de Moanne

de Moanne
algemien-kultureel opinybled
Kolofon
De Moanne, algemien-kultureel
opinyblêd (mei Trotwaer, literêr
tydskrift sûnt 1969)
Jiergong II, nûmer 7, septimber 2003,
ISSN 0571-4020, ferskynt tsien kear yn
’t jier, losse nûmers 3 4,50
De útjefte fan De Moanne wurdt mei
mooglik makke troch de Provinsje Fryslân
en it Nederlands Literair Produktie- en
Vertalingenfonds.
redaksje • Ernst Bruinsma
(einredaksje), Marita de Jong, Jitske
Kingma en Henk van der Veer
assistinsje • Baukje Wytsma
redaksje-adres • De Vlet 92,
9001 HX Grou, tel (0566) 620139,
e-post ecbruinsma@hetnet.nl,
ynternet http://demoanne.cjb.net
basis lay-out en ûntwerp •
BW H ontwerpers (Douwe Huitema)
opmaak • Afûk (Daam de Vries)
printwurk • Van der Eems, Easterein
utjouwerij • Koperative Utjowerij,
Nijmerk 7, 8701 KK Boalsert,
tel (0515) 575055, faks (0515) 576625,
e-post koperative.utjowerij@planet.nl
administraasje • Afûk, Postbus 53,
8900 AB Ljouwert, tel (058) 2343070,
faks (058) 2159475,
e-post demoanne@afuk.nl
Lêzersjild • 3 35 jiers, bûtenlân 3 45,
studinten en cjp-hâlders 3 23,35.
Abonneminten rinne lykop mei it
kalinderjier en kinne opsein wurde
foar 1 jannewaris. In proefabonnemint
foar trije nûmers kostet 3 6,80 (sjoch
de antwurdkaart yn it hert fan dit
nûmer). In fergees proefnûmer is by
de administraasje te krijen.
Bydragen en reaksjes binne wolkom.
Fan de ynstjoerders wurdt ferwachte
dat se gjin beswier ha tsjin eventuele
publikaasje op it Ynternet.
3
10
16
45
48
mei Trotwaer
literer tydskrift sunt 1969
Yn dit nûmer
2 Redaksje
3 Marita de Jong, Moderne kunst en cultureel erfgoed
geven een interessant spanningsveld
6 Coen Peppelenbos, Rancuneus rumoer
7 Piter Terpstra, Nei Mata Hari ek Maigret as
toeristyske attraksje
8 Willem Winters, Wellebrêge
10 Karin de Mik, Friesch Dagblad 100 jaar.
Een anachronisme met een eigen geluid
15 Bouke van der Hem, Parels uit het noorden.
Echt Iers
16 Huub Mous, Op zoek naar een zittende jongeling
20 Piet Hemminga, Ynvestearje yn kwaliteit
Trotwaer
24 Harmen Wind, Besiking, Wer net, Oansyk
25 Atze van Wieren, Heksenbezem
26 Klaske Hiemstra, De âlde fisker, Unwennich
27 Egbert Born, De turkse vrouw en het verzoek om
een recept uit mijn pc…
28 Mindert Wijnstra, Snoek en bears út te silen
30 Marita Mathijsen, Snikkende rozen en
grimlachende Friezen
37 Anneke Reitsma, Albumblêd. Op de duikplank met
Willem Jan Otten
38 Geertruida van Assen, Juffers
41 Steven H.P. de Jong, It wêzen fan it besteande
42 Steven H.P. de Jong, In eksperimintele
harsenspieling
45 Jan Pieter Janzen, De devaluaasje fan de Gysbert
Japicxpriis
47 Justus, Mei Wilco fan Bilco
48 Jant van der Weg, ‘Ik kom út in fertellerige famylje’.
Jant Visser-Bakker har bydrage oan de Fryske
berneliteratuer
55 Lolkje Hoekstra, Bytsje provokatyf en mei in hiel
fette knypeach
56 Meiwurkers
Foto omslach Harry Blokzijl
Trotwaerside, tekening R.R. van der Leest
jiergong 2 • numer 7
septimber 2003
1 4,50
7
Trotwaer

edaksje
De Moanne hat in rûzige simmer achter de rêch. Dat hie te krijen
mei de problemen dy’t der west ha tusken de útjouwer en de
redaksje. As gefolch dêrfan is ús einredakteur Jan Pieter Janzen
per 1 augustus opstapt. In grut ferlies foar de redaksje, sawol
persoanlik, as ynhâldlik en organisatoarysk. Boppedat hat Doeke
Sijens witte litten dat er as bestjoerslid fan de KU en as redakteur
fan de Moanne yn in ûnmooglike spagaat bedarre en by einsluten
keazen hat foar it bestjoerslidmaatskip.
De oare redaksjeleden ha har doe ôffrege oft se sels noch wol
fierder woene. Dat wolle wy al graach – it blêd is ús te moai en
te dierber om it sitte te litten –, mar dan al ûnder goede
betingsten. Yn augustus is dêrom út ein set mei petearen tusken
de redaksje, de Koperative Utjowerij en de Afûk en ús ynskatting
is dat wy der útkomme, al sil dat tiid freegje. De Koperative
Utjouwerij wurket d’r mei de Afûk op ta dat de Moanne fan
jannewaris ôf yn ’e mande útjun wurde sil. De redaksje is no yn
elts gefal wer op gleed en giet der fan út dat de Moanne op sûne
basis fierder kin om de potinsje dy’t it blêd hat út te bouwen.
De redaksje
Rektifikaasje
Yn it artikel ‘Hesseline’ fan Meindert Bylsma (De Moanne, nûmer
6) stiet dat Winkler Prins kontakt hân hawwe soe mei Guido
Gezelle. De Prins moat der fansels ôf: it wie Johan Winkler.
Rita Mulder-Radetzky is yn 1952 berne yn
Boedapest. Se studearre keunstskiednis en
klassike argeology oan de Ryksuniversiteit
yn Grins. Se publisearret op it mêd fan
arsjitektuer, túnarsjitektuer en byldzjende
keunst. Radetzky is sûnt in pear jier
anneks mei de plannen om it
Museumpark Landgoed Oranjewoud
hinne. Se die ûnder oare histoarysk
ûndersyk oangeande fragen dy’t te krijen
hiene mei de rekonstruksje fan de formele
oanlis. De keunsthistoarika wennet yn
Ljouwert.

Kunsthistorica Rita Mulder Radetzky:
Moderne kunst en
cultureel erfgoed geven
de Moanne numer 7 septimber 2003
marita de jong
een interessant spanningsveld.
It past neffens har yn de ûntwikkelings fan de lêste tiid dat it
histoarysk ûndersyk wichtich is by in projekt as dit. ‘Een culturele
instelling ingebed in het cultureel erfgoed is een combinatie die
de laatste jaren wel vaker wordt toegepast. Een goed voorbeeld is
Insel Hombroich in Mönchengladbach. In Friesland gebeurt dit
voor het eerst. En ik zou ook niet meteen een Nederlands
voorbeeld weten. Het enige wat er qua concept enigszins in de
buurt komt is het Kröller-Müller Museum in Otterlo, dat stamt
uit de jaren twintig.’
De natoer en de boskige omkriten hawwe neffens Radetzky yn
Oranjewâld in wichtige rol spile by de kar foar it realisearjen fan
de histoaryske oanlis fan om-ende-by 1700. De túnarsjitekt fan
no hat yn oerienstimming mei de geast fan de omkriten besocht
om in keppeling te meitsjen tusken natoer en histoarje. ‘Het
project is dermate belangrijk dat ook vanuit Brussel geld is
gegenereerd. De historie is de rode draad, het fundament. Dat
geeft het project ook een duidelijke meerwaarde, die ook in de
toekomst gewaarborgd moet blijven.’
Oranjewâld hat in spesjaal plakje yn it hert fan Radetzky. Yn
1989 kaam de earste printinge út fan it boek Geschiedenis van
Oranjewoud. In standertwurk, dat tsien jier letter al in fyfde druk
belibbe. ‘Het is een lievelingsplek van me. Als je op de Prins
Bernhardweg loopt, richting Lindelaan, doemen Huize
Oranjewoud en Oranjestein op tussen de bomen. Het was een
van de bijzondere plekken die ik mijn moeder heb laten zien,
toen ze voor het eerst in Nederland was. In het begin kende ik de
bijzondere geschiedenis van Oranjewoud niet. Daar kwam ik mee
in aanraking in 1984 toen ik meewerkte aan een boek over Groot
Terhorne in Beetgum. Het was mijn allereerste publicatie en zo
kwam ik in aanraking met de buitenplaatsen. Toen diende zich de
mogelijkheid aan om studie te doen naar de bijzondere
buitenplaatsen in Oranjewoud.’
‘Toen het boek bijna af was, kwam er nog een belangrijke
brief uit het Koninklijk Huis- archief boven water, waarin
informatie stond, die onomstotelijk vaststelde dat Daniël Marot
de tuin rond het buitenverblijf in Oranjewoud had aangelegd. De
brief was geschreven door Henriëtte Amalia en gericht aan Marot.
Hij was van Franse afkomst en als hugenoot gevlucht naar
Nederland. Zijn vader was een bekende architect, die aan het hof
van de Zonnekoning werkte. Hij heeft de tuinarchitectuur van
het Franse hof in Nederland en Friesland geïntroduceerd.’
Dat betsjutte dat sa om 1700 hinne in bysûndere

foto: harry blokzijl
ûntwikkeling yn gong set is. Yn Oranjewâld is de formele
túnoanlis nei Frânsk foarbyld realisearre. It wie doe noch in
ienfâldige bûtenpleats. De útwreidingsplannen fan it gebou binne
nea útfierd, omdat dêr gjin jild mear foar wie. De tunen binne
wol oanlein. ‘De tuin is typisch barok. Strakke lijnen en een
symmetrische aanleg, gericht op lengte-assen. De eerste tuin
bevond zich bij de wel gebouwde twee vleugels van het verblijf.
Daar tegenover lag de Overtuin en ten noorden van de kom de
bleek dat in de noordelijke aanleg de vorm van de barokaanleg
nog aanwezig was. Dat is heel bijzonder, want in 1813 is het hele
gebied in percelen gedeeld en geveild. De grond is gekocht door
mensen van adel of het patriciaat, de elite. De kern van de
buitenplaats, waar nu Huize Oranjewoud is, kwam in handen van
De Blocq van Scheltinga, Oranjestein werd eigendom van Cats en
daarna van Bieruma Oosting. De tuinen zijn binnen de structuur
wel vergraven, maar het lanenstelsel en de oude bomensingels zijn
Natuurlijk kan je niet alles bij het oude laten. Het gebied heeft namelijk een andere
functie gekregen. Die moet worden benut, maar ook onderhouden.
noordelijke aanleg. Dwars daardoorheen loopt de as, waarvan een
deel water, het zogenaamde Grand Canal. Vlakbij de plek waar
toen een draai(brug) lag, komt nu het museum. Het water had
een utilitaire functie. Er konden boten langs voor bevoorrading,
maar bij het huis kon het water ook worden gebruikt om te
spelevaren.’
It boek fan Radetzky en Bartele de Vries hat it útgongspunt
west, mar der wiene allerhande details dy’t noch útsocht wurde
moasten. Hoe rûnen de leanen, hoe seagen de hoekeleminten
derút, wie der in draai, wat barde der by it wetter lâns, hoefolle
beammen stiene der yn in leane? ‘Van die hoekelementen is er een
verdwenen, van de oostelijke was nog een restant te vinden. Het
in tact gebleven. Ook de Prinsenwijk is onaangetast gebleven.
Kortom, de oude structuur uit 1700 is goed bewaard gebleven.’
‘Ten tijde van de formele Baroktuin is in de noordelijke aanleg
productiebos aangelegd. Dat zal opnieuw worden aangeplant, met
grachtjes ertussen. Voorheen was het hout deels voor eigen
gebruik, de rest werd verkocht. Nu ontstaat er dynamiek in het
landschap, omdat ook nu met een zekere regelmaat een vak zal
worden gekapt en weer opnieuw aangeplant. Het productiebos
dient nu een ecologisch doel.’
Tusken de Prinsewyk en de produksjebosk wurdt noch in grêft
oanlein om sa de sichtline frij te hâlden. De produksjebosk wurdt,
4

5
om samar te sizzen, boppe it wetter úttild. It jout kuierders de
mooglikheid om by de Prinsewyk lâns te rinnen. Ut it museum
wei hat de besiker in prachtich útsicht op de bûtenpleats. Dat
wurdt net fersteurd troch oerhingjend grien.
‘Die as is heel belangrijk. Daarom moest het museum zo
‘licht’ mogelijk gebouwd worden. De twee strakke zichtlijnen
moesten gewaarborgd blijven. Dat is de basis van de barok. Geen
elementen die de overzichtelijkheid verstoren. Aan de ene kant
het uitzicht op het landgoed, aan de andere kant richting De
Knipe op het waterrijke gebied waar de nieuwe woonwijk komt.’
‘De tuinarchitect Van Gessel wilde het probleem inzake de
bevoorrading goed oplossen. Daarom is het plein voor het
museum ontworpen in formele stijl als voorzetting van de as, in
hetzelfde ritme als de rest. Het steekt als het ware in het park.
Maar het is niet schreeuwend, het mag niet vloeken met de serene
rust van de rest van het park. Het plein moet zich logisch voegen.’
‘Van Gessel zag meteen de waarde van de historische aanleg.
Daar moet je iets mee doen en die moet je versterken, zei hij.
Natuurlijk kan je niet alles bij het oude laten. Het gebied heeft
namelijk een andere functie gekregen. Die moet worden benut,
de Moanne numer 7 septimber 2003
foto: harry blokzijl
maar ook onderhouden. Zo’n productiebos, daar kun je iets mee.
Het is een voortzetting van het historische naar de actualiteit. Dat
is ook altijd het uitgangspunt van initiatiefnemer Thom Mercuur
geweest.’
Lânskipsarsjitekt Michael van Gessel út Amsterdam seit oer it
plan: ‘De eenvoud en forse maatvoering zijn als uitgangspunt
gekozen. Het museum met bijbehorende gronden is als nieuw
deel aan het oorspronkelijke park toegevoegd en sluit het park aan
Je moet proberen de mensen het bewustzijn mee te geven om naar
de dingen te kijken in een soort samenhang.
de noordzijde af. Dit meest noordelijke parkdeel ligt op een
eiland en daarmee ruimtelijk even los van het oorspronkelijke
park. Het museum is de schakel tussen oud en nieuw.’
Radetzky: ‘Het moet een heel aangename plek worden, waar
mensen komen die niet alleen geïnteresseerd zijn in moderne
kunst. Ook natuur- en tuinliefhebbers kunnen er veel van hun
gading vinden. Maar vooral is het historische aspect van groot
belang omdat dit zo’n uniek complex is. Die waarden moeten
tijdens de bouw goed worden bewaakt. Het karakteristieke mag
niet worden aangetast. Het is namelijk net zo belangrijk als de
verdere exploitatie.’
‘De bezoeker krijgt het besef dat hij of zij op een bijzondere

plek is beland. Je herkent de structuur van de oude lanen, het
water, de serene sfeer, de beplanting. Met het betreden van het
landgoed kom je in een bijzondere wereld. Je komt daar waar van
alles te ontdekken valt. Liefhebbers van natuur, cultuurhistorie,
tuinliefhebbers en kunstliefhebbers kunnen hun hart ophalen.’
‘Ik hoop voor Oranjewoud dat het project slaagt. Het gebied
heeft zo’n rijke geschiedenis. Die blijft nu bewaard. Je ziet er de
oude buitenplaatsen en de daarbij behorende bijgebouwen en de
dienstwoningen. Het is jammer dat de boerderijen langzamerhand
uit het landschap verdwijnen. Dat heeft onder andere te maken
met de strenge milieuwetgeving, die het voor boeren steeds
moeilijker maakt hun beroep uit te oefenen. Boerderijen en
buitenplaatsen zijn namelijk onlosmakelijk met elkaar
verbonden.’
‘Een belangrijk element is de beheersing van het toerisme. Dat
is nog een van de grootste opgaven. Er moeten genoeg mensen
komen, maar niet teveel. Het toerisme moet een ingetogen
karakter dragen. Er zijn genoeg aantrekkelijke punten waar de
bezoekers langs kunnen worden geleid. Klein Jagtlust
bijvoorbeeld, de Belvédère en voor de inwendige mens restaurant
Tjaarda. Diezelfde gedachte heeft de oude hotelier uit het begin
van de 20 ste eeuw, Andreas Tjaarda, vroeger ook gehad. De man
had een vooruitziende blik. Een uitkijktoren in een
betonconstructie, de enige in Friesland. Dat was en is bijzonder.’
‘Het toerisme is niet nieuw voor Oranjewoud. Toen ik met
het boek bezig was, ontdekte ik hoe onlosmakelijk dat met het
gebied verbonden is geweest, maar de schaal was uiteraard heel
anders. Het is een uitdaging om hiervoor in de nu geldende
situatie een plan te maken en goed gebruik te maken van de
verschillende attracties in het gebied.’
‘Moderne kunst en cultureel erfgoed geven een interessant
spanningsveld. Moderne kunst wordt eens ook geschiedenis en
dan maakt ze deel uit van dat grotere geheel dat
‘kunstgeschiedenis’ heet. Overigens is het ook interessant om er
bij stil te staan dat in landhuizen als in Oranjewoud veel
schilderijen, porselein en zilver aanwezig was, waarmee de
toenmalige elite zich graag omgaf. Zij gaf regelmatig opdrachten
aan kunstenaars. Oud zilver zou je kunnen beschouwen als
voorloper van design. Enkele schilderijen kwamen later in een
museum te hangen. In Oranjewoud wordt aan het verleden een
nieuw museum toegevoegd, waarin moderne kunst wordt
getoond. De cirkel is rond.’
‘Het is een moeilijke opgave om mensen blijvend te
interesseren voor cultuur. Daarvoor is het nodig om verbanden te
leren zien. Die zijn er in Oranjewoud volop. In het museum is
moderne kunst te zien. In de oude panden kunst van toen. Voor
de architectuur geldt hetzelfde, modern naast oud. Het landgoed
van toen is eens modern geweest. Het is ooit ingericht en er is
ooit een tuin bij aangelegd. Diezelfde stappen worden nu
genomen bij de realisatie van het museum voor moderne kunst. Je
moet proberen de mensen het bewustzijn mee te geven om naar
de dingen te kijken in een soort samenhang. Zo hoop je een
draagvlak te creëren om de waardevolle dingen te bewaren.’
buitenpost
coen peppelenbos
Rancuneus
rumoer
Hier in Groningen leeft de Friese literatuur totaal niet, behalve
onder de Friese bannelingen, die liever in een echte stad wonen
dan in Leeuwarden. In Friesland leeft de Friese literatuur ook
niet, maar de schrijvers doen net alsof er heel wat gebeurt.
Literatuur vaart wel bij rumoer, dus de polemiek is bij uitstek het
genre waar de Friese schrijver van houdt.
Op de internetsite www.farsk.nl valt op dat vlak weer van alles
te beleven. Het lijkt een beetje op het ter ziele gegane Kistwurk en
ook de schrijvers en medewerkers heb je al wel eens eerder gezien
en gehoord. En daar rammelen de polemiekjes en kritiekjes alweer
van de mislukte student Abe de Vries, de Baskische dwergpoedel
Josse de Haan, de pseudoniemenkoning Eric Hoekstra, de immer
boze Eeltsje Hettinga en ga zo maar door.
Als ik aan geïnteresseerde literaire vrienden probeer uit te
leggen waar al dat geschrijf over gaat, dan word je bevangen door
grote schaamte. Die is boos op die, deze misgunt die een prijs en
die vindt dat deze slecht vertaalt. Kortom: rancune is de motor
van de Friese literatuur.
Aangezien niemand zich over al dat rumoer druk maakt, vraag
je je af waarom deze schrijvers zo verwoed doorgaan met hun
stukjes. De enige redelijke verklaring moet zijn dat ze denken dat
juist zij de Friese literatuur in leven houden. Zoals gebrouilleerde
echtelieden denken dat het huwelijk stand blijft houden zolang ze
maar ruzie blijven maken.
Ik zat wat te scrollen en te lezen op de farsk-site en vroeg me
af welke stukken over tien jaar nog aardig zouden zijn om te
lezen. Al die rimramstukjes vallen als eerste af, die zijn over twee
maanden al verouderd. Proza en poëzie zullen blijven en het is te
betreuren dat juist dat oorspronkelijke werk het meest
gemarginaliseerd wordt. Op internet en in literaire tijdschriften.
Zolang al die redacties denken dat de literatuur van de grote bek
het hoogste is waarnaar men streven moet, sterft de echte
literatuur een zachte dood. Daar hoor je niemand over.
6

