2008-06-24 verslag Sport & Os bijeenkomst 4 juni 2008 - Sport en ...

Op weg naar sportcoalities in ontwikkelingslanden
Verslag bijeenkomst Sport & OS, 4 juni 2008
INHOUD
1. Context & doel bijeenkomst…………………………………………………………………. Blz. 2
2. Presentaties plenair gedeelte……………………………………………………………….. Blz. 3
a. NOC*NSF
b. Ministeries VWS en Buitenlandse Zaken
c. NCDO
3. Samenvatting workshops 1 t/m 6 ………………………………………………………. Blz. 7
a. Burkina Faso
b. Kenia
c. Suriname
d. Zuid Afrika
e. Van ambitie naar realisatie
f. Introductie Sport & OS
Bijlagen
I. Lijst van deelnemers op 4 juni
II. Overzicht matrices per workshop
III. Overzicht feedback op bijeenkomst

1. Context en doel bijeenkomst
35 ontwikkelingssamenwerking- en sportorganisaties kwamen 4 juni 2008 op
initiatief van NCDO en NOC*NSF bijeen in het Olympisch Stadion in Amsterdam.
Onder leiding van Frits Barend spraken zij over sportprojecten die de komende vier
jaar in tien ontwikkelingslanden gaan plaatsvinden. De Nederlandse overheid heeft
hiervoor € 16 miljoen beschikbaar gesteld en NOC*NSF opdracht gegeven een plan
te maken voor de uitvoering van het programma. Erica Terpstra gaf aan hoe
NOC*NSF samen met de partners NCDO en PSO de ambities wil realiseren.
Sport gaat in tien ontwikkelingslanden een belangrijke rol spelen bij de Nederlandse
ontwikkelingssamenwerking. Dat maakten minister Koenders en staatssecretaris
Bussemaker op 11 februari bekend. Sport wordt ingezet als katalysator van projecten
op het gebied van emancipatie, gezondheid, onderwijs en vredesopbouw. De tien
geselecteerde ontwikkelingslanden zijn Zuid Afrika, Suriname, Kenia, Burkina Faso,
Senegal, Mozambique, Zambia, Guatemala, Indonesië en Bhutan.
De beleidsnotitie van minister Koenders en staatssecretaris Bussemaker (‘Een kans
voor open doel. De kracht van sport in ontwikkelingssamenwerking') kunt u vinden op
www.sportdevelopment.org.
Het doel van de bijeenkomst was:
• Sport- & OS-organisaties informeren over nieuw programma Sport & OS;
• Kennisuitwisseling over OS-projecten van verschillende sportorganisaties;
• Betrokkenheid bij het OS-programma realiseren.
2

2. Presentaties plenair gedeelte
2.1 NOC*NSF
Erica Terpstra lichtte op 4 juni toe hoe NOC*NSF samen met partners als NCDO en
PSO vorm geeft aan het programma. Welke behoefte aan ondersteuning vanuit
Nederland hebben sportorganisaties in de tien landen zelf? Terpstra gaf aan dat het
beantwoorden van die vraag de eerste stap is binnen het programma. Vervolgens
wordt gekeken welke Nederlande sport- en ontwikkelingsorganisaties hierbij een rol
gaan spelen. De ambitie is om al eind 2008 van start te gaan met de eerste projecten.
Via de website www.sportdevelopment.nl en www.sport.nl wordt informatie over
het programma verstrekt. Vanuit NOC*NSF is Marije Dippel projectleider en
aanspreekpunt: Marije.Dippel@noc-nsf.nl
De betrokkenheid van NOC*NSF
• In de jaren negenig is NOC*NSF, samen met de KNVB, een pionier geweest
op het gebied van sport en ontwikkelingssamenwerking
• Een van de bouwstenen van het Olympisch Plan 2028 is de maatschappelijke
betekenis van sport
Doel van het programma ‘Sportcoalities aan de slag’
Doel van het programma is de positie van groepen jongeren, meisjes en vrouwen en
mensen met een handicap in projectgebieden in de programmalanden aantoonbaar te
verbeteren mede als gevolg van sport. Dat is ambitieus, maar het nastreven meer dan
waard.
Als het gaat om resultaten dan betreft dat allereerst uitvoering van programma’s in
10 landen met actieve betrokkenheid van sport, sport & OS, en OS-organisaties.
Daarnaast wordt vanaf 2009 ingezet op leren, uitwisseling en kennisontwikkeling
waarbij vooral PSO en de NCDO een belangrijke rol spelen.
Concrete stappen in 2008
De resultaten die voor dit jaar zijn geformuleerd:
I. Geformuleerde programma’s in 10 landen met jaarplannen (2008 en/ of 2009)
en een meerjarig (2008 – 2011) perspectief
II. Samenhangende activiteiten (in lijn met de jaarplannen) in 4 landen in de
tweede helft van 2008 (Zuid Afrika, Suriname, Kenia, Burkina Faso)
III. Monitoring & Evaluatie systematiek klaar voor gebruik benutting (vanaf
2009)
Activiteiten in kader van Actieplan 2008
• Formuleren van een tiental ‘Terms of references’ (ToR) voor inventarisatie en
formulering van programma’s in 10 landen
3

• Uitvoeren van offertetrajecten op basis van de 10 ToR’s en contracteren van
externe deskundigen (voorkeur voor consultants uit het zuiden) voor
uitvoering van de inventarisatie en formuleringsopdracht ten behoeve van de
10 programma’s
• Toezien op de uitvoering van de 10 ToR’s
• Vaststellen van de programma’s per land
• Toezien op de uitvoering van de jaarplannen in de eerste vier landen
• Ontwikkeling Monitoring en Evaluatie systematiek
• Met regelmaat communiceren over de gang van zaken
• Rapporteren over de uitvoering van het Actieplan 2008 aan opdrachtgever
VWS
2.2 Dagvoorzitter Frits Barend
Dagvoorzitter Frits Barend maakt, samen met onder andere Clarence Seedorf, deel
uit van een groep ambassadeurs die zich sterk maken voor de inzet van sport in
ontwikkelingslanden. “Ik ben telkens onder de indruk van de kracht van sport in
ontwikkelingslanden. Naast het plezier dat mensen uit hun sport halen en de
positieve effecten op de gezondheid, bieden goede sportvoorzieningen ook kansen
voor werkgelegenheid en komen ontmoetingen tussen verschillende lokale
gemeenschappen tot stand”.
2.3 Ministerie van Buitenlandse Zaken (BZ), Ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport (VWS), beleidsnotitie: ‘Een kans voor open doel. De kracht van
sport in ontwikkelingssamenwerking’
• Sport inzetten als katalysator voor maatschappelijke ontwikkeling
o Emancipatie
o Gezondheid
o Onderwijs
o Vredesopbouw
• Overheden zetten in op sport en spel!
Budget nieuw beleid
• 16 miljoen euro (2008 t/m 2011)
• 6 Miljoen: Ambassades (BZ)
• Gemiddeld € 150.000 per jaar per land!
• 6 Miljoen: Nederlandse sport- en/of ontwikkelingsorganisaties (VWS)
• 3 Miljoen: NCDO (al eerder vastgelegd)
• 1 Miljoen: nader te bepalen
4

