Onder ambtenaren - Jeronimus van Pelt

10
1
Onder ambtenaren
Verhalen van verandering

3
onder ambtenaren
Verhalen van verandering
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | Ministerie van Veiligheid en Justitie

4 5

6 7
Iedere dag verandert er iets. Langzaam. Je merkt het niet op. Tot je op een dag naar het geheel kijkt,en ziet dat er iets is veranderd.”
— Pieter de Groot, Bureau Secretaris-Generaal
Ministerie van Veiligheid en Justitie —

Inhoud
Voor korte routes door het boek: klik op de links
8 9

Ter introductie
10 11
In de afgelopen maanden zijn we als voormalige bewoners van de Schedeldoekshaven 100 en 200
ingetrokken in ons nieuwe pand aan de Turfmarkt 147.
Een verandering in een continuüm aan bewegingen die we meemaken.
In onze omgeving.
In ons vak.
Voor wat betreft onze visie op het werk.
We laten een gebouw achter ons, maar hebben herinneringen eraan vastgelegd. Hoe zijn de
ministeries destijds tot hun eerste Siamese Tweeling gekomen? Wat vertellen wensen over een
nieuwe behuizing over de ambtenarij en overheid?
Het verhaal van Ruud vertelt het u.
Ons vak en de ervaringen van onze mensen gaan mee de toekomst in.
Met een aantal collega’s keken we kort voor de verhuizing terug op aansprekende momenten in hun
werk op de ministeries van Veiligheid en Justitie en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
Ook spraken zij over de veranderingen in het werk en de organisatie.
Lees de verhalen van Heiko, Reinier, Suzanne, Harke, Anneke, Marcel, Lenie, en Geran & Jan-Willem.
En daarnaast de herinneringen & impressies van vele anderen.
De verhalen geven een caleidoscopische schets van het werk in onze ambtelijke organisaties.
Vol routines én bijzondere momenten. Van de mensen die het werk doen.
Wat begon als een terugblik werd een verhaal van verandering. Misschien wel omdat mensen
verandering niet alleen meemaken, maar deze ook zelf maken.
Lees hun verhalen, die – conform de eisen van deze tijd – zowel digitaal als in boekvorm
verkrijgbaar zijn.
Wij zijn nieuwsgierig naar de toekomst.
De makers &
de begeleidingscommissie.

12 13
Ketens
“Kijk binnen onze Justitieketens!
Onze ketenorganisaties rapporteren steeds meer
op grond van vergelijkbare gegevens
en aansluitende typen informatie.
We leven steeds meer in een
gekwantificeerde omgeving.
De beleidsagenda voor 2012 bevat
20 gekwantificeerde doelstellingen.
We zien in ketens steeds meer sturing op output.
Dat kan als je uitvoeringsorganisaties hebt. Maar niet
bij partners waarover je niets te zeggen hebt.”
— Geran Kaai, Ministerie van VenJ —
Villa Kakelbont
“BZK is als Villa Kakelbont.
Zeker in de glanstijd,
eind jaren ’90, was dat zo.
Iedereen werkte een beetje ratjetoe door elkaar.
Ik zat in de projectgroep
die na de moord op Pim Fortuyn
de onderzoekscommissie
van faciliteiten en informatie
moest voorzien.
Dan zie je dat de organisatie na de eerste klap
toch in staat bleek om erg professioneel te handelen.
Daar lag toen de veerkracht van
Villa Kakelbont.”
— Helen Bader, Ministerie van BZK —

Verhalen van
collega's
Patricia Gerrits
14 15

16 17
“Een minis-
ter kan menen het gemak te
dienen door te zeggen dat hij alles
meteen al wil ondertekenen. Maar als een
minister een brief de eerste keer al tekent, wordt
het stuk alsnog gescand en teruggestuurd naar de
behandelend medewerker. Die maakt een tekenexem-
plaar. Dan gaat het naar de postkamer. Vervolgens
doen mensen van de postkamer het in het teken-
boek. Zo werkt Digidoc nu. Die digitale proce-
dure laat zich niet zomaar veranderen.
Dus zal de minister nóg een keer
moeten tekenen.”
— Heiko Lesterhuis, Ministerie van BZK —
“Een groot deel van de fouten die
worden gemaakt en die ik ook
maak, houden in dat er regels zijn
geschonden. Maar dat betekent
niet altijd dat je een fout hebt
gemaakt. Soms heeft iemand
domme regels gemaakt.”
— Reinier ter Kuile, Ministerie van VenJ —

18 19
HeIKo LesTerHuIs
Kamerbewaarder en secretarieel medewerker
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Alle jaren, alle dagen.
Hoe gaat dat, als er gasten komen voor de bewindspersonen?
Beveiligingsmedewerker: “Heiko geeft van te voren aan ons door wie er komen, en of er bijzonderheden zijn
rond de ontvangst.”
Heiko Lesterhuis: “Ik ken niet iedere beveiligingscollega bij naam. Ik bel erg veel met ze, maar ik heb met
zoveel mensen contact dat ik de neiging heb namen te vergeten.”
Beveiligingsmedewerker: “Meestal komt hij de gasten ophalen. Dan komt hij vaak een paar minuten eerder
naar beneden en maken we een praatje. Soms staat hij een beetje te springen, of maakt hij een grap.”
Heiko Lesterhuis: “Ja, we maken wel een onderscheid tussen ‘hoge gasten’ en ‘gewone gasten’. Hoge gasten,
dat zijn functionarissen als ministers en staatssecretarissen, de gouverneur van de Antillen, en mr. Pieter van
Vollenhoven. Een hoge gast gaat niet door de draaideur. Met een hoge gast gaan we via de schuifdeur naar
binnen. Ik laat dat ook vooraf aan de beveiliging weten.”
En dan?
Heiko Lesterhuis: “Ik verwelkom ze. Vervolgens gaan we samen naar boven.
Ik vraag de gasten altijd of ze een voorkeur hebben voor de lift of voor de trap. Als ze voor de lift kiezen, zeg ik
vaak: ‘Gelukkig dat u daarvoor kiest’. Ik heb daar zo mijn eigen redenen voor. Maar als ik mijn mond even
open doe, is ook meteen het ijs gebroken.
Ik wil voorkomen dat het te stil is in de rit naar boven. Ik word nerveus van stiltes.
Er zijn soms ook gasten die het erg spannend vinden om naar de minister te gaan.
Dan is het toch je rol om mensen een beetje op hun gemak te stellen.”
Verandert het contact met gasten als u ze vaker ziet?
Heiko Lesterhuis: “Staatssecretaris Weekers is vorig jaar zo vaak langs gekomen dat de etiquette op een
gegeven moment minder werd en het contact informeler.”

E“exTern moeT Je sTIJL uITsTrALen ALs mInIsTerIe”
“Heb je me gezien, bij de NOS? Ik legde zó de tekenboeken neer!” Heiko Lesterhuis spreidt zijn arm wijd en
legt vervolgens bij wijze van herhaling met lichte buiging een fictieve map op een fictieve tafel. Uitgeleide
doen van de vertrekkende bewindspersonen en het verwelkomen van de nieuwe bewindspersonen - dat zijn
dagen die Lesterhuis graag meemaakt. Vanwege het bijzondere moment zelf, maar vooral ook vanwege de
voorbereidingen in de dagen ervoor. “Vaak is iedereen met zijn eigen werk bezig. Maar bij zo’n wisseling van
de wacht zijn we op de derde samen bezig om dit evenement goed te laten verlopen.”
Hij heeft er de laatste jaren de nodige ervaring mee opgedaan. Binnengekomen ten tijde van Paars II met Klaas
de Vries en Roger van Boxtel als ministers en Gijs de Vries als staatssecretaris, heeft hij vervolgens gewerkt voor
de bewindspersonen van de kabinetten Balkenende I tot en met IV en – tot nog toe – Rutte I en II.
En tussentijds: Thom de Graaf ging, Alexander Pechtold kwam; Guusje Ter Horst ging met haar collega
PvdA-bewindspersonen, buurman Ernst Hirsch Ballin nam de waarneming op zich; Piet-Hein Donner nam een
andere baan, en werd opgevolgd door Liesbeth Spies. Het wisseltempo lag hoog, de laatste jaren. Steeds weer
opnieuw afscheid nemen en vervolgens zo snel mogelijk de wensen van de nieuwe zittenden zien te achterhalen.
“Soms is het afscheid best lastig, zeker als je ziet dat een bewindspersoon er zelf moeite mee heeft. Maar
het is toch verbazend hoe snel je dan weer loyaal bent aan je nieuwe baas.”
In 2012 hoorden de mensen van Bestuursondersteuning, vroeger eenvoudigweg Bureau-SG genaamd, vrij laat
die week in oktober dat het kabinet Rutte-II de maandag erop zou aantreden. Lesterhuis: “We hebben de
vrijdag ervoor aan het einde van de middag nog een overleg gehad om de Grote Dag voor te bereiden. Er
moesten nog mappen komen voor de overdrachtsformulieren en een paar mooie pennen. Een collega was in
de weken voorafgaand aan het aantreden al druk in de weer geweest met de introductiedossiers en een
beleidsadviseur had de organisatie van de overdracht op zich genomen. Wij ondersteuners kregen iedere dag
een update: wat zijn de plannen, hoe laat worden de bewindspersonen beëdigd, wat betekent dat voor de
verwachte aankomsttijd van de nieuwe bewindspersonen?” Voor het eerst zou de beëdiging live worden
uitgezonden. Dat ging niet helemaal goed. Gevolg: de kersverse kabinetsleden moesten voor een draaiende
camera nogmaals de belofte doen. De ministers Plasterk en Blok moeten een paar minuten later dan verwacht
bij het ministerie zijn aangekomen.
“Het moment zelf is altijd een John Lanting-achtige situatie, met allemaal deuren die open en dicht gaan”,
zegt directeur Bestuursondersteuning Martijn Wolthuis. Opdat maar op het juiste moment zichtbaar is wat
20 21
zichtbaar moet zijn. “We zijn de hele dag bezig met een dergelijke overdracht, maar wel in alle rust”, vult
Lesterhuis het beeld aan. Nou ja, op hemzelf na dan. Als het spannend wordt wil hij zijn pas wel eens wat
versnellen. En als de gelegenheid het toelaat, zingt hij toch graag een lied van vaderlandse bodem.
“De overdracht was van tien voor half twee tot tien over half twee. In de Thorbeckezaal. De leden van de
voltallige Bestuursraad zijn er dan, de NOS en een paar persfotografen. In het nieuwe gebouw hebben we ook
weer een Thorbeckezaal….” Lesterhuis denkt even na of het plaatje dat hij geeft nu volledig is. “Soms stoppen
vertrekkende bewindspersonen een overdrachtspen in hun tas. Zo’n pen staat dan toch voor een herinnering.”
In de dagen erna keert op de derde verdieping Laagbouw van het ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties langzaam maar zeker de normale gang van zaken terug.
“Mijnheer Blok drinkt zijn koffie en thee zonder suiker. Mijnheer Plasterk drinkt bijna niets. Maar twee, drie
kopjes per dag”. Te weinig, vindt Lesterhuis. “Juist als je het druk hebt, moet je genoeg drinken.” Lesterhuis
schiet onmiddellijk in zijn rol als kamerbewaarder als hem wordt gevraagd naar gewoontes van de nieuwe
bewindspersonen. “Ik zorg graag”, licht hij toe.
Drie van de vijf dagen die zijn werkweek beslaat staat hij in de vroege ochtend op, trekt zijn nette pak aan en
strikt zijn das. Op zijn kamerbewaardersdagen behoort Lesterhuis tot de vroege vogels. Het is immers de
bedoeling dat de kamerbewaarder op het ministerie aanwezig is voordat de ambtelijke en politieke leiding het
ministerie betreden om een nieuwe werkdag te beginnen. Hij heeft dan al de eventueel achtergelaten kopjes
en glazen weggehaald en op de kamer van de bewindspersonen en de secretaris-generaal de verlichting
aangedaan. Vanachter zijn balie aan het einde van de gang ziet hij precies wie er de gang op komt. Hoe vaak
heeft hij het wel niet waargenomen, een zijn richting oplopende bewindspersoon met in zijn of haar kielzog
de chauffeur met de beroemde zwarte ministerstas? Of als het te veel tassen zijn: een klein karretje waar ze op
kunnen worden vervoerd. Hij ziet ze de lantaarns passeren, zoals hij de verticaal geplaatste wandverlichting op
de gelambriseerde ministersgang noemt. Zodra ze hem naderen, wenst hij ze goedemorgen. “Als minister
Donner binnenkwam, bleef hij even voor mijn bureau stilstaan, knikte en groette: goedemorgen.”
Hij weet dan al of ze dan trek hebben in een kopje koffie of thee.
Soms zitten de eerste gesprekspartners al op de minister te wachten in het donker-maïsgele zitje voor hem. Op
de vroege tijdstippen zijn het meestal ambtenaren. Minister Remkes had er een handje van om eventuele
wachtenden vanuit zijn draf naar de werkkamer meteen uit te nodigen: ‘Loop maar mee, jongens’. Zelfs als
Lesterhuis even van zijn plek was. Eigenlijk niet zoals het hoort. Was plotseling zijn zitje leeg! Maar dan zorgde
hij alsnog voor een snelle inventarisatie van de koffie- en theeliefhebbers.
En zo gaat dagelijks de kop van de dag af.

De rest van de dag beweegt hij mee op de agenda’s van de twee bewindspersonen en de secretaris-generaal:
bezoek ophalen en zorgen dat gasten zich welkom voelen, een klopje op de deur geven op het moment dat een
overleg volgens de agenda aan beëindiging toe is, samen met de dames van de pantry de lunch verzorgen en soms
ook een avondmaal. Op rustigere momenten helpt hij ook een handje bij het verwerken van de stukkenstroom.
Blijven de politieke en ambtelijke top tot laat in huis, dan heeft Lesterhuis een lange werkdag. Want een golden rule
voor de kamerbewaarder is dat hij komt voordat zij er zijn, en pas vertrekt nadat zij het pand hebben verlaten.
Tenzij ze tegen hem zeggen dat het goed is als hij wat eerder naar huis gaat. “Het is ontzettend leuk werk om te
doen. Enerzijds zou ik het best leuk vinden om het vijf dagen te doen. Maar steeds dergelijk lange dagen maken is
te veel.” Dus zijn het er drie. De andere twee dagen versterkt hij het team als secretarieel medewerker. “De
combinatie maakt het werk ook levendiger, het maakt dat ik met iedereen contact heb.” Daar gaat het hem om.
Voor de minister!
Contact met anderen is voor Lesterhuis essentieel. Om het werk te kunnen doen, maar ook om als werknemer
een beetje gelukkig te zijn. “De collega’s van de Servicedesk, de beveiligers, de secretaresses, en de dames van
de pantry heb ik hard nodig in mijn werk als kamerbewaarder.” Het liefst gaat hij even langs, als hij zaken heeft
te regelen. Als dat niet lukt, pakt hij de telefoon. “Vanuit mijn rol moet ik wel eens op het laatste moment een
zaal reserveren. Dan is het wel zo netjes als je laat weten waarom het nodig is. Bovendien: als ik het digitaal
doe, kan het gebeuren dat het mis gaat omdat een zaal dan is gereserveerd.” Het komt toch regelmatig voor
dat hij een gezelschap uit een vergaderruimte moet zien te krijgen voor een overleg van de minister. Zijn
waarom? “Het is voor de minister! Als het nodig is, moeten anderen dan even wijken.” Dat doet hij liever met
warmte, dan via de minder persoonlijke digitale communicatie. “Ik kan dit werk niet alleen doen.”
Naast de bewoners van de derde ziet Lesterhuis ook de andere bewoners van het pand regelmatig de gang
betreden. Voor een overleg, omdat een directeur of voorlichter één van de secretaresses belt met het verzoek
of de bewindspersoon vijf minuten heeft voor een spoedoverlegje of even ruggespraak, om stukken na te
brengen… “Jongere ambtenaren willen nog wel eens met opgeheven hoofd en vol trots langslopen: ik moet bij
de minister zijn. Soms hebben ze een beker met koffie van buiten bij zich. Een papieren beker. Dan zeg ik:
‘Weg met die beker’. Je hebt ook mensen die jou niet zien staan, die niet groeten en meteen gaan zitten.” De
directeuren-generaal hebben dat helemaal niet, bedenkt hij zich. “Dat vind ik typerend voor dit ministerie. De
DG’s zijn ontzettend leuke mensen die totaal niet bezig zijn met belangrijkheid of status. Zij lijken losser te
zijn dan veel ambtenaren om hen heen.”
En dan zijn er natuurlijk de gasten. Leuk vindt hij ze, de Commissarissen van de Koningin en de burgemees-
22 23
ters. Vriendelijke mensen vaak. “Soms zie je ze de avond ervoor op televisie, en dan zie ik ze de volgende dag in
mijn zitje. Hij herinnert zich ook hoe juist mr. Pieter van Vollenhoven het initiatief nam om een enigszins
onrustige beveiligingscollega te kalmeren met een joviale grap. Of bijzondere en drukke periodes, zoals de tijd
waarin staatssecretaris Ank Bijleveld in het licht van ’10-'10-'10 de nieuwe Koninkrijksrelaties voor elkaar aan
het onderhandelen was. “De Antilliaanse delegaties wilden wel eens uit meer mensen bestaan dan vooraf was
aangekondigd. Zodra ik dat merkte, vroeg ik de beveiliging om ze in te schrijven en naar boven te sturen. Dan
ving ik ze bij de lift op.” Lesterhuis merkt het wanneer een overleg met genoegen of juist in een gespannen
sfeer wordt gevoerd. Maar mocht er iets zijn, dan gaat het hem niet aan en sluit hij de oren.
Zijn de bewindspersonen je dankbaar voor wat je doet?
“Ik ga ervan uit dat ze tevreden zijn, dankbaar vind ik een groot woord. Maar ik denk dat ministers en
staatssecretarissen het wel prettig vinden dat ze kunnen zijn hoe ze willen zijn. Zij doen zwaar werk en staan
soms onder hoge druk. Ik heb wel eens gasten in een aparte kamer laten wachten omdat een minister even de
ruimte nodig had om te mopperen en weer tot zichzelf te komen.”
Lesterhuis vindt het wel mooi, het protocollaire aan zijn werk. “Hij streeft een hoog niveau van dienstverlening
na”, zegt directeur Wolthuis. Voor hij in 2002 bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties begon, werkte hij als hofmeester voor het ministerie van Defensie. Een militaire functie,
waarbij je kunt worden ingezet als kok, slager of kelner. En toen in 1985 het toenmalige kabinet op een verhit
Binnenhof het besluit moest nemen over de plaatsing van kruisrakketen, was Lesterhuis degene die de
stukken bracht. De Bestuursondersteuning heette daar ook geen Bestuursondersteuning, noch BSG, maar
Kabinet van de Minister. Zo. Traditie is hem daar met de paplepel ingegoten. Met veel plezier vervult hij dan
ook zijn nevenfunctie als lakei. In 2012 is hij nog met de majesteit op werkbezoek in Luxemburg geweest. “Ik
krijg dan een telefoontje: ‘We gaan naar Luxemburg, ga je mee?’ Ik neem hier dan vrij. Verder hoef ik
he-le-maal niets te doen aan de voorbereidingen. Zelfs mijn koffer wordt voor me gepakt. Op de dag van
vertrek ga ik naar het Paleis Noordeinde en krijg daar een draaiboek. Dan weet ik precies hoe laat ik waar moet
staan. Daar ben ik heel serieus. Dat kan ik hier ook zijn, maar je moet ook wel nu en dan een lolletje kunnen
maken. Mensen zien mij hier als iemand die vrolijk zingend over de gang gaat.”
Het is die combinatie, zegt hij, die het werken in de toren voor hem al die jaren zo genoeglijk maakte: oog
voor traditie, mét kwinkslag. En de openheid die daarvoor nodig is. “Hier kan ik de mensen gastvrij ontvangen,
alle deuren staan in principe open. Ik kan hier contact maken met mensen”. Hoe dat in de toekomst moet
gaan … “Dit gebouw is wel erg stoffig aan het worden. En ik mis de bloemen. Bloemen staan voor sfeer, voor

gastvrijheid. Maar ze zijn wegbezuinigd. Ik weet dat er bezuinigd moet worden. Maar nu is alles zo kaal. Extern
moet je stijl uitstralen als ministerie.”
Gastvrij BZK
Lesterhuis heeft bij wijze van voorbereiding al een paar keer een voorschouw gehouden in het nieuwe
gebouw. De laatste keer was eind oktober 2012, toen is hij samen met collega-kamerbewaarder Wim Vogels
van Veiligheid en Justitie naar ‘hun’ nieuwe achtste verdieping gegaan. Vogels ging linksaf, Lesterhuis rechtsaf.
“Wij zitten in het grijze gebouw, en hebben rode en blauwe tinten. Erg warm. Wim was even wat beteuterd,
want mijn kamer is iets groter en heeft een doorzichtige branddeur, waardoor ik net iets meer uitzicht heb.”
Maar na de vergelijkende verkenning van de toekomstige werkplekken moesten er ook alvast zaken worden
geïnventariseerd: wat hebben we nodig aan servies voor de nieuwe gezamenlijke pantry, wat gaan we doen
met de gezamenlijke ontvangstruimte? In de hal op de eigen verdieping is een vergaderruimte voor twintig
personen. Maar Lesterhuis is op voorhand verzot geraakt op de vergaderruimte op de 36e verdieping – “overal
ramen!”- en weet nu al: die gaat hij regelmatig reserveren. Het oude servies van de departementen gaat mee
om dienst te doen in die vergaderzaal.
Lesterhuis klinkt een stuk opgetogener dan een paar maanden eerder, toen hij nog niet op verkenning uit was
geweest. Kort voor de Kerst inpakken, pal erna verhuizen. Als eerste. Naar een eigen kamer, mét naambordje:
Heiko Lesterhuis. Daar kan hij mooi een paar foto’s ophangen. Een aantal mensen elders in het gebouw
betreurt het dat zij dat in hun flexsituatie niet meer kunnen.
Toch zit er nog enige aarzeling in zijn houding: hoe vanuit zijn nieuwe werkplek en in en rond die enorme hal,
waar de foto’s van bewindspersonen van weleer opnieuw een plek zullen krijgen, opnieuw een open, gastvrije
sfeer en optimale dienstverlening te creëren? Dat vraagt om goede spelverdeling. De gasten ophalen is nog
overzichtelijk. Die haalt hij via de geblindeerde lift die in de buurt van zijn werkkamer uitkomt. Hij begeleidt
ze dan naar de gastenruimte, en gaat zelf terug naar zijn plek. Zo heeft de beveiliging het bedacht. Hij vindt het
wat minder dan de situatie van vroeger, waarbij het makkelijk contact maken was met de wachtende gasten.
Verder ziet hij het al voor zich: mensen, waaronder collega’s die hun weg zoeken in het nog nieuwe gebouw,
die een plintlift nemen en dan ook bij hem uitkomen. Voor een gesloten deur. Directeuren-generaal die via de
interne liften, die in de hal uitkomen, zomaar naar de minister gaan. Hij wil geen schermkijker zijn, maar
contact hebben en de zaken goed kunnen regelen. Hij is geen beveiligingsbeambte, maar kamerbewaarder!
Leuk was dat altijd, als DG Uijlenbroek kwam aansnellen met de vraag: ‘Ik zit nu bij de SG, maar ik ben een
paar stukken vergeten. Bel jij even naar mijn secretaresse, zodat zij ze kan komen brengen?’ Dan regelde
24 25
Lesterhuis dat. Met het wegvallen van Lesterhuis’ achtervang verkenden de directeuren ook de mogelijkheden tot
samenwerking tussen de twee departementale kamerbewaarders. Incidenteel kan, maar regulier wordt lastig. De
voltallige ambtelijke en politieke top bedienen van twee ministeries, terwijl nu al regelmatig een beroep moet
worden gedaan op de collega’s van Protocol als er dubbele afspraken zijn? De heren van Bestuursondersteuning
moeten nog even doorpuzzelen, zo is de voorlopige conclusie.
Maar het zàl Lesterhuis lukken, is zijn stellige voornemen: opnieuw een gastvrij en open ministerie van BZK
creëren. Met mensen die elkaar opzoeken en niet alleen via beeldschermen werken. “Ik zie het als een uitdaging
om net zo’n sfeer te creëren als in het oude gebouw. Ik zal nog meer op grond van de agenda moeten werken,
want op de interne liften heb ik geen zicht.” Brrr…die binnenloopmomentjes. Hij is al aan het bedenken hoe hij
het netwerk van directe collega’s wat anders kan benutten om de boel toch soepel te laten verlopen. “De
koffierondes gaan verdwijnen, dus ik wil kijken hoe we de dames van de pantry ook kunnen betrekken bij de
gastenontvangst.” Er is een hotlijn met de secretaresses: “Als ik even bij de minister bezig ben en er staan mensen
voor de deur, kunnen zij op een reserveknop drukken.” En contact, contact, contact. Zodat het ogen zijn die
kunnen overzien of er iets moet gebeuren. ‘Ga er maar van uit dat het bagger wordt in het begin, en er van alles
misloopt. Dan kan het alleen maar meevallen’, zei de directeur vooraf. Dan wordt het: even oplossen en
doorzingen.
Hij hoopt dat zijn baas bij diens evenknie van Veiligheid en Justitie heeft geregeld dat er in de gezamenlijke
ontvangstruimte voor gasten een bloemetje komt te staan.
Lesterhuis heeft het in het oude gebouw al geleerd: de moderne tijd komt met horten en stoten. De post voor
de achtste gaat voorlopig nog niet via de kluisjes, de traditionele postronde blijft voor hen voorlopig bestaan.
Ook kennen ze in het nieuwe gebouw nog het bakje voor de stukken. “Digidoc heeft voor ons het werk leuker
gemaakt. Nu printen wij de stukken nog uit, en kijken we of het lettertype en de wijze van ondertekenen goed
is. Als een medewerker haast heeft, komt hij of zij het bij ons ophalen. Dat vinden ze niet altijd leuk. Maar het
moet.” Het duurt waarschijnlijk nog wel even, “maar ik denk dat we over een paar jaar zover zijn dat bewindspersonen
zeggen: ‘Ik ga alles digitaal afdoen.’ We merken nu al dat die wens bestaat.”
Wat wil je terugzien in het nieuwe gebouw?
“Collegiaal gedrag. Wees vriendelijk. Niet alleen tegen de ministers, maar ook tegen elkaar. En als iemand twee
deuren verder mailtjes gaat sturen, is er iets mis. Dus blijf bij elkaar binnenlopen. Ook bij mij. Als nieuwelingen
op een rustig moment eens de kamer van de minister willen zien kunnen ze mij bellen.”
Net als in het oude gebouw het geval was.
Welkom.

26 27
“Op een dag merk ik tot mijn ergernis dat de portretten zijn
verdwenen uit het (oud-) VROM-gebouw. Na wat telefoontjes
blijkt dat de portretten naar het gebouw van IenM zijn verhuisd
aan de Plesmanweg. Met hulp van Nicole Stolk, hoofd DCB,
lukt het mij de afspraak te maken met IenM om een deel van de
portretten terug te krijgen. Maar dan blijkt dat het moeilijk ligt.
Want waar horen ministers als Winsemius, Dekker, Kamp en
Nijpels nu meer bij; bij Volkshuisvesting of bij Milieu en
Ruimtelijke Ordening? In het geval van de ministers Cramer,
Vogelaar, Van der Laan, De Boer en Alders en de staatssecretarissen
Heerma, Brokx, Remkes en Van Geel is het duidelijk óf
Ruimtelijke Ordening/Milieu óf Volkshuisvesting. Maar over de
bewindspersonen die op beide beleidsvelden hebben gewerkt
moet een salomonsoordeel worden geveld. (...)
Het is niet leuk voor ons BZK’ers dat de ministers Kamp, Dekker
en Winsemius niet in de galerij bij BZK komen te hangen. Nicole
Stolk heeft gelukkig dé oplossing. Het zijn foto’s en die kunnen
tenslotte worden bijgemaakt. Met als historisch effect dat drie
ministers op twee ministeries komen te hangen.”
— Mark Frequin, ministerie van BZK, in zijn boek ‘Met ministers
op de tandem. Bewegingen van een topambtenaar.’ — — Jan-Willem Schaper, Ministerie van VenJ —

28 29
+
+
+
+
+
+
+++++++++++++++
+++++++++++++++
++++++++++++++++
+++++++++++++ +
++++++++++++++
+++++++++++
++++++++
+++++++++++++++++++++++
+++++++++++++++++++++
“samen met nette mikoen ben ik vaste medewerker
van de pantry op de derde. Ik doe dit werk nu twintig
jaar. Het grootste deel van mijn tijd zit ik op de
zalenverdieping van de Hoogbouw, één dag in de
week hier bij Bestuursondersteuning. In de
Hoogbouw babbelen we er op los, hier gaat het er
rustiger aan toe. Hier doen wij ons werk en hebben
wij geen oren. In het nieuwe gebouw gaan we de
pantry delen met de collega’s van VenJ. Ik blijf het
bijzonder vinden als ik bij grote overleggen de koffie
en thee mag brengen.
Het is toch een vorm van service.”
Minder regels
“In 2004-2005 ging het bij de ministeries alleen maar over minder regels en minder overlast. Ik zat in die tijd nog
bij Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en deed daar een opschoning van de BZK-wetgeving. Regeldruk
komt door het aantal regels, vond men. Bij de directie Constitutionele Zaken en Wetgeving, waar ik toen werkte,
zeiden ze: het gaat niet om het aantal regels. Je kunt in één wet één regel uitwerken, maar ook alle regels in één wet
stoppen. Maar men besloot toch regels te gaan tellen.
BZK stond erg hoog, Justitie bovenaan. Niemand wilde op de eerste of tweede plaats staan. We hebben allerlei
scenario’s doorgewerkt met als doel de administratieve lasten rond de Kieswet terug te dringen. Langere
zittingsperiodes. Kabinetten die maar minder vaak moeten vallen. Nogal wat ideeën hebben de minister nooit
gehaald. In 2005 bedachten we het digitaal stemmen bij bepaalde verkiezingen. Die lag lastig bij BZK omdat men
bang was dat anderen dan de stemgerechtigden op de knop zouden drukken. We probeerden toch actie te
ondernemen en steun te krijgen bij de ministeries. Maar toen werden de stemcomputers onveilig verklaard.
Nederland ging terug naar papier. Dat was de omgekeerde richting.”
— Camla Sewdajal, Eurest — — Suzanne van Melis, Ministerie van VenJ —
Herinnering

30 31
reInIer Ter KuILe
Directeur Justitieel Jeugdbeleid
Ministerie van Veiligheid en Justitie
Donderdag 14 januari 2010. Directeur Reinier ter Kuile had op de derde etage laagbouw van Veiligheid en
Justitie net een overleg met minister Hirsch Ballin en staatssecretaris Albayrak achter de rug. Twee dagen
eerder had een aardbeving de Haïtiaanse hoofdstad Port-au-Prince en omgeving zwaar getroffen.
De gebeurtenis had in de toren het dossier interlandelijke adoptie plots actueel gemaakt.
“De bewindspersonen zaten nog op de voor hen gebruikelijke plaats aan de vergadertafel. Er was een nota
onderweg met een advies, maar we moesten snelheid maken. Ik ben achter ze gaan staan. Ik informeerde ze
over berichten die ik had gekregen over de situatie in Haïti. Er bleken kinderen in getroffen tehuizen te zitten
die al waren gekoppeld aan Nederlandse adoptieouders. De situatie in de tehuizen werd met het uur nijpender.
Wij wilden kijken of het mogelijk was deze kinderen versneld naar Nederland te halen. Een adoptieorganisatie
had daar sterk op aangedrongen. Maar voor ik daarover het overleg aanging, wilde ik weten of ik ruimte
had om er verder op te handelen. De minister, verantwoordelijk voor interlandelijke adoptie, en de staatssecretaris,
verantwoordelijk voor de toelating, draaiden zich naar me om. Ze stelden nog een paar vragen. Tot
mijn verbazing zeiden ze daarna meteen: Go, ga maar door.”
“Het was de start van een krankzinnige week”, zo herinnert Ter Kuile zich. “Wij hebben een team gevormd dat
elke dag om half negen bij elkaar kwam om de actualiteit en het werk van die dag te bespreken. Met mensen
van mijn eigen directie en de Centrale Autoriteit, de directies Voorlichting, Wetgeving, Vreemdelingenbeleid,
en de IND. Daarnaast hadden we als team intensieve contacten met de adoptieorganisaties, Buitenlandse
Zaken, de Raad voor de Kinderbescherming, het Landelijk Overleg Voorzitters Familiekamers en zelfs adoptieouders.
Al die partijen waren nodig om een overkomst van die kinderen en een goed verloop van het proces bij
aankomst mogelijk te maken. Vrijwel iedere dag kwam er wel een vraag of voorwaarde naar voren waar we nog
iets voor moesten regelen. Enerzijds wilden we vanwege de humanitaire situatie adoptiekinderen versneld
naar Nederland halen. Anderzijds moesten we er ook voor zorgen dat er geen kinderen in het vliegtuig terecht
zouden komen die niet naar Nederland mochten. De emoties liepen soms hoog op.
Op donderdag 21 januari 2010 landde het vliegtuig met 105 Haïtiaanse kinderen op het vliegveld in Eindhoven.
En daarnaast een aantal kinderen dat door zou vliegen naar Luxemburg. Baby’s in de armen van hulpverleners.
“Stel je de positie van de adoptieouders voor. Eerst horen ze van ons dat de adoptie jaren kan duren, en dan
krijgen ze op zaterdagavond een telefoontje met de boodschap dat hun kind over een paar dagen in Nederland
zal zijn. Eén moeder heeft gezegd: ‘Ik ben er nog niet klaar voor’.”

H“HeT werK DrAAIT om conTAcTen Tussen mensen op een pLeK wAAr BesLuITen
worDen genomen”
In de laatste maanden in het oude gebouw vond Reinier ter Kuile dat zijn werkkamer aan verandering toe was. In
mei 2012 oogde zijn directeurskamer op de 15e verdieping traditioneel: bureau om stukken aan af te doen, grote
plant, ovale tafel. Gastvrijheid verliep via de ordenende gratie van zijn secretaresse. Begin juli stonden er vier
bureaus en was Ter Kuiles naambordje vervangen door het bordje ‘flexwerkkamer’. Het duurde even voor een
projectsecretaris het aandurfde om in de voormalige directeurskamer te gaan zitten werken. Volgens de secretaresses
was Ter Kuile er zelf niet vaak te vinden – steeds hier of daar in overleg. Inmiddels is de oefentijd voorbij.
De directeur Justitieel Jeugdbeleid van het ministerie van Veiligheid en Justitie is graag op plekken waar
beweging is. Niet altijd een vriend van de procedurelen. Geen probleem dat de agenda regelmatig wordt
omgegooid. Behalve als er een pittige bespreking op komst is waarbij hij een fors aantal vertegenwoordigers
van ministeries, lagere overheden, uitvoeringsorganisaties en zorg- en veldorganisaties op één lijn moet zien
te krijgen. “Het kan soms erg lastig zijn om die partijen elkaars taal te laten spreken. Als ik me dan niet goed
kan voorbereiden of kort voor het overleg moet afzeggen omdat iets anders spoed heeft, dan word ik daar
niet altijd blij van.” De directie heeft in de loop der jaren heel wat voorzitterschappen van dergelijke
overleggen voor hem verzameld. Huiselijk geweld. Veiligheidshuizen. Jeugdketens. Mag hij de boel een
beetje vloeibaar maken. En met bestuurders van gemeenten en organisaties waar je verder weinig over te
zeggen hebt is het toch anders praten dan met eigen taakorganisaties. “Er zitten stevige onderhandelaars
tussen.” Belangrijk, een netwerk hebben om dingen voor elkaar te krijgen? “Essentieel. Voor een klein deel
kan ik me op mijn kamer opsluiten, en iets bij iemand neerleggen. Maar als het allemaal wildvreemden zijn,
gebeurt er niets: mensen gaan niet voor je rennen, je kunt niet inhoudelijk sparren als iedereen zijn kaarten
voor de borst houdt. Mensen zijn vaak bang om te bellen als ze iemand niet goed kennen. Ik doe dat wel en
mensen zeggen zelden nee.”
Het was een ontmoeting met een jongen uit Soweto die maakte dat Ter Kuile rechten en bestuurskunde ging
studeren en vervolgens de mensenrechtenwereld instapte. Tijdens een verregende fietsvakantie waren hij en
een vriendje bij toeval in Taizé beland, waar een oecumenische gemeenschap elke zomer jongeren uit de hele
wereld trekt voor een week bezinning. Die zomer was er ook een Zuid-Afrikaanse delegatie onder leiding van
bisschop Tutu. “Ik deelde een kamer met de jongen uit Soweto. Ik raakte met hem aan de praat. De volgende
dagen was hij helemaal gestresst. Hij bleek geschokt te zijn over het feit dat hij samen met een blanke jongen
op een kamer sliep. Iemand met wie hij ook gewoon kon praten, als leeftijdgenootjes van 16, 17 onder elkaar.
Dat maakte grote indruk op me.” Hij was van plan wiskunde of kunstgeschiedenis te gaan studeren, zijn vriend
Nederlands. “Maar nu zeiden we tegen elkaar: dat kan helemaal niet, we moeten iets gaan doen waarmee we
iets aan dat soort situaties kunnen veranderen.”
32 33
Hoe wordt een internationaal opererende mensenrechtenactivist ambtenaar?
“Mijn toenmalige vriendin, nu vrouw, vond het op een gegeven moment tijd worden dat ik naar huis kwam,
nadat ik jaren in risicogebieden had gewerkt. Ook vond ze dat het goed zou zijn als ik eens bij een grote organisatie
zou gaan werken. In de mensenrechtenwereld opereerde ik vrijwel baasloos. Het leek haar goed voor mijn
ontwikkeling als ik eens iemand tegen zou komen die me vertelde dat ik iets niet goed deed”. Dus startte hij in
1991 zijn rijksloopbaan bij de directie Wetgeving.
Twintig jaar later typeert hij zichzelf als een overheidsdienaar met een mensenrechtenhart. “Als belangengroep
kun je de vinger op zere plekken leggen. Maar soms zijn er andere oplossingen nodig dan deze groepen
voorstellen. Ik wil aan die knop kunnen draaien.”
Versnelde adoptie door ‘Haïti’
In de vroege ochtend van 12 januari 2010 kreeg coördinerend beleidsmedewerker Joël van Andel een telefoontje
van een adoptieorganisatie met het bericht dat er een aardbeving was geweest in Haïti. Grote delen van
Port-au-Prince en omgeving waren verwoest. Mogelijk bevonden zich onder de slachtoffers ook adoptiekinderen.
De uitvoering van het Haags Adoptieverdrag valt onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van
Justitie. Het ministerie herbergt ook de Centrale Autoriteit Interlandelijke Adoptie, die de taak heeft te zorgen
voor een ordelijk verloop van adoptieprocedures. Van Andel en coördinator Janneke Kouwenhoven van de
Centrale Autoriteit hadden er in de dagen na de eerste berichten over de aardbeving de handen vol aan om
benodigde informatie bij elkaar te krijgen.
Ter Kuile: “Ik hoorde van de aardbeving. Ik was die dinsdag nog niet gefocused op Haïti. We hoorden al snel
dat er twee paar adoptieouders in Haïti waren om hun kindje op te halen. Zij waren gedood in de aardbeving.
De eerste dagen lag daar onze focus. Een derde echtpaar was gewond. Die mensen moesten worden gerepatrieerd.
Dat was onze eerste zorg.
In die tijd hielden twee organisaties zich bezig met adopties uit dat land, de Vereniging Wereldkinderen en de
Nederlandse Adoptiestichting (NAS). Door de aardbeving waren kindertehuizen zwaar beschadigd. Eén van die
organisaties, de NAS, riep plots: we gaan zélf die kinderen halen! Ze waren al bezig een vliegtuig te regelen,
ondanks dat ze dat niet konden betalen. Het is niet gebruikelijk dat adoptie wordt gezien als een vorm van
rampenhulpverlening. Dat dreigde nu wel te gebeuren. Organisaties als Unicef en United Adoptees hebben
hierover ook kritiek geuit in de media. Als we even de ogen hadden gesloten en niet hadden geluisterd, dan
was het momentum voorbij gegaan en was er niets gebeurd. Dat heb ik me wel gerealiseerd.”
Maar het momentum kreeg een ander verloop. “Met de minister en staatssecretaris zochten we naar de balans
tussen de regels en het humanitaire belang van de kinderen en de aanstaande adoptieouders. Toen we
eenmaal zagen hoe het kon worden aangepakt, liep het als een trein.”

“Die donderdag polste ik de bewindspersonen op het idee van een luchtbrug. We hadden voor de volgende
dag een overleg belegd met de adoptieorganisaties. Ik wilde weten of ik ruimte had een plan uit te werken. Die
ruimte kreeg ik. De volgende ochtend spraken we er op mijn kamer over met de adoptieorganisaties. De vraag
was: welke kinderen kunnen we laten overkomen op grond van het beleid, en hoe kunnen we dat organiseren?
Daar hoorde ook bij: zorgen dat er geen kinderen op het vliegtuig terecht zouden komen die niet naar
Nederland mochten.
De NAS wilde veel meer kinderen laten overkomen dan ik voor mogelijk hield. De adoptieorganisatie
onderhield relaties met drie kindertehuizen, en wilde die huizen leeg hebben. Dat kan niet zomaar, zei ik. We
konden het ons niet permitteren dat we zouden meewerken aan kinderhandel of kinderontvoering. We
hadden voor ieder kind dat op het vliegtuig zou worden gezet toestemming nodig van de Haïtiaanse autoriteiten.
De minister had dat nadrukkelijk aangegeven. Ik kreeg het verwijt dat ik kinderen in de steek liet, als ze
stierven lag het aan mij. De emoties liepen hoog op. Er waren momenten dat het hard tegen hard was. Ik heb
een paar keer streng moeten zijn en moeten zeggen: als je zo doorgaat, kan ik straks voor geen enkel kind iets
betekenen. Ik heb het overleg tussentijds stil moeten leggen. Vanwege de ernst van de situatie wil je zoveel
mogelijk kunnen helpen. Maar wel op zo’n manier dat je achteraf niet de haren uit je hoofd trekt van spijt. Ik
had de rol rationeel te blijven.”
“De kinderen zaten in verschillende stadia van het adoptieproces. Ik stelde voor de ui te gaan afpellen. De
eerste groep betrof kinderen die al gematcht waren aan Nederlandse ouders en waarbij de Haïtiaanse
kinderrechter akkoord had gegeven op de adoptie. Ook de Nederlandse Centrale Autoriteit had al goedkeuring
afgegeven. Voor deze kinderen waren alleen uitreis- en inreispapieren nodig. Hier lagen geen problemen.
Dan hadden we een tweede groep, waarbij de kinderen waren gematcht aan adoptieouders en er een akkoord
was van de Centrale Autoriteit. Maar er lag nog geen uitspraak van de Haïtiaanse rechter. Er was één
Haïtiaanse rechter die deze zaken behandelde. Hij was getroffen door de aardbeving. Ook de dossiers lagen
onder het puin.
We moesten nieuwe dossiers samenstellen op grond van informatie die de adoptieorganisaties en de Centrale
Autoriteit hadden liggen. Dan zou het nog gaan om toestemming aan Haïtiaanse zijde.
Toen kwam groep drie. Die was moeilijk. Daarbij ging het om kinderen die voor adoptie waren afgestaan en
voor wie in Nederland potentiële adoptieouders bestonden. De dossiers waren al aan de NAS in Nederland
aangeboden, maar er had nog geen matching plaatsgehad. De NAS wilde kijken of ze voor negen kinderen nog
ouders konden vinden.
Dat was een onzekere situatie. Ik zei: hier maak ik pas op de plaats. Ga aan de slag met de dossiers voor de
tweede groep. Ik ga kijken wat ik voor de derde groep kan doen.”
34 35
“De goedkeuring van de minister kwam stapsgewijs. Eerst over de eerste groep. Voorlichting bracht een
persbericht uit. Volgende dag: pats, persbericht over groep twee. En dag drie een nieuw bericht over de laatste
groep. Het uitvogelen van deze categorisering kostte ons 24 tot 48 uur. Een enkeling had er kritiek op. Maar
het gaf ook een verhaal hoe je op een verantwoorde manier met de zaak kon omgaan. Later is deze werkwijze
ook door andere landen overgenomen.”
“Dat weekend vertrok een vlucht met hulpgoederen naar Haïti. Eén IND’er had het mandaat gekregen om te
beslissen wie mee kon en wie niet. Hij en niemand anders zou mogen beslissen. Die man moest vooral op
grond van foto’s de identiteit van de kinderen vaststellen. En we hadden hem gezegd: als er mensen aan de
vliegtuigtrap staan die niet op de lijst staan, moet je ze weigeren. Ik benijdde hem niet. Nederlandse
diplomaten in de regio verzorgden het proces van toestemming door de Haïtiaanse autoriteiten.”
“Wij werkten intussen in Nederland met de Raad voor de Kinderbescherming aan de voorbereiding voor de
plaatsing van de kinderen. Naar Nederlands recht moeten jongeren onder de 18 jaar een voogd hebben. Waar
kinderen al waren gekoppeld aan ouders, werden de adoptieouders voogd. Voor de andere twee groepen was
dat niet mogelijk. Dan ga je kijken in je netwerk. Zo kwamen we op Nidos, de voogdijorganisatie voor
minderjarige asielzoekers. Die had ervaring met buitenlandse kinderen, en was ook bekend met traumaverwerking.
Een adviseur van Wetgeving had gekeken naar de ministeriële regeling, op grond waarvan Nidos
werkt. Willen we Nidos als tijdelijk voogd kunnen laten optreden, zo was de boodschap, dan moet de
regeling worden aangepast. Het ging om een kleine aanpassing, maar toch, ook hier gelden procedures.
Vervolgens hebben we gezorgd dat die regeling zo snel mogelijk in de Staatscourant werd gepubliceerd.
Tussen het moment van de aardbeving en de landing van het vliegtuig op het vliegveld Eindhoven zat
anderhalve week.”
Op 20 januari 2010 schreef de minister aan de Tweede Kamer: “Ik realiseer mij dat deze beslissingen onzekerheden
en risico’s met zich meebrengen. Echter gezien de zorgwekkende omstandigheden in Haïti heb ik tot
deze bijzondere maatregelen besloten. Expliciete voorwaarde voor mijn toestemming was de instemming van
de Haïtiaanse autoriteiten. De Haïtiaanse minister-president heeft op 17 januari 2010 schriftelijk verklaard
toestemming te verlenen voor het overbrengen van de kinderen uit de drie bovengenoemde groepen uit
Nederland. Als voorwaarde heeft hij gesteld dat na aankomst van de kinderen in Nederland, in nauwe
samenwerking met de Haïtiaanse overheid, begonnen zal worden met een zorgvuldige afhandeling van de
adoptieprocedures. Hieraan zal vanzelfsprekend gevolg worden gegeven.”
De Raad voor de Kinderbescherming in Haarlem deed in alle zaken het onderzoek naar de kinderen en
aspirant-adoptieouders. Het Landelijk Overleg Voorzitters Familiekamers stemde in met het voorstel dat alle

adoptiezaken via de rechtbank in Utrecht zouden verlopen. In de maanden erna werden onderzoeken en
adoptieprocedures afgerond en de kinderen bij adoptieouders geplaatst.
Ter Kuile: “Iedereen was bezig om oplossingen te vinden voor een lastig vraagstuk. In de jaren daarvoor was
Justitie tot de conclusie gekomen dat het ministerie beter moest omgaan met crises en incidenten. Er waren
intussen instrumenten ontwikkeld. Wij hebben in dit geval gewerkt met het concept van de crisistafel: korte
lijnen, werken met een vaste ploeg mensen, die op zo’n moment ook de verantwoordelijkheid heeft voor de
afstemming en de besluitvorming.
Je zag in een korte periode en in hevige mate wat je in het dagelijks werk ook ziet: we werken weliswaar
binnen de context van democratische en bestuurlijke processen, maar je hebt daarbij óók altijd te maken met
mensen. Mensen met goede en slechte momenten, humeuren en passies. De buitenwacht ziet een grote
organisatie, met procedures en lijnverantwoordelijkheden. Maar uiteindelijk draait het werk om contacten
tussen mensen op een plek waar besluiten vallen. Dat is het mooie ervan.”
Persincidenten
Veiligheid en Justitie is een dienstbare organisatie, meent Ter Kuile. “In eerste instantie aan de bewindslieden,
in tweede instantie aan het kabinet, in derde instantie aan de parlementaire democratie, in vierde instantie
aan de maatschappij.”
De ordelijkheid van een mooi rijtje dienstbaarheden neemt niet weg dat het soms worstelen is met de realiteit
tussen binnen- en buitenwereld. Vindt die maatschappij zomaar dat-ie op de eerste plaats thuishoort. Stelt de
democratie andere vragen dan zo mooi is vormgegeven via de beleidsprocessen. Moet de organisatie veranderd
worden. Gebeurt er een incident. Komen er vragen van de pers.
Het bestuursdepartement heeft volgens Ter Kuile sinds enige jaren de blik sterker gericht op de uitvoering en
wordt meer dan voorheen geleefd door persincidenten. “Een gebeurtenis als de Schipholbrand heeft een
ontzettende impact. In de samenleving, maar ook op de organisatie. Wij produceren het ene stuk papier na
het andere en sturen het dan naar de Tweede Kamer. Maar als beleid en praktijk niet met elkaar matchen.…”
Dan komt er vroeg of laat hommeles, wil hij maar zeggen.
Het werk wordt meer geregeerd door persincidenten, zegt u. Wat ziet u als bron?
“De toegenomen snelheid van media en social media. Berichten gaan in een mailtje naar een Kamerlid, die
leest het en kan het bericht niet beoordelen op feitelijke juistheid. Dus stelt men vragen. En die vragen
verschijnen weer in de krant.”
36 37
Hoe probeert u ermee om te gaan?
“Ik creëer onrust in de uitvoeringsorganisaties wanneer ik vaak vraag om dossiers. Eerdere zaken hebben
onzettende consequenties gehad, ook voor betrokkenen. Dus die worden zenuwachtig als wij zeggen: de Kamer
wil meer weten over dat en dat dossier, lever het maar in. Terwijl het soms om een canard gaat, of de betreffende
persoon zelfs niet bestaat. Ik zou het prettig vinden als met name in individuele gevallen afspraken gemaakt
kunnen worden met Kamerleden, dat de casus eerst wordt voorgelegd. We kunnen dan informatie geven op
grond waarvan Kamerleden kunnen beoordelen of de situatie die zij aangereikt hebben gekregen correct of niet
correct was weergegeven. Het kan Kamerleden helpen beslissen of zij een basis hebben voor vragen.”
Wat houdt u tegen om via de bewindspersonen zo’n deal te maken?
“Het is de vraag om de Kamer dat wil. Op mijn terrein weet ik dat fracties er bij elk incident in springen, puur
om politieke redenen.”
Hoe ziet u de toegenomen aandacht voor de uitvoering?
“Voordat we starten met beleid, stellen we ons vaker de vraag: is wat wij willen überhaupt wel mogelijk? Dan
gaan we eerst met de uitvoering overleggen. Ik denk dat het straks onvoorstelbaar voor ons is dat we dat
vroeger minder of niet deden.”
Vrij denkend aan de toekomst ziet hij een klein bestuursdepartement. “Pakweg 250 mensen die goed kunnen
schrijven, politiek onderlegd zijn en vraagstukken als opdrachtgever goed kunnen uitzetten. Maar die niet
alles zelf doen. Als de uitvoering een probleem ziet, kun je ook aan hen vragen een voorstel te doen. Bij de
Raad voor de Kinderbescherming zit ook een clubje mensen dat heel goed ziet wat er moet gebeuren, hoe dat
gedaan kan worden en wie daar bij nodig zijn. Vervolgens kijkt iemand op het bestuursdepartement iemand of
het, kijkend naar de politieke meerderheden, zo kan of dat het anders moet.”
Ziet u ook veranderingen komen op het gebied van de buiten- en binnenwereld?
“Ja. Ik voorzie dat wij actiever informatie in de buitenwereld gaan ophalen en naar de buitenwereld gaan
brengen. Het zou mij niet verbazen als we in de toekomst via social media, zoals dat nu al gebeurt met de
internetconsultatie, zaken meer gaan uitzetten. In eerste instantie bij betrokken organisaties, maar later ook
via burgerinitiatieven.”
U voelt zich niet geroepen?
“Ik heb wel een paar dossiers. Maar op dit moment zou ik er expliciet toestemming voor vragen. Omdat we het
niet gewend zijn.”

