseer
is, en die verdagtes in die hof voorkom, is hulle kanse op skuldigbevinding hoog. Daar
bestaan oortuigende getuienis wat bewys dat die koers waarteen suksesvolle vervolging in
plaasaanval-sake plaasvind, aansienlik hoër as wat die gemiddeld is.
‘n Belangrike rede vir die lae opsporingskoers in Suid-Afrika is dat, in vergelyking met die
mid-negentigerjare, daar minder funksionele polisie-offisiere is wat by die hoër vlakke van
misdaad betrokke is. Speurders is oorlaai met sake, met die gevolg dat baie sake nie gou
genoeg aandag kry nie. Polisie offisiere is ook maar dun gesaai in die landelike gebiede.
Dit word egter huidiglik aangespreek deur die werwing van ‘n bykomende 30,000 intreevlak
polisiekonstabels teen vroeg in 2006.
Laat in 1997 is die Landelike Veiligheidsplan in werking gestel. Die doelwit van die Plan
is om alle rolspelers in landelike beveiliging aan te moedig om op gekoördineerde wyse
saam te werk, om gesamentlike beplanning, aksie en monitering te bewerkstellig in die
landelike gebiede. Gedurende die vier jaar na die inwerkingstelling van die Plan, het die
aantal opgetekende plaas- en kleinhoewe-aanvalle verhoog. Die sukses van die Plan blyk
te wissel van een geografiese gebied na die volgende.
‘n Sleutelkomponent van die Landelike Veiligheidsplan – die Kommando’s – sal teen die
einde van die dekade uitgefaseer wees. Die polisiediens beplan om twee inisiatiewe m.b.t.
467

landelike beveiliging in werking te stel, en sodoende die Kommando’s te vervang : Area
Misdaadsbestrydingseenhede en Sektor-Polisiëring.
Die voorgestelde Sektor-Polisiëringstrategie mag in staat wees om sommige van die polisie
se probleme wat landelike gemeenskappe betref, te oorkom. Met toegewyde polisie
offisiere of polisie reserviste vir geografies gedefinieerde gebiede, en groter
gemeenskapsbetrokkenheid met Sektor-Polisie personeel, sal die polisie in ‘n beter posisie
wees om misdaadintelligensie te versamel en publieke samewerking in die opsporing van
misdaad te verkry. Dit sal egter moeilik wees om hierdie polisie-strategie, gebaseer op ‘n
deurlopende polisie teenwoordigheid in die vorm van Sektor-Polisiepersoneel vol te hou,
tot op die stadium wanneer dit misdaad suksesvol bestry. Die grootte en geografiese
isolasie en verspreiding van baie landelike gebiede speel beslis hierin ‘n rol.
Die speur- en ondersoek vermoëns van landelike polisiestasies behoort verbeter te word.
Proaktiewe funksies by hierdie polisiestasies behoort te fokus op die verbetering van
inligting- en intelligensie-insameling om die speurfunksies te ondersteun, asook om die
operasionele ontplooiing van stasiepersoneel en gespesialiseerde eenhede te begelei. Dit is
van die uiterste belang aangesien te min plaasaanvalle voorkom word, omdat die
veiligheidsmagte selde vooraf gewaarsku word teen sulke aanvalle.
Die polisiediens in landelike gebiede het ‘n tekort aan hulpbronne wat die personeel
benodig om effektief te werk. Baie polisiestasies moet oor die weg kom met ou,
ondoeltreffende toerusting, soos voertuie, radio’s en basiese inligtingstegnologietoerusting,
selfs boeie. Meer en beter toerusting kos geld, waaraan daar ‘n tekort is. Dit is
egter moontlik om bestaande toerusting meer produktief aan te wend. Dit kan beteken dat
Hoofkantoor polisie-offisiere uitgeplaas word na polisiestasies in hoë misdaadgebiede,
asook dat meer offisiere aan diens is op tye wanneer die meeste misdaad plaasvind.
Daar is ‘n beperking op wat die polisiediens en die kriminele regstelsel kan doen om
misdaad te verminder. Die kriminele regstelsel het nie die invloed om baie oortreders te
weerhou daarvan om misdaad te pleeg nie. Oortreders neig om gemotiveer te word deur
gevoelens soos woede, haat, lus of jaloesie (dikwels gepaardgaande met alkohol en
dwelmmisbruik). Hulle beskik nie oor die rasionele vermoëns om die gevolge van hulle
aksies te oorweeg nie. Dit sê egter nie dat die rol van die kriminele regstelsel onbelangrik
is nie. Die stelsel speel ‘n uiters belangrike rol in die vervolging van herhalingsoortreders,
en die vasvat van georganiseerde misdaadsindikate. Die kriminele regstelsel kan ook ‘n
belangrike rol speel om sommige fasiliteerders van misdaad, soos dwelms en vuurwapens,
te verminder. Die stelling is al gemaak dat ‘n groot gedeelte van die land se bende- en
georganiseerde misdaadsprobleem verband hou met die vrye beskikbaarheid van dwelms –
omdat dwelmverslaafdes misdaad gebruik om hulle dwelmgewoontes te bevredig.