Waar?
OS partnerlanden
BZ en VWS
• Zuid-Afrika
• Mozambique
• Senegal
• Kenia
• Indonesië
• Guatemala
• Suriname
Rol Ambassades
• Subsidie verlenen aan lokale organisaties
• Eventueel i.s.m. Nederlandse of internationale organisaties
• Aansluiten bij sectoren (bijv. onderwijs en gezondheid)
Rol NL sportorganisaties
• Plan van Aanpak NOC*NSF
- Programmaformulering
- Formuleren Nederlandse inzet
- Coördinatie en uitvoering programma’s door derden
Hoe?
• Vraaggestuurd
• Local ownership
• Programmatisch
• Duurzame resultaten
Sport & OS via andere kanalen
• Katalyserende werking in Nederland:
- Medefinancieringsorganisaties
- Stedenbanden
- Capaciteitsopbouw PSO/SNV/PUM
BZ
• Fragiele staten
VWS
• Bhutan
• Burkina Faso
• Zambia
Andere financieringsbronnen
• Andere fondsen
- Loterijen (Sponsor & postcode maar geen lotto financiering)
5

- Particuliere fondsen
- Bedrijven
- Bijdragen ontvangende organisaties in betreffende landen
- Eigen middelen sportorganisaties
Sport & OS speelveld
• Ambassades
• Nederlandse sport- en os organisaties
• Medefinancieringsorganisaties
• NCDO
• VN werkgroep
• Internationale samenwerking
2.4 NCDO
Wat is programma sport en OS van NCDO?
• Netwerk(en) à uitwisseling
• Nederlands kennis centrum Sport&OS: Toolkit, website, best practices
• Kennis & kwaliteit versterken:
Masterclass 2009
• Promotie thema Sport&OS
• Informeren en activeren sportieve Nederlanders over/bij sport en OS
Bijdrage programma sport NCDO aan beleidsnota
• Via bestaande netwerken en kennis faciliteren landen/thema inventarisatie &
uitwisseling
• Verslaglegging van evaluatie & resultaten van zowel ambassadetraject als
NOC*NSF traject
• Adviseren over een M&E systeem dat gehanteerd wordt voor de programma’s
die voortkomen uit deze nota
• Faciliteren tussentijdse uitwisseling via Netwerken en evaluatie o.a. tijdens de
NextStep ZA.
• Communicatie over ervaringen, best practises en impact van activiteiten
• Kwaliteitsverbetering van betrokken NL organisaties en diensten via
Masterclass
6

3.a. Workshop 1: Burkina Faso
Aanwezig:
• Inger Quanjel (NSA/NKS)
• Bart Ooijen (Ministerie VWS)
• Jessica ter Veer (Women Win)
• Bram van Wijck (masterstudent sportmanagement)
• Bas Rijnen (Rijnen Consultancy)
• Han Verhoeven (MDF) – facilitator
Programma
Verhoeven legt de opzet en het doel van de workshop uit. Er zal een aanbodscan en
een competentiescan worden gemaakt om zo een goed beeld van het bestaande
aanbod van Nederlandse hulp aan Burkina Faso in kaart te brengen. Door een
consultant die naar Burkina Faso gestuurd wordt, zal de vraagkant onderzocht
worden, waarna vraag en aanbod bij elkaar kunnen worden gebracht. Dit is de
programistische aanpak die NCDO en NOC*NSF willen invoeren. Het aanwezig zijn
in deze workshop garandeert dus niet dat er dus sowieso een samenwerking tot
stand zal komen.
Aanbodscan
• NSA/NKS (Nederlandse Sport Alliantie / Nederlandse Katholieke
Sportfederatie) zijn in 1998 betrokken geraakt bij sportprojecten in Burkina
Faso. Ze begonnen met de ondersteuning van jongerenorganisaties zoals
Grasroots op het platteland, gaven kaderondersteuning en
verenigingsondersteuning, leidden mensen op en zorgden voor
voetbaltraining. Daarna zijn ze de lokale partner Injeps, een sportacademie,
gaan ondersteunen. Ze hebben bij Injeps leraren bijgeschoold, de directie
ondersteund en onderwijs gegeven in projectmanagement. Eerst hadden ze
daarbij een projectleiderrol, nu initieert Injeps zelf projecten en vraagt
daarvoor subsidie aan bij NSA/NKS. Injeps combineert sportonderwijs met
welzijnswerk en heeft nu ook vanuit de regering de opdracht gekregen om bij
te dragen aan de HIV Aids bestrijding. Verdere aandachtspunten van Injeps
zijn het krijgen van meer vrouwen op de opleiding, mogelijk maken voor
gehandicapten om te sporten en het versterken van de sportinfrastructuur
door veel samenwerking met sportbonden en ministerie van Sport. (Burkina
Faso heeft sportbonden voor vier takken van sport: voetbal, handbal,
basketbal en volleybal). Injeps is een sterke partner, maar bevindt zich alleen
in de hoofdstad Ouagadougou. NSA/NKS wil de hele sportinfrastructuur in
Burkina Faso helpen verbeteren door de sportbonden te versterken en
7