7
de Moanne numer 7 septimber 2003
Nei Mata Hari ek Maigret
as toeristyske attraksje
piter terpstra
Doe’t ik yn it maartnûmer fan de Moanne in artikel fan Willem
Winters oer de skriuwer Georges Simenon lies, tocht ik der
ynienen oan dat ik in boek haw dêr’t er twa kear syn hantekening
yn set hat. It wie yn de simmer fan 1966 dat ik him yn
Amsterdam yn it Amstelhotel moete en in koart petear mei him
hie. Dêrom – mei tank oan Winters – dizze lytse bydrage oan
alles wat der yn dit betinkingsjier fan syn hûndertste bertedei al
oer him skreaun is.
Fan A.W. Bruna en Zoon, dy’t de Nederlânske oersettingen
fan al Simenon syn boeken oer de Frânske kommissaris útjûn hat,
waarden twa romans fan de yn Luik berne skriuwer op
fernimstige wize as tûzenste dieltsje fan syn Zwarte Beertjes yn
Amsterdam presintearre.
Wa’t Maigret en de zaak Nahour mei de bekende piip op it
omslach lêst, komt op side 177 in op de kop steande ôfbylding
fan de speurder tsjin. As er dan it boek diagonaal in slach
omdraait, sjocht er de omslachtekening fan Het kasteel van
Roodezand fan Georges Sim foar him.
De iennige oerienkomst tusken de boeken, dy’t fan elkoar
skieden wurde troch 32 fotopagina’s, is dat se beide yn Grinslân
(Delfsyl en it tinkbyldige Roodezand by Slochteren) spylje.
Winters hat yn syn artikel al ferteld hoe’t Simenon yn Delfsyl syn
earste Maigret skreau. Hy die dat yn in healfergien âld skûtsje yn
it Damsterdjip. Het kasteel van Roodezand is ien fan syn 339, tige
yn kwaliteit ferskillende romans. Hy is wolris ‘direkteur fan in
romanfabryk’ neamd. Likegoed hat er jierrenlang nei de
Nobelpriis útsjoen.
Henk Bruna hie de oanbieding fan it tûzenste Zwarte Beertje
treflik oanklaaid. Foar de gasten wiene yn it Amstelhotel inkelde
oeren keamers reservearre foar it ferklaaien en opkreazjen. Anneke
hat dêr, lykas de oare froulju, tankber gebrûk fan makke, wylst ik
in hiele sigaar opsmookt haw.
By de oanbieding sieten Simenon en Bruna yn ’e midden oan
in hiele lange tafel, mei oan beide kanten in rige auteurs út Bruna
syn fûns. Ik wie krekt dwaande mei it fuortsetten fan Havank syn
Schaduw-rige, dus dy eare kaam my ek ta. Der wie in plak
reservearre foar Anne Wadman, fan wa’t Bruna in oersetting fan
De smearlappen útjûn hie, mar Anne kaam net opdaagjen. De
parse en de oare gasten sieten lyk foar ús oer en sa kaam Martin
van Amerongen der ta om Bruna en syn auteurs te fergelykjen mei
in sirkusdirekteur dy’t syn artysten oan it publyk presintearret.
Nei ôfrin fan de plechtichheid brocht Bruna my even yn de
kunde mei Simenon en fertelde him wat oer Havank en Terpstra,
mar ik leau dat er fan gjinien fan beide ea heard hie. Wylst de
direkteur trochrûn nei in oare gast, haw ik noch even mei
Simenon praat en by dy gelegenheid hat er yn beide twa-yn-ien
romans syn hantekening set.
De jûns oan it diner haw ik him amper weromsjoen. Miskien
hat er de liifdokter, dy’t him beselskippe, even foarpriuwe litten,
lykas keningen en keizers dat destiids dwaan lieten troch harren
tsjinners, as se de saak net fertrouden.
De oare deis reizgen de yn in hotel earne yn Utert ûnderbrochte
gasten yn reservearre treinkûpees nei Delfsyl. Dêr waard in troch
Pieter d’Hont makke brûnzen stânbyld fan Maigret, in foarse figuer
mei in hoed en lange oerjas, troch Simenon ‘ûntbleate’. In nuver
wurd, mar it Frysk Wurdboek koe my net wizer meitsje.
Under de gasten wiene Dútske, Ingelske, Italiaanske en
Nederlânske (Kees Brusse en Jan Teulings) akteurs dy’t yn films en
televyzjestikken de rol fan Maigret spile hawwe.
As oantinken krige ik fan Bruna in replika fan it stânbyld, dy’t
noch altyd tusken oare rariteiten by my yn in finsterbank stiet. Ik
haw ek alle Nederlânske Maigret-pockets en de yn 27 dielen
ynbûne ‘samle wurken.’
Dy haw ik jierrenlang net fan it plak helle, mar in pear jier
ferlyn naam ik op in bûtenlânske reis in pear pockets mei omdat
ik tocht dat de ‘herkenning’ miskien wolris nijsgjirrich wêze koe.
Ik siet yn in stêd dêr’t ik de namme net mear fan wit op in
publike bank yn ien dêrfan te lêzen, doe’t in man mei
bekearingsbledsjes nei my ta kaam en sei: ‘Mynhear, ik haw
bettere lektuer foar jo.’
Men soe ferwachtsje dat, lykas Ljouwert foar de befoardering fan
it toerisme mei Mata Hari pronket, Delfsyl mei de hiel wat wichtiger,
yntelliginter en sediger Maigret soks ek dwaan soe. Ik kaam yn
de ferrûne jierren gauris yn it havenplak, mar útsein in kuierrûte ‘in
de voetsporen van Maigret’ haw ik dêr neat fan fernommen.
Mar no hie Delfsyl ûnder de namme ‘Delfzijl in het teken van
Maigret 2003’ yn ’e wike fan 6 oant mei 12 septimber in hiel
programma ôfwurke, fariearjend fan it opfieren fan it toanielstik
De jongen die het wist oant in etalaazjespeurwedstriid. Yn in tal
restaurants waard in spesjaal Maigret-menu optsjinne. Dat sil dan
wol Elzasyske soerkoal mei pikelfleis of keallewoarstjes wêze. En
in gleske Calvados...

Wellebrêge willem
Yn de Volkskrant fan 10 maaie ornearre H.W. van der Dunk dat
de Twadde Wrâldkriich en it nasjonaal-sosjalisme harren funksje
as ‘referentiekader en moreel ijkpunt’ ferlern ha. It is te lang lyn
en de bylden en symboalen – heakkekrús, Hitlersnor en
konsintraasjekamp - binne folslein trivialiseard en devalueard.
It hjirûnder steande ferslach fan ien fan myn lêsaventoeren toant
dat jo net sa djip yn de Fryske literatuer hoege te dollen en dêr
wurde jo al konfronteard mei bylden en symboalen, mei in
ferskaat fan skriuwers en harren ideeën, dy’t jo - noch altiten -
fernuverje en twinge ta nuanseard tinken en oardieljen.
Dizze kear begjint myn lêsaventoer ek yn in antikwariaat.
Yn de bak mei frjemd lytsguod fyn ik in losse side slim soer
wurden, brún, broazelich papier: Wellebrêge, in gedicht fan D.A.
Tamminga. It is opnaam yn BBC nieuws 1945, in pear wike foar’t
de Dútsers kapitulearden, doe’t de ûndergrûnse rûnom yn Fryslân
besocht om it paad foar de oprukkende alliearde troepen frij te
meitsjen. Dêrta moasten ûnder oare safolle mooglik brêgen
ferdigene wurde, bygelyks de Wellebrêge by Wâldsein. Nijsgjirrich
wurden frege ik Tamminga nei mear bysûnderheden en
eftergrûnen. Hy skreau (op 7 juny 2001):
Tige tank foar it tastjoeren fan de fotokopyen fan ‘BBC nieuws
1945’ mei it fers fan my oer Wellebrêge. Dit fers is in oerprintsel
út in origineel. Dat hat stien yn it earste nûmer fan it yllegale
krantsje ‘De Wachter’, dat ûnder redaksje fan myn sweager Jan
Piebenga, Aldegea (W), nei de befrijing (15 april) ferskynde.
Ik tocht dat je dat nûmer wol fine koene yn it fersetsmuseum en
oars faaks op ’e Prov. Bibl.
Ik haw fan dat krantsje gjin inkeld nûmer mear yn myn besit.
It fers is letter ek wol opnommen yn myn lettere.... ûnder de titel
‘Ballade fan de Wellebrêge’. Tafallich wurdt it net neamd yn
Geart de Vries’ ‘Trochpaden.’
Miskien kinne jo oer it gefjocht op snein 15 april 1945 tusken de
L.O. en de Dútskers by de Wellebrêge ûnder Wâldsein ek wat
fine yn Johannes Walinga, Tussen Brek en Skuttel (Utj. Lykele
Jansma, Bûtenpost).
Ik hoopje dat jo wat mei dizze ynljochtingen kinne.
Yn it Jaarboek van de Maatschappij der Letterkunde 1967-1968
skreau Tamminga oer boppeneamde Jan Tjittes Piebenga, dat hy
nei it mislearjen fan de Nederlandse Unie yn de yllegaliteit telâne
kaam. Hy wie redakteur fan De Wachter, anneks mei
wapendroppings, joech ûnderdak oan in joadske ûnderdûker en
waard nei de oarloch oansteld as redakteur fan de Leeuwarder
Koerier (letter de Leeuwarder Courant).
Yn Tussen Brek en Skuttel wurdt de Wellebrêge inkeld neamd, mar
oer it gefjocht en de dea fan Nagelhout is neat te finen. Wol yn
Woudsend en Woudsenders in oorlog en verzet (1995) fan Jan J. de
Vries. Mei gefoel foar dramatyk skriuwt De Vries: ‘Misschien
winters
heeft hij er een voorgevoel van gehad. Voordat ze zouden
optrekken naar de Wellebrug ging Jappie nog even bij zijn ouders
langs.’ It wie syn jierdei. ‘Nog diezelfde middag kleurde zijn bloed
het jonge gras rood.’ Neffens guon, seit De Jong, waard er
begroeven yn in kiste dêr’t earder op it tsjerkhôf fan Yndyk
wapens yn ferburgen waarden. Mei militêre ear wurdt er op19
april te hôf brocht.
Yn it befrijingsnûmer fan de Balkster Krante (28 april) waard
Tamminga’s ‘Wellebrêge’ opnaam en letter nochris yn Het
Noorden fan 1 maaie 1965, by in artikel fan Marinus de Boer, dy’t
in wat detaillearder ferslach fan it barren om de Wellebrêge jout.
‘Bewaak de Wellebrug en voorkom dat de terugtrekkende
Duitsers deze belangrijke verbinding laten springen.’
Akelich plastysk is J.P. Wiersma (Kriich tsjin frjemdfolk, 1946)
yn syn ‘reportaazje’ fan de slach om de Wellebrêge: ‘Mar dy deale,
hwat gyng it doe mâl hwant de Dútskers baernden der ek yn en
der kaem dalik al broddel fan. De poep yn ’e beam jage de
brenskutter in stik lead yn ’e holle; dat dy foel by syn mitrailleur
del, kroandea.’
As dan de Kanadezen yn Wâldsein arrivearje, wurdt der in
plan opsteld om de Wellebrêge feilich te stellen. Wiersma: ‘Wylst
hja dat meiinoar oerleinen hearden se in geweldigen plof... De
Dútskers wienen mei in boatsje ûnder ’e brêge kommen en
hienen der in springlading lein.’ Sa tochten se oan de Kanadezen
te ûntkommen. ‘Hja moasten, skriuwt Wiersma, by de
Wellebrêge twa-en-tweintich deaden litte; de Wâldeinsters hienen
sawn, de Canadezen fyftjin fijannen dellein.’ Nettsjinsteande de
details wurdt de dea fan Nagelhout net neamd.
de falskermers
Eala! wy, falskermjagers
En wiffe wapendragers,
Drystmoedich, drok en jong.
Yn daverjende motoaren
Omheech, it fierst nei foaren
Ré ta de liepe sprong.
De trek fen loftsoldaten
Giet, sinnekameraten,
Ier foar de dage oan.
Us sidderje de skermen!
In skaed fen brune swermen
Lûkt oer de frisse moarn.
Wy kinne d’ ein bistappe.
De wenstige étappe,
Dy twisken jeugd en jeld,
For ús in ‘blitzaufnahme’
In heltedream ef drama.
Gewelt stiet tsjin gewelt.
In liet giet oer de wolken,
Oer séën, lânnen, folken.
In stoarm raest him to’n ein.
Oer ginnerale stêven
En oer jongfeinte-grêven
Haww’ wy fiktoarje flein.
R.P. Sybesma
8

9
‘Wellebrêge’ is net it iennige gedicht fan Tamminga oer de
oarloch. Yn De Tsjerne (1965 V, side 161) publisearre er in parody
op it gedicht ‘De Falskermers’ fan R.P. Sybesma (It Heitelân,
augustus 1940 en letter yn de bondel De swetten útlein, 1942). De
ferhearliking fan it nazidom dêryn kaam Sybesma op swiere
krityk te stean, seit Tamminga yn Trochpaden.
‘De Falskermers’ fan Sybesma stie earder yn De Hollandsche Post
(july 1940), dat - neffens de yntroduksje yn It Heitelân - ‘yn
tsjinst stiet fen de ‘Germaanschvolksche Gedachte’. It gedicht is
‘in foarbyld fen aktuele Fryske oarlochspoezije en it besjongt in
ûnderwerp, dat yette nea in Fryske dichter ynspirearre hat!’
Letter dat jier lit D.H. Kiestra (It Heitelân, 1940) witte dat ‘De
Falskermers’ ‘troch in partij folslein misforstien is.’ Dan folget in
bjusterbaarlike útlis, dy’t ik mar folslein oanhelje: ‘Al ha wy de
oarloch forlern, en al binne der ek forskate fen ús jonges troch de
Falskermers fallen, wy moatte dochs forstean kinne, dat de
Dútske Parachutisten hjar libben priis hawn hawwe en faken priis
jown hawwe, for in saek dy’t hjarren heech en hillich west hat.’
Nei noch wat omballingen komt Kiestra ta in einkonklúzje
omtrint it gedicht: ‘Yn dizze skepping fen ien fen de Fryske
soannen, biwiizget dit âlde folk syn libbenskrêft en syn
ûndylgbere libbenswil. Meije de oare Friezen dy ek biwiizgje troch
it alteast to forstean.’
Dat de redaksje fan It Heitelân sokke gedichten en artikels mei
sokke taal opnaam, wie blykber foar skriuwers as Tamminga,
Leiker, Terpstra en oaren gjin reden om harren bydragen te
staken.
Wol mient Tamminga safolle jierren letter yn Trochpaden dat
it ‘sa fout as wat wie om soks op te nimmen [-]’.
‘Wellebrêge’ waard ek ôfprinte yn Wjerlûd en forwar, in
‘karlêzing út de Fryske forsetsliteratuer’, yn 1963 gearstald fan
Jehannes Terpstra en Freark Dam. (Lês de ynliedingen fan beide
skriuwers!) Yn dy bondel trof ik ‘Weitsrop’ fan Tamminga oan.
Dam neamt it ‘in foarbyld fan in útsprutsen fersetsfers.’ Dat mei
de falskermer
Ik, wiffe falskermjager,
lang yn kaserne en lager
opfokt ta oarlochsfé,
hjir stean ik efter de oaren
en moat sadaelk nei foaren
dryst en ta springen ré.
Ik wit my ûnder ‘t fleanen
gjin earn tusken de earnen,
wiet fielt it yn myn krús.
Strak brek ik fêst de poaten,
se sjitte my oan moaten
en ik kom noait wer thús.
De apocalyps fan Dürer
brekt los en foar de Führer
bin ik mar sieddelsied.
Mem, mem, ik wol net stjerre,
net yn it grêf bidjerre
dêr’t hy ús hinneliedt!
Hwerom gean net de folken
ien wei op as de wolken...?
Dêr blaft it hounsk bifel.
Ik flok dy hiele bende
en fal nei ‘t ûnbikende
as manna út de hel.
D.A. Tamminga,
frij nei R.P. Sybesma
de Moanne numer 7 septimber 2003
sa wêze, my fernuveret de trije kear werhelle oprop: ‘Wês
partisaen!’ (sjoch kader). Hoe kin immen feint, faem en folk
oproppe om partisaan te wurden, wylst er sels - sjoch Trochpaden
- gjin grutter weachstik úthelle as it skriuwen fan in gedicht yn in
yllegaal krantsje (wat ek net sûnder gefaar wie)?
weitsrop
Wês wekker, feint, de slavejacht is iepen.
Wês wekker, hark, in stap giet om it hûs.
Al moannet ek de lea ta rêst en sliepen,
Wês wekker, wit dyn boalen to ûntwiken.
It lân strûpt ûnder en it grien gespús
Mei ’t minste rap regearret op ’e diken.
Mar wês net ien fan nimmen en fan jaen:
Wês partisaen!
Wês wekker, faem, it siket om it lêste.
Slacht dy it herte net fan lûd alarm?
Lit fûgelfaeijen oan dyn hurdsté rêste.
Forachtsje boarntsjelappen en lakeijen,
En bliuw in beaken yn de swiere stoarm,
Dy’t teisteret ús kostbere kontrijen.
Mar bûch dy net yn litten en yn dwaen:
Wês partisaen!
Wês wekker, folk, de fijân hat bifluorre
De wei dy’t útrint op dyn ûndergong.
De tarring minderet yn hûs en skuorre,
Mar út ’e kimen komt in fiere tonger,
Wês wekker, sjoch, as ús de dea bisprong
Sil, ûnder lizzende yn need en honger,
De frijdom ús net fan de plicht ûntslaen:
Wês partisaen!
D.A. Tamminga (1945)
Dizze lêstocht neffens de sniebalmetoade einiget hjir foarearst.
Stúdzje fan it hâlden en dragen fan de Fryske skriuwers yn oarlochstiid
smyt al gau wat op. De etyske fragen rûgelje oer de tafel.
Van der Dunk mient dat de warskôgjende wurking fan
betinkingen ûntkrêfte is. Nije ferskrikkingen en fassinaasje troch
geweld binne der net mei opkeard, skriuwt er. Mar is dat net in te
hege eask? Wy skaffe justysje dochs ek net ôf om’t der hyltyd wer
kriminelen opkomme?

Friesch Dagblad 100 jaar
karin de mik
Het Friesch Dagblad is een unicum, een fenomeen, maar ook een
anachronisme. Zo’n kleine zelfstandige christelijke krant kan eigenlijk
niet bestaan in het geweld van mediaconcerns die fuseren, krantentitels
opvreten en winst najagen. Tien jaar nadat onderzoekers constateerden
dat zelfstandig voortbestaan geen realistisch alternatief was, bestaat de
krant echter nog steeds. Hoe kan dat?
bron foto’s: friesch dagblad
Een anachronisme met een eigen geluid
10

11
Ruim dertig jaar geleden wisten de sceptici het al: die actie van
het Friesch Dagblad, dat een nieuw, modern kantoorpand wilde
openen, zou een fiasco worden. Men wilde een renteloze lening
van een miljoen gulden uitschrijven? Nou, ze mochten blij zijn als
ze een paar ton binnenkregen! Binnen drie maanden was dat
miljoen er. Nee, zelfs nog 60.000 gulden meer. Bijeengebracht
door al die abonnees en sympathisanten, die soms maar een paar
tientjes konden missen. Toen het bedrag werd bekendgemaakt, in
een zaaltje ergens in Leeuwarden, stond een oudere man op die de
aanwezigen opriep: ‘Prijst den Heer met blijde galmen.’ Deze
actie was geen groot succes, nee, het bestuur van de Provinciale
Persvereniging, de uitgeefster van de krant, sprak liever
bescheiden van ‘een grote zegen.’ De geschiedenis van ‘it deiblêd’
is er een van ‘zorg en zegen’. Steeds is er zorg over voldoende
abonnees, over voldoende middelen, voldoende advertenties.
Maar steeds weer weet de krant het hoofd boven water te houden,
door bijdragen uit het Bedrijfsfonds voor de Pers, dankzij
onvermoeid bijspringende lezers, donateursacties die
tienduizenden guldens opleveren en nieuwe, opmerkelijke
initiatieven die nieuwe abonnees (moeten) trekken.
anachronisme
Toch is het Friesch Dagblad in feite een anachronisme. Dat geven
ze zelf ook grif toe. Het kan eigenlijk niet dat een krant met
20.000 abonnees levensvatbaar is. Dagbladconcerns roepen dat
een economisch gezond bedrijf minstens het dubbele aantal nodig
heeft. En sommigen reppen al van een ondergrens van 100.000.
Maar het FD is geen gewone krant. Er zijn geen aandeelhouders,
die rendementen verwachten en winsten opstrijken. Winst vloeit
terug in het bedrijf. De krant is van de lezers en niet van een NV.
Het doel van de uitgeefster is eenvoudigweg een christelijke krant
uitgeven. Punt. Commercialisering en schaalvergroting zijn niet
aan de orde aan de Voltaweg.
Het was in 1899 dat die Provinciale Persvereniging werd
opgericht. De zoon van Abraham Kuyper, de predikant H.H.
Kuyper, leidde de oprichtingsvergadering in een zaal van de
gereformeerde Noorderkerk in Leeuwarden. Zijn vader wilde met
de door hem in 1872 opgezette krant De Standaard het antirevolutionaire
volksdeel bereiken. Maar daarnaast moesten ook
regionale kranten het anti-revolutionaire gedachtegoed gaan
verspreiden als tegenhanger van de liberale pers. In 1900 gaf de
Provinciale Persvereniging de Provinciale Friesche Courant uit, die
geen succes werd. Drie jaar later werd die opgeheven, maar in
datzelfde jaar, op 1 juni 1903, verscheen het eerste Friesch
Dagblad. Een hoofdredacteur kwam er niet, wel een commissie
van de redactie. Het liep niet best, die eerste jaren, maar dankzij
de inzet en creativiteit van bestuurslid mr. H. Okma – bij een
tekort regelde hij dat er een intekenlijst kwam - ging het beter.
De plotselinge dood van deze geestelijk vader van het Friesch
de Moanne numer 7 septimber 2003
Dagblad in 1907 was zowel een persoonlijk als zakelijk drama
voor de jonge krant.
Een abonnement op het FD kostte in die tijd 1,50 gulden per
kwartaal. Het abonnementenaantal lag op 3500, maar de krant
werd in meer dan 13.000 Friese gezinnen gelezen. ‘Dat
medelezerschap is een bijna onuitroeibaar kwaad en een zware
handicap voor de krant geweest,’ zo meldt het jubileumboek van
het Friesch Dagblad uit 1979. In 1911 werd de eerste
hoofdredacteur benoemd, P. Brouwer, een gemoedelijke en
geestige man, die zowel over politiek als literatuur schreef en zelfs
een eigen feuilleton bedacht en schreef. Maar na de Eerste
Wereldoorlog liepen de inkomsten terug. Tot overmaat van ramp
overleed Brouwer in 1926 na een slepende ziekte. Zijn opvolger
was D. van der Meulen, hoofd van de lagere school in Wijnjeterp,
een strijdbaar en politiek actief man, die soms te ongenuanceerd
was, vonden critici. Het geringe aantal abonnees was een bron
van zorg, ook in die tijd. Bij het 25-jarig bestaan van de krant
opperde het nieuwe bestuurslid C. van Raaij dat een jubileumgift
op zijn plaats was. Een intekenlijst leverde 760 gulden op en een
lezersactie zelfs 10.454,86 gulden. Van Raaij ging na welke
verenigingen wel in de Leeuwarder Courant en niet in het FD
adverteerden. En men was onverbiddelijk: als er niet geadverteerd
werd, dan stuurde het FD ook geen verslaggever voor een verslag
in de krant. In 1934 was het echt crisis. De advertenties daalden
zo snel, dat opheffing van de krant een optie was, als er niet snel
De geschiedenis van ‘it deiblêd’ is er een van ‘zorg en zegen’.
iets zou veranderen. Er was een tekort van 5.000 gulden. Op de
redactie bezuinigen kon niet, die bestond maar uit drie man. Het
bestuur bedacht een opmerkelijke kostenbesparing en benaderde
hiervoor zelfs AR-premier Colijn. Als die Van der Meulen nou
eens zou laten benoemen als burgemeester, dan kon deze die
functie mooi combineren met een hoofdredacteurschap van de
krant. In 1935 overlijdt Van der Meulen echter, 46 jaar oud. De
mens wikt en God beschikt in Zijn ondoorgrondelijkheid. Wat
nu? Het bestuur besloot H. Algra, leraar aan de christelijke
kweekschool in Leeuwarden, te vragen om dagelijks een
hoofdcommentaar te schrijven.
de periode algra
Algra was bekend om zijn artikelen in de Gereformeerde
Gezinsbode. De periode-Algra zou maar liefst 42 jaar duren, want
tot 1977 bleef hij hoofdredacteur.
Het Friesch Dagblad zou vlak na de oorlog zijn hoogste
abonnementenaantal hebben: 26.000. Op 17 mei 1941 staakte
het bestuur de uitgave en verscheen het laatste nummer tijdens de
bezetting. De journalisten weigerden lid te worden van het door
de bezetter opgerichte Verbond van Journalisten, waarvan joodse
collega’s waren uitgesloten. Daarvoor hadden de
hoofdredactionele commentaren de nazi’s al tot razernij gedreven.
Die principiële houding leverde het FD veel nieuwe abonnees op.