Van wie wilt u dan toestemming?
“Ook van de politiek. We blijven nu in een coconnetje: we halen informatie bij onze partners, verwerken dat
en gaat dan via de minister naar buiten. Vervolgens komt er een mooi persbericht. Gooi je het eerder in
consultatie, dan ligt het stuk als concept op straat. Dus bewindslieden zouden wel moeten zeggen: daar ga ik
mee akkoord.”
De Commissie-Wallage heeft ruim 10 jaar geleden een mooi rapport geschreven over de toekomst van overheidscommunicatie.
Daar wordt dit al voorgesteld.
“Voor dossiers buiten het regeerakkoord zie ik wel mogelijkheden. Maar ik zie spanning ontstaan bij sexy
onderwerpen waar iedereen een mening over wil hebben.”
De verhuizing geeft aanleiding tot een zoektocht om anders te gaan werken. Ter Kuiles eerste directeur
Wetgeving kon in de jaren negentig zijn managementstijl nog vormgeven door met gehaaste pas over de
gangen te lopen. Dan hoorde je net voorbij je kamer zijn voeten remmen. Kwam hij teruglopen om even
een praatje te maken of een vraag te stellen. Ter Kuile: “We zullen een andere stijl van leidinggeven moeten
uitvinden. Dat is nog makkelijk gezegd. Mensen zeggen: het gaat om meer resultaatgericht sturen en om
ruimte geven. Maar ik denk dat het met name om richting geven gaat. Ik vond het een eye opener dat een
paar mensen zeiden: ‘Nog meer ruimte? We zwemmen nu al!’ Dat signaal betekent voor mij dat ik aan het
begin met iemand zal gaan zitten en zal moeten formuleren wat ik van hem of haar nodig heb. Als een
medewerker dan antwoordt: ‘Prima, je ziet me over een maand terug’, dan is dat goed. Als hij of zij vraagt
om tussentijds te kunnen sparren, kan dat ook. Het gaat om de aard en vakvolwassenheid van mensen,
ongeacht of iemand 25 of 60 jaar oud is. Waar iemand zit, maakt dan niet zoveel meer uit.” Wat als de
politieke of ambtelijke top tussentijds om informatie vraagt? “Dan zeg ik: we zijn ermee bezig, over een
maand heb je het.”
“In het verleden kozen mensen voor een ambtelijke carrière toen ze 25 waren en bleven ze tot aan hun
pensioen.” Veranderingen in de sociale en professionele samenhang gaat volgens Ter Kuile het nodige vragen
van de ambtelijke top. “Je houdt mensen niet op de plek waar ze nu zitten. Het patroon is dat jonge mensen na
een paar jaar een sabbatical nemen en denken: ik zie daarna wel. Het zal nooit gaan om een heel aantrekkelijk
salaris. De onderwerpen zijn boeiend, maar je moet mensen wel de kans geven te snuffelen en de kneepjes van
het vak door te krijgen. Als je goede mensen kweekt en ze ook laat gaan, dan vertelt zich dat voort. Dat vraagt
om een ambtelijke top die ten eerste ontwikkelingen ziet aankomen en verbanden kan leggen, en ten tweede
weet te enthousiasmeren en inspireren. Dàn komen ze terug.”
38 39
Waarin gaat u zelf een leermeester zijn voor anderen?
“In het denken in creatievere oplossingen in plaats van het denken in problemen. Als mensen daar een
sparringpartner in zoeken, zijn ze welkom.”
Wat is uw les geweest in de afgelopen jaren?
“Je kunt hier wel degelijk verschil maken!”
Als we relaxed zijn, zijn we goed in staat tot
openheid. Als het spannend wordt, klappen
we dicht. De afwegingen zijn nooit de 100%
goede afwegingen, het is zelden zwart-wit.
In de afwegingen hebben mensen een
moment van reflectie achter de deur nodig.
Maar dat bijt wel met het feit dat je transparant
probeert te zijn, en dat je het op het moment
dat het moeilijk wordt niet meer bent.”
- Reinier ter Kuile -
- Reinier ter Kuile -
dat het moeilijk wordt niet meer bent.”
probeert te zijn, en dat je het op het moment
Maar dat bijt wel met het feit dat je transparant
moment van reflectie achter de deur nodig.
In de afwegingen hebben mensen een

40 41
“Toen ik binnenkwam bij Grondwetszaken, zat ik op de tweede laagbouw.
Bij CZW ben in in de hoogbouw terecht gekomen. Bij Justitie weer in de laagbouw.
Binnen Justitie ben ik destijds overgestapt naar Vreemdelingenzaken. Toen heb
ik ook in de Plaspoelpolder en de Terminal gezeten. Als directeur CZW kwam ik
weer terecht in de hoogbouw , en in 2004 zijn we overgegaan naar het pand aan
de Herengracht. In zo’n statig pand, met rood tapijt op de vloer, ontstaat een
aparte werksfeer.
Ik heb de torens aan de Schedeldoekshaven altijd prettig gevonden, maar het
gebouw is intussen star en versleten.”
“Bij de Adviesraad had ik wel een
computer maar geen m@il. Pas
toen ik in 1995 op het bestuursdepartement
van VROM begon, was
er een intern m@ilsysteem.
Nu, 17 jaar verder, zijn de toepassingen
enorm toegenomen.
Mensen ervaren e-m@il niet als
‘we hebben nooit contact’. Het
hebben van digitale mogelijkheden
betekent niet dat je elkaar
niet meer bij het koffieapparaat
treft.
Ik denk niet dat er veel verandert
in het nieuwe gebouw. Het
concept is dat je niet elke ochtend
standaard naar een eigen kamer
loopt, maar naar een bureau dat
nog leeg is. Je deelt daardoor je
kamer met andere collega’s, dat
levert andere gesprekken op.
Mensen worden er misschien ook
in hun gedachtegang wat
flexibeler van.
Ik hoop wel dat de verhouding
tussen plekken en mensen die in
dienst zijn in verhouding blijft.
Bij V&W steeg het aantal ambtenaren,
je had gewoon geen plek.
Dat leverde een hoop wrevel op.”
— Harke Heida, Ministerie van VenJ — — Suzanne van Melis, Ministerie van VenJ —

42 43
suzAnne VAn meLIs
coördinerend raadadviseur wetgevingskwaliteitsbeleid
Ministerie van Veiligheid en Justitie
13 februari 2008. In de gymzaal van het Haagse Media College van de Johan de Witt Scholengroep kregen de
ministers Hirsch Ballin van Justitie en Ter Horst van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties een advies
overhandigd van de Commissie Uitdragen kernwaarden van de rechtsstaat.
Suzanne van Melis, door het ministerie uitgeleend voor het voeren van het secretariaat van de commissie, had
gedacht: als je een commissie laat buigen over de vraag hoe de kernwaarden van de rechtsstaat beter aan de
man kunnen worden gebracht, moet je de presentatie niet willen houden in een zaaltje op het ministerie of in
Nieuwspoort. De titel van het advies luidde immers: ‘Onverschilligheid is geen optie. De rechtsstaat maken we
samen.’ Het werd een school.
Van Melis: “Met de commissie hadden we een interactieve bijeenkomst voorbereid. Er waren mensen uit de
hoek van de politie, sport, media, wetenschap, het onderwijs en de ouders en kinderen van de school.
Kinderen van de school deden het geluid en het licht. De commissieleden zaten tafels voor, waarbij onderwerpen
uit het advies met de deelnemers werden besproken. Zoals wel vaker gebeurt, werd het programma op het
laatste moment nog aangepast. Omdat Ter Horst eerder weg moest, hebben zij en minister Hirsch Ballin op
een eerder moment het rapport aangeboden gekregen en een reactie gegeven. Het leek nu een beetje een
tussendoortje, want het programma ging daarna gewoon door. Maar al met al was het een levendige
bijeenkomst.”
Op het ministerie hadden meerderen aan haar gevraagd: ‘Wat ga je nu weer allemaal doen, waarom tuig je het
zo op?’ “Het hielp wel dat ik steun kreeg van commissievoorzitter Van de Donk. Daardoor kwam er hier wat
extra ruimte voor.”
“De bijeenkomst met de debattafels heeft duidelijk laten zien dat de rechtsstaat u in ieder geval niet onverschillig
laat”, aldus minister Hirsch Ballin in zijn speech die dag. “En dat is een understatement: ook vanmiddag
was er duidelijk spanning aanwijsbaar tussen verschillende interpretaties van haar kernwaarden. En
tegelijkertijd ben ik blij te constateren dat er ook veel energie is bij iedereen om er samen uit te komen.”
“Zoiets moet ik misschien maar eens vaker doen”, blikt Van Melis terug. “Hier in huis had men het hele proces
maar een beetje vreemd gevonden. Het idee van een commissie was traditioneel, maar de samenstelling was
voor het normale doen van Justitie apart. Bij de directie Wetgeving denkt men toch vaak in eerste instantie aan
vakgenoten, en binnen Justitie aan taakorganisaties. Maar de minister wilde anders.”

A“ALs IK Te groTe sTAppen zeT, pLegen mensen VerzeT of VALLen Af”
Er is niet veel dat Suzanne van Melis zichtbaar doet fronsen, maar dit is er toch echt een: de manier waarop de
voorbereidingen voor de ICT-voorzieningen in het nieuwe gebouw worden aangepakt. “Binnen de directie
Wetgeving denken we: als je buiten de deur met je laptop toch niet in de digitale werkomgeving kunt, waarom
dan geen vaste computer? Met een tablet erbij, zodat je die kunt gebruiken om in de vergadering naar de
stukken kijken. Als je niets hebt om stukken op mee te nemen naar overleggen buiten de deur, heb je geen
andere keuze dan ze te printen en gewoon weer een schriftje te gebruiken.”
Haar irritatie medio 2012 treft niet eens zozeer de ICT zelf. “Ik ben best van de inspraak, maar er kan ook
sneller worden doorgepakt. Hoor ik eerst dat er een besluit genomen is, gaat het toch weer anders. Vervolgens
denk ik: nù horen we wat we gaan krijgen. Gaan we toch weer inventariseren. Ik ben een medewerker van
Veiligheid en Justitie. Wat voor werk word ik geacht te doen, en wat is daarvoor nodig? Daar waar je niets te
bieden hebt, heeft het ook geen zin om nóg een keer te gaan praten. Dan denk ik: neem een besluit en dan
gaan we dat gewoon ook doen.”
Frons. Het ziet ernaar uit dat de Directie Wetgeving en Juridische Zaken er voor het eindejaarscabaret een
nieuw onderwerp bij heeft.
De coördinator wetgevingskwaliteitsbeleid bij het ministerie van Veiligheid en Justitie heeft vier ministeries
van binnen gezien en met de collega’s van Verkeer en Waterstaat het nieuwe werken meegemaakt. Terugkeer
van het nieuwe werken naar het oude was voor haar niet bijster moeilijk, zegt ze. En nu is gewoon het
omgekeerde weer het geval. De posters die de vaalwitte kastdeuren op haar eenpersoons werkkamer op de
vierde verdieping sieren – ze bedenkt er wel wat op.
Ze is drs. in plaats van mr. Dat krijg je als je juridische bestuurswetenschappen hebt gestudeerd. Van Melis:
“Zodra je bij een directeur Wetgeving of destijds bij Verkeer en Waterstaat het hoofd Juridische Zaken zit, gaat
dat plots tellen. Zou dat wel een echte jurist zijn? Ik heb niet de neiging mezelf als een echte jurist te
beschouwen.”
Een meer generalistisch ingestelde adviseur bij de specialistendirectie? Nu wil het op het departement nog wel
eens zo zijn dat ze met een klus worden geconfronteerd die niet feilloos past in de taakomschrijving van een
van de beleidsdirecties of uitvoeringsorganisaties. Maar ja, het ministerie heeft er toch een beetje mee te
maken, of er is om een andere reden geen ontkomen aan. De gewoonte wil dan dat ze om zich heen gaan
kijken. ‘Rechtsstaat, dat heeft toch met jullie te maken?’ Dan komen er klussen naar Van Melis toe. Of trekt zij
ze aan. “Toen Guusje ter Horst bij Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties aantrad, nam ze het idee van een
Huis voor democratie ter hand. Zij ging op zoek naar partijen die dat wilden steunen. De eerste reactie vanuit
44 45
de lijn was: is dat niet meer iets voor BZK en OCW? De minister zei: ‘Als het een Huis voor democratie en
rechtsstaat wordt, doe ik mee’. Ik kwam toen in de projectgroep terecht.”
Maar Veiligheid en Justitie heeft ook de taak te zorgen dat de wetgeving een beetje van niveau blijft. Dan gaat
het niet alleen om de wetgevingsproductie van het eigen departement, maar rijksbreed. De minister kan er in
principe voor naar de Kamer worden geroepen als zijn eigen ministerie of kabinetscollega’s elders verzaken.
Dat heeft hij liever niet. Daar ligt het hart van het werk van Van Melis en haar teamcollega’s. Het heeft ze een
plekje bezorgd op de formulieren voor de onderraad- en ministerraadadvisering: ‘Overeenstemming met
Justitie (wetgevingstoets en effecten analyse)…’ Dat stelt de leden van het kabinet gerust.
Van Melis: “Een coördinerend raadadviseur moet behoorlijk veel belangstelling hebben voor de inhoud. Maar
ik ben ook geïnteresseerd in hoe het gaat bij ministeries, en hoe je zorgt dat mensen ergens komen. Dan moet
je niet altijd voor de schoonheidsprijs willen gaan. Het enige is dat het wel betrouwbaar moet zijn.”
Rechtsstaat aan de man
Het was best een bijzondere commissie en een ongewoon proces, vertelt Suzanne van Melis. Ze was in 2006 net
vanuit de andere toren overgestapt naar het toenmalige ministerie van Justitie toen het denken over het
uitdragen van de kernwaarden begon. “De directie Wetgeving heeft wel enige staat van dienst als het gaat over
het onderwerp rechtsstaat. We kunnen uit de voeten met WRR-rapporten en spreken een woordje mee als het
gaat om rechtsstatelijke principes. Maar we schrokken even toen we plots iets heel praktisch gingen doen.”
“In 2004-2005 ging het alleen maar over minder regels en minder overlast. Ik zat in die tijd nog bij
Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en deed daar een opschoning van de BZK-wetgeving. Het idee dat
regels soms ook best fijn konden zijn, was minder aan de orde. Bij Justitie trof ik een andere invalshoek.
Natuurlijk moet je niet overal wetgeving voor inzetten, vond men hier. Maar het is óók niet de bedoeling dat
alle wetten en regels dan maar als overlast moeten worden gezien. We dachten: als er draagvlak is voor de
rechtsstaat, zijn mensen wellicht meer geneigd tot steun voor wetgeving. De aanloop naar nieuwe Tweede
Kamerverkiezingen was een mooie aanleiding om te kijken hoe we dat idee handen en voeten konden geven.”
In de zomer van 2006 was het kabinet Balkenende II gevallen en had het rompkabinet Balkenende III de
opdracht gekregen op de winkel te passen en nieuwe verkiezingen uit te schrijven. Dat najaar trad Ernst Hirsch
Ballin aan als minister van Justitie ter vervanging van de wegens de Schipholbrand afgetreden minister Donner.
Nog gebruikelijk was dat de ambtenaren een eerste stap zetten met een startnotitie. Dit keer moest de notitie
de ambtenaren helpen om het onderwerp kernwaarden binnen de organisatie op het netvlies te krijgen.

“Wetgeving is de belangrijkste manier om de visie van de overheid op de rechtsorde uit te dragen. Maar
wetgeving is op zichzelf als drager van een boodschap niet voor brede groepen in de samenleving kenbaar en
toegankelijk te maken. Een project over het uitdragen van kernwaarden van de rechtsorde kan helpen het
draagvlak te vergroten”, zo stelden de notitieschrijvers. Bovendien hadden collega’s van het in die tijd lopende
programma ‘Een Ander Justitie’ via een takenanalyse achterhaald dat het ministerie als hoeder van de
rechtsstaat nog maar weinig had ondernomen om de kernwaarden van de rechtsorde actief uit te dragen. Het
haakje was geslagen.
Van Melis: “In het begin wilden we met een interdepartementale commissie een beleidskader maken voor het
uitdragen van de kernwaarden. Toen we in 2007 hoorden dat Hirsch Ballin minister van Justitie zou blijven,
gingen we ook kijken naar de mogelijkheden van een externe commissie.”
Ook best gebruikelijk.
“We maakten lijstjes van mogelijke leden voor de kernwaarden-commissie. Er circuleerden wat namen van
hoogleraren. Uiteindelijk ging er een vrij behoudend lijstje naar de minister, anders komt zo’n voorstel niet
eens door de lijn. Ik was nog vrij nieuw, en kende de oude contacten niet. Ik had al een paar keer iets voorgesteld
waarvan men had gezegd: dat is niet de bedoeling.” Een overleg met de minister moest uitkomst bieden
over de samenstelling en taken van de commissie. “Het onderwerp kernwaarden is niet alleen iets voor
juristen, vond de minister, maar van de hele samenleving. Hij wilde een bredere samenstelling dan wij hadden
voorgesteld. Bij dat overleg werd de commissie samengesteld. Toen ik merkte wat de lijn van de minister was,
heb ik ook maar een naam op tafel gegooid. Het werd een commissie met mensen uit de wereld van het
onderwijs, de sport, de media, het openbaar bestuur, het bedrijfsleven, de politie, het openbaar ministerie, en
vertegenwoordigers van levensbeschouwingen en wetenschap. Met mensen als Richard Krajicek en Ton
Verlind.” De Commissie Uitdragen kernwaarden van de rechtsstaat was geboren. Uiteraard onder voorwaarde
van deelname van de beoogde commissieleden en publicatie van het instellingsbesluit in de Staatscourant.
Ongebruikelijk? “Binnen de directie was het geen gewoonte om met een dergelijk gevarieerd gezelschap over
een onderwerp als de rechtsstaat aan de slag te gaan. Maar het advies zou een voorstel moeten bevatten over
de vraag hoe we de rechtsstaat naar de burgers zouden kunnen krijgen. Soms is het een beetje typisch waar
onderwerpen terechtkomen. Er was geen ander onderdeel in het ministerie dat zich dat verder in praktische
zin aantrok. We hebben het daarna ook niet meer herhaald.”
“Wim van de Donk werd voorzitter van de commissie. Van de Donk is een echte bestuurskundige, geen jurist.
Ik voerde het ambtelijk secretariaat samen met een BZK-collega, en intern was er nog een collega die er met
mij aan werkte. Het onderwerp was vrij studieus, maar het was onze inzet om een advies ook de praktijk te
laten raken.
46 47
Doordat de minister had aangegeven dat hij het zo wilde, kreeg ik de ruimte om het proces iets anders vorm te
geven dan gebruikelijk was. We vergaderden op de locaties waar de commissieleden werkten, zoals het
kantoor van het OM Rotterdam, en een middelbare hotelschool. Ook hebben we mensen gevraagd om
presentaties te houden, en gesprekken gevoerd met praktijk- en beleidsdeskundigen. Met dergelijke input
kwam het advies tot stand. De verschillende perspectieven en de samenstelling van de commissie hebben
geleid tot een breed palet aan aanbevelingen. We hebben deze werkwijze tot de dag van de presentatie van het
advies in het voorjaar van 2008 aangehouden.”
Onverschilligheid is geen optie, zo stelde de Commissie Uitdragen kernwaarden van de rechtsstaat in het advies.
“De commissie heeft het zoeklicht gericht op de relatie tussen de idee achter de rechtsstaat en de praktijk van
alle dag. Op drie domeinen werd het vergrootglas gezet om de dilemma’s in beeld te krijgen die zich kunnen
voordoen rond de kernwaarden. Deze drie domeinen zijn: ‘opvoeding, onderwijs en sport’, ‘openbare ruimte’ en
‘media’. Deze domeinen zijn gekozen omdat juist daar de omgang met wrijvingen en conflicten baat kan hebben
bij de aanpak die de commissie voorstaat en waarvan in die domeinen soms veelbelovende voorbeelden zijn te
vinden. (…) Vooral blijken initiatieven in buurten, op scholen en op al die plaatsen waar mensen elkaar in het
openbaar ontmoeten, inzicht te geven in hoe we vandaag de dag het beste kunnen omgaan met de dilemma’s
die de kernwaarden met zich meebrengen.” In die tijd niet echt een typisch justitieverhaal, aldus Van Melis.
Wat gebeurde er met het advies?
“Het was geen advies waar je erg op tegen kon zijn, het was sterk gericht op de rol van burgers. Veel onderdelen
van het advies hadden raakvlakken met trajecten die al liepen. De commissie stelde voor dat dan iets
anders aan te pakken. En het kabinetsstandpunt liet zien wat het kabinet ermee deed.”
Het kabinetsstandpunt bevatte geen nieuwe maatregelen. Met het oog op jullie administratieve belasting: afschaffen maar,
dergelijke reacties?
“Het is een verplichting van het kabinet om te reageren op een advies. Het betekent inderdaad extra werk.
Maar het levert ook wat op, want met de reactie wordt ook het advies naar het parlement gestuurd. Dat is goed
voor staand en nieuw beleid, want dan wordt er - misschien - rekening gehouden met de commissie-inzichten.
Het is fijn voor de voorzitter en leden van de commissie, want niemand gaat voor niets in zo’n commissie
zitten. Het is fijn voor de behandelend ambtenaar, voor mij dus, want je doet je werk niet voor niets. En het
is fijn voor de bewindspersoon, want die wil ook graag laten zien wat hij aan het doen is.”
Hoe ging het verder met het draagvlak in de samenleving voor wet- en regelgeving?
“De wereld verandert niet omdat iemand een advies uitbrengt. Het positieve van het advies was dat het liet

zien dat de overheid ook anderen de ruimte kan geven, dat zij niet alles hoeft dicht te regelen. Eén keer in de
zoveel tijd komt dit perspectief terug. Het biedt ook een beetje tegenwicht tegen een overheid die steeds maar
opnieuw denkt dat zij centraal kan bedenken of regelen hoe alles moet.”
U bent een BZK’er bij Justitie.
“Het basisgestel voor dit soort projecten is bij Justitie aan de conservatieve kant, heel anders dan bij BZK. BZK
is erg van het overleg, we gaan het met z’n allen doen. Probleem daarbij is dat BZK een neiging heeft te blijven
hangen in procesmatige resultaten, waarvan je je naderhand soms afvraagt wat je eraan hebt. VenJ vindt dat
ongrijpbaar en wil vooral zorgen dat er regels zijn of dat er meer gehandhaafd wordt. Achteraf is men dan
verbaasd als partijen afhaken of als de samenleving niet gaat doen wat het ministerie had verwacht.”
Bij welke cultuur voelt u zich het meeste thuis?
“Uiteindelijk toch wel bij VenJ. Ik houd er wel van als iets ergens toe leidt. Maar het is niet zo dat wij het hier
intern allemaal beter weten. Mijn ambitie is wel om een beetje BZK bij VenJ in te brengen, je hebt uiteindelijk
toch veel departementen nodig.”
Bureaucratische noodzaak
Ze weet het: mensen die haar lastig vinden zijn mensen die snelheid willen maken. Graag drie weken voor de
onderraad concept-wetsvoorstellen mailen voor de wetgevingskwaliteitstoets en advies. Lastig. “Dat wordt
vaak met de voeten getreden, spoed. We werken met een selectieve toetsing. Waar mogelijk proberen we de
tijd en de contacten met de departementale collega’s te gebruiken om ze te helpen met de voorbereidingen en
met ze mee te denken.”
En dan de vragen in het begin. Wat is het doel? Welke partijen zijn van belang? Zijn die ook betrokken? Is het
wel een taak van de overheid? Huh, dat zijn toch beleidsvragen? “We proberen helder te krijgen welke
maatregelen via beleid en welke via wetgeving kunnen.”
Nog meer vragen: is er een uitvoeringstoets uitgevoerd? En een handhavingstoets? Lastig. “Kosten en
capaciteitseisen moeten inzichtelijk zijn. Het is best mogelijk dat op grond van die inzichten een regeling
moet worden aangepast.”
Van Melis: “Mensen ervaren ons vaak als een bureaucratische noodzaak. Het is nogal eens sjorren en trekken,
ik denk wel bij driekwart van de onderwerpen die ik doe.”
Ook weer lastig.
48 49
“Partijen die betrokken zijn bij een traject hebben vaak verschillende denkkaders en belangen. Beleid denkt:
er moet een nota komen, en heeft flexibiliteit nodig om dat rond te krijgen. Dan heb je zo’n vervelende
wetgevingsjurist die zegt: maar goed, ik wil het wel precies weten. Als je beleid probeert op te schrijven in
wetgeving, loop je sneller tegen vaagheden aan. En dan krijg je de uitvoerder die zegt: dat past helemaal niet
in onze systemen. De verhouding tussen die drie zal altijd een bepaalde spanning hebben omdat de belangen
anders liggen. Maar wetgeving probeert wel de beide kanten te laten zien. Haar sector heeft een afwegingskader
ontwikkeld om collega’s binnen het departement en het rijk te helpen belangrijke vragen voor een
integrale afweging gesteld en beantwoord te krijgen. Een gewaardeerd instrument, zeiden medewerkers naar
aanleiding van een proeffase. Maar vanwege de uitgebreidheid van de digitale vragenlijst soms ook best wel
lastig. Kan het ook flexibel worden doorlopen?
“Het wetgevingskwaliteitsbeleid heeft de neiging gemakkelijk van alle prioriteitenlijstjes af te vallen. Dus je
moet er altijd op blijven inzetten.”
Wat maakt dat je dat volhoudt?
“Als overheid moet je blijven nadenken over de kwaliteit van je beleid en wetgeving, ook als je haast hebt.
Onderdeel van die kwaliteit is dat beleids- en wetgevingsprocessen navolgbaar en transparant zijn. Er is een
tendens om een verhaal te maken dat een voorstel ondersteunt, en niet het primaire doel heeft om beslis- of
verantwoordingsinformatie te maken: waarom hebben we dit gedaan en niet iets anders? Een supermarkteigenaar
zegt ook niet: mijn sinaasappel van vandaag is eigenlijk van gisteren, en er zitten ook nog pitjes in. Maar
problemen zitten nogal eens anders in elkaar dan in een regeerakkoord of in het hoofd van deze of gene wordt
gesteld. Ambtenaren zijn niet voor niets goed opgeleid. Zij zijn er ook voor ingehuurd om te zeggen: wij
hebben er nog eens goed over nagedacht, en die en die nog gesproken, en het blijkt zo te liggen. Als dan
vervolgens iemand zegt: dat kan wel zo zijn, maar willens en wetens kies ik die optie, prima. Dan kun je die
variant uitwerken. Mij gaat het erom dat je als een professionele adviseur kunt werken. Dan zijn er meer
mogelijkheden dan mensen wel eens denken.”
Het is een enkele keer voorgekomen, zo vertelt ze, dat er zodanig aan een wetsvoorstel was gesleuteld dat deze
niet meer voldeed aan de technische voorwaarden. Zoals een wetsvoorstel waarbij de definitiebepaling
ontbrak. “Het ging om een onderwerp dat op dat moment in de schijnwerpers stond. Ik had begrepen dat een
concept al bij de minister van het betreffende departement was geweest. We hebben er wel een opmerking
over gemaakt, je moet jezelf wel serieus nemen als bewaker van de wetgevingskwaliteit. Als de politiek dan
anders beslist, is dat hun verantwoordelijkheid. Je stelt wel eisen aan andere wetsvoorstellen, dus op het
gebied van uitstraling staat zoiets een beetje gek.”

Heeft u zelf ervaren dat u te weinig ruimte had?
“Jawel, maar het is ook vaak een kwestie van je eigen taxatie. Je kunt vrijwel altijd een stapje verder zetten dan
op dat moment als gewenst wordt gezien. Maar als ik te grote stappen zet, plegen mensen verzet of vallen af.
Soms had ik denk ik ergens wel wat meer uit kunnen halen. Maar het hangt er ook vanaf of mensen bereid zijn
iets te riskeren.”
Wanneer gaat u grommen?
“Ik vind het geen goed idee als mensen te bang zijn voor openheid en dat mensen zeggen: laten we ze maar
niet betrekken, want dat levert problemen en vertraging op. Als je dat nalaat, dan heb je kans dat aan het einde
van het traject alsnog de hel losbarst.”
Van Melis zucht even als ze terugdenkt aan haar begintijd bij Justitie. Haar idee om wetsvoorstellen voor
consultatie openbaar te maken via internet stuitte in 2006 op verzet. “We zaten met kortingen op ambtenaren.
Mensen waren bang voor overbelasting omdat iedereen zou kunnen reageren. Mensen vroegen zich af hoe het
dan zou moeten met de ministeriële verantwoordelijkheid. En we consulteerden toch al? Ja, we consulteerden
de Raad van State en partijen als de Raad voor de Rechtspraak, maar burgers en bedrijven? Als dat al georganiseerd
was, gebeurde het in adviescommissies. Bij VROM en Verkeer en Waterstaat was het heel gebruikelijk om
stevig en breed te consulteren. Ik heb daar te maken gehad met een project waarbij we het halve land hebben
gehad: provincies, gemeenten, stadsgewesten, allemaal om de nota voor elkaar te krijgen. Het verbaasde me
ontzettend dat de collega’s intern en bij de wetgevingsdirecties van andere departementen daar bang voor
waren.”
“We hebben een interdepartementale commissie in het leven geroepen, zodat er een advies over zou komen.
De minister heeft dat advies naar de Tweede Kamer gestuurd met het bericht dat er een proefproject van twee
jaar zou komen, met een website waar concept-wetsvoorstellen ter consultatie zouden worden geplaatst. Het
deed niets in de Kamer. Pas toen we met de website zelf aan de slag gingen, ging het leven. Mensen moesten er
zelf vanachter het bureau mee kunnen werken. De lancering van de website kwam uitgebreid in het nieuws.
De NOS zag het als vernieuwend.”
Werd men daardoor positiever?
“Mensen vonden het wel heel leuk. We hadden nog moeite voorstellen te vinden die er meteen op konden.
Dat was hier nog even lastig, want men kwam met een concept-wetsvoorstel die het mogelijk moest maken
een prejudiciële vraag aan de Hoge Raad te stellen. Een belangrijk onderwerp, maar de gemiddelde burger
vraagt zich dan af: waar gáát dit over? Gelukkig kwamen er snel andere onderwerpen bij, en met wat duw- en
50 51
trekwerk via contactpersonen bij andere departementen hebben we ervoor gezorgd dat er steeds nieuwe
stukken op de site werden geplaatst.
Na afloop van het proefproject kwam de vraag: gaan we dit standaard doen? Het besluit was: met de website
gaan we door, in een aantal gevallen vinden we het nuttig om conceptwetsvoorstellen via internetconsultatie
voor reactie openbaar te maken, maar de afweging ligt bij de afzonderlijke departementen.”
Hoe resultaatgericht vond u dat?
“Ik vind dat het veel vaker moet gebeuren. We zien geen rampen gebeuren. Er worden jaarlijks zo’n 50-60
voorstellen geplaatst, een lichte stijging ten opzichte van de proefperiode. Soms komen er ook beleidsvoornemens
op. Het gebruik van dit instrument hangt ook af van het politieke getij.”
Maar toch. Best wel gelukt.

[ — Suzanne van Melis —
“In de afgelopen jaren zijn er best een paar
voorstellen geweest waarvan de juridische
gemeenschap dacht: Jezus, waar zijn ze toch
allemaal mee bezig?
52 53
[
[En dan probeer je een politieke wens binnen
de grenzen van de rechtsstaat toch voor elkaar
te krijgen.]
Overigens heeft de Raad van State in de
afgelopen kabinetsperiode niet meer zware
dicta afgegeven dan de kabinetten ervoor.”
[
[
,,
,,
“Als je medewerkers spreekt, weten ze vaak veel meer dan
wat er in de stukken staat. daarvan denk ik: die had je
prima kunnen melden, het zou een verbetering hebben
betekend. Ik zou het fijn vinden als er eens ergens een plek
komt waar je discussie kunt voeren zonder dat belangen
meteen de grootste rol spelen.”
— Suzanne van Melis —

Met de minister naar Kenia
“In 2012 ontstond discussie over het nareisbeleid. Dat beleid houdt in dat asielzoekers die in Nederland een status
hebben gekregen hun gezin kunnen laten overkomen. Daarbij is altijd de vraag wie precies tot dat gezin hebben
behoord. Vooral rond Somaliërs hadden we sterke signalen gekregen over misbruik en om die reden was het beleid
aangescherpt. Dat betekende vooral dat in interviews echt werd doorgevraagd. En als er dan verschil zat tussen het
verhaal van de asielgerechtigde en degene die hij wilde laten nareizen, werd het verzoek afgewezen. Die
aanscherpingen leidden weer tot kritiek van vluchtelingenorganisaties die stelden dat in die interviews te veel naar
verschillen werd gezocht.
In het voorjaar van 2012 ben ik met de minister in Kenia geweest, waar mensen uit Somalië werden geïnterviewd.
Dat interview werd gedaan door een professionele medewerker met behulp van een tolk. Het was natuurlijk niet de
bedoeling dat er een commissie van zes man bij zou zitten, dat is niet te doen voor de persoon die wordt gehoord. De
minister en ik waren in een apart kamertje gaan zitten, om vanachter de deuren te horen hoe zo’n interview eraan toe
gaat. Dan zie je dat een minister een uur lang stilletjes zit te luisteren naar zo’n gesprek. Een bewindspersoon wil de
werking van het beleid toch te pakken hebben. Dat maakt werkbezoeken ook zo belangrijk.”
54 55
Herinnering
—— “De Herengracht was voor mij geen droomlocatie. Het is een prettig en knus gebouw, dat versterkt de onderlinge
band.—— maar je staat er te ver van het departement. —— Ik geloof in toevallige ontmoetingen. —— Dat je iemand in de
kantine op de schouder kunt tikken en kunt zeggen: mag ik jou wat vragen?”
— Harke Heida, Ministerie van VenJ — — Anneke van Dijk, Ministerie van VenJ —

tot stand te brengen.”
dan een bestuursvernieuwing
de zwaartekracht te veranderen
makkelijker de wet van
“Het is in nederland
56 57
— Meine Henk Klijnsma, Ministerie van BZK,
naar aanleiding van het rapport van de Commissie Elzinga —
“Ik zou het mooi vinden als er in het gebouw,
onafhankelijk van de etages, groepen ontstaan
van mensen die elkaar inspireren en dingen leren.
Mensen moeten professioneel ontwikkeld blijven.
Wat we daarvoor in de oude situatie creëerden,
werkt straks minder. We zullen nieuwe dingen
moeten bedenken om spelenderwijs kennisdeling
mogelijk te maken. Ook met als doel mensen het
gebouw in te krijgen en genoeg sociale cohesie
te behouden.”
— Reinier ter Kuile , Ministerie van VenJ —

58 59
HArKe HeIDA
Directeur Migratiebeleid, Ministerie van Veiligheid en Justitie
(2010- 2012: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties)
13 november 1991. Harke Heida was als altijd met zijn fiets naar zijn werk gekomen.
Het toenmalige districtshoofd bij de directie Vreemdelingenzaken van het ministerie van Justitie had op de
radio het bericht al gehoord dat er die vroege ochtend een bom was afgegaan bij de woning van Aad Kosto, in
die tijd zijn staatssecretaris. Pas bij zijn aankomst op zijn werk zag hij dat ook het buurministerie van
Binnenlandse Zaken was getroffen. “De aanslagen veroorzaakten grote verwarring op het ministerie. Waarom
was de bom daar geplaatst? In de periode daarvoor had ik zelf op die tweede verdieping gewerkt bij de directie
Constitutionele Zaken en Wetgeving. Ook de directie Voorlichting zat op die verdieping. Vlak voor ik wegging
bij CZW, in de eerste helft van de jaren ’80, kwam ook de directie Minderhedenbeleid op die verdieping te
zitten. Sommige collega’s zeiden destijds: ‘Dat wordt wel een beetje risicovol, zo. Die club trekt allerlei publiek
aan en dat komt hier zomaar binnen’. In die tijd hadden we wel draaideuren en een beetje beveiliging, maar
dat was in niets vergelijkbaar met het pasjes- en identificatiesysteem dat we nu hebben. Het was een relatief
open en toegankelijk gebouw.”
“Ikzelf had meteen het idee: ze hebben de bom op de verkeerde plek gelegd, die was voor ons bedoeld. Maar
dan was die niet alleen in de verkeerde toren geplaatst, maar ook in het verkeerde gebouw. Wij zaten in die tijd
in het Terminal-gebouw naast het ministerie. Ik wist waar Aad Kosto woonde, ik was eens na een dienstbezoek
mee naar zijn huis gereden. Dat maakte dat die aanslag nog beeldender en invoelbaarder voor me werd. De
foto die van hem is geschoten in de uren na de aanslag, waarbij hij zijn poes vasthoudt … die foto maakt de
herinnering meteen weer levend. Het voelde als een groot onrecht. De staatssecretaris stond voor een bepaald
beleid, en het was ook een fatsoenlijk beleid. Je werkt dagelijks nauw samen met zo’n man. En dan gebeurt er
zoiets.
We kregen als management te horen: houd je een beetje gedeisd. Een enkeling kreeg een politiepost voor de
deur, bij een aantal anderen werd regelmatig gepatrouilleerd. Als ik me goed herinner, was ik niet belangrijk
genoeg. We kregen de instructie de prullenbakken beter in de gaten te houden.”
“De aanslag was best een groot incident, maar we zagen het wel als een incident. Wat me vooral bijstaat van de
dag na de aanslag was de schrik, de beveiliging en de instructies. Maar zij leidde niet tot geroep dat er sprake
was van een crisis in de rechtsstaat. Was dit later gebeurd, dat had het misschien wél dat label gekregen.”

A“ALLes wAT LAng sLeepT In VreemDeLIngenLAnD, worDT ALTIJD moeILIJK”
Op het bureau van Harke Heida staan twee Insight-torentjes. Dat krijg je als je een tijdje management bij de
overheid achter de rug hebt. Vroeg of laat moet je echt bedenken hoe je in elkaar steekt. ‘Be brief, be bright,
be gone’ prijkt aan de top van een van de torentjes. “Zo heb ik mijn mensen het allerliefst”, verklaart de
directeur Migratiebeleid de verkregen inzichten.
Dat vlug en pienter zijn in een ambtelijke omgeving zo zijn eigen betekenis kan hebben, heeft hij zelf ook op
zijn lange tocht door rijksburelen moeten leren. Na een aantal jaren van adviseurschap bij de wetgevingsdirecties
van Binnenlandse Zaken en Justitie en een cursus Beleidskunde II meldde Heida zich in 1987 bij de
secretaris-generaal met de boodschap dat hij wel eens wat anders wilde. ‘We hebben twee managementvacatures
bij de directie Vreemdelingenzaken’, antwoordde deze. Hij werd er hoofd. “Ik was net begonnen, Korthals
Altes was nog minister van Justitie. Er liep op het Binnenhof een mijnheer rond die ministers aanschoot. Hij
wilde weg, en vroeg iedereen om hem te helpen het land uit te komen. Hij droeg een tas bij zich vol papiertjes
met steunbetuigingen. Ze hadden hem al eens een paspoort gegeven, maar die was hij weer kwijtgeraakt. Ik
vroeg de man waar hij heen wilde. ‘Naar Australië’, zei hij. Daar heb ik voor gezorgd. Toen ik de Australische
collega’s inseinde, vertelden ze me dat hij stennis had geschopt en met de eerstvolgende vlucht terug zou
komen. Maar ze bleken hem op een vlucht naar Londen te hebben gezet. Ik kreeg een telefoontje uit Londen:
‘Hij is hier niet welkom, wij sturen hem terug naar Sydney.’ Ik riep door de hoorn van de telefoon: ‘Niet doen,
stuur hem naar Amsterdam!’ In Australië bleek het een kwestie te zijn geworden, de ambassadeur had boos
naar Buitenlandse Zaken gebeld. Ik kreeg van mijn eigen minister de wind van voren. Ik had een ernstige
beginnersfout gemaakt.”
In 2011 keerde Heida vanuit Constitutionele Zaken en Wetgeving terug bij de directie Migratiebeleid.
Aanvankelijk een overstap in eigen huis. Bekend met het beleidsterrein en het denken in beide ministeries –
het moet een pré zijn geweest in een periode vol departementale verschuivingen, terwijl je directie tegelijkertijd
de spil vormt van een regeerakkoord-met-gedoogconstructie. Hoewel de kwestie-Margarita Heida’s
wittebroodsweken bij CZW had gevuld, kent die directie doorgaans een wat bedaarder ritme. Nu vormen
ketens, incidenten en korte sprints weer het hart van zijn werk. “Soms stonden collega’s van BZK ervan te
kijken. Het DG Bestuur en Koninkrijksrelaties heeft nu en dan ook te maken met incidenten rond bestuurders.
Daar zit het in hoekjes, hier is het schering en inslag.”
In de laatste maanden van 2012 maakten Heida en zijn DMB’ers zich op voor de verhuizing én de terugkeer
naar het departement van weleer. Geen minister dit keer, maar opnieuw een staatssecretaris. Net als vroeger.
Al zal directeur Heida zijn bewindspersoon wel steeds meer gaan informeren via de iPad, die hij eind oktober
60 61
2012 in handen heeft gekregen. Als hij al flexend een tijdje op de 16e verdieping van het ‘Chicago aan de
Turfmarkt’ heeft gewerkt, is hij er vast behendig in geworden.
Binnen het oude én het nieuwe werken treffen de brief and bright van het migratiebeleid elkaar wekelijks in
een ‘DMB-breed’. Dan blikt Heida met de directie terug en vooruit. En vertelt iemand van het Europees
Migratienetwerk over een nieuw verschenen rapport, of wordt de politiek assistent gevraagd uitleg te komen
geven over de manier van werken van hun nieuwe staatssecretaris. Collega’s praten wat bij. Essentieel, die
verbinding tussen mensen en werkzaamheden, vindt Heida.
“Wij werken binnen de context van de democratie. De minister moet zich verantwoorden in de Kamer, wij
helpen hem daarbij. Ik zeg regelmatig tegen mijn mensen: wij hebben een opdracht. We moeten er rekening
mee houden dat deze opdracht wellicht niet tot een concreet resultaat leidt.”
De bommen van ‘91
In de eerste dagen dat Heida als directeur Migratiebeleid aan het werk was gegaan, vroeg hij om het smoelenboek.
‘Hebben we niet’, zo luidde het antwoord. Omdat de directie stappen had gezet in de digitale wereld en
daarmee het gebruikelijke papieren overzicht van medewerkers met foto’s, functies en aandachtsgebieden
achter zich had gelaten? Nee, in de jaren ervoor was het activisme tegen het vreemdelingenbeleid weer
toegenomen. Privé-gegevens van medewerkers en bedrijven die zaken deden met organisaties uit de vreemdelingenketen
waren op internet beland. Met onder meer als gevolg dat mensen thuis werden opgebeld. Aan de
schandpaal, vonden de activisten. Gaat te ver, vindt
Heida.
Twintig jaar eerder waren Heida en zijn collega’s van de
toenmalige directie Vreemdelingenzaken nog maar net
in het Terminal-gebouw naast het ministerie getrokken
toen in die novembernacht bommen afgingen bij de
woning van staatssecretaris Aad Kosto en op het
ministerie van Binnenlandse Zaken. De Revolutionaire
Anti-Racistische Actie (RaRa), die de verantwoordelijkheid
opeiste, had de pijlen echter op Justitie gericht.
“Met deze acties willen wij een grens stellen aan het
asielbeleid dat mensen afschrijft, opsluit en ontmenselijkt”,
stelde RaRa in een communiqué. “Een beleid met
“Ik kreeg onlangs een zaak onder ogen van een gezin
dat hier nu ruim 10 jaar zit. Mensen hebben in die 10
jaar 5 kinderen gekregen. De eerste beslissing was na 2
jaar, waarbij we hebben gezegd: u mag hier niet
blijven. Ze zijn toen een tijdje weggegaan, later keerden
ze terug en diende de familie een nieuw verzoek in.
Afgewezen. Naar de rechtbank. Afgewezen. Naar de
Raad van State. Afgewezen. En dan is het weer tijd voor
een nieuwe procedure. Dat kinderverhaal raakt me wel,
maar moet je dat het kabinet aanrekenen?”
— Harke Heida —

signatuur maar zonder smoel, gemaakt door loyale ambtenaren en politiek verantwoordelijken. (…) Die laatste
hebben wij – een moment – deelgenoot willen laten zijn van de ervaringen van vernedering. Daartoe hebben
we hem thuis opgezocht, zijn have en goed mishandeld en zijn privacy met voeten getreden. Hij is als het ware
uitgezet, zij het maar voor één nacht.”
Heida heeft de instroomcijfers uit het ‘bomjaar’ 1991 er nog maar eens bij gepakt: iets boven de 21.000
mensen. Toen hij in 1987 bij de directie begon, ging het nog om zo’n 6.000 mensen. “We zagen in die jaren de
cijfers van mensen die in Nederland asiel zochten oplopen.” Kosto’s voorgangster Korte-van Hemel had ook al
een paar keer een fel debat moeten voeren, herinnert Heida zich. “Toen Kosto in 1989 aantrad, zeiden we al
vrij snel tegen hem: ‘We moeten de influx tegengaan. We hebben de Tamils, de Vietnamezen, en de val van de
Berlijnse Muur brengt mensen vanuit Oost- en Midden-Europa naar Nederland.’ We hadden een lastige
boodschap, want Kosto was voor hij staatssecretaris werd een van de grootste criticasters van het beleid. Maar
na twee overleggen met het management zei Kosto dat hij de betreffende lijn zou gaan brengen. Hij zag dat
het belangrijk was. In de jaren ’90 kregen we er daarnaast vluchtelingen en asielzoekers uit het Balkan-gebied
bij. De instroom liep ook na 1991 in fors tempo op. Onze focus lag in die tijd vooral op de vraag hoe we met de
instroom zouden moeten omgaan.”
Denk die keten van nu nog maar weg, lacht Heida. “Die hadden we in die tijd helemaal niet.” Het beleid en de
uitvoering ervan maakten nog deel uit van het werk van de directie Vreemdelingenzaken, waar Heida hoofd
was van één van de vier regio’s waarin de directie het land had opgedeeld. “We deden veel meer zelf. Ik had
directe contacten met de uitvoering, de vreemdelingenpolitie en de marechaussee. Als er een kwestie speelde
in de regio waarvoor je verantwoordelijk was, stond je zelf de radio en de regionale krant te woord. Ik heb
destijds ook een communicatietraining gehad, een dag bij zo’n jongen in Hilversum.” Ook binnen de Haagse
vierkante kilometer liepen de lijnen toen anders dan ze later zouden lopen. “We hadden de afspraak met de
bewindspersoon dat wij hem zouden informeren als een zaak écht zou gaan oplopen. We losten zoveel
mogelijk zelf op. Er gingen aanzienlijk minder individuele zaken naar de bewindspersonen. Kamerleden
wisten ook: als we iets willen weten, moeten we bij de ambtenaren zijn. Dan belden ze je ’s avonds thuis op.
Soms werd mijn vrouw daar wat boos van.”
Het klinkt als een intieme beleidsomgeving, ‘gemoedelijker’, zoals Heida het zelf typeert. Dit ondanks dat de
tijd voorbij aan het gaan was waarin vluchtelingen bij mensen thuis, in kerken en door gemeenten gecreëerde
opvangplekken werden opgevangen, en asielzoekers met een door de vreemdelingenpolitie afgegeven
verblijfsvergunning een uitkering konden aanvragen en zich vrij konden vestigen.
Toch was het al midden jaren ’80 geweest dat de ambtenaren, met de komst van groepen mensen uit Sri Lanka,
62 63
aan de bak moesten. Wat wist de overheid van deze regio? ‘Waren dit wel echte vluchtelingen?’, begon een
aantal politici zich af te vragen. De gemeenten Amsterdam en Den Haag, waar de Tamils in de eerste jaren
waren neergestreken, morden dat de landelijke overheid echt een handje moest gaan helpen bij de opvang
van deze nieuwe groep. Willen we niet, dat brengt een risico met zich mee van een aanzuigende werking, was
de beleidslijn in die tijd. Maar de steden kregen steun van de Tweede Kamer, en uiteindelijk haalde het kabinet
bakzeil. Na een minder gelukte bed-bad-broodregeling - in jargon: de Regeling Verzorgd Verblijf Asielzoekers
- nam het Rijk voor het eerst een eigen verantwoordelijkheid voor de opvang via de Regeling Opvang
Asielzoekers uit 1987. In het beleid ontstond het begrip ‘economische vluchteling’. In ‘het Nieuwe Toelatings-
en Opvangmodel’, dat twee maanden na de bommen in werking trad, voorzag het kabinet in een afbouw van
de regionale opvang, de komst van centraal ingerichte Opvang en Onderzoekscentra en een snellere beslissing
of een aanvraag als ‘kennelijk ongegrond’, ‘kennelijk gegrond’ of ‘gegronde twijfel’ zou worden beschouwd.
De keten kwam er aan. Asielzoekers bleven in opvangcentra in afwachting van de beslissing over hun verzoek.
De Justitieambtenaren werkten nauw samen met de collega’s van het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid
en Cultuur, dat tot 1994 verantwoordelijk was voor de opvang.
Heida: “Kosto zei extern dat hij werkte aan het indammen van de vluchtelingenstroom.” De staatssecretaris
van sociaal-democratische huize beargumenteerde zijn maatregelen met de boodschap dat de druk op de
zwakke wijken te groot werd. Nederland was geen immigratieland, was de politieke lijn in die dagen. ‘We
moeten alle mensen laten verdwijnen wier problemen we niet kunnen oplossen’, stelde de staatssecretaris in
het illegalendebat. Het standpunt vormde aanleiding voor een forse discussie in zijn eigen partij. Heida: “In
het beleid werd intussen onderscheid gemaakt tussen vluchtelingen en wat we toen economische vluchtelingen
noemden. We gingen dus tegen een deel van de mensen zeggen: u moet terug. Dat was nieuw.”
Maar dan was er nog de werkelijkheid.
(On)mogelijkheden. Toenmalig directeur Vreemdelingenzaken Hilbrand Nawijn stelde in 1990 in een interview in
Trouw dat ‘de toestand van dien aard’ was ‘dat het terugsturen van mensen in strijd zou kunnen zijn met het
mensenrechtenverdrag’. “Dat betekent dat ze hier zijn en toch niet mogen blijven, maar we ze niet durven
terug te sturen”, aldus Nawijn.
Overreding. Heida: “Ik stond eens samen met een tolk voor een groep Vietnamezen. Het was in Utrecht, mensen
kwamen destijds vaak naar die bijeenkomsten toe, we hadden een bioscoopzaal vol. Ik legde uit wat het
Nederlandse beleid was. Ik zag de mensen in de zaal trouwhartig knikken. ‘Heeft u het begrepen’, vroeg ik. Ja,
men had het begrepen. Ik dacht toen: er vertrekt er geneen.” In 1992 begon Justitie met de Internationale
Organisatie voor Migratie een project voor vrijwillige terugkeer.
Over de grens. Staatssecretaris Kosto beëindigde in 1993 de Roosendaal-methode, waarbij illegalen werden

uitgezet door hen op het station van Roosendaal op de trein te zetten met een enkeltje Parijs. Velen stapten al
eerder uit. De Belgische minister Tobback was het naar eigen zeggen ‘spuugzat’ dat Nederland illegalen in
België dumpte.
Het begin jaren ’90 genomen besluit dat aan illegalen geen sofi-nummer meer zou worden verstrekt werd door
Kosto’s opvolgers aangevuld met verwante maatregelen. Kosto’s opvolgster Schmitz worstelde met de kwestie-
Gümüs. Minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie Rita Verdonk presenteerde in haar periode een
Terugkeernota en een Illegalennota. In 2007 startte de dienst Terugkeer en Vertrek. Het kabinet-Rutte I was er al een
beetje mee begonnen, en het kabinet Rutte-II schreef het nog eens op: illegaliteit wordt strafbaar. In 1990 schatte
men het aantal illegalen op ongeveer 50.000. In 2009, zo raamde het WODC, waren het er een kleine 100.000.
RaRa vond het in 1991 maar niks, dat onderscheid tussen ‘economische’ en ‘echte’ vluchtelingen en de
illegalenaanpak. Géén politieel en justitieel vreemdelingenbeleid, géén vreemdelingenbewaring, vond men.
Vluchtelingen moesten vrije toegang hebben tot noodzakelijke voorzieningen, zo stelde RaRa. In hun ogen
een belangrijk onderdeel van het streven naar een nieuwe economische orde.
“De groep uit elkaar houden: vluchteling en niet-vluchteling, dat was de opdracht”, zei Kosto later in een
interview waarin hij terugkeek op de bomaanslagen. “Dat deden we.” En dat werd in ieder individueel geval
bekeken. En zorgvuldig bekeken. En door een rechter die er, soms bij herhaling, aan te pas kwam.” Zijn reactie
op de bommen was er vooral één van boosheid, stelde Kosto achteraf. “Dat er mensen zijn in een democratie
die menen dat hun gelijk zo groot is dat ze er een bom naast kunnen leggen. Hoezeer werden het beleid en de
dossiers niet door de Tweede Kamer gecontroleerd. En als het niet door de Kamer was, hoezeer had dan de
pers een controlerende functie.” Zulk gedrag mocht geen enkel effect hebben, vond Kosto. “Daarom ben ik
welbewust de volgende dag weer achter mijn bureau gaan zitten”.
Heida: “Werken in de vreemdelingenketen betekent dat je werkt in de debatrijkste omgeving van politiek Den
Haag. Naast een cijfermatige en een juridische werkelijkheid heb je ook de werkelijkheid van de politiek en de
samenleving.” Aan de dilemma’s erachter is niets veranderd, stelt hij. “Het gaat nog steeds om mensen die om
wat voor reden ook naar Nederland komen, en dan hun best doen om hier een voet aan de grond te krijgen.
Wij hebben daar een set regels voor. En die zijn in de loop van de jaren aangescherpt. In 2000 ging de
vergunning voor tijdelijk verblijf op humanitaire gronden uit de Vreemdelingenwet. Humanitaire overwegingen
zijn daarmee verder gepolitiseerd. Onder druk van het debat is inmiddels ook de drempel om in bijzondere
gevallen de discretionaire bevoegdheid toe te passen hoger geworden. Externe groepen volgen dat proces
op de voet, bij iedere beschikking vragen advocaten wat de overwegingen waren. Dat kat- en muisspel deed
zich ook in de jaren ’90 voor. Maar het gaat er nu veel professioneler aan toe.”
64 65
Wat vindt de organisatie het moeilijkst?
“Dilemmakwesties spelen meestal op de momenten dat het debat volop gaande is. Sommige bewindspersonen
nemen daar vrij snel besluiten in, anderen blijven lang wikken en wegen. Toch is de bewindspersoon
diegene die de besluiten moet nemen.” Wat is het beste? “Het beste vind ik het als een minister weloverwogen
maar ook snel een besluit neemt. Dan kun je maar beter lopende het debat een tik op de neus krijgen, en
misschien alsnog een andere kant opgaan. Alles wat lang sleept in vreemdelingenland, wordt altijd moeilijk.
Kwesties kunnen dan gaan stinken.”
Heeft een bewindspersoon een opspelende zaak aan de hand, dan duiken uitvoerders, beleidsmakers, de
politiek assistent en een voorlichter bij hem aan de tafel. “De IND is dan leidend. Wij vertellen wat het
beleidskader is. En dan lopen we opties en consequenties door. Een cruciaal deel van ons werk is ervoor te
zorgen dat de casus helder is. Die informatie moet goed zijn. Daar ligt de kern van onze professionaliteit. Ik ga
in de advisering aan de minister nooit iets af doen van wat ik als feiten percipieer. Als je dingen zeker weet,
moet je ermee voor de draad komen, hoe beroerd dan ook. Maar soms is het moeilijk te bepalen of je de goede
gegevens hebt. Dan ontstaat het gesprek: zijn de feiten werkelijk de feiten, hoe interpreteren we ze? Hoe gaan
we met de regels om, hoe met de ruimte? In de praktijk zijn zelden twee zaken gelijk.”
En naar buiten? “De aanwijzingen voor de regelgeving zeggen dat de toelichting bij een wetsvoorstel een
nauwkeurige afweging moet geven van alle argumenten voor en tegen. Dat gebeurt natuurlijk niet. Een
bewindspersoon komt met een voorstel. Datgene dat voor het voorstel pleit, krijgt doorgaans meer aandacht
dan datgene dat tegen het voorstel pleit. Je verwerkt wel netjes de reacties van adviesorganen, maar het
verhaal is er toch op gericht om een voorstel binnen te halen.” Waar ligt de grens? “We gaan niet jokken. We
helpen wel.”
De kalkoen en het Kerstdiner
“We zetten met de vreemdelingenketen en Justitie de handhavende overheid neer, die met kaders en het
geweldsmonopolie zorgt dat de rechtstaat geborgd blijft.” Hoe anders was zijn perspectief toen hij in
voorgaande jaren in opdracht van een minister met Bestuurlijke Vernieuwing in zijn functiebenaming de
democratie dichter bij de burgers moest zien te krijgen. Het Kiesstelsel moet anders, wilde minister Thom de
Graaf. Heida’s collega’s van de toenmalige directie Bestuur, Financiën en Organisatie had hij al aan de slag
gezet met het dossier van de gekozen burgemeester.
Oké, een ander Kiesstelsel. Heida zag zijn club van constitutionele en juridische denkers aan de Herengracht