sportopleidingen op meerdere plekken in het land mogelijk te maken, zodat
armere mensen op het platteland ook de kans krijgen om een opleiding te
volgen of sportles te krijgen. Verder denken ze aan het opzetten van
communityprojecten in samenwerking met jongerenorganisaties. Doelen van
NSA/NKS is het verbeteren van sportinfrastructuren en via sport bij te dragen
aan het bestrijden van armoede en het bestrijden van HIV Aids door
voorlichting. Belangrijke doelgroep daarbij is de jeugd.
• Ministerie van VWS heeft via een aantal projecten bijgedragen aan
ontwikkelingshulp in Burkina Faso, namelijk door het ondersteunen van
NOVIB (oprichten van buurtwerken en versterking van jongerenorganisaties),
Paralympics via NCDO, opleidingstraject via KNVB en opleidingstraject via
NeVoBo. Bart Ooijen: “Burkina Faso neemt een speciale positie onder de
ontwikkelingslanden in, omdat het het op één na armste land ter wereld is.
Als je daar bent, ondervind je dat aan den lijve. Ouders vieren bijvoorbeeld
pas feest als hun kind 5 jaar is geworden, zo laag is de levensverwachting van
kinderen. Sport is er heel populair en heeft al bewezen een goed middel te zijn
bij ontwikkelingshulp.”
• Women Win is een pas opgerichte organisatie die zich richt op het stimuleren
van sport als middel voor sociale verandering en empowerment voor
vrouwen. Ze doen dit door het werven van fondsen en sponsoren voor de
aanvragen die ze krijgen. Daarnaast geven ze advies. Ze zijn nog niet
werkzaam in Burkina Faso, maar hebben een aanvraag liggen van een
organisatie uit Burkina Faso die streetsoccer voor meisjes en vrouwen in
combinatie met voorlichting over HIV Aids wil organiseren. Het doel hiervan
is empowerment van vrouwen en verbeteren van gezondheid door bestrijding
van HIV Aids.
• Bram van Wijck is bezig met zijn scriptie voor het afronden van de
masterstudie Sportmanagement. Hij onderzoekt de rol die culturele
verschillen spelen bij het geven van ontwikkelingshulp via sportprojecten. Hij
richt zich hierbij op de ontwikkelingshulp vanuit Nederland aan Afrikaanse
sub-Sahara landen. Het onderzoek bestaat onder andere uit interviews met
experts, die veldwerk in de bewuste landen hebben gedaan. Hij heeft geen
experts uit Burkina Faso gesproken, maar is algemeen geïnteresseerd.
8

• Bas Rijnen (witte kaartjes) heeft een eigen bedrijf, Rijnen Consultancy. Als
consultant doet hij onderzoek naar en geeft hij advies over de mogelijkheden
van sport bij het verbeteren van een leefgemeenschap. Hij werk niet in
Burkina Faso, maar wel in Namibië. In het mijnstadje Arandis gaat hij
onderzoek doen naar de mogelijkheden van sport bij het levensvatbaar
houden van de stad als de mijn dicht gaat. In samenwerking met Penduka
werkt hij mee aan het opzetten van een nieuwe school waarbij er veel
aandacht is voor sport en spel.
Competentiescan
• NSA/NKS is sterk in het opbouwen van een sportinfrastructuur, het opleiden
van sportleraren en het versterken van sportorganisaties op
managementniveau. Moto: “Sport for all” met nadruk op vrouwen en jeugd.
Zij willen sport als middel inzetten in een wijk om de algehele
levensomstandigheden te verbeteren.
• Women Win ’s sterke punten zijn de specifieke focus op meisjes en vrouwen,
kennisoverdracht en monitoring. Voornaamste doelen zijn empowerment,
gezondheid en opbouw.
• Bram van Wijck’s onderzoek is nuttig voor ontwikkelingssamenwerking in het
algemeen. Het zal inzicht geven in de slaag-en faalfactoren bij het inzetten van
Nederlandse personen bij ontwikkelingshulp.
• Bas Rijnen ’s sterke punten zijn assesments doen, projectbegeleiding geven,
monitoring en evalueren.
Signalering
De indruk bestaat dat er vanuit Nederland nog weinig in Burkina Faso gebeurt op
het gebied van sport en ontwikkelingshulp. Specifieke lancunes zijn er bij de
doelgroepen gehandicapten en vrouwen. Er lijken weinig actieve organisaties te zijn,
al zijn de grote organisaties als Unicef wel actief in Burkina Faso. Er zou globaler
gekeken kunnen worden wat er op het gebied van ontwikkelingssamenwerking in
het algemeen gebeurt en hoe sport daar een rol in zou kunnen spelen. Verder is meer
samenwerking met de sportbonden daar een belangrijk aandachtspunt. Een
belemmering in de samenwerking in het algemeen is de Franse taal.
3.b. Workshop 2: Kenia
Er was diversiteit in de deelnemende organisaties aan de workshops. Deelname
varieerde van een kennisplatform (DCDD), Universiteit Maastricht, Sport en OS
organisaties, Sportorganisaties en een OS organisaties (HNI/TPO). Uitkomsten van
de workshop waren dan ook breed: zowel geografisch, thematisch als in termen van
competenties.
9

Niet alle organisaties hadden projecten lopen en/of partners in Kenia, maar wel a) in
de regio (o.a Burundi (HNI/TPO) en Ethiopië (DCDD)) of b) ambitie om in Kenia
(weer) actief te worden (o.a RTP). Geografisch varieerde de aanwezigheid van
partners en projecten in Kenia van Nairobi tot aan Noord West Kenia. Interessant
waren de ervaringen en aandacht voor de vluchtelingenkampen. De doelgroepen
zoals gesteld in de beleidsbrief worden in de lopende projecten/aanpak in Kenia niet
expliciet gemaakt (muv DCDD) maar wel impliciet “meegenomen”.
Competenties vanuit de Nederlandse organisaties actief in Kenia en/of regio liepen
ook nogal uiteen, en varieerde van training, ondersteuning aanpak tbv community
development, onderzoek, beleidsbeinvloeding, lobby en advocacy.
3.c. Workshop 3: Suriname
Aanwezigen
• Gehandicapten Sport Nederland (Erik de Winter),
• Judobond (Nancy Roza, ged.),
• Hogeschool van Amsterdam (Claudia Makumbe),
• Steunfonds Ibiss (Elisabeth Rijpkema),
• Min. VWS (Bart Ooijen).
Aanbodscan
De matrix geeft aan dat geen van de aanwezige organisaties vrouwen als doelgroep
heeft. Ook hebben zij geen activiteiten op het gebied van vredesopbouw en
conflicthantering. De organisaties zijn veelal gericht op onderwijs (sport op school,
kennisuitbreiding, opleiding kader). Andere thema’s die worden ingezet zijn sport-
en organisatieontwikkeling (ontwikkelen van special olympics Suriname, judobond
Suriname).
Competentiescan
• Judobond: kennis- en materiaaloverdracht; samenwerking judobond
Suriname.
• Gehandicaptensport Nederland: meer sport introduceren in het onderwijs,
organisatie-ontwikkeling, materiaal- en kennisoverdracht; ontwikkelen van
special olympics Suriname.
• Hogeschool van Amsterdam: opleiden kader; levert stagiaires en wil
leraren/studenten uit Suriname naar Nederland halen voor studie.
• Steunfonds Ibiss: kennisoverdracht sport en organisatie gericht op Brazilië;
onderzoekt mogelijke linken met andere organisaties.
Opmerkingen t.a.v. projecten
• Projecten en resultaten kunnen vastlopen op gebrek aan lokale infrastructuur.
10