Dat was pas later, want pal na de bevrijding van Leeuwarden, in
april 1945, was het aantal abonnees zo gering, dat één man,
heilsoldaat Nauta, in zijn eentje de bezorging kon doen.
De goodwill die ‘it deiblêd’ tijdens de oorlogsjaren had
opgebouwd, bleek echter van korte duur. Tien jaar na de
bevrijding was het aantal abonnees gedaald tot 15.000. Het FD
was inmiddels van gereformeerde krant ‘christelijk’ geworden,
maar de AR-reuk bleef er toch een beetje aanhangen. Orthodoxen
bleken zich nauwelijks thuis te voelen bij de krant. Toch was en is
de band met de lezers hecht. Hechter dan bij andere kranten. In
het verleden is abonnees vaak gevraagd financieel bij te springen,
door een eenmalige donatie of een vrijwillige verhoging van het
abonnementsgeld. Mede hierdoor en door bijdragen van het
Bedrijfsfonds voor de Pers, wist de krant steeds weer uit het dal te
klauteren. De huidige hoofdredacteur/directeur Lútsen Kooistra
placht te spreken van ‘het wonder van de 21 ste eeuw’. ‘Deze krant
bestaat omdat de lezers het willen.’ Zijn krant onderscheidt zich
van anderen door het maken van keuzes. Ze is wars van cynisme
en sensatiezucht en heeft een eigen geluid.
modern kantoorpand
In 1972 bereikt het Friesch Dagblad een mijlpaal: het vertrouwde
monumentale pand aan de Grote Kerkstraat wordt verruild voor
een modern kantoorpand aan de Voltaweg. Aan de vooravond van
de opening gooiden onbekenden daar een brief met inhoud door
de bus. ‘Voor dr. R. Boomgaardt. Voor bij de koffie’. Toen deze
de enveloppe opende, rolden er enkele briefjes van duizend en
tientallen van honderd op tafel. In totaal telde hij een bedrag van
8.000 gulden, ‘voor een investering waar u nog niet aan
toekwam’, aldus de anonieme gever. De leden van de vereniging
bepalen ook wat er in grote lijnen in de krant komt. In de jaren
veertig was er een groep die meer Fries in de krant wilde. Een
ander lid klaagde over de inhoud van het feuilleton, waarin ‘de
geheimen van de kraamkamer te veel worden onthuld.’ Anderen
‘Deze krant bestaat omdat de lezers het willen.’
waren tegen advertenties voor sterke drank. Ook nu worden uit
principe advertenties geweigerd, bijvoorbeeld die van de
commercieel lucratieve 06-sekslijnen.
bob nuys
Na de periode-Algra komt het tweemanschap Ype Schaaf-Sytze
Faber aan het roer. Schaaf kreeg de dagelijkse leiding op de
redactie, Faber schreef hoofdredactionele commentaren over van
tevoren vastgestelde onderwerpen. Toen Faber in 1985
burgemeester van Hoogeveen werd, nam Bob Nuys de leiding
over. Hij bleef tot 1994 als hoofdredacteur verbonden aan de
krant. Het was zijn opdracht van het FD een echte krant te
maken en in het ‘veredeld samenraapsel van berichten’ structuur
aan te brengen, zoals hij zelf omschrijft. Er werd een duidelijke
algehele katernindeling aangebracht, er kwamen radio- en
televisiepagina’s en in december 1985 verscheen de avondkrant op
zaterdag, als een van de eersten in ons land, als ochtendkrant. De
Leeuwarder Courant volgde dit voorbeeld vrij snel. Ook werden
12

13
een economie- en een opiniepagina geïntroduceerd, ook al snel
gekopieerd door de concurrent aan de Voorstreek, aldus Nuys.
Deze trok ook vaste columnisten aan, onder wie Mink van
Rijsdijk, RPF-kamerlid Meindert Leerling, zijn GPV-collega
Gerrit Schutte en CDA’er Gerrit de Jong. De 25 mensen tellende
redactie werd jaarlijks uitgebreid met één redacteur. In 1988
kwam er een nieuwe offset-rotatiedrukpers, die er nu nog staat.
Het FD was hiermee de tweede in ons land die een dergelijke pers
in gebruik nam. Vijftien jaar geleden vroeg Nuys Pim Fortuyn al
een column te schrijven over de miljoenennota. Fortuyn was toen
hoogleraar in Groningen en vroeg voor anderhalf A4’tje 1500
gulden. ‘Dan heb je pech, want ik betaal maximaal 500 gulden,’
zei Nuys. Ze raakten erover in discussie tot Fortuyn aanbood de
klus pro deo te doen. ‘Op voorwaarde dat de journalist die het
stuk redigeert met me uit eten gaat.’ Nuys haalde ook de subtitel
‘christelijk nationaal’ van de voorpagina, die hij te nationalistisch
vond klinken. Het ging zijn gangetje bij de krant. Het bestuur
van de Provinciale Persvereniging knikte nu en dan tevreden van
de zijlijn toe als de Gideonsbende van Nuys die grote Leeuwarder
Courant met een primeurtje weer eens te slim af was. In 1991
ontstonden er rimpels in de vijver. Het zakelijk avontuur van de
nieuwe directeur C. Veen, het Autojournaal, werd een fiasco. Er
werd een verlies geleden van ruim een miljoen gulden. Veens
opvolger ging het niet beter af. Eind 1992 boterde het niet meer
tussen Nuys en het bestuur. De laatste zou de christelijke
identiteit van de krant onvoldoende gestalte geven. Het bestuur
was tegen verslaggeving van betaalde voetbalwedstrijden op
zondag, Nuys en zijn redacteuren juist voor. Nuys voelde veel
voor een samengaan met de Friese Pers op technisch commercieel
gebied (drukken en advertentiewerving). Het bestuur
beschuldigde hem ervan de krant te verkwanselen en te heulen
de Moanne numer 7 septimber 2003
met de ‘heidense vijand’. Het conflict mondde uit in het ontslag
van Nuys, wegens een onherstelbare vertrouwensbreuk. Het
bestuur opteerde voor zelfstandigheid. De krant moest zich gaan
onderscheiden. Moest zich gaan profileren en duidelijk
herkenbaar worden. Kooistra’s voorganger Erik van Veenstra stelde
tien jaar geleden dat de krant er binnen drie jaar 2.000 à 3.000
nieuwe abonnees bij moest hebben. Of dit gehaald is, blijft
onduidelijk. Na een interim-periode onder leiding van Klaas
Jansma, directeur van het commerciële persbureau PENN, een
indertijd belangrijke kweekvijver van journalistiek talent, werd de
huidige hoofdredacteur Lútsen Kooistra in 1994 aangesteld.
lutsen kooistra
Kooistra beklemtoont geregeld de bijzondere positie van zijn
krant. Hij spreekt van ‘een ongerijmdheid, een buitenbeentje’. De
35 mensen tellende redactie presteert iets wat in krantenland
eigenlijk voor onmogelijk wordt gehouden: een levensvatbare
krant volschrijven voor 20.000 abonnees. Opmerkelijk zijn ook
de vele initiatieven die Kooistra neemt om het aantal abonnees te
vergroten. Vorig jaar lanceerde hij Het Goede Leven, een nieuwe,
fraai vormgegeven weekeditie, die landelijk zou aanslaan. Het is
een mooie vondst: artikelen die toch al geschreven zijn
beschikbaar stellen aan een breder, want landelijk, publiek.
Binnen een jaar moesten er 5.000 abonnees zijn. Het is jammer
dat Kooistra niet duidelijk maakt of dit aantal daadwerkelijk is
gehaald. Niet dat ik hem erop wil afrekenen, ik hoop alleen maar
dat het is gelukt. Want ik heb een zwak voor het Friesch Dagblad.
Mijn eerste schreden in het journalistieke métier zette ik bij
eerdergenoemd persbureau PENN en ik had in die tijd, midden
jaren tachtig, vrijwel dagelijks overleg met chef provincie wijlen
Matty Sikkema. Zij was altijd enthousiast over de onderwerpen

die we aanboden en ook ik ben, net als mijn toenmalige collega’s,
geregeld namens het FD op pad geweest. We versloegen
gemeenteraadsvergaderingen en Statencommissies voor ‘it deiblêd’
en werden geregeld ingeschakeld voor de Bedrijvenbijlage. Ik
raakte ‘bekend’ door de ‘Zuinig Stoken’-pagina’s in het FD. Het
valt natuurlijk toe te juichen dat Friesland nog twee regionale
kranten telt, een rijkdom die maar weinig provincies kennen. Het
FD probeert het nieuws anders te verslaan en om ander nieuws te
brengen. Enkele voorbeelden: verslagen van boksen worden per
definitie niet afgedrukt. De krant was vermoedelijk een van de
weinigen die uit principe geen foto afdrukten van de
neergeschoten Pim Fortuyn. ‘Het is genant en stuitend dat je
iemand die overhoop wordt geschoten niet de intimiteit van het
sterven gunt,’ oordeelt hoofdredacteur Kooistra. Autowrakken van
verongelukte Friezen zal niemand in het FD zien, omdat verdriet
van nabestaanden niet nog eens verhevigd hoeft te worden door
een afbeelding van een verongelukt voertuig. Anderzijds worden
er bewuste keuzes vanuit de christelijke levensovertuiging
gemaakt: elke maand verschijnt er een verhaal over de
schuldenproblematiek van de Derde Wereld. Kooistra wil zijn
lezers duidelijk maken dat ‘de rijkdom in het westen deels over de
ruggen van de arme landen gaat’. Het FD is als een van de
weinige kranten aangesloten bij IPS, een Derde Wereldpersbureau
in Brussel, dat aspecten belicht die grote westers
georiënteerde persbureau’s niet coveren.
De krant probeert zich de laatste jaren zo meer te profileren.
Anderzijds is er kritiek dat het vooral een RPF-krant zou zijn.
Persoonlijk vind ik dat de krant, die in veel opzichten toch
behoorlijk maatschappijkritische standpunten inneemt, meer
links-liberale lezers zou moeten kunnen trekken. Het probleem
hierbij is echter dat het FD voor mensen die de krant niet kennen
een duidelijk christelijke signatuur heeft. Opmerkelijk: onlangs
drukten beide regionale Friese kranten exact dezelfde foto af van
de stierenrennen in de Spaanse plaats Pamplona. We zien een stier
door de straten rennen en een meute naast en achter hem. De LC
koos als neutrale kop ‘De stieren zijn weer los in Pamplona’, wat
feitelijk juist is, want elk jaar staat het evenement weer op het
programma. Het FD meldt ‘Wreed festival’, een waardeoordeel,
maar wel een mijns inziens juist standpunt. Het bijschrift is
veelzeggender. De Leeuwarder Courant rept van ‘honderden
durfals die zich traditiegetrouw in de straten van de Noord-
Spaanse stad laten opjagen door loslopende dieren.’ Te summier
in mijn ogen. Over dierenleed wordt niets gezegd. Het FD stal
mijn hart door het uitgebreide onderschrift, dat aan duidelijkheid
niets te wensen overlaat. Het festival wordt ‘een barbaars staaltje
van dierenmishandeling’ genoemd. Je leest direct waarom: ‘Een
week lang worden iedere ochtend zes doodsbange stieren door het
stadscentrum gejaagd. Het zijn dus de dieren die worden
opgejaagd en niet de zogeheten durfals die door de dieren worden
achtervolgd. Die durfals dagen de stieren uit en tonen zo hun
‘moed’. ’s Avonds worden de dieren kansloos en wreed
doodgemaakt in de arena van de stierenvechters.’ Eraan
toegevoegd wordt dat het festival in Pamplona ‘duizenden
bezoekers’ trekt. Jaja, zo snappen wij dat die Spanjaarden in feite
barbaarse dierenkwellers zijn. Hulde!
14

15
parels uit het
noorden
bouke van der hem
Echt Iers
We fine oan it begjin fan ’e jûn yn Dublin in special edition fan
Van Morrison syn lêste cd Down The Road. Der sitte in stikmannich
ekstra stickers op. En dy sitte moai net op it eksimplaar
dat thús al in goed jier ôfspile wurdt! Mar benammen giet it om
it ekstra nûmer (‘Man Has To Struggle’) dat derop stiet en dat der
ôfhelle is op de kontinintale edysje. We hawwe in collector’s item
yn hannen! Eins is dizze fan Van the Man te goed foar de simpele
cd-spiler yn de Nissan Micra, dêr’t we mei troch Ierlân crosse.
Jûns let werom yn it hoteltsje - wurch en foldien fan in hiele
dei on the road - sjoch ik wat nei de tillevyzje. Gaelic football is der
foar. Nasjonale sport nûmer ien, in miks fan rugby en ús
fuotbaljen. De spulregels haw ik gau genôch yn ’e smizen, mar it
kommentaar is yn it ûnfersteanbere Gaelic.
Stel je foar: Fries om utens makket foto’s fan plaknammebuordsjes
dy’t yn beskate streken allinnich yn it Gaelic binne;
moai dat soks bewarre bliuwt, hy rydt der graach in ein foar om.
Warskôgingsbuordsjes mei yn ’t âld-Iersk ‘opspattend grind’:
singelier! En fierders (fral yn it achterbleaune westlik part fan it
lân): as groet oan him stekke de tsjinlizzers de wiisfinger eefkes op
boppe it stjoer. It is ien grut doarp fol betrouber freonlik folk, sels
al jout hy him dertusken yn in auto mei Dublin-nûmerboerd!
Allegear goed en wol, mar ûnder de sportútstjoering wurd ik
fan al dat Gaelic wat nidich, ek omdat it flitsen binne fan de
foarige kompetysje. It dûzelet my fan al dy ferskillende
klupkleuren, ûnútsprekbere nammen en rare wedstriidsitewaasjes.
Safolle begryp ik der wol fan dat it de All Irelandkampioenskompetysje
is. As der in ploech út Ulster spilet, giet it
kommentaar yn it Ingelsk. Yn de lounge lies ik trouwens yn in
Ingelsk magazine hoe optein se dêre binne oer fuotballer Ruud
van Nistelrooy. ‘Van the Man’, sjonge de tribunes op Old Trafford
ús Ruud ta.
Hielendal net om nei te kommen wurdt it as de bylden ek
noch samar ôfwiksele wurde mei nasjonale sport nûmer twa,
de Moanne numer 7 septimber 2003
hurling, wêrby’t de mannen mei in fergrutte hockeystick
omreagje. As mjukset Omrop Fryslân bylden fan keatsen en
fierljeppen. Ik begjin derfan te slûgjen, op in stuit sjoch ik kreaze
Ruud der sels tusken rinnen. Dat kin ek in commercial break west
ha. De tv giet út yn in helder momint, wannear’t in team
readbûnte bollen oer it fjild stoarmet: de Noard-Ieren ha it wûn,
ferdomme. Eartiids by ús op it doarp ferrûn it krektsa: wy
waarden by einsluten altyd yn ’e sek naaid troch dy fanatike
grifformearden.
Oan ’e ein fan de reis, nei in pear tûzen milen linksriden,
leverje ik ús kekke Micra skeafrij yn by Budget-autoferhier oan ’e
râne fan it fleanfjild. Oer alle boegen tefreden.
‘Dy kras stiet net op it papier dat jo ûnderskreaunen doe’t jo
de wein fan ús meikrigen, mister Van the Ham!’ beweart de sjef,
de earste mei in kweade dronk dy’t ik fan dit fleurige doarpsfolk
tsjinkom.
Fan replyk tsjinje, yn spesjale omstannichheden
ûnderhannelje, ’t is oars myn fak, mar no haw ik der wol oan. Ik
kies foar de flecht nei foaren. ‘That is no fair business’, mear as
sokswat komt der even net út en ik rin fuort. De boarch dy’t ik
yn ’t foar betelje moast foar ’t gefal ik net mei in folle tank by it
fleanfjild weromkomme soe, lit ik sjitte, realisearje ik my as ik de
pas der al flink yn ha.
As ús Airbus in kurve makket oer de rivier by it fleanfjild lâns
en koers set nei Schiphol, realisearje ik my wat oars: de spesjale
cd, yn it spilerke fan dy Micra sitte litten, kristus!
In myl ûnder my moat de Budget-jonge, dy’t it fehikeltsje
troch de waskerij ried, ús item út ’e spiler helle ha en tocht: hm,
foar eigen gebrûk is it niks, sy fan it kontinint mar tinke dat
Ierske muzyk noait fierder kaam is as Morrison, dy brombear fan
it ferkearde Belfast.

Op zoek
Ik realiseerde mij dit, toen ik onlangs een reproductie terugzag
van een beeld van Wilhelm Lehmbruck. Het was Een zittende
jongeling, een bronzen sculptuur, ruim een meter hoog, gemaakt
in 1918. Menigeen zal dit beeld herkennen. Het behoort immers
tot de canon van de moderne kunst. Sommigen hebben er zelfs
een icoon van de twintigste eeuw in willen zien, het tijdperk van
wereldoorlogen en existentiële vervreemding. Zo schreef de
Duitse kunsthistoricus Werner Hofmann aan het eind van de
jaren vijftig: ‘Misschien bestaan in de kunst van onze eeuw
werken die heviger bewogen, de gebroken, te pletter geslagen
creatuur verbeelden, maar er bestaat, geloof ik, geen die deze
beleving zo monumentaal symboliseert’.
Zulke grote woorden krijg ik niet uit mijn pen, als ik dit beeld
in gedachten neem. Bij het weerzien kwam bij mij ook eerder iets
onbestemds naar boven, een soort déjà vu, een oud verhaal dat
rondspookt in mijn hoofd, alsof onder dit beeld nog een ander
huub mous
naar een zittende jongeling
De grootste misvatting over het
menselijk geheugen is dat het zou
werken als een computer.
Herinneringen zijn geen pakketjes
informatie, die je in je hersenen kunt
opslaan en daarna op elk gewenst
moment op het scherm van je bewust-
zijn tevoorschijn kunt toveren. Zo’n vast
pakketje bestaat niet. Telkens weer
neemt een herinnering een andere
gedaante aan, ingekleurd door de
wisselende belichtingen van het gevoel
en ingekaderd door de veranderende
rasters van het verstand.
beeld drijft, een foto die zich maar niet wil uitkristalliseren in het
ontwikkelbad van mijn geheugen. Was het de denker van Rodin?
Een treurende jongeman op een graf van Canova? Of gewoon een
foto van een verslagen frontsoldaat, die met gebogen hoofd, de
helm tussen zijn knieën, de verschrikkingen van de nederlaag
overdenkt? Het zou mij niet verbazen als een dergelijke foto de
kunstenaar ook daadwerkelijk als voorbeeld heeft gediend. In
1918 moeten de kranten er vol van hebben gestaan, zeker in
Duitsland. In die dagen kreeg de hemel van het Avondland stilaan
de kleur van bloed. Lehmbruck, zo las ik bij Werner Hofmann,
raakte zwaar getraumatiseerd door de gevolgen van een oorlog
waarin een generatie werd uitgedund. Vrijwel al zijn vrienden
sneuvelden aan het front.
De houding van deze zittende jongeling is op twee manieren te
duiden: gelatenheid of verlatenheid, berusting of wanhoop. Zoals
bij wel meer beelden van Lehmbruck – het oeuvre is niet groot,
16

17
slechts enkele tientallen werken - is het hoofd gebogen en de blik
naar binnen gericht. De figuur gaat duidelijk te rade bij zichzelf.
Is het Weltschmerz die hem kwelt of weemoed van een voorbije
jeugd? Er is wel beweerd dat hij bidt, maar ik betwijfel dat. Zeker,
Lehmbruck boetseerde in datzelfde jaar nog zijn Biddende vrouw.
Het zou zijn laatste werkstuk worden: een beeld van klei, waarin
de verbijstering over het recente wereldgebeuren bevroren lijkt in
een krampachtige, bijna bezwerende houding. Maar deze zittende
jongeling bidt niet. Hij capituleert. Iets wat hij niet kan bevatten
moet hem overweldigd hebben. Het is een houding de catastrofe
voorbij. Voorbij de slachtpartijen van Verdun en de Marne.
Voorbij de waanzin van al dat om niet verspilde leven. In een
doorwaakte nacht kwam wellicht iets naar boven wat geen oog
ooit eerder had gezien. In ieder geval iets wat hem nu verlamt en
het spreken onmogelijk maakt. In een van zijn notitieboeken
schrijft Lehmbruck: ‘En een vlammende bloedrode bliksem, die
een wervelende sterrenregen met zich voert, doorboort de
duisternis. Zij slaat om me heen en zij slaat door me heen, ze
zuigt me mee omhoog en omlaag, over de aarde en door
duizelingwekkende afgronden en kloven, en dan is het weer nacht
en totaal leeg….’.
De oorlog was voorbij, maar in plaats van een gevoel van
opluchting werd Lehmbruck bevangen door de knagende schuld
van het overleven. Grote talenten waren de dodendans
ontsprongen: Duchamp, Picabia, Giacometti. Ze zouden met hun
kunst in de komende jaren de wereld gaan veroveren. Maar
evenzoveel begaafde jongelingen waren gesneuveld in de strijd:
de Moanne numer 7 septimber 2003
Boccioni, Franz Marc, Apollinaire. Er waren er zelfs die, gedreven
door een heimelijk doodsverlangen, zich vrijwillig hadden gemeld
voor het front maar op wonderbaarlijke wijze door het lot waren
gespaard, zoals de filosoof Wittgenstein overkwam. Maar
Lehmbruck was slechts een gewone overlevende. De loopgraven
had hij niet van binnen gezien. Vier jaar lang had hij niets gezien
en tegelijk ook alles. Hij was the boy who saw it all. Hoe kan er
een God bestaan, die dit alles heeft gewild? Zo moet hij zich
talloze malen hebben afgevraagd. En bovendien: waarom zij wel
en ik niet? Zijn woede op God sloeg terug op zichzelf. De laatste
regels van een gedicht dat hij schreef in 1918, geven blijk van dit
omzien in verbijstering: ‘Habt Ihr, die soviel Tot bereitet. Habt
Ihr nicht auch den Tot für mich?’ Nog geen halfjaar later pleegt
hij zelfmoord, amper 38 jaar oud.
Toch was het niet dit tragische verhaal, dat bij mij
bovenkwam toen ik het beeld onlangs in reproductie terugzag. Ik
kende de levensloop van Lehmbruck niet eens. Ik wist niet dat hij
in 1881 in Meiderich bij Duisburg geboren was, in hetzelfde jaar
als Picasso en Léger. Dat hij in Düsseldorf de academie bezocht.
In 1910, als negenentwintigjarige jongeling, naar Parijs vertrok en
daar meegezogen werd in de maalstroom van de nieuwe tijd. Hij
zag daar de beelden van Rodin en Maillol en raakte in de ban van
het expressionisme, dat vanuit Duitsland Europa veroverde. Na
het uitbreken van de oorlog keerde hij terug naar zijn vaderland,
waar zijn werk zich opeens ging verdiepen. De beelden werden
intenser, de figuren langer en langer. Ze kregen bijna iets gotisch.
Als begenadigd talent vond hij in een paar jaar tijd een geheel
nieuwe manier van beeldhouwen uit. Geen suggestieve
nabootsing van de natuur, maar een bezield uitbeelden daarvan.
Alsof het lichaam een ijl bouwwerk is van kale vormen, dat
telkens opnieuw in elkaar moet worden gezet vanuit één concept,
Herinneringen zijn geen pakketjes informatie, die je in je hersenen kunt opslaan en
daarna op elk gewenst moment op het scherm van je bewustzijn tevoorschijn kunt
toveren. Zo’n vast pakketje bestaat niet.
een innerlijke flits van de geest die een plastische gestalte krijgt in
de materie. Zien is immers niet waarnemen of registreren. Zien is
intuïtief kénnen. Zoals kinderen - en wellicht ook een God - de
wereld kennen door haar van binnenuit te zién. ‘Elk kunstwerk’,
zo beweerde Lehmbruck, ‘moet iets in zich hebben van de eerste
scheppingsdag’.
Die zin deed bij mij het kwartje vallen. Een zittende
jongeling, die in een apocalyptische stemming terugdenkt aan de
eerste scheppingsdag. Opeens kreeg ik de tekening weer voor
ogen die ik ooit zelf heb gemaakt. Ik zag mezelf daar zitten in de
gedaante van deze jongeling. Die tekening was voor De Harpoen,
de schoolkrant van het Ignatiuscollege. In april 1965 trad ik toe
tot de redactie, een gebeurtenis die ik bijna ervoer als een roeping.
Als zeventienjarige besteeg ik opeens mijn Olympus van de
literatuur en dat zou ik mijn schoolgenoten laten merken. Het
verhaal waarmee ik debuteerde, spotte met alle genres die in dit
brave periodiek gebruikelijk waren. Het was geen gewaagde