uitgebreid met een doenerig projectteam. “We hadden een stelsel bedacht met twee stemmen, een lijststem
en een individuele stem. We hadden bekers met twee oren laten produceren, en met de minister gingen we
het land in om het stelsel aan de man te brengen.” Heida moest eens invallen voor de minister. “Er was een
bijeenkomst in Brabant. Tot onze verbazing waren er zo’n 80 mensen op afgekomen. Aan het einde van de
avond was er niemand die iets zag in het alternatieve kiesstelsel, en één persoon was voorstander van de
gekozen burgemeester.” Het voorstel voor de Grondwetsherziening dat de gekozen burgemeester moest
regelen lag eerder bij de Eerste Kamer dan het kiesstelsel. En dat voorstel redde het niet. Thom de Graaf trad in
2005 af.
“We hadden intussen zeven modellen voor een ander Kiesstelsel, die lagen voor dood in de kast. Over het
Kiesstelsel praten met de Tweede Kamer is alsof je praat met de kalkoen over het Kerstdiner. Het gaat over
henzelf en de vraag of Kamerleden wel of niet herkozen worden. Dus zeiden we tegen De Graafs opvolger
Alexander Pechtold dat het geen enkele zin zou hebben om met een nieuw wetsvoorstel te komen. Als je nog
wat wilt, zeiden we, moet je een proces in gaan met mensen. We hoopten met deze manier van werken ook
het draagvlak voor de verandering te vergroten. Pechtold was enthousiast en de voormalige projectleider
Kiesstelsel werd nu projectleider van het op te zetten Burgerforum.”
“Bij de presentatie van ons nieuwe voorstel aan de
minister zei de projectleider: ‘Minister, graag horen
we wat u van ons verwacht. Dit is namelijk niet ons
eerste voorstel op dit dossier. Waar beginnen we
precies aan?’ Vervolgens stak De Graaf van wal en
hield een betoog van 20 minuten. Hij wilde een
betere afrekenbaarheid van politici. Hij wilde ze
prikkelen op hun zichtbaarheid. Het Kiesstelsel
hield te weinig rekening met de kiezer, vond hij, het
ging partijen er primair om verschillende
kwaliteiten op de lijst te krijgen. De minister wilde
dat ook de nummer drie op de lijst moest knokken
voor zijn plek. Toen zei het team: ‘Oké, daar gaan
we voor’. Ze hadden echt even zijn bezieling nodig
om op hetzelfde dossier een nieuwe slag te maken.”
— Harke Heida —
66 67
Via een steekproef en een serie bijeenkomsten selecteerde
het ministerie 140 mensen die het Burgerforum zouden
moeten gaan vormen. Geen 150 mensen, dacht men, dat zou
als een verwijzing naar de Tweede Kamer kunnen worden
opgevat. Een groep wetenschappers zou de burgers van het
forum gaan adviseren.
De opdracht aan de burgers? “Dezelfde als die wij eerder
hadden gehad: kom met een voorstel voor de beste manier
om in de toekomst de Tweede Kamer te kiezen. We zorgden
ervoor dat de leden van het Burgerforum al het mogelijke
konden leren over het Kiesstelsel. Mensen kregen een laptop,
presentatietrainingen, en we hadden een website opgezet
zodat men onderling informatie kon delen. Na de training
kregen mensen de opdracht om in de eigen regio bijeenkomsten
te organiseren en terug te komen met ideeën. Een
begeleidingsgroep bestaande uit hoogleraren moest zorgen
voor de nodige kennis.”
“De inbreng van het Burgerforum leverde een stelsel op
“Minister Thom de Graaf had op een gegeven
moment gemeld dat hij zijn werkkamer wel erg
somber vond. Er stond een donker leren bankstel.
De minister wilde zijn kamer wat vrolijker. Dus
werd er een nieuw zitje besteld. Donker maïsmeel.
Helaas heeft hij er zelf nooit van kunnen genieten.
Het zitje werd op de dag van zijn aftreden bezorgd.
Ik heb er wel van kunnen genieten, want heeft al
die jaren voor mijn bureau gestaan, als zitje voor
de gasten.”
— Heiko Lesterhuis —
waarvan de hoogleraren zeiden: dit kan werken. Ze hadden
een idee bedacht waarbij burgers via stemgedrag de door
partijen opgestelde kieslijsten konden beïnvloeden en zo
sterker zouden kunnen meebepalen welke kandidaten er in
de Tweede Kamer zouden komen. En toen viel in 2006 het
kabinet. We hadden twee mooie boekjes, 140 goed getrainde
burgers, en als ik me goed herinner is er nog een relatie uit
voortgekomen. Maar we hadden géén Grondwetsherziening,
en géén minister die ging zorgen dat het plan van het
Burgerforum naar de realiteit zou worden omgezet. Pechtolds
opvolger Nicolaï heeft de boekjes nog in ontvangst genomen,
maar daar bleef het bij. De boekjes konden worden bijgezet
bij de zeven voorstellen die we al in de kast hadden liggen.”
Een klassiek BZK-vraagstuk, die bestuurlijke vernieuwing. “Je hebt ergens een vergezicht, maar je weet ook: de
samenleving is zo gefragmenteerd en in beweging dat de kans dat je wat bereikt gering is. Bij het ene kabinet
leidt dat tot een prachtige nota over burgerschap, bij een ander kabinet tot een nota over Grondrechten in een
pluriforme samenleving, en een derde kabinet wil aanpassingen van het Kiesstelsel. VenJ en BZK maken deel
uit van diezelfde overheid, maar werken vanuit andere uitgangspunten. Ik vind het erg interessant om in beide
ministeries een tijdje te hebben gewerkt.”
Waarin komt het werk op de ministeries wel overeen?
“Je moet als ambtenaar het vermogen tot meanderen hebben. Dat kom je overal tegen. Bewegingen in de
politiek en samenleving hebben een directe invloed op je werk. Je moet meebewegen. Op het dossier van het
referendum hadden we bij ieder voorstel nieuwe argumenten. Eerst schreven we een stuk met de boodschap
dat het consultatief wetgevingsreferendum een voortreffelijk instrument was. Vervolgens stelden we dat er
niets van deugde, en dat het anders moest. Dit gebeurt op veel beleidsterreinen.” Lastig voor je resultaatgerichtheid.
Heida: “Ik zei tegen mijn mensen: zorg dat je er het plezier in hebt om het werk vanuit de ambtelijke
professie en wetenschappelijke deskundigheid zo goed mogelijk te doen. En ook om het zo leuk mogelijk te
maken. We hebben ons voor het Burgerforum het vuur uit de sloffen gelopen.”
“In het beleid gaat alles in golfbewegingen”, zo blikt Heida terug op zijn periodes in de beide torens. “Kijk naar
de vreemdelingenketen. In de loop van de jaren hebben we alles naar ons toegetrokken en landelijk georgani-

seerd. We werken aan de verbetering van de ketensamenwerking. Maar toch ga ik ook weer denken: moeten
we in de toekomst het middenveld en de burgers niet wat meer betrekken? Mensen zitten toch wat langer in
asielzoekerscentra, en mogen het eerste half jaar niet werken. Wat kunnen we doen met opleiding, of de
voorbereiding van mensen op de toekomst. Ik denk dat de vraag wat we centraal organiseren en wat decentraal
kan, de komende tijd nog vaker zal opspelen.”
Maar dan nu vanuit Veiligheid en Justitie. Misschien even opnemen met de mensen van Veiligheid en Bestuur?
68 69
9Nine Eleven
“Ik kwam op het Integratiedossier terecht in het laatste jaar van Paars II. Minister van Boxtel wist echt alles van het dossier. Ik
was er op dat moment nog bleu op.
Op 11 september 2001 was ik met de minister in het Caribisch gebied op een werkbezoek in het licht van het slavernijverleden.
We waren bij de Staten van Curaçao, waar we de opening van het parlementaire jaar bijwoonden. Op een gegeven moment
zag ik dat mensen wat onrustig werden en heen en weer gingen lopen. Na afloop van het ceremoniële gedeelte liep ik naar de
minister en vroeg hem wat er aan de hand was. ‘Er is een vliegtuig neergestort’, zei Van Boxtel. We zochten een televisie op en
zagen toen net dat een vliegtuig zich in de tweede toren van het WTC boorde.
We vroegen ons af of we niet terug moesten naar Nederland. Maar door de aanslagen waren grote delen van het luchtruim
gesloten, we wisten niet of en wanneer we zouden kunnen vliegen. In overleg met het departement is toen besloten het
werkbezoek af te maken. Na het bezoek aan de Antillen volgde nog een bezoek aan Suriname. Waar we maar konden,
zochten we televisies op om het laatste nieuws te volgen. We hadden toen nog niet van die telefoons waarmee we via een
internetverbinding alles zouden kunnen volgen. Toen de berichten kwamen over de inval in Afghanistan, schoot het door me
heen: wij zitten hier in een veilige haven en intussen is er oorlog in de wereld. Het voelde onwerkelijk. In Suriname bezochten
we een dorp in het bosrijke binnenland waar de nazaten van de vroegere slaven woonden. Nog altijd een plek die zich
kenmerkt door hutten met palmbladeren daken en mensen op blote voeten die de (af)was doen in de rivier. Op die plek
hebben we drie minuten stilte gehouden om de mensen te herdenken die bij de aanslag waren omgekomen.” Dat zoveel
mensen in één keer waren omgekomen was onwerkelijk voor de mensen daar die met nog geen 100 man in het dorp
woonden”.
“Terug in Nederland zijn we er meteen beleidsmatig mee aan de slag gegaan. De sfeer in de samenleving voelde gespannen, in
een paar steden hadden burgemeesters demonstraties verboden, er gingen beelden rond van Marokkaanse jongeren die op
straat hadden gejuicht om de aanslagen, er waren ruiten ingegooid bij winkeliers met een moslimachtergrond. Intern zeiden
we tegen elkaar: we moeten voorkomen dat er als gevolg van angstgevoelens een schisma ontstaat. We zochten een evenwicht
waarbij sympathiserende acties met deze daden en de terroristen werden veroordeeld, en tegelijkertijd ook voorkomen zou
worden dat men zich tegen de gehele moslimgemeenschap in Nederland zou keren. Daarop is het idee ontstaan om
stadsdebatten te organiseren.
Mensen van mijn directie hadden al contacten met vertegenwoordigers van moslim- en migrantenorganisaties. Gemeenten
reageerden positief. We stelden een ploeg mensen samen die alle debatten zouden organiseren. Dankzij het bestuurlijke
netwerk van Binnenlandse Zaken waren de bestuurlijke toezeggingen en de operationele zaken met de gemeenten snel
geregeld. We hebben de debatten datzelfde najaar nog uitgevoerd. Het voltallige kabinet deed er aan mee, bij elke
bijeenkomst was een andere bewindspersoon vertegenwoordigd. Het waren goede indringende debatten. ‘Ik ervaar ook de
angst’, zei een deelnemer met een moslimachtergrond bij een van de debatten, ‘want ik ben ook burger en ik ga ook iedere
dag met de metro.’ Die opmerking is me altijd bijgebleven.´
Herinnering
— Marilyn Haimé,
Ministerie van BZK —

70 71
AnneKe VAn DIJK
Afdelingshoofd staats- en bestuursrecht
Ministerie van Veiligheid en Justitie
15 april 2010. De Tweede Kamer stond op het punt te stemmen over een pakket met maatregelen die de
Nederlandse Antillen als land moesten ontmantelen en een aanzet moesten geven voor nieuwe staatkundige
relaties tussen de eilanden onderling en tussen “de West” en Nederland. Papier als resultaat van jarenlange
voorbereiding. Stemmingen als resultaat van twee dagen wetgevingsoverleg op 9 en 12 april over 10 rijkswetten
en consensusrijkswetten, waaronder de Rijkswet tot wijziging van het Statuut, en een plenaire behandeling
op maandag 14 april. Ambtenaren en adviseurs hadden dat weekend op het ministerie doorgewerkt aan
de beantwoording van de feitelijke vragen, zodat die maandag het politieke debat centraal kon staan.
Anneke van Dijk keek die 15e april vanuit de plek voor ambtelijk ondersteuners uit op een voltallig aanwezige
Kamervertegenwoordiging, delegatieleden van de Antilliaanse vertegenwoordigingen, en een demissionaire
minister van Justitie en staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De publieke tribune
was gevuld met Antillaanse Nederlanders.
Emily de Jongh-Elhage, op dat moment premier van de Nederlandse Antillen, nam plaats achter het spreekgestoelte
van de regeringstafel. Van Dijk: “Ze ging daar staan, gekleed in een fel lichtblauw pakje, en hield een
gedreven speech. De sfeer in de Kamer veranderde, ik besefte dat ik daar ter plekke een historisch moment
meemaakte.”
De Jongh-Elhage: “Ik hoop dat u in uw besluitvorming dit historisch moment voor alle landen van het
Koninkrijk en voor de eilanden Curaçao, Sint Maarten, Bonaire, Saba en Sint Eustatius onderkent.”
Het debat had in de dagen daarvoor nog pittige momenten gekend, onder meer over de bestrijding van zware
criminaliteit en de organisatie van de politie op de Antilliaanse eilanden. De Antilliaanse premier kwam er nog
maar even op terug: het was wezenlijk dat ook de aanpak van zware criminaliteit in de lokale korpsen zou
kunnen worden verankerd. Daarom prees zij een aangepast amendement van de VVD’er Remkes, dat stelde dat
het recherchesamenwerkingsteam zou moeten blijven bestaan tot de gemeenschappelijke voorziening politie
was uitgekristalliseerd. “Een blijk van saamhorigheid, een voorbeeld van hoe we samen kunnen werken aan de
toekomst”, aldus De Jongh-Elhage.
Een Tweede-Kamermeerderheid stemde die dag in met de stapel wetsvoorstellen in het zicht van de eindstreep
die op 10 oktober 2010 moest worden gehaald. Ruim een maand later volgde de Eerste Kamer. Van Dijk: “Nadat
de Tweede Kamer had ingestemd, was het in feite beklonken.” Het kabinet had een doelstelling uit het
regeerakkoord gerealiseerd.
Koninkrijksrelaties. Werd vervolgd.

W“wIe HeT poLITIeKe nIeT LeuK VInDT KAn BeTer conTrAcTen gAAn mAKen”
Toen Anneke van Dijk in 1990 bij het toenmalige ministerie van Binnenlandse Zaken begon, betrad zij een
nieuwe wereld. Niemand in de familie- of vriendenkring van de sociaal-wetenschapper en jurist die ambtenaar
was. Van Dijk: “Ik kwam voor een functie waarbij ik juridisch advies zou moeten gaan geven over allerlei
bestuurs- en privaatrechtelijke zaken. Ik wist eigenlijk niet wat het werk inhield, maar het leek me leuk om in
zo’n politieke omgeving te werken. Bij het gesprek vroegen ze me: zou je ook wetgeving willen doen? Dat leek
me ontzettend saai. Ook werd ik gevraagd om het werk te combineren met het voeren van het secretariaat
voor de Kieswet. Dat leek me wel wat.” Bij de directie Constitutionele Zaken en Wetgeving werkte men in die
tijd aan de Kieswet. “Ik zag een foutje in de tekst van een aanpassingswet en besloot zelf een voorstel tot
wijziging te maken. Et voilà – wetgevingsjurist!”
Anno 2012 werkt zij bij het Ministerie van Veiligheid en Justitie als afdelingshoofd Staats- en Bestuursrecht.
Wetgeving is haar kennelijk toch goed bevallen. Zodanig dat Van Dijk, nu manager, niet uitsluit dat ze zelf nog
eens een wetgevingstraject ter hand neemt.
Op de gang van de juristen heerst rust. Het aantal eenpersoonskamers is er hoog. Nu en dan loopt iemand de
kamer van een collega binnen om te overleggen. Collegiale binding laat zich samengebald zien in de ruimte
rond de koffieautomaat op de vijfde verdieping van de oudbouw. Foto’s van medewerkers, bij verschillende
gelegenheden gemaakt, zijn met draden aan de palen en het plafond vastgemaakt. Aan de wand hangen vellen
met de tussentijdse resultaten van een “verdiepingsspel” dat een aantal medewerkers vijf jaar geleden is
gestart. Met vragen over alles wat er op dat moment maar toe doet: vak, actualiteit, spel en sport. En een heus
reglement – je bent jurist of je bent het niet.
Voor straks hebben ze gekozen voor de meest verkamerde variant. Ze moeten kunnen nadenken, de mannen
en vrouwen die van oudsher behoren tot het hart van de Justitieorganisatie. Nog geen idee hoe het dan moet
met de wetboeken en de oude dossiers die ze zo graag bij de hand hebben. Het sociale hoekje in het nieuwe
gebouw maakt kans te worden omgevormd tot boekenkamertje, zegt een wettenmaker.
Solistisch werk, dat schrijven aan wetten. “Dat was misschien 20 jaar geleden zo”, werpt Van Dijk tegen, “maar
nu niet meer.” Denk- en schrijfuurtjes in afzondering staan zelfs onder druk door de samenwerking in projecten,
het adviseren van de minister, gesprekken met de beleidscollega’s of uitvoerders en het verwerken van
aangeleverde teksten of correcties van de Memories van Toelichting, zo vertelt Van Dijk.
Collega’s van beleid die een gewenste maatschappelijke verandering handen en voeten willen geven, zoeken
regelmatig naar het instrument van de wet, zeker in tijden dat ruime budgetten buiten handbereik liggen. Dat
72 73
geldt ook voor politici. Een lekker zichtbaar instrument, een wet. Soms krijgen ze te horen dat het juridisch
lastig wordt. Of de vraag of het iets méér moet inhouden dan symboolwetgeving. Vaak zijn de wedervragen van
de juristen verpakt in een uitstekende verhandeling, dat wel. Regelmatig loopt het uit op lenig meedenken.
Maar een al te gehaaste projectleider komt met vaststaande stappen voor de realisatie van wet- en regelgeving
vanzelf in een rustiger ritme. Sommige processen kosten nu eenmaal tijd. Van Dijk: “Als er een sterke politieke
wil is om iets te doen, is het makkelijker om iedereen in de versnelling te krijgen. Maar dat kun je maar voor
een beperkt aantal trajecten doen.” Ze lijken toe te nemen, die trajecten.
Wat is het spel achter de wetgevingstrajecten?
“Je hebt een combinatie van een juridische inhoud, die een vertaling is van iets wat de staatssecretaris of
minister wil, in een juridische tekst. Je kunt dan zeggen: dit precies kan niet, maar als je het zo aanpakt, kom
je een heel eind.”
Op naar ’10-’10-’10
Van Dijk was in 2007 amper ingewerkt als raadadviseur bij Justitie, toen ze te horen kreeg dat ze zou worden
toegevoegd aan het project Antillen. Afkomstig van het buurdepartement, zo dacht men daar, dus ze zal er wel
verstand van hebben. De staatkundige verhoudingen met de voormalige koloniën in het Caribisch gebied zijn
van oudsher het terrein van Binnenlandse Zaken. De overkomst van het Kabinet van Nederlands Antilliaanse
en Arubaanse Zaken (KabNA) naar het gebouw aan de Schedeldoekshaven was eind jaren negentig nog
aanleiding geweest voor uitbreiding van de ministerienaam met de term Koninkrijksrelaties.
De leidende rol van het ministerie was ook nog duidelijk toen in 2006 Slotakkoorden werden gesloten. Deze
leidden een proces in dat zou moeten eindigen in de ontmanteling van de Nederlandse Antillen. Curaçao en
Sint Maarten wilden landen worden binnen het koninkrijk; Bonaire, St. Eustatius en Saba zochten aansluiting
bij Nederland. De ambitie van het daarop volgende kabinet Balkenende IV om een potentieel slepend proces
van de staatkundige vernieuwingen in één kabinet af te ronden, was voor Justitieminister Hirsch Ballin, in de
jaren tachtig betrokken bij de afscheiding van Aruba, aanleiding om voor zijn ministerie een grotere rol te
organiseren. Voor wat betreft de consensusrijkswetten en rijkswetten op het gebied van politie, openbaar
ministerie en rechtelijke macht was die rol logisch. Maar daarnaast haalde Hirsch Ballin ook de aanpassing van
het Koninkrijksstatuut naar Justitie. Van Dijk: “Ik was helemaal geen expert op het gebied van het Statuut. De
expert, Steven Hillebrink, zat bij BZK. Wij hebben ervoor gezorgd dat Steven bij Justitie kon worden gedetacheerd,
zodat de kennis bij ons in huis kwam.”
Het vormde de start van een intensief samenwerkingsproject. Tussen de twee ministeries, en tussen Nederland

Steven Hillebrink werkte net twee jaar bij het ministerie
van BZK toen de ministeries aan de slag gingen met de
wetswijzigingen voor de vernieuwing van de
Koninkrijksrelaties. “Vroeger dacht ik altijd: als we er
ambtelijk niet uitkomen, moet je het snel opspelen. Bij
dit traject heb ik geleerd: als je wilt dat iets voor elkaar
komt, moet je zorgen dat het ambtelijk voor elkaar
komt. Als je onderwerpen opspeelt, komen ze terecht in
een breder onderhandelingspakket en heb je dus de
kans dat jouw punt wordt weggegeven. Je realiseert je
als ambtenaar vaak te weinig dat een politicus
meerdere punten voor elkaar moet krijgen en dat hij of
zij daarvoor dezelfde persoon nodig heeft. En als je ze
op pad stuurt, moet je ook aangeven hoe ze het kunnen
aanpakken en wat ze eventueel wel kunnen weggeven.”
— Steven Hillebrink, Ministerie van BZK —
74 75
en de Antilliaanse eilanden. Een project dat niet
eindigde in juli 2007, zoals gepland. Ook niet op 15
december 2008, zoals aangepast gepland. Maar op 10
oktober 2010. Althans, formeel.
“BZK zat al volop in het onderhandelingsproces toen wij
aanhaakten. In november 2006 waren er afspraken
vastgelegd in een overeenkomst over de staatkundige
verhoudingen en een Slotakkoord. Ook had men al
taken verdeeld rond het schrijfproces. Ik dacht direct: we
moeten zorgen dat dàt in alle gevallen bij ons komt te
liggen. Nederland beschikte over meer menskracht dan
de Nederlandse Antillen. Het is bovendien de
Nederlandse minister van Justitie die de wet zou
indienen. Dan moet je ook de verantwoordelijkheid op
je nemen voor het schrijfproces. BZK zei aanvankelijk:
waar doe je zo moeilijk over? Vanuit de belangen van
onze minister wilden we de nodige positie krijgen in het
veld. Daar moet je dan op investeren. Maar we moesten ook goed doorhebben dat BZK-staatssecretaris Ank
Bijleveld het zou gaan redden met haar bestuurlijke insteek. Hans Gerritsen, destijds (plaatsvervangend)
directeur Koninkrijksrelaties bij BZK, was onderhandelaar namens ons team. Wij gaven hem de nodige input.
Gerritsen was net als de staatssecretaris erg gespitst op het resultaat en wilde de eindtermijn halen. Wij
dachten: goed, maar niet ten koste van alles.”
“BZK is veel bestuurlijker ingesteld dan Justitie. Justitie is taakgerichter en hiërarchischer. Als wij er niet bij
waren geweest, zou er denk ik één rijkswet zijn gesneuveld. Er zou meer zijn toegegeven op de inhoud.
Sommige Kamerleden hadden al verwijten in die richting. Anderzijds zou zonder de bestuurlijke inzet van BZK
de eindstreep nooit zijn gehaald. Dit leidde tot een gezamenlijk belang: zo goed mogelijk de eindstreep halen.”
“De nieuwe verhoudingen moesten via wetgeving worden gecreëerd. De wetgeving was ook een noodzakelijke
voorwaarde. Het Statuut moest immers worden aangepast. En in de Slotverklaring had Nederland er mee
ingestemd dat Curaçao en Sint Maarten land zouden worden binnen het koninkrijk. Daar zat een groot aantal
voorwaarden aan vast, en die voorwaarden zijn zo goed als allemaal omgezet in wetgeving.”
“Iemand had een prachtige planning gemaakt. Met de werkelijkheid had die echter weinig te maken. In een
wetgevingstraject moet je een aantal formele stappen doorlopen, en in het geval van de staatkundige
vernieuwingen moest het ook nog eens allemaal op basis van consensus. Die consensus speelde ook later nog
op, bij de Kamerbehandeling. Aan alles ging een uitgebreid onderhandelingstraject vooraf. Bij de onderhandelingen
in Nederland zaten we in Novotel, weg van het dagelijkse werk, zodat we ons helemaal op de
overleggen en teksten konden concentreren. Op de Antillen zaten we in een een resort-hotel, ondanks de hitte
keurig in pak, te onderhandelen over de inrichting van toekomstige verhoudingen. Er ging niets boven het
persoonlijke contact.”
“We spraken allemaal Nederlands, maar zaken konden mislopen op terminologie.” Van Dijk denkt terug aan
de vele overleggen over de manier waarop op de eilanden het Openbaar Ministerie moest worden ingericht.
“Ik had in een tekstvoorstel gesproken van een ‘gemeenschappelijke procureur-generaal’. Dat was onbespreekbaar,
vonden de gesprekspartners, het kon écht niet. Maar de procureur-generaal mocht wel ‘gezamenlijk’
heten. Je kunt dan denken: wat een geneuzel. Maar het woord ‘gezamenlijk’ riep een ander gevoel op bij de
Antilliaanse vertegenwoordigers. “Soms was het een onderdeel van een onderhandeling, andere keren
begrepen we elkaar echt niet.”
Is juristerij vooral taal?
“Je onderhandelt via taal en de taalkeuze in stukken doet ertoe. Ik denk dat je geen goede jurist kunt zijn als je
geen goed gevoel hebt voor taal. Als je dit werk doet moet je enige afstand kunnen nemen van de puur
juridische benadering. Die paar woordjes kunnen bij onderhandelingen en doorbraken van cruciaal belang
zijn.”
Dat bleek nog eens bij de Kamerbehandeling van de wetsvoorstellen in april 2010. Volgens Van Dijk de echte
sprint tegen het einde van een intensieve periode. Met de val van het kabinet in februari van dat jaar was het
nog de vraag of de staatkundige hervormingen niet controversieel zouden worden verklaard. De ambtenaren
waren al in overleg met de griffie van de Tweede Kamer over de organisatie van het debat. Antilliaanse
vertegenwoordigers die ervoor naar Nederland kwamen. Hoe het debat in verband daarmee in een beperkte
tijd kon worden afgerond. Waar de Antilliaanse vertegenwoordigers gedurende de debatten konden zitten.
Hoe zij het woord konden voeren. Dankzij een nipte meerderheid kon de Kamerbehandeling doorgaan.
Dan waren er nog de inhoudelijke en politieke strijdpunten bij het debat zelf. “In de voorbereidingen hadden
we lang gewerkt aan een voorstel voor de Rijkswet politie en vooral de gemeenschappelijke voorziening
politie die via deze wet zou worden gerealiseerd. VVD-Kamerlid Remkes wilde de passage over de gemeenschappelijke
voorziening politie uit de Rijkswet hebben.” Hij diende een amendement in om te bereiken dat
een bestaand recherchesamenwerkingsteam zou kunnen blijven voortbestaan zolang gemeenschappelijke

voorziening politie nog niet goed op poten stond. Tot die tijd, zo wilde de VVD’er, zou de passage niet in
werking treden.
“Antilliaanse vertegenwoordigers reageerden fel. Kon een wetsonderdeel waarover zo lang was onderhandeld
zomaar via een amendement van tafel worden geveegd? Dat was voor hen onbestaanbaar. Maar de Kamer
heeft een grondwettelijk recht om amendementen in te dienen, ook bij rijkswetten. Ook is de Kamer niet
gebonden aan ons onderhandelingsresultaat. Dat heb ik ze ook verteld.”
Voor de delegaties zat er iets anders achter. “Zij vonden het belangrijk dat de consensusrijkswet als geheel in
werking zou kunnen treden. Ik dacht: we laten het toch niet stuklopen op deze bepaling? Ik stelde voor de
woorden ‘niet in werking treden’ te veranderen in ‘blijft buiten toepassing’. Dat bleek de doorbraak te zijn, de
angel was weg.” Ze was er zelf verbaasd over dat het team hiermee weer een opening te pakken had.
De staatssecretaris gebruikte haar contactuele vaardigheden, en de minister wijdde er ter laatste overreding
nog een aantal woorden aan in het plenaire debat. Het amendement werd aangepast.
Heeft u momenten gehad waarop uw taal ook op was?
“Ik vind het heel erg leuk, en kan er lang mee doorgaan. Het verveelt me nooit.”
Eind 2009 bleek het ambtelijk onderhandelen via taal en krulling van de komma’s toch even ontoereikend te
zijn. “Het ministerie had soms wensen die door de Antilliaanse vertegenwoordigingen werden gezien als een
vorm van rekolonisatie. Ze kreeg bij tijd en wijle boze woorden over zich heen”, stelt collega Hillebrink. Zo
wilde Nederland dat de minister van Justitie de bevoegdheid zou krijgen aanwijzingen te geven aan de
Antilliaanse procureur-generaal. Lang praten en schrijven bracht de ambtenaren niet verder. Essentieel punt,
vonden de ambtenaren aan Nederlandse zijde. Willen we niet, zeiden hun Antilliaanse evenknieën. De
bestuurders - zij wilden dóór. Nederland liet de eis vallen.
Van Dijk: “Op enig moment houdt dat wat je als ambtenaar kunt doen, op. Ik zie het niet als een persoonlijke
nederlaag wanneer een politieke discussie een andere wending neemt. De aanwijzingsbevoegdheid was ook
iets dat alleen maar politiek kon worden weggegeven. Naast de juridische werkelijkheid is er ook de bestuurlijke
werkelijkheid. Als je als jurist op een departement werkt, moet je daar rekening mee houden, of sterker:
op acteren. Als je het politieke niet leuk vindt, kun je beter contracten gaan maken. Het gaat erom dat
oplossingen werkbaar zijn.
We wilden dat er hoe dan ook een Rijkswet OM zou komen waarin een en ander zou worden geregeld. Dat is
uiteindelijk ook gelukt. Laten we nu eens kijken naar de praktijk: in het voorjaar van 2012 vroeg de procureurgeneraal
de Verenigde Staten op te treden in verband met een Antilliaanse strafzaak. De Curaçaose minister
van Justitie verzocht de VS dat verzoek naast zich neer te leggen. Sint Maarten protesteerde daarop, met als
76 77
boodschap: het is ook ónze procureur-generaal, je creëert hiermee een vertrouwensbreuk. Bij een dergelijke
situatie zie je dat een gezamenlijke procureur-generaal ervoor zorgt dat men elkaar in evenwicht houdt. Ik ben
blij dat we er uit zijn gekomen.”
En de relatie?
“De Antillianen onderhandelden anders, stelden resultaten opnieuw ter discussie. Een Antilliaanse vertegenwoordiger
legde mij eens uit: ‘Wij zijn klein. Wij staan aan de ene kant van de rivier en willen naar de
overkant. Er liggen stenen in de rivier en we springen van steen naar steen. Wij noemen dat de incremental
approach’. Wij denken: compromis bereikt, uitvoeren. Zij denken: een stap op weg naar het eindresultaat. Zij
waren daar erg goed in.”
Wat was de kern van uw aanpak?
“Altijd als je met iemand moet werken, moet je ook elkaars vertrouwen winnen. Maar als je dan zorgt dat je
zelf kwaliteit levert, een open oor hebt voor wat de ander te vertellen heeft en je ook de vraag stelt: wat zou ik
daarmee kunnen, dan is samenwerking vrijwel altijd succesvol. Dat is meer mijn manier van werken dan op
mijn strepen gaan staan. Ik ben het meest effectief als ik invloed uitoefen via het werk dat ik lever.”
Gevolgen van de resultaten van toen halen nu nog regelmatig het nieuws. Wanneer is het werk af?
“Staatskundige hervormingen zijn een feit. Onze relatie met de Antillen zal altijd complex blijven zolang wij
deze relatie hebben. Daar veranderen hervormingen niets aan. Voor mij is het klaar.”
Hoger tempo
Het LinkedIn-profiel van Anneke van Dijk toont 0 contacten. “Ik doe helemaal niets met linkedIn, ik ben niet
goed thuis in de social media. Maar ik heb hier een goede privacy-adviseur aan boord, en die zegt: ‘Als je privacy
je een beetje lief is, doe je niets met social media. Voilà, hierbij mijn argument! Ik heb het ook niet nodig. Ik
werk nu al zo lang binnen het Rijk dat ik steeds vaker mensen tegen kom die ik al ergens van ken. Dat maakt het
werken vaak ook weer gemakkelijk. Bij mijn binnenkomst bij Binnenlandse Zaken in 1990 waren de kleuren
anders, bruin met oranje. Ik vond het een saai gebouw. Maar ik heb er geen last van gehad omdat ik de mensen
erg leuk vond. Ik trof een directie met een groot saamhorigheidsgevoel, veel gezelligheid en informeel contact.
Iedereen was er tussen 9 en kwart over 5. Ik aarzel of ik ooit nog terug wil naar een dergelijk vast patroon, wel
gaf het een zekere rust. Ook gingen we meer ontspannen om met de politiek-bestuurlijke omgeving. Men zei
toen nog wel eens: die toezegging is nu wel gedaan aan de Tweede Kamer, maar daar komt de Kamer nooit

meer op terug. Nu kan dat niet meer, want overal worden lijstjes van bijgehouden. Er is geen ontsnappen meer
aan. Achteraf bezien was het van die tijd belachelijk dat mensen zich niet verantwoordden. Al vraag ik me nu
ook af hoeveel tijd het wel niet kost om al die voortgangssystemen bij te houden. Ik betwijfel of zaken daardoor
daadwerkelijk beter gaan.”
Wat is het sterkst veranderd?
“Het tempo in het werk is nu hoger, je kunt het je minder permitteren om je terug te trekken. Soms is dat een
nadeel. Wij zijn ook verantwoordelijk voor de grote wetboeken. Daar ben je ook verantwoordelijk voor de
systematiek: past het er in, hoe zorg je dat het één geheel blijft? Door het hoge tempo kom je ook minder toe
aan het gewone onderhoudswerk. Ik vind het leuk om in een hoger tempo te werken. Dat vraagt wel de nodige
samenwerking. Puur solistisch werken bespoedigt het tempo niet. Als je er eerder voor kiest iets bij anderen
binnen te gooien en om hun commentaar te vragen, kom je sneller verder. Dat hoort bij deze tijd.”
En dan loopt u langs het randje van de zorgvuldigheid?
“Dat komt wel voor. Maar je kunt het op verschillende manieren oplossen. Een wetgevingstraject kent vaste
stappen. Je kunt die stappen ook gebruiken om je product verder te verbeteren. Voordeel is dan dat je ook niet
gefrustreerd hoeft te zijn over bijvoorbeeld negatieve kanttekeningen van de Raad van State of de Tweede
Kamer. Omdat je wist dat je toch nog wat moest doen.
De uitdrukking ‘het betere is de vijand van het goede’ geldt ook voor wetgeving. Je wilt het zo goed mogelijk
doen, maar je kunt ook accepteren dat je een nota van wijziging moet indienen. Je moet onder druk de
stappen gebruiken om tot een goed eindresultaat te komen.”
In het verlengde daarvan ziet Van Dijk ook de opkomst van het ‘onderhandelend wetgeven’. “Wanneer een
kabinet berust op een smalle basis en moet werken met wisselende meerderheden, zoekt een minister naar
mogelijkheden om een voor hem belangrijk voorstel erdoor te krijgen. Het moeten ‘ontraden’ van een
amendement is dan niet altijd handig, zeker als deze ook rekening wil houden met leden van de oppositie.
Dan krijg je de vraag om iets te verzinnen zodat een amendement niet hoeft te worden ontraden. Daarover is
dan ook contact met Kamerleden. Het contact loopt vaak via de politiek assistent, maar je kijkt toch anders
dan vroeger naar manieren waarop de minister iets voor elkaar kan krijgen.”
Is het een cesuur?
“Dat denk ik niet. Maar wel een ontwikkeling als ik kijk naar de afgelopen twintig jaar. Met een piekje nu.”
78 79
Hoe ziet u de toekomst?
“Het tempo blijft, we gaan niet meer terug naar de trage oude tijd. Het zal ook zo blijven dat wetgeving erg
instrumenteel is. Denk bijvoorbeeld aan de prostitutiewet. Men wil beleid voeren met behulp van het
instrument wetgeving. Je hebt met sterke beleidsdirecties te maken, en je kunt het je ook niet permitteren om
alles beter te weten. Wat weet ik van de prostitutiesector? Wel voorzie ik dat we onze relatie met de uitvoering
in de toekomst verder moeten versterken. Je hebt veel aan contacten met de uitvoering, aan mensen die
begrijpen hoe iets werkt. In de wetgeving kun je niets met abstract beleid. De tijd dat je kon zeggen: de wet
staat in het Staatsblad, ze zoeken maar uit wat ze er verder mee doen, ligt ver achter ons.”
Wat heeft u hier aan ervaringen, die mee de toekomst in moeten?
“Er is een mooie mix nodig van expertise en beweging. Vroeger lag de nadruk op expertise. Nu ligt teveel de
nadruk op beweging. Dan moet je ook gaan oppassen dat je niet meer weet waar je over praat. Het risico van
een zekere oppervlakkigheid ligt op de loer. Ik denk dat het vechten wordt om in de toekomst geconcentreerd
te blijven werken. Daar moet je tijd voor hebben.”
Wat maakt of je een sterke positie hebt als directie?
“Dat je serieus wordt genomen, en je adviezen ertoe doen. Dat je als vanzelfsprekend wordt gevraagd bij
belangrijke overleggen, dat je deskundigheid wordt gevraagd. Maar laat ik helder zijn: als het een wetgevingsproduct
is of iets wat daar op lijkt, is de directie Wetgeving leidend. Ik zou het heel dom vinden, niets aan ook,
als we tot een uitvoerder zouden worden gedegradeerd”.

“Ik had bij BZK erg goede collega’s, op wie ik altijd een beroep kon doen.
Mijn toenmalige chef bij CZW, Ron Niessen, was juridisch sterk, een handige regelaar, en hij liet veel
r u i m t e
aan de professional.”
80 81
— Anneke van Dijk —
“de directie Brandweer heeft een ontzettende slag gemaakt. na de
opheffing van de Burger Bescherming werd de directie door velen gezien
als een club die wel erg operationeel gericht was. Maar we kregen de
veiligheidsregio’s, er werd beleid voor de crisisbeheersing opgezet, en dat
is vervolgens ontzettend geprofessionaliseerd. Gebeurtenissen als de
vuurwerkramp in Enschede zijn daarbij een katalysator geweest.
Brandweer en ook fysieke veiligheid staan inmiddels stevig op de
politieke agenda.
het interessante van dat we nu zien is dat de directie niet meer denkt in
termen van Brandweer maar in termen van fysieke veiligheid. Intern
denken we bij politie nog vaak in termen van politie. Maak je ook dààr die
omslag, dan zou je moeten zeggen: wij kijken eerst welke problemen in
het veiligheidsdomein opgelost moeten worden, en maken mede vanuit
dat perspectief beleid voor de politie. Een probleem- en ketengerichte
benadering dus. Een beleidseenheid die alleen staat voor een bepaalde
beroepstak zal verder naar de achtergrond verdwijnen, denk ik.
Ketensturing wordt voor Veiligheid en Justitie steeds belangrijker.”
— Marcel Cramwinckel, Inspectie VenJ —

82 83

Portret van een
functioneel gebouw
Ruud Smeets
84 85

*
*
*
een meteoriet
*
neergeslagen in het
historische hart van
*
Den Haag
*
86
*
*
*
*
*
87
De ToTsTAnDKomIng VAn De mInIsTerIes
VAn JusTITIe en BInnenLAnDse zAKen AAn
De scHeDeLDoeKsHAVen 1972-1978
Het kan zo maar gebeuren dat je wandelend door de
Haagse binnenstad een oude bekende tegenkomt. Op
de Kalvermarkt ter hoogte van de doorgang naar het
Stadhuis, staat op een stenen sokkel een bronzen
beeld. 1 Wat op afstand nog een abstract, kubistisch
kunstwerk lijkt, blijkt dichterbij een tot in detail
uitgewerkte hoogbouw voor te stellen. Het beeld
draagt de titel Ministerie en het kan niet anders dan
dat de kantoortorens van de Schedeldoekshaven als
voorbeeld voor beeldend kunstenaar Jan van de
Pavert hebben gediend. Het brons maakt deel uit van
de beeldenroute die als een lint door de binnenstad
slingert. Beeldend kunstenaar Peter Struycken wilde
met deze route het werk van toonaangevende
Nederlandse beeldhouwers in de stedelijke openbare
ruimte van Den Haag presenteren. De op vijfentwintig
meter van elkaar geplaatste beelden moeten
stedenbouw, architectuur en beeldende kunst met
elkaar verbinden.
Gedateerd ontwerp in het nieuwe centrum:
moderniseren of nieuwbouw?
In zijn toelichting bij de bronssculptuur refereert Van
de Pavert aan de moderniseringsplannen aan het
einde van de jaren negentig van de gemeente Den
Haag en het Rijk voor het Spuigebied en de
Turfmarktroute. Onderdeel daarvan was ook het plan
om het beeldbepalende gebouwencomplex aan de
Schedeldoekshaven een meer eigentijds aanzien te
geven. De uitstraling van beide ministeries werd als
gedateerd en te massief ervaren. De bestaande
gebouwen sloten niet aan bij de stad en ook qua
indeling functioneerden ze niet meer. Men dacht aan
1 Het beeld stond tot september 2012 in de Grote Marktstraat
en is toen na een schoonmaakbeurt verplaatst naar een
nieuwe locatie.
↑ ‘Ministerie 2002’, sculptuur van Jan van de Pavert uit 2002.

'vernieuwbouwen': de buitenkant strippen en de
kern vervolgens van een moderne gevel voorzien. Een
methode die vanaf de jaren negentig vaker werd
toegepast in plaats van nieuwbouw. Rijk en gemeente
Den Haag zochten samen naar een oplossing. De
Rijksgebouwendienst koos aanvankelijk voor
herontwikkeling, groot onderhoud bleek namelijk
geen reële optie en nieuwbouw was uiteindelijk te
kostbaar. Een haalbaarheidsstudie toonde in 1999 aan
dat de investering voor herbestemming volgens het
plan van architect Jo Coenen 2 te hoog zou worden
ondermeer als gevolg van de extra kosten die gemoeid
waren met de tijdelijke huisvesting van het personeel
van beide ministeries tijdens de verbouwing. Een jaar
later waren de plannen weer gewijzigd en overwoog
de Rijksgebouwendienst nieuwbouw van beide
ministeries op afzonderlijke locaties in de stad.
Monument voor een modern gebouw
De onzekere toekomst van de Schedeldoekshaven en
vooral de geringe waardering die daaruit sprak voor de
waarde van de moderne naoorlogse architectuur was
voor Van de Pavert aanleiding om in 2002 een
monument voor een gebouw te maken dat hij als een
exponent van de moderne architectuur zag. Met
moderne architectuur bedoelt hij dan de architectuur
uit de jaren zestig en zeventig, aansluitend op de
naoorlogse periode van de wederopbouw. Gebouwen
zoals de ministeries aan de Schedeldoekshaven met
hun strakke en sobere gevelarchitectuur verdwijnen
langzamerhand uit het Nederlandse stadsbeeld terwijl
juist deze architectuur nadrukkelijk het huidige beeld
van de Nederlandse steden mede heeft bepaald. In
vergelijking met andere Europese landen vertoont ons
land volgens Van de Pavert maar weinig waardering
voor zijn recente bouw- en cultuurhistorie. 3
2 De architect Coenen won met zijn Cour de la Haye de door de
gemeente en het Rijk uitgeschreven prijsvraag voor het
revitaliseren van het bestaande complex.
3 S. Spijkerman, De beeldengalerij van P. Struycken, p. 46.
Uitgave Stroom Den Haag, 2007.
88 89
Vrije interpretatie legt het ontwerp maar niet de
constructie bloot
Van de Pavert’s versie van de Schedeldoekshaven
balanceert op ranke zuilen. De begane grond is een
hoge open ruimte die lijkt te verwijzen naar de
plannen om de gevel te strippen. De open basis
verwijst ook naar het niet gerealiseerde ontwerp voor
een vernieuwd entreegebied van de Catalaanse
architect Joan Busquets waarbij een hoge vliesgevel
voor meer lichtinval moest zorgen. 4 Van de Pavert legt
hier misschien wel onbewust de vinger op de zere
plek. Het gebouwencomplex aan de
Schedeldoekshaven beschikt niet over een brede
entree die toegang geeft tot een lichte, hoge
ontvangsthal voor bezoekers. De architecten die in de
jaren zeventig het ontwerp maakten hadden dat
element graag aan het gebouw toegevoegd. Maar de
eis om zoveel mogelijk kantooroppervlakte – het
groeiende overheidsapparaat zat dringend verlegen
om meer ruimte – te realiseren was daar niet mee te
verenigen.
De hoogbouw lijkt nu uit een drooggevallen
slotgracht op te rijzen, een betonnen afscheiding
maakt elke toenadering onmogelijk. In een donkere
hoek bevindt zich het verdiepte entreegebied. Vanaf
het voetgangersgebied op straatniveau presenteert de
bezoekersruimte zich nu als een lage en weinig
uitnodigende ruimte. Om vanaf straatniveau een
diepe blik in het gebouw te kunnen werpen is het
zelfs een lichte knik door de knieën noodzakelijk.
Voor het optrekken van de hoogbouw is niet gewerkt
met een stalen balkenconstructie zoals Jan van de
Pavert met zijn beeld suggereert. Het gebouw is als
het ware opgeduwd met gestapelde, massieve
betonelementen. Een bijzonder bouwtechniek die in
Nederland vooral in de jaren zeventig werd toegepast
bij een reeks gebouwen die in opdracht van de
4 Face lift voor Siamese tweeling aan de Schedeldoekshaven,
Biza en Justitietorens volgend jaar in de steigers, ‘t Torentje
11-10-1997.
Rijksoverheid werd gerealiseerd om het snel
groeiende overheidsapparaat te kunnen huisvesten.
Toekomst en waardering
Van de Pavert maakte zijn beeld naar aanleiding van
de ongewisse situatie rond 2000. Ruim tien jaar later
is de toekomst van de Schedeldoekshaven nog steeds
ongewis. Het is nog niet duidelijk wat de gemeente
Den Haag, eigenaar van de gebouwen na de verkoop
door de Rijksgebouwendienst, straks zal doen na de
verhuizing van de beide ministeries. Gezien de
plannen van de gemeente om in de omgeving van het
nieuwe cultuurcentrum ‘het Spuiforum’ de woonfunctie
te versterken, lijkt herbestemming van het
kantorencomplex het meest waarschijnlijk. De
gemeente Den Haag kijkt momenteel met een
projectontwikkelaar naar de mogelijkheden.
Herontwikkeling van de bestaande bebouwing is
daarbij nadrukkelijk een optie. Naast ’wonen’ in
stadsappartementen wordt gedacht aan het inrichten
van professionele werkruimtes voor kleine zelfstandige
ondernemers, een vergader- en congrescentrum
en een hotel. Zelfs voor de ‘noodzetel’ onder het
gebouw lijkt men een nieuwe bestemming te hebben
gevonden.
De bouwkundige kwaliteit van het bestaande gebouw
maakt herbestemming tot een reële optie volgens de
projectontwikkelaar. De casco’s van de huidige
gebouwen en de ondergrondse parkeergarage zijn
van een dergelijke kwaliteit dat zij goed hergebruikt
kunnen worden. Er zit volgens de plannenmakers
voldoende flexibiliteit in het gebouw. Met enige
inventiviteit en het gebruik van nieuwe technieken is
het mogelijk straks een scala aan gebruiksopties voor
het gebouw aan te bieden. Wel zal het aanzien van
het gebouw volgens de plannen van de projectontwikkelaar
een radicale facelift ondergaan. Het
huidige gebouw is teveel naar binnen gekeerd, het
communiceert niet of haast niet met zijn omgeving
terwijl het gezien zijn ligging ‘maximaal op straatniveau
zou moeten presenteren’. Niet alleen de plinten
aan de kant van de Turfmarkt maar ook de onder-
doorgang zijn onderontwikkeld en zelfs onderschat,
aldus de projectontwikkelaar. 5 Dat laatste is zeer de
vraag. Wie de ontstaansgeschiedenis van het complex
volgt ziet dat destijds bij de planontwikkeling van het
huidige complex al het belang van winkelvoorzieningen
op de begane grond en in de passage werden
onderkend met het oog op de versterking van de
stedelijke functie van het gebied. In het definitieve
ontwerp zouden met het oog op de beveiliging en het
realiseren van een maximale oppervlakte aan
kantoorruimte juist deze elementen sneuvelen.
De totstandkoming van het complex Schedeldoekshaven
kent een lange voorgeschiedenis. De
bouw zelf verliep in een recordtempo. Wie zich in de
boeiende ontstaansgeschiedenis verdiept ziet na het
passeren van een reeks niet of slechts gedeeltelijk
gerealiseerde plannen het huidige gebouw met
andere ogen. Een gebouw waarover al voor de
oplevering kwalificaties als ‘gedateerd’, ‘kolossaal’,
'introvert', ‘sfeerloos’ of ‘de lelijkste tweeling van
Den Haag’ de ronde deden maar waarover ook in
termen als ‘overzichtelijk’, ‘degelijk’, ‘eerlijk’ en ‘nog
steeds functionerend’ door huidige bewoners over
gesproken wordt, verdient een nadere beschouwing.
Of het nou een (ex-) bewoner of bezoeker betreft,
iedereen heeft wel een opvatting over dit gebouw.
Herinnering aan het gebouw en
nog één keer goed kijken
Misschien is het mogelijk om de bronssculptuur van
Van de Pavert straks als herinnering in de tuin van de
nieuwbouw te plaatsen. In ieder geval zou de
bouwmaquette van het complex Schedeldoekshaven
mee moeten verhuizen naar het nieuwe adres. Deze
maquette die lang stond opgesteld in de bezoekersruimte
van de hoogbouw van Binnenlandse Zaken,
vormt een belangrijke schakel in de lange gemeen-
5 Ontmoeten en verbinden, visie op de ontwikkeling van het
Wijnhavenkwartier Den Haag, publicatie van Proper en Stok
Projectontwikkelaars 2012.