• Behoefte vanuit Suriname is leidend. Als benodigde structuren ontbreken dan
het aanbod aanpassen aan de beperkte capaciteit
• Meer aandacht voor (lokale behoefte aan) sport talentontwikkeling.
• Instrumenten ontbreken nog te veel om (goede) resultaatmeting van projecten
te doen.
• Oppassen dat er niet ‘stuk’ wordt georganiseerd.
Algemeen
Tijdens de workshop is er interesse voor elkaars projecten en worden er voorstellen
gedaan voor eventuele samenwerking. Over het algemeen kan worden gesteld dat
veel word ingezet op kennisoverdracht. De vraag is of dit voldoende is voor
Suriname. Verder ook bekijken of de competenties mogelijk ook op andere gebieden
kunnen worden ingezet.
3.d. Workshop 4: Zuid Afrika
Aanwezigen:
• Cordaid
• ICCO
• IKF/KNKV
• Spirit of Sport Foundation
• Score
• KNVB
• KNHB
• Stars in their Eyes
• Respo International (CALO Windesheim)
• BuZa afd. Zuid-Afrika.
Alle organisaties hebben lopende projecten in Zuid-Afrika.
Aanbodscan:
Opvallend is dat eigenlijk maar 1 organisatie met gehandicapten werkt (Respo
International). Op sport en OS gebied houdt geen enkele organisatie zich bezig met
Vredesopbouw en conflictbeheersing. Men is vooral werkzaam op het gebied van:
1) onderwijs (opleiden kader, (coach)curriculum ontwikkeling, leadership training),
2) andere thema’s (vooral genoemd: community building / scholen) en
3) gezondheidszorg (m.n. hiv/aids preventie binnen communitybuilding projecten).
Bestaande samenwerkingen tussen NLse organisaties actief in ZA:
• Spirit of Sport – Stars in their Eyes
• NSA – Score
11

• Respo – Score (lokale netwerk van Score gebruikt om specifieke expertise
Respo in te zetten).
• Spirit of Sport – Korfbal bond (IKV/KNKV) + Sportfriends
• ICCO heeft met diverse organisaties een samenwerkings/financierings relatie
Opmerkingen over samenwerking:
• Samenwerken is: samen (durven) pionieren.
• Geen concessies doen aan eigen waarden.
• Bij samenwerking open zijn over eigen redenen voor betrokkenheid
• Het is belangrijk elkaar aan te (durven) spreken op de verantwoordelijkheden.
Overige opmerkingen:
Er is in het veld veel vraag naar infrastructuur / harde voorzieningen, en dat dit een
goed en vaak noodzakelijk en concreet startpunt is voor andere (sociale)
ontwikkelingen.
Competentiescan - aanvullende opmerkingen
• Voor alle Sportbonden/organisaties geldt: opleiden van kader /
capaciteitsopbouw + curriculum ontwikkeling / inzet.
• Korfbal: gelijkwaardigheid van mannen én vrouwen is inherent aan de sport.
Dit zorgt voor sociale binding.
• KNHB: Openheid in het delen van kennis (beschikbaar stellen van manuals
etc).
• SCORE: Kracht is dat het een Zuid-Afrikaanse organisatie is , met lokale
aanwezigheid, en met een goed netwerk in Noord/West Europa.
• Respo: Gehandicapten zichtbaar maken door organiseren van activiteiten.
Kracht: Coalitie vorming van NL’se organisaties op sport, os en
gehandicapten terrein.
• Stars in their Eyes: Sterke partners in NL + inzet van vrijwillige NL’se coaches.
• KNVB: beste voetbalvisie + goed netwerk van Zuidelijke partners.
• Spirit of Sport: Creëren van community sportclubs, infrastructuur neerzetten +
beheren.
• BuZa Zuid-Afrika: Ambassade heeft bestaand netwerk + coördinerende rol
met andere posten en (ontwikkelings)thema’s + financiële middelen en is op
zoek naar brede samenwerking.
• Cordaid: geïntegreerde wijkaanpak (focus urbaan). Nederlandse partijen
verbinden aan lokale vraag.
• ICCO: Programmatisch denken, werken en meten; komen tot een goed
programma (focus ruraal)
12

3.e. Workshop 5: van ambitie naar realisatie
Programma workshop:
Programma
15.15 Introductie & kennismaking
15.30 Waar bevindt uw organisatie zich nu?
Waar wilt u zich over 4 jaar bevinden?
15.50 Wat is uw expertisegebied?
Inventarisatie d.m.v. matrix.
16.15 Ambitie benoemen
16.40 Wat zijn de financieringsmogelijkheden?
17.00 Afsluiting
Aanwezig waren:
- Olga Plokhooij (Nieuwe Maan) – workshopfacilitator
- Marc Monsma (NOC*NSF)
- Mark Pieter Heuvel (PSO)
- Anita Vlasveld (NISB)
- Menno Schermer (The Spirit of Sport Foundation)
- Conrad Alleblas (Right To Play)
- Willemijn Assink (The Spirit of Sport Foundation)
- Cees Versteeg (CIOS Haarlem / Stedenband Haarlem-Mutare)
- Caroline van Lindert (W.J.H. Mulier Instituut)
- Gijs van Kreij (Stichting isop)
- Wendy Raaphorst (Stedenband haarlem mutare
- Kim Bangma (KNHB)
- Women Win (Astrid Aafjes)
- Medisch comité NL Vietnam (Veronique)
- KNVB academie (H. vd Wetering)
13