verhandeling over de rechtvaardiging van het kwaad in de wereld.
Geen pastiche van mythologische motieven uit de pen van een op
hol geslagen gymnasiast. Geen geheel herziene versie van het
bijbelse scheppingsverhaal, laat staan een parodie op het bankroet
van de theologie. Nee, het was dat alles tegelijk: De mythe van een
golfbal.
Ondanks een overlast aan diepzinnige verwijzingen was het in
wezen een simpel verhaal, dat zich kort laat samenvatten. De
ikfiguur is dood, achtergelaten in een rond gat in de grond, dat
verscholen is in het gazon van een golfbaan. Deze dode golfbal
herinnert zich een zondagochtend in het voorjaar van zijn leven,
toen twee onsterfelijken naar de aarde waren afgedaald om hun
krachten te meten in het golfspel. Samen lagen zij daar in het
gras, zijn vrouwelijk evenbeeld en hij, twee golfballen in het
paradijs op aarde. Zij werd als eerste weggeslagen door een man
in het zwart, met ogen als een kabeljauw op het droge. Daarna
was hijzelf aan de beurt. Een oude man, in smetteloos wit, had
hem zachtjes in slaap doen vallen… Als hij wakker schrikt, suist
hij al door de lucht. Plotseling ziet hij haar liggen. Hij wil
stoppen, maar kan niet, zijn baan licht vast: ‘Woedende
bliksemschichten schoten, wit, geslagen uit de hemel en sloegen
zich vloekend stuk op de aarde. Een gitzwarte wolk scheurde
doormidden en kotste een zee van water omlaag. In het felle licht
van de bliksem zag ik plotseling weer dat witte bordje, versteend
als op een kerkhof. Het kleine ronde gat in de grond stond open
als een graf. Feilloos gedreven door hand kwam ik er in terecht.
Vette kluiten aarde vielen boven op me’.
De tekening die dit verhaal illustreert, laat de
Hoe kan er een God bestaan, die dit alles heeft gewild? Zo moet hij zich talloze malen
hebben afgevraagd. En bovendien: waarom zij wel en ik niet?
gemoedstoestand zien van de ikfiguur, zittend in zijn graf,
omziend in verbijstering. Een halve ellips van golfballen verbindt
een doodshoofd met een yin-yang symbool. Alleen een
slaphangende roos doorbreekt de symmetrie. Het lichaam is
duidelijk nagetekend, misschien zelfs overgetrokken van een foto.
Onmiskenbaar moet dit een reproductie van Lehmbrucks zittende
jongeling zijn geweest. Toch klopt er iets niet. De benen missen
de kenmerkende langgerektheid van het origineel. Een ander
camerastandpunt moet het perspectief hebben verkort. Een
andere foto heeft kennelijk als voorbeeld gediend.
Ik ben gaan graven in mijn geheugen, maar niets kwam bij
mij boven. Stelselmatig heb ik gezocht naar reproducties van
Lehmbruck, in oude jaargangen van Openbaar Kunstbezit, tussen
ansichtkaarten en catalogi. Mijn eerste boekjes over kunst, die ik
18

19
destijds kocht bij De Slegte, heb ik een voor een nageplozen.
Maar telkens weer stuitte ik op diezelfde foto, die de zittende
jongeling laat zien vanuit het meest voor de hand liggende
gezichtspunt: met langgerekte benen. Totdat ik bij toeval,
graaiend in een bak met tweedehands pockets, mijn oog liet
vallen op de cover van een even beroemd als vergeten boekje uit
het begin van de jaren zestig: Eerlijk voor God van John A.T.
Robinson. Een theologische verhandeling die ik nooit had
gelezen, maar destijds wel rondzwierf in mijn ouderlijk huis.
Bingo, dacht ik, dit is hem dan, the boy who saw it all.
Het is geen wonder dat dit boekje antiquarisch nog volop
verkrijgbaar is. Na het verschijnen van de Nederlandse editie in
december 1963 was Eerlijk voor God vier maanden lang de meest
verkochte pocket. Na de zesde druk in augustus 1964 waren er al
85.000 exemplaren over de toonbank gegaan. In die dagen van
hooggespannen oecumenische verwachtingen werd Honest to God
zelfs een wereldwijde bestseller, die tot felle debatten zou leiden,
niet alleen onder katholieken en protestanten, maar zelfs onder
buitenkerkelijken. Een Anglicaanse bisschop had deze tekst in een
paar maanden tijd geschreven, tijdens een ziekteverlof in het
najaar van 1962. Zijn zinnen hebben vaart, de redenering is
trefzeker. Robinson spreekt over de mythologische ballast van de
bijbel, waaronder het christendom na tweeduizend jaar bedolven
is geraakt. Maar in plaats van alle ongerijmdheden die daar uit
voortvloeien, krampachtig te verdedigen, gaat hij zich zelf vragen
stellen, de een nog radicaler dan de ander.
Stel dat de atheïsten gelijk hebben, dat de God van het
christendom een illusie is, een projectie van een kinderlijk
vaderbeeld. Stel dat alles wat vandaag voor religie doorgaat niet
meer is dan de neurotische ziekte die Freud zo treffend
beschreven heeft. Dat die zoon van God, die als mens acteerde, in
feite een draak van een toneelstuk opvoerde. Die absurde losprijs
alleen al die aan de duivel moest worden betaald om de mensheid
van de erfzonde te verlossen. Stel dat alles fictie is, een sprookje,
een mythe, wat moeten we dan?
Wat Robinson voor ogen heeft is de kern van de zaak, het
kind dat met het badwater dreigt te verdwijnen. Hij verwerpt niet
alleen het dualisme van het traditionele christendom met zijn
aardse stervelingen en bovennatuurlijk hemelgewelf, maar ook het
eenzijdige wereldbeeld van de wetenschap, waarin het mogelijk
bestaan van een God geëlimineerd wordt als een onnodige
werkhypothese. Wat nodig is, zo stelt hij keer op keer, is een
copernicaanse revolutie van het middeleeuwse godsbeeld. God is
niet de hoogst zijnde, de oorzaak van alles, zelfs van zichzelf. Zo’n
de Moanne numer 7 septimber 2003
hemelse Big Brother zou net zo goed de duivel zelf kunnen zijn.
Dat alziend oog bestaat niet. Een God ‘is’ ook niet. We moeten
juist loskomen van de gedachte dat God iets met het woord ‘zijn’
van doen kan hebben. Zo gaat hij op zoek naar een nieuw soort
transcendentie, niet buiten of boven, maar midden in de wereld.
De gewone dingen van het leven wil hij bevrijden van hun
loodzware last van verwijzingen naar het hogere. Hij spreekt over
De vreemdeling van Camus, over de tedere onverschilligheid van
de wereld. Er schemert iets door in deze tekst wat lang verzwegen
lijkt. De onmacht en zwakheid van een ander soort God, wiens
enige doel de doelloosheid is.
Zien is immers niet waarnemen of registreren. Zien is intuïtief kénnen.
Deze moedige gedachten hebben menigeen destijds van een
loodzwaar godsbeeld bevrijd. Ze leken zelfs een oplossing te
bieden voor de theodicee, het eeuwenoude probleem van de
rechtvaardiging van God met het oog op het kwaad in de wereld.
Door een ruïne neer te halen wilde Robinson een fundament voor
de toekomst behouden. Of die poging ook is geslaagd, valt
achteraf te betwijfelen. Het christendom werd een wereldbeeld.
Het verloor zijn ongenaakbare kern. Wat hier in beweging kwam,
is een proces dat al in het begin van de vorige eeuw in werking
trad, maar pas in de jaren zestig in een eenparige versnelling zou
raken. Imagine there is no heaven, and no religion too, zong John
Lennon tien jaar later. Het is de rollende steen van de
ontmythologisering, een steen die van de berg af rolt in een baan
die onomstotelijk vast lijkt te liggen. Het betoog van Robinson
was ook niet nieuw. Het leunde zwaar op gedachten van
Bultmann, Tillich en vooral Bonhoeffer. Het zou ook niet de
laatste zijn in zijn soort. Nadien zou nog een reeks van
verhandelingen volgen over een theologie na de dood van God,
het einde van het conventionele christendom en het alom
betwijfeld christelijk geloof. Het proces van de
Stel dat alles fictie is, een sprookje, een mythe, wat moeten we dan?
ontmythologisering duurt voort tot op de dag van vandaag. Maar
de steen is inmiddels aardig tot stilstand gekomen. Niemand die
het nog waagt om dit rotsblok weer naar boven te rollen. Alle
mythes lijken immers uit de wereld verdwenen, zelfs de mythe
van Sisyphus, om over die van een golfbal maar te zwijgen. Een
beschaving die zijn goden ziet sterven, krijgt zicht op het eind van
zijn levenscyclus. En toch, deze oude en goddeloze wereld roept
soms, al is het maar even, het beeld weer op van een eerste begin.
Het beeld van een zittende jongeling, omziend in verbijstering.

Twaris in bestjoersakkoart
Ynvestearje yn kwaliteit
noardlike bouwers
De noardlike bouwers hawwe de trije noardlike provinsjale
bestjoeren koartlyn ta mear aksje oanfitere. Net om faker in
fleske wyn iepen te lûken, mar om mear te (fer)bouwen en folle
krigeler te wurden as it om it binnenheljen fan Haachsk jild giet,
sa fine de warbere ûndernimmers. Ik miende út de parlemintêre
enkête nei de boufraude krekt begrepen te hawwen dat de
bouwers sels och sa tûk en ynnovatyf wienen mei it binnenheljen
fan Haachsk en oar oerheidsjild, mar no kin it blykber net langer
sûnder de stipe fan de provinsjes. Dat de bou him yn de rjochting
fan de provinsjes oppenearret is trouwens minder frjemd as op it
earste gesicht liket. Sa jout it Fryske provinsjale bestjoersakkoart
2003-2007 bygelyks wol omtinken oan lytse ekonomyske
sektoaren as fiskerij, glêstúnbou en skipsbou, wylst de yn Fryslân
dochs grutte bousektor bûten beskôging bliuwt. Mooglik is de
bou efkes ferjitten, om’t it provinsjaal omtinken foaral nei de
eigen ferbouwing útgiet. It ynfieren fan in dualistyske opset foar it
provinsjaal bestjoer is sà wichtich, dat it bestjoersakkoart dêr
fuortendaliks mei begjint. Ek de fierdere ynrjochting fan it
bestjoer freget in opmerklik grut omtinken yn it bestjoersakkoart.
Dat nei binnen rjochte omtinken is oars in opmerklik ferskil mei
it akkoart dat de grûnslach foar it nije kabinet foarmet.
Wat hat it earste healjier fan 2003 al net oplevere? Yn alle
gefallen twa ferkiezings dy’t beide aldergeloks moai wat
stimmers lutsen. De Steateferkiezings soargen yn Fryslân foar
in splinternij Kolleezje fan Deputearren: ien deputearre
ferfongen. En de Keamerferkiezings leveren in splinternij
kabinet op: mar leafst acht nije gesichten yn de ploech fan 26
bewâldslju. Beide bestjoersorganen fine har grûnslach yn in
moai akkoart. ‘Investeren in kwaliteit’ en ‘meedoen, meer
werk, minder regels’, sa binne de biedwurden fan dy beide
fûnemintele beliedsstikken. Dat moat boarger en bouwer wol
moed jaan, sa soe men tinke.
piet hemminga
it fryske akkoart
It dualisme is, sa seit it Fryske bestjoersakkoart 2003-2007, gjin
doel op himsels, mar in middel om de provinsjale polityk
werkenberder oer it fuotljocht te krijen. Sadwaande moatte de
belutsenens fan de ynwenners en it demokratysk gehalte fan it
bestjoer grutter wurde. De kultueromslach dy’t nedich is om op
dat mêd werklik wat te berikken is ien fan de grutte útdagings
foar de kommende fjouwer jier. No, ik bin benijd hoe’t dy
útdaging útwurkje sil. De provinsje sil dêrta meidertiid grif de
resultaten fan de ferbouwing op in rychje sette. En dat lit
fuortendaliks ek de fraach opkomme wat der dien wurdt as dy
resultaten mooglik wat tsjinfalle. Hoe sil de belutsenens fan de
ynwenners fierders fêststeld wurde en hokfoar noarm wurdt dêrop
loslitten? Hoe grut is feitlik dy belutsenens yn de hjoeddeiske
taskôgersdemokrasy? De opkomst by de Steateferkiezings seit net
alles, soe ik sizze. En it soe in hiel frjemde flater wurde as
belutsenens lyksteld wurdt mei bekendheid mei de provinsje. As
dat bart, is de ferlieding grif grut om ek nochris nei de
nammebekendheid fan deputearren te sjen. Wa’t noch fan it
eardere ‘ûndersyk’ nei it imago fan de provinsje wit, is net ferrast
as it dêr krekt om gean soe. Mar sa’n yntroverte en te beheinde
benadering soe net earlik rjocht dwaan oan de maatskiplike
20

21
belutsenens fan de ynwenners fan de provinsje, sa’t dy bygelyks
nei foaren komt op it nivo fan strjitte, buert, doarp of gemeente
of op it mêd fan kultuer, skoalle, sport of tsjerke. It neamen fan
de werkenberens fan de provinsjale polityk bart fansels net sûnder
sin. Blykber moat hoe dan ek besocht wurde om de provinsje
bekender en foaral populêrder te meitsjen. Foar de
belanghawwenden is it spitich, mar as it dêrom giet, is de
ferbouwing by foarrie al mislearre.
alde polityk
Net allinne de belutsenens fan de boarger by de provinsjale
polityk moat grutter wurde, ek it demokratysk gehalte fan it
provinsjaal bestjoer moat foarútholpen wurde. Hoe grut is feitlik
dat demokratysk gehalte op dit stuit en earder? Hoe wurdt dat
metten? Wêr leit de noarm foar goed en minder goed? Wat binne
njonken it ynfierde dualisme de oare ynstruminten om dat
gehalte better te krijen? En, om by de resinte aktualiteit te
bliuwen, yn hoefier hat sok stribjen in rol spile by de formaasje
fan it nije Kolleezje fan Deputearren? Ik leau der bygelyks neat
de Moanne numer 7 septimber 2003
fan dat it opnimmen fan dè ferliezer fan de lêste Steateferkiezings
yn it kolleezje past yn it besykjen om it demokratysk gehalte fan
de provinsjale polityk te ferheegjen. In koalysje dy’t troch 37 fan
de 55 steateleden stipe wurdt, kin dochs suver gjin bydrage ta
fleurich dualisme wêze. Fryslân hat, net oars as yn praktysk alle
provinsjes, foar de âlde en bewende paden keazen. De kar foar in
‘breed’ gearstald Kolleezje fan Deputearren stipet, oars as de
koalysjegenoaten sels tinke, net fuortendaliks it ûntstean fan de
neistribbe mear politike ferhâldings. Doe’t de VVD yn 2002 syn
kandidatelist foar de Steaten bekendmakke, waard de nije
listlûker, as staaltsje fan wol hiel âlde polityk, fêst presintearre as
de nije deputearre. Wat dat oangiet koe de kiezer wol thúsbliuwe
en hat it hiele provinsjale formaasjesirkus oerstallich west. Sok
dwaan liket it dualisme tusken bestjoer en boargers aardich better
te stypjen as dat yn it Provinsjehûs.
provinsjaal dualisme
It ynfieren fan in dualistysk provinsjaal bestjoer is neffens datselde
bestjoer de wichtichste wiziging yn it provinsjale bestel fan de
lêste 150 jier. Dat seit net allinne wat oer it dualisme, mar
likefolle oer it provinsjaal bestel. It provinsjale oardiel is miskien
dochs wat al te folle kleurd troch it aktuele momint en liket my
suver te maklik foarby te gean oan, ik neam mar wat, it
oprjochtsjen fan politike partijen ein njoggentjinde en begjin
tweintichste ieu, de ynfiering fan it algemien kiesrjocht en it
ôfskaffen fan it distriktestelsel yn 1917, it ôfskaffen fan de
opkomstplicht yn 1970 of de nije provinsjewet fan 1992. It moat
boppedat noch mar bliken dwaan wat de nije taakferdieling
tusken Deputearre en Provinsjale Steaten werklik opsmite sil. Ik
haw trouwens myn twifel oft der wol ea in antwurd komme sil op
de fraach nei de opbringsten fan de dualisearring. It
bestjoersakkoart begjint wol mei grutte wurden oer it provinsjale
konstruktive dualisme, mar wa’t tinkt dêrnei, bygelyks yn
paragraaf 2 ‘Inrichting bestuur’, in útwurking tsjin te kommen,
wurdt teloarsteld. Wol sil besocht wurde om de provinsjale regels
en oarderingen yn te koartsjen en te ferienfâldigjen, mar dat is
fansels wat oars as it oansprekber of demokratysker meitsjen fan it
provinsjaal bestjoer. Hawar, it soe spitich wêze as de opmerkings,
Net allinne de belutsenens fan de boarger by de provinsjale polityk moat grutter wurde, ek
it demokratysk gehalte fan it provinsjaal bestjoer moat foarútholpen wurde.
dy’t yn it akkoart oer demokratysk gehalte en boargerlike
belutsenens makke binne by eintsjebeslút al te maklik delskreaun
binne en feitlik tefolle op paujen lykje soenen.
kwaliteitsympuls
De provinsje freget in nije algemien direkteur/provinsjesekretaris.
Fan dy funksjonaris, de eardere griffier, mei grif ek in
kwaliteitsympuls foar ûnder mear it provinsjale dualistyske dwaan
en litten ferwachte wurde. It profyl dat foar de nije man of frou
de wrâld ynstjoerd is liicht der ommers net om. It giet neffens de
advertinsjetekst om in strategysk manager dy’t sinjalen en

ûntjouwings thúsbringe kin en yn belied en aktiviteiten fan de
provinsjale organisaasje omset. De sekretaris ynspirearret as
feroarmanager en hat boppedat ûnderfining mei in organisaasje
dy’t feroaret. As talintmanager soarget de funksjonaris foar in
klimaat dêr’t profesjonele en persoanlike ûntwikkeling yn stipe en
útdage wurdt. De sekretaris bynt, boeit, besielet en sprekt op
(net-)winske hâlden en dragen oan. Boppedat moat it netwurk
fan de man of frou oan in (?) relevant netwurk foar de provinsje
Fryslân bydrage. De sekretaris ferstiet, lêst en praat Frysk. Dat is
nammers de iennichste frege feardigens dy’t letter noch leard
wurde mei... Fierders folle net genôch, want de nije provinsjale
amtlike baas wurdt ek noch, al foardat er beneamd is, priizge
fanwegen syn fisy, ûndernimmerskip, probleemanalyze,
groepsrjochte liederskip, oertsjûgingskrêft, beslútfeardigens,
organisaasjegefoeligens en yntegerens. It beane salaris fan
hûnderttûzen euro it jier is net al te folle foar in sekretaris mei
safolle kwaliteiten en yn in provinsje lykas Fryslân. Mar goed, de
funksje fan provinsjesekretaris is troch it earder oanlûken fan
sawol in steategriffier as in adjunkt fansels wol in bytsje útklaaid.
Dat lêste stiet lykwols net yn de advertinsjetekst fan de Human
Capital Group.
it haachske akkoart
It motto fan it kabinetsakkoart ‘meedoen, meer werk, minder
regels’ falt by de noardlike bouwers grif ek goed yn de smaak. It
akkoart yn grutte halen foar it nije kabinet set út ein mei it
oanjaan fan de ynset fan it nije kabinet: in sterke ekonomy, in
slachfeardige oerheid, in bettere demokrasy en in feilige
maatskippij. Dat makket it ferskil mei it provinsjale akkoart
fuortendaliks dúdlik. Dêr’t Fryslân begjint mei de ynrjochting fan
it eigen bestjoer, freget it kabinet omtinken foar it sosjaalekonomysk
belied, it ûnderwiis, de feiligens en de soarch.
Bestjoerlike fernijing en iepenbier bestjoer komme pas as seisde
ûnderwerp oan de oarder. Dêrmei liket Den Haach, en dat is
dochs opmerklik, justjes minder yntrovert te wêzen as it Fryske
provinsjaal bestjoer. Tagelyk makket it Haachske akkoart wol
moai dúdlik dat dualisme allinne net genôch is. Sa is it de
bedoeling om it kiesstelsel te ferbouwen, de keazen boargemaster
komt deroan en de tarieding en útfiering fan de beslútfoarming
troch de oerheid sille ferbettere wurde. Mar goed, yn Den Haach
bestiet dan ek al justjes langer ûnderfining mei in dualistyske
opset as yn Ljouwert.
weromsjen
Fryslân moat as selsstannige bestjoersienheid bestean bliuwe, sa is
it earste útstel yn it provinsjale oersjoch fan it te fieren belied. Dat
is hiel moai. Allinne, it is de fraach oft sa’n aksiomatysk sizzen op
’en doer genôch is. It bestean fan departeminten, gemeenten en
allerhanne organisaasjes feroaret hurd, it iepenbier ferfier moat op
prestaasjes ôfrekkene wurde, de dokterswacht moat evaluearre
wurde, allerhanne organisaasjes wurde fisitearre en kulturele
ynstellings wurde beoardiele op prestaasjes en útstrieling (!), mar
soks jildt blykber net foar de provinsje. Wurdt it net tiid om ris
wat mear te sjen nei de in- en output fan it útdijende provinsjale
apparaat? Wat binne de provinsjale kosten en baten as it bygelyks
giet om it meidwaan oan de Neue Hanze Interregio of de North
Sea Commission? Hoe stiet it winliken mei de efficiency en it
rendemint fan it provinsjaal hanneljen? Hoe presteart de provinsje
Fryslân yn ferliking ta de oare provinsjes of ta beskate gemeenten?
Wat betsjut it sizzen dat de provinsje in aktiver arbeidsmerkbelied
fiere sil? Wat dogge hja no en wat hat it oant no ta koste en
oplevere? Hoefolle jild, tiid en minsken binne op saken set lykas
de rûnwei om Snits, de heak om Ljouwert, de ferdûbeling fan de
Wâldwei of it nije spoar nei it Westen ta, en wat smyt it op? De
provinsje wol neigean hokfoar duorsumens-projekten foar Fryslân
fan belang wêze kinne, sûnder foarby te gean oan de maatskiplike
kosten en baten. En de maatskiplike, ekonomyske en romtlike
effekten fan de sâlt- en gaswinning sille yn byld brocht wurde.
Hat it dan net likefolle doel om dyselde effekten, mar dan fan it
provinsjaal dwaan en litten yntegraal yn byld te bringen? No’t de
provinsjale polityk dêr yn it provinsjale bestjoersakkoart sels gjin
oanset ta jout en de noardlike bouwers dochs al oan it oanfiterjen
binne, wolle dy de provinsje mooglik meikoarten ek wol freegje
om yn kwaliteit te ynvestearjen troch krekt wat faker werom te
sjen en mear omtinken oan it eigen feitlik prestearjen te jaan.
22