In Suid-Afrika lyk dit asof daar ‘n oneweredige groot getal jong mans is, wat bereid is om
hulle tot misdaad te wend, dikwels gepaardgaande met hoë vlakke van geweld, om hulle
materiële behoeftes te bevredig. Baie raak ook betrokke by gewoontegeweld weens ‘n
wanopvatting oor hulle manlikheid, of om woede en frustrasies te lug teenoor ‘n
gemeenskap wat, hulle reken, hulle in die steek gelaat het.
Teorieë oor die geweldskultuur redeneer dat die uitwerking van apartheid, gepaardgaande
met jare van politieke geweld, en die voortdurende blootstelling aan geweld in die huis en
omgewing, ‘n vernietigende kultuur laat posvat het. Dit beteken dat Suid-Afrikaners
468

maklik hulle toevlug tot geweld neem as ‘n manier om konflik op te los, hetsy in die
huislike, sosiale of werksomgewing.
Misdaadvoorkomingstrategieë kan slegs effektief wees binne ‘n institusionele verband, wat
sterk genoeg is om hulle te ondersteun. Dit is omdat families, gemeenskappe, skole, kerke
en werkverbande misdaad ontmoedig, deur ‘n verbondenheid aan lewenspatrone te skep,
wat deur misdaad bedreig sal word. Die rol van informele sosiale beheer raak
problematies wanneer instellings soos die familie en die gemeenskap ten gronde gaan, en
nie in staat is om dwang uit te oefen om gehoorsaamheid aan dit wat reg is, af te dwing nie.
Om die wydverspreide kultuur van geweld in Suid-Afrika te verander, sal tyd neem. Dit
kan beslis ook nie deur die kriminele regstelsel alleen geskied nie. Mense se geloof en
waardes word grootliks gevorm in hul kinderjare en vroeë adolessensie. Gedurende
hierdie tyd het jongmense min kontak met die polisie en die kriminele regstelsel. Hulle
rolmodelle en diegene wat die meeste invloed oor hulle uitoefen, is hulle ouers, broers en
susters, uitgebreide familielede, onderwysers, godsdiensleiers, vriende en ander mense in
hulle ouderdomsgroep, met wie hulle op ‘n gereelde basis kontak het. Sulke rolmodelle en
ouderdomseweknieë, asook gemeenskapsinstellings, oefen almal informele sosiale beheer
of druk uit om die jongmens te laat konformeer met die reg en sosiaal aanvaarbare gedrag.
Dit plaas ‘n verantwoordelikheid op alle wetsgehoorsame Suid-Afrikaners om ‘n rol te
speel in die verandering van destruktiewe waardes en gesindhede, wat reeds deur ‘n groot
gedeelte van die bevolking toegeëien is.
14. VERGELYKENDE STUDIES
Daar word dikwels beweer dat plaasaanvalle weens politieke of rassistiese beweegredes
uitgevoer word, en dat misdade wat daaruit voortspruit meer gewelddadig is as ander
vergelykbare misdade. Die oortredings wat die meeste met plaasaanvalle geassosieer
word, is roof of huisbraak met die doel om te roof, en roof. Die Komitee het dus
plaasaanvalle met twee ander verskyningsvorms van roof vergelyk, nl. transito-rooftogte,
wat gewoonlik met roof met verswarende omstandighede is, asook huisrowe in stedelike
gebiede, wat gewoonlik huisbraak met die doel om te roof, of roof is.
In 2001 was daar 1398 slagoffers van plaasaanvalle, van wie 34,6% beseer en 10,5%
gedood is. Daar was ‘n geskatte 1125 slagoffers van transito-rooftogte, van wie 14,5%
beseer is, en 3,5% gedood is. Die kanse dat ‘n slagoffer in ‘n plaasaanval beseer sal word,
was dus twee maal so groot as in transito-rooftogte, en dat hy sal sterf, drie maal so groot.
Een ooglopende verduideliking vir die groter gewelddadigheid wat in plaasaanvalle
aanwesig is, mag wees dat die aanvallers ‘n ander motief het as om net te steel, bv. ‘n
politieke of rassistiese dryfveer. Daar is egter ander minder ooglopende verduidelikings:
• Transito-rooftogte word beter beplan as plaasaanvalle.
• Transito-rowers is beter opgelei en het meer ondervinding as plaasaanvallers.
• Hulle tree op in groot groepe, en is in staat om die slagoffers te oorweldig.
• Hulle ontvlugtingsroetes is makliker en vinniger as by plaasaanvalle.
• Hulle slagoffers is opgelei vir krisis-situasies, in teenstelling met die meeste slagoffers
van plaasaanvalle.
469

Die Misdaadinligting Analisesentrum het gedurende 2001 ‘n dossier-analise gedoen van
huisrowe in die Oos-Kaap. Ongelukkig is moord- en verkragtingsake nie daarby ingesluit
nie. Die Komitee het 91 plaasaanvalle in die Oos-Kaap, wat meestal uit 2000 en 2001
dateer, ondersoek. Hierdie aanvalle het ooreengestem met die 66 huisrowe, wat ontleed is
deur MIAS. MIAS self het toe ook ‘n vergelykende studie tussen plaasaanvalle en
huisrowe in die Vrystaat, Limpopo, Mpumalanga en Noordwes gedoen.