↑ Het niet uitgevoerde ontwerp van de architect Busquets voor het voetgangersgebied onder de middenbouw en de nieuwe entree van het ministerie van Justitie uit 1997.
90 91

↑ Het ministerie van Binnenlandse Zaken op het Binnenhof 19.
92 93
schappelijke bewoningsgeschiedenis die in negentiende
eeuw begon met Justitie aan het Plein en
Binnenlandse Zaken op het Binnenhof en die straks
met de nieuwe behuizing een vervolg krijgt. Op een
prominente plek in de publieksruimte van de
nieuwbouw wijst de maquette bezoekers en
bewoners nog een keer op de voorlopers van de
kantoortorens van de Duitse architect Hans Kollhoff.
Maar wat is er op tegen om nog een keer grondig
naar het gebouw Schedeldoekshaven te kijken, het te
observeren en nieuwe facetten en onvermoede
details te ontdekken?
Oog voor de departementale huisvestingsgeschiedenis
De geschiedenis lijkt zich te herhalen. Bij de
verhuizing destijds naar de Schedeldoekshaven werd
er ook teruggeblikt op de huisvesting van beide
departementen in de daarvoor liggende jaren.
Aandacht voor de bewoningsgeschiedenis van een
departement is dus niet nieuw! In 1979 verscheen in
het kader van de verhuizing van Justitie naar de
Schedeldoekshaven 'Plein 2b' van oud-bibliothecaris
W.A. Kelder en J.G. van Loon. Het boekje dat werd
aangeboden aan de Justitie ambtenaren, schetst de
ontwikkeling en de bewoningsgeschiedenis van het
departement tussen 1815 en 1979. Naast een opsomming
van justitiegebouwen op diverse locaties in de
stad en de aanloop naar het nieuwe gebouw gaat de
meeste aandacht natuurlijk uit naar de hoofdzetel
van Justitie aan het Plein uit 1875 van de bouwkundige
C.H.E. Peters. Het was een van de eerste als
zodanig ontworpen departementsgebouwen en had
ook nog een bijzondere representatieve functie
vanwege de ministerraad die er wekelijks
bijeenkwam.
Het gebouw dat uiteindelijk aan het Plein tot stand
kwam was bepaald niet onomstreden in zijn tijd.
Uitgevoerd in een overdadige neorenaissancestijl,
waren zowel exterieur als interieur van een rijk
beeldenprogramma voorzien met allegorische
voorstellingen en verwijzingen naar de rechtspraak.
Niet alleen een verwerpelijke stijl maar ook nog eens
een duur gebouw, zo luidde de kritiek destijds. Ruim
honderd jaar na de oplevering van Plein 2b – op
huisnummer 2a was de portierswoning! – de
nieuwbouw aan de Schedeldoekshaven nadert op dat
moment zijn voltooiing – beschrijft Kelder met oog
voor de architectuurhistorische waarde, het
beeldenprogramma en de indeling van het gebouw
aan het Plein. Het is een soort eerbetoon aan een tot
de verbeelding sprekend gebouw dat aan het eind van
de jaren zeventig niet meer voldeed aan de eisen van
een moderne en grootschalige departementsorganisatie.
De auteur Kelder lijkt zich te realiseren dat er
met de verhuizing van Justitie na 100 jaar ook
definitief afscheid zal worden genomen van een
markant gebouw. 6
Hierna wordt de aanloop naar de nieuwbouw aan de
Schedeldoekshaven in de jaren zeventig beschreven
ten einde de achtergronden van het ontwerp beter te
kunnen begrijpen. We verdiepen ons in de boeiende
ontwikkeling van de Schedeldoekshaven als
onderdeel van het Spuikwartier, het gebied waar
beide ministeries meer dan dertig jaar gehuisvest
waren en waar we ook de komende jaren in de
nieuwe behuizing aan de Turfmarkt zullen verblijven.
Alvorens naar het architectonisch ontwerp te kijken
nemen we kennis van de eisen die destijds aan de
nieuwe huisvesting werden gesteld en de bijzondere
bouwmethode die werd toegepast. Dan volgt de
kennismaking met de functionele indeling van het
complex en het interieur aan de hand van de
brochure die aan de medewerkers van Binnenlandse
6 W.A. Kelder, J.G. van Loon, Plein 2B, de behuizing van het
Ministerie van Justitie van 1815-1979, Den Haag 1979.
Ook de ambtenaren van Binnenlandse Zaken hadden bij de
in gebruikname van het nieuwe kantorencomplex aan de
Schedeldoekshaven het boekje Van ambachtelijk tot ambtelijk,
het Spuikwartier door de eeuwen heen, Den Haag 1978, van de
auteur G.S. van Beek ontvangen. In de publicatie wordt een
beschrijving van de institutionele geschiedenis van het
departement tegen de achtgrond van de geschiedenis van de
stad en de residentie Den Haag gegeven. Daarna wordt de
focus verlegd naar de geschiedenis van het oude
Spuikwartier waar het nieuwe ministerie wordt gerealiseerd.
Het ministerie van Justitie aan het Plein 2b, gebouwd tussen
1876-1883 naar het ontwerp van C.H.E. Peters. 'Een vroeg voorbeeld
van de nieuwe overheidsstijl in de bouwkunst, geïnspireerd op de
Noord-Nederlandse en Vlaamse Renaissance uit het midden van de
zestiende eeuw. Kosten noch moeite werden gespaard om dit
hoofdministerie tot een pronkstuk van de neorenaissance te maken,
zowel wat de architectuur als de aankleding van de binneninrichting
betreft.' uit: H.P.R. Rosenberg, Architectuurgids Den Haag
1800-1940, p.88-90, Den Haag 1988. ↓ →
Zaken in de zomer van 1975 ter beschikking werd
gesteld. Dan maken we een korte maar verrassende
wandeling langs een aantal kunsttoepassingen in het
gebouw en kijken hoe de gebouwen in het dagelijkse
gebruik ‘functioneren’. We eindigen met de actualiteit
van ruim dertig jaar geleden: de aanstaande
verhuizing van Justitie en Binnenlandse Zaken naar
de pas opgeleverde nieuwbouw op basis van reacties
van medewerkers in het Torentje en Vox Justitiae.
De beschrijving is voor een belangrijk deel gebaseerd
op gegevens uit het objectarchief dat de
Rijksgebouwendienst heeft aangelegd over het beheer
van het gebouw Schedeldoekshaven. Daarnaast is er
met ir. Jan Bart Lucas gesproken, destijds als beginnend
architect van het architectenbureau Lucas en
Niemeyer betrokken bij de totstandkoming van het
gebouwencomplex onder leiding van zijn vader, de
architect Prof. ir. J. A. Lucas. Hij attendeerde mij op
allerlei elementen en onvermoede details van het
ontwerp. Janine Schulze van het Bureau
Rijksbouwmeester van de Rijksgebouwendienst
voorzag het stuk over het kunstprogramma en de
omgevingskunst van commentaar. Huismeester
Thomas Kleynen gunde mij letterlijk een blik achter
de deuren, hij bleek een belangrijke informatiebron
over het technische functioneren van het gebouw.
Verder wil ik de collega’s van Bureau Verkenningen en
Onderzoek van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties bedanken voor hun opmerkingen
en kanttekeningen bij eerdere teksten. Voor eventuele
fouten en onjuistheden in de tekst ben uiteraard ik
alleen verantwoordelijk.
Dit essay heeft zeker niet de pretentie een volledig
beeld van de complexe bouwgeschiedenis van de
Schedeldoekshaven te schetsen. Maar het wil wel een
beeld geven van de totstandkoming van een gebouw
dat – geplaatst in zijn tijd – meer waardering verdient.

↑ De architect prof. ir. J.A. Lucas en minister
W.F. de Gaay Fortman van Binnenlandse
Zaken bij de maquette van de nieuwbouw
(12 maart 1975).
Minister van Justitie A.A.M. van Agt
bekijkt een foto van de maquette van de
nieuwbouw in de bouwkeet van de
Schedeldoekshaven (12 maart 1975). →
94 95
Het slaan van de eerste paal van het
complex Schedeldoekshaven door de
ministers A.A.M. van Agt en de W.F. de
Gaay Fortman (12 maart 1975). ↓
geBIeDsonTwIKKeLIng ronD
De scHeDeLDoeKsHAVen
Het Rijk toont interesse
Hoe kwam het dat de nieuwbouw van Justitie en
Binnenlandse Zaken in de jaren zeventig nu juist op
de locatie Schedeldoekshaven werd gerealiseerd?
Eind 1971 besloot het kabinet de ontwikkeling van het
Spuikwartier van het Algemeen Burgerlijk
Pensioenfonds over te nemen met de bedoeling om
in dit gebied de nieuwbouw van een tweetal
ministeries te realiseren. In 1972 kocht de minister
van Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting de
daartoe deels braakliggende terreinen aan het Spui
aan, eigendom van het ABP en de gemeente Den
Haag. De gemeenteraad van Den Haag had daarvoor
in november 1972 het bestemmingsplan voor de
Schedeldoekshaven goedgekeurd. Binnen de Haagse
gemeenteraad was in de daaraan voorafgaande jaren
de ontevredenheid over het trage besluitvormingsproces
rond het Spuikwartier steeds verder toegenomen.
Het college werd in deze kwestie gebrek aan
daadkracht verweten. Volgens de raad was de
gemeente voor wat betreft de gebiedsontwikkeling
rond het Spui tot een speelbal van de grote projectontwikkelaars
geworden. Toen in 1970 projectontwikkelaar
Zwolsman besloot van verdere betrokkenheid
af te zien en de grond met bijbehorende plannen aan
het ABP verkocht, stelde de gemeenteraad dat met de
sanering van dit deel van de binnenstad niet meer
langer kon worden gewacht. Voor het bebouwingsplan
werd teruggegrepen op het uit 1968 daterende
plan dat in opdracht van Zwolsman door de Italiaanse
architect Nervi was gemaakt. De voorgestelde
bouwhoogte van 70 meter – dat was ook hoogte van
de juist voltooide kantoortoren ‘Transitorium’ aan de
Zwarteweg – was voor de raad acceptabel omdat zo
het uitzicht vanaf het historische Binnenhof en het
Plein niet zou worden aangetast. De gemeenteraad
besefte dat door de eisen die de Rijksoverheid als
eigenaar en toekomstige gebruiker zou stellen ook de
indeling van het gebouw grondig zou wijzigen. Over
de situering van het gebouw in het stadsbeeld op
ruim 200 meter van de monumentale Nieuwe Kerk
was de raad uiterst positief.
Aan de definitieve invulling van de bouwkavel van
het ABP was een uitvoerige stedenbouwkundige
discussie voorafgegaan. Daarbij was ook de mogelijkheid
verkend om het gebied voor woningbouw te
ontwikkelen. De Rijksgebouwendienst zag een
bestemming als kantorencomplex als meest voor de
hand liggende optie. De kavel aan het Spui was
gelegen op een economisch belangrijk punt in het
centrum van de stad, op loopafstand van het
Binnenhof, Transitorium en departementen en
daarmee geschikt voor huisvesting van een van de
onderdelen van de Rijksdienst. Vestiging van

departementen op deze locatie zou een verdere
concentratie van overheidsgebouwen mogelijk
maken. Dat zou niet alleen de communicatie met
andere ministeries vergemakkelijken maar ook de
mogelijkheid bieden om bij eventuele uitbreiding of
inkrimping van taken de kantoorruimte vrij
eenvoudig opnieuw toe te delen. 7
De belangstelling van het Rijk voor de kavel in het
Spuikwartier had direct te maken met de urgente
huisvestingsproblematiek van de centrale overheid.
Met het uitdijende takenpakket in de wederopbouw-
7 Bestemming van de kavel Schedeldoekshaven door Ir. Wyers
RPD (21-6-1972).
96 97
jaren was ook het ambtenarenapparaat sterk
gegroeid. De commissie Huisvesting Rijksapparaat
becijferde voor de jaren zeventig een gestage groei
van het ambtenarenapparaat. De commissie voorzag
een drastisch tekort aan geschikte huisvesting.
Departementen waren soms verspreid over meerdere
locaties in Den Haag en Rijswijk. Niet alleen
inefficiënt maar de gespreide huisvesting en
onderlinge communicatie (via telefoon, post en
koeriersdiensten) maakte het ook nog eens kostbaar.
De huisvestingsproblematiek van de ministeries van
Buitenlandse Zaken, Onderwijs en Wetenschappen,
Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Economische
Zaken, Financiën, Binnenlandse Zaken en Justitie
waren het meest urgent.
← Kaalslag in het Spuikwartier aan het
begin van de jaren zeventig. Op de
uitgestrekte zandvlakte zal het gebouwencomplex
Schedeldoekshaven worden
gebouwd. Het hoge gebouw links is het
Transitorium. De donkere gevel is van het
Centraal Station. De situatie is nog van
voor de aanleg van het Prins Bernhard
Viaduct (1973 - 1975).
Centralisatie of decentralisatie?
De huisvesting van nieuw gevormde departementen
als Cultuur, Recreatie en Maatschappelijke werk
wierp de vraag op of het regeringsapparaat gespreid
of juist gecentraliseerd moest worden. De leefbaarheid
van de Haagse binnenstad was in de jaren
zeventig een belangrijk thema geworden. De
voorkeur ging aanvankelijk uit naar goed gelegen
locaties in de buurt van het openbaar vervoer en
snelwegen in de agglomeraties Zoetermeer en
Rijswijk. Later toen het idee van de compacte stad
terrein won waarbij een pleidooi voor een gedifferentieerde
centrumfunctie (wonen en werken naast
voorzieningenaanbod) werd gehouden, was er ook
weer plaats voor grote complexen en hoogbouw in de
binnenstad. Probleem echter was dat in Den Haag zo
goed als geen goed gesitueerde grootschalige
kantoorruimten beschikbaar waren voor de huisvesting
van de in omvang sterk gegroeide ministeries. 8
De Rijksgebouwendienst zag zich dientengevolge aan
het begin van de jaren zeventig met een grote
nieuwbouwopgave geconfronteerd. Waar in het
centrum van Den Haag kon een concentratie van
nieuwe Rijkskantoren worden gerealiseerd? De
braakliggende grote kavel in het Spuikwartier, vlakbij
het Binnenhof en met goede aansluiting op
openbaar vervoer, bood zelfs voldoende ruimte voor
de huisvesting van twee ministeries.
De ligging van de kavel op een druk verkeerspunt
betekende volgens de Rijksgebouwendienst wel dat
er met aanzienlijke geluidshinder en stank door
uitlaatgassen rekening gehouden moest worden. In
de kantoorgebouwen zou daarom een airconditioningsysteem
worden aangelegd. Gesloten glaspuien
zouden er voor zorgen dat de bewoners van het
kantorencomplex weinig last van het verkeer zouden
hebben.
Uit stedenbouwkundig oogpunt had een gebouwen-
8 E. Agricola, Architectuur 1970-2000, p. 627-628, in: Bosma,
Bekking, Ottenheym, Van der Woude (red.), Bouwen in
Nederland, Zwolle 2007.
complex met ruimte voor 4000 ambtenaren en veel
aanloop, dicht bij openbaar vervoerlijnen en
verkeerswegen gelegen, de voorkeur boven een
woonbestemming. Het Spui was een hoogstedelijk
gebied en het was zeer de vraag of de woningbehoefte
van Den Haag gebaat zou zijn met woningbouw in
dit gebied. Op de kavel zouden naar schatting 140
woningen gerealiseerd kunnen worden. Zonder een
subsidie van het Rijk zouden de hoge grondkosten de
prijs van de woningen opdrijven. Aangezien het de
gemeente Den Haag ontbrak aan financiële middelen
om de kavel aan te kopen laat staan het gebied te
ontwikkelen, zou alleen een projectontwikkelingsmaatschappij
in staat zijn er een kantorencomplex te
ontwikkelen als het Rijk van de kavel zou afzien. 9
Het Spuikwartier:
van bruisend handelskwartier tot een buurt in verval
De plannen van het Rijk om de kavel aan het Spui te
bebouwen zorgden voor een eerste doorbraak in de
ontwikkeling van het Spuikwartier. Het gebied
gelegen tussen Nieuwe Kerk en het Centraal Station
kende een lange en bewogen geschiedenis van verval,
kaalslag en een reeks ambitieuze stedenbouwkundige
plannen en architectonische ontwerpen die
uiteindelijk slechts gedeeltelijk of geheel niet werden
gerealiseerd. Het sterk verpauperde Spuikwartier,
ooit een dicht bebouwd gebied met bedrijvige
binnenhavens en levendige volksbuurten in het hart
van stad, gold in de naoorlogse jaren al als een urgent
saneringsgebied waarvan het verval al rond 1900 was
ingezet. In de jaren twintig vielen er steeds grotere
gaten door sloop. Aan renovatie werd zo goed als
niets gedaan. De inzet van de gemeente was er
jarenlang opgericht de bijdrage aan de sanering van
het Spuikwartier tot een minimum te beperken door
alleen de aanleg van wegen in het gebied te bekostigen.
De ontwikkeling van het Spuikwartier kwam tot
de jaren zeventig niet verder dan afbraak zonder dat
9 Bestemming van de kavel Schedeldoekshaven door Ir. Wyers
Rijksplanologische Dienst 26-1-1972 (archief Rgd).

daar stedelijke vernieuwing voor in de plaats kwam.
De wijk moest zichzelf maar zien te saneren,
particulier initiatief had daarbij het voortouw. Alleen
Exploitatie Maatschappij Scheveningen (EMS) van de
eerder genoemde Zwolsman toonde interesse en
kocht grote gebieden aan om een in de city passende
bebouwing te realiseren. 10 Daarvoor werd de
samenwerking gezocht met de internationaal
erkende Italiaanse architect Pier Luigi Nervi. 11 In
opdracht van projectontwikkelaar Zwolsman werd
door Nervi – in samenwerking met het in Voorburg
gevestigde architectenbureau Lucas en Niemeyer -
verschillende ontwerpen gemaakt voor een ‘internationaal
administratief centrum’ in het Spuikwartier.
Het begin jaren zestig gepresenteerde Plan
Schedeldoekshaven zou het evenals de latere plannen
uiteindelijk niet halen.
10 Michelle Provoost, De grenzen van de metropool, Den Haag in de
jaren 1950-1970.
in: V. Freijser (red.), Het veranderend stadsbeeld van Den Haag,
plannen en processen in de Haagse Stedenbouw 1890-1990, p.167.
Zwolle 1991.
11 Prof. Pier Luigi Nervi had in de jaren ’60 als ingenieur/
constructeur een grote naam niet alleen in Italië maar ook
internationaal. Hij legde zich toe op constructies in gewapend
beton. Hij ontwierp samen met de architect Ponti ondermeer
de Pirelli-toren in Milaan en het Palazo dello Sport in Rome.
Het was vooral dankzij Nervi’s technische kennis dat Ponti
een toren kon bouwen met een erg smalle basis, ondersteund
door betonnen pijlers die naar de top van het gebouw smaller
worden. In de jaren veertig van de twintigste eeuw
ontwikkelde Nervi een versterkt soort beton waarmee hij
zowel sterke, simpele als ook gracieuze ontwerpen kon
maken. Bij het gebruik van beton als bouwmateriaal zocht
Nervi naar een balans tussen de verschillende eigenschappen
ervan. De afwerking van zijn gebouwen was veelal eerder
esthetisch dan constructief. Nervi nam als uitgangspunt dat
de constructie en vooral de dragers van een gebouw,
zichtbaar moest zijn in het ontwerp, zoals ook met de
kantoortoren aan het Spuikwartier jet geval was. Nervi kwam
altijd met eenvoudige oplossingen die voortkwamen uit de
samenhang tussen de vorm, functie en constructie van het
bouwwerk. Zijn ontwerpen zijn goede voorbeelden van
rationele architectuur.
98 99
↑ De architecten Prof. P.L. Nervi, Prof. Ir. J.A. Lucas en H.E. Niemeyer bij de presentatie van plan
Schedeldoekshaven op 26 juni 1961.
↑ Het gewijzigde Plan Nervi uit 1968. Het eerdere plan met een 140 meter hoge kantoortoren was afgekeurd. Maar
ook dit plan van Nervi dat bekend zou worden onder de naam ‘het motorblok’ zou niet worden uitgevoerd. Op de
achtergrond is de Nieuwe Kerk aan het Spui zichtbaar. De architect lijkt daarmee te willen benadrukken dat dit
ontwerp het historische stadsbeeld niet zal overheersen. Maar bij uitvoering zou Nervi’s ontwerp qua maatvoering en
bouwdichtheid de directe omgeving nadrukkelijk hebben gedomineerd.
Het plan Nervi
Een spectaculair onderdeel van het plan vormde de
140 meter hoge, slanke kantoortoren op een
onderstel van vier ribben. Het centrum bestond
verder uit een theater, een hotel, winkels en een
ondergrondse parkeergarage. Door het complex liep
een binnenstraat van het Spui naar de Nieuwe Haven.
Een poging om de gebouwen bij de rest van hun
omgeving te betrekken. College en gemeenteraad
waren enthousiast, mede door dat EMS het hier niet
bij wilde laten maar het hele Spuikwartier in
ontwikkeling wilde nemen. De felle kritiek tegen de
hoogte van de toren waardoor het silhouet van Den
Haag nadrukkelijk zou worden aangetast, werd door
de gemeenteraad als conservatief van tafel geveegd.
Maar alle enthousiasme van de gemeente ten spijt, in
1968 zou het plan Nervi, zoals het inmiddels werd
genoemd, na een procedure bij de Kroon alsnog
worden afgekeurd. Men vreesde dat de kantoortoren,
die vlakbij de Nieuwe Kerk zou komen, het historische
stadsbeeld te zeer zou aantasten.
Nervi zou hierna nog een drietal ontwerpen maken.
Zijn laatste ontwerp, door de Haagse bevolking ook
aangeduid als ‘het motorblok’, was in tegenstelling
tot zijn eerdere ontwerpen een massieve, gesloten
gevel met een aantal binnenhoven. De kritiek op dit
laatste ontwerp en het feit dat de projectontwikkelaar
opeens de door de bevolking gewenste schouwburg
had opgeofferd voor parkeerplaatsen vormde voor
Nervi de aanleiding om zich na jaren intensieve
betrokkenheid en meerdere afgekeurde ontwerpen
terug te trekken en het verder aan het architectenbureau
Lucas en Niemeyer over te laten. Het
Spuikwartier dat er ondertussen bij lag als een kale
zandvlakte, werd in afwachting van een definitieve
bestemming gebruikt als parkeerterrein. Op basis van
het plan Nervi zou wel het hiervoor genoemde
‘Transitorium’ worden gerealiseerd, naar het
ontwerp van Lucas en Niemeyer. 12
12 Provoost, p.167-168.

Architect van de wederopbouw en bedenker van een
efficiënt modulair bouwsysteem
Wie was prof. ir. J. A. Lucas, de architect die jarenlang
samen met Nervi aan de planontwikkeling zou
werken? De architect J.A. Lucas was in de jaren vijftig
na de Tweede Wereldoorlog nauw betrokken geweest
bij de bouw van nieuwe woningen voor de wederopbouwwijken.
Zo ontwierp het architectenbureau
Lucas, Niemeyer en Drexhage woningen in de
Rotterdamse wederopbouwwijk Pendrecht en
woongebouwen aan de Juliana van Stolberglaan in
het Haagse Bezuidenhout. Lucas’ betekenis voor de
wederopbouwarchitectuur wordt algemeen erkend.
In de jaren zestig zou het architectenbureau gaan
samenwerken met de EMS. De behoefte aan moderne
grootschalige kantoorgebouwen was in die tijd sterk
toegenomen als gevolg van het snel groeiende
personeelsbestand van de Rijksoverheid. Op deze
groeiende behoefte aan moderne kantoren zou
projectontwikkelaar Zwolsman, zoals we hiervoor al
zagen, handig weten in te spelen door onroerend
goed aan te kopen waarna bekende architecten zoals
Nervi de opdracht voor een ontwerp kregen.
Prof. J.A. Lucas was naast architect ook hoogleraar
industriële afbouwtechniek aan de Technische
Hogeschool in Delft. Als oprichter van de Stichting
Architecten Research, (SAR) richtte hij zich in de jaren
zeventig op de ontwikkeling van een modulair
maatsysteem gebaseerd op vaste maten van 30, 60 en
120 cm etc. Het resultaat was een gridstructuur
patroon. Deze wijze van ontwerpen met zichtbare
repetities was uitermate geschikt voor kantoorgebouwen
met een groot aantal ‘kamertjes’. De efficiëntie
van het bouwen zou door deze constructietechniek
geoptimaliseerd worden.
Het kantorencomplex dat vanaf 1974 aan de
Schedeldoekshaven naar het ontwerp van Prof. ir. J.A.
Lucas door Lucas en Niemeyer 13 zal worden gereali-
13 Architect en medepartner van het bureau Lucas en Niemeyer,
ir. H.E. Niemeyer zou na het afhaken van Nervi in de aanloop
100 101
seerd, mag als een nazaat van het plan Nervi worden
gezien. Wel werd van de oorspronkelijke locatie
direct aan het Spui (waar nu de Anton Philipszaal
staat) afgezien in verband met de vlakbij gelegen
Nieuwe Kerk. Het gebouwencomplex werd opgeschoven
richting Centraal Station. Blijkbaar vond men dat
het beeldbepalende complex ook een paar honderd
meter verder in het stadslandschap kon worden
ingepast. Gedurende de jaren tachtig, het stadhuis
moest nog gebouwd worden, lag het complex
Schedeldoekshaven: “… als een eiland in de stad (…),
te midden van een bebouwing die in schaal niet is
meegegroeid.” 14
Herhuisvesting Justitie en Binnenlandse Zaken urgent
Dat het ministerie van Justitie een van de nieuwe
bewoners van het nieuwbouwcomplex zou worden,
lag voor de hand. Vanwege het ruimtegebrek stond
het naast de huisvesting van nieuw gevormde
departementen boven aan de urgentielijst van de
Rijksgebouwendienst. Bedroeg het personeelsbestand
van Justitie voor de oorlog nog 200 medewerkers,
in 1964 was het al gestegen tot 900 medewerkers.
In het monumentale uit de negentiende eeuw
daterende Justitiegebouw aan het Plein kon alleen de
departementsleiding en een aantal stafafdelingen
gehuisvest worden, de overige diensten waren over
andere locaties in Den Haag en directe omgeving
verspreid. Andere nieuwbouwlocaties, ondermeer
aan het Korte Voorhout (samen met Financiën) en de
Raamweg gingen uiteindelijk niet door in verband
met de maximaal toegestane bouwhoogte waardoor
het niet mogelijk bleek de gehele organisatie op één
locatie te huisvesten.
Ook de herhuisvesting van het ministerie van
Binnenlandse Zaken was dringend gewenst in
van het ontwerp komen te overlijden. Aan het uiteindelijke
ontwerp heeft hij dus als zodanig niet meer kunnen
bijdragen.
14 Provoost, p.169.
‘Als een eiland in de stad…’. De twee torens van Justitie en Binnenlandse Zaken, typische voorbeelden van
ministeries uit de jaren zestig en zeventig, hier gezien vanaf het Spui. De dr Anton Philipszaal van het architectenbureau
Van Mourik, het Nederlands Danstheater ontworpen door OMA en het donkerblauwe hotel van C. Weeber
op de hoek van het Spui zouden in de tweede helft van de jaren tachtig volgen. ↓
verband met de concrete plannen om de gebouwen
aan het Binnenhof aan de Tweede Kamer en de Raad
van State toe te wijzen. Efficiency overwegingen – het
ministerie was eind jaren zeventig over tien kantoorlocaties
15 in Den Haag versnipperd – waren net als bij
het ministerie van Justitie een ander belangrijk
argument om naar een ruimere locatie in de
agglomeratie Den Haag uit te kijken. Het Spuikwartier
in het centrum van de stad op een steenworp afstand
van het Binnenhof en het Centraal Station was ruim
genoeg om twee ministeries te huisvesten.
Medewerkers worden geïnformeerd over de nieuwbouwplannen
Schedeldoekshaven
In mei 1972 worden de medewerkers van Justitie
geïnformeerd over de nieuwe plannen voor de
centrale huisvesting van hun ministerie. Aanleiding
vormt het besluit van de Ministerraad om een
Rijkskantorencomplex voor Binnenlandse Zaken en
Justitie aan de Schedeldoekshaven te realiseren,
bestaande uit twee hogere gebouwen, twee lagere en
een gemeenschappelijk centraal gebouw. Over de
verdeling van de ruimte viel in dat stadium nog niets
te zeggen. Het stond wel vast dat als het plan
doorgang zou vinden, alle onderdelen van Justitie
een plek aan de Schedeldoekshaven zouden krijgen. 16
De Haagse gemeenteraad had met de bestemming tot
kantorencomplex ingestemd onder voorwaarde dat
een groot deel van het parterre gelegen aan het
voetgangersgebied van het Spui voor winkels en
parkeergarages bestemd zou worden. Elementen van
15 In 1977 aan de vooravond van de verhuizing naar de
nieuwbouw in januari - februari 1978 waren onderdelen van
het ministerie op de volgende locaties gevestigd: Spui
49/C&A: DGOOV; Bankastraat 137: Directie Politie;
Brouwersgracht 33: OBB; Benoordenhoutseweg 46: DGOP,
magazijn kantoorbenodigdheden; Neuhuyskade: DGOP,
AD&O, FAZ; Muzenstraat 30: DO&A; Zwarteweg 5: PZ; J.C van
Markenlaan 5: FAZ; Plein 1: Binnenlands Bestuur, Financiën
Binnenlandse Bestuur, FAZ; Binnenhof 19: Algemene Leiding,
afdeling Voorlichting, Grondwetszaken.
16 Vox Justitiae, mei 1972.

het eerder door het architectenbureau Lucas en
Niemeyer in opdracht van het ABP gemaakte ontwerp
zouden in het nieuwe ontwerp worden meegenomen.
Snelle oplevering van de nieuwbouw een belangrijk eis
Medio april 1972 kreeg prof. ir. J.A. Lucas de opdracht
om een structuurschetsontwerp te maken voor het
kantorencomplex Schedeldoekshaven. Op de kavel aan
het Spui met een oppervlakte van 80.000 m 2 moesten
beide ministeries met 4000 man personeel worden
gehuisvest. Het complex zou 45.000 m 2 kantooroppervlakte,
12.500 m 2 archiefoppervlakte, 1500 m 2 algemene
voorzieningen zoals winkelruimtes en parkeerruimte
voor 1500 auto’s – waarvan 1000 parkeerplaatsen voor
de ministeries – moeten bevatten.
Het niveau van afwerking diende vergelijkbaar te zijn
met eerdere projecten van Lucas en Niemeyer. Het
werk zou tussen 1973 en 1978 worden uitgevoerd.
Inclusief het schetsontwerp – het ontwerp moest in
twee jaar tijd bestekklaar zijn – was er slechts vier jaar
beschikbaar voor de realisering van een naar
Nederlandse begrippen megaproject wat betreft
bouwopgave en budget. Het bouwteam bestond uit
de Rijksgebouwendienst, een tweetal ambtelijke
vertegenwoordigers van Justitie en Binnenlandse
Zaken, de architect, constructeurs en installateurs. De
Hollandse Beton Maatschappij 17 in combinatie met
Nederhorst Grondtechniek nam het werk aan.
Daarnaast werd het bouwteam op voorspraak van de
J.A. Lucas uitgebreid met een aantal experts met het
oog op eventuele onvoorziene problemen rond geluid
(isolatie en akoestiek), bouwfysica en aërodynamica.
De omvang van het project evenals het werken met
een gestandaardiseerde maatvoering van de onderdelen
vormde ook voor de Rijksgebouwendienst een
uitdaging. De korte bouwtijd was een direct gevolg
van de ruimtebehoefte van de Tweede Kamer en de
Raad van State op het Binnenhof.
17 De Hollandse Beton Maatschappij was de aannemer van het
project, later als Holland Beton Groep (HBG) aangeduid, de
naam van de holding.
102 103
Begin 1973 wordt het schetsontwerp door de architect
opgeleverd. Beide ministeries hadden al eerder via
hun vertegenwoordiger in de bouwvergaderingen
commentaar geleverd. Formele goedkeuring was
nodig alvorens de architect op grond van het
programma van eisen aan de slag kon met het
opstellen van het definitieve ontwerp. Binnenlandse
Zaken en Justitie plaatsten opmerkingen bij het
schetsontwerp.
Wensen van de opdrachtgevers versus
stedenbouwkundige eisen plan de Nieuwe Hout
Ofschoon Justitie geen kanttekeningen wilde
plaatsen bij het architectonisch ontwerp “…zonder de
voorstellen op bouwkundige en architectonische
merites te willen beoordelen…” is tussen de regels de
kritiek onmiskenbaar. Het ontwerp zou niet “…tot de
meest doelmatige mogelijkheden voor de toekomstige
bewoners…” leiden. Punt van kritiek betrof de
publieke toegankelijkheid van de passages, de
terrastuinen tussen de hoogbouw, de terrassen van
de laagbouw en winkels bij de entreegebieden. Die
toegankelijkheid ging veel verder dan een goede
werksfeer en ongestoorde dienstvervulling zou
toestaan. Naast de bereikbaarheid van het gebouw
moest ook de in het ontwerp voorziene aparte
bezoekershal voor hoog- en laagbouw het ontgelden:
"…zou de duidelijkheid en het comfort van het
gebouw niet worden bevorderd door een centrale
ontvangsthal tussen hoog- en laagbouw, waarin één
‘information desk’ gesitueerd zou kunnen worden?”.
Daarvoor zou de entree van parterre- naar straatniveau
moeten worden gebracht, "…het geen mij
overigens een winstpunt zou lijken” aldus secretarisgeneraal
Mulder. Ook toonde de departementsleiding
zich kritisch over de geringe aandacht in het
ontwerp voor het realiseren van een optimale
communicatie tussen hoog- en laagbouw. Het
ontwerp van het gebouw was belangrijk “voor het in
de toekomst functioneren van het departement”. De
departementsleiding zou vanaf dat moment ook de
ambtenaren meer willen betrekken bij de nieuw-
↑ Foto van de maquette van het plan ‘de Nieuwe Hout’ van Lucas en Niemeyer (Februari
1970). De structuurschets voorzag in een strak grid waarbinnen de verschillende hoge
kantoortorens zouden aansluiten op het Transitorium en het kantoorgebouw boven het
Centraal Station. De beide voorlopers van de kantoortorens van Justitie en Binnenlandse
Zaken zijn op de voorgrond links te herkennen. Het gebouwencomplex wordt door middel
van loopbruggen en verhoogde voetgangersstraten verbonden met het Spui en de Nieuwe
Haven, met de bedoeling ‘de Nieuwe Hout’ met de omliggende stad te verbinden.
bouw om hun mening over de structuur van het
ontwerp te horen. 18
De toelichting van de Rijksgebouwendienst bij het
ontwerp geeft goed weer hoe de architecten op basis
van de eisen en rekening houdend met een aantal
stedenbouwkundige voorwaarden tot een afgewogen
ontwerp moesten zien te komen. Er was volgens de
Rijksgebouwendienst naar gestreefd om de programma’s
van eisen zoveel mogelijk te verwerken in het
ontwerp en vervolgens te vertalen naar het totaalbeeld
van de omgeving, het plangebied ‘de Nieuwe
Hout’. De Nieuwe Hout was een door het bureau
Lucas en Niemeyer in 1970 ontworpen structuurschets
waarmee voor het eerst een totaalvisie voor
het Spuikwartier werd ontwikkeld. 19
Om te voorkomen dat het gebouw als te massaal zou
overkomen was er volgens de Rijksgebouwendienst
gekozen voor een ontwerp met een sterk geleed
karakter waardoor er een gevarieerd beeld van
bouwvolumes met verschillende hoogtes zou
ontstaan. Als onderdeel van het stadscentrum mocht
het complex juist niet het eenzijdige karakter van een
kantoorgebouw krijgen. Dat was mogelijk door te
zorgen voor een juiste ligging en groepering van de
bouwelementen vooral op de lagere niveaus omdat
midden- en laagbouw immers nadrukkelijk het beeld
vanaf straatniveau zouden bepalen.
Het openbare karakter van het kantorencomplex
mocht volgens de Rijksgebouwendienst geen
negatieve invloed hebben op de werksfeer en
veiligheid van de ambtenaren. Maar het complex
diende ook aan te sluiten bij de Haagse binnenstad.
Daarvoor waren in het ontwerp op de begane grond
winkelruimtes voorzien. Deze stedelijke functie was
ook in het bestemmingsplan voor het gebied
18 Brief 26-2-1973 van SG Mulder van Justitie aan de directeur
van het bureau Bijzondere projecten van de
Rijksgebouwendienst (gebouwendossier, archief
Rijksgebouwendienst).
19 Het plan de Nieuwe Hout had de opzet een brug te slaan
tussen het centrale winkelgebied en de kantoren aan het
Bezuidenhout, via het Centraal Station. Zie Provoost
169-170.

vastgelegd. In het schetsontwerp was derhalve alleen
voor de hoogbouw voorzien in beperkte kantoorruimte
op de begane grond. Het verlangde open
karakter van het gebouw betekende dat het ontwerp
vooral op laag niveau in een grote mate van publiekstoegankelijkheid
moest voorzien.
Een onderdeel van het plan ‘de Nieuwe Hout’ vormde
het realiseren van een kruisingsvrije voetgangerspassage
die vanaf het Centraal Station naar het Spui zou
lopen. Die voetgangerszone zou uiteindelijk pas een
aantal jaren later met de bouw van het Stadhuis en de
Resident worden gerealiseerd. Maar al bij het
ontwerp voor de Schedeldoekshaven in 1972 werd bij
de situering van de dienstingangen rekening
gehouden met de toekomstige voetgangerszone. Met
het oog op de veiligheid en als tegemoetkoming aan
Justitie werden de toegangstrappen naar de ingangen
en de voetgangerspassage onder het gebouw
voorzien van een afsluiting die in bijzondere
omstandigheden konden worden gesloten. Bij de
voetgangerspassage onder de middenbouw werd
later een rolhekwerk geïnstalleerd. Het zou sporadisch
bij demonstraties worden gebruik om de
passage af te sluiten.
Een gezamenlijke entreehal maar wel een eigen
bedrijfskantine
De wens om in plaats van twee afzonderlijke ontvangsthallen
een centrale ontvangsthal te maken zoals
Justitie voorstelde, werd niet gerealiseerd. Dat zou ook
moeilijk te verenigen zijn geweest met het open
karakter van het gebouw dat een zekere mate van
scheiding tussen hoog-, midden- en laagbouw – een
aparte bewindsliedenvleugel was een belangrijke eis
van beide opdrachtgevers – vereiste. Omdat de meeste
ambtenaren in de hoogbouw werkzaam waren, was dit
ook de meest aangewezen plek voor de situering van
de centrale entree- en ontvangsthal. Vanuit de centrale
hal konden de bezoekers via de liftenlobby naar
gewenste verdieping worden geleid. De wenteltrap in
de centrale hal bracht de bezoeker direct naar de eerste
104 105
verdieping met vergaderzalen. De bezoekersroute voor
de laagbouw liep via de tweede verdieping van de
hoogbouw. Met het oog op het verbeteren van de
‘communicatie’ – ook een aandachtspunt van Justitie
– werd hier op een hoogte van 12,40 meter een extra
verbindingsmogelijkheid in de vorm van een loopbrug
tussen hoog- en laagbouw toegevoegd. 20
Medio september 1974, ging minister A.A.M. van Agt
van Justitie definitief akkoord met de ontwerptekeningen
van het nieuwe gebouw. Aan het einde van de
ontwerpfase maakte hij nog twee kanttekeningen bij
het ontwerp. Er was dan wel geen volledige instemming
maar er was wel begrip voor de voorwaarden die
door de gemeente en de provincie aan het ontwerp
waren gesteld. De lange voorgeschiedenis had ook
bepaald niet bijgedragen aan het honoreren van de
wensen van de opdrachtgever. De minister constateerde
dat aan twee verlangens niet was tegemoet
gekomen. Het betrof, weinig verrassend, de uiteindelijke
situering van de ingang op parterreniveau en de
bouw van de ‘mammoetachtige’ gezamenlijke kantine
in de middenbouw. De minister stelde voor bij de
inrichting van de 19e verdieping van de hoogbouw
alvast bouwkundige aanpassingen in de vorm van
extra leidingen door te voeren met het oog op de
mogelijke vestiging van een kantine op deze locatie in
de nabije toekomst. Na nog eens om maximale
aandacht voor de interne klimaatbeheersing verzocht
te hebben, benadrukte minister Van Agt dat het
ontwerp alle mogelijkheden zou moeten leveren die in
het programma van eisen vermeld stond. De directeurgeneraal
Rijksgebouwendienst gaf opdracht tot een
diplomatiek antwoord aan Justitie om zo verdere
discussie en vertraging te voorkomen. 21
Toen de plannen voor een te realiseren groot
gebouwencomplex aan de rand van de binnenstad
20 Brief van 9-03-1973 van de directeur-generaal VROM aan de
Minister van Justitie (gebouwendossier, Archief
Rijksgebouwendienst).
21 Brief van 17-09-1974 van de Minister van Justitie aan de
directeur-generaal van de Rijksgebouwendienst
(gebouwendossier, Archief Rijksgebouwendienst).
breder bekend werden, werd de Rijksgebouwendienst
met kritische vragen geconfronteerd. De directeurgeneraal
van de Rijksgebouwendienst, Halm,
verdedigt naar aanleiding van de gerezen kritiek op
de enorme dichtheid en schaal van het ontwerp dicht
bij de binnenstad, de keuze van het Rijk voor
nieuwbouw als volgt: ”Dat kan nu eenmaal niet
anders, de groei van beide departementen is zo sterk
verlopen dat her en der over Den Haag vestigingen
zijn gekomen. De enige mogelijkheid om nabij de
binnenstad alles in een gebouw onder te brengen
(…). We zullen daarmee moeten leven.” Door het
gebouw op een fijnzinnige manier te detailleren en
bij het ontwerp de nodige aandacht aan de omgeving
te schenken, moest het volgens de
Rijksgebouwendienst mogelijk zijn een grootschalig
kantoorgebouw te realiseren dat rekening hield met
bebouwde omgeving. 22
Een medewerker van Binnenlandse is behoorlijk
kritisch over het ontwerp:
‘Het geheel maakt een tamelijk fantasieloze, monotone en
massieve indruk. De eisen der constructietechniek hebben
volledig de overhand gekregen over de esthetiek. De verhouding
tussen gebouw en omgeving is naar mijn mening eveneens
onevenwichtig. De uitwerking op de onmiddellijke omgeving
waarbij vooral te denken valt aan de Nieuwe Kerk, lijkt mij
verpletterend ook nadat de afstand tussen het te bouwen
complex na enig aandrang enigszins is vergroot.’ 23
Het Jackblock-systeem: snel en veilig bouwen voor de
overheid
Voor de bouw van de beide kantoortorens aan de
Schedeldoekshaven zou een bijzondere bouwtechniek
worden toegepast. Deze techniek was ook al
eerder toegepast bij het Transitorium waarvoor het
architectenbureau Lucas en Niemeyer het ontwerp
hadden gemaakt. Voor de Schedeldoekshaven koos
de Rijksgebouwendienst nadrukkelijk voor het
22 Torentje, november 1974, p. 161.
23 Torentje, 1974.
Jackblock-systeem, een Engelse uitvinding uit de
tweede helft van de jaren vijftig. Het was een
methode van bouwen waarbij een hoog gebouw door
middel van het vijzelen (Jack) van een groot aantal
betonnen blokken, wordt opgetrokken. Het
Jackblock-systeem maakte het mogelijk weersonafhankelijk,
dat wil zeggen zonder grote vertragingen,
te werken. Voor de Rijksgebouwendienst reden om
voor de uitvoering van de bouw van de
Schedeldoekshaven samenwerking te zoeken met de
Hollandse Beton Maatschappij een groot bouwconglomeraat
dat begin jaren zeventig al veel ervaring
met de toepassing van dit systeem had opgedaan.
Deze aannemer had in verschillende projecten met
het architectenbureau Lucas en Niemeyer
samengewerkt.
Bij bouwen volgens het Jackblock-systeem groeit het
gebouw letterlijk uit de bodem als een plant die
vanuit de wortels wordt opgeduwd. De etages worden
daarbij niet laag voor laag gestapeld zoals bij het
traditionele bouwproces maar na het storten van een
verdieping omhoog geduwd waarna de bouw van de
daaronder liggende etage volgt. De bouw verloopt in
een continu proces totdat het gebouw op hoogte is.
Het systeem had als voordeel dat met het opleveren
van een etage in ruwbouw meteen begonnen kon
worden met het sluiten van de gevel en de afwerking
en stoffering van het interieur. Dat leverde een
aanzienlijke tijdwinst op ten opzichte van de
traditionele bouwmethode. Ook de inzet van grote
bouwkranen was niet nodig en dat betekende
meer veiligheid op de bouwplaats, naast de korte
bouw- en uitvoeringstijd, een extra argument om
voor dit systeem te kiezen. Nadeel van het systeem
was dat eerst de kostbare vijzels dienden te worden
aangeschaft.
De afdeling Constructie van de Rijksgebouwendienst
was geïnteresseerd in een fabrieksmatig bouwproces
dat een snelle en relatief goedkope oplossing kon
brengen voor het gebrek aan kantoorruimte in Den
Haag. De toezegging van de Rijksgebouwendienst
een aantal gebouwen met dit systeem te zullen

106 107
↑ Het bouwterrein gezien vanaf de plek waar later de ingang van de fietsenstalling van het ministerie van Justitie zal komen. Helemaal links de Nieuwe Kerk aan het Spui. Rechts is nog juist het Transitorium zichtbaar (situatie april 1975).
bouwen, deed de Hollandse Beton Maatschappij
besluiten een licentie aan te vragen voor de toepassing
van het systeem in Nederland en te investeren in
de aanschaf van de apparatuur. Architectenbureau
Lucas en Niemeyer was bij zeven van de tien
projecten betrokken die in opdracht van het Rijk met
deze techniek werden gerealiseerd. Het complex
Schedeldoekshaven en het Rijkswaterstaatgebouw op
het bedrijfsterrein Westraven in Utrecht behoorden
tot de laatste projecten in die reeks. 24
Deze bouwmethode was ook aantrekkelijk omdat het
niet alleen een fabrieksmatige en daarmee voordelige
bouwtechniek opleverde, maar ook goed bleek aan te
sluiten bij de functionalistische opvattingen over
hoogbouwarchitectuur in die dagen. Afgezien van de
kern met liftschachten en trappenhuis kwam dat neer
op een vrij indeelbare ruimte begrensd door
niet-dragende vliesgevels die maximale mogelijkheden
bood om de etage na oplevering flexibel in te
delen. De architecten werden in hun ontwerpmogelijkheden
dus nauwelijks beperkt bij de keuze voor
deze bijzondere bouwtechniek. De ‘Jackblocks’
wijken niet af van de doorsnee kantoorarchitectuur
uit dezelfde periode: een toren op poten, eventueel
gecombineerd met laagbouw, uitgerust met
borstweringen en een aaneengesloten lint van
ramen.
Was een snel verlopend bouwproces en oplevering
binnen de gestelde termijn in het belang van alle
partijen, architect als ook de Rijksgebouwendienst
zouden nauwlettend op de kwaliteit van de bouw
toezien. Toen er tekortkomingen aan de betonnen
gevelelementen – het betrof dus niet de betonnen
blokken voor de kern – werden geconstateerd wees
de Rijksgebouwendienst de aannemer er op dat het
productietempo niet ten laste mocht gaan van de
24 Lucas en Niemeyer ontwierpen daarnaast Gebouw M in
Rijswijk (1964-1965), het Transitorium in Den Haag (1966-
1967), het Transitorium in Utrecht (1967-1969), en Gebouw L
in Rijswijk (1970-1972). Zie G. Steenmeijer, Jackblock, een vergeten
systeem voor Hoogbouw, Utrecht 2002, p. 4.
kwaliteit. De voorbereiding (wapening) en uitvoering
(storten en ontkisten) dienden zorgvuldig te
gebeuren. 25
De bouw van het complex begon in oktober 1974 en
zou vier jaar later, eind 1978, gereed zijn. De twee
hoogbouwtorens van 73 meter – inclusief dakopbouw
– en 21 bovengrondse lagen en een kern van 22
bij 64 meter werden elk in een jaar tijd de hoogte in
gevijzeld. Het duurde gemiddeld twee weken om een
etage te bouwen. De hoogbouw van Binnenlandse
Zaken werd als eerste opgeleverd, waarna de 124
vijzels van 300 ton konden worden ingezet voor de
hoogbouw Justitie. De laag- en middenbouw zouden
met behulp van de conventionele bouwmethode tot
stand komen.
Van de bijzondere bouwtechniek zijn in de hoogbouw
aan de Schedeldoekshaven geen zichtbare
sporen te vinden. Op de lange gangen in de hoogbouw
zijn de blokken weggepoetst achter een laag
cement. Was de hoogte van vijf blokelementen
bereikt, dan werd er sneldrogend cement gestort om
de gestapelde blokken tot een aaneengesloten muur
samen te voegen. De afzonderlijke betonblokken zijn
wel in de kern, zoals in de liftschacht, nog goed
zichtbaar.
25 Rijksgebouwendienst en Architectenbureau Lucas en
Niemeyer aan Begeleidingsteam op 22-12-1975 (Archief Rgd)

108 109
← Hoogbouw van Justitie medio 1979: achter de met zeil
afgeschermde steigers wordt de vijfde verdieping gerealiseerd,
tegelijkertijd worden de zesde en zevende verdieping verder
afgebouwd. Rechts op de foto de laagbouw Justitie met bouwkraan.
Er zijn geen (hoge) bouwkranen nodig voor de hoogbouw, de bouw
vindt op een beperkt aantal verdiepingen plaats, waardoor kostbaar
vertikaal transport tot een minimum beperkt kan blijven en de
veiligheid op de bouwplaats verbetert. De materialen die voor de
afbouw van elke etage nodig zijn worden direct na het storten van
de vloer binnen gebracht en gaan dus bij het opvijzelen mee de
hoogte in. Tijdens het vijzelen gaan alle werkzaamheden in de hoger
gelegen etages gewoon door.
Zicht vanaf het Spui op de kantoortoren van Binnenlandse Zaken en
Justitie. De foto dateert van juni 1986. Het Mercure Hotel is dan in
aanbouw. De afbeelding is als omslag gebruikt voor het
juni-nummer van 't Torentje.→

↑ Zicht op het Schedeldoekshavencomplex
vanaf het Spui. Op de voorgrond het
busstation, waar later de Dr Anton Philipszaal
en het Nederlands Danstheater gebouwd
zouden worden.
progrAmmA VAn eIsen
Een veilige werkplek
110 111
De voorwaarden die de opdrachtgevers en de
Rijksgebouwendienst aan het ontwerp stelden hadden
vooral betrekking op de veiligheid. De toekomstige
bewoners moesten verzekerd zijn van een veilige
werkomgeving en een goed beveiligd gebouw.
Een belangrijk aspect betrof de brandveiligheid van de
directe werkomgeving. Bij de bouw werd dan ook
rekening gehouden met alle mogelijke calamiteiten
in de toekomst. Dat had te maken met incidenten
rond branden in hoogbouwkantoren en parkeergara-
ges in het buitenland die in de jaren voorafgaande aan
de bouw van de Schedeldoekshaven hadden plaatsgevonden.
Vooral het ontbreken van brandafscheidingen
in de geplande grote kantoortuinen op de kopse
kant van de hoogbouw zou het risico op slachtoffers
en omvangrijke materiële schade bij een brand sterk
doen toenemen. Bij de bouw werden voorzorgsmaatregelen
genomen met betrekking tot de vuurbestendigheid
van het gebruikte materiaal zoals de flexibele
wanden, de compartimentering van de etages door
massieve brandwerende muren en de beveiliging van
essentiële vluchtwegen tegen brand- en rookontwikkeling.
De trappenhuizen waren voorzien van sluizen
met geforceerde ventilatie. Ook werd gekozen voor de
aanleg van sprinklerinstallaties in de gangen van het
gehele complex inclusief het voetgangersgebied en de
garages.
Beveiliging tijdens de bouw en na oplevering een
belangrijk aandachtspunt
Tijdens de planfase zou het ontwerp als gevolg van de
aangescherpte beveiligingseisen worden aangepast.
Maar ook enkele jaren na de oplevering zouden in
verband met de beveiligingseisen voor overheidsgebouwen
bouwkundige aanpassingen plaatsvinden.
Die hadden vooral betrekking op de inrichting van de
entree tot de hoogbouw waar tourniquets en een extra
beveiligingssluis werden gerealiseerd. De minister van
Binnenlandse Zaken vroeg mede namens zijn collega
van Justitie nog een keer aandacht voor het feit dat hij
voortdurend zou hebben gewezen
“op het grote belang van de beveiliging van de gebouwen.
Veiligheidsvoorzieningen zijn onontkoombaar voor departementen
die nauw betrokken zijn bij de bestrijding van terroristische
acties of acties waarbij de openbare orde in het geding is.”
De gebouwen aan de Schedeldoekshaven moesten
dan ook worden voorzien van een aantal veiligheidsmaatregelen:
slagvast glas op diverse verdiepingen
van de laag- en hoogbouw, stalen vluchtdeuren,
beveiliging van de deuren van telefoonruimten,
bescherming van de airconditioning en roosters van
de noodstroom aggregaten en het afsluiten van de
trappenhuizen van de parkeergarages naar de
terrassen. 26 En een jaar later zou er een aantal
brandkasten worden aangeschaft waaronder een
inbouwmodel voor de ministersvleugel van
Binnenlandse Zaken die op advies van interieurarchitect
onzichtbaar achter de essenhouten wand zou
worden weggewerkt. 27
De realisering van deze veiligheidseisen mocht niet
ten koste gaan van de kwaliteit van de overige
voorzieningen. Er zouden voor het aanvullende
pakket extra middelen moeten worden gezocht. Een
bedrag van fl. 1,2 mln. werd voor het opnemen van
krediet ten laste van de Rijksbegroting Hoofdstuk IX
gebracht. Een half jaar later raamde het ministerie
van VROM de kosten voor de extra beveiliging van
Justitie eveneens op fl.1,2 miljoen. 28
Maximale zorg voor het binnenklimaat
Naast de brandveiligheid diende er ook maximale zorg
aan de interne klimaatbeheersing te worden besteed.
Beide ministers benadrukten:
“…dat aan klimaatbeheersing de uiterste zorg diende te worden
besteed en alles ware te vermijden dat de indruk ontstaat als zou
dit onderdeel de sluitpost van de begroting zijn. De installaties
en daarmee verband houdende voorzieningen (gevelconstructie,
beglazing, zonlichtwering ed.) zullen aan de hoogste eisen
moeten voldoen. Waar mogelijk zal de gelegenheid moeten
worden geschapen de ramen naar believen te openen, zeker in de
laagbouw ware dit in aanmerking te nemen.” 29
Het binnenklimaat – luchtbehandeling, temperatuur
en luchtvochtigheid – werd met behulp van het
centrale airconditioningsysteem aangestuurd. Het
26 Brief van Binnenlandse Zaken aan de Rgd, 13-09-1976
(archief Rgd).
27 Brief van Binnenlandse Zaken aan de Rgd, 8-06-1977
(archief Rgd).
28 Brief Dg VROM aan Minister van Justitie, 24-2-1977
(archief Rgd).
29 Brief minister van Binnenlandse Zaken aan de Minister van
VRO en Rgd van 14-10-1974 (archief Rgd).
gesloten aircosysteem, als ook hoogte van de
gebouwen en de overlast die werd verwacht van het
autoverkeer in de directe omgeving leidde in de
ontwerpfase – ook voor de laagbouw – tot de keuze van
gesloten glasgevels.
De lucht voor het aircosysteem wordt via de convectorkasten
aangevoerd die in de gevel onder de ramen
in de buitengevel achter een lichte polyester
borstwering zijn weggewerkt. Die staan op hun beurt
in verbinding met de witte schacht die zich aan de
beide kopse kanten van het gebouw aan de buitengevel
bevinden. Ramen konden niet worden geopend
maar het was wel mogelijk om per kamerruimte
individueel bij te regelen. Ook werd er veel aandacht
besteed aan zonwering door middel van luxaflex en
de ‘zonnebrillen’. Dat waren zonwerende maar wel
licht doorlatende donkerbruin getinte glaspanelen
die aan de buitenzijde voor de ramen werden
opgehangen. Voor de zonwering van de laagbouw
werden de gevels aan de stadszijde voorzien van
traditionele zonneschermen.
Vooruitstrevend voor die tijd qua technisch ontwerp was
de elektrische zonwering als onderdeel van de klimaatbeheersing.
Begin april ging de zonwering in de
avonduren omhoog, in de wintermaanden ging de
zonwering omlaag. Destijds, bij oplevering van het
gebouw werd het systeem nog handmatig met
schakelaars bediend. Later zou dit computergestuurd
gebeuren. Het systeem gaf in de beginjaren aanleiding
tot een hoop commentaar. Het personeelsblad Vox
Justitiae hield een half jaar na de verhuizing de
schriftelijke enquête ‘Wat u er van vindt’ onder de
medewerkers. Door middel van acht vragen konden de
medewerkers zich uitspreken over de nieuwbouw. Op
basis van de 107 binnengekomen vragenlijsten
concludeerde de redactie dat men zich over het
algemeen gelukkig voelde in het ‘Justitiebeton’. Maar er
was ook bijzonder veel kritiek. Koploper: de automatische
zonwering. Reacties als ‘sloop de boel eruit’ of ‘nog
even en ik krijg zelfmoordneigingen’ logen er niet om. 30
30 Vox Justitiae, juli-augustus 1979, p.4-5.