23
literer tydskrift sunt 1969
Trotwaer
de Moanne numer 7 septimber 2003
Trotwaer

poezy
harmen wind
besiking
In beam draacht mear as er opnimt. Sa kin,
wylst er al kroant ûnder syn eigen leaf,
in kloft protters op him delstrike. Swart
fan libben hâldt er himsels oerein om, as de
besiking him tjirgjend ôfjûn hat, oerfallen
te wurden troch iensumens en stillens.
En sa kin, wylst er him ôffreget, wêrom’t
yn syn grien gjin hôfdo neskje wol,
de man mei de bile kommendewei wêze.
wer net
It moat dochs mooglik wêze soe men sizze dat
jins moarnsgroet oan âlde Knillis op ’e Púndyk
ynienen de geast krijt en oanboazjend oer it fjild
giselt, in waaksend lûd dat daveret oer it hear,
úttynt yn trochkringende fertichting, de sinne
swartfervet mei alles oerhearskjend jûgjen
de see mei it skom op ’e bek raze lit
oant de ierde sels as in bâltende
bromtop troch it hielal rikket…
Mar it is fan ’e moarn krektlyk as juster:
hy krijt myn goeie, ik syn heu.
It wol wer net trochsette.

oansyk
Leafste ferjou my
myn ynlikste langstme:
ik wol it paad nei dy fine,
dyn grinzen kenne,
dyn tagong witte,
my op dy weromlûke;
ik wol fan dy hâlde
lykas fan in plak.
poëzie
atze van wieren
heksenbezem
Wat gaf de aanzet
tot dit rechtsomkeert,
dit in zichzelf verstrikt,
verstikt geraakte zijn?
Er was ruimte voorzien,
blad beloofd,
er zouden vogels komen
en ook de avondwind.
Wat deed hem uit de weg gaan,
waarom dit kopschuw wijken?
Alles immers om hem heen
wilde naar de hemel reiken.
Zo, verworden tot warnest,
om eigen oorsprong gebald,
hangt hij in koud seizoen
kaal te kijk.
de Moanne numer 7 septimber 2003
Trotwaer

poezy
klaske hiemstra
de alde fisker
de froulju meitsje weagen
yn de stille rivier
har beide hannen
dwaande mei de grutte wask
yn it wetter driuwt in stoel
mei de âlde fisker
soe hy harren oer it djippe
wetter sette wolle?
it lytse hûntsje laket
de skerpe tosken bleat
it skrillet tebek
foar wat sa djip is en sa wiet
dêr klinkt de earste rigel fan in liet
de froulju springe op en harkje
nei it âlde fiskerslûd
‘ik wol bestean,’ sjongt hy
‘en nea tenûnder gean’
unwennich
wy ha in dobbe groeven
yn it fierstente fiere lân
om ús lizze no
de ierden kontoeren
dêr’t wy yn bestean
fakkundich makke liven
driuwe ús yn ’e mjitte
wylst wy it sân
noch hieltyd troch
op bulten smite
oant yn ’e himel
hinget it gerdyn
dêr’t de liven
efter boartsje
ûnder wetter sykje wy
nei ús âlde hûs
pûlemûlkje mei ús triennen
brobbels op it wetter
lykwols de liven lizze
har hannen yn ús hân
ferbrekke de stilte
stadich skowe wy
de gerdinen iepen
de sinne skynt
oer it wrede sjipsop
dit is in kâns, mem
wy komme no
noch net werom

poëzie
egbert born
de turkse vrouw en
het verzoek om een
recept uit mijn pc...
Het duizelende vuur spoot uit haar jonge ogen, Allah’s
keurslijf trok haar vormen strak.
Verlaten en vernederd was ik, virtueel barok gemaakt als
Mallarmé…
Turkse navelveters scheurden of ze logen, in Istanbul
bescheen de zon een ander dak.
Mijn fundamenten zwoegden als piraten, als een klagend
levenslied op volle zee…
In Ye?ims droom die groeide als de lever op Prometheus rots
slóég háár móéder níét,
Uit mijn pc kroop een dígitaal verzoek gelijk Verlaine en
Rimbaud elkander susten…
haar hágelzachte borsten géén pistoolschot waard, orgiedee
van vaderlijk verdriet…
Semifredo con grappa, Góddelijke lange vingers uit da
Luca’s Tuin der lusten!…
Ik reed langzaam over de eindeloze brug over de natte
Bosporus,
en dacht na over een pasklaar recept voor integratie…
Semifredo con grappa
Ingrediënten:
60 gram poedersuiker
2 dooiers
125 gram mascarpone
1 ? dl slagroom
100 gram lange vingers
20 ml grappa
1 dl sterke mokka(koffie)
wat cacaopoeder
takjes munt
de Moanne numer 7 septimber 2003
1 klop de poedersuiker en de eierdooiers tot een dik,
blank, schuimig mengsel
2 doe de mascarpone er door en meng het met een mixer
klop de slagroom stijf
meng de mokka en de grappa
besprenkel de helft van de lange vingers hiermee
leg de besprenkelde lange vingers op de bodem van een
schaal met de gesuikerde kant naar beneden
spatel de slagroom door de mascarpone en doe de helft
over de lange vingers in de schaal
besprenkel een tweede laag lange vingers met het mokkagrappa
mengsel en leg die over de mascarpone laag
doe hier een volgende mascarpone/slagroomlaag overheen
bestuif het lichtjes met een zeefje met wat cacaopoeder
Afhankelijk van de hoogte en breedte van de schaal kunt
u nog een derde laag lange vingers gebruiken en dan pas
het cacaopoeder er over strooien. Laat het geheel
minimaal vier uur opstijven in de koeling of maximaal
een half uur in het vriesvak. Een dag opstijven in de
koelkast zorgt ervoor dat de lange vingers meer vocht
onttrekken aan het geheel en het dessert een wat steviger
structuur krijgt, maar wie het al na vier uur probeert
krijgt een wat meer barok dessert op zijn bord. Wat takjes
munt ter garnering toevoegen. Ik ben zelf helemaal
lyrisch over dit toetje, echt superlekker. Eet smakelijk!
© Het recept is afkomstig uit ‘Koken als Roberto, una
cucina particolare’ van de Haags-Italiaanse kok Roberto
da Luca en uitgegeven door uitgeverij de Toorts in
Haarlem, ISBN-nummer 90 60 20 52 51
Trotwaer

proaza
mindert wijnstra
Snoek en bears
út te silen
In jonge snoek hie in boatsje fûn oan ’e kant fan ’e mar. In wrak. It lekte oan alle
kanten, it roer wie ferdwûn en de mêst lei heal oerboard. Mar de snoek seach der noch
wol ljocht yn. Hy stoppe de gatten ticht mei reidstâlen, sette de mêst wer oerein en
makke fan de âld dweil in seil.
‘Giest mei te silen?’ frege er de bears, dy’t nijsgjirrich om it skipke hinne swom.
‘Ja, fet!’ rôp de bears en hipte by de snoek yn it skipke. ‘Dit ha ’k altyd al ris wollen.
Kinsto sile?’
‘Foar de wyn sylt in toppe strie ek,’ sei de snoek, ‘en wy kinne allinnich mar foar de
wyn, want wy ha gjin roer. Hâld dy beet, dêr gean we!’
‘Machtich!’ pipe de bears en gie foaryn lizzen. It buiswetter spatte him oer de kop.
‘Hâld koers, snoek, hâld koers!’
De snoek skuorde oan ’e skoat en it skipke krige de gong der aardich yn.
‘Hast ek wat by dy te iten?’ frege de bears, doe’t se healwei de mar wiene, ‘de seewyn
makket roppich.’ Syn lûd kaam amper boppe it gûlen fan ’e wyn út.
‘Nee!’ raasde de snoek. Hy hie hâlden en kearen mei it âld wrak. It waaide hurder as
er tocht hie, de mêst kreake der oer. ‘Kinst better bidde ynstee fan ite, want as we dit
oerlibje, is ’t in wûnder.’
‘Bidde?’ rôp de bears, ‘kinsto bidde?’
‘Ik doch oars neat,’ raasde de snoek, ‘skippers binne tige gelovich, want se kinn’ net
swimme. Leausto?’
‘Nee, ik wit noait wat ik leauwe moat,’ sei de bears en begûn wetter út ’e boat te
skeppen, ‘ik leau oars neat as de waarman en de wetterstanden. De rest ha ’k op in
pypfol.’
‘Dan bin ’k ferlern!’ jammere de snoek, ‘mei in heiden oan board.’ Op itselde stuit
skuorde de âld dweil yn twaen en kaam de mêst mei in klap nei ûnderen. It boatsje
kearde himsels mei de kop yn ’e wyn en achterstefoaren fleagen se op ’e legerwâl ta.
‘Fet, man!’ rôp de bears, ‘dit is pas libjen! Ik wol ek silen leare!’
‘Hoaze, blinder!’ kjirme de snoek, ‘der falt neat mear te silen. Hoaze!’
Se dûkelen fan skomkop nei skomkop en koene amper de kop noch boppe hâlde,
safolle wetter stie der al yn it skipke.
‘Wat in aventoer!’ hime de bears, ‘wy binne freonen foar it libben. Dit ferjit ik noait
wer!’ Mei in klap fleagen se tsjin ’e wâl op flak by in fisker dy’t syn ark krekt oppakke
soe. De man krige gau it skepnet en fiske de ûnfortúnlike silers út it wetter.
‘Sjoch ris oan, myn dei is doch noch goed,’ lake de fisker.
‘Uzes ek,’ hime de snoek, ‘myn gebed is ferheard, want it hie net folle skeeld, of wy
wiene fersûpt.’
28

29
de Moanne numer 7 septimber 2003
yllustraasje babs wijnstra
Trotwaer

Snikkende rozen
en
grimlachende Friezen
Toespraak bij de aanbieding van twee nieuwe edities in de Delta-reeks:
De Roos van Dekama en Snikken en grimlachjes
marita mathijsen
Ik heb een collega die het boze oog heeft. Hij hoeft maar een
boek open te slaan, of hij ziet meteen een zetfout. Menigeen die
vol trots bij hem binnenloopt met een nieuwe publicatie, verlaat
met de staart tussen de benen zijn kamer. Nog vóórdat het boek
ergens gerecenseerd is, heeft deze man al de eerste smetten
aangewezen en zo het plezier ‘de se voir imprimé’ behoorlijk
omlaag gedrukt.
U denkt nu dat ik ga openbaren een zetfout ontdekt te
hebben nog voordat het eerste exemplaar uitgereikt is. Een zetfout
- allicht staat er wel een in de beide boeken die vandaag
gepresenteerd worden, hoe zorgvuldig het team van editeurs en
redacteurs ook geweest is. Maar het ontdekken daarvan laat ik
over aan de firma Muggenzift en Haarklover, die dependances
heeft in alle steden van Nederland. Ik heb een andere feil ontdekt
de afgelopen dagen - namelijk een omissie in de toelichtingen.
Vorige weken herlas ik De Roos van Dekama. Pas toen vielen mij
de parallellen op tussen de boeken van HaverSchmidt en Van
Lennep die vandaag aangeboden worden. Ik was tot dusver van
mening dat Snikken en grimlachjes van Piet Paaltjens en De Roos
van Dekama van Jacob van Lennep niet meer met elkaar gemeen
hadden, dan dat ze beide in de negentiende eeuw geschreven zijn
en dat ze in 2003 in de Deltareeks verschijnen. Verder komt er in
beide boeken wat van Friesland voor - maar daarmee houden de
overeenkomsten dan ook op.
Wat zou er dan ook meer gemeenschappelijks kunnen zijn aan
een omvangrijke historische roman uit 1836, een van de eerste
van Nederland, en een ironisch gedichtenbundeltje uit 1867? Ik
ga u duidelijk maken, dat we Snikken en grimlachjes moeten zien
als de poëtische tegenhanger van De Roos van Dekama, als een
perfect intertekstueel spel van parodie en pastiche ineen. Sterker
30

31
nog: ik ben ervan overtuigd dat Van Lennep bij het schrijven van
De Roos van Dekama erop gerekend heeft dat er dertig jaar later
een dichterlijke complementering van zijn roman zou volgen en
dat hij daarom enkele raadsels in zijn boek onopgelost heeft
gelaten. Ik zal u laten zien dat deze twee werken onlosmakelijk
met elkaar zijn verbonden en dat ze niet onafhankelijk van elkaar
gelezen kunnen worden. Jammer genoeg heb ik dit inzicht pas
recent verworven. Ik heb het dan ook nog niet met mijn medeediteurs
kunnen bespreken, laat staan kunnen verwerken in de
commentaar.
De sleutelscène die tot mijn nieuw inzicht geleid heeft, vindt u in
de inleiding van François HaverSchmidt bij de gedichten van Piet
Paaltjens. HaverSchmidt doet zich in die inleiding voor als de
editeur van Piet Paaltjens. Hij legt in die sublieme inleiding uit,
dat hij als student in Leiden vriendschap sloot met een
medestudent Piet Paaltjens, die een romantische natuur had. Op
de Moanne numer 7 septimber 2003
9 oktober 1853 verdween Piet Paaltjens tussen de twee biljarten
van sociëteit Minerva. Kort vóór zijn verdwijning had hij aan
HaverSchmidt verzen gegeven en die had deze laatste in de
studentenalmanak gepubliceerd. Paaltjens had bovendien aan
HaverSchmidt verzocht een bundeltje met zijn poëzie samen te
stellen. Dat is dus de bloemlezing Snikken en grimlachjes
geworden, die volgens de wens van Paaltjens bij elkaar gezocht is.
Ik ga u duidelijk maken, dat we Snikken en grimlachjes moeten zien als de poëtische
tegenhanger van De Roos van Dekama, als een perfect intertekstueel spel van parodie en
pastiche ineen.
HaverSchmidt tekent bij de uitgave aan dat hijzelf niet achter de
poëzie van Paaltjens staat. Hij vindt de verzen meer akelig dan
mooi en ziet er ook geen zedelijke strekking in. Maar hij heeft nu
eenmaal beloofd de uitgave te maken en ‘uit oude betrekking’
getroost hij zich de moeite. Hij geeft nog een paar toelichtingen
om de poëzie goed te begrijpen. Met name bij ‘De Friesche poëet’
- en hierin staat de passage waar het mij om gaat.
In dit vers springt een jonge dichter overboord omdat hij
Friesland verbasterd vindt. Op de bodem van de zee komt hij in
Oud-Stavoren terecht, waar hij het weeuwtje van Stavoren
Trotwaer

ontmoet. HaverSchmidt licht het volgende toe: ‘Toen de hanzestad
op het toppunt van bloei en weelde was en men in Friesland
van hare burgers, met hun gouden ‘stoepen’, als van ‘Stearums
forwinde bern’ sprak, woonde daar een rijke weduwe, die een van
haar schippers last gaf, haar de kostbaarste lading te halen, die er
in de wereld te vinden was.’
Bij deze aantekening heeft HaverSchmidt twee noten gevoegd.
Hij legt uit dat ‘stoepen’ gelezen moet worden als ‘stopen’ oftewel
drinkkannen. Er zijn dus in Stavoren geen gouden stoepen, maar
gouden bekers. Bij ‘Stearums forwinde bern’ geeft hij de vertaling
‘Stavorens ‘verweende’, verwaande kinderen.’ i
Wat lezen we nu bij Van Lennep in hoofdstuk 29, waar ridder
Deodaat Stavoren betreedt: ‘Onze Ridder was nu de hoofdstraat
ingetreden van die toenmaals zoo welvarende en thands zoo
geheel vervallen stad. [...] Cierlijke huizen vertoonden zich aan
weêrszijden: de stoepen waren wel niet met goud beslagen, gelijk
een kroniekschrijver verhaalt, die waarschijnlijk verkeerdelijk
stoepen voor stoopen (of drinkkannen) las; maar alles ademde toch
die weelde, pracht en overdaad, welke aan de inwoners den naam
van: de verwende kinderen van Stavoren had doen geven.’ ii
Dezelfde woorden, dezelfde combinatie van goud, stoepen of
drinkkannen en verwende kinderen gebruiken Van Lennep én
HaverSchmidt voor de inwoners van Stavoren. Het is zonneklaar
dat HaverSchmidt hier een toespeling maakt op De Roos van
Dekama, die literair-historici tot nu toe over het hoofd hebben
gezien. De allusie wordt nog zekerder als men weet dat deze
interpretatie van ‘stoepen’ als een verlezing van ‘stoopen’ uit Van
Lenneps eigen koker komt. Zijn historische bronnen hebben het
wel degelijk over huizen waarvan de leuningen, deuren en stoepen
met goud beslagen werden. iii
Bovendien geeft HaverSchmidt een verklaring voor de
ondergang van Stavoren die sterk lijkt op die van Van Lennep. In
het vers ‘De Friesche poëet’ lezen we:
In overoude tijden,
Toen men nog geen stoombooten had,
Lag er halfweg tusschen Enkhuizen
En Staavren een bloeiende stad.
Haar koene schippers brachten
Haar schatten van heinde en veer,
En onder haar kooplui telde
Zij meer dan één millionair.
Maar - wat men meer ziet gebeuren –
’t Geld maakte haar kooplieden grootsch.
Toen streken de elementen
Over haar het vonnis des doods. iv
Bij Van Lennep wordt die grootsheid (= hooghartigheid) als volgt
toegelicht:
‘de inwoners genoten juist dat tijdperk van welvaart, zoo
dodelijk voor een volk of stad, waarin men op vroegere winsten
teert, en aan weelde gewoon, de nodige inspanning laat varen om
te zorgen dat de vroegere bloei door geene latere armoede
vervangen worde.’ v Alweer woorden uit hetzelfde register bij Van
Lennep en HaverSchmidt, die erop wijzen dat de laatste met de
eerste via de literatuur communiceert.
Van Lennep grijpt overigens in dit fragment terug op een
eerdere tekst van hem die hij schreef toen hij in 1823 door
Friesland wandelde met zijn vriend Dirk van Hogendorp. Wat hij
hier over Stavorens inwoners zegt, schreef hij daar over de
Groningers: ‘Bij de plotselinge vermeerdering van zijn’ rijkdom,
heeft de landman vergeten dat hem, wilde hij blijven die hij was,
de weelde van den stedeling niet voegde: dat niet alle jaren hem
even voordeelig zijn konden, en dat niets onbestendiger was dan
zijne fortuin. Hij [...] werd hoovaardig en trotsch ook jegens de
eersten van het land, verzuimde zijn werk.’ vi
Terug naar de twee boeken die heden gepresenteerd worden. De
verwijzingen die mij op het spoor van de overeenkomst gezet
hebben, houden niet op bij de voorbeelden die ik gaf. Tot tweemaal
toe wijst Paaltjens alias HaverSchmidt op de schoonheid van de
Friese vrouwen. In de inleiding wordt de zeventiende-eeuwse
dichter Jan Starter aangehaald, die over de Friese vrouwen zong:
Noyt schoonder vrouws-persoonen de blonde son bescheen,
Als in ’t vrij Friesland woonen, soo wel gesteld van leên. vii
De tweede lofzang treffen we aan in ‘Des zangers min’. Een
dichter ziet in een diligence die voorbijrijdt een Friezin
voorbijvliegen:
[...] een der liefste meisjes uit
Die landstreek, ‘in wier lijn’
Reeds STARTER heeft gezongen, dat
‘De schoonste vrouwen zijn.’
jacob van lennep
32