Om hierdie vergelyking geldig te maak, is slegs plaasaanvalle gebruik, waar die
omstandighede dieselfde was as die huisrowe. Aangesien die ondersoek na huisrowe nie
moord- en verkragtingsake ingesluit het nie, is daardie aspekte ook nie in die ondersoek na
plaasaanvalle teenwoordig nie. Die uitslag van die vergelykende studie is as volg:
• Beide plaasaanvalle en huisrowe het redelik eweredig verspreid dwarsdeur die jaar
voorgekom. Op soortgelyke wyse mag hulle ook enige dag van die week voorkom.
Meer as die helfte van die plaasaanvalle, egter, het gedurende die dag plaasgevind,
teenoor tweederdes van die huisrowe wat gedurende die aand of die nag plaasgevind
het.
• In die meeste van die plaasaanvalle en huisrowe was die eerste kontakpunt tussen
aanvallers en slagoffers binne die huis, alhoewel dit meer dikwels voorgekom het in die
geval van huisrowe.
• In ongeveer 80% van beide plaasaanvalle en huisrowe is die slagoffer verras en
oorweldig deur die aanvaller, hetsy binne of buite die huis. In die ander gevalle is die
slagoffers onder een of ander voorwendsel deur die aanvallers genader.
• In minder as die helfte van die plaasaanvalle en die huisrowe het die oortreders dit
nodig gevind om by die huis in te breek. In die res van die gevalle het die oortreders
onbelemmerde toegang verkry, of is deur die slagoffers, hetsy onder dwang of
vrywilliglik, tot die huis toegelaat. In sommige gevalle is die oortreders verhoed om
die huis binne te gaan.
• In die Oos-Kaap het die plaasaanvallers vuurwapens in ongeveer die helfte van die
gevalle gebruik, maar in die ander provinsies in die ondersoek het die plaasaanvallers
vuurwapens in 95% van die gevalle gebruik. Eienaardig genoeg, is vuurwapens ook in
95% van huisrowe in die Oos-Kaap en ander provinsies gebruik.
• Ongeveer 29,4% van die slagoffers in plaasaanvalle in die Oos-Kaap is beseer, terwyl
19,4% van die slagoffers in die ander provinsies gewond is. Van die huisroofslagoffers
is 16% in die Oos-Kaap gewond, en 11,5% in die ander vier provinsies. Dit wil dus
voorkom asof slagoffers van plaasaanvalle ‘n heelwat groter kans gehad het om beseer
te word, as huisroof-slagoffers.
• Van die slagoffers van plaasaanvalle is 32,2% vasgebind in die Oos-Kaap, en 25,8% in
die ander vier provinsies. Dit was heelwat meer as by huisrowe, waar 3,8% in die Oos-
Kaap en 8,3% in die ander provinsies vasgebind is.
• Daar bestaan ‘n groot verskil tussen items wat in plaasaanvalle en in huisrowe gesteel
is. ‘n Baie groter aantal vuurwapens en voertuie is tydens plaasaanvalle as tydens
huisrowe gesteel. Aan die ander kant is geld meer gereeld tydens huisrowe gesteel.
• In die Oos-Kaap was 70% van die slagoffers van plaasaanvalle blank, en in die ander
vier provinsies 52%. In die huisrowe is slegs 5% van die slagoffers in die Oos-Kaap
blank en slegs 13% in die ander provinsies. Van die 100 slagoffers van plaasaanvalle
in die Oos-Kaap egter, was 42% beseer, teenoor slegs een (2,3%) van die 43 swart of
Kleurling slagoffers. Derhalwe het ‘n blanke slagoffer, ten minste in die Oos-Kaap, ‘n
baie groter kans gehad om beseer te word as ‘n swart of kleurling slagoffer. Ongeveer
een derde van albei groepe is egter vasgebind.
470

• Heelwat meer as die helfte van alle huisroofslagoffers was onder 40 jaar. In
teenstelling hiermee was heelwat meer as die helfte van die slagoffers van
plaasaanvalle bo 40 jaar, veral in die Oos-Kaap.
• In beide plaasaanvalle en huisrowe was daar gemiddeld, tussen twee en drie aanvallers
betrokke by elke insident.
• Die persoonlike inligting i.v.m. plaasaanvallers in die Oos-Kaap is onbekend. In die
ander vier provinsies was 96,5% swart, 2% blank en 1,5% kleurling. In die huisrowe
in die ander vier provinsies was 99% van die oortreders swart. Slegs 1% van die
oortreders was vroulik.
• In beide plaasaanvalle en huisrowe was die meeste van die oortreders tussen 20 en 30
jaar oud. Snaaks genoeg was ‘n baie groter aantal oortreders in huisrowe 19 jaar of
jonger, as in die geval van plaasaanvalle. Dit kan dui op die betrokkenheid van jong
bendelede.