De Rijksgebouwendienst bleek in 1975 een vooruitziende
blik te hebben toen men de inschatting
maakte dat het systeem voor de klimaatbeheersing
bijzonder storingsgevoelig zou zijn. Een proefopstelling
waarbij met het systeem van de
Schedeldoekshaven geëxperimenteerd zou worden,
was volgens deze dienst dan ook noodzakelijk. Ook
voorzag de Rijksgebouwendienst dat na de in
gebruikname van het gebouw de gevelpuien
regelmatig met een hoge drukspuit gereinigd zouden
moeten worden. Dat betekende niet alleen een grote
kostenpost maar had mogelijk consequenties voor de
garantie van de leverancier op het materiaal voor de
gevelbekleding. 31
De Rijksgebouwendienst wilde naar aanleiding van de
uitdrukkelijke eis van beide opdrachtgevers niet het
risico nemen van suboptimale binnenklimaatcondities
bij oplevering van de nieuwbouw. Om die reden
werd in de aanvangsfase van het project aan een in
airconditioning gespecialiseerd technisch bureau de
opdracht gegeven om bij nagebootste extreme
zomertemperaturen proeven uit te voeren in een op
ware grootte nagebouwde kantoorruimte. Men ging
er vanuit dat het aanblazen van lucht warmer dan de
kamertemperatuur in de winter geen problemen zou
opleveren. Men liet niets aan het toeval over; het
proefvertrek was compleet met plafond, plafondbalken,
raambalk, lichtarmaturen, luxaflex en borstwering
uitgevoerd. Bij een niet tevredenstellend
resultaat werden veranderingen aan het plafond of de
raambalk doorgevoerd. De proefopstelling werd naast
luchttechnische aspecten ook gebruikt voor het
onderzoeken van de lichttechnische installatie en de
esthetische beoordeling door de architect. 32
De gevelisolatie van het gebouwencomplex
Schedeldoekshaven was zeer vooruitstrevend voor
zijn tijd. De Schedeldoekshaven bezat als een van de
31 Brief van de Rgd aan de directeur uitvoering
Schedeldoekshaven van 29-04-1975 (archief Rgd).
32 Opdrachtbrief aan Bronswerk Airconditioning
Researchcenter van Rgd van 22-06-1973 (archief Rgd).
112 113
eerste gebouwen in Nederland geïsoleerde gevels. In
de jaren zeventig drong steeds meer het besef door
dat er anders met warmte moest worden omgegaan.
Er waren rekenmodellen beschikbaar waaruit bleek
dat door te investeren in isolatie de kosten van de
klimaatinstallatie via lagere uitgaven voor energie
weer konden worden terug verdiend.
De capaciteit van de nieuwe ministeries:
bouwen op de toekomst
"Een duidelijk programma van eisen lag er in de beginfase niet.
Er was nauwelijks bekend hoeveel vierkante meter ruimte in de
nieuwbouw aan een individuele medewerker zou worden
toegewezen.” — Architect Jan Bart Lucas —
Behalve een optimaal binnenklimaat en een veilige
werkomgeving was een andere belangrijke voorwaarde
die aan de nieuwbouw werd gesteld dat het
personeelsbestand ook nog een tijd binnen het
bestaande gebouw kon groeien. Het gebouw moest
ook in de toekomst voldoende ruimte bieden. Tegen
de achtergrond van een dreigend tekort aan geschikte
huisvesting in Den Haag opteerde men voor een
optimale benutting van het gebouw voor kantoorruimte
waarbij werd uitgegaan van twee medewerkers
per kamer.
Binnenlandse Zaken baseerde de netto te realiseren
kantoorruimte op de personeelsopbouw in 1980. De
aanvankelijk door Binnenlandse Zaken berekende
14,4 m 2 per ambtenaar bleek niet realistisch. Justitie
stelde zich vanaf het begin bescheidener op.
Uiteindelijk moest ook Binnenlandse Zaken zich
tevreden stellen met 11-12 m 2 per medewerker. Het
eisenpakket van Binnenlandse Zaken was ondermeer
gebaseerd op de in 1971 onder afdelingschefs
uitgezette enquête. Het daarbij voor alle kamers
geïnventariseerde meubilair vormde de basis voor de
berekening van de ruimtebehoefte en een prognose
van de benodigde ruimte in 1980. In deze fase stelde
men zich de vraag in hoeverre er bij het ontwerp ook
rekening met de groei van de organisatie moest
worden houden. Uitgaande van een jaarlijkse groei
van het personeel met 4% betekende dit dat het
gebouw (pas) in 2000 te klein zou zijn. Voor zover dat
mogelijk was zou er extra kantoorruimte worden
gerealiseerd die voorlopig tijdelijk verhuurd kon
worden indien er geen vraag naar was. Bij de oplevering
een paar jaar later bleek de capaciteit juist
voldoende om de bestaande personeelsomvang te
huisvesten. Van eventuele extra ruimte die verhuurd
zou kunnen worden, was toen al geen sprake meer. De
zogenaamde ‘overloopruimte’ die de architect
aanvankelijk in de hoogbouw had voorzien zou vrijwel
meteen worden opgeofferd aan extra werkkamers.
"Op alle etages was een aantal vierkante meter als overloopruimte
voorzien. Deze ruimte werd niet benut voor kamers
maar bleef gewoon open. Deze open gebieden bevonden zich op
de koppen van het gebouw en in het midden van een lange zijde
van een etage. De ruimte diende ter oriëntatie en maakte een
onbelemmerd zicht naar buiten mogelijk. Aan de kopse kant
waren landschapskantoren voorzien: grotere ruimtes,
gesegmenteerd met lage schotten waar meerdere bureaus
konden worden geplaatst. Probleem was het ruimtegebrek dat
meteen al bij oplevering opspeelde. Leek het gebouw tijdens de
planontwikkeling nog te groot bemeten, door het snel
groeiende ambtenarenapparaat was er behoefte aan extra
kamers om het personeel te huisvesten. De hoekruimtes werden
vrijwel vanaf het begin benut als kamers voor de leidinggevenden."
— Quote uit het gesprek met architect Jan Bart Lucas,
maart 2012 —
Minister W.F. de Gaay Fortman voorzag in 1974, dus
nog voor aanvang van de bouw, dat niet alle
onderdelen van zijn departement een plek zouden
vinden in de nieuwbouw aan de Schedeldoekshaven.
Een norm van 11 m 2 per medewerker was niet te
verenigen met de ‘niet overdreven eisen die een
verantwoorde huisvesting van het ministerie stelde’. 33
Verder verzocht de Minister van Binnenlandse Zaken
om een groot aantal eenpersoonskamers voor de
huisvesting van hoog gekwalificeerde specialisten die
33 Brief minister van Binnenlandse Zaken aan de Minister van
VRO en Rgd van 14-10-1974 (archief Rgd).
niet op kamers met andere medewerkers konden
worden ondergebracht. Het ontwerpprogramma van
eisen bevatte daarnaast de inrichting van een
bewaarplaats voor kinderen van medewerkers, een
bij oorlogsdreiging tot schuilgelegenheid in te
richten ruimte voor de in het gebouw aanwezige
ambtenaren - hier wordt dus niet de noodzetel (zie
hierna) bedoeld - een gemeenschappelijke bedrijfskantine
(samen met Justitie maar dat had plannen
voor een eigen restaurant in de hoogbouw) en een
sportzaal voor medewerkers. Dat laatste vond het
ministerie van Financiën een te kostbare en overbodige
luxe. Met een eenvoudige trimgelegenheid zou
ook volstaan kunnen worden.
HeT onTwerp nADer BeKeKen
Volgens architect Jan Bart Lucas kenmerkt het
ontwerp zich door een trefzekere en strenge
verhouding, ritme en symmetrie, van hoogbouw
afgewisseld met laagbouw. Omdat in de jaren
zeventig vooraf niet altijd duidelijk was welk
ministerie met welke specifieke eisen er gehuisvest
zou worden, was het de opdracht van de architect om
een anoniem en neutraal ontwerp te maken. De
beide kantoortorens vormen als het ware autonome
bouwwerken, overgebleven uit een verder niet
gerealiseerde reeks van gebouwen uit het plan ‘de
Nieuwe Hout’. Ze zijn nu niet afgestemd op de
stedelijke omgeving. Het plan van Koolhaas voor het
nieuwe stadhuis haakte hier weer mooi op in. Dat ligt
duidelijk anders bij de laag- en middenbouw die qua
bouwhoogte, volume, verhouding en detaillering
meer aansluiten bij de stedelijke omgeving van de
Haagse binnenstad.
"En het was de Haagse politiek die destijds de gebouwen aan de
Schedeldoekshaven in hoogte zou limiteren. Als je nu kijkt naar
de bouwhoogte dan valt een hoogte van 70 meter in de Haagse
binnenstad nauwelijks nog op." — Jan Bart Lucas —

De gevels van de hoogbouw vertonen een afwisselend
spel van horizontale en verticale lijnen ondermeer
door de staande metalen lamellen aan beide
uiteinden van de gevels. Ook de witte daklijst met
verticale vlakverdeling, een toevoeging van rijksbouwmeester
W. Quist, draagt bij aan een afgewogen
lijnenspel. De suggestie van de architect om de
hoeken van de hoogbouw (en parkeerverdiepingen
van de laagbouw) uit esthetische overwegingen te
voorzien met verstelbare metalen lamellen (‘schoepen’),
aanvankelijk nog een discussiepunt, werd
uiteindelijk overgenomen. De gevel mag als een
kunstwerk worden gezien. De schoepen zijn een
bewuste poging om het lineaire ritme van de etages
te doorbreken, ze zijn niet functioneel. Afhankelijk
van de stand en de lichtinval zorgen ze voor een
verrassend licht en schaduw effect. Na de montage
werd met de opstelling van de schoepen geëxperimenteerd
om een maximaal effect te bereiken. Bij de
opstelling van de lamellen op de tweede verdieping
hoogbouw zijn grote gedeelten open gelaten ten
behoeve van de lichtinval in de vergaderzalen.
Een spel van horizontale en verticale lijnen. De schoepen of lamellen dienen het lineaire ritme van
de hoogbouwgevel te doorbreken (2013). →
114 115

116 117
2013 → ← 1978

“Er zit weinig variatie in
het gebouw, maar saai
is het zeker niet. Met
name de hoogbouw is
gemakkelijk te overzien.
Maar om van de
hoogbouw naar middenbouw
te komen
moet je de weg weten.”
— Quote van een medewerker
van Veiligheid en Justitie 2012 —
“Als je hier eenmaal
werkt maak je je het
gebouw snel eigen, dat
geldt dan voor het eigen
ministerie, kom je bij de
buren uit de lift in de
Hoogbouw dan loop ik
toch de andere kant uit.”
— Huismeester BZK 2012 —
“Het gebouw wekt op mij eerder de
indruk dat het nog niet klaar is en dat
komt vooral door de gevel van de
hoogbouw, die lijkt namelijk nog
steeds in de steigers te staan. En dat
effect wordt nog eens extra verstrekt
door drie relingen die een paar jaren
geleden zijn aangebracht ter beveiliging
van de glazenwassers en
gevelreinigers.”
— Quote van een medewerker van Veiligheid en
Justitie 2012 —
118 119
“Geen spectaculair of
mooi gebouw, maar het
is wel een afspiegeling
van de tijd waarin het
werd gebouwd.”
— Quote huismeester BZK 2012 —
“Afbreken zou nog het beste
zijn, maar we zitten in deze tijd
van geestelijke armoede nu
eenmaal opgescheept met een
afschuwelijke hoogbouw,
midden in het centrum van toch
wel een mooie stad’
— Enquête: 'Wat u er van vindt'
VOX JUSTITIAE juli-augustus 1979 —
“Wat ik goed aan het ontwerp vind is
dat het gebouw gespiegeld is, dat
maakt het overzichtelijk en efficiënt
om in te werken.”
— Quote medewerker BZK 2012 —
“De afwijkende vormgeving per bouwlaag maakte dit qua
constructie en uitvoeringstechniek nogal gecompliceerd.”
— Architect Jan Bart Lucas over het ontwerp van zijn vader tijdens een gesprek
in maart 1012 —
De hoogbouwblokken zijn het resultaat van een
gestandaardiseerd ontwerp. Laag- en middenbouw
vertonen veel meer inventiviteit. In vergelijking met
de hoogbouw vormde het tussengebied en de
laagbouw meer een uitdaging, het vroeg om meer
maatwerk qua ontwerp. De parkeergarages over vier
verdiepingen, het restaurant over twee verdiepingen,
de sportzaal, de openbare en voor het publiek
toegankelijke onderdoorgang met winkelruimtes in
de plint en de entrees van beide ministeries vormden
ontwerptechnisch dan ook de grootste uitdaging
voor de architect. De laagbouw omvat zeven lagen
inclusief de twee ondergrondse parkeergarages.
Doordat de oppervlakte van de laagbouw van
beneden naar boven steeds smaller wordt, beschikken
de bovenste kantoorverdiepingen over terrasvormige
uitbouwen die per etage variëren.
De stramienmaten van de laagbouw zijn gebaseerd
op de situering van de dragende betonnen kolommen
in de onderliggende parkeerlagen. De laagbouw
is tot stand gekomen met een conventionele
bouwtechniek waarbij gekozen is voor een draagconstructie
van volledig in het werk gestorte vloeren.
“De afwijkende vormgeving per bouwlaag maakte de laagbouw qua
constructie en uitvoeringstechniek nogal gecompliceerd.”
— Architect Jan Bart Lucas over het ontwerp van zijn vader, maart 2012 —
Het tussengebied kent een verdiepte entree naar de
hoogbouw, daar tegenover bevindt zich de laagbouw
met de vleugel voor bewindslieden en ambtelijke
leiding. De bewindslieden konden zo onopvallend
het gebouw snel binnengaan of verlaten via een
aparte ingang dan wel ongezien naar de dienstauto in
de parkeergarage gaan. Zoals hiervoor al werd
aangegeven, moest het ontwerp voor de laagbouw
meer harmoniëren met zijn directe omgeving en de
Haagse binnenstad, een belangrijke voorwaarde van
de Haagse gemeenteraad bij het verstrekken van de
bouwvergunning. Het zijn details maar wie goed kijkt
ziet dat de laagbouw niet alleen qua hoogte maar ook
door de terrassen en de uitbouwen een ander beeld
oproept. De architect heeft onder de ramen op
sommige etages dieprode glasplaten als kleurelement
toegevoegd. Donkerrood was voor hem de
kleur van de stad!
In de plint op de begane grond aan de kant van de
Houtmarkt, nu geheel in beslag genomen door
parkeerruimtes, waren aanvankelijk winkelruimtes
voorzien. Dat zou de levendigheid van het voetgangersgebied
zeker een impuls hebben gegeven. De
parkeergarages van de Schedeldoekshaven zouden op
koopavonden en in de weekends worden opengesteld
voor bezoekers van de binnenstad.
Anonieme kantoorkolossen als het complex
Schedeldoekshaven zouden het beeld bepalen van de
architectuur van ministeriegebouwen die in de jaren
zestig en de eerste helft van de jaren zeventig zouden
worden gerealiseerd. Het gebouw Schedeldoekshaven
is een exponent van de architectuur uit de jaren
zestig. Industriële architectuur met goed zichtbare
repetities, geïnspireerd op het werk van Amerikaanse
architecten als Ludwig Mies van der Rohe. Eind jaren
zeventig zette de Rijksgebouwendienst een nieuwe
koers uit. Onder leiding van Rijksbouwmeester
W. Quist ontstond er meer ruimte voor ministeries
met een meer herkenbare signatuur. De ministeries
ontworpen door architecten als H. Hertzberger – hij
ontwierp ondermeer het ministerie van Sociale Zaken
– en D. Apon, ontwerper van het ministerie van
Buitenlandse Zaken, beschikten over een meer
uitgesproken architectonische vormgeving. 34
”Zou het gebouw in de jaren zestig zijn opgeleverd dan zou het
meer zijn gewaardeerd, nu was het uitgevoerde ontwerp, een
exponent van de jaren zestig kantoorarchitectuur, door de lange
aanloop eerder al wat gedateerd, maar wat er staat is een mooi
voorbeeld van de architectuur uit die jaren.” — Architect Jan
Bart Lucas over het ontwerp van zijn vader, maart 2012 —
34 Agricola, p. 628.

Lifthal Hoogbouw, vlak na de oplevering (1978) en in de huidige situatie. ↑
120 121

↑ 'Vooral aan de zichtbare kolommen is veel aandacht besteed. Ze zijn mooi rond
afgewerkt, gebouchardeerd.'
Bij een rondgang door het gebouwencomplex valt op
hoe weinig het gebouw in zijn kern blijkt te zijn
gewijzigd. Jan Bart Lucas, destijds als beginnend
architect bij de totstandkoming van het complex
betrokken, werd in de jaren na oplevering belast met
de advisering over bouwkundige aanpassingen en
verbouwingen.
“Het gebouw is nog in een verrassend originele staat. Het
oorspronkelijke concept kent weinig aanpassingen. Sinds de
bouw zijn belangrijke structuurelementen niet gewijzigd.
Uitzonderingen vormen het restaurant, de vergaderzalen en de
etages waar de bewindslieden gehuisvest zijn. Het interieur van
de ministersetage is in de loop der tijd regelmatig aangepast bij
de komst van nieuwe bewindslieden. Eén bewindspersoon
verzocht de architect die lelijke schoorsteen in de werkkamer te
122 123
slopen daarbij wijzend op een van de dragende betonnen
kolommen”.
Jan Bart Lucas vestigt de aandacht op het hoge niveau
van afwerking van de betonnen constructie. Vooral
aan de zichtbare kolommen is veel aandacht besteed.
Ze zijn mooi rond afgewerkt, gebouchardeerd. Er is
mooi beton gebruikt. Mooi beton krijg je door grint
van een bepaalde kleur, zand en cement te mengen.
Beton dat onder hoge druk wordt samengeperst krijgt
een grijsblauwe kleur. Ook met beton is detaillering
mogelijk. Kijk bijvoorbeeld naar de mooie overgang
van de hoekkolommen naar de dragers in de gangen
van de hoogbouw. De jarenlange samenwerking
tussen de architect prof J. A. Lucas en Pier Luigi Nervi,
bij uitstek een betonspecialist, is ook te herkennen in
het betonwerk van het gebouwencomplex.
Architect Jan Bart Lucas wijst nog een keer op de gevel
van de hoogbouw. Heel nadrukkelijk is hier geprobeerd
door middel van de verticale verstelbare
schoepen de horizontale lijnen van hoogbouw gevel
te doorbreken. Ook Rijksbouwmeester Quist zou met
zijn toevoeging van verticale naden aan de dakrand
eenzelfde esthetisch effect nastreven. Het raakt die
onderdelen van het ontwerp waar nu nog steeds
kritische opmerkingen over zijn te beluisteren. Het
zijn met name de horizontale lijnen van de gevel en
de dakopbouw die bijdragen aan de ‘wandwerking’
van het gebouw in de huidige skyline van Den Haag.
Gevoegd bij de in- en uitspringende geveldelen, de
plaatselijke souterrains en de weinig uitdagende
functies in de plint maakt dat het gebouw niet
bijdraagt aan de levendigheid van zijn omgeving. 35 In
het oorspronkelijke ontwerp waren twee etages van
een meer geprononceerd profiel voorzien waardoor
de gevel gebroken werd, in latere ontwerpversies
werd deze optie geschrapt.
35 Zie de brochure Ontmoeten en verbinden over de ontwikkeling
van het Wijnhavenkwartier, Den Haag 2012.
Niet één maar twee bouwplaatsen
In feite was er sprake van niet één maar twee
bouwprojecten: het Schedeldoekshavencomplex en
het realiseren van de ‘noodzetel’ onder de laagbouw
van Justitie. Tijdens de uitvoeringswerkzaamheden
was dit gedeelte van het bouwterrein afgeschermd en
alleen toegankelijk voor een selecte groep bouwarbeiders.
De noodzetel, een tegen atoomaanvallen
bestendige bunker, werd gebouwd als schuilkelder en
verblijf voor de regering bij oorlogsdreiging. Bij
meerdere bouwprojecten van de Rijksoverheid in de
jaren zestig en zeventig werd met de aanleg van
schuilvoorzieningen rekening gehouden. Ook de
ondergrondse parkeergarages van Justitie en
Binnenlandse Zaken zouden bij oorlogsdreiging als
schuilplaats voor de burgerbevolking en ambtenaren
worden ingericht. De opvallende ‘scheepshoorns’ in
de verdiepte omloop naast het gebouw (en in de
fietsenkelder onder de Justitielaagbouw) staan met
↑ De bouwplaats met op de voorgrond de noodzetel in aanbouw (27-8-1975).
deze schuilruimte in verbinding en dienen voor de
luchttoevoer. Hoewel meer ingetogen qua ontwerp,
doen ze enigszins denken aan de opvallende
luchtpijpen van het Centre Pompidou in Parijs.
↓ De scheepshoorns naast de hoogbouw.

KennIsmAKIng meT De nIeuwBouw
Suggesties voor het algemene welzijn en het
werkklimaat
Medio 1975, een paar maanden nadat de eerste paal is
geslagen en drie jaar voor de voorziene oplevering
van het kantorencomplex Schedeldoekshaven,
ontvangen de dan nog over talloze locaties in Haagse
binnenstad en Rijswijk verspreide medewerkers van
Justitie en Binnenlandse Zaken informatie over hun
toekomstige werkplek. Met de brochure ‘In-zicht’ wil
de Werkgroep Inspraak de collega’s informeren maar
bovenal inspireren mee te denken over hun nieuwe
huisvesting. Minister W.F. de Gaay Fortman roept in
zijn voorwoord de medewerkers van Binnenlandse
Zaken op om in deze fase niet zozeer aan de eigen
kamer te denken maar ideeën en suggesties aan te
leveren die bijdragen aan het algemene welzijn en
het werkklimaat van de toekomstige bewoners van de
nieuwbouw.
De brochure ‘In-zicht’ laat de medewerkers aan de
hand van een viertal plattegronden kennis maken
met de achtergrond van het ontwerp. Het biedt
praktische informatie over de indeling en functies
van verschillende onderdelen van het gebouw. De
brochure is gebaseerd op het Bestek van 1 oktober
1974 waarbij drie deelprojecten werden onderscheiden:
twee kantoortorens in hoogbouw, twee
gebouwen in laagbouw en een middengebied in
laagbouw. 36
Ruim 37 jaar later heeft de brochure niets aan
actualiteit verloren en biedt het een herkenbaar
beeld van de Schedeldoekshaven. Door de jaren heen
zijn er slechts op beperkte schaal aanpassingen van
het oorspronkelijke ontwerp doorgevoerd.
36 Zie: Bouwkundige beschrijving van het werk gelegen tussen
Schedeldoekshaven en Houtmarkt van 1-10-1974.(archief
Rgd).
124 125
Hoe werd het ontwerp in 1975 aan de medewerkers
gepresenteerd? De brochure geeft aan dat het ‘Plan
Schedeldoekshaven’ op een locatie begrensd door
het Spui, de Houtmarkt en de Schedeldoekshaven zal
worden gerealiseerd waarbij de Nieuwe Haven als
voetgangersdomein dwars door het gebouwencomplex
zal lopen. Het zou zo een verbinding vormen
met de Kalvermarkt en de rest van de binnenstad.
Deze onderdoorgang onder de middenbouw zou
weliswaar gerealiseerd worden maar met de
oplevering van het Prins Bernard Viaduct in 1979
raakte de Rivierenbuurt en het gebied rond de
Nieuwe Haven afgesneden van het
Wijnhavenkwartier. Ook nadat het tracé werd
ingekort, bleef de drukke tweebaansweg een barrière
voor voetgangers. Een van de kernpunten overigens
voor de herbestemming van het complex
Schedeldoekshaven anno 2013 is het herstel van de
historische verbinding Nieuwe Haven – Wijnhaven –
Kalvermarkt. Door de middenbouw te slopen en te
vervangen door een open straat met winkel- en
horecafuncties wordt na het ontwerp van de
voetgangerspassage uit de zeventiger jaren een
nieuwe poging gedaan om hier een levendige
ontmoetingsplek te creëren waren wonen en werken
samen gaan met het gebruik van stedelijke
voorzieningen.
↑ In deze getekende impressie van het complex Schedeldoekshaven hebben twee etages van de hoogbouw een
afwijkend profiel met als doel de ‘wandwerking’ van de gevel te doorbreken. De afbeelding was opgenomen in de
voorlichtingsbrochure Inzicht uit 1975.
Twee bouwblokken
“De hoogbouw is overzichtelijk ingedeeld. Om van de
hoogbouw naar de middenbouw te komen moet je wel de
sluiproutes weten.” — Quote medewerker van Veiligheid en
Justitie —
Terug naar het ontwerp in de jaren zeventig. De
nieuwbouw werd aan de medewerkers gepresenteerd
als twee diagonaal ten opzichte van elkaar liggende
bouwblokken die de kern van het complex vormen.
Beide kantoortorens van 20 verdiepingen zijn 70 meter
hoog, de maximaal toegestane bouwhoogte in de
binnenstad van Den Haag in die dagen. Naast de
hoogbouw staan twee gebouwen van 7 verdiepingen
en ongeveer 25 meter hoog, de laagbouw. Deze
gebouwen zijn aan elkaar gekoppeld door de
middenbouw die 5 verdiepingen telt en 18 meter hoog
is. De hoogbouw en de in het verlengde daarvan
liggende laagbouw zijn voor Justitie, de kant van de
Houtmarkt is voor Binnenlandse Zaken. De middenbouw
is voor gezamenlijk gebruik van beide ministeries:
restaurant, gymnastiekzaal, bibliotheek en
kantoorruimte.

126 127
Binnentuin of kijktuin?
Op het binnenterrein tussen laag- en hoogbouw
waren terrassen en patio’s gepland. Voorzien van
groenaanplant moest dit een plek worden voor het
personeel om zich tijdens de middagpauze te
ontspannen. Van dat oorspronkelijke plan bleek later
in de praktijk weinig terecht te komen:
“Alleen in de eerste jaren werd de omloop van de vijfde
laagbouw van Binnenlandse Zaken nog sporadisch gebruikt om
bij goed weer buiten te zitten. Toen de beveiliging dit vervolgens
verbood en het grote terras op de vierde laagbouw aanwees om
buiten te zitten, bleek dat de deur naar het terras werd versperd
door een zonnescherm.” — Vox Justitiae een aantal jaren na de
verhuizing naar de nieuwbouw —
Na oplevering bleek het openstellen van het binnenterrein
op praktische bezwaren te stuiten. De moeilijk
te beveiligen bewindsliedenvleugels en de voorziene
overlast van wandelende ambtenaren voor de
bewoners van de kamers die grensden aan het
binnenterrein betekende dat de tuin uiteindelijk niet
open werd gesteld en alleen de functie van ‘kijktuin’
zou krijgen. De twee kleine binnenpatio’s die soms op
← Doorkijk naar de Nieuwe Haven en de Rivierenbuurt (januari 2013).
zomerse dagen tijdens lunchtijd worden opengesteld
geven een indruk van de aanvankelijk beoogde functie
van de binnentuin. Het feit dat er van de binnentuinen
niet of alleen sporadisch gebruik kon worden
gemaakt, terwijl er legio mogelijkheden in de vorm
van terrassen aanwezig waren, werd zeker in de eerste
jaren door medewerkers als een gemis ervaren.
“De binnentuinen zijn prachtig aangelegd naar het ontwerp
van een landschapsarchitect, maar niet toegankelijk, behalve
voor Sinterklaas (de Sinterklaastuin).” — medewerker van
BZK —
“De tuinen hebben nooit de functie van buitenruimte en
wandelgebied vervuld. In een van de patio’s bij het restaurant
zijn twee vaste buitentafels opgesteld. Maar ook op warme
dagen zit er meestal niemand. Het was ook niet eenvoudig om
aanpassingen in de binnentuin door te voeren. Dat kon
namelijk alleen na overleg met de vormgevers die het ontwerp
hadden gemaakt. Toen er een kunstwerk moest worden
geplaatst had dat nogal wat voeten in aarde.” — Huismeester
Thomas Kleynen van BZK —

Entree: veiliger maar daardoor wel donker
In het voetgangersdomein dat onder de middenbouw
doorloopt bevinden zich de entrees tot de hoog- en
laagbouw van beide ministeries. De ingang tot de
hoogbouw is 120 centimeter onder straatniveau
gelegen en via een trap van zes treden vanaf de
straatzijde te bereiken. Wanneer gekozen zou zijn
voor een ingang op straatniveau dan zou dit het
verlies van een verdieping tot gevolg hebben gehad
in verband met de maximaal toegestane bouwhoogte,
zo stelt de Werkgroep Inspraak in de brochure
‘In-zicht’.
Totdat de definitieve ontwerptekening zou worden
vastgesteld bleef de situering van de beide hoofdingangen
een punt van discussie tussen de beide
opdrachtgevers en de Rijksgebouwendienst. In een
eerdere fase was om die reden al van het oorspronkelijke
plan afgezien om de bibliotheek van Justitie op
maaiveldniveau te situeren. 37
Ook de Werkgroep Inspraak van Binnenlandse Zaken
wees nog eens de voordelen van een entree op
straatniveau: meer daglicht op de begane grond en
daarmee een aanzienlijke verbetering van het
werkklimaat voor de ondersteunende diensten die
hier gehuisvest zouden worden. De zes respectievelijk
drie meter brede verdiepte omloop zou voor de
bewoners van het parterre meer daglicht opleveren.
Maar de als extra beveiliging tegen aanslagen
geconstrueerde afscheiding van zware betonnen
128 129
elementen rond de omloop van beide kantoortorens,
zou het uitzicht nog verder beperken. Voor de
laagbouw was wel een eigen entree op maaiveldniveau,
een van de punten uit het programma van
eisen, voorzien.
“Nog tijdens de bouw moesten er concessies gedaan worden. De
jaren zeventig, de tijd van Molukse treinkapingen en de
gijzeling van ambassadepersoneel, betekende ook strengere
beveiligingseisen voor overheidsgebouwen. Een voorbeeld is de
entreehal. De hal was zo ontworpen dat het van buitenaf
mogelijk was diep in het binnenste van het gebouw te kijken,
een diepe inkijk dus. Het was de bedoeling dat de bezoeker
binnentrad in een lege hal waarin tegen de achtermuur de
receptiebalie was geplaatst. Van de oorspronkelijke gedachte
van openheid is in de huidige situatie haast niets meer terug te
vinden.” — Architect Jan Bart Lucas 38 —
De architect prof. ir. J.A. Lucas was er alles aan
gelegen om de verdiepte entreehallen vrij te houden
van obstakels die de inval van het daglicht zouden
kunnen hinderen. Het architectenbureau was met de
Rijksgebouwendienst overeengekomen dat de
entreehallen aan de gevelzijde geen kantoorindeling
zou krijgen. Toen tijdens de bouw het plan werd
opgevat om de vrije gevelpuien te bezetten met
zonabsorberend glas, waarschuwde het architectenbureau
voor het effect van twee glaskleuren in één
ruimte. Ook zou het donker getinte glas het visuele
contact tussen de verdiept gelegen hal en hogere
buitenruimte ernstig belemmeren. Van de toepassing
van zon absorberend glas in het entreegebied zou
dan ook worden afgezien. 39
De uitbouw aan de lange gevelzijde van de
hoogbouw levert extra ruimte op voor
vergaderzalen op (januari 2013). →
37 ‘Wijzigen van de 1.20 m. gelegen parterre in een op maaiveld
niveau gelegen entree is niet mogelijk in verband met de
toegestane bouwhoogte ter plaatse. Was de bibliotheek op
maaiveldhoogte gekomen dan zou dit betekend hebben dat
we bij de hoogbouw een verdieping had moeten weglaten.
Het programma van eisen zou dan niet meer in het gebouw
gerealiseerd worden’ DG Rgd aan minister van Justitie
38 Gesprek met architect Ir. Jan Bart Lucas 14-03-2012.
17-9-1974. 39 Ir. Malessy aan de Rgd op 11-4-1975.
↑ Het verdiepte entreegebied. De ingang van Justitie gezien vanuit het restaurant (januari 2013).
funcTIoneLe InDeLIng
Het grootste deel van de begane grond wordt in
beslag genomen door de entree en de centrale hal
met de portier- en informatiebalie. Verder zijn hier
de centrale reprografie, de postkamer en koeriersdiensten
gevestigd. Op de eerste twee verdiepingen,
gemakkelijk en snel vanuit de centrale hal met de lift
of via de trap te bereiken, zijn de vergaderzalen
gesitueerd. De eerste en tweede verdieping van de
hoogbouw beschikken over een uitbouw aan de
lange gevelzijde. Deze extra diepte maakt de beide
etages geschikt voor de inrichting van grote vergaderzalen
of kantoortuinen. 40 Omdat dit gebied bij uitstek
40 Het ministerie van Justitie zal de eerste verdieping van de
hoogbouw gebruiken voor kantoorruimtes en de tweede

↑ De Bruins Slotzaal tijdens een vergadering van het Georganiseerd Overleg in 1980.
130 131
door externe bezoekers zou worden gebruikt, was
hier voorzien in extra garderoberuimte, een aparte
pantry en werden er telefoons geplaatst in de foyers
bij de vergaderzalen.
Het interieur van de Bruins Slotzaal bij Binnenlandse
Zaken waar traditioneel het arbeidsvoorwaardenoverleg
tussen de minister en de ambtenaren- en
politiebonden plaatsvond, was een ontwerp van de
binnenhuisarchitect. Het meubilair bestond uit lange
vergadertafels en zwarte leren stoelen. De gang –
overloopfunctie en lobbyruimte – en de opstelling
van de vergadernissen zouden in de loop der tijd
regelmatig worden gewijzigd en gemoderniseerd. Er
waren telefooncellen op de gang met gebogen
schelp. Een van de weinige telefoons in het gebouwencomplex
waar je rechtstreeks mee naar buiten
kon bellen.
“De Bruins Slot zaal, de huidige Antillenzaal is een bijzondere
plek, een plek met veel herinneringen. Was daar een vergadering
dan was er altijd iets spectaculairs aan de hand, dan werd
er met het mes op tafel onderhandeld zoals met het arbeidsvoorwaardenoverleg
met de vakcentrales of de politiebonden.
Dan kwam je er ook niet zomaar in. Dan stond er bewaking bij
de branddeuren.” — Quote medewerker van BZK —
verdieping voor vergaderzalen.
↑ De Bruins Slotzaal in 1978 ontworpen door binnenhuisarchitect Tempelman.

↑ De kamer van de minister op de derde etage laagbouw van Binnenlandse Zaken.
132 133
Het interieur van de beide bibliotheken en het
restaurant werden eveneens door binnenhuisarchitecten
van het architectenbureau Salomonson,
Tempelman & Egberts ontworpen. Ook maakte de
interieurarchitecten het ontwerp voor de beide
bewindsliedenetages in de laagbouw waaronder de
vergaderzalen en de houten wandbekleding in de
gang, bij Binnenlandse Zaken in licht essenhout en
bij Justitie in een donkere houtsoort.
Flexibel gebouw door verplaatsbare wandpanelen: een
voorziene blik van de Rijksgebouwendienst
Vanaf het begin van de ontwerpfase werd maximale
flexibiliteit van het interieur van het gebouw
nagestreefd met het doel een maximale variëteit aan
kantoorindelingen mogelijk te maken Voor de
kantoorverdiepingen vanaf de derde tot achttiende
verdieping – de negentiende verdieping bevat
technische installaties – werd om die reden voor de
afscheiding tussen de kamers gekozen voor verplaatsbare
wandpanelen waarmee de etages flexibel
konden worden ingedeeld. Om de 1,5 meter kon een
wand, bestaande uit twee gesloten panelen en twee
glazen wanden, onder een van de betonnen vierkante
binten in het plafond worden geplaatst die vanaf de
gevel naar kern lopen. De standaarddiepte van de
kamers is 4,7 meter. Voor de jaren zeventig bleek dit
een revolutionair ontwerp en er was nog niet veel
ervaring met de toepassing van flexibele wanden in
kantoorgebouwen.
De nieuwbouw Schedeldoekshaven vormde voor de
Rijksgebouwendienst dan ook een goede testcase om
de voor- en nadelen van gemetselde scheidingswanden
versus flexibele wanden te bestuderen.
Uiteindelijk zou er op grond van organisatorische,
praktische en esthetische overwegingen gekozen
worden voor de duurdere flexibele wanden. Dat
stond haaks op het eerdere advies van het ministerie
van Financiën dat de mening was toegedaan dat het
nut van flexibele wanden in Rijkskantoorgebouwen
in de praktijk weinig toegevoegde waarde had.
Eenmaal geïnstalleerd werden ze immers zelden
verplaatst, zo leerde de ervaring. Gevoegd bij het feit
dat een keuze voor vaste wanden een substantiële
besparing van fl. 5,5 miljoen op een totale bouwsom
van fl. 160 miljoen zou opleveren, maakte dit de
afweging voor Financiën eenvoudig. 41 Volgens de
Rijksgebouwendienst zou de wijziging van de
kamerindeling als gevolg van een aanpassing van de
organisatie of de noodzaak om een groter aantal
ambtenaren te huisvesten, met industriële wanden
sneller en eenvoudiger te realiseren zijn. 42
In tegenstelling tot Financiën ging de
Rijksgebouwendienst er vanuit dat een dynamische
overheidsorganisatie regelmatig wijzigingen in de
indeling van het gebouw tot gevolg zou hebben. De
frequentie waarmee dat in de toekomst zou gebeuren
was echter moeilijk te bepalen.
“Bedacht dient te worden dat een goedgekeurd programma van
eisen bij een dergelijk groot ministeriegebouw slechts een
momentopname is. Als het gebouw betrokken wordt is dit
programma zes jaar oud. De nodige veranderingen in de
organisatie hebben zich dan inmiddels voorgedaan.” 43
Naast esthetische argumenten was er dus ook een
sterke praktische overweging om flexibele wanden
toe te passen. Door te werken met flexibele wanden
zou de definitieve indeling tot een half jaar voor in
gebruikname kunnen worden uitgesteld. Bij
gemetselde wanden diende de indeling veel eerder
bekend te zijn. Toen de Rijksgebouwendienst wist aan
te tonen dat lichtere flexibele wanden een minder
zware vloerconstructie van de laagbouw vereiste en
daardoor een aanzienlijke besparing op de fundering
zou opleveren, het droogstoken van het gebouw bij
oplevering minder zou kosten dan bij vochtige
gemetselde wanden en het leggen van een vaste
vloerbedekking in zijn geheel geen snijverlies met zich
meebracht omdat de flexibele wanden op het tapijt
41 Ministerie van Financiën aan Rgd 23-10-1974.
42 Rgd aan Inspectie Rijksfinanciën, 12-03-1976.
43 Dg Rgd aan de Inspectie Rijksfinanciën op 12-4-1976
worden geplaatst, toonde de inspectie financiën zich
overtuigd. 44 Ook bij het positioneren van airco-eenheden
in de vensterbank en de lichtarmaturen in het
plafond is rekening gehouden met verplaatsbare
tussenwanden. Het was de stellige overtuiging van de
Rijksgebouwendienst dat alleen door te kiezen voor
verplaatsbare wanden optimale flexibiliteit van de
kantoorindeling kon worden gerealiseerd. 45
De afgelopen 34 jaar is het een flexibel gebouw
gebleken. Er is ontzettend veel op en neer geschoven
met wanden.
44 Rgd aan Rijksinspectie Financiën, 13-05-1976.
45 Rgd aan Rijksinspectie Financiën, 12-03-1976.

134 135
← ↑ De glaspanelen naast de deuren
zorgen voor daglicht in de gangen. Nog
juist waarneembaar is het licht dat vanuit
de overloopruimtes binnenvalt. De foto's
dateren van vlak voor of na de oplevering
in 1978.
Lichtinval, transparantie en privacy
Om ook de gangen van het kantorencomplex
Schedeldoekshaven een beter en vooral lichter
aanzien te geven voorzag het ontwerp in glaspanelen
naast en boven de deuren die tot de kamers toegang
gaven. Om het geheel een levendig aanzien te geven
en de ruimte in de kamers zo goed mogelijk te
benutten (geen verlies van vierkante meters)
verdiende het volgens de Rijksgebouwendienst
aanbeveling om in de gangwanden kasten op te
nemen.
De huidige vaste inbouwkasten, die oorspronkelijk in
verschillende kleuren waren uitgevoerd, stammen
nog uit de tijd dat het complex werd opgeleverd. In
de flexibele wanden die de afscheiding tussen gang
en kamer vormden, waren transparante bovenlichten
en glaspanelen bij de plint voorzien. Bij flexibele
wanden zouden deze glaspanelen vrij eenvoudig te
installeren zijn. Het gebruik van glaspanelen als
afscheiding moest voorkomen dat medewerkers die
in deze kamers werkten zich ‘opgesloten’ zouden
gaan voelen. Vlak voor de oplevering zouden de
doorzichtige wanden bij een bezichtiging door een
delegatie van medewerkers voor veel discussie
zorgen. Men vreesde verlies van privacy door de
doorzichtige panelen. De oplossing werd uiteindelijk
gevonden in het afwisselen van helder glas en
ondoorzichtig draadglas. 46
In de kern van het gebouw zit de ‘techniek’, zoals de
leidingen en de bedradingen voor elektra. Via de
gang met verlaagde plafonds worden de leidingen en
kabels over de etages geleid. Dat betekent dat als er
iets moet worden aangepast of toegevoegd, dat via
het plafond in de gangen moet gebeuren: “in
Nederland komt immers alles uit het plafond” aldus
architect Jan Bart Lucas. Er is een tijd geweest, eind
jaren negentig, dat de plafonds regelmatig open
lagen en de gangen vol bundels met nieuwe
bedradingen voor computeraansluitingen.
De plafonds in de werkkamers zijn in tegenstelling
tot de gangen vrij hoog gehouden. Het plafond
tussen de betonnen plafondbalken bestaat uit een
akoestisch paneel waar de bedrading voor de
Tl-lichtbakken in zit verwerkt. De komst van de
automatisering bracht de nodige problemen met zich
mee. De convectorkasten moesten nu plaats bieden
aan kabels en leidingwerk. De kabelgoten in de
convectorkasten bleken te klein en niet berekend op
de weinig flexibele kabels van de computers van het
eerste uur.
46 ‘t Torentje, 10-11-1976, p.110.

Van binnen naar buiten
In het ontwerp waren op de etages van de hoogbouw
verschillende overloopruimtes voorzien. Hier zouden
geen kamers maar open ruimtes gecreëerd worden
met een vrij uitzicht naar buiten. Tegenover de vier
toegangen tot de liftkern waren dergelijke ruimtes
met vrij uitzicht gepland. Ook de beide gangen over
de lengte van de verdieping, zouden tot de gevelpui
aan de korte zijde doorlopen. Dit alles met het oog
op het te bereiken effect van maximale ruimtelijkheid
door middel van zichtassen en de toevoer van
daglicht. De behoefte aan de kantoorruimte maakte
dat bij de oplevering van de gebouwen van
Binnenlandse Zaken en Justitie deze ‘loze’ ruimtes al
vrij snel tot kantoorkamers omgevormd zouden
worden.
Aan de beide korte zijden, in het verlengde van de
liftkern bevinden zich ruimtes zonder daglicht. In
één ruimte is voor ‘het verticale transport van
documenten’ een Paternosterlift geplaatst; in de
ruimte aan de andere korte zijde staan de reproductiemachines
opgesteld. Aan één korte zijde loopt de
dwarsgang direct langs de kern waardoor het
mogelijk is deze ruimte tot aan de aan de korte
glasgevel als één grote kantoorruimte van 43 m 2 of
twee grote kamers van 21,5 m 2 in te richten.
Op iedere etage zou voor het personeel een zithoek
worden ingericht met laag meubilair in de vorm van
zitelementen en metalen kubussen, een koffie- en
theeautomaat en sta tafels met krukken.
Hoogbouw isoleert ambtenaren
Dat de architect bij het ontwerp van de
Schedeldoekshaven aandacht had voor het leefklimaat
van de kantooretages had ook te maken met de
kritiek begin jaren zeventig op de woon- en werkomstandigheden
van dit soort locaties. Het werken in
een hoog gebouw met identieke kamers, lange
gangen en een uitzicht dat de werkelijkheid sterk
136 137
verkleint, zou een schadelijk effect hebben op de
medewerkers, zo werd gesteld. Het had invloed op
hun psychologische ontwikkeling en hun realiteitszin
en het zou ook nog eens het geluksgevoel
negatief beïnvloeden. De effecten van langdurige
huisvesting in een hoogbouw zou aan de hand van de
werksituatie in het Transitorium, nog nader
onderzocht worden. 47
Werkgroep Inspraak waarschuwt tegen eenzaamheid
De Werkgroep Inspraak bracht tijdens de ontwerpfase
een aantal bezoeken aan hoogbouwkantoren ter
oriëntatie. Men was tot de overtuiging gekomen
“...dat het overgrote deel van het personeel ter plaatse zich
nogal geïsoleerd voelt van de buitenwereld. Enerzijds omdat
men, als gevolg van de huisvesting ver boven de begane grond,
geen visueel contact meer heeft met de buitenwereld. Anderzijds
omdat er nauwelijks nog geluiden doordringen: de gesloten
glasgevels met dubbele ramen verhinderen dit. Er is in
hoogbouwkantoren dan ook bij degenen die alleen op een
kamer zijn gehuisvest een duidelijke neiging te bespeuren om
elkaar op te zoeken en de deuren open te laten." 48
De voorkeur bleek uit te gaan naar kamers voor twee
of meer personen. De Werkgroep Inspraak bracht
daarop het advies uit af te zien van huisvesting op
eenpersoonskamers en voor gemeenschappelijke
huisvesting te kiezen op zodanige wijze dat bureaus
niet in aaneengesloten blokken waren gegroepeerd
maar konden worden afgescheiden door halve
wanden van akoestisch materiaal. Aan de entourage
van een gemeenschappelijke huisvesting van grotere
groepen diende volgens de Werkgroep veel aandacht
te worden besteed. Het advies van de Werkgroep was
niet in lijn met de inzet van de departementsleiding
van Binnenlandse Zaken om bij het ontwerpprogramma
van eisen naast de netto te realiseren extra
47 Vox Justitiae
48 In-zicht, p. 23. uitgave Ministerie van Binnenlandse Zaken,
Den Haag 1975.
↑ De foyer bij de vergaderzalen op de eerste verdieping van de
hoogbouw van Binnenlandse Zaken.
← De koffiehoek in de jaren zeventig met het oorspronkelijke
meubilair: bruine zitelementen, metalen tafeltjes en spotjes.

kantoorruimte ook een groot aantal eenpersoonskamers
te realiseren. 49
Voor wat betreft het gewenste niveau van afwerking
van de nieuwbouw aan de Schedeldoekshaven keek
de Rijksgebouwendienst nadrukkelijk naar het
Transitorium en het eveneens naar het ontwerp van
architectenbureau Lucas en Niemeyer in het
Bogaardcentrum in Rijswijk gerealiseerde kantoortoren
Gebouw M. 50 Het Transitorium op de rand van
het Spuikwartier gelegen op de hoek Muzenstraat en
Zwarteweg, zou in 1967 op basis van het plan Nervi
worden opgeleverd. Ontwerp en bouwwijze van het
Transitorium – een neutraal en flexibel kantoorgebouw
dat begin jaren zeventig vooral functioneerde
als tijdelijke huisvesting voor onderdelen van
departementen die op een andere locatie in Den
Haag te krap gehuisvest waren – kwamen sterk
overeen met de opzet van de torens aan de
Schedeldoekshaven. Het Transitorium werd als een
van de eerste in een reeks van grootschalige
kantoorgebouwen in opdracht van de
Rijksgebouwendienst gebouwd. Na een ingrijpende
verbouwing waarbij alleen de kern behouden zou
worden, zou het deel uit gaan maken van het huidige
ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. 51
'In-zicht' beschrijft de laagbouw als een: … gebouw
dat bestaat uit negen lagen: twee ondergronds en
twee bovengrondse parkeergarages en vijf kantoor-
49 In-zicht, p.23, zie ook hier: het programma van eisen.
50 Verslag van een bespreking tussen de Rgd en
architectenbureau Lucas en Niemeyer bij de
opdrachtverlening voor het structuurschetsontwerp van het
kantorencomplex aan de Schedeldoekshaven op 14-4-1972,
(archief Rgd).
In het Gebouw M zou vanaf 1966 het jaar daarvoor opgerichte
Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk
worden ge huisvest. Voorzien van een nieuwe
gevelbekleding is Hoogvoorde nu in gebruik als gemeentehuis
van Rijswijk., zie Steenmeijer, p.8.
51 G.H. Steenmeijer, Jackblock, een vergeten systeem voor hoogbouw,
p.8. Beschrijving opgesteld in opdracht van het
ontwerpatelier VROM, Utrecht 2002.
138 139
verdiepingen boven de parkeergebieden. De
laagbouw is terrasvormig gebouwd. Daarvan zijn
geen twee verdiepingen geheel aan elkaar gelijk.
Voor alle verdiepingen geldt dat bij de indeling
gewerkt zal worden met verplaatsbare wanden. De
tweede kantoorverdieping is in de eerste plaats
bestemd voor de huisvesting van de leiding van het
departement.’ Een deel van de derde en vierde
verdieping van de laagbouw van Justitie zal als
bibliotheek worden ingericht.
Grootschalige kantine ontbeert de menselijke maat
De middenbouw koppelt hoog- en laagbouw aan
elkaar. De eerste en tweede verdieping zijn bestemd
voor het bedrijfsrestaurant voor beide ministeries.
Beide verdiepingen zijn door een dubbele open trap
met elkaar verbonden.
De derde verdieping middenbouw was aanvankelijk
bestemd voor kantoorvertrekken. In een latere fase
zou het plan worden aangepast en kantooroppervlakte
worden opgeofferd voor de inrichting van een
bibliotheekruimte voor Binnenlandse Zaken. Op de
vierde verdieping was een gymnastiekzaal met
bijbehorende kleed- en douche ruimtes voorzien.
Via de middenbouw, zo de voorlichtingsbrochure,
lopen ook een aantal verbindingsroutes tussen de
beide hoogbouwtorens en de laagbouw. Naast de
doorloop via het restaurant bevinden zich op de
derde en vierde verdieping een tweetal ‘sluip door en
kruip door’ routes om in de hoogbouw van Justitie
respectievelijk Binnenlandse Zaken te komen.
In de aanloopfase naar het definitieve ontwerp
bepleitte de departementsleiding van Justitie een
kantine voor het eigen personeel op de hoogste etage
van de Justitie kantoortoren. Men vreesde dat een
grote open kantine in de middenbouw niet zou
inspelen op de behoefte aan beslotenheid en
intimiteit. Tegen de bezwaren tegen een ‘mammoetachtige’
centrale kantine bracht de
Rijksgebouwendienst in dat de grote ruimte kon
worden onderverdeeld door verplaatsbare vouwwan-
↑ Het restaurant met de zwevende trap die naar het uitgiftegebied voert (januari 2013).

den. Daarmee kon ook voor kleinere gezelschappen
een meer besloten ruimte worden gemaakt: “Het is
de bedoeling de grote kantine door toepassing van
een goede binnenhuisarchitectuur een menselijke
schaal te geven.” 52 Maar ook na de in gebruikname
bleek er sprake van forse kritiek op het grote
restaurant.
“Het is te open, te groots en massaal. Dat komt omdat er niet
met schermen is gewerkt zoals dat wel het geval is in het Bruin
Café.” — Quote medewerker van BZK —
Van een kantine in de Justitie hoogbouw zou worden
afgezien vanwege de bouwtechnische complicaties,
het verlies van kantoorruimte in de hoogbouw en de
efficiencyvoordelen die een gezamenlijk restaurant
zouden opleveren. De brochure ‘In-zicht’ van de
Werkgroep Inspraak van Binnenlandse Zaken over het
restaurant:
“De restaurantverdiepingen bieden plaats aan ruim 1000
personen. Op de tweede verdieping is de uitgifte van eetwaren
en dranken voorzien. Naast koude consumpties worden er ook
warme spijzen aan het buffet verstrekt. Achter het buffet is in de
laagbouw van het ministerie van Justitie de keuken gelegen.”
Door de bescheiden keukenfaciliteiten – in eerste
instantie werd er nog uit gegaan van een kantine en
zelfbediening en niet van een bedrijfsrestaurant –
konden er aanvankelijk alleen opgewarmde kant- en
klaarmaaltijden worden aangeboden. Uiteindelijk
bleken er veel meer maaltijden dagelijks te worden
uitgeserveerd dan vooraf was voorzien omdat veel
meer medewerkers van het restaurant gebruik
maakten. Het voorzieningenniveau van het bedrijfsrestaurant
van het ministerie van Financiën dat een
aantal jaren daarvoor was opgeleverd, werd ook voor
het bedrijfsrestaurant van de Schedeldoekshaven
nagestreefd. Over het pakket consumpties kon medio
1975 nog niets definitief aan het personeel worden
52 Dg Rgd aan de Minister van Justitie, 17-9-1974: instemming
met de ontwerptekening van het nieuwe gebouw (archief Rgd).
140 141
meegedeeld. De Werkgroep Inspraak riep het
personeel op alvast mee te denken over de inrichting
van het restaurant in afwachting van de voorstellen
van de architect.
De Justitiemedewerkers die voor de verhuizing veelal
in historische en monumentale panden in de stad
werkten, vreesden dat met het vertrek uit de
verbouwde oude patriciërshuizen ook de persoonlijke
contacten met collega’s zouden afnemen. Voor
persoonlijke relaties was in de moderne betonkolossen
nog maar weinig ruimte. Contacten met de
collega’s op andere kamers zou tot werkoverleg
beperkt blijven. De kleinschalige kantineruimte, een
belangrijke plek voor ontmoetingen, zou worden
verruild voor een kantine “die een bedrijf is geworden,
gericht op massaconsumptie, ruim en modern
ingericht maar zonder de intieme sfeer met zijn
informele contacten.” 53
Inrichting
Bij de renovatie van het restaurant eind jaren
negentig waarbij het uitgiftegebied van het restaurant
en de keuken een ingrijpende verandering
zouden ondergaan, zijn de beeldbepalende houten
trappen die beide restaurantetages met elkaar
verbinden, evenals een groot deel van het houten
plafond en de balustrade behouden gebleven. De
dansvloer en biljarttafels, een geschenk van de
aannemer bij de opening van het gebouw, werden
toen wel verwijderd.
Toen Rijksbouwmeester Quist in 1978 aan de hand
van de fotodocumentatie kennisnam van het
eindresultaat van het door Salomonson, Tempelman
en Egberts ontworpen interieur van het restaurant
schreef hij aan Tempelman cs.: “Wat ik zag was volgens
de verwachting: een combinatie van fijnzinnigheid en
zorgvuldigheid die tegelijkertijd gewoon bleef in de juiste zin
van het woord, dichtbij de mensen met al hun verschillen.
53 Vox Justitiae maart 1974.
Jammer dat het plafond in het restaurant iets geleden heeft
onder de bezuinigingsdruk.”
Tempelman was binnen het bureau de interieurontwerper.
Opgeleid als architect zou hij bij grote
bouwprojecten met name het interieurontwerp voor
zijn rekening nemen zoals het restaurant van de
Schedeldoekshaven. Een uitspraak als “Ik kan het niet
vanaf de buitenkant” was kenmerkend voor zijn
werkwijze waarbij hij het gebouw vanuit zijn kern,
van binnenuit ontwierp. De Architecten Associatie
Salomonson, Tempelman en Egberts 54 zou naast de
eerder genoemde ministeretages en het interieur van
het restaurant ook de beide ontvangstruimtes voor
bezoekers in de hoogbouw ontwerpen. Voor het
verrichten van de bouwkundige werkzaamheden
volgens bestek zou het bureau in november 1977 een
bedrag fl. 2.605.000,-- ontvangen met als grootste
post het restaurant en het café voor fl. 782.000,--.
54 Hein Salomonson 1940-1994, Theo Tempelman (1931) en Rik
Egberts (1941) vormden de gelijknamige
architectenassociatie gevestigd in Amsterdam en Arnhem.
↑ Het restaurant rond 1978 met dansvloer en op de achtergrond de spiegelwand van beeldend kunstenaar Godfried Lonis.