33
’t Oorijzer fonkelt bij het licht
Eens lucifers, dien vlak
Voor ’s dichters huis een passagier,
Die rooken wou, ontstak. viii
Ook bij Van Lennep in De Roos van Dekama zijn de Friese schonen
een gespreksthema. De twee hoofdpersonen en pleegbroeders Deodaat
en Reinout, die in dienst van het Hollandse leger zijn, kibbelen
over het nut van oorlog met Friesland. Reinout, de vurigste van de
twee, voelt er weinig voor zich te meten met lompe boeren waar
geen profijt van te halen valt. Deodaat wijst hem op de rijkdom van
Stavoren: ‘‘Stel Friesland zoo laag niet: er is buit genoeg te halen.
Staveren moet oudtijds eene vrij rijkere stad dan Dordrecht of
Haarlem zijn geweest.’ ‘Geweest is lelijk,’ merkte Reinout lagchende
aan.’ Deodaat vervolgt: ‘En er is oude adel in Friesland, dapper
genoeg om den overwinnaar eer aan te doen.[...] En bovendien de
schoonste meisjens, welke op de aarde te vinden zijn.’ Overigens
zegt Reinout niet zo gevoelig voor Friese schoonheid te zijn: ‘Zoo
hoor ik; - doch al die logge, roodwangige, blaauwoogige Noordsche
vrouwen doen mij om watermelk en zoete koek denken, twee zaken
waar ik een onoverwinnelijken afkeer van heb.’ ix Ook Van Lennep
gebruikt dus de mare van de Friese vrouwenschoonheid. Wat de
plotselinge verliefdheid betreft die de dichter van HaverSchmidt
overvalt bij het zien van Frieslands vrouwelijkheid: ook Van Lenneps
helden zullen zich halsoverkop verlieven op een Friese maagd, even
snel als de dichter uit Des zangers min, die slechts een glimp van haar
in een diligence heeft opgevangen.
Een ander punt van overeenkomst is de klacht over de
verbastering van Friesland. Die achteruitgang is de reden voor de
dubbele zelfmoord van ‘de Friesche poëet’ in het gelijknamige
gedicht van Piet Paaltjens. De Friese dichter springt overboord in
de Zuiderzee omdat de Friezen hun eigen taal niet meer spreken,
omdat de Friese adel op sterven ligt én omdat de vrouwen geen
oorijzers meer dragen. Op de bodem van de Zuiderzee treft hij
het weeuwtje van Stavoren aan, die hem redt. Maar ook zij blijkt
geen zuiver Fries meer te spreken en geen oorijzer meer te dragen.
Dat is teveel voor de dichter en hij barst uit:
‘Verbasterd is mijn Friesland
Tot op den bodem der zee.
Ik heb genoeg van het leven.
Drink zelf uw flesch Pommies.’
Zoo galmt de rampzalige dichter
En vliegt de voordeur uit.
Nog een korte strijd, - en de haaien
Verdeelen hun zangrigen buit. x
de Moanne numer 7 septimber 2003
Dit mirakel van een dubbele zelfmoord is dus te wijten aan de
achteruitgang van Friesland, dat zijn eigen verleden vergeet.
En wat lezen we bij Van Lennep in zijn voorwoord over
Friesland? Het gewest heeft van alle Hollandse streken ‘nog het
langst zijne oorspronkelijkheid en zelfstandigheid’ behouden
‘sedert oude tijden en door alle overheerschingen heen’. Maar de
toegenomen uitwisseling met andere gewesten heeft een negatief
gevolg: ‘de zoogenaamde beschaving [heeft] er eene vroeger
ongekende zucht tot navolging [...] ontwikkeld; zoodat men reeds
Friesche boerenmeisjens ziet, die wijde mouwen dragen, en
Friesche burgervrouwtjens, die [...] den gouden diadeem [d.w.z.
het oorijzer] voor een nieuwmodisch mutsje verwisselen.’ xi Ook
bij Van Lennep dus de klacht over de teloorgang van de oorijzers
als teken van ‘ontfriesing’.
Ik geef u nog een voorbeeld van overeenkomst. De twee
pleegbroers uit De Roos van Dekama komen in de loop van de
roman in een minnenijd terecht om de schone Madzy van
Dekama, de Friese freule die ze beiden aanbidden. De eerste keer
De Friese dichter springt overboord in de Zuiderzee omdat de Friezen hun eigen taal niet
meer spreken, omdat de Friese adel op sterven ligt én omdat de vrouwen geen oorijzers
meer dragen.
dat ze kennis met haar maken, gebeurt dat louter auditief. Ze
horen een zó zoetgevooisde stem een Fries lied zingen, dat ze
beide stapelverliefd worden. De inhoud van het Friese lied dat
Madzy zingt, citeert Van Lennep in vertaling:
Zegt mij, vriendinnen!
Gij die het weet,
Baart ons het minnen
Blijdschap of leed?
Is liefde aan ons leven
Tot vreugde gegeven,
Of stort ze ons in zorgen en pijnlijk verdriet? -
- Ik weet het niet.
De laatste regel wordt in de volgende strofen herhaald en het
einde luidt:
Genoegen en smarte
Schenkt liefde aan het harte;
Maar wat weegt nu zwaarder, de vreugde of ’t verdriet? -
- Ik weet het niet. xii
Wie moet daarbij niet denken aan de ‘Immortelle XXV’ van Piet
Paaltjens:
Hoor ik op Sempre een waldhoorn,
Of ook wel een Turksche trom,
Dan moet ik zoo bitter weenen;
En - ik weet zelf niet waarom. xiii
Trotwaer

De slotregel wordt tweemaal in ongeveer gelijke bewoordingen
herhaald, zoals in Madzy’s lied. Ook de derde ‘Immortelle’ is
verwant:
Waarom ik de loome nachten
Met wrange tranen bedauw? -
Ik weet niet, wat ik liever deed,
Dan dat ik het zeggen zou.
En wou ik het ook al zeggen,
Weet ik, of ik het wel kon?
Voor alles is een oorzaak, -
Maar hebben mijn tranen een bron? xiv
De overeenkomsten tussen Madzy’s lied en de twee Immortellen
zijn frappant in woordkeus, klank en substantiële levenstwijfel.
Bovendien moet het lied van Madzy gelezen worden als een
vingerwijzing voor de interpretatie van het gedicht Liefdewraak
van Piet Paaltjens. Ook Liefdewraak betreft een lied. Bij ijzige
vorst staat in Leiden een dichter te zingen voor het raam van
degene die hij aanbidt. Hij speelt op zijn gitaar en zingt tedere
minnedichten:
Hij zingt er eerst een in het Fransch,
Genaamd: ‘le troubadour,’
In acht coupletten, en ’t refrein
Luidt telkens: ‘Ah! l’amour!’
Vervolgens zingt hij een in ’t Duitsch.
Dat klinkt wel eens zoo schoon.
’t Zijn nu geen luchte trillers meer;
’t Is nu een sombre toon.
[...]
In ’t Hollandsch zingt de jongling niet;
Die taal is ongeschikt;
Zij klinkt in de ooren van de min
Zoo ruw en ongelikt.
Maar, of hij Fransche trillers sla,
Dan of hij weene en zucht’
In ’t Duitsch, hij merkt aan liefjes raam
Geen licht op of gerucht. xv
We weten nu dankzij De Roos van Dekama waar dat aan ligt. Had
de verliefde dichter maar zoals Madzy in het Fries zijn
liefdesgedicht gezongen, dan was het raam opengevlogen en had
zijn aanbedene een touw naar beneden gegooid.
Tekstueel blijken er voldoende aanwijzingen te zijn om te
concluderen dat HaverSchmidt voor de tijdgenoot herkenbare
toespelingen maakt op De Roos van Dekama en die roman dus in
het discours van zijn gedichten meeneemt. Ook inhoudelijk zijn
er in het oog lopende parallellen.
Daarvoor moeten we de thematiek van Piet Paaltjens’ bundel
verder uitwerken. HaverSchmidt introduceert zichzelf in de
bundel als editeur van de poëzie van de verdwenen Piet Paaltjens,
een afsplitsing van zichzelf. In de ‘Levensschets’ geeft
HaverSchmidt aan, dat niemand iets weet van de jeugd en
afkomst van Piet Paaltjens. Met andere woorden: Piet Paaltjens is
een soort vondeling, zoals zoveel personages in de negentiendeeeuwse
literatuur.
De bundel bevat enige cyclussen. De eerste, die van de
‘Immortellen’, heeft als voornaamste thema de vergankelijkheid
van de vriendschap. Als de ik-figuur Piet na de vriendschap de
liefde leert kennen, blijkt ook deze een illusie te zijn. Dit lijdt tot
mensenhaat en tenslotte doodsverlangen.
In de tweede cyclus, die van de ‘Tijgerlelies’, gaat het alweer
om afgewezen liefde. De liefde overvalt de ik-figuur als een
donderbui, maar nooit volgt er zonneschijn. Ook de daarop
volgende ‘Romancen’ gaan over miskende liefde en de invloed
daarvan. In enkele gedichten wordt miskenning verbonden met
gekrenkte trots, en dat bij elkaar leidt tot destructief gedrag.
De voornaamste thematiek van Snikken en grimlachjes is
daarmee: gebroken vriendschappen, miskende liefde, trots die tot
ondergang leidt. Dit wordt verbonden met een dubbelgangermotief,
waarbij de hoofdpersoon in diverse afsplitsingen
voorkomt. Dit motief hangt weer samen met het voornaamste
thema van alle geschriften van HaverSchmidt, die altijd gaan over
dubbelspel, maskerades en de bedrieglijke schijn. Hij schreef niet
voor niets in de negentiende eeuw, de gemaskerde eeuw.
De thematiek van De Roos van Dekama zal niet iedereen
kennen. Het verhaal is snel verteld: twee studenten uit Leiden
trekken te voet door Nederland. In Friesland komen ze in een
herberg terecht, waar ze aan de praat komen met iemand die een
oud receptenboek bezit uit het klooster van Sint Odulf. Het
klooster is in de veertiende eeuw in vlammen opgegaan bij de strijd
tussen Hollanders en Friezen. Achter het receptenboek blijkt een
kroniek te zitten over die strijd. Die kroniek is voor de studenten
veel interessanter dan het receptenboek, want die blijkt allerlei
interessante bijzonderheden over het gevecht te bevatten. De
kroniek zou gepubliceerd moeten worden, maar in de
oorspronkelijke vorm is die moeilijk te volgen. Een van de
studenten schakelt een hem bekende schrijver in om van de kroniek
een doorlopend verhaal te maken. Na deze proloog over de
manuscriptvondst begint het eigenlijke verhaal. Twee vondelingen
zijn in Italië bij een rijke adellijke man op de mat gelegd en deze
heeft de jongens geadopteerd en ze opgevoed als ridder Reinout en
Deodaat. Via allerlei omwegen zijn de jongens in dienst van de
Graaf van Holland gekomen. Van hun afkomst weten zij niets.
Er is een gespannen verhouding tussen de Graaf van Holland
en de Friezen. De Friezen streven naar vrijheid, terwijl de Graaf
van Holland zijn wetten aan de Friezen wil opdringen. De roman
opent met een landdag in Haarlem, waar vertegenwoordigers van
alle gewesten bij elkaar zijn. Ook de Friezen zijn aanwezig met
allerlei krijgsvolk. Hun leider is de Heer van Aylva, die zijn
pleegdochter Madzy van Dekama heeft meegenomen. De schone
Madzy is aan haar afkomst verplicht met een Fries te trouwen en
34

35
de jonker Seerp van Adeelen is daarvoor bestemd. De beide jonge
Italianen gooien echter roet in het eten. Nadat ze haar hebben
horen zingen, worden ze verliefd op haar. Het lijkt erop dat
Madzy wel iets ziet in Deodaat. Reinout, de meest vurige van de
twee, wordt zo afgunstig op zijn broer dat hij hem neersteekt en
voor dood achterlaat. Deodaat knapt echter op. Via allerlei
verhaallijnen komen we te weten dat Deodaat een zoon is van een
Friese edelman en een Italiaanse jonkvrouw. Zijn pleegbroer
schijnt een zuivere Italiaan te zijn. Madzy ziet geen beletsel meer
om met Deodaat te trouwen, nadat haar vroegere gedoodverfde
verloofde in de grote slag van de Friezen tegen de Hollanders
omgekomen is.
Als we de thematiek herleiden tot de essentie, komen we op
dezelfde uit als in Snikken en grimlachjes. In beide gevallen begint
het boek met een manuscriptfictie. In het ene geval krijgt
HaverSchmidt een tas met gedichten van Piet Paaltjens; in het
andere geval krijgt Jacob van Lennep een kroniek in handen die
hij mag bewerken.
In beide gevallen bevat de inleiding niet alleen fictie, maar ook
een flinke portie werkelijkheid. In De Roos van Dekama grijpt
Jacob van Lennep terug op een voetreis die hij in werkelijkheid
met zijn toenmalige vriend Dirk van Hogendorp gemaakt heeft.
Hij verwerkt ervaringen van die reis in de roman, zoals na te lezen
valt in het dagboek van die voettocht, dat in 2000 heruitgegeven
is. xvi Ook HaverSchmidts inleiding is niet louter fictie. Hij schrijft
biografische feitelijkheden van de student HaverSchmidt toe aan
Paaltjens. Ook citeert hij uit eigen brieven. De brief over Piet
de Moanne numer 7 septimber 2003
Paaltjens aan Eelco Verwijs, die als fictie in de inleiding verwerkt
wordt, is werkelijk geschreven. Pas onlangs is deze brief in het
familiearchief Telting gevonden. xvii Beide inleidingen bevatten dus
een manuscriptfictie en een mengeling van fictie en werkelijkheid.
Het dubbelgangermotief van Piet Paaltjens komt terug bij Van
Lennep in de twee pleegbroers, die als complementairen van
elkaar dienen, en die in een andere gedaante optreden als de twee
voetreizende studenten van de inleiding. In het begin van het
boek zijn de broers één in doen en denken. Als de liefdesstrijd
ontbrand is, zijn ze gesplitst en verdeeld. Soms lijkt de een te
overwinnen, dan delft de ander het onderspit. Op een gegeven
moment is de strijd voorbij: de felle ridder legt zich neer bij de
overwinning van zijn broer. Hij verdwijnt om pas na vele jaren
weer op te duiken. De broederliefde en het broederverraad bij
Van Lennep zijn te vergelijken met de vriendschap en het verraad
daarvan bij Piet Paaltjens.
De liefde en haar destructieve gevolgen zijn in beide boeken
aanwezig. In De Roos van Dekama volgt bijna-moord op
verliefdheid; in Snikken en grimlachjes is zelfmoord het natuurlijk
gevolg van miskende liefde.
De verwantschap tussen beide boeken ligt verder in de Friese
kwestie. Die heeft met trots te maken. Friesland is in de negentiende
eeuw voor de Nederlanders méér dan een aparte provincie
met zelfstandigheidneigingen en een volksaard die in een paar
clichés samen te vatten is. Goffe Jensma heeft er in Het rode tasje
van Salverda op gewezen, dat het Friesland-beeld voor een groot
deel een constructie van de eliteburgerij was. Het werd als een soort
tegenwicht opgeworpen tegen de voortschrijdende eenwording en
eenvormigheid. In Friesland kon je als het ware terugreizen in de
tijd en het ongeschonden Bataafse oer-ras terugvinden, dat trots,
eenvoudig, onbuigzaam en goudeerlijk zou zijn.
Het gaat hier om een negentiende-eeuws cliché, en toch kan
ik niet ontkennen zelf ook het gevoel te hebben terug te gaan in
de tijd als ik Frieslands bodem betreed. Drie jaar geleden werden
Friesland is in de negentiende eeuw voor de Nederlanders méér dan een aparte provincie
met zelfstandigheidneigingen en een volksaard die in een paar clichés samen te vatten is.
er filmopnames gemaakt voor de t.v.-serie De zomer van 1823.
Geert Mak liep de voetreis van Jacob van Lennep en Dirk van
Hogendorp na. Ik was adviseur voor de negentiende-eeuwse
achtergronden. Tegen de makers van de documentaire had ik
gezegd, dat ik de trekschuit beschouwde als een symbool van het
onvermogen om een voorbije tijd nog werkelijk te kunnen
openbreken. Ik betreurde dat die voor mij een altijd gesloten
onderdeel van de negentiende eeuw zou blijven. De trekschuit
vertegenwoordigde een beeld, een geluid, een tempo die niet meer
op te roepen waren. Ik was stomverbaasd te horen dat er in
Dokkum nog een ware trekschuit met paard bestaat, die
ingehuurd zou worden voor de serie. Ik maakte de afspraak naar
de filmopnames te komen als de schuit zou varen, en dus vertrok
Trotwaer

ik op een zonnige morgen vanuit Amsterdam naar Dokkum. Op
een gegeven moment zag ik in de verte het tafereeltje van het
paard met de trekschuit, in de buurt van Aalsum. De voerman
liep over het jaagpad naast het paard, het schip gleed door de
vaart. Er waren alleen geluiden van het paard, het kabbelend
water, koeien en eenden. Ik kreeg toen heel sterk de indruk dat
mij alsnog een blik in de negentiende eeuw gegund werd. Zo
moet het er toen geklonken, geroken, uitgezien hebben. Er was
op dat moment niets van de moderne tijd zichtbaar of hoorbaar.
Ik ervoer het tempo van de negentiende eeuw en op dat moment
was de mythe van Friesland voor mij geen cliché.
Zowel Van Lennep als HaverSchmidt hebben in hun boeken
bijgedragen aan de mythevorming over de Friezen. Bij Van
Lennep zijn de Friezen vrij, oprecht, heetgebakerd, vechtlustig.
Hun taal is oprecht en ongeveinsd, omdat de Friezen nooit de
schone woorden en de vleitaal der hovelingen hebben leren
spreken. Van Lennep roemt hun bloeddorstigheid. De Friezen
zijn zo fel in de oorlog omdat ze de strijd van jongsaf aan gewend
zijn, en als bloeddorstige wildemannen beschrijft Van Lennep ze:
Het was een vreesselijk schouwspel om die schier ongekleede
Friezen, met hunne bloote hoofden en ruige blonde lokken, met
het gloeiende gelaat van zweet en bloed en stof bedekt, met de
oogen vonkelende van razernij, soms zonder ander wapen dan
hunne naakte forsch gespierde armen, tegen de paarden te zien
opspringen, zich aan de ruiters vastklemmende zonder de wonden
te tellen, die zij bekwamen, en zich met hunne vijanden latende
voortslepen: of, wanneer zij eindelijk onder de paarden geraakten,
met hunne tanden de arme dieren de pezen van den voet
afbijtende. xviii
Bij HaverSchmidt staat de vechtlust minder centraal. Hij draagt
op zijn manier bij aan het standaardbeeld van Friesland door de
ondergang van de echt Friese eigenschappen te thematiseren.
De grote overeenkomst tussen beide boeken kan niet langer
veronachtzaamd worden. HaverSchmidt had ongetwijfeld De Roos
van Dekama in gedachten bij het schrijven van zijn Paaltjensgedichten.
Maar kan ik waarmaken dat Van Lennep in 1836
rekende op een poëtisch vervolg van zijn historische roman? Liet
hij raadsels onopgelost om die door een ander te laten oplossen?
Bleven er draden in de vertelling loshangen die nog aan elkaar
geknoopt moesten worden?
We moeten naar het slothoofdstuk van De Roos om hier een
antwoord op te vinden. De afkomst van ridder Deodaat wordt in
de roman verklaard. De vondeling van weleer blijkt een echte
Fries te zijn en hij trouwt met Madzy, waarna hij vader van een
talrijk huisgezin wordt. Zijn pleegbroer Reinout echter, de meest
felle, de meest strijdlustige, de hartstochtelijkste, kortom de meest
romantische én de meest Friese van de twee, heeft echter nog
geen behoorlijke uitleg van zijn afkomst gekregen. In het hele
boek verdwijnt en verschijnt hij op allerlei momenten. Soms is hij
Fries met de Friezen, soms keert hij zich van hen af.
Op hem is het begin van de ‘Levensschets’ van Piet Paaltjens
helemaal van toepassing:
Er zijn levensgeschiedenissen, die zich uiterst moeielijk laten
schrijven. Vooreerst, dewijl ze zoo aandoenlijk zijn, dat men er
zich niet mee kan inlaten, of men moet het uitsnikken van
ontroering; en dan, omdat ze bijna geheel in den nacht der
vergetelheid begraven liggen. - Van al zulke levensgeschiedenissen
is die van PIET PAALTJENS de onbeschrijfelijkste.
Men weet haast niets van hem, en wat men nog van hem
weet, dat is hartverscheurend.
Wanneer is hij geboren en waar? Wie droeg hem onder haar
hart en wie gaf hem als vader aan bij den burgerlijken stand? [...]
- Op al die vragen kreeg nooit iemand een antwoord.
Het schijnt, dat de stukken, met behulp waarvan men den
sluier van PAALTJENS’ jeugd had kunnen opheffen, verloren zijn
geraakt. Eenigen willen, dat ze opzettelijk verdonkeremaand
werden. Het is niet onmogelijk.
Wij hoeven hier maar in te vullen: Piet Paaltjens is de
wederverschijning van Reinout van Verona. Van Lennep bood
HaverSchmidt de gelegenheid zijn geheimzinnige tweede edelman
te verplaatsen naar de negentiende eeuw, waar hij opnieuw
ronddoolt, even hartstochtelijk, onberekenbaar, redeloos, even
typisch Fries als zijn dubbelganger uit de veertiende eeuw.
i Vgl. p. 11 in de nieuwe editie: Piet Paaltjens, Snikken en grimlachjes.
Academische poëzie. Bezorgd door Marita Mathijsen en Dick Welsink.
Amsterdam 2003.
ii Vgl. de nieuwe editie: Jacob van Lennep, De Roos van Dekama. Een verhaal.
Bezorgd door Joke van der Wiel. Amsterdam 2003, p. 373.
iii Vgl. Van Lennep 2003, p. 529, waar Joke van der Wiel deze interpretatie
van Van Lennep vergelijkt met de historische bronnen.
iv Paaltjens 2003, p. 50.
v Van Lennep 2003, p. 373.
vi Vgl. Jacob van Lennep, Lopen met Van Lennep. De zomer van 1823.
Dagboek van zijn voetreis door Nederland. Bezorgd door Geert Mak en Marita
Mathijsen. Zwolle 2000, p. 126. De tekst in deze uitgave is hertaald: de door
mij geciteerde oorspronkelijke is te vinden op: www.negentiende-eeuw.nl,
onder ‘Literaire teksten’, Reisdagboek Jacob van Lennep, hoofdstuk 9.
vii Paaltjens 2003, p. 7. Het citaat is ontleend aan het gedicht ‘Nieu-Liedeken
tot lof van Vrieslandt’ uit de bundel Friesche lust-hof (1621) van Jan Starter.
viii Paaltjens 2003, p. 43.
ix Van Lennep 2003, p. 43-44.
x Paaltjens 2003, p. 54.
xi Van Lennep 2003, p. 9-10.
xii Van Lennep 2003, p. 63-64.
xiii Paaltjens 2003, p. 21.
xiv Paaltjens 2003, p. 18.
xv Paaltjens 2003, p. 40-41.
xvi Van Lennep 2000.
xvii In de nieuwe editie wordt deze vondst van prof. Philippus Breuker voor
het eerst bekendgemaakt. De originele brief berust inmiddels in het
Rijksarchief van Leeuwarden. Vgl. Paaltjens 2003, p. 116.
xviii Van Lennep 2003, p. 440-441.
36