• Suksesvolle vervolging het plaasgevind in 42,9% van die plaasaanvalle in die Oos-
Kaap, maar in die ander vier provinsies is slegs 17,3% suksesvol vervolg. Wat
huisrowe egter betref, is 6,1% van die sake in die Oos-Kaap vervolg, en 7,1% in die
ander provinsies. Alhoewel hierdie syfers almal laag is, kan daar gesê word dat sake
i.v.m. plaasaanvalle ‘n veel groter kans het om in die hof te eindig, met ‘n goeie kans
op suksesvolle vervolging.
15. WETGEWING OOR GROND EN GRONDHERVORMING
In die loop van die ondersoek het dit duidelik geword dat die kwessie van die Regering se
grondbeleid van die uiterste belang vir boere is, beide weens die wyse waarop spesifieke
aspekte daarvan boerdery-aktiwiteite raak, asook die persepsie dat plaasaanvalle deel van
‘n veldtog uitmaak om boere vanaf hul plase te verdryf – ‘n persepsie wat versterk word
deur grondbesetting.
Drie hoofbeginsels het hierdie beleid gevorm: die herverdeling om aan die
agtergeblewenes en arm mense grond te voorsien; die restitusie van grondregte, wat
verlore gegaan het tydens gedwonge verskuiwings, gekoppel aan tuislandkonsolidasie; en
grondeiendomsreg-hervorming om die sekuriteit van eiendom van kwesbare mense en
gemeenskappe te verseker.
Die belangrikste doelstelling van die beleid is om rasse-ongelykhede m.b.t.
grondeienaarskap en besetting wat uit die verlede dateer, aan te spreek, in lyn met die
beginsels van die Suid-Afrikaanse grondwet. Vier wette is hier van groot belang:
Die Wet op die Herstel van Grondregte, Wet no. 22 van 1994, soos gewysig, het te doen
met prosedures wat gevolg moet word deur persone, wie se grond deur ras-gebaseerde
wetgewing onteien is, en wat aansoek doen om grondrestitusie. Dit maak voorsiening vir
die stigting van ‘n Kommissie vir die Herstel van Grondregte en ‘n Grondeise-hof, en die
funksies van en prosedures wat deur hierdie liggame gevolg moet word. Omdat die Wet
stipuleer dat eisers nie onteien mag word nie van grond wat reeds beset word, sonder die
toestemming van die Hoof-Grondeisekommissaris, verbied dit ook die besetting van grond
sonder die toestemming van die eienaar of wettige besetter. Wysigings aan die
oorspronklike wet gee magte aan die Minister om grond toe te ken en/of vergoeding aan
die eisers te betaal.
471

Die Wet op Grondhervorming (Huurarbeiders), No. 3 van 1996, poog om
eiendomsekuriteit vir arbeiderhuurders op plase, asook vir daardie persone wat met hulle
geassosieer word (insluitend retrospektiewelik) te verseker, en om hulle te help om
grondregte te bekom. Die wet spesifiseer die verpligtinge wat diegene wat ingesluit word
onder sy bepalings het, teenoor die eienaar of huurder van die grond, asook die
omstandighede waaronder hulle regte opgeskort kan word. Uitsettings word verbied,
behalwe as dit deur ‘n hofbevel uitgevoer word, en die voorwaardes waaronder sulke
uitsettings moet geskied, word aangedui. Die tipe eise wat huurders mag instel, asook die
prosedures wat gevolg moet word, word in detail beskryf.
Die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg, No. 62 van 1997, is bedoel om
te verseker dat geen uitsettings, insluitend van plase , uitgevoer word sonder ‘n hofbevel
nie. Die Wet probeer om ‘n balans te handhaaf tussen die regte van grondeienaars en
huurders/okkupeerders en om die voorwaardes waaronder laasgenoemde uitgesit mag
word, te reguleer. Onder die belangrike sake wat hierdie Wet aanspreek, is of
okkupeerders op die grond woon met die toestemming van die eienaar of persoon in
beheer, die voorwaardes waaronder subsidies betaal kan word vir ontwikkelingsdoeleindes,
die regte en pligte van huurders/okkupeerders, en die regulering van voorwaardes vir
terminasie van hulle regte op inwoning en uitsetting. In terme van hierdie Wet word
landdroshowe sekere magte gegee (bv. om ‘n uitsettingsbevel te gee), en ‘n party in die
dispuut mag ook om mediasie aansoek doen.
Die vierde stuk wetgewing is die Wet op Voorkoming van Onwettige Uitsetting en
Onregmatige Besetting van Grond, No. 19 van 1998, herroep die Plakkerswet van 1951
asook sekere ander wetgewing, en verbied onwettige uitsettings terwyl dit terselfdertyd
voorsiening maak vir prosedures vir die uitsetting van persone wat grond onwettig beset.
Die prosedures en beginsels wat die uitsetting van onwettige okkupeerders moet bepaal,
word in die Wet beskryf, asook dat dit onwettig is vir enigeen om betaling te ontvang of te
vra vir die organisering van grondbesetting, sonder die toestemming van die eienaar of die
persoon in beheer van die grond.