- TODOS (Onno Raadsman)
- Cios Haarlem (Tabitha Fondse)
- Stichting Meer Mens (Aad van der Meer)
Aanvullingen op verslag van uitgewerkte matrix:
- Het invullen van de matrix levert een duidelijke beeld op van de activiteiten
van de aanwezige organisaties. Duidelijk wordt dat er al de nodige onderlinge
samenwerking / contact is maar zeker niet zoveel als mogelijk lijkt te zijn.
- Veel organisaties aanwezig zijn in meerdere landen actief. Ook buiten de 10
door VWS geselecteerde landen. Over de landenkeuze zijn vragen gesteld die
in de workshop niet beantwoord konden worden.
- Het werken vanuit de vraag van het zuiden staat centraal in de
programmatische aanpak van NOC*NSF. De aanwezige organisaties in
workshop 5 onderschrijven deze aanpak en maken de kanttekening dat ze
zich hier wel wat zorgen over maken. Redenen hiervoor zijn:
o De bijeenkomst op 4 juni zelf gaat over inventarisatie van het aanbod in
het Noorden
o Wie gaat het onderzoek naar de vraag in het Zuiden doen? Pas op dat
dat een onderzoeker uit het Zuiden is of iemand die in staat is het
perspectief van het Zuiden als referentiekader voor zijn/haar vragen en
TOR te nemen.
o Aanbod dat duidelijk wordt door de matrix in te vullen is ook
beschikbaar voor andere landen, pas alleen op dat dit niet leidt tot
creëren van meer aanbod in Nederland.
- Belangrijk in OS activiteiten is het tijdige nadenken over monitoring en
evaluatie. Dit geldt ook voor de verdere uitwerking van de plannen van
NOC*NSF. Zorg dat je 0-metingen doet zodat je achteraf kan meten wat je
inzet en impact is geweest.
- Een opmerking wordt gemaakt over de betrokkenheid van vrijwilligers bij de
projecten. De waarschuwing is dat men in het zuiden niet voor eeuwig
vrijwilliger kan blijven. Incentives lijken een randvoorwaarde voor
continuïteit. Uit een reactie komt naar voren dat een link tussen sportprojecten
en duurzaam toerisme een mogelijke bron van inkomen zou kunnen zijn.
- In Clublinking liggen ook kansen voor duurzame samenwerking.
Tegelijkertijd is ook deze vorm van samenwerking afhankelijk van de inzet
van vrijwilligers.
14

- Het benoemen van de kerncompetenties van de organisatie gaat tijdens de
workshop voor de ene aanwezige heel makkelijk, voor de ander is het
duidelijk moeilijker. Het nadenken over je kerncompetentie of USP is echter
wel een goede oefening om kort en bondig te kunnen benoemen waar je voor
staat. Ook in het kader van het creëren van partnerships met het bedrijfsleven
is dit een randvoorwaarde.
- Een waarschuwing wordt gegeven dat sport niet alleen als leuk middel gezien
moet worden maar dat het ook belangrijk is om sport kwalitatief goed te
blijven inbrengen in programma’s. Er moeten sportdeskundigen uitgezonden
en dus opgeleid blijven worden. Aandacht voor cultuurverschillen en context
is hierbij belangrijk.
- Aan het eind van de workshop is kort aandacht besteed aan de mogelijkheid
om partnerships aan te gaan met het bedrijfsleven. In dit kader zijn de
volgende twee rapporten aangeboden:
(1) Wake up! Unleash the potential partnership between
companies & NGOs in the field of sport and development,
NCDO, 2008
(2) Shared goals through sport. Getting a sustainable return for
companies and communities, IBLF, 2008
3.f. Workshop 6: introductie Sport & OS
Wat is Sport & OS precies? Wat zijn succesvolle projecten? Wat doen Nederlandse
organisaties op dit gebied? Met behulp van filmmateriaal, een concrete case en de
deelnemende organisaties is op zoek gegaan naar antwoorden op deze vragen.
De matrices in de bijlage geven een beeld van de output van deze workshop.
Daarnaast gaven de deelnemers een viertal opmerkingen over het programma Sport
& OS zoals dat door NOC*NSF is gepresenteerd:
• Niet voorbijgaan aan het feit dat sport meer is dan alleen voetbal (“voetbal
zien we vaak in de beelden en horen we in de voorbeelden van bijv. de
sprekers deze middag”). Nadruk ook leggen op coöperatieve spelen als
belangrijk onderdeel van projecten.
• Een holistische benadering is gewenst bij het onderzoeken en uitvoeren van
projecten. Sport staat niet op zich, ook aandacht voor andere sectoren. (I.e.
vocational skills training naast sport training; sensibiliseren van ouders/care
takers; e.d.).
• In de ondersteuning van een locale organisatie meenemen dat niet alleen
assistentie wordt verleend bij uitwerken van project maar dat organisaties
soms ook toe zijn aan organisational Development. Als partner dien je hier
15

ekening mee te houden en de juiste experts te vinden die hiervoor inzetbaar
zijn.
• De rest van de vragen tijdens de workshop had betrekking op aspecten die
bijv. in de toolkit, op de website van NCDO of op de internationale website te
vinden zijn (www.sportdevelopment.org). Denk aan meer informatie over
subsidiemogelijkheden, zoeken naar partners en meer informatie over
bepaalde projecten.
16