37
albumbled
anneke reitsma
Onlangs publiceerde Ger Groot in NRC Handelsblad een
paginagroot artikel onder de kop ‘Verlos ons van de hoge’. 1
Willem Jan Otten (*1951) lijkt zich van deze atheïstische oproep
weinig aan te trekken. Hij noemt zijn laatste dichtbundel - even
speels als diepzinnig - Op de hoge, welke duikplankgedachte ook
typografisch heel fraai op het voorplat is vormgegeven. Eerder al
had Otten, in Het wonder van de losse olifanten (1999), een
poging ondernomen om ‘de ontwikkelden onder de verachters
van de christelijke religie’ tot inkeer te brengen, maar dat is -
langs de weg van argumentatie - natuurlijk onbegonnen werk.
Dat kan beter via de poëzie, die bij uitstek de talige kunstvorm
van het beeld is.
Geloven, zo heeft Otten ervaren toen hij zich tot het
katholicisme bekeerde, is vooral een kwestie van dúrven duiken,
al is het - op het concrete niveau - natuurlijk wel prettig om
daarbij over de nodige ‘stuurmanskunst’ te beschikken. Maar
Otten zou geen dichter zijn, als dit concrete niveau voor hem geen
springplank zou vormen naar het domein van de verbeelding.
Daarom is bovenstaand gedicht zo riskant, omdat Otten hier de
omgekeerde route volgt. Via de titel immers - Et incarnatus
worden wij onmiddellijk geconfronteerd met een van de centrale
dogma’s uit het christendom: de menswording van Christus. Maar
deze aan het Johannesevangelie ontleende formulering zet ons
tegelijk ook (en die gelijktijdigheid is kenmerkend voor Otten) op
een poëticaal spoor: ‘Het Woord is vlees geworden’. Zo vormen
poëzie en religie het vertrekpunt van dit gedicht.
Aanvankelijk kunnen we nog denken dat hier een ‘normaal’
stervensproces beschreven wordt. Ieder die dit in nabijheid
ervaren heeft, zal zich immers herkennen in de regels ‘Er was geen
tijd, welnee, want buiten ons benul / verstreek niets niemandal en
niets verdween’. Doden blijven bij ons, of ze dat nu willen of niet.
Maar met betrekking tot Christus gaat Otten nog een stapje
verder: ‘dat jij stierf, dat kon alleen in poëzie.’ Eenvoudiger heb ik
nog nooit geformuleerd gezien dat de bijbel poëzie is en Christus
blijvend onder ons. 2
Dat is dan ook de hoge ambitie van Willem Jan Otten:
religieuze poëzie te schrijven die recht doet aan het
de Moanne numer 7 septimber 2003
Op de duikplank met Willem Jan Otten
et incarnatus
Er was geen tijd, welnee, want buiten ons benul
verstreek niets niemandal en niets verdween
of loste op, waar wij niet waren sowieso,
en dat jij stierf, dat kon alleen in poëzie,
alleen omdat jij las, mijn lezer zieleoog,
omdat jij deze regels binnen wilde treden
stond jij in de tijd, zoals de Stille Zuidzee
in de tel kan staan waarin een sterveling
de Stille Zuidzee droomt, en daar stierf jij dus in,
precies als wij, jij stierf de dood van weten
wie je bent als je verstreken bent, jij,
sterver voor mijn angst voor eeuwig wit altijd.
Willem Jan Otten, Op de hoge (2003)
geloofsmysterie én aan de magie van het woord. 3 Dat kan hij niet
helemaal op eigen kracht. Misschien zelfs wel helemaal niet. Daar
heeft hij ‘[zijn] lezer zieleoog’ voor nodig. Deze meest intieme
Lezer heeft op Golgotha misschien wel even van ‘de Stille
Zuidzee’ gedroomd, bij wijze van mentale pijnstiller. Maar hij is
het lijden niet ontvlucht; hij durfde te duiken en maakte daarmee
- voor eeuwig wit altijd - een eind aan de grootste angst van de
schrijver: het lege vel papier, de gestorven verbeelding.
De volgende regels zullen, als ik mij niet vergis, klassiek
worden, zoals sommige verzen van Hooft en Vondel dat nog zijn,
of van Nijhoff en Gerhardt: ‘jij stierf de dood van weten // als je
verstreken bent’. Om kippenvel van te krijgen!
aantekeningen
1. In NRC Handelsblad van 20 juni 2003. De ondertitel - ‘Het intolerante
gelijk van seculier Nederland’ - geeft overigens goed aan dat dit niet de
mening is van Ger Groot, maar eerder die van fervente atheïsten als Rudy
Kousbroek.
2. De lezer moet mij deze zweem van een foutieve samentrekking vergeven.
3. Voor een uitvoerige verantwoording van Otten’s schrijversambities verwijs
ik naar het fascinerende Zomerdagboek. De bedoeling van verbeelding, dat
vrijwel gelijktijdig met Op de hoge verscheen (bij - respectievelijk - de
Prom en Van Oorschot, beiden te Amsterdam).
Trotwaer

proaza
geertruida
van assen
Juffers
Dêr komme se wer, dûnsjend troch de loft, de moaie smelle lyfkes klaaid yn it swart
mei in inkelde blauwe bân. Hieltyd op ’e nij fange se him, litte him de wite meunsters
dy’t hieltyd mar tichterby komme hielendal ferjitte.
‘Koe dit mar ivich duorje,’ flústeret er.
Hy giet lizzen yn it droege gers, lit de sinne waarm skine op syn holle. It is noch mar
ein april, mar it liket wol heech simmer. It binne alle jierren de earsten, mar dit jier
binne se wol hiel betiid. Wat wolst ek mei sok prachtich waar. Tolve april wie it begjin
fan de ynventarisaasje dit jier. Ferline jier wie se noch mei, syn eigen juffer, mar dat sil
nea wer sa wêze, de meunsters hawwe har te pakken krigen.
Yn it begjin hie se ien en al ear west. Oeren koe er har fermeitsje mei syn ferhalen oer it
ynsektelibben. Hja gie faak mei. Glundere at se in bist ek op namme bringe koe. Dat
soks bliuwe moast, fûn hja ek. Yn ’t earstoan gie se ek mei nei de petearen, mar hieltyd
faker wie der ynienen wat oars: it hûs moast yn ’e ferve, de tún moast dien,
skjinmeitsje, in nij behankje en dat allegear krekt yn de jufferstiid.
‘Do bist der noait,’ hie se him in kear ferwiten.
‘Hoe bedoelst, ik bin der no dochs?’
‘Dat bedoel ik net. Do dochst noait wat.’
‘Dat is net wier. Ik haw juster noch skjinmakkersguod helle.’
‘Mar do dochst dêr neat mei, ik moat hjir alles dwaan.’
‘Fan ’e wike haw ik noch itensean.’
‘Ja fansels, doe wie ik der net. Do hast altyd mar drokte mei dy juffers, fierder dochst
neat. Do joust mear om dy bisten as om my.’
‘Dat is net wier,’ wie er begûn. Hy hie har oansjoen, har eagen baarnden fûl. It hûs, de
tún, alles waard derby helle.
‘Fan ’t winter hawwe wy it dochs goed hân?’ ferwarde er him.
It wie in skoft stil.
‘Dat is sa,’ sei hja doe, ‘mar fan ’t winter wiene dy juffers der net. Do moatst kieze, dy
juffers of my.’
De iene juffer is in hy, grypt har samar yn ’e loft. Yn tandem fleane se fierder, machtich
liket him soks.
38

39
de Moanne numer 7 septimber 2003
Faak hie er derop trochfantasearre, ienris op bêd hie er it der samar útflapt.
‘Hiene minsken ek mar wjukken,’ hie er ta beslút suchte.
‘Do smearlap! Ellindige fint, smoarch bist,’ hie se lilk roppen.
It lytse húske skodde deroer, doe’t de doar teplak foel. Ferbjustere hie er nei de tichte
doar stoarre, wat hie er eins ferkeard sein?
It wie dy jûn doe’t er de kar makke. Om it iene te winnen soe er it oare ferlieze. In
hiele moanne hie er net fuort west. Neat gjin drege petearen mei de gemeente. In fiks
gat yn ’e ynventarisaasje. Hy hie it ferlern, al gau wiene de meunsters kaam. Hie er
dochs in ferkearde kar makke?
It reid beweecht, ynienen sjocht er it. Der krûpt wat út it wetter. Stadich gripe de
poatsjes de grouwe stâle fêst. Omheech is it doel. Hy hâldt de siken yn, fernimt er, mar
dat hoecht net, it bistke sil net omkeare. Healweis hâlde de poatsjes stil. It wachtsjen
kin begjinne.
It bistke is betiid, mar ek let. Betiid, want it is noch april, let, want de sinne stiet al
heech. Hy hat it al faker meimakke. It sil in hiel skoft duorje, in libben wurdt ôfsletten,
in nij kin begjinne.
En samar wiene de ferkearde wurden fallen. Wêroer eins wit er net iens mear.
‘Ik wol sa net fierder,’ hie se úteinlik sêft, hast leaf sein.
Hy hie der gjin antwurd op. Syn kar hie goed west, mar har oertsjûgje wie mislearre. En
no soe se fuort, hy hie nochris ferlern.
It lyfke skuort, it sil no net lang mear duorje. Mei ferwûndering sjocht er nei it barren.
It lytse bist lit foargoed in âld libben efter him. Nea mear sil er in gefaar wêze foar it
lytse wetterlibben, noch eefkes en dan sil er baas wêze yn ’e ynsektewrâld boppe it
wetter. Fleane sil er, ite, yn tandem fleane, frij wêze oant...
Hja wie útflein. Noch ien kear hie er har sjoen, mei har praat.
‘Hoe is ’t mei dy?’ hie se frege.
‘Goed.’
‘Wier?’
‘Wier.’
‘Ik sil trouwe.’
‘Soa.’
‘Wy komme yn it nije plan te wenjen.’
‘Soa.’
‘No, it bêste dan mar.’
En dat wie de lêste kear. De meunsters hiene har te pakken krigen.
It is safier, it bistke skommelet noch wat hinne en wer at er fierder by de stâle opklaut.
Syn âlde libben bliuwt sichtber oan ’e stâle hingjen. De wjukken hingje slop om it liif,
mar dat sil net sa bliuwe. It liket der hielendal net op, mar dochs docht it lange smelle
lyfke fan de juffer him oan in sigaret tinken en dêrmei komt him ek it pakje wer yn ’t
sin.
Juster hie er samar it pakje sigaretten en de oanstekker boppe op ’e krante lein. Hy hie
Trotwaer

proaza
juffers
de boel ôfrekkene en it pakje en de oanstekker yn ’e bûse dien. Nuver, want hy smookte
al jierren net mear. En no moat er der ien fan hawwe.
Hy klaut yn ’e bûse fan it jaske dat foar him leit yn it droege gers. Fynt it pakje, kriget
der ien út, stekt it ding yn ’e brân. En genietet fan datjinge dat er al dy jierren mist hat.
De wjukken binne sa’t se wêze moatte. It nije bist besiket se te brûken. It slagget. Hy is
noch gjin keunstner, mar dat sil gau sa wêze.
Fine streekjes reek kringelje earst yn lytse rûnten, mar stadichoan grutter wurdend
omheech.
De begjinnend fleankeunstner makket foarderingen, fljocht yn rûnten, omheech, mei
rjochte banen en ferleit dan samar de fleanrûte. Hieltyd op ’e nij moatte syn eagen it
bist sykje, oant er him net wer fynt.
De sigaret wurdt stadichoan lytser, hy sil mar op hûs oan. De fleankeunstner is no
fuort, de tandem juffers ek. Hy krijt syn jaske út it droege gers, slingeret it ding oer it
skouder, sjocht noch ien kear oer it wetter. Allinne de wite meunsters fan it nije plan
gapje him oan. Hy draait har de rêch ta, smyt de peuk fuort en giet nei syn fyts.
Hast is er by syn lege hûs as de auto’s him foarbyjeie. It heale doarp fytst der efteroan,
de sirenes hawwe har wurk as startskot dien.
‘Ramptoerisme,’ mompelet er, ‘it is wer safier, elkenien moat sjen wêr’t it fjoer de boel
fernielt.’
40

41
de Moanne numer 7 septimber 2003
It wêzen fan it besteande
It stik fan Tineke Steenmeijer-Wielenga oer Jabik Veenbaas syn
essaybondel De lêzer is in duvel (de Moanne, nûmer 5) ûnder de
titel ‘Jabik Veenbaas skerpet de lêzer op’ hat my sa opskerpe dat ik
ferbjustere mei grutte problemen sit. Ik besef no dat Veenbaas in
djippe tinker is, literator en filosoof, in skriuwer fan kwizekwânsje
sa’t wy yn jierren net hân hawwe. Ik haw nochal wat krityk op
him hân. Dy krityk wie fier ûnder de mjitte. Dêrom hat er noait
mear reagearre. Ik koe it hege peil fan ús filosoof net folgje. Sa
haw ik noait witen en ek noait begrepen wat it doel fan ’e
literatuer no krekt is. Tineke en Veenbaas komme derút. Op side
49 beskriuwt Tineke de gedachten fan Veenbaas oer ‘in
humanitêre estetika’. Ik freegje my dan ôf: ‘Wêr ha se it yn ’e
frede oer?’ Soenen se ek bedoele ‘in estetyske humaniteit’? Sjoch,
dêr wurdt it gâns helderder fan. Dan giet it oer in ûnsjogge of
moaie minsklikheid of oer de minsklike skientme of ûnsjoggens.
Sa kinne wy der noch útkomme, mar it wurdt noch folle dreger.
Neffens Veenbaas soe Jo Smit yn in essay skreaun ha ‘dat it
de taak fan ’e moderne skriuwer is om yn syn eigen frijheid in
antwurd te sykjen op de fraach nei it wêzen efter de minsklike
stilearring.’ Wat is dat foar in fraach? Durk van der Ploeg hat yn
syn jeugdsûndetiid ea in essay skreaun oer ‘it wêzen fan it
besteande’. Neffens Noordmans, doe redakteur fan de Leeuwarder
Courant, soe er dêrmei ‘it besteande fan it wêzen’ bedoele. Dêrom
tink ik dat it by Smit in fraach is nei it minsklike efter de stilearre
wêzentlikheid, mar it kin ek wêze dat it giet om de stilearring
efter de wêzentlike minsklikheid of om de minske efter it stilearre
wêzen. Wa jout my hjir útslútsel?
In eintsje fierder giet it oer ‘de ûntjouwing, de ferriking fan ’e
minsklikheid’. Soe er dêr de minsklikheid fan de ferriking en de
ûntjouwing mei bedoele of de ûntjouwing fan ’e minsklikheid fan
de ferriking?
Keunst moat ‘neffens Smit boartlik wêze, keunst moat de
minsklike posysje ûnbefongen beskriuwe’. Smit bedoelt fansels dat
keunst de ûnbefongen posysje minsklik beskriuwe moat. Dan
moat keunst ek noch spesifyk protestearje tsjin ‘de anonimiteit
fan ’e wrâld’ (lês ‘de wrâld fan ’e anonimiteit’).
Tige kritysk is Veenbaas as er it net iens is mei Smit, as dy
beweart ‘dat de psychologyske roman gjin besteansrjocht mear hat
troch de opkomst fan ’e psychology as wittenskip.’ Wat dat
oanbelanget wie ik it mei Smit iens. Dat spyt my no. Ik haw
Veenbaas folslein ferkeard begrepen. Veenbaas bedoelde net de
psychology as wittenskip, hy bedoelde ‘de yndividuele psychology’
en dat is, as ik it goed begryp, de psychology fan it subjektyf
realisme fan Veenbaas en dat subjektyf realisme stiet fier boppe
wat wy, gewoane minsken, tinke dat feiten en realiteiten binne.
Gjin wûnder dat ik as objektyf realistyske prutser neat fan him
begriep. Ik nim myn petsje foar him ôf, bied him tûzen ekskuses
oan en hoopje dat er noch lang yn folle frijheid de Fryske
literatuer ferrykje mei mei syn djippe, drege en skerpe kritiken yn
de Leeuwarder Courant. Dat dêrtroch hûnderten Fryske boeken
by de útjouwer op ’e souder lizzen bliuwe en de lêzer noait
berikke, docht net ta de saak. It giet úteinliken net om de Fryske
literatuer, mar om de autentisiteit fan de subjektive realist
Veenbaas of better sein om de realistyske subjektiviteit fan de
Veenbaasiaanske autentisiteit.
Mei deemoedige groetenis,
Steven H.P. de Jong
jabik veenbaas
Trotwaer

Tsead Bruinja (1974) is in dichter dêr’t wy as Friezen wiis mei
wêze moatte. Sa’n fjirtich jier lyn haw ik ris skreaun oer it Frysk
as in taalrelikt dat oer tweintich jier gjin kop mear ferstean koe.
Ik bin bliid mei myn grutte ûngelyk en begroetsje tankber dizze
jonge entûsjaste dichter dy’t it iene fers nei it oare skriuwt en foar
syn tritichste al fiif bondels publisearre hat.
Ik woe wol trochgean yn dy jubeltoan en alle fersen fan Tsead
as treflik nei foaren helje. Mar no komt it grutte gefaar. Wurdt
dizze jonge dichter net troch ús entûsjasme en dat fan himsels en
syn freonen te bot oer ’t hynder tild?
Syn lêste bondel ‘gegrommel fan satyn’ docht my wat tinken
oan myn eigen fersesyklus ‘noch trije dagen’, ea publisearre yn
quatrebras. It wie in syklus dy’t ik twa kear opstjoerd haw. De
bedoeling wie it skeppen fan in oare poëtyske taal, om oare
poëtyske bylden te kreëarjen en nije effekten te berikken. De trúk
wie: assosjaasjes fan bylden, sinnen, beskriuwingen, dy’t op it
earste gesicht abslút net by mekoar pasten, in wize fan skriuwen
dy’t men antydiskursyf taalgebrûk neame kin yn tsjinstelling ta ús
wenstige taalgebrûk. It is in âlde wize fan poëzijskeppen, al te
finen by de symbolisten, ym- en ekspresjonisten, surrealisten,
dada, eksperimintelen ensfh. Om in pear dichters te neamen:
Baudelaire, Rimbaud, Gorter, Schierbeek en it grutte foarbyld yn
Nederlân Lucebert. It is in hearlike wize fan poëzijskeppen, in
berûzing fan wurden bûten it ferstân om. Dat lit men mei alle
problemen achter jin en men wykt fan ’e rasjonele paden ôf,
fljocht út ’e bocht, fan ’e wei ôf, út ’e raljes. Men fart, rint en rydt
oer folslein nije wegen yn ’e rimboe fan it bestean. Ferstannige
minsken wurde poer (prachtich!), moralisten wize op ’e demony
fan ’e gaos (manjefyk!), de bombast knalt as paukenslaggen út de
nije muzyk en de tetteretet is it geknetter fan ’e sketterjende
trompetten fan ’e nije harmonij. De moderne wrâld krijt stal en
de âlde hat ôfdien en syn wearde ferlern. It is as de ferdôving fan
drugs en buorrels. De moderne poëzij wurdt in houseparty, xtc
foar de geast.
De syklus ‘noch trije dagen’ waard krekt publikabel achte, mar
ik moast it noch mar ris goed besjen en it yn my omgean litte, oft
der net wat oan te ferbetterjen foel. Hessel Miedema spriek fan
‘Schierbeekiaanske wurdekakkerij’, oaren hienen it oer oerdwerse
assosjaasje. Ik haw de syklus in pear moanne lizze litten en der
hjir en dêr wat útskrast en oan ferbettere. Dêrnei waard it mei in
‘och...hm’ publisearre.
Wat hat dit âlde ferhaal no mei Tsead Bruinja te krijen? Foar
myn gefoel hat Tsead yn dizze bondel ‘gegrommel fan satyn’
itselde antydiskursive taalgebrûk tapast as ik doe. Hy skriuwt gjin
haadletters (net funksjoneel en te elitêr foar de âlde avant-garde),
gjin punten en komma’s (stikeltried foar de moderne dichter) en
hy assosjearret de brykste dingen by mekoar. Oft er myn syklus ea
lêzen hat, wyt ik net.
Is it Tsead slagge om fan syn assosjaasjes echte fersen te
meitsjen? Ja fansels, soms, lykas it miskien party oaren ek slagje
soe. It is de bedoeling dat sa’n by mekoar ponge griemmank fan
assosjaasjes in fers wurdt, in keunstwurk. De dichter seit it oars as
oars. De wurden sjonge har los fan ’e betsjuttings, sa’t Nijhoff sei.
No kin men by Bruinja wol yn gedachten mei in poarsje goeie
In eksperimintele harsenspieling
steven h.p. de jong
wil fersen achter syn assosjaasjes sjen, mar dochs...? Is der ek in
kritysk each, bgl. fan ’e dichter sels of fan ’e útjouwer oer dizze
poëzij gien?
Lit my earst wat moaie sinnen derút helje:
oant ik dy wer ynazemje mei (7)
...de noardewyn
dy’t as in wurkleaze post
reinich om dyn hûs buorke (11)
namme dy’t it sân no ferjit
dy’t de see
yn nammen bebiten
meifierde en foarsichtich
op har boaiem lei (13)
ast achter it skerm
dy echt waanst
en yn kreeftegong
it toetseboerd betaast (14)
tsead bruinja
42