Terwyl hierdie vier wette ‘n raamwerk verskaf vir die eise m.b.t. die herstel van grondregte
wat in die verlede verlore gegaan het, en verdere vernietiging van hierdie regte verhoed,
beskerm hulle ook die regte van eienaars van grond en verseker dat die gedrag van alle
betrokke partye wettig is. Dit is duidelik dat die howe voortgaan om ‘n leidende rol te
speel in alle dispute met betrekking tot grond, insluitend as daar ‘n gebrek aan konsensus is
of ‘n meningsverskil oor enige grondkwessies bestaan. Beginsels soos ‘regverdige
administratiewe handeling’ is ook opgeneem in die Suid-Afrikaanse Grondwet. Verder is
‘n omskrywende interpretasie van bogenoemde wetgewing nou deur die Hoërhof in sy
uitspraak van Modderklip Boerdery (Edms.) Bpk. vs Die President van die Republiek van
Suid-Afrika e.a., wat die Regering verantwoordelikheid oplê om onwettige grondbesetting
te verhoed, maar ook om geskikte residensiële grond aan die haweloses te verskaf.
Al was daar ‘n geringe verskuiwing in die grond-verwante beleid na die 1999-verkiesings,
het die verbondenheid om ongelykhede uit die verlede op ‘n regverdige en volhoubare,
d.w.s. ontwikkelings-georiënteerde wyse aan te spreek, bly staan. Vordering in die
implementering van die Grondhervormingsprogram was egter pynlik stadig en uiters duur.
Periodieke oproepe dat die Regering op grond wat hy nie kan bekostig nie, beslag moet lê,
is gedoen. Gedurende die afgelope twee jaar is die stadige pas van grondhervorming as ‘n
472

verskoning gebruik om dreigemente te maak van onwettige besettings van grond in
verskillende dele van die land.
16. VEILIGHEID OP PLASE EN KLEINHOEWES
Gevallestudies wat deur die Komitee bestudeer is, het getoon dat n groot getal plase en
kleinhoewes wat aangeval is geen sekuriteitsmaatreëls gehad het nie en selfs waar daar
goeie veiligheidstelsels was, was hulle óf buite werking óf nie in gebruik nie. Ander
studies het ook hierdie verskynsel blootgelê.
Hoof Gesamentlike Operasies van die SANW het in 1999 ondersoeke geloods na 810
plaasaanvalle. In 56% van die gevalle het sekuriteitsmaatreëls nie aan die vereiste
standaarde voldoen nie, terwyl in 20% van die gevalle nie gebruik gemaak is van die
maatreëls nie. In 53,2% was daar geen diefwering nie, in 55,7% geen veiligheidshekke
nie, in 50,7% geen behoorlike omheining nie en in 47,8% geen honde nie. Hierdie
ondersoek is in 2000 weer herhaal, met bykans dieselfde resultate.
Die MIAS in die Oos-Kaap het n ondersoek gedoen na 1614 plase gedurende 2001. Op
83,0% van die plase was daar geen kennisgewings wat oortreders waarsku om nie die plaas
te betree nie, in 45,5% geen behoorlike omheining om die plaashuis nie, in 79.5% geen
behoorlike omheining om werkershuise nie en geen geslote hekke in 72,8% van die gevalle
nie. Verder was daar geen of ondoeltreffende honde in 55.1% van die gevalle, geen of
ongeslote sekuriteitshekke in 41,2%, geen behoorlike diefwering in 60,8%, geen
behoorlike buiteligte in 29,7% en geen gemoniteerde alarmstelsel op 70,0% van die plase
nie.
Daar mag verskeie redes vir hierdie toestand wees.
Tradisioneel is plase nog altyd as veilig beskou. Dit wil egter voorkom of n blanke
boer n groter risiko loop om vermoor te word as sy eweknie in n klein dorpie.
Sommige veiligheidsmaatreëls is baie duur. Sommige veiligheidstelsels is relatief
goedkoop.
Sommige boere meen dat sekuriteitstelsels slegs die indruk skep dat daar waardevolle
items op die eiendom is. As dit egter so is, kan daar dan van alle sekuriteitsmaatreëls
afgesien word.
Baie boere dink dat hulle vuurwapens aan hulle voldoende sekuriteit verskaf. Die
groot aantal plaasaanvalle bewys egter dat hierdie gesindheid verkeerd is.
Sommige boere reken dat geen sekuriteitstelsel onfeilbaar is nie. Die misdadiger volg
egter die pad waar hy die minste teenstand teëkom. As n plaas goed beveilig is, sal hy
voortgaan na die volgende.
Eiendom kan op verskeie maniere beveilig word:
Daar behoort heinings en kennisgewings, wat teen betreding van die plaas of
kleinhoewe waarsku, te wees. Uit n kriminologiese oogpunt gesien, is dit baie
belangrik.
Plaaspaaie en hekke waar lokvalle mag plaasvind, moet beveilig word, bv. deur bosse
uit te kap of n motorhek te installeer.
Daar behoort n sekuriteitsheining om die plaashuis te wees en die hekke moet gesluit
473

ly.
n Goeie waghond is onontbeerlik, veral as hy goed opgelei is.
Daar moet sekuriteitsligte buite die huis en op die plaaswerf wees.
Al die vensters moet van diefwering voorsien word - nie net die vensters wat kan
oopmaak nie.
Daar moet n veiligheidshek by die deur wees, sodat inwoners nie verras word nie.
n Behoorlike alarmstelsel is essensieel. Dit behoort verkieslik n gemoniteerde
stelsel te wees, sodat hulp ontbied kan word.