↑ Het restaurant rond 1978 met de trappen naar het Bruin Café, ontworpen door de binnenhuisarchitect Tempelman. Daarnaast de situatie anno 2013.
142 143

144 145
↑ Bibliotheek van Justitie, opstelling met leestafel onder een lichtkoepel. ↑ Wenteltrap in de bibliotheek van Justitie na oplevering in 1978.

↑ De vermaarde smeedijzeren wenteltrap in de oude bibliotheek van Justitie aan het Plein 2B.
146 147
Volgens Jan Bart Lucas maakte interieurarchitect
Tempelman ook het ontwerp van de wenteltrap (zie
pagina 141). Maar of daarmee ook sprake is van een
verwijzing naar de monumentale wenteltrap in de
oude Justitiebibliotheek, is niet duidelijk. De trap
sluit qua ontwerp overigens ook aan bij de
brandtrappen aan de gevel van de laagbouw.
“De decoratieve wenteltrap in de bibliotheek van de Justitie
laagbouw tussen de derde en vierde verdieping is een verwijzing
van de architect naar de prachtige smeedijzeren wenteltrap in
de bibliotheek van het oude Justitiegebouw aan het Plein.”
— Medewerker Veiligheid en Justitie —
↑ Bibliotheek van Binnenlandse Zaken met diagonaal opgestelde leestafels vlak na de oplevering.

↑ Bibliotheek van Binnenlandse Zaken met diagonaal opgestelde leestafels vlak na de oplevering.
148 149
VerBorgen en prAKTIscHe KunsT
In de gebouwen van de Schedeldoekshaven speelt
kunst een belangrijke rol. En dan betreft het niet
zozeer de ‘schilderijen aan de muur’, de verplaatsbare
kunst, maar de toegepaste kunst die gerelateerd is
aan de architectuur van het complex. Op het eerste
oog vallen die toepassingen niet op, het vergt enige
voorkennis om de elementen te ontdekken. Dan pas
wordt ook duidelijk in welke mate het interieur en de
directe omgeving van het gebouw door de kunst
beïnvloed worden. De verschillende kunstuitingen
maken deel uit van een samenhangend programma
dat tegelijkertijd met de bouw werd uitgevoerd. Het
merendeel van de kunsttoepassingen bevindt zich in
de meer algemene publieksruimte bij de middenbouw.
Het is zeker de moeite waard een rondgang
door het gebouw te maken en de kunst zelf te
ontdekken.
De kunstenaars Berend Hendriks, Bas Maters en
Marcel van Vuuren kregen op 8 november 1976 van de
Rijksgebouwendienst de opdracht om een masterplan
‘variaties op het modulair systeem’ – een
verwijzing naar het modulair ontwerp van prof. J.A.
Lucas – op te stellen voor de integrale kunsttoepassing
in het te realiseren gebouwencomplex.
Kunstenaars als Bouke Ijlstra, Jan Kuiper en Pjotr van
Oorschot adviseerden de Rijksgebouwendienst in de
jaren zeventig over kunsttoepassingen bij nieuwbouwprojecten.
Deze adviseurs namen in samenspraak
met de Rijksbouwmeester Quist, de architect
en de bouwcommissie alle beslissingen over de
toepassing van kunst. Het waren de adviseurs
beeldende kunst die destijds ook de kunstenaars en
de vormgevers voor de Schedeldoekshaven zouden
kiezen.
De opdracht aan de kunstenaars kwam voort uit de
Rijkspercentageregeling Beeldende Kunst. Deze
regeling werd vanaf de jaren zestig toegepast op alle
bouwprojecten die in opdracht van de Rijksoverheid
werden uitgevoerd. Als richtlijn werd daarbij
uitgegaan van 1,5% van de totale bouwkosten. Het
budget voor kunsttoepassingen in de gebouwen aan
de Schedeldoekshaven bedroeg fl. 1,3 miljoen.
Ongeveer de helft van dit budget zou worden besteed
aan een ontwerp voor de voetgangerspassage onder
de middenbouw, de entreehallen (samen fl. 250.000)
en de terrasvormige buitenruimten en binnentuinen
(fl. 400.000). In het kader van de opdracht diende
voor zowel binnen- als buitenruimte een kunstprogramma
te worden ontwikkeld. Ook voor de
aankleding van het restaurant, de lifthallen en het
verlaagde buitengebied om de hoogbouwblokken
moest een ontwerp worden gemaakt.
Omgevingskunst
Sinds het begin van de jaren zeventig was bij de
bestemming van de Rijkspercentageregeling het
accent komen te liggen op de verbetering van de
kwaliteit van de werk- en leefomgeving voor bewoner
en bezoeker van overheidsgebouwen. Niet het
kunstobject zelf stond centraal maar het effect op zijn
omgeving. Bij het ontwerp en de inrichting van grote
gebouwencomplexen werd door omgevingskunstenaars
en architecten nauw samengewerkt. De
kunstwerken hadden tot doel de oriëntatie van de
bezoeker in en buiten het gebouw te versterken en de
ontmoetingen tussen gebruikers van het gebouw te
stimuleren.
De onderlinge samenhang van gebouwen als ook de
relatie tussen binnen- en buitenruimte stond
centraal in de omgevingskunst. Het doel van het
ontwerp was niet zozeer een esthetisch verantwoord
resultaat als wel het teweegbrengen van een effect bij
de gebruiker.
De omgevingskunst sloot aan bij de veranderde
opvatting over de gewenste uitstraling van overheidsgebouwen
in het begin van de jaren zeventig. Niet
monumentaliteit maar begrippen als toegankelijkheid
en publieksvriendelijkheid golden nu als
uitgangspunt.
Met de opdrachtverlening aan Berend Hendriks werd
gekozen voor een van de grondleggers van de

‘omgevingsvormgeving’. Hendriks (1918 – 1997) die
samen met Peter Struycken als docent verbonden was
aan de Kunstacademie in Arnhem, leidde veel
kunstenaars op volgens de uitgangspunten van de
‘Arnhemse School’. Voor de inrichting van de
omgeving werd gebruik gemaakt van geometrische
figuren, rasters, patronen en structuren.
Rechthoeken, cirkels en zeshoeken vormen de basis
voor plattegronden, repeterende vormen en
driedimensionale constructies. De figuren werden
vervolgens verbonden met de architectonische
elementen van het gebouw waardoor de relatie
tussen binnen en buiten werd versterkt. 55
Berend Hendriks zou als toegevoegd kunstenaar een
belangrijke bijdrage leveren aan de verwezenlijking
van het kunstprogramma voor de nieuwbouw. Hij
dwong autoriteit af bij de architect, de uitvoerders en
opdrachtgevers waaroor ook andere jonge kunstenaars
van zijn school bij de uitvoering werden
betrokken. Hendriks zou namens deze kunstenaars
ook zitting hebben in het uitvoerende team dat naast
de architect Lucas bestond uit de vertegenwoordigers
van de departementen en de eerder genoemde
adviseurs beeldende kunst van de
Rijksgebouwendienst. Het omvangrijke kunstprogramma
dat geïntegreerd moest worden in de
nieuwbouw vroeg om regelmatige afstemming. In
het jaar van de oplevering van het gebouw van
Binnenlandse Zaken bleek de vertraging in de
oplevering vooral ‘in de kunstzinnige sfeer’ te
liggen. 56
55 H. van den Ban, Janine Schulze, Gijs Frieling e.a. (red.), In
opdracht, zestig jaar percentageregeling beeldende kunst bij
Rijksgebouwen, p.225, Amsterdam 2011.
56 Verslag vergadering Contactambtenaren nieuwbouw en
Werkgroep nieuwbouw van 4 mei 1977
150 151
Tochtrem als kunstwerk
Een opvallend onderdeel van Hendriks’ installaties
voor de Schedeldoekshaven – dat nu nog maar weinig
mensen zullen herkennen als kunstwerk - vormt de
transparante afscheiding in de voetgangerspassage
onder de middenbouw. De aanvankelijk open ruimte
werd in verband met de aangescherpte beveiligingseisen
teruggebracht tot een afsluitbare voetgangerspassage.
Testen met de maquette van het gebouw in
de windtunnel bij TNO Apeldoorn wezen uit dat de
nauwe passage zonder ‘tochtrem’ een voetgangersonvriendelijke
ruimte zou opleveren.
Hendriks ontwierp voor de passage een kunstwerk in
de vorm van een transparant windscherm met twee
enkele glazen wanden aan de buitenkant en een
dubbele glazenwand in het centrum. De glazen
wanden rusten op in hoogte oplopende met
natuursteen en metaal beklede opstanden. De in de
opstanden en in de plafonds opgenomen lichtbakken
met TL -buizen zorgen voor een duidelijke routing,
samen met het in de bestrating verwerkte lijnenpatroon
dat de contouren van de opstanden volgt. De
geometrische lijnpatronen in de bestrating werden
ook door Hendriks ontworpen.
Wie door de voetgangerspassage loopt heeft de keuze
uit twee routes. Gestuurd door het lijnenpatroon van
de gekleurde vloertegels volgt men in de regel de
looprichting. Het scherm fungeert niet alleen als
tochtrem maar reguleert ook het voetgangersverkeer
in de passage. Het is bijzonder jammer dat in de
huidige situatie de TL -buizen in de lichtbakken niet
meer functioneren en de gekleurde folie waarmee
het glas was bekleed al lang is verdwenen. De plastic
folie bleek nogal kwetsbaar voor vandalisme. De
huidige situatie is dan ook niet meer te vergelijken
met het visuele effect van de installatie in de jaren
zeventig vlak na de oplevering van het complex.
↑ Voetgangerspassage onder de middenbouw met de glazen tochtrem met neonverlichting en corresponderende lijnen in de bestrating naar het ontwerp van Berend Hendriks (opname uit 1979).

Geometrisch patroon voorgezet in de
plafondverlichting van de passage
Ook de geometrische bestrating in de kleuren
zwart, grijs, wit en rood waarmee het gebied bij de
centrale entrees en de ministersvleugels is
uitgevoerd, werd door Hendriks ontworpen. De
tegels, aanvankelijke nog voorzien van een gepolijst
en dus spiegelglad oppervlak, werden in de eerste
jaren na de oplevering ‘opgeruwd’ met het oog op
de veiligheid van de voetgangers bij nat weer. Alleen
rond de dragende kolommen in het voetgangersgebied
is nog een rijtje tegels met gepolijst oppervlak
gespaard gebleven. Door de bestrating van het
voetgangersgebied voort te zetten in het entreegebied
en de lifthal van de laagbouw, werd een
optimaal ruimtelijk effect bereikt.
Maar weinig mensen in de voetgangerpassage
zullen de moeite nemen om naar boven te kijken.
De opvallend gekleurde neonverlichting in de
hoge plafonds bij het entreegebied valt in de regel
niet op. Vooral de groene en rode TL -verlichting
aan de Justitiekant, aan de kant van BiZa zijn nu
enkel nog maar witte TL -buizen gemonteerd,
geeft in de avonduren nog een indruk van de
oorspronkelijke opzet van Hendriks’ installatie. De
in meerdere kleuren uitgevoerde plafonds staan in
relatie met het geometrisch mozaïekpatroon van
152 153
de vloertegels in de voetgangerspassage. Hendriks
koos hier evenals in de verdiepte omloop van de
hoogbouw voor labyrintvormige structuren en
elementen. De lichtbakken met gekleurde
neonbuizen zorgden in de oorspronkelijke opzet
van Hendriks voor een bijzonder lichteffect.
Daarmee zou de aandacht op de passage en de
beide hoofdingangen worden gevestigd. In
combinatie met een licht reflecterende gepolijste
vloer en een verlicht tochtscherm op de achtergrond
moet zeker in de jaren na de oplevering
sprake zijn geweest van een verrassend effect. De
installatie is de laatste jaren slecht onderhouden
waardoor het effect van het neonlicht nu minder
krachtig is. De reacties op de installatie van
Hendriks destijds bij oplevering waren gemengd.
Architect Jan Bart Lucas, die destijds bij het overleg
tussen kunstenaars en uitvoerders was betrokken,
weet nog dat de neoninstallatie in eerste instantie
als een grap van de architect werd gezien.
Dat de kunstenaar destijds een verband heeft
willen leggen tussen vloerpatroon en het
plafondontwerp met neonverlichting, is weinig
mensen bekend. Dus werp zolang het kan nog een
keer blik naar boven bij het verlaten van het
gebouw. Een tip daarbij: vanuit het koffiecafé en
bij de liftdeur van de eerste verdieping laagbouw
krijg je een goed totaalbeeld van het entreegebied.
← Mozaïekpatroon in de bestrating van het
entreegebied van Veiligheid en Justitie met
corresponderende plafondverlichting
(januari 2013).

Bewegwijzering
Hendriks ontwierp ook de installatie van witte en
zwarte kubussen met neonverlichting in het
verlaagde buitengebied bij de beide entrees van de
hoogbouw. De kubussen, opgesteld als een soort
‘landmark’, dienen de aandacht van de bezoeker op
de ingang van de passage te vestigen. Ook de
bewegwijzering rond het gebouw en in de voetgangerspassage
werden volgens een ontwerp van
Hendriks uitgevoerd. De aanvankelijk door een
andere opdrachtnemer ontworpen driehoekige
negen meter hoge zwarte zuil voor het ministerie die
als ingangsidentificatie moest dienen, zou door
Hendriks’ ingrijpen een totale metamorfose
ondergaan. Hendriks maakte er uiteindelijke een
lichtobject van. Dat leidde tot weinig enthousiasme
bij het uitvoerende bureau dat in eerste instantie de
opdracht had gekregen. Er waren in korte tijd
tientallen zuiltjes in allerlei soorten en maten – naar
het ontwerp van Hendriks – bij de ingang verrezen.
Nog meer bewegwijzering zou dan ook geen enkele
toegevoegde waarde hebben, aldus het bureau dat de
opdracht vervolgens zou teruggeven.
Relatie buiten- en binnenruimte
Het lijnenspel van het buitengebied in de voetgangerspassage
krijgt een voortzetting in de lichte bijna
witte granitovloeren van de beide entreehallen. Hier
is een verfijnd patroon van transparante perspex
lijnen in de vorm van rechthoeken en cirkels
uitgevoerd. De belijning sloot oorspronkelijk aan op
de ronde receptie- en bezoekersbalie. Het speciaal
ontworpen tapijt in de wachtruimte voor bezoekers
had een motief van grijze strepen en cirkels in de
kleuren blauw en bruin dat aansloot op het lijnenspel
van de granitovloer. Het tapijt is later vervangen.
Aan de uitvoering van het kunstprogramma voor de
Schedeldoekshaven zouden naast Hendriks ook nog
andere kunstenaars meewerken. Het was een balans
tussen jong en oud, meer gevestigde namen als
154 155
Godfried Lonis (1918-2007), door Hendriks zeer
kritisch benaderd, naast minder bekende kunstenaars
als Chr. P. van Damsté, uit de school van Hendriks.
Lonis en Van Damsté kregen de opdracht voor het
ontwerp van een wandbekleding in het restaurant.
Van Damsté maakte voor de muur tegenover de
keuken en het uitgiftegebied een grote compositie in
donkere granietsteen in combinatie met stucwerk.
Voor de andere wand ontwierp Lonis een spiegelmozaïek.
Rijksbouwmeester W.L. Quist die zitting had in
de kunstcommissie van de nieuwbouw had wat
bedenkingen bij dit laatste ontwerp. Hij vond de
spiegelwand ‘te open, te populair’. Een beetje plat
dus. Bij de opening bleek iedereen juist over dit
kunstwerk enthousiast.
Het kunstprogramma voor de publieksruimtes van de
Schedeldoekshaven voorzag ook in een aankleding
van twee trappenhuizen van de hoogbouw. Jaap van
den Ende ontwierp in 1979 een reeks van negentien
mathematische zeefdrukken op aluminium ‘van
complex raster naar een punt’, bestaande uit een
grijze lijnenstructuur op wit fond voor de tussenverdiepingen
van het trappenhuis van Justitie. De
langwerpige ietwat mysterieuze negentien grafieken
in het trappenhuis van Binnenlandse Zaken bestaand
uit vage stippen die zich op de hogere tussenverdiepingen
tot een wolkachtige structuur ontwikkelen
zijn van Samuel Meyering en dateren uit 1981.
↑ Markering van het entreegebied (1979).
↑ Bezoekersbalie bij de entree van Justitie. Het lijnenpatroon in de vloer is afgestemd op de ronde balie. Situatie rond 1979.

156 157
↑ Bezoekersruimte Justitie. De ruimtelijke werking wordt hier versterkt door het lijnenpatroon in de vloer en de plafondverlichting. De later geplaatste beveiligingssluis zou de zichtlijn naar het entreegebied verbreken.

158 159
↑ ↓ Spiegelwand van Godfried Lonis (1979)
Spiegelwand anno 2013

Kijktuinen als kunstwerk
Het was aanvankelijk de bedoeling de binnentuinen
open te stellen voor het personeel van beide
ministeries. In een latere fase zou van dit plan mede
om veiligheidsredenen worden afgezien. De terrassen
en de tuinen aangelegd op het dak van de parkeergarage
aan beide zijden van het restaurant hebben de
functie van buitengebied tussen de hoogbouwtorens
en de laagbouw. De tuinen roepen geen duidelijk
contrast op tussen de functionele architectuur van de
gebouwen en de ‘vrije’ natuur maar zijn nadrukkelijk
het resultaat van een ontwerp. Vooral vanuit de
hogere verdiepingen is er een goed overzicht
mogelijk van het lijnenspel van de muren, waterbakken,
loopvlonders, rivierkeien, grind en beplanting
te herkennen. De vormgeving van de terrassen en de
beide patio’s zijn het werk van Marcel van Vuuren en
Bas Maters. Hendriks zou in 1977 de opdracht voor de
vormgeving van de binnentuin tegelijk met het
ontwerp van het plafond voor het passagegebied
krijgen. De binnentuin, de patio’s en de terrassen
werden in 1979 opgeleverd. Het ligt voor de hand dat
de kunstenaars destijds met zijn drieën gewerkt
hebben aan de totstandkoming van het binnengebied
en de terrassen. Maar het kan ook zijn dat
Hendriks alleen het ontwerp van de binnentuin heeft
gedaan. 57 Zijn hand is in ieder geval duidelijk
zichtbaar in het ontwerp. De diagonale, soms
onderbroken en dan weer verspringende lijnen van
de binnentuin zorgen voor een vlakverdeling die
afwijkt van de lineaire bebouwing van de hoogbouw.
Hendriks werkt hier eveneens met in hoogte op- en
aflopende opstanden zoals hij dat ook toepast bij de
tochtrem in de passage onder de middenbouw.
Uitkijkend vanuit het restaurant over de binnentuin
richting het Spui, zorgt het golvend zwarte dak van
het Danstheater aan het Spui, in combinatie met de
57 Gezien de samenhang van binnentuin en terrassen ligt
samenwerking voor de hand. Het objectarchief van de Rgd
geeft hier echter geen eensluidend antwoord op.
160 161
‘stenen tuin’ voor een bijzonder beeld. Dat beeld
hadden de medewerkers van de afdeling
Grondwetszaken van Binnenlandse Zaken in 1978
niet, toen voor hun ogen op de laagbouw een
immense berg met grind verrees. Men toonde zich
uiterst kritisch over de inrichting van binnenruimte.
In een ingezonden brief zoeken ze naar de diepere
betekenis van een grindwoestijn voor hun raam:
“…een poging om beweging te brengen in gebouwen die nogal
vierkant en stijfjes overkomen. Maar dat effect is niet alleen op
de negentiende etage te zien. Op de tweede verdieping
belemmert de berg stenen, bedoeld als puur natuur, het zicht op
de huizen aan het Spui.” 58
58 ‘t Torentje, maart 1978. Tot de bouw van het Danstheater en
de Muziekzaal aan het Spui was er een vrij uitzicht op de
Nieuwe Kerk en de huizen aan het Spui mogelijk.
↑ Binnentuin tussen de laagbouw van
Justitie en de hoogbouw van Binnenlandse
Zaken. Foto genomen vanaf gebouw ‘de
Kroon’ (januari 2013).
Samenwerken met kunstenaars vraagt om
evenwichtskunst
Het bleek soms nog een hele opgave voor het
architectenbureau om bij de participerende kunstenaars
enig begrip te wekken voor de strakke planning
van het bouwproces. De kunstwerken en vormgevingsplannen
moesten op tijd geleverd worden met
het oog op de geplande opleveringsdatum. Zo kreeg
de Werkgroep Kunst waar Hendriks deel van
uitmaakte begin januari 1978 het dringende verzoek
om nu eens met het ontwerp voor de kunstuitingen
in het gebied rond de hoogbouw te komen. Voor het
verdiepte terras rond de hoogbouw ontbrak het
eerder toegezegde ontwerp waarmee het geheel kon
worden afgewerkt. In verband met de snel naderende
verhuisdatum van beide ministeries werd de
definitieve termijn voor oplevering op eind januari
gesteld. 59 Uiteindelijk zouden Hendriks, Maters en
Van Vuuren hun ontwerpen op tijd opleveren. Maar
ook het bouwproces vroeg van de kunstenaars de
nodige flexibiliteit. Godfried Lonis had zijn spiegels
voor de spiegelwand al gereed om te verzenden naar
de nieuwbouw toen hij het verzoek kreeg zijn
ontwerp ingrijpend aan te passen. In verband met de
plaatsing van een aantal houten kamerschermen, een
onderdeel van het schermenplan van de interieurarchitecten
in het bedrijfsrestaurant om enige
beslotenheid te creëren, diende de spiegelwand
ingekort en verlaagd te worden. Lonis loste dit op
door de modulaire afmetingen van de tegels aan te
passen en de hele compositie met 46 cm in te korten.
Het aangepaste spiegelreliëf was op de vastgestelde
contractdatum gereed, maar de leveringsdatum
moest worden uitgesteld met als gevolg dat het
atelier van de kunstenaars nu vol met spiegels lag.
Lonis vroeg en kreeg voor de aanpassingen overigens
een extra honorarium uitgekeerd. 60
59 Brief van 4-1-1978 van Rgd aan Berend Hendriks (archief Rgd).
60 ‘Vervelend dat ik eens met u nogal eens over geld moet
praten, maar er zonder gaat nu eenmaal niet!” Brief van
31-1-1978 van Godfried Lonis aan de Rijksgebouwendienst
(archief Rgd).
Het integreren van een kunstprogramma van een
dergelijke schaal in het bouwproces bleek niet
eenvoudig. Architect Jan Bart Lucas herinnert zich
nog goed de soms moeilijke gesprekken met Berend
Hendriks, een inspirerende maar ook eigenzinnige
man die zijn ontwerpen voor de passage op lange
papierrollen in de kunstcommissie presenteerde.
Maar uiteindelijk werkte het wel. Zijn ontwerp voor
het passagegebied verdient alsnog waardering!
De Schedeldoekshaven na 35 jaar intensief gebruik:
gedateerd maar technisch nog in goede staat!
Hoe kijkt de huismeester naar een gebouw als de
Schedeldoekshaven, hoe functioneert het gebouwencomplex
vanuit gebruikersoogpunt? Thomas
Kleynen, ruim 20 jaar huismeester bij Binnenlandse
Zaken kent ook de onderdelen van het gebouw die bij
de meeste medewerkers onbekend zijn. Volgens
huismeester is er sprake van een helder en vrij simpel
ontwerp en beschikt het gebouw over een solide
structuur.
“Voor de mensen die er werken is het complex overzichtelijk
ingedeeld, in tegenstelling tot de bezoeker die zich vaak moeilijk
kan oriënteren, een gevolg van het gespiegelde ontwerp.”
— Quote Thomas Kleynen —
Alle technische voorzieningen zoals verwarmingsketels,
luchtbehandeling en liftinstallaties bevinden
zich boven de negentiende verdieping. Niet alleen
bouwkundig – er zijn serieuze plannen voor
herbestemming waarbij de basis van het gebouw zal
worden behouden – maar ook qua installaties is het
allemaal bijzonder degelijk. Pas nu na 35 jaar treden
de eerste storingen op. Wat ook opvalt in vergelijking
met andere gebouwen van recentere datum is de
hoge kwaliteit van afwerking van deze gebouwen uit
de jaren zeventig. De sporen van intensief gebruik
zijn weliswaar zichtbaar maar het is niet sleets,
daarbij komt nog dat er de laatste jaren met de
nieuwbouw in het vooruitzicht minder onderhoud is
gepleegd.

↑ Zicht op de binnentuin (1979).
162 163

Flexibiliteit
Het gebouw bleek na oplevering inderdaad over de
flexibiliteit te beschikken zoals in het ontwerp was
voorzien. Toen het een aantal jaren na de oplevering
mogelijk bleek ook nog de verwarmingskasten te
delen door toevoeging van afzonderlijke thermostaten,
waren er nog meer mogelijkheden om de
kamergrootte in de hoogbouw aan te passen. Er is
volgens Kleynen in de loop der jaren heel wat heen
en weer geschoven met de wanden. Vanaf 1995 zijn er
met een zekere regelmaat om de vier tot vijf jaar grote
verhuizingen als gevolg van reorganisaties doorgevoerd,
waaronder de operatie Leeuwensprong in
2002. Daarvoor vonden er vanaf de jaren negentig al
grootschalige verhuisbewegingen binnen directies
plaats over een of twee verdiepingen. Volgens
Thomas Kleynen komt dat op jaarbasis al gauw neer
op twee- tot driehonderd grote en kleine aanpassingen
van de kamerindeling.
De Schedeldoekshaven was wat de techniek betreft
voor zijn tijd geavanceerd. Zo is de elektrische
zonwering een deel van de klimaatbeheersing.
Inmiddels zijn veel installaties computergestuurd. Bij
oplevering waren dit nog schakelaars die handmatig
bediend werden. De oude installatie uit de jaren
tachtig functioneert nog steeds zonder mankementen.
Dat ligt anders voor de technische installaties
van latere verbouwingen die veel kwetsbaarder en
sneller aan vervanging toe bleken te zijn.
Het gebouwontwerp is na 35 jaar onmiskenbaar
verouderd. Zo kunnen er bijvoorbeeld geen ramen
worden opengezet, dat kan straks in het nieuwe
gebouw wel. Ook de verwarming en koeling zijn niet
goed te reguleren, vooral in de overgangsperiode van
de seizoenen waarin de buitentemperatuur schommelt,
is dat merkbaar. Maar daarbij moet dan wel
volgens Thomas Kleynen worden vermeld dat de
gebruikers in de loop der tijd ook een stuk kritischer
zijn geworden en hogere eisen stellen.
Het gebouw verkeert technisch nog in een goede
164 165
staat. Er is door de jaren altijd goed onderhoud
gepleegd. In de loop van de tijd hebben er aanpassingen
plaatsgevonden, maar ze zijn niet het gevolg van
mankementen of bouwkundige gebreken. Het betrof
renovaties en opknapbeurten zoals de laagbouw 3 en
4 van Binnenlandse Zaken en de laagbouw 3 van
Justitie - of ze waren het gevolg van aangescherpte
milieueisen, energiebesparing of veiligheidseisen. Zo
moest er een balustrade voor de glazenwassers
worden geplaatst toen bleek dat het looprooster 5 cm
te smal was. Voor de jaarlijkse gevelreiniging werden
speciale boards geplaatst, een kostbare zaak als je dat
zes keer per jaar voor de glazenwassers moet doen.
Verandering of aanpassing op technisch gebied doe
je pas als het echt nodig blijkt te zijn! Het gebouw
verkeert nog in de staat zoals het destijds is opgeleverd.
Vernieuwd zijn het bekabelingsysteem, de
telefooncentrale, de energiebesparingsystemen,
meubilair en de multifunctionele ruimten.
Hoe ervaren de medewerkers het gebouw? Volgens de
huismeester wordt er in tijden van reorganisatie en
bezuinigingen veel meer geklaagd, een gevolg van de
heersende onvrede. Dat is ook het geval bij verbouwingen.
Er zijn dan aanwijsbaar meer klachten. Het
betreft dan vooral de klimaatbeheersing maar ook
het meubilair en met name de bureaustoelen moeten
het dan ontgelden.
De voorbereiding op verhuizing naar het nieuwe
gebouw in de jaren zeventig
In mei 1972 staat er een kort bericht in Vox Justitiae
van Secretaris-Generaal Mulder over het besluit van
de Ministerraad om een Rijkskantorencomplex aan
de Schedeldoekshaven te realiseren. Er zijn nieuwe
plannen voor de centrale huisvesting van twee
ministeries. Het complex bestaat uit een combinatie
van hoog- en laagbouw, zoveel is duidelijk. Alle
directies en (hoofd-)afdelingen van Justitie zullen er
volgens de SG een plek krijgen. 61
61 Vox Justitiae april/mei 1972.
Vanaf 1972 besteden de beide personeelsbladen Vox
Justitiae en ’t Torentje aanvankelijk nog incidenteel en
summier maar vanaf 1974 wanneer met de feitelijke
bouw wordt begonnen met enige regelmaat aandacht
aan de nieuwbouwplannen. Aan de orde komen dan
de inspraakmogelijkheden voor het personeel, de
vorderingen van de bouw en de voorbereidingen voor
de verhuizing naar de nieuwbouw.
De 'Schedeldoekshavenloods' vormt vanaf 1974 een
vaste rubriek in beide personeelsbladen waarin wordt
gerapporteerd over de voortgang van de bouw met als
feestelijke climax: het binnenloodsen van beide
ministeries in hun nieuwe behuizing.
Begin september 1972 plaatst 't Torentje een interview
met bouwcoördinator J.J. H. Sluiter. Die deelt mee
dat met de realisering van de nieuwbouw in 1978 een
einde komt aan de verspreiding van Binnenlandse
Zaken over 20 grote en kleinere panden in Den Haag
en omgeving. Het ontwerpprogramma van eisen is
voorgelegd aan de Minister, bij goedkeuring kan de
architect zijn eerste ontwerptekeningen maken.
Hoewel de exacte capaciteit van de nieuwbouw nog
niet bekend is, wordt besloten dat de volgende
onderdelen niet zullen meeverhuizen: het Centraal
Magazijn Burgerbescherming gevestigd aan het
Buitenom, de Rijksgeneeskundige Dienst, de
Binnenlandse Veiligheidsdienst, de Staatsdrukkerij
en de Centrale Commissie voor Filmkeuring.
De vraag of er een kantoorlandschap dan wel een
kantoortuin zou moeten komen, is een ander
belangrijk thema in ’t Torentje tijdens de eerste jaren
Ook wordt steeds duidelijker wat na de verhuizing
met de leegstaande gebouwen op het Binnenhof en
het Plein wordt gedaan: ze zullen na bouwkundige
aanpassing worden toegewezen aan het ministerie
van Algemene Zaken, de Tweede Kamer en de Raad
van State.
De rondreizende maquette maakt de nieuwe
werksituatie aanschouwelijk: muren vallen weg in de
nieuwbouw en er zijn minder kamers nodig.
De inspraak richt zicht vooral op het interieur en de
werkomgeving. Of zoals de steller van de ingezonden
brief in ’t Torentje het formuleerde “Inspraak beperkt
zich tot de inrichting, met de eigenlijke bouw hebben
we niets te maken, verder alleen reageren”
Ten behoeve van de inspraakprocedure wordt er in
1974 een maquette op schaal van een etage van de
hoog- en laagbouw door de technische dienst van
Binnenlandse Zaken gemaakt om het personeel een
beter beeld van de toekomstige werkomgeving te
geven. Het betreft hier niet de in de inleiding
genoemde bouwmaquette! Het was de bedoeling dat
de maquette op verschillende locaties zou worden
getoond tijdens kijk- en uitlegdagen. De Werkgroep
Inspraak wilde de vrees bij het personeel wegnemen
dat de nieuwbouw veel overeenkomst zou vertonen
met de minder positief ervaren werkomgeving van het
kantoorgebouw Transitorium dat voor het grootste
deel uit kleine werkkamers bestond:
“Het hoeft bepaald geen Transitorium te worden en er zijn alle
mogelijkheden om een echte gezellige sfeer te krijgen maar dan
moet iedereen meewerken (…) Je kunt je voorstellen dat een
afdeling een bepaalde ruimte in het kantorengebouw krijgt
toebemeten en die met zijn allen gaat indelen. Het kan best eens
zijn dat er dan muren wegvallen, minder kamers nodig zijn en
heel wat verticale lijnen doorbroken worden: dat de chef van zijn
medewerkers en zijn secretaresse slechts gescheiden wordt door
een pilaar, wat planten en eventueel een tussenschot.”
In februari 1974 berichtten zowel ’t Torentje als Vox
over de besluitvorming in de Haagse gemeenteraad:
de gemeente keurde het plan voor hoog-,laag- en
middenbouw toe met daar tussen twee sociale
pleinen. Alle argumenten en meningen van de in
gemeenteraad vertegenwoordigde partijen worden
daarbij op een rij gezet. Oud-bibliothecaris W.A.
Kelder van Justitie zet ondertussen in Vox Justitiae
zijn ‘Haagsche Penkrassen’ voort waarin hij onder-

meer aandacht besteedt aan de in de negentiende
eeuwse kritieken op het justitiegebouw van Peters
aan het Plein.
In 1975, de ontwerptekeningen voor de nieuwbouw
zijn dan al in september van het voorgaande jaar
door beide opdrachtgevers definitief goedgekeurd,
wordt op allerlei manieren geprobeerd de medewerkers
van Binnenlandse Zaken bij de nieuwbouw te
betrekken. Op 12 maart 1975, de dag dat de eerste paal
zal worden geslagen, zal er ook een oorkonde
worden ingemetseld waarop medewerkers hun naam
kunnen zetten. Leuk voor het nageslacht!
In hetzelfde jaar verschijnt in ’t Torentje een bericht
onder de kop 'Inspraak met kunstgrepen, geringe
betrokkenheid personeel bij inspraak
nieuwbouwplannen'.
De voorlichtingscampagne over de nieuwbouw had
tot dan toe weinig respons opgeleverd. Het gesprek
met bouwcoördinator vormde het hoogtepunt van de
gehele inspraakprocedure. Het personeel stelde
vragen over het aanzicht van het gebouw, het
parkeerbeleid, de kleurstelling van het interieur, de
brandveiligheid, de beplanting en de afscherming
van de werkkamers. Het isolement van de werknemers
die een werkplek op de hoogste etages zouden
krijgen was een belangrijk onderwerp naast het door
80 personeelsleden ondertekende verzoek om een
ruimte voor kinderopvang in de nieuwbouw in te
richten. 62
In 1976, de bouw was toen al ver gevorderd, werden
aan het personeel vragen met betrekking tot de
faciliteiten van het bedrijfsrestaurant voorgelegd.
Naast een kwalitatief goede en gezonde voeding
hechtte men vooral waarde aan een sfeervol
restaurant (geen TL -verlichting!) met meerdere
kassa’s. Daarbij werd verwezen naar goede restaurantfaciliteiten
van andere organisaties als
Rijkswaterstaat, VNG, Shell en blijkbaar ook het
Transitorium.
62 ‘t Torentje, oktober 1975.
166 167
De inspraakcommissie van Justitie die in het begin
van het besluitvormingstraject rond de nieuwbouw
nog een sluimerend bestaan had gekend, werd nieuw
leven ingeblazen toen de bouwactiviteiten daadwerkelijk
van start gingen. In de Vox van maart 1975
kwamen aan de orde de opleveringsdata voor de
nieuwbouw, het per individuele kamer te regelen
binnenklimaat, de situering van de centrale ingang,
de gevelversiering door middel van verticale lamellen
op de hoeken van het gebouw, de parkeerruimten,
het beschikbare budget voor kunstobjecten in het
gebouw en de samenwerking met de inspraakcommissie
van Binnenlandse Zaken.
Vooruitlopend op de grote verhuizing naar de
nieuwbouw was een aantal Justitieonderdelen
tijdelijk op een andere locatie gehuisvest. De
verbouwde sfeervolle patriciërshuizen aan de Carel
van Bylandtlaan, de Laan Coppes van Cattenburg en
de Riouwstraat, waren weliswaar "geen echte
kantoorpanden en moderne kantoorflats zijn
ongetwijfeld doelmatiger, maar de ervaring leert dat
voor persoonlijke relaties in deze betonkolossen
weinig ruimte is."
Naarmate de nieuwbouw vordert, verschijnen er
steeds meer artikelen over de voortgang van de
bouwwerkzaamheden. Zo wordt er ondermeer uitleg
gegeven over het Jack-blocksyteem waarmee de
hoogbouwtorens worden gerealiseerd. 63
Begin 1977, een jaar voor de verhuizing naar de
nieuwbouw, krijgen zowel de gebouwen van Justitie
aan het Plein als ook Binnenlandse Zaken (Plein 3) de
status van Rijksmonument. Binnenlandse Zaken was
vanaf 1959 gevestigd aan het Plein in het voormalige
ministerie van Koloniën van de architect W.N. Rose.
In ’t Torentje staat het bericht dat de datum van de
feitelijke verhuizing van Binnenlandse Zaken,
1 november 1977 niet zou worden gehaald en met een
paar maanden zal worden uitgesteld. De actie
‘schoon naar de nieuwbouw’ is dan volop in gang.
63 ‘t Torentje, maart 1976.
Tijdens deze zes weken durende actie krijgt iedere
afdeling de beschikking over een aantal actiedozen
‘voor ambtenaren die op willen ruimen’. In ’t
Torentje lezen de medewerkers:
“En dat willen we allemaal, want een ambtenaar is toch meer
dan papier alleen. Wij ruimen op, u ook. U vraagt om één of
meer dozen. Wanneer het uitkomt stopt u ze vol met stukken,
afschriften en ander oud papier dat u kwijt wil. Ga als een
Tornado door uw bureau en kasten. Is de doos vol, schrijf dan
op de voorzijde de naam van uw afdeling en zet hem in het
uitbakje. Klaar is Kees! De bode pakt uw doos op en draagt hem
over aan de koeriersdienst. Wanneer de actie is afgelopen,
wordt bekeken welke afdeling in aanmerking komt voor de
groene premie (een aardigheidje, een poedelprijs) … Het heeft
geen zin om bij de verhuizing allerlei zaken mee te slepen die we
zelden of nooit nodig hebben. 64
Een delegatie bestaande uit leden van de Werkgroep
Inspraak, leden van de bijzondere commissie en de
ministerstaf van Binnenlandse Zaken bezichtigen een
paar maanden voor de verhuizing de bovenste
verdieping van de nieuwbouw waar twee modelkamers
zijn ingericht. De kamers zijn voorzien van
heldere glaspanelen van 73 cm breed, van de vloer tot
aan het plafond doorlopend. Met name de transparante
glaspalen naast het raam en de deur geven veel
stof tot discussie. Men vreesde verlies van privacy.
Wanneer er 600 medewerkers een maand voor de
verhuizing worden rondgeleid zijn er al veel meer
kamers gestoffeerd en gemeubileerd. Ook de vaste
kasten, voorzien van gekleurde deuren en de
koffiehoeken zijn herkenbaar. Het aanzien van de
buitenkant wekt weinig enthousiasme. Wel is men
meer dan tevreden over het interieur, de ruimte en de
kleuren. Punt van discussie blijven echter de
glaspanelen. ‘t Torentje van december 1977 heeft op
de voorkant een foto van de hofvijver waar vele
generaties BiZa ambtenaren over uitkeken: we
verhuizen van het oude Binnenhof naar het
“Spui-gat”.
Bij de oplevering en in gebruikname van het gebouw
in 1978 door Binnenlandse Zaken zou op basis van
het huisvestingsplan de ruimte van de nieuwbouw
aan verschillende dienstonderdelen worden
toegewezen. Opvallend daarbij is hoe lang de eerste
indeling van het gebouw na oplevering uiteindelijk
in stand is gebleven. Dat zegt iets over de functionaliteit
van het ontwerp. Met de verplaatsing van
onderdelen van Openbaar Bestuur naar de
Hoogbouw en de overkomst van onderdelen van
centrale stafdiensten naar de Laagbouw rond 2000
kwam het tot een grootschalige aanpassing van de
indeling.
64 ‘t Torentje, september 1976.

Indeling ministerie van Binnenlands Zaken (situatie bij oplevering 1978)
Hoogbouw Oude locatie jan. 78
Kelder centraal archief,diverse magazijnen
Begane Grond centrale bodekamer, postkamer, repro
Etage 1 vergader- en cursuslokalen ROC
Etage 2 FAZ, AD, vergader- en cursuslokalen J.C. van
Markenlaan 5
Etage 3 FAZ, typecentrale
Etage 4 Personeelszaken Zwarteweg 5
Etage 5 Directie O&A Muzenstraat 30
Etage 6 Directie O&A, ROC
Etage 7 Typecentrale, DG overheidspersoneel
Etage 8 DG overheidspersoneel Benoordehoutsew. 46
Etage 9 DG overheidspersoneel Neuhuyskade
Etage 10 Telefooncentrale, DG overheidspers
Etage 11 DG overheidspersoneel
Etage 12-18 DGOOV, typecentrale op 15e etage Brouwersgracht 33
Etage 19 FAZ/FEZ Spui 49,
Bankastraat 137
Etage 20 Technische Ruimte
Laagbouw
Etage -2 Parkeergebied
Etage -1 Parkeergebied
Begane Grond
Etage 1
Etage 2 FAZ, Voorlichting,
Grondwetszaken
Binnenhof 19
Etage 3 Algemene Leiding Binnenhof 19
Etage 4 DGOB, Binnenlands Bestuur Plein 1
Etage 5 Binnenlands Bestuur en Financiën BB Plein 1
Etage 6
Middenbouw
Financiën BB Plein 1
Etage 1 Bedrijfsrestaurant
Etage 2 Bedrijfsrestaurant
Etage 3 FAZ,Documentatie, Bibliotheek BiZa Binnenhof(zolder)
Etage 4 FAZ, typecentrale, PZ Zwarteweg 5
168 169
↓ “Als een uit de lucht gevallen meteoriet…..”. De noord-oost gevel van het
Rijkskantorencomplex Schedeldoekshaven
De verhuizing van het ministerie van Justitie volgt
een jaar na Binnenlandse Zaken. Om een indruk te
krijgen van de nieuwe werkomgeving gaan de
redacteuren van Vox alvast in 1978 bij de buren op
bezoek. Een foto impressie van de koffiehoek en
verschillende werkkamers geeft de Justitiemedewerkers
een goede indruk van hun toekomstige
werkomgeving.
“En nu de verhuizing achter de rug is, zijn er
natuurlijk aanloopproblemen”, zo wordt begin 1979
in Vox bericht:
"Maar Justitie heeft nu definitief het 19 e eeuwse Plein verlaten
en is op weg naar de 21 e eeuw, de eeuw van de automatisering,
dat blijkt ondermeer uit de automatische zonwering die op
volstrekt willekeurige momenten omlaag en weer omhoog
gaat. De vorige grote verhuizing dateert van 1883, toen het
Justitiepaleis aan het Plein werd betrokken. Waarom zouden we
het aan de Schedeldoekshaven ook geen 100 jaar uithouden”.
De twijfel klinkt door!
“ALs een uIT De LucHT geVALLen
meTeorIeT…..”
Prof. C. Weeber, architect van de inmiddels gesloopte
‘Zwarte Madonna’, omschreef in 1978 het toen juist
voltooide gebouwencomplex van Binnenlandse
Zaken en Justitie aan het Spui ‘als een uit de lucht
gevallen meteoriet, toevallig beland op een plek in
de stad met als gevolg: zonder waarneembaar
verband met de stad’. 65 Het zou nog heel wat jaren
duren voor dat dit beeld kon worden bijgesteld. Pas
in de jaren negentig zou het stedenbouwkundig plan
voor het Spuikwartier eindelijk zijn beslag krijgen en
werd de omgeving van de tot dan toe beeldbepalende
torens van de Schedeldoekshaven ingevuld met het
stadhuis en het stedenbouwkundig plan ‘De
Resident’ (1990-2003) van Rob Krier. Hoewel de beide
ministeries nu eindelijk deel uitmaakten van de
stedelijke structuur, werden er toch al weer plannen
gemaakt om het complex te slopen. De gebouwen
zouden niet aansluiten op de directe omgeving en
door hun ‘wandwerking’ een visuele barrière voor de
skyline van Den Haag vormen. De gebouwen vormen
eerder een blokkade terwijl het juist een kruispunt
van routes behoort te zijn. Hier wreekt zich dat het
kantorencomplex Schedeldoekshaven in essentie een
hoogbouwontwerp uit de jaren zestig is en onderdeel
vormt van een uiteindelijk niet uitgevoerd ambitieus
cityvormingsproject waarmee Den Haag het aanzien
van een metropool had moeten krijgen. 66 Dit
ontwerp sluit niet meer aan bij de huidige visie
waarbij minder compact en dicht wordt gebouwd en
er juist ruimte moet zijn voor een combinatie van
wonen, werken en de besteding van vrije tijd in de
binnenstad. Min of meer al gedateerd qua ontwerp
bij oplevering heeft het gebouw dus eigenlijk nooit
65 G. Van Beek, M. van der Mast, p. 76.
66 Het plan de Nieuwe Hout (1970) kende net als Hoog-
Catharijne een hoge bebouwingsdichtheid. Het sloot meer aan
bij de door het gebied geprojecteerde ringwegen dan bij de
maatvoering van de Haagse binnenstad. Voetgangerspassages
en overkluisde verkeerswegen waren de verbindingsroutes
met de omliggende stad. Zie Provoost, p. 170.

170 171
kunnen functioneren in de stedelijke context
waarvoor het is ontworpen.
Het was een neutraal en bovenal functioneel gebouw
dat prof. J.A. Lucas samen met zijn team van
architecten zou ontwerpen. Een flexibel gebouw met
veel kantooroppervlak dat kon meegroeien met de
omvang van de Rijksdienst en kon anticiperen op de
veranderingen binnen de departementale
organisatie.
De Schedeldoekshaven maakte deel uit van een reeks
in opdracht van Rijksgebouwendienst gerealiseerde
overheidsgebouwen waarbij een bijzondere
bouwtechniek werd toegepast. Die bouwtechniek in
combinatie met een gestandaardiseerde maatvoering
maakte het mogelijk de kantoorgebouwen in relatief
korte tijd op te leveren. De Rijksgebouwendienst en
de architect zagen er op toe dat de snelle bouwtijd
nooit ten koste van de kwaliteit ging. Opvallend is
dan ook het hoge niveau van afwerking dat werd
bereikt. Dat verklaart deels ook waarom het gebouw
Schedeldoekshaven na jaren van intensief gebruik
nog weinig sleetse plekken vertoont. Met gemiddeld
twee- tot driehonderd verhuisbewegingen per jaar is
er heel wat op en neer geschoven. Dat heeft weinig
fysieke sporen achtergelaten. De flexibele wanden
voor de indeling van de kantoorverdiepingen bleek
de juiste keuze van Rijksgebouwendienst. De goed
doordachte functionele indeling en flexibiliteit heeft
er toe bijgedragen dat grootschalige bouwkundige
aanpassingen de afgelopen dertig jaar niet of
nauwelijks behoefden te worden doorgevoerd. Met
name de flexibiliteit van het gebouw in combinatie
met de robuuste constructie maakt het gebouwencomplex
aantrekkelijk voor een nieuwe bestemming
in de toekomt.
← Officiële opening door Koningin Juliana van het
Schedeldoekshavencomplex op 23 mei 1979 met de bewindslieden
De Ruiter van Justitie en Wiegel van Binnenlandse Zaken.
Herbestemming lijkt een reële optie waarbij de
gemiste kansen bij de realisering van de
Schedeldoekshaven destijds in de jaren zeventig
alsnog kunnen worden verzilverd. Het gaat dan om
het verlevendigen van de plint van het gebouw door
middel van winkels en het opheffen van de blokkadewerking
door het tot stand brengen van een
verbinding van de Nieuwe Haven met de Turfmarkt
en de rest van het centrum. Om dat laatste te
realiseren zal de hele middenbouw moeten worden
afgebroken. Daarvoor in de plaats komt een open
winkelstraat met een hoge glazen overkapping. Die
oplossing heeft veel elementen van het ooit beoogde
lichte entreegebied voor de beide hoogbouwtorens.
Uiteindelijk kwam er, zo als we hiervoor hebben
kunnen lezen, een verlaagd entreegebied op
parterreniveau met een laag plafond.
Voor de nieuwbouw aan de Turfmarkt ontwierp
architect Kollhoff een hoge en lichte entreehal geënt
op de Amerikaanse hoogbouwarchitectuur uit jaren
twintig. Zeker qua ruimtelijkheid en lichtinval zou dit
ook de voorkeur hebben gehad van prof. J.A. Lucas
bij zijn ontwerp van het entreegebied van de
Schedeldoekshaven.
En dan de kunst. Misschien wel het meest verrassend
aan de Schedeldoekshaven zijn de ‘verborgen’
kunsttoepassingen in het gebouwencomplex. Kunst
waarvan we ons niet bewust zijn en die ook niet
eerder is opgevallen. Dat vraagt dus blijkbaar om
beter en vooral rustiger kijken. Misschien is dat ook
wel de bedoeling van de omgevingskunst die juist
een verbinding wil leggen met de buiten- en
binnenruimte en waarbij het niet zozeer om het
kunstobject zelf gaat maar om het effect op de
bewoner en de bezoeker.

gerAADpLeegDe LITerATuur
E. Agricola, Architectuur 1970-2000, p. 627-628, in:
Bosma, Bekking, Ottenheym, Van der Woud (red.),
Bouwen in Nederland, Zwolle, 2007.
H. van den Ban, Janine Schulze, Gijs Frieling (red.), In
opdracht, zestig jaar percentageregeling beeldende kunst bij
Rijksgebouwen, Amsterdam, 2011.
G. van Beek, M. van der Mast, Van ambachtelijk tot
ambtelijk, Het Spuikwartier door de eeuwen heen, ’s-Gravenhage,
1978.
W.A. Kelder, Plein 2B, De behuizing van het Ministerie van
Justitie van 1815 tot 1979, Den Haag, 1979.
W.A. Kelder, Tussen Hartogstraat en Schedeldoekshaven, de
geschiedschrijving van een departementale behuizing,
Den Haag, 1985.
M. Provoost, De grenzen van de metropool, Den Haag in de
jaren 1950-1970, in: V. Freijser (red.), Het veranderend
stadsbeeld van Den Haag, plannen en processen in de Haagse
Stedenbouw 1890-1990, p.143-188, Zwolle 1991.
H.P.R. Rosenberg, Architectuurgids van Den Haag,
1800-1940, Den Haag, 1988.
G. Steenmeijer, Jackblock, Een vergeten systeem voor
Hoogbouw, Utrecht, 2002.
S. Spijkerman, De beeldengalerij van P. Struycken, Uitgave
Stroom/Den Haag, 2007.
In-zicht voor inspraak, Uitgave ministerie van
Binnenlandse Zaken, Den Haag, 1975.
Ontmoeten en verbinden, visie op de ontwikkeling van het
Wijnhavenkwartier Den Haag, publicatie Proper en Stok
Projectontwikkelaars, Den Haag 2012.
172 173
Tijdschriften:
Vox Justitiae, jaargangen 1974-1978.
’t Torentje, jaargangen1974-1978, 1997.
Nationaal Archief, Archief Rijksgebouwendienst,
Bureau Bijzondere projecten,
Rijkskantorencomplex Schedeldoekshaven.
Ministerie van BZK, Archief Rijksgebouwendienst,
Gebouwendossier Schedeldoekshaven.
VerAnTwoorDIng VAn De foTo’s en
ILLusTrATIes:
De getallen verwijzen naar de pagina’s.
R=rechts, L=links
• Hein van Liempd, courtesy Stroom Den Haag: 83
• Rijksgebouwendienst Bureau Rijksbouwmeester:
86, 87
• Directie Communicatie Ministerie van
Binnenlandse Zaken: 88, 92, 105
• Commissie Nieuwbouw Ministerie van Veiligheid
en Justitie: 90, 91,102,104,119L
• Ir. J.B. Lucas Voorburg: 99
• Cees Bolier Den Haag: 106, 113, 116, 119R, 127, 133,
134, 137,138,140,141, 143,144,147,150,151,152,154,158,
159,163,164,165,171
• Fotoburo Meyer Den Haag: 130,131,166,167,169
• Ilya van Marle en Jeronimus van Pelt, Den Haag:
110, 111,112,117,118,122,124,125, 135, 139, 148,
149,153,155,156,170,171
• Robert Scheers (beeldbank Gemeentearchief
Den Haag): 126
• Foto Stokvis (beeldbank Gemeente archief
Den Haag): 94
• Haagse Courant: 91
• Bert van Goethem photographer gfk-bfn
Amsterdam: 128
• Robert Huiberts: 3, 8, 9

174 175
19xx

Vervolg:
Verhalen van
collega's
Patricia Gerrits
176 177

178 179
€ 1
“Ik moet nu communicatiemensen gaan inhuren, dat zijn dan mensen van de werkmaatschappij.
Ik vind het een vreemde trend om collega’s te moeten inhuren. en als concept vind ik het vreemd dat
een stukje van het ministerie het bedrijfsleven kopieert, terwijl we een publieke dienst zijn.”
wanneer treedt er één rijk in werking? “geen idee. zolang er verschillende ministers zijn, zijn er denk
ik verschillende ministeries. zelfs als je alle ministeries opheft, krijg je verschillen tussen de Dg’s.
wel merk je dat samenvoegingen een cultuur op een ministerie kunnen veranderen.”
— Helen Bader, Ministerie van BZK — — Suzanne van Melis, Ministerie van VenJ —

180 181
mArceL crAmwIncKeL
Directeur Strategie en Innovatie, Inspectie Veiligheid en Justitie
11 november 2011. Marcel Cramwinckel en Dick Schoof namen op het provinciehuis in Utrecht deel aan een
regulier overleg tussen het ministerie van Veiligheid en Justitie en korpsbeheerders. Dat jaar waren de
overleggen veelal gevuld geweest met onderwerpen die van belang waren om de overgangsperiode van het
oude politiebestel naar de nieuwe nationale politie werkbaar te laten verlopen.
Cramwinckel: “Het provinciehuis in Utrecht is een modern en hoog gebouw. Ik zocht er een ruimte waar we en
marge van het formele overleg in een informele sfeer een extra gesprek konden hebben over de rol van de
burgemeesters en de regioburgemeesters in het nieuwe politiebestel.” Bij een strategische conferentie twee
maanden eerder had een notitie daarover nog de nodige weerstand opgeroepen bij lokale bestuurders. Het
ministerie had daarop een aangepaste notitie gemaakt.
“Jozias van Aartsen, Dick Schoof en ik waren het erover eens dat deze bespreking niet aan de vergadertafel zou
moeten worden gevoerd. Ik wilde geen gesprek op grond van status maar een gesprek over de inhoud. Tussen
de grote vergaderzaal en de loungeruimte vonden we een kleine tussenruimte. In de loungeruimte stonden
een paar rijen gestapelde stoelen. We hebben uit de lounge een aantal stoelen gepakt en opgesteld in dat
kleine niemandsland tussen de twee grote zalen. Even later zaten we daar, in een studentikoze kringopstelling
en niet beschermd door tafels, en spraken met elkaar met de stukken op de knieën. Een enkeling voelde zich
daar in het begin wat ongemakkelijk bij. Maar het gesprek ging erg goed.”
‘Zouden de regioburgemeesters zich nu wél herkennen in de uitwerking van de gezagsrelatie tussen de lokale
bestuurders en het ministerie binnen het nieuwe bestel?’, was de vraag waarop de vertegenwoordigers van het
ministerie een antwoord zochten. Er stond een tweede strategische conferentie over het onderwerp gepland
en het wetsvoorstel zou kort daarna in de Tweede Kamer worden besproken.
“Het is dat overleg geweest waarbij ik uit de reacties kon opmaken dat regioburgemeesters er vertrouwen in
kregen dat het verhaal van de minister ook voor de lokale bestuurders een werkbaar stelsel zou opleveren. We
konden hen laten zien dat we hun bezwaren wel degelijk hadden gehoord. Aan het einde van het overleg had
ik het gevoel: nu hebben we ze mee.”