Bijlage I: Lijst van deelnemers op 4 juni
Naam Organisatie Naam Organisatie
1 Lisanne van der Palen Calo Windesheim 35 Sanne Nagelhout Stichting Dir
2 Miriam Creijghton CIOS Haarlem 36 Gijs van Kreij Stichting isop
3 Cees Versteeg CIOS Haarlem / Stedenband Haarlem-Mutare 37 Ingrid Tempert Stichting stedenband Groningen San Carlos
4 Froukje Pronk DCDD 38 Jim Pentury SV Jong Ambon
5 Erik de Winter Gehandicaptensport Nederland 39 Gert Boven Tear
6 Marijke Mooij Hivos 40 JA Broek The Spirit of Sport Foundation
7 Gerhard Schuil Impulsis / ICCO 41 Menno Schermer The Spirit of Sport Foundation
8 Henk Welmers International Korfball Federation 42 Willemijn Assink the Spirit of Sport Foundation
9 Nancy Roza Judo Bond Nederland 43 Jasper Zijp The Spirit of Sport Foundation
10 Joep van Ommeren Judo Bond Nederland 44 Onno Raadsen Todos
11 J. (Hans) Meijer KNBSB 45 Angeli Poulssen Todos
12 Gabrielle van Doorn KNHB 46 Caroline van Lindert W.J.H. Mulier Instituut
13 Kim Bangma KNHB 47 Cindy Coltman Women Win
14 Henk van de Wetering KNVB Academie 48 Jessica ter Veer WomenWin
15 Theo van der Linde Kon. Ned. Korfbal Verbond 49 Cindy Coltman WomenWin
16 Rien van Haperen Koninklijke Nederlandse Atletiek Unie 50 Astrid Aafjes WomenWin
17 Geraldine van Kasteren MUNDO Universiteit Maastricht 51 Helga van Kampen NCDO
18 van Tol, RR NGS 52 Thijs Middeldorp NCDO
19 Anita Vlasveld NISB 53 Olga Plokhooij Nieuwe Maan
20 Jaime Lopez NOC*NSF 54 Saar Francken NCDO
21 Inger Quanjel NSA 55 Tessa Kocken NCDO
22 Martijn Harlaar NSA 56 Ingrid Lowell NCDO
23 Silvia van Hellemond NSA 57 Geert Rhebergen Facilitator
24 Nanneke Nix Plan Nederland 58 Jan Kuiper MDF
25 Mayke Harding PSO 59 Niek Bakker MDF
26 Mark-Pieter van den Heuvel PSO 60 Willem Vriend Sondela
27 Bas Schutte Respo International 61 Han Verhoeven MDF
28 Marleen Romeny Right To Play 62 Erica Terpstra NOC*NSF
29 Conrad Alleblas Right To Play 63 Frits Barend Dagvoorzitter
30 Bas Rijnen Rijnen Consultancy 64 Marloes Stammen Ministerie BZ
31 Arjan Weijburg SCORE 65 Mark Monsman NOC*NSF
32 Anke ten Brummelhuis SCORE 66 Maarten Froger Ministerie BZ
33 Marc Bakker 'Stars in their Eyes' 67 Bart Ooijen Ministerie VWS
34 Wendy Raaphorst + 3 Stedenband haarlem mutare
17

Bijlage II: Overzicht matrices per workshop
< Als apart document meegestuurd >
18

Bijlage III: Overzicht feedback op bijeenkomst
Feedback bijeenkomst 4 juni 2008 - Sport & OS
vraag 1: Wat vond u van deze bijeenkomst?
vraag 2: Wat vindt u van het programma zoals dat door VWS en NOC*NSF is gepresenteerd?
vraag 3: Welke vragen leven er nog bij u en wat wilt u aan BZ/VWS, NOC*NSF of NCDO vragen of meegeven?
vraag 4: Wat gaat u zelf doen binnen de context van het beleidsprogramma 'De kracht van sport in ontwikkelingssamenwerking'?
Reacties totaal: 45
reactie op vraag 1 op vraag 2 op vraag 3 op vraag 4
1 Interessant, inspirerend.
Zinnige
informatieuitwisseling; wie
doe wat.
2 Goede bijeenkomst. Wil
meer informatie over wat
hierna gebeurt. Komt er
volgende bijeenkomst?
Een kans om
speciaal mensen met
een handicap te
integreren in het
beleid.
3 Interessant, bindend. Goede insteek, hoop
op goed vervolg.
4 Prima. Info over subsidies
zou gedetailleerder
kunnen.
5 Goed, informatief maar te
grote workshopgroep
waardoor niet alle
stemmen gehoord konden
worden.
6 Zeer informatief, workshop
5 ging erg constructief te
werk.
7 1) Introductie workshop:
niets nieuws.
2)Redelijk. Introductie
speech Erica Terpstra
inpirerend, jammer dat er
geen tijd was voor dialoog
met haar.
3) Nuttig idee, maar wat
hierna?
8 Informatief, maar nog niet
gedetailleerd genoeg.
9 Prima. Echter te kort tijd
voor de workshops (nr 5).
Te veel tijd kwijt aan
voorstelronde.
10 Introducties helder.
Workshops niet relevant
voor mij.
1) Kunnen wij op de hoogte
worden gehouden van de
ontwikkelingen in het programma.
2) Let op meetbaarheid van de
effecten/resultaten ook specifiek
voor gehandicapten.
Goed. Volgens welke strategie wordt het
geld verdeeld?
Goed om te focussen
op bepaalde thema's
en doelgroepen,
alhoewel je daardoor
hele goede projecten
uitsluit.
Nog te veel aanbod
gestuurd. De haast
die er lijkt te zijn, is
niet bevorderlijk.
Duidelijk uiteen
gezet. Goed om eerst
consultaties in ontw.
landen te doen
daarna pas
activiteiten
ontwikkelen. Aub
geen haast om in
2008 al het geld uit te
geven.
1) welke strategie
ondersteunt
coalitievorming?
2) coordinatie waarwie?
3) Programma
idee/filosofie is
goed/nuttig.
1) Emailadressen van deelnemers.
2) Hoop dat het concreet blijft en
niet verzandt in procedures
Kennis bundelen in platform gehandicapten sport
en OS en ter beschikking stellen van onze
partners.
Niet nog niet veel, ben wel geïnspireerd geraakt.
Eerst een plan maken.
Verder met programma 'korfbal en
ontwikkelingssamenwerking'.
Hoeveel projecten gaan profiteren Projectvoorstel maken voor Zuid-Afrika en
van de € 150.000 per land per jaar. Zambia.
- Adviseur van het programma, als medewerker
PSO.
Geef ook gelegenheid om te leren
van ervaringen op het gebied van
sport en ontwikkeling in landen die
niet op de lijst staan.
Mcnv werkt al op sport + gehandicapten in
Vietnam. Sinds kort betrekken we ook Laos in
onze activiteiten.
Zie 1) en 2) bij vraag 2. Hoeveel Is in ontwikkeling, samenwerkingsverbanden.
geld gaat er naar specifieke
vrouwen initiatieven. Hoe wordt dit
gemeten en gemainstreamed in
het programma? Benchmark i.v.m.
effectmeting.
Inspirerende sfeer. 1) format aanvragen, wanneer
bekend?
2) wat wordt precies bedoeld met
samenwerkingsverbanden?
3) rol ambassades onduidelijk.
4) wat betekent duurzaamheid, er
is weinig geld en maar voor 4 jaar.
Doordacht gebaseerd
op ervaringen.
Programmatische
aanpak goed. Keuze
voor landen
onduidelijk
1) Waarom zijn specifiek deze
landen gekozen? 2) Hoe
onderzoekskosten voorafgaand
aan projectvoorstel financieren.
Waarom deze landen? Nog onduidelijk.
Projecten in Guatemala en Mozambique opzeten
-
19