Persoonlike beskerming moet ook oorweeg word.
Potensiële slagoffers kan opgelei word in selfverdedigingsmeganismes.
Dit is essensieel dat, indien daar op vuurwapens staatgemaak word, die gebruikers
daarvan behoorlik opgelei is. Die regsaspekte van selfverdediging deur te skiet, moet
ook oorweeg word.
Waaksaamheid is gratis, maar van alle veiligheidsmaatreëls die belangrikste.
Spesiale aandag moet gegee word aan aankoms en vertrek van die plaas.
Die plaasinwoners moet veiligheidsgewoontes aankweek, bv. om op die uitkyk te wees
vir vreemdelinge en om versigtig te wees om die deur oop te maak as iemand klop.
Geestelike paraatheid is n belangrike aspek van persoonlike beveiliging en dit is iets
waarin potensiële slagoffers opgelei kan word. Daar bestaan geen twyfel dat die
onvermoë van slagoffers om plaasaanvalle korrek te hanteer, een van die hoofredes vir
die hoë beserings- en noodlottigheidsyfers is nie.
Wanneer sekere faktore teenwoordig is, vergroot die risiko van plaasaanvalle dramaties:
Ouer persone is meer kwesbaar. Hulle is broos en nie so waaksaam as wat hulle
behoort te wees nie.
Alleenlopende inwoners is gewilde teikens vir plaasaanvallers.
n Plaaswinkel of -stalletjie op die plaas of kleinhoewe lok rowers.
Groot bedrae geld of waardevolle items moet nie op die plaas gehou word nie.
Indien n plaas reeds aangeval is, kan dit weer gebeur, veral as die aanval suksesvol
verloop het.
Plase of kleinhoewes wat na aan nasionale paaie, spoorlyne of aan areas wat bekend is
vir misdaad geleë is, is gevaartekens.
n Gebrek aan n kommunikasiestelsel, anders as n telefoon-landlyn is gevaarlik.
AGevegsmerkers@ en ander tekens dat die plaas dopgehou word deur potensiële
aanvallers, moet in n ernstige lig beskou word.
Swak verhoudings met plaaswerkers en ander inwoners op die plaas is gevaarlik.
Geen boer kan al die bogenoemde sekuriteitsmaatreëls tref nie. Dit sal beide te duur wees,
asook die alledaagse lewe onuithoubaar maak. Sekere maatreëls is relatief goedkoop of
kan selfs niks kos nie, maar boere behoort egter te doen wat vir hulle bekostigbaar en
redelik onder die omstandighede is.
474

17. TRAUMA EN DIE BEHANDELING DAARVAN
Die finansiële impak van plaasaanvalle op die boerdery-gemeenskap is geweldig. Na
aanleiding van opnames deur Agri-SA waar ‘n boer gedood is, sal dit gemiddeld 18
maande duur voordat die plaas weer produktief is. Die bestaan van baie persone – die
boer, die plaaswerkers en hul gesinne word deur so ‘n aanval geraak.
Maar die impak van plaasaanvalle op die psige van die slagoffers kan ewe katastrofies
wees. In die hoofstuk ‘Die slagoffers van plaasaanvalle’ word die traumatiese gevolge van
plaasaanvalle op slagoffers deur spesifieke gevallestudies toegelig.
Trauma is nie ‘n nuwe verskynsel nie, maar is so oud soos die mens. Daar bestaan tallose
vertellings van trauma en die nagevolge in baie van die vroegste historiese geskrifte. Maar
emosionele trauma as ‘n konsep is egter slegs oor die afgelope twintig jaar behoorlik
geïdentifiseer. Wat ons vandag herken as emosionele trauma, is voorheen gediagnoseer as
histerie, spanning, skok, die groot neurose of gevegsneurose ens. Selfs so onlangs as die
Viëtnamese Oorlog is die gevolge van trauma beskou as tekens van swakheid of selfs
simulasie.
Die woord trauma is afgelei van die Griekse woord wat “wond” beteken. Dit verskaf ‘n
grafiese voorstelling van wat in menslike trauma plaasvind. Wanneer ‘n persoon ‘n
traumatiese ondervinding beleef, word hy of sy ‘n gewonde individu, en soos met alle
wonde moet daar ‘n helingstydperk verloop.
‘n Persoon is getraumatiseer wanneer hy blootgestel word aan ‘n traumatiese gebeurtenis,
wat werklike of dreigende dood of besering insluit, of ‘n bedreiging vir sy eie of iemand
anders se fisiese integriteit beteken. Die persoon se reaksie is hulpeloosheid of afgryse.
Daar is dus ‘n gevoel van verlies en ‘n onomkeerbare verandering van omstandighede,
soos die verlies van ‘n geliefde. Terselfdertyd ervaar die persoon ‘n erge aantasting van sy
normale vermoë om dinge te hanteer. ‘n Plaasaanval kan ‘n tipiese traumatiese gebeurtenis
wees.