E“een AmBTenAAr Is BIJ mIJ een zeLfsTAnDIg IDenTIfIceerBAre fAcTor”
Kort voor de verhuizing wilde het zomaar gebeuren dat Marcel Cramwinckel uit de ministerietorens trok waar
hij in 1979 als werkstudent bij toeval was beland en die hij sindsdien niet meer had verlaten. Tenminste, voor
even. Want de Inspectie Veiligheid en Justitie, waar hij sinds september 2012 directeur Strategie en Innovatie
is, is mee het nieuwe gebouw in getrokken. Met een fusie tussen de Inspectie Openbare Orde en Veiligheid en
de Inspectie voor de Sanctietoepassing een representant van de departementale organisatie zoals die in het
najaar van 2010 is ingezet. “Op een passende hoogte van de 35e verdieping moet het lukken om het toezicht op
werk dat in het land en in de torens wordt gedaan vorm te geven. Zo kunnen we iedereen, VenJ-breed, goed in
de gaten houden”, waarschuwde Cramwinckel lachend.
In juli 2012 had hij als programmadirecteur voor de vorming van de nationale politie nog een zucht van
verlichting geslaakt: het wetsvoorstel voor de nationale politie was aangenomen door de Eerste Kamer. Waar
de Tweede Kamer een half jaar eerder met 150-0 vóór het wetsvoorstel had gestemd, hadden de senatoren er zo
hun eigen gedachten bij. Eerst een hoorzitting met deskundigen, vond men. Zo geschiedde.
De minister stelde in juni in zijn Memorie van Antwoord nog een aantal aanpassingen op het concept-wetsvoorstel
voor. Graag ontvangen we toch óók het concept-inrichtingsplan, kreeg de minister even later te
horen. Zo geschiedde.
Maar we moeten ook vóórt, moet minister Opstelten na het demissionair worden van het kabinet hebben
gedacht. Bij de plenaire behandeling op 2 en 3 juli vroeg een aantal senatoren zich af of ze wel een wetsvoorstel
moesten aannemen voordat de minister in een aangepaste versie de nodige helderheid had geschapen
over zaken als de gezagsverhoudingen tussen de minister en de korpschef en de regioburgemeester? Een
novelle, zoals senator De Graaf voorstelde? Nee, toch maar niet. Graag wel voor de stemmingen een brief die
ingaat op de strekking van een aanvullend wetsvoorstel. Doe ik, zei de minister. Toen ging, na een uitgebreid
debat, het sein op groen. Cramwinckel: “Het is het afgelopen anderhalf jaar politiek relevant gebleken dat er
maar één minister was voor het politiebestel”. Hij klinkt als een echte Veiligheid en Justitie-man.
Cramwinckels rugzak is echter ook gevuld met 25 jaar werken bij het collega-ministerie van Binnenlandse
Zaken en Koninkrijksrelaties. Hij heeft bij beide ministeries verschillende rollen gehad, al was veiligheid wel
het hoofdthema. “Ik ben opgevoed bij BZK.” Maar ja, nieuwsgierig, zoals hij zelf zegt. Dus in 2005 overgestapt
naar het toenmalige ministerie van Justitie. Wat vindt hij het leukst? “Ik kan in beide circuits werken. Ik ben
graag op plekken waar een verandering gaande is”, zegt Cramwinckel. “Als er iets speelde, werd hij erg
enthousiast”, zegt Marianne Niessink over de tijd dat hij bij Justitie de incidentenstrategie in de praktijk
182 183
bracht. Cramwinckel: “Bij Justitie voel je de maatschappelijke hitte meer. Er ontsnapt iemand, een rechter
verliest een dossier – dat merk je dan meteen op het departement. Justitie is crisisarm maar incidentrijk. Als
een minister in de problemen komt, is dat toch vaak bij kwesties die via de uitvoering zichtbaar worden.” Het
leukst? “Het leukst vind ik toch wel de bestuurders.” “Hij is erg op samenwerking gericht, praat met mensen
binnen en buiten en probeert iedereen binnenboord te houden”, zegt collega Hubert-Jan Albert over zijn
meest recente tijdperk op het politiebeleid. Cramwinckel: “Maar in deze tijd kun je niet eindeloos blijven
praten, en zeggen: goed samen overlegd, lekker boven natje gemaakt, en vervolgens gebeurt er niets. Er moet
wat gebeuren.” Neemt de snelheid en urgentie daarin toe? Ja, vindt hij.
Dossier nationale politie: van korpsbeheerder naar regioburgemeester
Het lijkt Marcel Cramwinckel wel te amuseren: “Er is nu een wetsvoorstel regierol gemeenten, en in dat
wetsvoorstel staat – nu pas! – dat gemeenten integrale veiligheidsplannen moeten maken. Het hele denken
slaat nu pas écht neer!” Hij herinnert zich een recente conferentiedag in Papendal met raadsleden over de
vraag wat de komst van de nationale politie voor hèn zou betekenen. “Bij nogal wat raadsleden vielen de
schellen van de ogen. Velen hadden: de politie is iets van de burgemeesters, daar bemoeien we ons niet te veel
mee. Maar je kunt die burgemeester ter verantwoording roepen en actief aangeven wat je zelf wilt. Dat kan via
die integrale veiligheidsplannen. Sommige gemeenten zijn daar erg ver in, andere doen er niets aan. Op een
gegeven moment zaten raadsleden aan elkaar vertellen hoe ze dat deden. Dat was mooi om te zien.”
Gerard Roes had Cramwinckel begin jaren ’90 - beiden werkten in die tijd bij Binnenlandse Zaken - gevraagd
om eens een aanzet te geven voor een grotere betrokkenheid van lokale besturen bij veiligheidsproblemen.
Cramwinckel zat toen nog bij de directie Brandweer en stapte kort na de toenmalige politiereorganisatie van
1993 over naar de directie Politie. “Binnenlandse Zaken deed in die dagen wel het openbare orde-beleid, zoals
de voetbalrellen. Maar de notie dat gemeenten vanuit een breder perspectief verantwoordelijkheid zouden
zijn voor de lokale veiligheid was nieuw. Justitie deed in die dagen wel aan criminaliteitspreventie, maar dat
beleid richtte zich weer niet zozeer op het lokale bestuur. Roes sprong in dat gat, en zo begonnen we met het
integrale veiligheidsbeleid. De toenmalige Justitieminister Hirsch Ballin vroeg zich nog af wat Binnenlandse
Zaken toch allemaal van plan was met dat veiligheidsbeleid. Een heel verschil in vergelijking met zijn latere
ministerschap!”
Het waren de jaren waarin kabinetten nog in regeerakkoorden schreven: beiden departementen hebben hun
eigen verantwoordelijkheid op het terrein van politie. Cramwinckel: “Intern was de organisatie sterk in hokjes
verdeeld, iedereen deed zijn dingetje. Het werk was dubbel, de politiek was dubbel. Dubbele Kamervragen.
Dubbele subsidiestromen. De buitenwereld merkte dat er ruis zat tussen de beleidslijnen van de beide

ministeries en ministers. Dan hoorde je: ja, er is een probleem, maar ik werk best goed samen met het andere
departement. De top zei: het zit bij de ambtenaren. Wij zeiden: het zit bij de ministers.”
Dat moest maar eens afgelopen zijn, moeten ze bij meerdere partijen hebben gedacht. “Er komt een nationale
politie onder verantwoordelijkheid van de minister die belast is met de zorg voor veiligheid”, kondigde het
kabinet Rutte-I in het najaar van 2010 aan in het regeerakkoord. Het werd een minister van Veiligheid en
Justitie. En de nieuwe minister had ervaring met het oude bestel, ervaring als burgemeester, en de ambitie om
het kabinetsbesluit in één kabinetsperiode onomkeerbaar te maken.
In de BZK-toren aan de Schedeldoekshaven veranderden in die maanden mailextensies van een groep medewerkers
langzaam van minbzk.nl via dgv.minvenj.nl in minvenj.nl. Volledige naam of alleen voorletters? Ze raakten
er soms zelf van in de war. Cramwinckel verhuisde in januari 2011 terug naar zijn oude BZK-toren voor zijn klus
bij het nieuwe ministerie van Veiligheid en Justitie. “In het regeerakkoord stond dat er een regioburgemeester
moest komen. Een nieuwe figuur in het bestel. Ik had nog geen idee wat diens rol zou moeten zijn.”
Cramwinckel: “Wij moesten een nationale politie bouwen. De minister ging voor een definitieve wet, met
parallel een voorbereidingsprogramma. Weliswaar onder het mantra dat geen stap onomkeerbaar zou zijn
zolang het parlement zich niet had uitgesproken. Maar planningen die wij konden beïnvloeden, hebben we
gehaald of soms versneld. Dat gaf energie, hoor!” In de begintijd had de organisatie echter meer vragen dan
antwoorden: hoe moest het nieuwe stelsel er precies gaan uitzien, en hoe moest het zijn werk gaan doen in de
praktijk? Wat betekende dat voor de besturing van het veranderprogramma, de rolverdeling tussen departement,
kwartiermakende politietop, de gezagen, de bonden en de centrale medezeggenschap in oprichting?
Ondanks dat de departementale herindeling overleg tussen Justitie en BZK overbodig had gemaakt, wilden
betrokkenen en belangstellenden – burgemeesters, procureurs-generaal, politiechefs, wetenschappers,
adviesbureaus – graag door hen bedoelde suggesties over de te creëren nationale politie kwijt.
Bij zoveel partijen met een vanachter de tekentafel gemaakt veranderprogramma komen is vragen om een
steigerend veld, bedacht Cramwinckel zich.
Hij zocht DG Politie Schoof en diens plaatsvervanger Gaastra er regelmatig over op. “We waren het er snel over
eens dat het ministerie de regie op het proces niet uit handen mocht geven.”
Hij zocht de traditionele stakeholders van Justitie, zoals de korpschefs en het openbaar ministerie, op over
zaken als de formulering van de opdracht aan de kwartiermaker. “Sommigen vroegen zich in het begin af wat
ik van ze verwachtte. Maar informele overleggen, zonder precedent voor latere formele positiebepalingen,
hielpen om de goede ideeën op tafel te krijgen.” Tegen het einde van het eerste kwartaal benoemde de
184 185
“Het is belangrijk dat wij de handen ineenslaan, schouder
aan schouder staan en zeggen: wij zitten nu wel in een
andere structuur, maar met een andere cultuur realiseren
wij een nieuwe structuur. (…) Ik ben daar helder en
consistent in. Ik wil naar iedereen luisteren om het te
verbeteren en te finetunen, maar zo moeten wij het doen.
Ik geloof niet in een positie waarin wij zeggen dat wij eerst
maar eens een paar jaar de cultuur veranderen. De cultuur
is veranderd, stellen wij dan aan het eind van deze
kabinetsperiode vast, en ik maar wachten of Mark Rutte
mij belt of ik vier jaar wil doorgaan, want ‘ik heb je nadat
de cultuur veranderd is, nodig om de structuur te
veranderen’. Wij moeten dat met elkaar nu doen, de positie
en de ruimte daarvoor zijn er.”
— Minister Opstelten bij het debat in januari 2011
over de Nationale Politie —
minister de toenmalige kwartiermaker en beoogd
korpschef van de toekomstige nationale politie.
Gerard Bouman ging, met kaders van het ministerie
en een vers voor de nieuwe klus samengesteld team,
aan de slag met de reorganisatie van de politie.
En het lokale bestuur? Opgezocht. “Met de burgemeesters
en aankomende regioburgemeesters
moesten we de dialoog aangaan. Wij wilden weten:
waar zit de steun, waar de weerstand, en wat moeten
we doen om het verder te krijgen? We wilden hun
zienswijze weten, maar tegelijkertijd hadden we ook
de geesten te rijpen voor de nieuwe situatie die zou
ontstaan. Ik wist dat je daarvoor bij bestuurders
agenderend te werk moet gaan.”
Belangrijk onderdeel dus, die relaties. “Het veranderprogramma
moest óók leiden tot een politiebestel
met een werkbare relatie tussen de minister, de
toekomstige politietop, het OM en lokale bestuur-
ders. De manier waarop we het voortraject aanpakten, was als het ware al een oefening voor dat nieuwe bestel:
helderheid geven over wat niet onderhandelbaar was, en tegelijkertijd zoveel mogelijk bottom up invullen.”
Hoe ging dat, vanuit de Justitieorganisatie de relatie opbouwen met de burgemeesters?
“Een aantal burgemeesters wilden nog over het ‘wat’ discussiëren. Dat merkten Dick Schoof en ik ook bij een
ronde die we in het voorjaar van 2011 door het land hebben gemaakt. Maar het ‘wat’ stond in het regeerakkoord:
er komt een nationale politie! Inclusief het besluit dat er regioburgemeesters zouden komen. Er waren
dus wel degelijk zaken die niet langer onderhandelbaar waren. Maar het gegeven bleef dat sommige burgemeesters
vreesden dat als ze niet langer konden sturen op het beheer van de politie, ze ook minder zouden
kunnen sturen op het veiligheidsdomein.”
Zit gezag echt in het nemen van besluiten over politiepersoneel en dienstauto’s, zo kaatsten de minister en zijn
ambtenaren de bal terug? Den Haag vond van niet. Cramwinckel: “Het burgemeestersverleden van de minister,
dat maakte dat hij goed kon meepraten over de lokale werkelijkheid, en zijn manier van communiceren - zijn
zware stem! - hielpen enorm.”
“Op het hoe van de vraag over de bestuurlijke inrichting van de nationale politie bestond dus wel ruimte. We

hebben ook de vraag gesteld of er zaken waren die wij over het hoofd hadden gezien, en of er in de regio
specifieke omstandigheden bestonden die wij moesten meenemen in het algemene verhaal. Een aantal organisaties,
zoals het Nederlands Genootschap van Burgemeesters, had zelf ook ideeën. Die pakten we op en gaven we
een plek in de aanpak.” Niet alleen maar een verkoophouding dus? “De discussie is 20 jaar gevoerd. We dachten:
we gaan niet meer discussiëren of het er komt, we gaan draagvlak verwerven. Maar bij dat laatste hoorde ook dat
we ons best zouden doen een model op te leveren dat herkenbaar en werkbaar zou zijn voor de burgemeesters.”
Dat laatste kwam uitgebreid aan bod in twee strategische conferenties die het ministerie had georganiseerd
voor het najaar van 2011. Het wetsvoorstel voor de vorming van de nationale politie lag op dat moment al bij
de Tweede Kamer, maar het debat erover moest nog komen. Het ministerie en de burgemeesters probeerden
voor die tijd nog één slag te maken.
“Bij de eerste Wassenaarse conferentie in september bleek dat het departement en een aantal regioburgemeesters
het nog niet eens waren over de vraag of het nieuwe bestel de positie van burgemeesters zou verbeteren.
Daarnaast waren er nog vragen over de precieze rol van de regioburgemeester.” De voorzitter van de regioburgemeesters,
de Haagse burgermeester Jozias van Aartsen, voorstander van de nationale politie maar kritisch
volger van de uitwerking ervan, riep later via de media de Eerste Kamer nog op het wetsvoorstel te verwerpen.
Anderen kozen voor een andere strategie.
Cramwinckel: “Amsterdam benadrukte bij de septemberconferentie de casuïstiekbenadering als methode om
de gezagsrelatie tussen de burgemeester, het OM, de korpschef en de minister helder te krijgen. Die strategie
heeft uiteindelijk een belangrijke stempel gedrukt op het proces. Burgemeester van der Laan vuurde zijn
vragen op ons af: ‘Ik heb in Amsterdam de Top-600-aanpak. Kan dat nog steeds als de nationale politie er is?
Als er straks bij de kroning van Willem Alexander onverhoopt rellen uitbreken, treden wij volgens onze
draaiboeken op een bepaalde manier op. Mogen we dat straks nog, of moeten we ons tot Den Haag wenden?’
Hij wilde verzekerd krijgen dat het nieuwe bestel een goede gezagspositie voor de burgemeester zou opleveren,
overigens net als Van Aartsen en veel andere collega’s.” Gevolg van Van der Laans inbreng was een korte
maar intensieve samenwerking tussen het ministerie en Amsterdam. “We hebben in de periode erna met de
Amsterdamse OOV-collega’s een aantal scenario’s en casus uitgewerkt, steeds met de vraag: wie is verantwoordelijk
voor welk stuk, hoe lopen de informatielijnen, hoe verloopt het proces als er bijstand nodig is, wat zijn
de voordelen van het nieuwe bestel voor de burgemeesters en de raden?”
Hangt het af van mensen die goed kunnen roepen: bij ons moet het anders?
“Ja, die hebben natuurlijk invloed. Van der Laan hanteerde een effectieve strategie, die het stelsel en vragen
die er nog waren, voor iedereen verduidelijkte. We hebben de casus ook opgenomen in de notitie die bij de
186 187
tweede strategische conferentie is vastgesteld. De minister heeft de notitie in het voorjaar van 2012 nog naar
de Eerste Kamer gestuurd. Want we konden op onze vingers natellen dat de verhouding tussen het landelijke
en het lokale gezag ook bij dit debat nog aan de orde zou komen.”
Het is dus een goede zaak, het aangaan van de discussie met bestuurders, wil hij maar zeggen. “Wij deden dat
vanuit onze rol, de beoogde kwartiermakers van de politie deden hetzelfde toen er binnen hun nieuwe regio’s
plannen moesten worden opgesteld. Dat gaf vertrouwen. De lokale bestuurders moeten ruimte hebben in de
discussie. Zij moeten het als het ware zelf hebben bedacht. Dan werkt het.”
Hoe moeten de lokale bestuurders het straks gaan doen?
“De burgemeesters zullen met hun gemeenteraden moeten formuleren wat ze willen. Daarbij zullen zij
bekijken wat zij zelf kunnen doen, en wat zij van de politie nodig hebben. Over de inzet van de politie zullen zij
ook moeten onderhandelen, er zullen prioriteiten moeten worden gesteld. Capaciteit kent altijd een grens. En
voor wat betreft het gezag staat bij een openbare
orde-incident de rol van de burgemeester voorop. Dat
de media en de Kamer soms meteen de minister
bevragen, doet aan dat principe niets af. De bestuurlijke
lijnen staan nu open.”
“Bij de voorbereidingen voor de nationale politie was
het geen optie om alleen te veranderen via hiërarchie,
zoals Justitie van oudsher gewend is, of alleen via het
overlegmodel, waar BZK een lange traditie in heeft”, is
Cramwinckels conclusie. “De twee manieren van
denken en werken moesten hier met elkaar worden
verbonden.” Hij heeft er veel van geleerd, zegt hij. Gaf
het ook spanningen? Jawel, geeft hij toe. Ook bij
hemzelf. “Bij Justitie is traditioneel het resultaat
belangrijker dan het bewaken van de relatie. Ik ben
meer van de dialoog en ook bij veranderen werkt een
meer organische stijl bij mij het beste. Er was bij deze
manier van veranderen een grote planningsdruk.
Hoewel dat energie gaf, waren er ook momenten dat
ik vreesde dat het veld het niet meer kon bijbenen. Ik
“In 2004-2005 was ik co-secretaris van de commissie-
Jesurun. Die commissie had van toenmalig minister De
Graaf opdracht gekregen de mogelijkheden van vernieuwingen
binnen de Koninkrijksrelaties te onderzoeken. Ik
heb van dat proces twee dingen geleerd:
op de Antillen kun je geen zaken doen als je geen relatie
hebt. Ik betwijfel of dat in verandersituaties in de
Nederlandse context wel zo anders is.
Van commissielid Hans Blankert leerde ik dat onderhandelen
ook betekent dat je altijd iets moet weggeven. Waar
anderen gaten probeerden rond te praten, zei Blankert: dit
wil ik hebben en dat wil ik ervoor weggeven. Die strategie
bleek erg concreet en doelgericht te zijn.
Ik ben ook steeds meer tot de ontdekking gekomen dat
veranderingen niet alleen worden bepaald door inhoud en
instrumenten, maar ook hoe je het proces organiseert, je
timing, wie je betrekt, en ook wie je zelf bent. Al die
factoren spelen een rol. We moeten willen blijven leren.”
— Marcel Cramwinckel —

keek regelmatig achterom om te kijken of ze nog wel met ons meeholden. Ik wilde ervoor zorgen dat anderen
niet te veel achterbleven.” Hoever ga je daarin? “Ik heb mijzelf leren kennen als iemand die daar ver in kan
gaan.”
Grijze muizen
Voor de toekomst zal een stevig soort ambtenaar nodig zijn, meent Cramwinckel.
De redenen? De toegenomen openheid, vindt hij. Hij werkte bij de directie Politie toen de Commissie-Van
Traa eind 1994 naar aanleiding van de IRT-affaire van start ging met een parlementair onderzoek naar bij de
politie gebruikte opsporingsmethoden en de controle daarop. “Ik kwam voor het eerst in aanraking met het
feit dat er ambtenaren werden gehoord over wat ze hadden gedaan en daar in een rapport ook zichtbaar op
werden beoordeeld. Ik ben uiteindelijk niet verhoord, maar we werden allemaal getraind op een mogelijk
verhoor. Ik realiseer me nu ook dat er straks onderzoeken komen over de vraag hoe dat nou is gelopen rond de
realisatie van de nieuwe politiewet. Als het goed gaat krijgen we mooie dissertaties en als het verkeerd gaat
krijgen we een parlementaire enquête over ons heen. Zaken als hoorcommissies en parlementaire enquêtes
hebben de rol van ambtenaren opener gemaakt.”
Nog meer redenen? Onze omgeving, die horizontaliseert, virtualiseert en internationaliseert. “Binnen die
context zullen we nog sterker moeten definiëren waar de overheid een exclusieve verantwoordelijkheid
neemt. Voor al het andere moet je er goed van doordrongen zijn dat je op het bord van de samenleving maar
één van de spelers bent, zij het één met bijzondere bevoegdheden.” Dat verandert het vak? “Ja. We zullen
moeten blijven leren. Ons toekomstige succes hangt af van ons leervermogen.”
Daarbij past volgens hem geen achter de rug van de minister wegduikende ambtenaar. “We zeggen over onszelf:
we zijn hier de grijze muizen. Ik geloof daar niet in. We werken onder het primaat van de politiek, natuurlijk, en
dat stelt grenzen aan je publieke uitingen. Maar het verhaal gaat verder. Als ambtenaar zoek je uit hoe zaken in
elkaar steken. Je ontwikkelt daar zelf ook een opvatting over, en initieert dingen. Hóe je dat doet, maakt
verschil. Een ambtenaar is bij mij een zelfstandig identificeerbare factor. Dat is geen kleurloos iemand.”
Vindt u dat positief of negatief?
“Ik vind het een positieve ontwikkeling. Je bent een speler en niet alleen maar een afgeleide van de minister,
zoals het klassieke dogma zegt. Dat betekent dat je je bewust moet zijn zijn van je rol en je verantwoordelijkheid
in een dossier, een proces of een resultaat.”
188 189
Wat betekent dat voor het werk?
“Je hebt je eigen rol neer te zetten en daar verantwoording over af te leggen. Niet alleen intern, maar als het
nodig is ook extern.” Het heeft zijn eigen handelen veranderd, zegt hij. “Ik denk altijd na over de vraag of ik
heb vastgelegd wat ik heb gedaan. Niet in die zin dat je je hele denken bureaucratiseert, maar je acties moeten
wel navolgbaar zijn.”
In hoeverre kun je je rol waarmaken als je in een gelaagde organisatie als deze zaken zijwaarts, achterwaarts en bovenwaarts
moet afstemmen?
“Je kunt het ook omdraaien: heb je de verantwoordelijkheid genomen om een probleem of vraagstuk
inzichtelijk te maken en opties uit te werken voor de aanpak ervan? Dat een baas eigen keuzes maakt en
anders beslist, is onderdeel van het spel. Maar heb je de ruimte en je rol gepakt om aan die baas voor te leggen
wat mogelijk is en welke richting verkozen zou moeten worden?”
En wat betekent de veranderende omgeving in het dagelijkse werk van de ambtenaar?
“Die zal steeds slimmer moeten spelen met een combinatie van instrumenten en strategieën en in verbinding
moet zijn met de maatschappelijke omgeving. Een wet blijft belangrijk, maar is zeker niet het enige instrument.
Communicatie zit overal, niet alleen in aparte plannen. Bij de vorming van de nationale politie zagen we dat
naast helderheid over niet onderhandelbare politieke uitgangspunten ook de dialoog met het veld nodig was.”
In wat voor werkomgeving kan die stevige ambtenaar tot wasdom komen?
“We krijgen een gebouw met een open karakter. De organisatie heeft die openheid hard nodig. Nu moeten we
nog leren te leren. In mijn laatste weken bij het DG Politie kregen directeuren de vraag van de Bestuursraad
wat er gebeurde op het gebied van burgergericht werken. In plaats van de medewerkers om informatie te
vragen, heb ik het proces omgedraaid. We zijn bij elkaar gaan zitten. Ik vroeg: ‘Wat weten wij met elkaar van
wat er gebeurt in die werkelijkheid? Welke principes vinden wij belangrijk?’ Dan hoor je mensen zeggen: ‘Wat
is dit lekker. Het versterkt ons denken over wat we hier eigenlijk aan het doen zijn'.” Zo moeilijk is het wat hem
betreft allemaal niet, een lerende organisatie zijn. Maar reflectie op je handelen vraagt moed. Zijn vrouw zegt
het voortdurend tegen hem: durf jezelf ook eens ter discussie te stellen. Hij doet zijn best. Het zou wat hem
betreft veel vaker moeten gebeuren, op alle niveaus en met respect als uitgangspunt. “Je brengt elkaar
daardoor ook naar een hoger niveau. We zullen wel moeten!”
En zijn eigen leerdoel voor de komende tijd? “Waarden waar ik in geloof uitdragen, ik wil zelf meer voor de
troepen gaan staan. En blijven leren, ook van ervaringen van buiten de overheid. Dàt geeft mij energie.”

190 191
“Toen de voorbereidingen voor deze dag werden
getroffen, hielden mijn medewerkers er nog
rekening mee dat er intussen een nieuw kabinet
zou zijn, met toch weer twee politieministers.
De eerste versie van de toespraak ging ervan uit dat
de ene minister over de andere zou moeten zeggen
waarom die er niet was, maar dat het volgend jaar
weer omgekeerd zou zijn. (…)
Hier staat echter geen nieuweling, maar eerder
een veteraan.”
speech minister Hirsch Ballin bij de opening van
het academisch jaar politieacademie. 6-9-2010
“Het onderbrengen van alle veiligheidstaken van de
rijksoverheid bij één ministerie is een bevestiging
van het toenemende belang dat de samenleving aan
veiligheid hecht. nederland veiliger maken. Dat zie ik
ook als mijn belangrijkste opdracht in deze nieuwe
functie. paal en perk stellen aan criminaliteit,
overlast en geweld. een woord van dank wil ik dan
ook richten aan u allen, politie, gemeente, veiligheidsregio
of rijksambtenaar.
De afgelopen jaren is zeer veel geïnvesteerd in het
veiliger maken van onze samenleving. Dààr gaan we
de komende jaren dan ook gewoon mee door.’
speech minister opstelten bij een congres over
veiligheid. 11 -11- 2010

192 193
LENIE BUIJS - VISSER
Secretaresse van de directeur-generaal Rechtspleging en Rechtshandhaving
Ministerie van Veiligheid en Justitie
1981. Lenie Buijs-Visser nam vanaf de begane grond van het ministerie van Justitie de wenteltrap in de hal om
naar haar werkplek op de eerste verdieping te gaan. Het was een dag als alle andere. “Ik werkte altijd in de
middag, in de ochtend zat er een dame op mijn stoel die teksten in andere talen verwerkte.” Het nieuwe
werken avant la lettre. “De meeste dames werkten in deeltijd. Soms werden er dames naar huis gestuurd
omdat ze te bloot gekleed waren.”
Op de hoek van de etage, met uitzicht op de hoofdingang van het ministerie, deed Lenie Buijs haar werk. Ze
was er begonnen als typiste A en doorgegroeid naar typiste bijzondere opdrachten. Mevrouw Adriaans was
haar leidinggevende. Collega-typistes vulden de typekamer, de dames van de collationeerkamer voerden even
verderop de laatste tekstcontroles uit.
“Ik hield van het vak typiste, de sfeer was erg leuk. Je kreeg elke dag handgeschreven teksten. Ik had een
elektrische typemachine met margrietschijf. We tikten alles uit in zesvoud met behulp van carbonpapier. Als je
er wat langer werkte, kreeg je een handgeschreven concept van de minister, en dat moest dan binnen twee uur
getypt klaar liggen. Mevrouw Adriaans wist precies hoeveel handgeschreven tekst van een minister op één
getypte pagina paste. Op grond van die kennis verdeelde zij het werk: ‘Lenie, jij doet de eerste pagina’, iemand
anders kreeg de volgende pagina toebedeeld. Dan pakte ik mijn liniaal, legde die op de tekst en zo begon ik te
typen. Minister De Ruiter had een spijkerhandschrift. Dat was nauwelijks te lezen.
Stukken die haast hadden, noemden we ‘heden-uit’. Heden-uit was heilig voor mevrouw Adriaans. Behalve op
vrijdagmiddag, want dan moest ze naar de kapper.”
Wanneer Buijs in 2012 nog eens teruggaat naar die eerste verdieping aan de Schedeldoekshaven, kost het haar
enige moeite om zich voor de geest te halen hoe het destijds ook alweer was. Tussenwanden en een doorgetrokken
gang hebben de typekamer van toen doorbroken. Eén van de koffiehoeken die de architect had bedoeld
voor de medewerkers is in de emancipatieontwikkelingen van latere jaren vervangen door een kolfkamer. Buijs
had er in haar pauzes nog koffie gekregen van de koffiejuffrouw. “Op de typekamer had je alleen maar wat je
nodig had voor je werk. Je had ook weinig contact met de ambtenaren. Die contacten verliepen allemaal via
mevrouw Adriaans. Slechts nu en dan kwam er een ambtenaar aan je bureau om een tekst te dicteren. Ik kreeg
vaak de dienstgeheimen, zoals functioneringsgesprekken. Dat viel onder Personeel Ministerie.”
“Als je op maandagmorgen met je collega even napraatte over het weekend, riep mevrouw Adriaans ons altijd
snel tot de orde: ‘Dames, er wordt te veel gekletst. Wanneer werken we weer door?!’ Van mevrouw Adriaans
mochten we altijd om vijf voor vijf beginnen met opruimen. Om vijf uur gingen we voor de deur staan. Om vijf
over vijf hoorden we mevrouw Adriaans roepen: ‘Prettige avond, dames!’ Dat was het sein dat je weg mocht.”

I“IK Ben ALTIJD DezeLfDe geBLeVen”
Vroeger had de directeur-generaal, toen nog hoofddirecteur geheten, een grote kamer. Volgens de overlevering
was het niet de bedoeling dat je zomaar bij hem binnenliep. En ook zelf kwam hij zijn kamer niet vaak uit. Er
waren nog geen directies, het departement bestond nog uit hoofdafdelingen. In de kamer naast de kamer van de
directeur-generaal zat de secretaresse van de directeur-generaal. Zij waakte over de agenda van haar baas, en
bepaalde wie wel en wie niet naar binnen mocht.
Zo heel veel lijkt er in 2012 niet veranderd op de 8e verdieping van het ministerie van Veiligheid en Justitie. Als
Lenie Buijs haar werkkamer verlaat op een moment dat directeur-generaal Rechtspleging en Rechtshandhaving
Gerard Roes er niet is, gaat zijn kamer op slot. Niemand die er wat te zoeken heeft. Ook niet om het hoofd even
om de deur te glippen om te kijken of de baas er is. Je komt er via Lenie of je komt er niet. Een tussenweg is er
niet. Buijs: “Vroeger trof je bij je terugkomst nog wel eens een bericht op je bureau: wij hebben een controleronde
gedaan en wij hebben u niet aangetroffen op uw werkplek. Men keek veel sterker waar je was.”
Collega’s binnen de eigen organisatie noemen Buijs ook wel eens de plaatsvervangend directeur-generaal. “Ik
ben vrij direct, maar ik heb wel hart voor de zaak”, zo typeert Buijs haar manier van werken. Als een medewerker
komt aanrennen met een stuk en vraagt of de DG het snel kan tekenen, oordeelt ze soms: ‘Nee hoor, dat
hoeft hij helemaal niet te zien’. Meestal gaat het erom dat ze de agenda en het werk van haar baas een beetje
goed helpt te houden. “Ik heb geen rode flappen of verhaaltjes nodig. Ik weet wanneer stukken ergens lang
hebben gelegen.” Ja, maar het OM reageerde niet, krijgt ze dan te horen. Had je maar iets vaker moeten bellen,
zegt ze dan. Ze werkt dan ook voor een baas die zo’n beetje alle ketens rond het strafrecht op orde heeft te
houden. En in 2010 kwamen vanuit de buurtoren ook nog mensen van Veiligheid en Bestuur, die het allemaal
een beetje anders gewend waren. Blij met Digidoc moesten ze voor even terug naar papier. Een nota met een
BZK-sjabloon passeerde de poortwachtersblik van Buijs niet, die moest terug. Wat moet mijnheer Roes weten
van de gesprekken met burgemeesters en contacten met gemeenten? Maar goed dat de voormalige BZKdirectie
spoedig in de eigen toren kon worden gehuisvest.
Mensen zonder smoezen en met belangrijke zaken, beamen mensen om haar heen, zijn haar lief. Dan zet ze
haar 32 jaar aan ervaring en netwerk graag in. Helena kent ze nog uit de tijd dat ze net secretaresse was. Een
telefoontje naar de secretaresse van de minister is snel gepleegd. Yvonne, nu secretaresse van de premier,
heeft ze eind jaren negentig nog vervangen toen ze zelf een aantal jaren tweede secretaresse van de minister
was. Een netwerk van zorgvuldig onderhouden contacten kan een stroeve route veranderen in een glijbaan,
weet ze. Als ze vindt dat er een kaartje naar iemand toe moet, regelt ze dat. En als de directeur-generaal iets
moet weten, dan regelt ze dat ook.
194 195
Hoe anders was het toen ze in de jaren ’80 op de typekamer werkte. Daar was de cheffin de baas. “Mevrouw
Adriaans zat in schaal 6 en had de leiding over 40 dames.” Hup, uittikken. Daarna gingen de stukken naar de
collationeerkamer. “Op een gegeven moment kregen we de eerste computers, Wordplexmachines uit Houten.
Mensen gingen zelf teksten aanpassen en wissen. Mevrouw Adriaans zag het al aankomen, want de collationeerkamer
was niet meer nodig.”
Samen met stafmedewerker Hans Koopman bestiert Buijs nu de dagelijkse gang van zaken op het directoraatgeneraal.
Langzaam maken herinneringen over werk op de 1 e , 2 e , 4 e , 19 e , 17 e en 8 e verdieping plaats voor een
aanstaand verblijf op de 20 e verdieping. “Ik heb moeten matten om de fax te behouden in het nieuwe gebouw.
Wie zegt dat de computers op alle dagen goed zullen werken? Ik wil op alle mogelijke manieren bereikbaar
kunnen zijn.”
Consultatie bij Rechtshulp
De agenda van mijnheer Meurs liet in de jaren '80 vier afspraken in de week zien, en één keer in de maand een
werkoverleg. “Mensen werkten toen gewoon. Je had niet van die afspraken zoals je die nu hebt. Er was alleen
maar overleg wanneer mensen het nodig vonden.” Mijnheer Wouter Meurs was de nieuwe baas die Lenie Buijs
na de sluiting van de typekamer in 1987 kreeg. In de jaren ervoor waren de medewerkers van de typekamer al
overgeplaatst van de eerste verdieping naar de toenmalige Donnerzaal op H224, pal naast de doorloop van de
hoogbouw naar de laagbouw. Vanaf die plek had ze vanachter het raam nog zigeuners zien protesteren, en
politieagenten. ‘Niet naar buiten kijken, doorwerken!’, riep mevrouw Adriaans dan. Het werk van de typistes
was intussen ingeperkt tot stukken die moesten worden uitgewerkt voor de Algemene Leiding. Het zou niet
voor het laatst zijn dat bewoners van de derde verdieping laagbouw de rij sloten bij het maken van een
moderniseringsslag. Maar toen mevrouw Adriaans in 1986 met pensioen ging, werd zelfs voor hen het
onvermijdelijke onvermijdbaar.
Mijnheer Pop, hoofd afdeling Personeel Ministerie en belast met de taak de overgebleven dames van de
typekamer een nieuwe plek te bezorgen, had Buijs op een dag bij zich geroepen. “Ik had een streepje voor
omdat ik vertrouwelijke zaken voor hem deed. Hij zei tegen mij: ‘Lenie, jij trekt een net rokje aan en je gaat
naar mijnheer Meurs.’ Mijnheer Meurs was hoofd van de hoofdafdeling Algemeen Beleid Rechtshulp. Hij wilde
dat ik secretaresse werd. Ik had daar niet voor geleerd. Dus ik zei tegen hem: ‘Dat kan ik helemaal niet’. Maar
mijnheer Pop zei: ‘Dat kun jij heel goed, en iedereen loopt daar weg. Hij vertelde niet waarom. Toen ben ik
naar mijnheer Meurs gegaan.”
“Rechtshulp maakte in die tijd bij Justitie deel uit van de hoofddirectie Organisatie Rechtspleging en
Rechtshulp, HDORR. Bij de DG-vorming van de jaren ’80 had de leiding HDORR nog te klein gevonden om ook

daar een directoraat-generaal van te maken, dus wij bleven vallen onder een hoofddirectie. Alles was sterk
gestructureerd. Je had vijf afdelingen met op elke afdeling een secretaresse. De afdeling rechtshulp bestond uit
zeven mensen. Gelukkig was Helena de Oliveira in de buurt, zij had wel de secretaresseopleiding gehad. Van
haar heb ik het vak geleerd. Zaken als het maken van afspraken en notuleren waren toen helemaal nieuw voor
me. Gaandeweg leerden de secretaresses elkaar de nieuwe dingen die we moesten kunnen en weten.”
“Mijnheer Meurs was een erg bescheiden persoon. Er moest een nieuwe wet worden geschreven voor de
rechtshulp. De directie Wetgeving had daar op dat moment geen tijd voor. Toen zei hij: ik ga hem zelf
schrijven. Mijnheer Meurs was zelf ook jurist.”
Mijnheer Meurs had in de jaren daarvoor de kosten voor de rechtshulp de pan uit zien rijzen. De rechtshulpbureaus
en sociale advocatuur hadden in de recessie van de jaren ’80 handen vol werk gekregen als gevolg van
een stijgende hulpvraag. Dat was voor de overheid, die zelf in de bezuinigingen zat, geen prettige combinatie
met de open einde-regeling die tot die jaren had bestaan. Veel sociale advocaten hadden uit verzet tegen de
drempelwerking geweigerd de in 1984 ingevoerde eerste eigen bijdrage te innen, en dreigden vervolgens zelf
kopje onder te gaan.
Buijs: “Wouter Meurs zette de tekst van het wetsvoorstel vrijwel in één keer op papier. Hij hoefde er slechts een
enkele keer iets in de marge bij te schrijven. Vervolgens tikte ik die wet uit, en daar werd geen spat meer in
veranderd. Mijnheer Meurs was zo’n knappe man. Ik heb nog nooit iemand meegemaakt – ook mijnheer
Demmink niet, die ik altijd hoog in het vaandel heb gehad – die zo goed kon schrijven als mijnheer Meurs.”
De van overheidswege gefinancierde rechtsbijstand heeft een aanzienlijke groei doorgemaakt, zo schreef
mijnheer Meurs voor de minister in de Memorie van Antwoord bij het wetsontwerp. “Het wetsvoorstel beoogt
de controleerbaarheid van het stelsel aanzienlijk te verbeteren. Daartoe worden instrumenten gecreëerd om
een effectiever toezicht te kunnen uitoefenen op de vaststelling van de financiële draagkracht van rechtzoekenden,
op de afgifte van een toevoeging en op de door rechtshulpverleners geleverde prestaties.”
Buijs: “Nadat ik het concept-wetsvoorstel had uitgetikt, moest het ter consultatie naar de stakeholders. Dan
ging het vooral om het overkoepelende orgaan van de bureaus voor rechtshulp en de Orde van Advocaten. In
die tijd werden stukken voor consultatie persoonlijk langs gebracht en nodigden we partijen vervolgens uit
voor een overleg. Mijnheer Meurs vreesde een lek en wilde weten waar het lek zat. We hebben de stukken die
we naar de stakeholders stuurden verschillende staatsbladnummers gegeven. Het ene nummer ging naar de
Orde, het andere nummer naar het koepelorgaan. We namen aan dat ze niet op de nummers zouden letten.
Op die manier kwam mijnheer Meurs er achter wie er had gelekt. Als ik me goed herinner, bleken het allebei
de organisaties te zijn.”
196 197
Hoe heeft u uw eerste consultatie ervaren?
“Babbelen kon ik wel, maar met bepaalde informatie ben ik altijd spaarzaam geweest. En ik kon goed
contacten leggen en onderhouden. Ik werd daarin nooit inhoudelijk, dat was mijn vak niet. Ik zag desondanks
vrij snel hoe de belangen lagen. Mijn rol was om deze partijen te laten merken dat ze belangrijk waren, dus dat
we ook respect hadden voor de relatie die we met hen hadden.”
Ze kan een lach niet bedwingen wanneer ze terugdenkt aan Anneke de Koning van bureau rechtshulp
Amsterdam. “Zij was de enige die mijnheer Meurs uit zijn immer rustige doen kon brengen. Plotseling hoorde
ik hem roepen: ‘Lenie, Anneke de Koning aan de lijn!’ Ik was op dat moment even van mijn plaats en iemand
had haar direct naar hem doorverbonden.”
Buijs en Koopman betitelen de departementale dynamiek van de jaren ’80 als ‘trager’ en ‘veel gezapiger’ dan
de jaren erna. “We haalden in die tijd nauwelijks de krant.” Koopman: “Buiten was in de jaren ’70 de discussiemaatschappij
op gang gekomen. Dat veranderde ook de departementale manier van consulteren. Voor die tijd
hadden de heren een aantal keurige gesprekken in hun netwerk, maar dat werkte niet langer zo. Bij een traject
als dat rond de rechtsbijstand van eind jaren ’80, begin jaren ’90, zag je de discussiemaatschappij ook het
departement binnen komen.”
Buiten waren rechtshulpbureaus en de sociaal advocatuur, die zich in de jaren ’70 broederlijk hadden verenigd
in de Vereniging voor Rechtshulp, intussen in een belangenstrijd beland. Een afsplitsing van de sociale
advocaten en de nieuwe Vereniging Sociale Advocatuur volgde. “In de strijd tegen de bezuinigende overheid
trokken de VvR en VSAN nog wel samen op, maar bij het formuleren van oplossingen scheidden de geesten”,
zo memoreert bijzonder hoogleraar Sociale Rechtshulp Mies Westerveld in haar oratie van 2008 deze periode.
De overheid hakte de knoop door en kwam met een wet die, volgens Westerveld en anderen, niemand
helemaal zijn zin gaf en alle partijen een beetje. Onder de noemer ‘toegang tot het recht’ ging de strijd ook
nadien nog een tijdje door.
Buijs: “We hadden een fax, die werd helemaal gebombardeerd met protesten. Op een gegeven moment had
ook een advocaat zich gemeld bij de balie. Hij had een foto achtergelaten. Op de foto was een man afgebeeld,
naakt met alleen een befje om, met de boodschap: verder laten we ons niet uitkleden.” De stelselwijziging
betekende een inperking van de zeggenschap van de bureaus voor de rechtshulp ten gunste van de toen
nieuwe Raden voor de Rechtsbijstand. Mijnheer Meurs had ook voor de minister opgeschreven dat er een
inspectie voor de rechtsbijstandverlening zou komen, maar dat bleek de Tweede Kamer even later toch anders
te zien.
Buijs pakt uit het kozijn van haar werkkamer een ingelijst bewijs van akkoord van de Eerste Kamer op de
aangepaste Wet op de Rechtsbijstand. De Eerste Kamer heeft in december 1993 het aangepaste wetsvoorstel

aangenomen. Het was de laatste vergadering voor het Kerstreces. Een proces van ruim vier jaar was ten einde
gekomen.
“Ik heb bij mijnheer Meurs veel geleerd. Ik leerde de structuren van de organisatie en het netwerk van de
directie kennen. Hoe ga je ermee om als een deken van de Orde van Advocaten een afspraak heeft met de
directeur? Het departement had gezag. In die tijd werden externen nog op het departement ‘ontboden’ en
spraken we van ‘ballotage’, dat was de taal die mensen toen gebruikten. Maar ik was daar wars van. Je
boodschap moest helder zijn, en mensen moesten bij elkaar worden gebracht voor een overleg. Ik stel nog
altijd prijs op een goed netwerk, en als een collega-DG belt moet er snel ruimte komen in de agenda van
mijnheer Roes.”
Hoe keek u tegen mensen binnen en buiten de organisatie aan?
“Ik blijf altijd dezelfde. Ik ga niet anders doen als ik een minister tegenover me heb dan wanneer ik een typiste
tegenover me heb. Ik probeer respectvol te zijn, en ik wil zelf respect.”
Voelt u zich vooral secretaresse of ambtenaar?
“Ik stap in allerlei rollen. Dienstbaarheid staat bij mij centraal. Daarnaast moet je kwaliteit willen nastreven en
verantwoordelijkheidsgevoel hebben voor het departement, vind ik. Ik zeg altijd: als de minister iets vraagt,
laat je alles uit je handen vallen. Nu krijg ik wel eens het antwoord dat iets niet kan. Dan heeft de betreffende
persoon papadag. Ik blijf daar van opkijken.”
Wat was het moment dat u de agenda’s voller zag worden?
Buijs: “Dat was toen ik voor Peter Levenkamp werkte, vanaf midden jaren ‘90. We kregen de schuldsanering en
tolken en vertaaldiensten erbij: meer mensen, meer onderwerpen, het takenpakket werd groter, de belangen
werden groter.”
Koopman: “Vanaf die tijd was er altijd wel ergens discussie. Daardoor werden ook de overlegstructuren
complexer.”
Buijs: “Vroeger liepen mensen ook vaker even binnen. Nu moeten mensen worden geïnformeerd. Omdat men
in deeltijd werkt en wat heeft gemist. Mijnheer Meurs zei altijd: ‘Ik heb niet veel mensen nodig, als ik maar
goede heb.’ Nu heb ik om de vijf minuten een andere agenda. Er wordt van de directeur-generaal verwacht dat
hij veel sneller reageert.”
198 199
Archipel van hoofdafdelingen
“Er was altijd een heldere structuur. Iedereen wist wat hij moest doen. Mensen hadden een helder takenpakket”,
zegt Buijs als haar wordt gevraagd naar het grootste verschil tussen toen en nu. Koopman: “Toen men
hier kwam wonen, ontstond er een eilandenrijk. De afdelingen die voor die tijd verspreid zaten over de stad,
veranderden in dit gebouw in een archipel van hoofdafdelingen. Gestapeld en bij elkaar, maar op het gebied
van werk en samenwerking veranderde er niet veel. Je betekende iets voor bijvoorbeeld het gevangeniswezen.
Je trad nauwelijks naar buiten. De directeur had een paar cipiers met sleutelbossen, dat noemden we beleid.”
Het zijn vooral de twee grote reorganisaties van het ministerie geweest die de aardverschuivingen in hun werk
teweeg hebben gebracht, vinden Buijs en Koopman.
Waar voor Buijs het opheffen van de typekamer en de vorming van de directoraten-generaal in het midden
jaren ’80 een forse verandering in haar werk betekende, kwam Koopman bij de reorganisatie van de midden
jaren ’90 aan de beurt. “Men was op weg naar een kanteling van de organisatie. Beleid en uitvoering werden
uit elkaar getrokken. Ik was in die tijd hoofd van de afdeling burgerlijke staat- en testamentenregister, dat zat
bij Privaatrecht. Maar dat ging dus naar de uitvoering toe, naar wat nu de Dienst Justis heet. Ik moest kiezen:
wilde ik mee naar de uitvoering, of wilde ik op het ministerie blijven? Ik besloot bij het ministerie te blijven. Ik
wilde niet naar de uitvoering toe. Al wist ik maar half waar ik toen aan begon. Op verschillende plekken in de
organisatie, zoals het gevangeniswezen, vertrok vrijwel alles naar de uitvoering en bleef op het bestuursdepartement
anderhalve man over. Die reorganisatie heeft een grote klap betekend. Toenmalig minister Sorgdrager
kreeg ruzie met vrijwel de gehele ambtelijke top, het bestuursdepartement vertoonde plots grote gaten en
intern leek niemand precies te weten hoe het bestuursdepartement verder moest.”
De verzelfstandiging van uitvoeringsdiensten en de transformatie van het ministerie naar een bestuursdepartement
bracht ook het later weer verlaten concept van het integrale management het ministerie binnen.
“Directeuren die vroeger naast het beleid alleen de beoordelingsgesprekken deden, moesten plotseling alles
kunnen: personeel, informatie, organisatie, financiën, algemeen en huisvesting, PIOFAH.” Het bleek wat veel
voor de directeuren. Daar moest ondersteuning bij komen. En zo ontstonden de later weer ontmantelde
bureaus management ondersteuning, waar Hans Koopman kwam te werken. “De hoofden BMO hadden
onderling regelmatig overleg, want we liepen tegen dezelfde problemen aan. De algemene leiding vond het
wel lastig dat een groepje mensen zaken ging aankaarten waar iets aan moest gebeuren. Toenmalig PSG Dick
Schoof was nooit zo dol op dat overleg.”
Buijs: “Die reorganisatie betekende voor mij dat ik van afdelingssecretaresse directiesecretaresse werd. Halleluja!
Toen zei ik tegen mijnheer Demmink, die in die tijd nog DG was: nu gaan we van schaal 5 naar schaal 6. Nou, dat
dacht ik niet, zei hij. Ga eerst maar eens bij Schoevers de opleiding Europees notuleren doen, dan krijg je schaal 6.”