11 Goed. Summier, nog veel
inhoudelijke vragen
die gedeeltelijk zijn
beantwoord in
workshops.
- Doorgaan met eigen programma en hopelijk
kerncompetenties inzetten in andere landen op de
lijst.
12 Te kort. Nog op oriënteren. - Verder bouwen aan het sportproject in Mutare
i.s.m. CIOS en Stedenband.
13 Informatief, goed om 1) Goed progromma, 1) Hoe blijven we op de hoogte? Ondersteunen MOI Universiteit in Kenia. Opzetten
ervaringen en activiteiten aansluitend bij wat 2) Hoe zorgen we dat de juiste van sportfaciliteiten voor local community en
uit te wisselen.
speelt, niet helemaal mensen in het buitenland door de topsporters.
vanaf 0 beginnen.
2) Hoop dat BZ, N*N,
PSO niet te veel
schijven vormen voor
implementering.
consultants benaderd worden?
14 OK Goed - Onderzoek naar de effecten rond S&O
15 1) Goed dat er een hoge
opkomst was. 2) Jammer
dat er weinig duidelijkheid
is over te volgen beleid
16 1) Nuttig, leerzaam en
verduidelijkend.
2) Doordat we geen grote
organisatie zijn weten we
niet veel van dit soort
aanpassingen.
3) Wel wat kort.
Goed dat bij de vraag
uit het Zuiden wordt
begonnen. Duidelijk
over uitvoering is
nodig!
Goed. Persoonlijk wel
vrees over de
voorzetting op
huidige manier. Wat
is de impact op onze
huidige subsidie?
17 Informatief. Veel ambitie, weinig
financiële middelen.
1) Wie gaat de onderzoeken in
partnerlanden uitvoeren? 2) Per
wanneer? 3) Wat is financierbaar -
welke themagebieden? 4) Wie is
aanspreekpunt - wat is te volgen
procedure?
Wat gebeurt er met onze projecten
die niet in de 10 landen liggen
maar nog wel subsidie afhankelijk
zijn?
Komt er nog extra geld vrij (binnen
het budget) voor particulier initiatief
via NCDO of andere kanalen (linkis
etc.) om zo flexibiliteit en uitstraling
in NL te garanderen?
1) Programma's ondersteunen in Kenia, Burkina, Z-
A, Suriname.
2) Bewustwordingsactiviteiten in NL
Hopelijk kunnen wij project in Zambia
voortzetten/uitbreiden en elders hulp bieden d.m.v.
aanbieden van studenten.
Mijn relaties aanmoedigen om zoveel mogeljk
afgestemd hun inbreng aan te leveren.
18 Zeer informatief. Helder - Nog niets, geen projecten in de 1e 4 landen
19 Interessant, verhelderend Nog te veel aanbod
gedreven en
samenwerking mag
geen doel op zichzelf
zijn.
20 Goed Zeer belangrijk en vol
kansen
21 Veelzijdig en leerzaam VWS was minder
helder dan N*N.
Doelstelling is
duidelijk
Laat tijd geen probleem zijn, beter
uitstel van uitgave in 2008 als
'vraag' vanuit Zuiden nog niet
duidelijk is.
Zorg dat de bestedingsdruk niet
voorgaat maar ga voor duurzame
vraaggestuurde kwaliteit!
1) Hoe ga je partnerships aan?
2) Hoe inventariseer je de vraag
naar (jouw) sport(en)?
22 Informatief, inspirerend Goed programma. 1) Waarom is gekozen voor deze
Hoop dat het geld 10 landen?
werkelijk gaat naar 2) Worden ervaringen van alle
het starten en verder bestaande sportprojecten
ontwikkelen van sport voldoende meegenomen?
in ontw.landen.
23 Informatief. Goed inzicht
gekregen en competenties
uitgewisseld.
ambitieus maar
uitdagend waar we
graag onderdeel van
willen uitmaken.
1) Doorgaan met onze partners in het Zuiden.
2) Aanbieden van onze kennis.
3) Inventariseren van mogelijke
samenwerkingspartners
Bijdrage leveren als Meer Mens-adviesorganisatie
aan capaciteitsversterking van het programma en
haar uitvoerders.
1) Meer netwerken, samenwerken met lokale
organisaties in de desbetreffende landen.
2) Gebruik maken van Nederlandse expertise
binnen organisaties
Stedeband en CIOS hopen samen te kunnen
werken met 'nieuwe' of al bestaande projecten in
de 10 landen
- Draagkracht creeren binnen de vereniging en
zoeken naar geschikte samenwerkingspartners
die aansluiten bij onze competenties.
24 Goed verzorgd. Duidelijke - Waarom is gekozen voor deze Inventariseren wat de mogelijkheden zijn om een
kaders. Vraag me af hoe
landen? Er zijn ook in andere project te ontwikkelen
de input verwerkt wordt in
landen sportontwikkelingsprojecten
het plan van VWS en N*N.
die al een goede basis/expertise
hebben. Ook zij hebben sturing
nodig. Bovendien staat
vraaggericht werken hoog in
vaandel. Waarom is dit gekoppeld
aan landen en niet aan
initiatieven?
20