Dikwels ervaar persone dramatiese reaksies op buitengewone traumatiese gebeure, wat
hulle dan oorweldig en ontsteld agterlaat. Die simptome en gevoelens wat so ‘n persoon
ondervind, is normale reaksies op abnormale situasies. Die beskikbaarheid van vroeë
trauma-ingryping mag bepaal of die meerderheid van oorlewendes emosioneel sal oorleef
binne ‘n redelike tyd en of hulle nog vir ‘n lang tyd deur vertraagde simptome getreiter sal
word.
Dit het noodsaaklik geword dat die Suid-Afrikaanse boerdery-gemeenskap (en inderdaad
die gemeenskap in die algemeen) die nodige infrastruktuur skep om die trauma te kan
hanteer, en sodat Suid-Afrikaners hierdie hulpbronne effektief kan benut. Verder moet die
probleem van traumatiese stres wat deur plaasaanvalle veroorsaak word, nie net op
reaktiewe vlak deur die totstandkoming van trauma-sentrums met goed-opgeleide
personeel nie, maar ook proaktief deur middel van werkswinkels vir boere, plaaswerkers
en hul gesinne aangespreek word.
475

18. GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS
Die literatuur en die voorleggings wat deur die Komitee oorweeg is, bied ‘n aantal
moontlike verklarings vir plaasaanvalle, en gebruik dikwels die begrippe ‘motiewe’ en
‘oorsake’. Motiewe verwys na die psigologiese dryfkragte agter menslike gedrag, terwyl
oorsake die breër sosiologiese dinamiek in ag neem. Vanuit ‘n kriminologiese beskouing
kan die verklarings van plaasaanvalle in vier breë kategorieë geklassifiseer word.
Aanvalle word gemotiveer deur kriminele intensies soos roof, wat soms ‘n spoor van
misdade soos moord en verkragting agterlaat. Die meeste van die verslae van die
sekuriteitsektore, en verskeie ander studies, kom tot die gevolgtrekking dat die
oorweldigende meerderheid van aanvalle deur kriminaliteit gemotiveer word.
Aanvalle is polities gemotiveerd, veral met betrekking tot grondsake, en is daarop gerig
om die (blanke) boere vanaf die grond te verdryf. Hierdie verklaring word voorgehou
deur die Aksie Stop Plaasaanvalle, die Transvaalse Landbou-unie, en sommige
politieke organisasies. Die post-1994 retoriek van sekere politici word beskou as synde
ondersteuning te gee vir hierdie verklaring waarom wit boere aangeval word.
Plaasaanvalle hou verband met arbeidsdispute en griewe. In hierdie sin word boere
gesien as synde hulle werkers te eksploiteer en te mishandel. Uittreksels van
onderhoude wat aangehaal word in die Human Rights Watch verslag, word gebruik om
hierdie teorie te ondersteun. Hierdie beskouing word ook gehuldig deur vakunies en
sekere politieke partye.
Plaasaanvalle word veroorsaak deur ‘n verskeidenheid faktore, insluitende die
bogenoemde, maar ook ander faktore, soos rassisme, die mislukking van die
strafregstelsel, die kultuur van geweld, en sosio-ekonomiese omstandighede. Prof.
Moolman wys daarop dat die dinamiek van plaasaanvalle geweldig gekompliseerd is.
Die debat rondom plaasaanvalle handel veral oor twee aspekte: of die oorweldigende
meerderheid van plaasaanvalle deur slegs kriminele intensie gemotiveerd is, en of hulle
polities georkestreer is. Ander verbandhoudende aspekte het ook die Komitee se aandag
geniet.
Die hoofonderwerpe waaroor die Komitee besin het, is die volgende:
Die aantal plaasaanvalle
Plaasaanvalle het tussen 1991 en 2001 toegeneem, maar skyn te gestabiliseer het
gedurende 2002, en mag self nou aan die afneem wees. Die koers waarteen moord gepleeg
is het afgeneem tussen 1998 en 2001, en het volgens voorlopige syfers drasties geval in
2002.
Alhoewel die situasie aansienlik verbeter het, is die akkurate rapportering van
plaasaanvalle steeds ‘n probleem, veral op grond- en middelvlak. Aandag moet hieraan
gegee word. Die Komitee is van mening dat aanvalle op kleinhoewes steeds binne die
kategorie van plaasaanvalle moet bly. Die onderskeid tussen plase en kleinhoewes moet
egter tot ‘n groter mate in die statistiek aangedui word, sodat sinvolle vergelykings getref
kan word.
476

Die motiewe vir plaasaanvalle
Die Komitee het die motiewe vir plaasaanvalle, en veral of daar ‘n onderliggende politieke
of rassemotief was, so deeglik as moontlik nagevors. By verre die grootste meerderheid
van plaasaanvalle word gemotiveer deur die begeerte om te roof of te steel. Daar is sake
met politieke ondertone, maar hulle is baie min.
Plaasaanvalle word in die algemeen ook nie met ‘militêre presiesheid’ uitgevoer nie, en
daar is geen aanduiding van ‘n organisasie agter plaasaanvalle nie, met die uitsondering
van sekere insidente wat verband hou met grondbesettings.