Buijs loopt naar de kluis op haar kamer en na wat zoeken komen er oude stukken en een stapeltje foto’s
tevoorschijn. “Kijk, dit was mevrouw Adriaans”, licht ze toe. Mevrouw Adriaans zit op de afbeelding gemoedelijk
een sigaretje te roken. Dat ging toen nog zo. Uit de kluis, uit de wandkast, van de vensterbank – overal
komen spullen van voorbije tijden vandaan: naamplaatjes die eens naast de kamerdeuren hadden gehangen,
richtlijnen voor de secretarie, richtlijnen voor wetgevingsstukken, agenda’s, foto’s uit de tijd van de typekamer,
foto’s van haar eerste werkplek als secretaresse. “In het pand stonden geen faxen en dergelijke. Dit
gebouw was niet ingericht op alle apparatuur die in de jaren erna allemaal binnen kwam. Ik ben tien uur per
dag in dit gebouw. Mij doet dit gebouw niets. Wat ik belangrijk vind, is het intermenselijke contact. Het is
mooi dat we naar een nieuw gebouw gaan. Ik ben alleen niet blij dat we bijna niets mogen meenemen.”
Ze geeft het toe, ze ziet er wel een beetje tegenop, tegen de verhuizing. Voor Buijs, die op haar 15e is gaan
werken, gaat voor de laatste keer de knop om. Kort voor de zomer zijn Buijs en Koopman samen een kijkje
gaan nemen in het nieuwe gebouw. Ze zitten lekker hoog, net als destijds op de negentiende. Dan heb je een
beetje zicht als je naar buiten kijkt. Met een stukje van de toekomst, het digitaliseren van de stukkenstroom,
heeft het ministerie in het oude gebouw al een start gemaakt. Sindsdien hoeft niemand meer aan Buijs te
vragen in welk stadium van de lijn de stukken zich bevinden. Wel zo gemakkelijk. Directeur-generaal Roes is in
zijn tijd bij de Raad van State al gewend geraakt aan het werken in een digitale omgeving. Maar zolang ze
toegang hebben tot zijn systeem, kunnen Buijs en Koopmans hem erop attenderen welke stukken haast
hebben, en signaleren ze welke stukken er dreigen te blijven hangen. “Dan melden we hem dat. Vaak zegt hij
dan: print maar uit, ik lees het vanavond thuis.”
Maar of alle veranderingen de organisatie ten goede komen … Buijs: “Ik zie nu ambtenaren in schaal 13
adressen sprokkelen. Dat is een enorm verlies aan manuren. Bovendien onderhouden medewerkers nu
allemaal hun eigen relaties. Vertrekt de medewerker, dan is ook de relatie weg. Netwerken zijn niet langer een
gedeelde relatie van een organisatieonderdeel. Als je iemand hebt zitten die dat goed bij elkaar brengt, dan is
het netwerk op een breed niveau beschikbaar. Je kunt er winst uit halen als dat goed geordend is.”
Koopman: “Het openstellen van informatie en digitalisering kan niet wegnemen dat er kennis weglekt. Die
kennis zit toch bij mensen. En vroeger zaten mensen lang op een zelfde plek, dan kon je op hun kennis
terugvallen. Mensen zullen vaker het wiel opnieuw moeten uitvinden.”
Hoe zien jullie de toekomst van het vak?
Koopman: “Het secretaressewerk zal in de toekomst nog meer gericht zijn op flexibiliteit, Er komt waarschijnlijk
ergens een centrale functie, en wordt ondersteuning meer inwisselbaar.” Voor sommigen dan, zie je ze
denken. Want hoe voorstelbaar is het nou dat de hogere functionarissen in een hiërarchische organisatie hun
200 201
werk doen zonder persoonlijke ondersteuner die zijn
of haar werkwijze goed kent? Nee, die secretaressefunctie
blijft, denken beiden. “Er zal toch moeten
worden gezorgd dat de boel met het flexibele
agendabeheer van de directeuren en DG’s niet in het
honderd loopt. Als je gaat overdragen, valt er altijd
wat weg.”
Buijs en Koopmans zullen in het nieuwe gebouw te
vinden zijn op de twintigste verdieping. Op een
plekje mét uitzicht op de kamer van de directeurgeneraal.
Veel papier en herinneringen zullen zijn
weggegooid of mee naar elders zijn genomen. Maar
een fax en stand-alone printer, zo heeft Buijs
geregeld, zal ze ook in de nieuwe toren hebben. “En
de kluis is mee”.
“Onze rollen zijn erop gericht dat er continuïteit is.”
Daar hebben ze voor gezorgd.
Toen
“Ik werkte voor mijnheer Jägers toen Lenie bij Rechtshulp
begon. Ik was net van de opleiding gekomen en nog
ontzettend jong. Toen Lenie binnenkwam, keek ze de kamer
rond en zag hoe het beetje apparatuur dat we toen hadden
in de ruimte stond opgesteld. ‘Dat moet anders’, besliste ze
meteen. Ze ging bellen en binnen een paar dagen stond de
apparatuur en met name de herrie makende printer elders
in de kamer.”
Toekomst
“Lenie verdwijnt niet. Die doet veel meer dan het
gebruikelijke secretaressewerk. Het vak zal wel veranderen.
Het kan best zo zijn dat het vak zich ontwikkelt en dat
mensen meer persoonlijk medewerker worden. Maar bij
hogere ambtenarij zal er sprake blijven van hiërarchie. En
daar hoort persoonlijke ondersteuning bij.”
— Helena de Oliveira, Hoofd cluster
procesondersteuning ministerie van VenJ —

00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
202 0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
203
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100
|
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
|
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
|
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010
|
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100
|
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
|
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
|
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010
|
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
|
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100
|
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
|
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
|
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010
|
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
“Als ambtenaar ben je meer geneigd alle ruimte aan de politici te laten.
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010
Politici willen die ruimte ook. Ik heb zelf toch het gevoel dat je, met
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
medeweten en toestemming van de minister, méér kunt doen om beleid
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100
en keuzes uit te leggen en daarover ook met de buitenwereld in discussie te
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
gaan.
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
Ik ben eens in een debat verzeild geraakt bij de Algemene Bestuursdienst.
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 “nu Veiligheid en Justitie het bestuurlijke 010101111000101010010010010101110010101001010010
werk
Daar zei men: de Oekaze van Kok heeft er toe geleid dat de houding is
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
meer naar zich toetrekt, mis ik mijn oude
veranderd. Ik vond dit flauwekul. Het is sterk afhankelijk van je bewinds-
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001
departement minder.
0101011110001010100100
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
persoon die er zit en de verhoudingen tussen de ambtenaren en de
Bij Binnenlandse zaken vond ik de aanpak van het
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
bewindspersoon. Ik zie wel dat ambtenaren daar voorzichtiger in worden.
europees Kampioenschap en manier waarop
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010
Maar ik voel mij niet geremd om het verhaal te vertellen van het beleid dat
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
toenmalig minister Van Boxtel en zijn ambtenaren
wij voeren. Het beleid is rationeel, we overtreden geen wetten of verdragen
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 de dreigende uitval van computers bij de
0101011110001010100100
- dat verhaal kan ik vertellen. Er is hier en daar ook koudwatervrees.”
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 millenniumwisseling 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
te lijf zijn gegaan erg sterk.
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
De manier waarop daar is gewerkt, zou best nog
Belemmert het u?
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 eens betekenis kunnen hebben 010101111000101010010010010101110010101001010010
voor de toekomst.”
“Ik vraag het altijd netjes. Soms zegt een minister, staatssecretaris of SG dat
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
ik het beter niet kan doen. Anders doe ik het. Ik heb in Leiden eens
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 — Marcel Cramwinckel, Inspectie VenJ —
0101011110001010100100
uitgelegd waarom wij vinden dat wij niet het kinderverdrag schenden.
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
Vervolgens heb ik uitgelegd hoe het beleid in elkaar steekt en hoe het
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010
juridisch zit. Mensen weten het vaak niet precies, of zijn het niet met je
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
eens. Maar men vindt het wel prettig als je er met ze over in discussie gaat.
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100
Het helpt ons ook om onze voelsprieten te houden.”
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
0000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000101110010001010101001010
— Harke Heida, Ministerie van VenJ —
01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010
00101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100
0111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100
1010111001010100101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100110010101000100101011101
00001011100010010001000101110010001010101001010010101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 01010111100010101001001001010111001010
0101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100
01000100010111001000101010100101001010100100110010101000001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 0101011110001010100100100101011100101010010100100
0101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010010101110100100001011100010010001000
1110010001010101001010010101001001100101010001001010111010010000101110001001000100010111001000101010100101001 010101111000101010010010010101110010101001010010011001010100010
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|

204 205

gerAn KAAI & JAn-wILLem scHAper
(wnd.) Hoofd Bureau-secretaris generaal,
Ministerie van Veiligheid en Justitie
25 november 2010. In de nacht van 24 op 25 november brandde licht op de derde verdieping van het verder
vrijwel verlaten ministerie van Veiligheid en Justitie. Later die dag zou minister Ivo Opstelten de begroting
voor het komende jaar in de Tweede Kamer verdedigen. Het was zijn eerste begrotingsbehandeling.
Jan-Willem Schaper, Geran Kaai en een collega-stafadviseur liepen teksten na die de collega’s van de beleidsdirecties
en het BSG-team hadden voorbereid. Kaai: “Ik zat aan tafel en viel op een gegeven moment van pure
vermoeidheid in slaap.” Schaper tikte door. “We hebben de hele nacht doorgehaald.”
We hebben het nog niet helemaal goed te pakken, concludeerde Schaper bij het herlezen van een concept van
de openingstekst voor de minister. De tekst was nog niet ‘des Ivo’s’. De minister was die dag na het debat naar
huis gegaan, waardoor Schaper en Kaai de donkere uren konden gebruiken om aan de teksten te slijpen. “Deze
minister had in de periode voor het begrotingsdebat slechts een paar optredens gehad in zijn nieuwe rol. We
stonden nog voor de vraag hoe we de thema’s van Veiligheid en Justitie het beste konden pakken in een
kernboodschap.”
“Ik sta voor een veilige en rechtvaardige samenleving waarin mensen hun verantwoordelijkheid nemen en in
vrijheid kunnen leven,” zei Opstelten later die dag in de Tweede Kamer. “Het bieden van veiligheid is een
kerntaak van de overheid. Het daadkrachtig aanpakken van straatterreur, overlast, intimidatie, agressie,
geweld en criminaliteit vraagt om een overheid die zichtbaar gezaghebbend en doortastend optreedt. Ik sta als
minister voor Veiligheid en Justitie voor de instituties van de rechtsstaat, de rechtspraak, het Openbaar
Ministerie en de politie.” Er is vertrouwen in deze instituties en er is ook kritiek op, constateerde de minister.
“Maar deze mensen zetten zich elke dag opnieuw in voor een veilige en rechtvaardige samenleving. Die
mensen verdienen ons respect.”
Kaai: “We hadden die ochtend om negen uur een concept van de inleiding op zijn bureau liggen. We hebben
de spreektekst toen met de minister besproken, en hem daarna nog verder bewerkt. Uiteindelijk zei hij: ‘Ik
herken me in de tekst, ik kan hem van mij maken.’ Het was een tekst geworden waarbij de minister zich
senang voelde.”
206 207
J“Je
moeT meTeen Kunnen AnTwoorDen, AL Is HeT mAAr Voor HeT geVoeL VAn conTroL”
Schedeldoekshaven 2012. In de smalle doorgang achter de Servicedesk op de derde verdieping Middenbouw
staat een balie er wat verlaten bij. Lang was zij dé toegangspoort tot het ‘nekje van het departement’, zoals een
minister van Justitie het bureau van de secretaris-generaal ooit noemde. Drukke dagen werden op die plek
zichtbaar. Aangeleverde dossiers voor de minister of staatssecretaris vormden dan een gestaag groeiende
papierstapel op de balie, in afwachting van het inboeken, controleren, doorboeken en wegbrengen door de
secretariaatsmedewerkers van BSG. Zoekende of doorglippende collega’s kregen via een bord luid en duidelijk
te verstaan: Stukken voor Algemene Leiding aanleveren via bureau SG, M307. Anders werd het maar een
zooitje.
Het bord en de balie hebben hun functie grotendeels verloren. Slechts nu en dan wordt er nog wat post
gehaald of ministerraadstuk gebracht. De secretariaatsmedewerkers van BSG zijn intussen thuis in het digitale
systeem voor de stukkenstroom, waartoe de bestuursraden van de twee ministeries – los van elkaar en leidend
tot twee verschillende systemen - een decennium of wat eerder hadden besloten. Plop, via de postbusmail
begrijpen de medewerkers dat er een nieuw stuk is gearriveerd voor afhandeling. Dan behandelen zij het –
inboeken, controleren – en boeken het vervolgens door naar de BSG-medewerker die ermee aan de slag moet.
Inmiddels komen er jaarlijks gemiddeld zo’n 4500 stukken langs: nota’s, concept-kamerbrieven, conceptantwoorden
op kamervragen, te tekenen Kamerbrieven en Kamervragen en, in toenemende mate, periodieke
voortgangsrapportages. Digitaal. Nou ja, bijna digitaal. Helemaal aan het einde van de lijn doet men het
voorlopig nog met papier. Dus printen de BSG-medewerkers de stukken ook uit.
Twee klapdeuren verder gaan BSG-stafcollega’s de inhoudelijke beoordeling aan.
Ze lopen al een tijdje op de derde rond, hoofd Bureau SG Jan Willem Schaper en zijn plaatsvervanger Geran
Kaai. Kaai heeft er sinds 2003 als stafadviseur, politiek assistent en waarnemend hoofd bureau SG heel wat
kamers gehad. Schaper zwaait er sinds 2006 de scepter. Kaai: “Ik was sterk geïnteresseerd in het politiekbestuurlijke
werk en de wisselwerking tussen bewindslieden en de ambtelijke top. Voor mijn gevoel gebeurde
het dààr.” “Ik zit op een prachtige verdieping, waar het soms erg spannend is. Maar ik hoef uiteindelijk maar
een klein deel van de werkelijkheid te snappen, die van de bewindslieden, de Tweede Kamer en de media. Ik
ben diegene van de Haagse kaasstolp, daar moet ik wat kunnen”, voegt Schaper met een lichte relativering toe.
Kaai: “Als stafadviseur ben je het oliemannetje. Wij proberen de bestuurlijke sensitiviteit van anderen te
vergroten. Op momenten dat dat minder lukt, leveren we commentaar en aanvullingen.”
Voor anderen in de organisatie wordt het werk van de BSG’ers vooral zichtbaar door markeringen die in teksten
zijn aangebracht: SG, minister, wilt u vooral hier op letten? Bij vragen wordt de maker van het stuk gebeld: wat

hij of zij precies met een passage bedoelt. En soms moet het nog worden gezegd: niet je naam op een brief aan
de Kamer!
In de intiemere kring van de derde verdieping scherpen de informatiemakelaars benodigde inzichten aan via
kleine oplegnotities of door even bij de bewindspersoon binnen te lopen. Maar baas boven baas: de adviseurs,
ook Schaper en Kaai, adviseren de secretaris-generaal, en deze adviseert de bewindslieden. Zo gaat dat in 2012
bij Veiligheid en Justitie. Hoe dichter bij de politieke top, hoe meer vertrouwelijkheid, lijkt een stelregel te
zijn. Over sommige zaken wordt gezwegen. Op de derde en straks de achtste heten de bewindspersonen
Piet-Hein, Ernst, Rita, Nebahat, Fred en Ivo. Tenminste, als er geen gasten bij zijn, want dan wordt het weer
minister of zelfs excellentie. Er zijn in de afgelopen jaren nogal wat bewindspersonen gekomen en gegaan.
Kaai: “Je neemt de bril over van de baas die je dient.”
Des Ivo’s
Tegen de tijd dat eind november 2010 de Kamerbehandeling van de begroting van Veiligheid en Justitie was
aangebroken, hadden Schaper en Kaai net een beetje kunnen werken aan de relatie met hun op 14 oktober
nieuw aangetreden minister en staatssecretaris. Het eerste gesprek doet de SG. Maar dan komen zij: ‘Zo zou u
ontwikkelingen op deze beleidsterreinen kunnen verbinden aan punten uit het regeerakkoord, het is wel van
belang dat u deze onderdelen van de andere bewindspersonen goed in de gaten kunt houden’ (inbreng
constituerend beraad), ‘welke kranten wilt u, hoe wilt u de lunch?’ (dagelijks bestaan), ‘Dit is uw agenda voor
de komende week. Over welke onderwerpen in het introductiedossier heeft u behoefte aan nader overleg?
Dan zorgen wij dat het wordt ingepland’ (beleidsprioritering).
“In de beginperiode maken de bewindspersonen kennis met de werking van de stukkenstroom”, legt Schaper uit.
Het is wel eens voorgekomen, zo vertelt hij, dat een nieuwe bewindspersoon via de nota’s de discussie aanging
met de secretaris-generaal. “De ambtelijke organisatie raakte daar een beetje van in de war. Ik ben destijds naar
de bewindspersoon toegegaan en heb gezegd: het mooie van je positie is dat jij de baas bent. Je hoeft niemand te
overtuigen, ook de SG niet. Jij mag beslissen. Het is soms even wennen voor nieuwe bewindspersonen dat bij de
politieke verantwoordelijkheid ook het genoegen hoort dat je diegene bent die de besluiten mag nemen.”
Beleidsdirecties en financiële afdelingen spuwden intussen informatieoverzichten over lopende dossiers en
nieuwe vraagstukken in de richting van bureau SG, bedoeld voor de minister en staatssecretaris: ‘Speerpunten!
Belangrijk voor uw komende periode! Lopend dossier, geen politieke risico’s. Posterioriteit, mede met het oog
op bezuinigingen.’ De BSG’ers gaven sommige vraagstukken voorrang, de rest lieten ze even wachten. Op deze
of gene verdieping kwamen dossiers die in voorgaande jaren stoom hadden afgegeven pruttelend tot stilstand.
Ander kabinet, andere prioriteiten.
208 209
“De vorige ministers, Piet-Hein Donner en Ernst Hirsch Ballin, kenden de Justitiecultuur”, zo begint Kaai zijn
terugblik op de begrotingsbehandeling van 2010. “Zij waren oud-medewerker en vakjurist, en Hirsch Ballin
was eerder minister van Justitie geweest. Dan ontstaan er bepaalde gewoonten in de werkwijze tussen de
ambtelijke organisatie en de politiek. In 2010 kregen we te maken met twee bewindspersonen die niet eerder
deel hadden uitgemaakt van een kabinet. De minister kwam als voormalig burgemeester, met een directeurgeneraalschap
als intermezzo, uit een andere ervaringswereld. De staatssecretaris kende ik uit de tijd dat ik
politiek assistent was. Minister Opstelten was ook voor mij helemaal nieuw.”
Zoals een minister is, zo behandelt hij ook de stukkenstroom, weten de BSG’ers. Binnen en buiten is bekend
dat de vakjuristen Donner en Hirsch Ballin met een arendsblik naar teksten keken en de hand niet omdraaiden
voor een Algemene Maatregel van Bestuur. Ook hielden ze wel van een vertoog of een analyse hier en daar.
Maar hoe zat het met de nieuwe minister? Kaai: “Wij probeerden uit te vogelen hoe hij ondersteund wilde
worden. Wat is zijn bestuurlijke stijl, hoe kijkt hij politiek? Welke ideeën heeft hij zelf over de manier waarop
het regeerakkoord moet worden uitgevoerd, en wat betekent dat voor beleid? De sterke punten van een
minister bepalen waar je zelf ook op let.”
“De eerste begrotingsbehandeling van een nieuwe minister is eigenlijk ook weer de eerste begrotingsbehandeling
voor een organisatie. Iedereen staat op scherp, zeker als het voor de minister de allereerste begrotingsbehandeling
ooit is. En als je de beleidsbrief hebt gemaakt met het vorige kabinet, dan weet je dat het een
politiek debat wordt. In die situatie willen Kamerleden vooral de stijl van de nieuwe minister proeven en
weten hoe hij het regeerakkoord handen en voeten denkt te geven. Deze minister en staatssecretaris zaten in
de actiemodus, en wilden de nota’s en spreekteksten kort, bondig en krachtig. De nieuwe minister zette zich
neer als een man van aanpakken. Dit via de nationale politie, de herziening van de gerechtelijke kaart,
Nederland Veiliger en ruimte voor de professionals. We zagen een soort stijlbreuk.”
Maar: “We troffen bij de begrotingsbehandeling teksten aan die nog te veel gemaakt leken te zijn voor de
vorige bewindspersonen. Gebaseerd op goede informatie, maar met een ondertoon die zei: we laten het de
minister nog één keer aan de Kamer uitleggen. Justitie is van oudsher sowieso inhoudelijk en juridisch
georiënteerd en wat aan de reactieve kant. Ondanks veranderingen die eerdere bewindspersonen al hadden
bewerkstelligd, zagen we die avond toch ons typische Justitie-denken terug in de teksten. Maar dit was een
andere bewindspersoon!” Nog niet goed genoeg, besloten de heren bij BSG. Dat werd bewerken, en nog een
keer herbewerken. “We moesten de minister het gevoel geven dat de ambtelijke dienst zijn stijl een beetje had
begrepen.”
“We waren niet verrast dat de minister het anders wilde dan zijn voorgangers. Naast de inhoud gaat het om het
karakter van de bewindspersoon en de stijl die hij wil hanteren. Dit hangt, mind you, ook samen met de
manier waarop een bewindspersoon politiek wil bedrijven en hoe hij zich tot de Kamer wil verhouden.

Minister Opstelten pakte de grote bestuurlijke lijnen, en bracht een opgave terug tot een paar vragen.”
Kaai: “We hebben de ambtelijke organisatie meer in de actiegerichte modus moeten krijgen, ook tekstueel.”
En, wat wilde de minister?
“Ik wil het scherper = ik wil de tekst korter.”
“Ik wil het concreter = ik wil concrete acties opgenomen zien.”
Duidelijk?
“Een organisatie switcht niet van de ene op de andere dag. Mensen moeten steeds weer wennen aan een
nieuwe baas. De lenigheid die dat vraagt van de ambtenaar wordt onderschat. En voor mensen in de organisatie
is het ontzettend belangrijk dat zij beseffen dat een nieuwe bewindspersoon vraagt om een andere
boodschap en een andere manier van beleid maken. Hij of zij moet met ons werk uit de voeten kunnen. Het is
uiteindelijk gelukt. Maar ik heb die eerste maand als spannend ervaren.”
Voorafgaand aan de begrotingsbehandeling van 2010 kreeg het ministerie ruim 300 schriftelijke vragen. Dat gaat van hot naar her.
Hoe kun je hier als BSG een controlerende of corrigerende rol in spelen?
“Het belangrijkste op dat moment is dat we kijken naar de samenhang en tegenstrijdigheden in de antwoorden.
Antwoorden komen via de schotten naar boven. En we kijken of de antwoorden voldoende passen in de
politieke context.”
“Als de directeur DRC geen 40 stuurgroepen voorzit, overdrijf
ik. Het stuurgroepmodel staat voor een tijd die we gaan
verlaten. Oplossingen zullen op een veel lager niveau worden
gezocht en gevonden. Om een beweging in gang te zetten kan
het rijk in een programma een aanzet geven, maar dat kan
geen andere reden hebben dan dat we iets willen laten landen
in het dagelijkse werk van diensten. Als een aanpak dichter
bij het probleem zit, is het vaak ook rijker in oplossingen. Als
we kijken naar de strijd tegen de hennepteelt in Brabant, dan
hebben wij een eerste zet gegeven maar intussen zijn die
Brabantse gemeenten bestuurlijk en operationeel zo aan het
samenwerken, dat daar grote successen worden geboekt.”
— Jan-Willem Schaper —
210 211
Een Kamerlid wilde weten of Justitie lespakketten naar scholen
stuurde, en zo ja, over welke onderwerpen. Het ministerie
antwoordde dat dat ‘thans’ niet het geval is.
“Op dit moment, thans, voor zover wij weten … Dat
hoort erbij. We zijn door schade en schande wijs
geworden. Als we iets absoluut neerzetten…”
Dan wordt het wel duidelijker.
“Maar als er dan iemand komt die zegt: 15 jaar
geleden hebben jullie wel lespakketten verstrekt, dan
hebben we de Kamer verkeerd geïnformeerd. Of we
moeten alles gaan uitzoeken, en dan heb je nog meer
ambtenaren nodig. En ik dacht dat we er daarvan
minder moesten hebben.”
Je scharnierfunctie vervullen, daar draait het volgens Kaai om. “Mensen zijn druk bezig met hun eigen dossier.
Dat is dan ook het belangrijkste geworden voor de medewerker en bepaalt zijn of haar perspectief. Wij werken
meer vanuit één geheel, en dat maakt toch dat je op een andere manier naar dossiers kijkt. Bij BSG is je
belangrijkste rol toch dat je de informatiepositie voor de ambtelijke en politieke top goed organiseert. Als een
minister je vraagt hoe je ergens tegen aankijkt en je kunt niet antwoorden vanuit een gedegen kennis, dan
geeft dat bij de bewindspersonen een onrustig gevoel. Je moet meteen antwoord kunnen geven, al is het maar
voor het gevoel dat je in control bent.”
In hoeverre lukt dat, in control zijn, in een grote ambtelijke organisatie? Kaai was zelf ruim een half jaar
politiek assistent van Justitieminister Donner, toen deze in het najaar van 2006 besloot af te treden na het
verschijnen van het rapport van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid over de Schipholbrand. “Jij staat dicht
bij de minister en voorziet hem van informatie. Je voelt je verantwoordelijk voor de val van je minister. Ik heb
me een tijd lang afgevraagd: had ik dit beter moeten zien, had ik het moeten zien aankomen? De kwaliteit van
het bestuur en de ambtelijke organisatie kreeg een gezicht in de vorm van een minister. Op een dergelijk
moment wordt de ministeriële verantwoordelijkheid tastbaar. Dat je eigen minister op enig moment zo’n
afweging moet maken, kwam heftig bij me binnen. Daar heb ik een paar nachten niet van kunnen slapen.”
“We hebben verschillende rapporten achter de rug, onder meer naar aanleiding van de Schipholbrand, waarin
we konden lezen dat organisatieonderdelen hun verantwoordelijkheid niet goed hadden genomen. Ik zie
geen weigering bij mensen om in beweging te komen. Het heeft volgens mij wel te maken met het feit dat de
samenleving zó ingewikkeld en complex is geworden, en dat de regelgeving en maatregelen zó complex zijn
gemaakt om aan te kunnen sluiten bij die complexe samenleving, dat we daardoor soms door de bomen het
bos niet meer zien. Dan weten we zelf even niet meer wie waarvoor precies verantwoordelijk is. Ook de
overheid bestaat uit mensen, en mensen maken fouten. Wat we kunnen doen is alert zijn, proberen te leren
van onze fouten en onze verantwoordelijkheid nemen.”
Hoe schat u uw helikopterblik in?
Kaai: “Ik hoop dat het voldoende is om overzicht te houden.”
Minister, zou u dit wel doen?
In het nieuwe gebouw krijgt de helikopterblik vanaf de achtste verdieping opnieuw vorm.
“We hebben nu het beste van twee werelden”, roept Kaai uit. Naast de juridische kennis en de ketens die beleid
en uitvoering verbinden wordt dankzij de overgekomen BZK-directies ook de bestuurlijke blik sterker, bedoelt

hij. In de toekomst zullen netwerken van departementen steeds meer worden vervangen door netwerken op
het lokale niveau, denkt Schaper. Daar zullen de oplossingen van de toekomst worden bedacht en uitgewerkt,
denkt Schaper. Maar het eigen werk verandert voorlopig nog niet zoveel, denken de heren. Kaai: “Dit werk
doen betekent dat je veel in de buurt moet zijn. Je moet er zijn als de SG of de minister vragen heeft, en
mensen uit het pand moeten bij ons kunnen binnenlopen. Aanwezigheid zal ook in de toekomst een realiteit
zijn.” Beetje ouderwets, dus. Maar goed dat de hoofdkantoren van een paar uitvoeringsorganisaties het huis
met ze gaan delen.
Wat is een beroepsambtenaar?
Kaai: “Iemand die het werken voor de publieke zaak een betrokken hart toedraagt.”
Wat is het vak erin?
“Zorgen dat politiek uitgezette lijnen zo goed mogelijk worden uitgevoerd en dat de minister indien nodig ook
op gepaste wijze tegenspraak ontvangt.”
Is tegenspraak belangrijk?
“Zeker.”
Is eigen ruimte voor de ambtenaar belangrijk?
“Zeker.”
Ziet u het wel eens knel lopen?
“Zeker.”
Kunt u een voorbeeld noemen?
“Nee. Je kunt als topambtenaar zeggen: minister, zou u dit wel doen? Dan nog eens vragen: weet u het zeker?
En nog eens: weet u het echt zeker? Er komt een moment dat de politicus zegt: ik weet het zeker. Dan moet het
gewoon gebeuren.”
Wat zijn de kenmerken van een excellente ambtelijke organisatie?
Schaper: “Beleidseenheden moeten gewoon goed zijn. Een directie Wetgeving moet het vak goed beheersen.
Een beleidsdirectie moet in staat zijn een politieke switch in denken van de politiek te voltrekken. Ook op
momenten dat die eerder komt dan de beleidsdirectie zelf denkt. Ik heb gezien hoe in de tijd bij Justitie de
212 213
mensen van Inburgering en Integratie op onderdelen een paradigmaverandering te pakken kregen. Je moet
flexibel en professioneel zijn om dat voor elkaar te krijgen.
Eenheden zoals ik die leid moeten zich goed kunnen inleven in wat de minister nodig heeft aan vertrouwen,
comfort en politieke werkelijkheid van alle dag. Dat vraagt een groot omgevingsbewustzijn. Het is een
belangrijk deel, maar ook een klein deel. Een beleidsdirectie moet mijn wereld een beetje begrijpen én
daarnaast weten wat in de maatschappelijke werkelijkheid nodig is. Daarnaast zijn er op een paar sleutelposities
mensen nodig die ongelofelijk makkelijk over hun eigen grenzen kunnen kijken.
En persoonlijk geloof ik sterk in het model zoals wij dat hier hebben, waarbij alle informatie op één tafel bij
elkaar komt voor het naar de bewindspersoon gaat. Als de bewindspersoon de enige is die het overzicht heeft
In 2010 probeerde de toenmalige secretaris-generaal
Joris Demmink de van de buren overgekomen ambtenaren
welkom te heten. Schaper: “De mail moest dan naar een
bepaalde mailbox worden gestuurd, van waaruit het
bericht verder zou worden verspreid. Dat gebeurde
natuurlijk helemaal niet. We zijn maar gaan rondbellen
om het alsnog te regelen.” Wel wonnen de BZK’ers een
kleine cultuurslag. “De SG ondertekende zijn interne mails
altijd met J. Demmink. Hij liet zich niet graag bij zijn
voornaam noemen. In de BZK-cultuur zou het Joris
Demmink moeten zijn. In het begin hebben we dat langs de
lijn van de SG opgelost, maar uiteindelijk hebben we de iets
modernere communicatie van de collega’s van het
DG Veiligheid weten over te nemen.”
— Jan-Willem Schaper —
kan dat, zo heb ik begrepen van collega’s bij andere
departementen, angstaanjagend zijn.”
Wat zijn de kenmerken van een ideale bewindspersoon?
Schaper: “Ik heb nu vier ministers meegemaakt, en
van alle vier kan ik kenmerken noemen die hen tot
een ontzettend goede minister hebben gemaakt. De
perfecte minister bestaat in mijn optiek niet, het gaat
om een combinatie van de persoon en de tijd waarin
hij of zij bewindspersoon is. Een ideaaltypische
minister is wel iemand die in een grote organisatie
als deze focus weet te bewaren en koers weet uit te
zetten.”
Het ministerie kreeg in de afgelopen kabinetsperiode twee
bewindslieden van één politieke kleur. Beviel dat een beetje?
Schaper: “Het bleek minder moeilijk te zijn dan we in
het begin dachten dat het zou zijn. Er ontstond een
natuurlijke balans tussen de minister en de staatssecretaris. Het is een gezegde in politiek Den Haag dat je
vrienden in een andere partij zitten, en je concurrenten in je eigen partij. Dat bleek in onze context ontzettend
mee te vallen. Het maakte het werk in die zin makkelijker dat wij wisten dat we in speeches VVD-elementen
moesten inbrengen.
We hadden – en hebben - dit keer een minister en een staatssecretaris. Twee ministers op een ministerie kan
het moeilijker maken. Het is hoe dan ook in elke situatie ons werk om te achterhalen hoe de bewindsperso-

nen het beste bediend kunnen worden. Sommige conflicten kan ik voorkomen, sommige kan ik oplossen en
met sommige kan ik me het beste niet bemoeien. Op deze verdieping gaat het dan om verstandig opereren. Ik
voorkom de meeste conflicten. Is me dat niet gelukt, dan los ik ze op. En bij die paar conflicten die ik niet
oplos moet het ook maar duidelijk zijn waarom ik ze niet oplos. Dan gaat het om karakters, of profilering.”
Wat kenmerkt een goede topambtenaar?
Kaai: “Toen ik in 2000 startte, dacht ik dat er mensen waren voor de inhoud en mensen voor het proces. Maar
ik ben voor mijzelf tot de conclusie gekomen dat er binnen de overheid niet kan worden gemanaged zonder
kennis van de inhoud. Ik hoop niet dat er in de toekomst alleen maar organisatiekundigen of bestuurskundigen
in de toplagen van departementen zitten. Ik zou het jammer vinden als de strategische kennis van de
inhoud en het beleid zou verschralen. Mijn ervaring is dat dat belangrijk is. Als je op hoofdlijnen kennis hebt
van het beleidsterrein, de juridische kaders en de gevoeligheden in het veld, dan kun je de bestuurlijke
belangen goed afwegen. Daar kan geen model tegenop.”
En de samenwerking tussen de ministeries ten behoeve van het bestuur? Schaper: “Die vindt nu al volop
plaats. Maar je blijft ook voor verschillende ministers werken. Zolang die elkaar niet dagelijks innig omarmen,
zullen er verschillen blijven tussen de ministeries.”
214 215
nNadere orders
“Kort nadat mevrouw Adriaans in 1986 met pensioen was gegaan, zaten de typistes er een tijdje verweesd bij.
Toenmalig kamerbewaarder Jan De Vries, die nog van het Plein was overgekomen en bleef tot hij in 2002 met
pensioen ging, bracht de dames van de typekamer in die dagen een concept-amicebrief van de toenmalige minister
Korthals Altes gebracht ten behoeve van de ministerraad. De brief zou die dag nog bij de bewindslieden moeten
liggen. We hadden de brief keurig getypt en voor ‘nadere orders’, zoals dat toen heette, op het bureau gelegd van de
inmiddels vertrokken mevrouw Adriaans. Ons was immers verteld dat de cheffinhandelingen door iemand anders
zouden worden overgekomen. De volgende ochtend vroeg de kamerbewaarder om een afschrift van de brief. We
moesten hem vertellen dat de cheffin nog niet was vervangen en dat de betreffende brief nog steeds op het bureau
van mevrouw Adriaans lag. Dat is toen een flinke rel geworden.”
Herinnering
— Lenie Buijs, Ministerie van VenJ —

“Bij de vorige kabinetsformatie kreeg de sg een dag van te voren
te horen dat er een forse departementale herindeling zou komen:
éénderde zou vertrekken, en éénderde zou komen.
ze zei meteen:
‘het nieuwe BzK maken we samen.
er is niet een oud-BzK en een nieuw-BzK.
we zijn met elkaar NIEuW.’
Voor de stukkenstroom was het wel even lastig, die overgang.”
216 217
“De
Provinciale Staten,
waar de Jeugdzorg
nu onder valt,
gaat niet
over mensen.
Gemeenten wel,
dus ik heb
de hoop dat de
gemeenteraad straks
de wethouder Jeugd
gaat aanspreken.
Ik betwijfel of
dat gaat gebeuren.
Mijn twijfel zit er daarin
dat de Kamer
veertig weken per jaar
vergadert.
Kamerlidmaatschap
is full time baan.
Gemeenteraad bestaat uit mensen
die twee avonden in de maand
met een onderwerp bezig zijn.
Dat is een part time job.”
— Martijn Wolthuis, Ministerie van BZK — — Reinier ter Kuile, Ministerie van VenJ —

sIep eILAnDer & zIJn TIJD- en pLAATsonAfHAnKeLIJK werKen
Siep Eilander heeft geen lange geschiedenis bij BZK en heeft in zijn werk meer met vooruitkijken dan
achteruit. De directeur Faciliteiten, Huisvesting- en Inkoopbeleid Rijksoverheid is namelijk al een tijdje bezig
met datgene dat medewerkers van de ministeries vandaag en in de toekomst zullen ervaren. Die van BZK en
VenJ, maar ook van de collega-ministeries. Waar zij werken. Hoe zij werken. Met welke apparatuur zij werken.
Het gaat gepaard met moderne termen als flexibel werken, het nieuwe werken – Eilander spreekt zelf van
tijd- en plaats- en apparaatonafhankelijk werken. En er zijn diverse rijksbreed functionerende voorzieningen
voor de bedrijfsvoering zoals de Werkmaatschappij en de Inkoopuitvoeringscentra.
Bah, denken sommigen, elke dag opnieuw een stoelendans doen om de werkplekken, je eigen collega’s
moeten inhuren, ICT’ers die bij storingen niet meer even bij je kunnen binnenlopen omdat ze hun werk doen
vanaf een locatie 100 kilometer verderop (of misschien wel thuis) aan het doen zijn, managers die zuchtend
eigen personeelszaken en die van hun teamleden via P-direct digitaal moeten afdoen – waar is PIOFAH toch
gebleven? Eilander zegt de geluiden te kennen en wijst in zijn reactie op een aantal ontwikkelingen.
“Natuurlijk is er de noodzaak om op de uitgaven van de overheid te bezuinigen. Maar dat heeft in mijn optiek
niet alleen een financieel-economische achtergrond. Het gaat ook om het beperken van de hap die de
rijksoverheid doet uit de beschikbare middelen voor maatschappelijke activiteiten. En dat is behalve geld ook
het beroep op de arbeidsmarkt. Als we vooruit kijken, dan weten we dat ook daar schaarste zal gaan optreden.
Dan is een compacte rijksoverheid nodig, zoals wij dat noemen.
Daarin wil je dubbel werk voorkomen door processen in de uitvoering te bundelen en toch de kwaliteit van de
dienstverlening aan de samenleving overeind houden.”
Zorgen dat de rijksorganisaties gebouwen, faciliteiten en ondersteuning delen, dat is de kern van zijn opgave
waar het de bedrijfsvoering betreft. “Een minister organiseerde vroeger zijn eigen beleid, zijn eigen uitvoering,
zijn eigen toezicht en zijn eigen ondersteuning. Dan werden er onder zijn verantwoordelijkheid
systemen ingekocht op de markt. Iedereen met zijn eigen criteria en wensen. Hoeveel verschillende systemen
en regelingen we wel niet hebben binnen het Rijk!” Als een nieuw kabinet besluit tot een departementale
herverkaveling komt het ongemak hiervan voluit aan het licht. “Je moet in secundaire processen standaardiseren
om primaire processen te kunnen flexibiliseren”, is Eilanders credo.
“Als de koek kleiner moet, dan kom je uit bij de vraag: waarop bezuinig je dan het liefst, op stenen of op
mensen? Ik geef de voorkeur aan behoud van mensen, die zijn nodig voor het werk. Dan maar minder stenen.
En dat leidt ertoe dat een kleiner aantal gebouwen steeds vaker door meer ministeries zal worden bewoond.”
218 219
In 2012 heeft hij aan de wand van zijn werkkamer nog een afbeelding hangen van het gebouw van het
voormalige ministerie van VROM, met daarbij de namen van vier ministeries. Niet omdat de rijksdienst
noodzakelijkerwijs zo klein zal worden dat dàt specifieke scenario werkelijkheid wordt, maar om uit te
drukken dat het een rijksgebouw is, niet het huis van een ministerie.
Wat voor ambtenaar heeft u voor ogen bij uw voorbereidingen voor het nieuwe werken?
“Het aardige is dat de ontwikkelingen op het gebied van financiën en bedrijfsvoering samenvallen met
veranderingen in de manier waarop we over het werken nadenken.” Hij vindt het ook best een mooi experiment,
die gemeenten die het zonder gemeentehuis gaan proberen. “Die redeneren vanuit het idee dat
bewoners niet naar de ambtenaren moeten hoeven te komen, maar dat de ambtenaren naar de burgers gaan,
en dat ze voor het overige thuis hun werk heel goed kunnen afronden. Probeer je maar eens voor te stellen
hoe dat gaat. Dat vereist niet alleen andere voorzieningen in huisvesting en ICT, maar vooral ook een andere
manier van leidinggeven. Je moet dan bijvoorbeeld meer met resultaatsafspraken werken in plaats van op
aanwezigheid controleren. Ik verwacht dat dit zich ook bij de rijksambtenaren zal gaan voltrekken - in beleid,
uitvoering en toezicht. Het sluit aan bij ideeën die mensen over werken hebben. Je ziet het om je heen
groeien. Bij een aantal van de uitvoeringsdiensten - waar 77% van de rijksambtenaren werkt - kijken ze daar al
anders tegen aan. Ik vind het interessant om te zien hoe deze trend zich zal voortzetten.”
“Wij hebben hier zelf ook aan moeten wennen. De trend is dus van een zeer door regels beheerst arbeidsproces
naar een omgeving waar de professionals het meer zelf vormgeven. In kleuren gedacht: we gaan van een
blauwe naar een groene omgeving. Toen wij in 2009 begonnen bij DGOBR hebben we de Rijkswerkplek –
waarin het Nieuwe Werken tot uiting zou moeten komen – als één van onze speerpunten benoemd. En dat zijn
we met onze ervaring en vakkundigheid projectmatig in het vat gaan gieten. Dat liep zo niet lekker. Dat bracht
ons tot de conclusie dat we met iets heel tegenstrijdigs bezig waren. Wij waren bezig op een blauwe manier
een een groene wereld te maken. Dat kan niet. Wat we zien gebeuren, is niet een groot programma of project,
maar een beweging. En daar past een ander repertoire bij. Geef vooral de beweging ruimte, steek er af en toe
de thermometer in, probeer goede voorwaarden te scheppen en werk belemmeringen weg als ze zich
voordoen. Er wordt van vele kanten op aangedrongen dat de overheid die beweging maakt richting burgers.
Wij proberen hetzelfde te doen ten behoeve van de veranderingen bínnen de overheid. Mag ik een plaagstootje
uitdelen? Ik denk dat we wat die werkwijze betreft vooruitlopen op vele andere onderdelen van de rijksdienst.
En dan bedoel ik met “we” niet BZK als de moeder van alle departementen, maar de samenwerkende
bedrijfsvoerders in de rijksdienst.”

220 221
“We hebben in de
afgelopen jaren
kwartaalbijeenkomsten
gehad met de
directeuren van BZK.
Eén van de eerste keren
dat er over de nieuwe
huisvesting werd
gesproken, vroeg de SG:
‘Wie moet er een eigen
kamer hebben?’
Er was geen enkele
directeur die zei dat hij
of zij die eigen kamer
nodig had.”
— Siep Eilander, Ministerie van BZK —
VAn 7777 en 7373 nAAr 7000
Ze vormden aan de Schedeldoekshaven de spin in het web, de dames en heren van de Servicedesk en, sinds 1 januari
2010, ook van de telefoon. Vanaf de derde middenbouw, bij de bibliotheek, hielpen ze ambtenaren van beide
ministeries aan toegangspasjes, treinkaartjes, vergaderruimtes, laptops en probeerden daarnaast dagelijkse
problemen op te lossen. In de laatste maanden in het oude gebouw kwam zelfs de minister langs. Hij kwam ze ook
even de hand schudden. Leuk vonden ze dat. Ook ministers moeten pasfoto’s laten maken voor een rijkspas. En ze
hielpen natuurlijk de kamerbewaarder, als hij een zaal nodig had of er een lamp moest worden vervangen op de
derde.
Ten tijde van alle directieverschuivingen was het allemaal even wat problematisch, herinneren ze zich. Het leek wel
even een ministerie van Binnenlandse Zaken en Justitie, of een ministerie van Justitie en Koninkrijksrelaties. Velen
verspraken zich. Het vinden van NS-kaarten werd een stuk lastiger, nu mensen de precieze benaming van hun
directie of dienstonderdeel even niet precies wisten. En hadden ze recht op een 2e klas of een 1e klas?
Daarnaast vormden ze het eerste aanspreekpunt voor burgers en buitenlui en ook het laatste aanspreekpunt voor
mensen die direct contact zochten met een ambtenaar, maar waarbij:
a. de ambtenaar niet opnam,
b. de kamergenoot van de ambtenaar niet opnam, en
c. ook de secretaresse van de directie niet opnam.
Kortom, als het doorschakelen even niet goed was geregeld. Maar een onbereikbare overheid, dat kon natuurlijk
niet. Warm doorverbinden, dat was sinds 2010 het uitgangspunt.
Een vaak bellende mijnheer uit Frankrijk die Justitie als een complotorganisatie beschouwde, hoorden ze aan en
hielden ze af van de ambtenaren. Een beller die alleen de groeten aan de minister wilde doen ook. Klonk een klacht
over de politie of een gemeente een beetje concreet, dan konden ze wél doorverbinden naar een departementale
collega die deze mensen te woord stond.
Met behulp van een kennisbank probeerden ze verder zoveel mogelijk vragen zelf af te handelen.
Bij wie hoorden ze eigenlijk, bij Binnenlandse Zaken of Justitie? Bij Eilander en zijn Werkmaatschappij, zo bleek. In
2012 hadden zij al een mailadres onder @rijksoverheid.nl. Op de Schedeldoekshaven liepen ze dus al een beetje voor
op vele anderen.
In 2013 zijn ze met een Servicepunt te vinden op de tweede verdieping, en daarnaast op de buitenlocaties.
Servicepunt 7000 gaat het heten. Want direct contact, dat zal nog nodig zijn, zo is de verwachting. De ambtenaren
hebben dan allemaal wel een mobiele telefoon, en zullen ook in hun mobiele situatie vaker zelf opnemen. De
aanvraag van zalen moet dan echt digitaal.
De telefonisten zijn niet meeverhuisd naar het nieuwe gebouw, maar zijn naar de Jan van Nassaustraat vertrokken.
Vanaf die locatie zullen ze straks voor alle ministeries werken. Tenminste, over een tijdje. Dat is de bedoeling.

Ambtenaar + 1
222 223
In Haagse torens,
waar gedachten
oplossen in koffie en papier,
rader ik mee tussen tanden
en vliegwielen.
Zo omvat door jaren
van zijn en niet zijn
mijn eigen bolster
zich allengs als een cocon
om de pit binnenin.
Ooit, eerder
vond ik met blote ogen
dromen tussen woorden
en een oneindig hopen.
Maar nu zie ik er schaduwen,
gemaakte waarheden,
met de houdbaarheid
van een krant.
Ik sluit mijn hoofd,
glimlach om het gesponnen web,
en fladder in het wit
tussen woorden en draden
m'n eigen vrije vlinder.
ω
— Thomas Hessels, ministerie van BzK —
De titel van het gedicht verwijst naar de al wat oudere
ambtenaar die inmiddels aan een leesbril toe is.

224 225
VerAnTwoorDIng & DAnK
In dit boek zijn verhalen van ambtenaren van de ministeries van BZK en VenJ gebundeld. Daarnaast omvat het boek
de wordingsgeschiedenis van de oude bewoning aan de Schedeldoekshaven. De auteurs en de begeleidingscommissie
hebben hierbij niet gestreefd naar volledigheid. Wel wilden zij verschillende herinneringen, vakervaringen en
werkbeleving van mensen die werkzaam zijn bij de ministeries opgetekend zien.
Voor de keuze van de portretten is gewerkt met een lijst die de leden van de begeleidingscommissie hebben
opgesteld. Dit heeft uiteindelijk geresulteerd in de geschreven portretten die de lezer in dit boek aantreft. Daar de
verhalen in 2012 en dus in aanloop naar de verhuizing en het nieuwe werken zijn gemaakt en we daarover opmerkingen
hoorden, is in de eindsprint van het project Siep Eilander gevraagd zijn perspectief aan de lezers te kennen te
geven. Dit is aan het einde van het boek opgenomen.
In de gesprekken met de portretkandidaten stonden hun herinnering, beleving en opvattingen over het vak centraal.
Het gebruik van casuïstiek hierbij had het doel de verhalen zo concreet en herkenbaar mogelijk te laten zijn. In de
opzet is niet gestreefd naar een reconstructie van het relaas of het volledig maken van de herinneringen. Wel zijn
rond de herinneringen bronnen geraadpleegd ter controle, inkleuring of aanvulling van de verhalen. Over het
algemeen betroffen deze bronnen Kamerstukken of algemene internetdocumentatie. Ook zijn de interne bladen van
de ministeries bekeken. Daarnaast is gebruik gemaakt van een aantal specifieke bronnen. Voor het portret van Lenie
Buijs is gebruik gemaakt van de oratie van prof. dr. Mies Westerveld uit 2008. Voor achtergrondinformatie bij het
portret van Harke Heida is, voor het deel over het vreemdelingenbeleid uit de jaren ’90, informatie ontleend uit de
volgende bronnen: het proefschrift ‘Crisis als kans? Over de relatie tussen crises en hervormingen in het vreemdelingenbeleid
van Nederland en Duitsland’ van Fleur Barbara Alink; de masterscriptie ‘Het dossier Rara (1985-1993)’ van
Melinda Gijsbertse. Hierin is ook een interview met voormalig staatssecretaris Kosto opgenomen; een inventarisatie
van voormalig stagiaire bij DMB Alexandra van Lennep over de geschiedenis van de opvang, en het artikel ‘Veel
angst, weinig effect. Twintig jaar illegalenbeleid’ van Robert van de Griend in Vrij Nederland van 16 februari 2008.
In het proces is intensief samengewerkt met de portretkandidaten. Zij zijn bereid geweest om in meerdere gesprekken
hun ervaringen te delen en hun visie op het werk te geven. Zij hebben allen een of meerdere keren concepten van de
tekst gezien en deze voorzien van reacties. Ik dank hen allen voor de prettige gesprekken, de momenten van reflectie,
hun inspanning om mee te denken en te reageren. Hetzelfde geldt voor diegenen die hebben meegewerkt aan
achtergrondgesprekken of anderszins herinneringen hebben gedeeld. Soms raakten herinneringen het persoonlijke of
professionele vlak; bij dat laatste hoort dat we ook moesten kijken naar de verhalen vanuit het besef dat het werk in een
bestuurlijk-politieke context wordt verricht. Ieder heeft voor zich geprobeerd om binnen de beperkte context recht te
doen aan de informatie, maar de kans op onvolledigheden en mogelijke onjuistheden blijven altijd bestaan.
Het project is begeleid door een gezamenlijke commissie met vertegenwoordigers van de ministeries van Binnenlandse
Zaken en Koninkrijksrelaties en Veiligheid en Justitie. Ik dank Meine-Henk Klijnsma, Ardaan van Ravenzwaaij, Ellen van
den Berg, Krijn van Beek en met name Hans Wilmink voor hun betrokkenheid, feedback en begeleiding. Daarnaast
dank ik de fotografen Ilya van Marle en Jeronimus van Pelt, vormgever Barbara Nijboer, adviseur grafische middelen
Grietje Huitema en mede-auteur Ruud Smeets voor de samenwerking. Hij schreef het portret voor een functioneel
gebouw. Wederzijdse beïnvloeding heeft dit product gemaakt tot wat het nu is.
Patricia Gerrits

226 227

coLofon
‘Onder ambtenaren. Verhalen van verandering’
is een uitgave van het Ministerie van Binnenlandse
Zaken en Koninkrijksrelaties en het Ministerie van
Veiligheid en Justitie.
Bezoekadres
Turfmarkt 147
2511 DP Den Haag
postadres
Ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties
Postbus 20011, 2500 EA Den Haag
Ministerie van Veiligheid en Justitie
Postbus 20301, 2500 EH Den Haag
Idee & tekst algemeen en portretten van ambtenaren
Patricia Gerrits, Onder Ogen B.V., Den Haag
Idee & tekst portret van het gebouw
Ruud Smeets, Ministerie van BZK
Beeldconcept & fotografie
Ilya van Marle en Jeronimus van Pelt
Vormgeving & art direction
Barbara Nijboer, Ministerie van BZK
Grietje Huitema, Ministerie van BZK
Drukkerij
Vijfkeerblauw
oplage
1.000
ISBN: 978-90-5414-205-8
228
© 2013 Ministerie van Veiligheid en Justitie.
© 2013 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van het ministerie van
Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het ministerie
van Veiligheid en Justitie. Hoewel aan de totstandkoming van
deze uitgave uitdrukkelijke zorg is besteed, kan voor eventuele
(druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en
aanvaarden de auteurs en het ministerie geen aansprakelijkheid.
Gebruik van teksten bij herhaling of bij ander gebruik dan
waarvoor zij oorspronkelijk zijn gemaakt, opname van citaten
met bronvermelding uitgezonderd, is uitsluitend mogelijk na
toestemming van de auteurs.
229

230 6