25 Interessant. Goed. Ben voor
coalities.
26 De moeite waard. Prima basis voor
goede uitvoering van
plannen.
27 Kort maar krachtig. Goed
initiatief om krachten te
bundelen.
OK. Wel twijfels of dit
niet blijft liggen. Hoe
gaan we elkaar
vinden, krachten
bundelen na deze
bijeenkomst?
Hoe coalities goed en efficient
vorm te geven zonder dat te veel
tijd en energie in overlegsituaties
gaat zitten, ten koste van de
kwaliteit van de eigen organisatie
en projecten.
Waar gaan we onze ideeën en
concrete plannen indienen
(contactgegevens)?
Zie bij vraag 2. Heb een deel
gemist maar er wordt gesproken
over de mogelijkheid al activiteiten
in 2008 te starten. Wat wordt
hiermee bedoeld?
28 Informatief en inspirerend Goed kader Duidelijk tijdpad mist. Scherper
communiceren wie leidt
29 Zinvol Zinvol. Pas op voor
versnippering. Er is
veel hobbyisme.
Probeer vooral naar
effecten te kijken.
30 Prima netwerkmogelijkheid Benieuwd naar
vervolg.
31 Prima. Goede locatie en
goede communicatie
32 Goed om presentatie van
VWS/BZ te horen, wordt
concreter. Inhoudelijke
workshop ZA niet heel
interessant. Beetje
hetzelfde 'dansje', weinig
echte meerwaarde.
33 Nuttig om alle partijen
bijelkaar te hebben, maar
kan misschien meer
uitgebuit worden door
concrete workshops te
doen zoals cases met
mogelijke
samenwerkingsverbanden
34 Waardevol. Goede start
voor iets moois
Schenk veel aandacht aan
continuiteit en capaciteitsopbouw
Meer aandacht geven aan sportprojecten en
'zoeken' naar geschikte coalitiepartners.
1) Geld inzamelen via eigen netwerk.
2) Projecten uitvoeren in Kenia en Zuid Afrika.
3) Adviseren over sport en os.
Binnen onze aanpak 'urban matters' waarin met
verschillende Zuid Afirkaanse en Nederlandse
partijen vanuit gezamenlijke visie een krottenwijk
wordt verbeterd is recreatie/sport en ontwikkeling
cruciaal. We hebben concrete plannen waar we
Nederlandse experts en investeerders voor
zoeken
Continuering van activiteiten. Samenwerking met
Z.A. ambassade zoeken. Fondsen uit bedrijfsleven
werven.
Veel!
- 1) Verdere ontwikkeling voorbereidingstrainingen.
2) awareness in NL (gastlessen op sportopl.) 3)
Consult op programma inhoudelijk gebied sport en
trauma/post-disaster areas
Gemist 1) Wanneer worden details
gepubliceerd?
2) Waar en hoe fondsen
aanvragen. Wat is praktische kant
van het nieuwe beleid?
1) Studenten leveren als stagiaires.
2) Eventueel subsidie aanvragen voor project.
3) Samenwerken met verschillende organisaties.
Goed, duidelijk. - Programma aanvraag indienen.
Vaag door vele
woorden en duidelijk
door geld dat
beschikbaar komt.
Uitstekend, kort,
krachtig.
35 Informatief, goed. Duidelijk , goed om
alles af te stemmen.
- Voorstel indienen.
Wat zijn de structurele
randvoorwaarden die de
Nederlandse organisaties hanteren
of bieden die voorwaarde zijn voor
structurele en duurzame
ontwikkeling op gebied van
materialen, prijs/product.
Onderzoek interculturele relatie sport en os tussen
sub-Sahara Afrika en Nederland.
Beleidsprogramma is een handvat
1) Hoe worden we op de hoogte 1) Opzetten van project in Kenia.
gesteld van voortgang?
2) Ondersteuning opleiden.
2) Wanneer is er duidelijkheid over 3) Opzetten locatie/sportveld.
programma's die gaan lopen? 4) Capaciteitsopbouw.
21

36 Leuk, inspirerend Goed, duidelijk. 1) Concrete richtlijnen?
2) Wat is de procedure nu,
uitvoering, wie benaderd wie?
3) Wanneer zekerheid huidige
programma's voortzetten
Netwerken: ambassades en sportbonden
opzoeken, samenwerkingen aangaan
37 Prima, goede uitwisseling Goed, maar heeft
beperkingen
Waarom deze landen? Betrokkenheid tonen d.m.v. werkzaamheden
38 Nuttige voorlichting, Goed. Houdt het simpel wat 'overheid' Nog intensiever/creatiever werken om resultaten
stimulerend
betreft: simpele
aanvraag/rapportage
te boeken voor ontwikkelingslanden
39 Zeer informatief, soms 'eye Ambitieus maar - Goed nadenken over mogelijkheden,financieel en
opener'
hoopvol.
organisatorisch
40 Teleurstellend. Had
gehoopt op meer concrete
informatie over het nieuwe
beleid en meer
inhoudelijke uitwisseling.
Positief is het aantal
aanwezige
mensen/organisaties.
41 Nuttig en ontspannen
ontmoetings- en
uitwisselingsmogelijkheid.
Bood nieuwe hints.
42 Goed opgezet. Zelf geen
projecten in de landen van
de workshops
43 Goed en erg informatief,
met name tweede deel
Weinig nieuwe Meer concrete informatie. Wat
dingen gehoord. gaan we doen in de landen?
Presentatie van VWS
en BZ was wel
interessant.
Getuigt van duidelijke
keuzes, echter niet
zichtbaar de gronden
waarop.
Helder en goed dat er
meer aandacht voor
komt.
Erg summier en
globaal. Niet duidelijk
hoe zij hun rol gaan
invullen.
44 Prima. Nog 'niet concreet'
om snel te
operationaliseren.
45 Goede opkomst/divers
gezelschap. Inleiding leuk,
neuzen dezelfde kant op.
Workshop 5: veel info
geven - had het idee van
een aanbestedingstraject
zonder garanties.
1) Goed om krachten
te bundelen.
2) Doelgroepkeuze
prima.
3) Mis onderwerp
'sport als business'
d.w.z. met sport
(toerisme) bedrijfjes
opzetten,
inkomensgenerend
voor doelgroep zelf.
1) Term 'coalities' roept bij mij
gedachte op: kan ik voor een
project in Ethiopie aansluiting
vinden bij bijv. Kenia?
2) Hoe kaneen kleine
vrijwilligersoganisatie zoals wij
meetellen in deze
schaalvergroting?
Hoe ziet het programma er uit voor
fragiele staten en hoe kunnen wij
daar met onze
(gezondheids)projecten op
aansluiten?
1) Welke rol neemt welke partij?
2) Wis is leading en heeft contact
met uitvoerende en
kennisorganisaties?
3) Hoe wordt kennis verzameld,
1) Project in Burkina Faso begeleiden.
2) Voorlichting geven in NL.
3) Div. sportontwikkelingsprojecten begeleiden.
Op het touw zitten waar wij met Bike4All bijdragen
kunnen leveren cq bij aan kunnen sluiten.
Inventariseren wat er in onze projecten gedaan
wordt met sport en hoe dat verder te ontwikkelen
valt.
Waar mogelijk kennis leveren en uitvoering
ondersteunen en gezamenlijke coordinatie
gehandicapten en sport.
gedeeld en gebruikt?
Op welke wijze notitie 'programma Programma gehandicapten en os implementeren.
gehandicapten en os' inbedden.
Via mail verstuurd aan VWS,
NOC*NSF en NCDO vanuit
Gehandicaptensport NL, DCDD,
Respo International
Waarom keuze landen? Criteria. Evaluatie/monitoring programma projecten.
22