Grondbesettings
Grondbesettings gaan dikwels hand aan hand met insidente van intimidasie en
brandstigting, en hulle lei dikwels tot plaasaanvalle in die eng sin van die woord. In
sommige gevalle van grondbesettings is daar wel getuienis van ‘n mate van organisering,
insluitende deur tradisionele leiers in KwaZulu-Natal. Daar is aanduidings dat hierdie
besettings waarskynlik gaan toeneem, en die aangeleentheid is ‘n groot bron van kommer
vir die Komitee.
Die Komitee is ook van voorbeelde voorsien van onprofessionele en selfs
onkonstitusionele optrede deur die kantoor van die Grondeise-kommissie, wat ‘n
negatiewe impak gehad het op boere. Die Komitee is ook voorbeelde gegee waar die
SAPD in gebreke gebly het om boere by te staan in die toepassing van die wet. Die
Komitee beveel aan dat die Ministerie van Grondsake en Landbou en die SAPD dringend
toesien dat die wet toegepas word en dat die konstitusionele regte van grondeienaars
beskerm word.
Die proses van die restitusie van grond moet ook versnel word, in lyn met bestaande
wetgewing.
Geweld tydens plaasaanvalle
Baie plaasaanvalle is uitermate gewelddadig, en die hoë publisiteit wat hierdie sake geniet,
lei tot die persepsie dat alle plaasaanvalle so is. Hulle nie egter nie tipies van die
meerderheid van aanvalle nie.
Die Komitee het dit moeilik gevind om ‘n geskikte basis vir ‘n vergelykende studie te kry
ten einde te bepaal of plaasaanval- misdade meer gewelddadig is as ander soortgelyke
misdade. Aangesien die meeste plaasaanvalle eintlik rowe is, is vergelykings getref tussen
plaasaanvalle en transito-rowe. Dit is bevind dat die slagoffers van plaasaanvalle ‘n groter
risiko loop om gedood te word as die slagoffers van transito rowe. Net so het ‘n
vergelyking tussen huisrowe op plase en huisrowe in stedelike gebiede aangetoon dat daar
‘n groter kans is dat die slagoffers op die plase beseer kan word as die slagoffers in
stedelike gebiede.
Daar is derhalwe steun vir die idee dat plaasaanvalle meer gewelddadig is as ander tipes
rowe, maar daar is onvoldoende statistiese data vir ‘n behoorlike analise. Verdere
navorsing deur die MIAS word dus aanbeveel.
477

Rassekwessies
Net oor die 60% van die slagoffers van plaasaanvalle gedurende 2001 was wit, maar dit
skyn of die proporsie van swart slagoffers aan die toeneem is. Dit blyk egter dat daar ‘n
aansienlike hoër risiko is dat ‘n wit slagoffer gedood of beseer kan word as ‘n swart
slagoffer. Behalwe vir enkele individuele gevalle kon die Komitee nie ‘n onderliggende
rassemotief vir hierdie verskynsel kry nie, en daar mag ‘n verskeidenheid van faktore wees
wat dit veroorsaak.
Die strafregstelsel
Die ondersoek van plaasaanvalle geniet hoë prioriteit, en die koers van skuldigbevinding
vir plaasaanvalle is hoër as vir ander soortgelyke misdade Dit skyn of dit verband hou met
die feit dat die ondersoeke deur spesialis-eenhede hanteer word. Daar is egter in die
algemeen groot ontevredenheid onder boere oor die dienslewering deur plaaslike
polisiestasies. Daar is 'n gebrek aan middele in terme van personeel en voertuie in
landelike gebiede.
Die Komitee steun die vervanging van die Kommandostelsel met Area
Misdaadbekampingseenhede en Sektorpolisiëring, solank dit reg hanteer word. Die
Komitee beveel aan dat die beskikbare bronne optimaal benut word, en dat die speurderkapasiteit
in die landelike gebiede verhoog word.
Dit is belangrik dat al die plaaslike inwoners betrek word by strukture soos die
Gemeenskap Polisiëringsforums en die Landelike Veiligheidsplan.
Sekuriteit op plase en kleinhoewes
Daar is ‘n verskeidenheid redes waarom misdadigers plase en kleinhoewes teiken. Baie
boere het nie eens basiese sekuriteitsmaatreëls in plek nie, soos diefwering en waghonde,
wat relatief goedkoop is en wat aanvallers mag afskrik. Daar is ook in die algemeen ‘n
gebrek aan waaksaamheid. Die Komitee se navorsing het ook aangetoon dat dit voordelig
sou wees vir potensiële slagoffers om opleiding te ontvang in hoe om te reageer tydens ‘n
plaasaanval.
Dit is noodsaaklik dat sekuriteitsfirmas wat in die boeregemeenskap werk, geregistreer
moet wees by die regulerende gesag, en dat hulle gedrag tot voordeel van die hele
gemeenskap sal wees. Plaasaanvalle mag die verhoudinge tussen boere en werkers versuur,
en maniere moet gevind word om vertroue te herstel en om verhoudinge in landelike
gebiede te versterk.
Die impak van trauma
Trauma het ernstige gevolge vir die slagoffers van plaasaanvalle, maar dit geniet glad nie
genoeg aandag nie. Die Komitee bevel aan dat die nodige infrastruktuur in landelike
gebiede geskep word om trauma te hanteer.
478