43
Sokke rigels binne der gâns mear, se bewize it dichterskip fan
Tsead. Mar dochs... En no komt de krityk.
It liket wol oft elke skeet fan Bruinja hillige poëzij is. Wat
moat ik mei
(in) stream dy’t troch de koperen lieding de lekkende
badkeamerkraan yn krûpe moast (7)?
(Ik tink dan oan it grapke mei myn bern, as dy in snotbongel
oan ’e noas hienen: Fraach: Wêrom hinget der in drip oan ’e
kraan? Antw.: Omdat er net snuve kin.)
Wat is de ‘bleate bast’ (11) fan in beam? (de bleate trui oer de
bleate boarsten?) Wat is
dyn frijen fier fuort
as ruslân
klam swit yn de kâlde
izerjitterij fan mossolov (12)
Wêrom
hou in moker troch de buis (12) ? (de paukenslach fansels,
mar kinst him ek gewoan útknippe.)
En dan foarbylden as
ien stjoerde mûzen
in oar liet se ite
ik sei helje de kroade
en smook
de droege koarsten
ûnder myn eagen (21)
Fansels, men kin der gedichten achter tinke, mar it riedsel
wurdt foar de argeleaze lêzer dan wol hiel grut. It giet earne oer in
leafde dy’t foarby is en de skriklike konsekwinsjes dy’t dat hat, in
âld tema, mar it komt net ta libben by Bruinja, sels al lit er ien
syn hûs opblaze en leit er as lyk op ’e boaiem fan ’e see.
ik friet my te barsten en koe it hûs
net mear útkomme se koene my
net iens rôlje sy waard wekker
en seach my oan
(...)
se lake as in appeltsje (23)
blau as it hert fan in flam slikket de see soms wakker
oan de glêde algepoarten fan ús sliepen ropt
it wetter mei fjoerwurden om de berte fan in nije moannegek (55)
Spitich dat dizze rimram nettsjinsteande de moaie fynsten nei
lêzen en wer lêzen abslút net oertsjûget. De dichter fersûpt hjir yn
syn trúkaazje. Hy hat te min selskrityk en it ûntbrekt him dêrom
de Moanne numer 7 septimber 2003
oan skerpte, humor, yntelliginsje en úteinliken oan poëzij. Poëzij
is de skerpste en genipichste keunst dy’t der is en Bruinja komt
dêr yn dizze bondel te selden oan ta. Hieltyd tink ik: it is gjin
Lucebert, want dy is yn syn tsjokke sammelbondels, wêr’t men dy
ek opslacht, altyd in grut dichter.
Bêste Tsead, it is in misferstân dat elke ûnlogyske en brike
assosjaasje fuort poëzij opleveret. Poëzij is in skeppingsproses, in
drege wrakseling en net it blyn farren op in trúkje; dat kinne
allinne de hiele grutten.
Yn boppeneamde syklus dichte ik ienris:
grize fryske dichters
blyn as homerus
hja sjogge net
dat hja stroffelje oer skriktried
dat hja skriktriedzje moatte
oer stroffels
yn har fiskespegels
hingje de minsken oan galgen
op in eksperimintele
harsenspieling
It kin oan my lizze, sis ik beskieden Anne Wadman nei, mar ik
leau abslút net yn ’e eksperimintele harsenspieling fan Tsead
Bruinja. Bruinja is sûnder mis in dichter, mar moat mear himsels
wurde, in tefolle oan antydiskursyf taalgebrûk is te âldfrinzich,
sels yn Fryslân.
Trotwaer

yld fan gysbert japicx makke troch wilfried put.
44

45
De devaluaasje
in goeie grap
Foar 1 septimber moast de advyskommisje foar de Gysbert
Japicxpriis 2003 in motivearre advys útbringe oan Deputearre
Steaten. Logysk dus dat de spekulaasjes oer de priiswinner yn ’e
rin fan ’e simmer tanamen. De moaiste ferskynde op 20 augustus
yn de nijs- en diskusjegroep alt.culture.friesland.frysk op it
ynternet: Ut tige betroubere boarne: Willem Tjerkstra kriget dit jier
de Gysbert Japicxpriis foar syn ‘Ridder fan Snits’. Diskear wie de priis
foar proazaskriuwers. Oare kandidaten wiene: Durk van der Ploeg,
Aggie van der Meer, Willem Schoorstra en Koos Tiemersma. Net
fierder fertelle! Cor.
In goeie grap, troch Joop Boomsma twa dagen letter fierder
de wrâld yn brocht fia syn digitale deiboek. ‘Wer gjin Durk van
der Ploeg? Kin ik my hast net foarstelle... Mar ja, Cor ... as ien op
’e hichte is, dan is it Cornelis van der Wal wol.’ Jawis, mar Cor is
ek in earsteklas grapjas en weareldferneuker. It kòe fansels ek net
wier wêze: in KFFB-skriuwer sûnder folle literêre pretinsjes, dy’t
de heechste Fryske literatuerpriis krijt!
Dat pakte oars út. Op 27 augustus lieten DS witte dat de
Gysbert Japicxpriis op ienriedich advys takend waard oan Willem
Tjerkstra (60). Foar syn roman Ridder fan Snits, ‘in mânske
epyske histoaryske roman yn trije parten. Diel 3 is ferskynd yn
2001, de dielen 1 en 2 hat Tjerkstra skreaun yn resp. 1999 en
2000. De kommisje is lykwols fan betinken dat Tjerkstra de priis
fertsjinnet foar alle trije parten.’
Hoeno? Hat de krityk in literêr masterwurk mist? Soe it
diskear net gean om it bêste proazaboek fan 2001 en 2002? Wa
hat/hawwe lekt? En wat te tinken fan Eric Hoekstra, dy’t – yn ’t
earstoan ûnder pseudonym – yn Farsk, Hjir en de Moanne
systematysk sines sei oer de boeken dêr’t er as sjuerylid mei oer
kedize moast?
Nee, alheel koosjer is it dizze reis net gongen. De Gysbert
Japicxpriis is om mear as ien reden devaluearre.
resepsje
Ridder fan Snits is troch de kritisy lang net unanym entûsjast
ûntfongen. Typearjend binne de resinsjes fan Yvonne Dijkstra yn
de Moanne numer 7 septimber 2003
fan de Gysbert Japicxpriis
Alheel koosjer is it mei it takennen fan de Gysbert Japicxpriis
2003 net tagongen. De heechste literêre ûnderskieding foar
Frysk proaza is om mear as ien reden devaluearre.
jan pieter janzen
it Frysk Deiblêd. Oer diel ien, Rom, is se noch wol te sprekken:
‘Oer it generaal is Tjerkstra der goed yn slagge om de histoaryske
karakters oansprekkend te meitsjen foar de hjoeddeiske lêzer, al
binne guon personaazjes net hielendal útwurke.’ It twadde diel,
Skuld, boeit har ‘folle minder’. Se ergeret har oan ‘de patetyk fan
dizze ridder, dy’t sa’t it liket hieltyd deselde flaters makket en dy’t
allinnich mar oan himsels tinkt’. It boek is net mear as ‘it
tuskenstik tusken begjin en ein’. Bij diel trije, Boete, nimt har
yrritaasje fierder ta. As ‘moderne lêzer’ kin Dijkstra der net oer
dat ridder Rienk Bockema net feroaret en him net ûntwikkelet.
Dat hat neat út te stean mei de skriuwstyl fan Tjerkstra, ‘want dy
bliuwt like byldzjend, mar alles mei de generaasjekleau dy’t bestiet
tusken Rienk Bockema en mysels’.
Kollega Jabik Veenbaas is yn de Ljouwerter Krante de negative
kant it neist. Ridder fan Snits is ‘yn pretinsje in psychologyske
roman’, mar de skriuwer mist it fermogen om op nuansearre wize
te psychologisearjen. Syn resinsje fan diel twa beslút er sa:
‘Tjerkstra syn Frysk mei dan frij geef wêze, hy mei yn guon
passaazjes in aardige, sintúchlike sfearskets jaan kinne, ek ‘Skuld’
bliuwt sa as gehiel tefolle in bûnte optocht fan uterlikheden.’
Yn syn Trotwaer-besprek fan diel ien jout Sybren Sybrandy
gjin dúdlik oardiel. Wol hat er it gefoel dat de ‘mominten fan
besinning tefolle apart steane’. Dat jildt neffens him ek foar ‘de
wol hiel tafallige moetingen dy’t Rienk hat op wichtige mominten
yn syn libben’, ‘in soarte fan dei ex machina’. Oan de beide oare
dielen is Trotwaer/de Moanne net takommen.
Oan Hjir is de trilogy helendal foarbijgongen. It soe al wêze,
seit eks-redakteur Tsead Bruinja nei de priistakenning op it
ynternettydskrift Farsk: ‘It earste diel soe ik in besprek oer skriuwe
foar Hjir, mar sawol it boek as it skriuwen fan de resinsje foel my
ôf. Ik kin my in stikje herinnerje dêr’t de haadpersoan as jonge in
famke pakt en de metafoaren dy’t derfoar brûkt waarden, at ik it
net mis ha gie it om in ûntbleate pylk, fûn ik âlderwetsk en
ôfstannelik [...].’
Nee, dan sjuerylid Eric Hoekstra, alias Justus, fan ’t maityd oer
datselde diel op datselde Farsk yn in ymplisite reaksje op de
eardere krityk: ‘Ridder fan Snits is knap en mei masterskip
Trotwaer

skreaun. De skriuwer giet nearne oer de skreef, ferliest him net yn
triviaal gemoralisear, saaie beskriuwingen, saaie dialogen of
moderne foarûnderstellingen dy’t jin steure by it lêzen. [...] Yn
alle gefallen is diel 1 in tige slagge histoaryske roman, dy’t in
treffend byld fan ’e midsieuwen opropt. Justus is benijd oft dizze
skriuwer de spanning yn de oare dielen fêsthâlde kin.’
Dat oardiel kin Joop Boomsma, ek op Farsk, it mar foar in
part mei iens wêze: ‘Ik lies de dielen 1 en 2. Moaie ferhalen,
prachtich byld fan de Midsieuwen, byldzjend proaza, knap
skreaun. Tige dokumintearre ek, tink ik. Mar ik waard ferskriklik
wurch, lêzendewei. Rienk B. neukt wat om him hinne (mei syn
swurd, dolk – nea mei syn lul, liket it wol), bidt ta Marije. Hy
fynt ferjouwing. Docht wer ‘skriklike’ dingen. Fynt wer absolúsje.
Ensafuorthinne. In rippetearjende breuk. Aardich yn ’t earstoan,
ferfeelsum nei in hoart.’ Syn konklúzje: ‘Yn alle gefallen: gjin
literatuer yn myn belibbing. Wol: in skitterende histoarise roman,
romans eins.’
Dat lêste sjocht Henk van der Veer oars. Yn it Snitser Nijsblêd
hifket er Ridder fan Snits as ien gehiel. It is ‘perfoarst gjin trilogy,
it is in histoarise roman dy’t (spitigernôch) om technise reden yn
trije dielen op ’e merk brocht is’. In ‘masterwurk’ is de útslach fan
dizze thúswedstriid (Snitser resinsint yn Snitser krante oer Snitser
skriuwer fan boek mei Snitser haadpersoan): ‘De persoanlike
ûntjouwing fan ’e Snitser ridder, syn identiteit en syn relaasjes
mei tal fan histoarise figueren komme op oertsjûgjende wize nei
foaren yn it ferhaal.’
literatuer?
Fan alle kritisy is Joop Boomsma de iennichste dy’t eksplisyt de
fraach stelt oft it bij Willem Tjerkstra syn bekroane boek(en) giet
om in literêre prestaasje. Syn antwurd is ‘nee’. Dat sille guon fan
de oaren grif mei him iens wêze.
Ek Dick Eisma, foaroanman fan de Kristlik Fryske
Folksbibleteek, tinkt bij Ridder fan Snits net yn it foarste plak oan
literatuer: ‘Wy binne in folksbibleteek, wy jouwe folksboeken út
foar in breed publyk. [...] It giet ús net sasear om it literêre
gehalte, wy jouwe yn it foarste plak goede lêsboeken út mei in
goed ferhaal.’ Dêr binne Provinsjale Steaten it neffens de
‘Oardering kultuerprizen en wittenskipsprizen’– mutatis mutandis
– mei iens: ‘It literêre nivo fan de Gysbert Japicxpriis is foar in
grut publyk faaks te heech [...].’
Eric Hoekstra en Henk van der Veer lykje – ek yn it
ynformele sirkwy – ta in lytse minderheid te hearren dy’t yn de
Snitser trilogy in masterwurk sjogge.
Is de Gysbert Japicxpriis dêrmei devaluearre? Op himsels net.
De advyskommisje is frij en ûnôfhinklik, de bekroaning foar de
skriuwer dus in lokwinsk wurdich. Sjogge je nei de oare
kandidaten, dan feroaret it byld. De fraach is ommers oft dizze
boeken kwalitatyf sjoen yndied útstekke boppe al it oare
proazawurk fan de ôfrûne twa jier. Ofgeande op it oardiel fan de
measte resinsinten net.
‘Wy binne’ – om mei Eppie Dam op Farsk te sprekken – ‘no
safier dat de takenning fan de Gysbert Japiks-priis like pynlik is
foar dejinge dy’t him krijt as foar Durk van der Ploeg dy’t him
wer net krijt. De sjuery, mear út op eigensinnigens as op literêre
rjochtfeardichheid, hat mei har kar in foaroansteand skriuwer
foargoed weromsmiten op syn eigen eare.’ Koos Tiemersma, ek
kandidaat, is it dêr mei iens: ‘de sjuery [hie] wizer wêze moatten
en jou Durk de Gysbert’.
klucht
De sjuery hat bij de útrikking op 13 novimber dus hiel wat te
ferantwurdzjen. Net allinnich de kar, mar ek de steurende
omballingen. Want noch net earder is foarkommen dat de útslach
de buorren oer wie, foar’t DS sprutsen hienen. En dat is in
streekrjochte devaluaasje.
No ja, sa tinkt karmaster Eric Hoekstra der grif net oer. Dy
fûn it as bestjoerslid fan it Frysk Festival twa jier lyn nammentlik
ek heel gewoan om fia it digitale tydskrift Kistwurk trochlekke te
litten oer hokker tema’s foar it Festival fan 2005 yntern praat
waard. (Oksitanië stie doe sintraal. Mar dat is yntusken al wer fan
de baan, lykas ek Hoekstra syn bestjoerslidmaatskip.)
It skriuwen oer boeken dêr’t it yn de sjuery om gong, wie foar
Hoekstra ek gjin punt. Moralistysk gelul, neamt syn alter ego dr.
Gleon de krityk op dat novum: ‘as soe it ûnfatsoenlik wêze en
praat oer literatuer en skriuw resinsjes as je yn de Gysbert Japicxsjuery
sitte. Ik soe sizze, iepenheid foarop, mar it is altyd wer
itselde salonsosjalistyske folk dat as earste de frijheid fan
mieningsutering ûnderút hellet. Boppedat, hoe’t it yn de sjuery
om ta giet, ha ik neat oer sein. Ik sis inkeld wat ik sels tink fan de
boeken dy’t ik lês, lykas ik dat oars ek dien ha soe.’ – O ja? Mar
wêrom dan ûnder skûlnamme? En wêrom yn in sjuery sitten gean
at je je dochs net de mûle hâlde kinne?
Yn dyselde Farsk-reaksje seit er trouwens wòl wat oer de gong
fan saken yn de sjuery: ‘Ik wol wol loslitte, dat doe’t ik yn my
omgean liet om Tjerkstra as kandidaat foar te dragen, dat ik
tocht: mar dêr sille de twa froulju [Hjir-redaktrise Alpita de Jong
en letterkundige Marijke Spies] it nea mei lykfine kinne. Hoesear
ik my fersinde, die wol bliken by de krusjale gearkomste dêr’t de
beslissing yn falle soe.’
At dat gjin devaluaasje fan it sjuerywurk en dêrmei fan de priis
is! Eppie Dam hat grut gelyk: ‘Yn it betinkingsjier fan Gysbert
Japiks docht bliken dat wy syn namme ferbûn ha oan in priis dy’t
troch profilear- en provokaasjesucht by sjueryleden, in klucht oan
it wurden is.’ Foar Farsk-redakteur Abe de Vries ien fan de
redenen om der bij deputearre Bertus Mulder op oan te stean de
hele saak werom te draaien en de priis nèt ta te kennen. Te gek
foar wurden fansels. Of it soe wêze moatte dat de laureaat op
literêre doping c.q. plagiaat betrape wurdt. En dêr is oant no ta
nimmen op kommen.
(Bij de klucht past ek dat it reglemint fan de Gysbert
Japicxpriis-nije-styl op it Provinsjehûs net te besetten is: ‘Der
wurdt noch oan wurke.’ En dat jildt ek foar de – nije –
Bernlefpriis, de Fedde Schurer-publykspriis en de Pyt van der
Zeepriis. Tenei dus mear.)
46

47
justus
syn
oardiel
***
Resinsje fan It Portret, Wilco Berga. Utjouwerij Fryslân, 2002,
145 siden.
Mmja, mei Wilco fan Bilco, dat jout it wol sa’n bytsje wer, dizze
wiete keunstnersdream.
De skilder de haadpersoan, de rike sakeman dy’t ea syn freon
wie, syn ripe frou dy’t in galery runt, de dochter dy’t de mem nei
de kroan stekke wol. Dan hat men de personaazjes wol byinoar.
De sakeman, ea de freon, no delset as de al te ‘snelle’, al te
opkringerige, eins net yntegere man fan ‘aksje moat der wêze’.
Drinkt tefolle? Fansels! Ferwaarloazet de frou? Fansels!
Sekretaresses - maitresses? Fansels! Ferliest by einsluten de slach?
Fansels! Klisjee? Fansels!
It boek is smûk. It hiele boek troch sit de skilder lekker te
skilderjen, te dreamen, jout syn model in beurt, drinkt whiskey.
Om it nijsgjirrich te meitsjen en dochs noch foar wat aksje te
rieden hat de keunstner in tic, hy moat út en troch bewege, mei
de earms slaan, en lûden imitearje, bygelyks froulike orgasmen.
Hawar, dat mei hinnebruie. It docht net ôf oan de smûkens en it
heech wiete-dream gehalte fan dit boek.
De ein rint lykwols út op in drama dat nei safolle
libbensgeniet, wipperij en wille dan ek folslein ûnecht oandocht.
Drama past Berga net. It flokken fan ’e keunstner is net om ’e
nocht twangmjittich beskaat. Dat fan ’e auteur allyk... It docht
net autentyk oan.
It plot is yn in nutedop de românse tusken de skilder en de
frou fan ’e baas, pardon, de frou fan ’e freon fan ’e skilder. Hy hjit
Teunis Leeuwerik, sy Maaike Vogelzang, mar se is troud mei in ...
Edzard Zonderland. De nammen sizze al wa’t goed, wa’t ferkeard
is. It goede sjongt as in ljurk (‘wat bisto leaflik, rizende
simmermoarn’), it kwea jachtet om jild, hat macht en froulju,
keapet skilderijen. Ymplisyt skûlet yn it boek in beskate oergeunst
fan ’e skilder op de man fan aksje:
‘O ja, Edzard besiet minsken, mei help fan syn rykdom. Hy,
Teunis, wie siik, en syn oandwaning hjitte ûnmacht. Of
oergeunst, dat makke net safolle mear út.’ (129).
In oergeunst dy’t spitigernôch net ta tema makke wurdt. De
sin komt út de loft fallen yn in passaazje dat Skilder krekt net
de Moanne numer 7 septimber 2003
Mei Wilco fan Bilco
Dochter pakte. Miskien hie er dat better wol dwaan kind. Yn alle
gefallen mijt it boek it eksplisyt meitsjen fan konflikten, op syn
heechst wurde se efkes oantsjut. Dêrom is it krekt sa’n smûk, sa’n
libbensgenieterich boek, ôfsjoen fan ’e keunstmjittich
oandwaande dramatyske ein dan.
Ik soe sizze: in typysk Frânske roman, mei in keunstner, in
românse, de klisjee-tsjinstelling fan Keunst = Goed en Jild =
Ferkeard. Wêrom dan dochs trije stjerren? Foarst is yn it boek al
it besef fan sosjale misstannen ôfwêzich: de platte oergeunst fan
Skilder op Sakeman wurdt ferkrongen, mar wurdt teminsten net
ta in nije klassestriid sublimearre lykas by Van der Ploeg wolris it
gefal is. Okay, de tongblier en it romjen fan fee komme efkes op
it aljemint, mar dat is yn minder as twa siden beslikke. Twad
hâlde wy (de samling multiple personalities dy’t jo resinsint Justus
is) wol fan estetyske ‘l’art pour l’art’-achtige boeken mei, tred, in
heech wiete-dream gehalte. Literatuer moat ûnderhâlde en dat
docht in boek oer gefrij mei froulju, gepimel mei skilderijen yn in
moai stedsje oan de Sudersee wol. Boppedat steane der aardige
sitaten, meast út boeken oer skilderjen, boppe alle haadstikken.
Der sit yn ’e relaasje Edzard-Teunis (Sakeman-Skilder) in
ûnderdrukte homo-eroatyske ûndertoan. Mar dat tema wurdt net
rjocht útwurke. It wurdt inkeld mar sublimearre ta in
emansipaasjestriid; de skilder dy’t him fan ’e sakeman
emansipearret: Skilder wegeret it en stean it portret ôf oan
Sakeman, yn ien fan waans huzen hy wennet. No, no, net gekker:
earst de frou naaie, en dan it portret ek noch hâlde wolle? Mar
dat konflikt oertsjûget net, is ek daalks foarby. Drama en konflikt
oertsjûgje net by Berga.
Berga is feroardield ta sereniteit, hoefolle drama oft er ek
besiket te spyljen. Mar wat is der mis mei sereniteit? Skilders? Ik
neam Vermeer. Skriuwers? Ik neam Proust. Fryske skriuwers: ik
neam Haisma.
‘Wat zullen wij schilderen?’ is een vraag die eeuwenlang door
schilders werd beantwoord met ‘wat ons wordt opgedragen.’
(sitaat side 20) En as de maatskippij in skriuwer opdraacht en set
de Sakeman del as Kwea, de Keunst as Goed, alles betelle mei in
beurs fan it ‘Fonds voor de Letteren’ (de Letteren, is dat ek net
Keunst?) ... dan docht de skriuwer dat!
Trotwaer

‘Ik kom út
in fertellerige famylje’
Fiif jier hat se dêr yn Súdeast-Fryslân mei har man oan it wurk
west, mar ‘doe’t de Dútskers de jeugdherbergeboel ynpikten’
(Frysk en Frij, 1988), rekken de Vissers nochal hastich wer fuort.
It Trekkersfeest dat pland wie, koe net iens trochgien (Volksblad
voor Friesland, 1940). In yntrigearjend boekje fan in tal desennia
letter lit sjen dat har idealen, dy’t útkamen yn it lieding jaan oan
Us Blau Hiem, sûnt dy tiid gelyk bleaun wiene. Leringen wekken,
voorbeelden trekken ferskynt om 1965 hinne by de ‘Nederlandse
Vereniging tot afschaffing van alcohol-houdende dranken’.
libben en wurk
Jantje Anna Bakker, berne yn Akkrum op 12 maaie 1906, ferstoar
nei in aktyf libben en mei in oeuvre fan sa’n fjirtich boeken op
har namme yn Ljouwert op 9 july 1992. Se fertelt oer har
bernelibben yn It doarp fan Anne (1991). Dat autobiografyske en
as lêste útkommen boekje hat se opdroegen oan har mem, ‘dy’t yn
in libben fol soargen safolle moed, geduld en leafde hie’. Nei har
skoalletiid wist se earst net rjocht wat se woe, dat se holp thús en
letter noch in skoft yn de Gelderske dûmnyshúshâlding fan har
nicht. Dy prate har it ûnderwiis yn. Sadwaande giet se mei santjin
jier nei de Hearrenfeanster normaalskoalle, dêr’t se yn 1927 har
ûnderwiisakte hellet. It wie yn dy jierren dreech om wurk te
krijen, dat se wurdt earst folontêr yn Akkrum. Dan kin se yn
Wikel as kwekeling mei akte oan ’e slach, mar dat duorret mar
oardel jier: de skoalle wurdt fan iepenbier bysûnder. Se kin foar
har gefoel net samar oerstappe, om’t se altyd humanist west hat,
lykas se letter fertelt. Dat plak betsjut oars wol in earste stap op it
skriuwerspaad. Haad fan dy Wikelder skoalle wie nammentlik
jant van der weg
Jant Visser-Bakker har bydrage oan de Fryske berneliteratuer
As ik yn Appelskea by Us Blau Hiem delfyts, tink ik: hoe soe it oeuvre fan Jant
Visser-Bakker (JVB) der útsjoen hawwe, as se hjir yndertiid langer bleaun wie?
Sels hat de skriuwster letter ûnderkend dat it ûnderwiis har frijwat opslokt hat.
Yn in ynterview yn Hjir seit se dêroer: ‘Ik ha faeks de skriuwerij wol hwat
tofolle opoffere oan it ûnderwiis. Mar der wie forlet fan materiael. Der wie
gewoan net genôch’ (1973).
master Van der Tol, einredakteur fan Sljucht en Rjucht. As Jant
Bakker dêrnei yn Krommenie foar de klasse komt, begjint se foar
dat tydskrift te skriuwen. Dan publisearret se ek har earste
Hollânsktalige ferhaal yn De Proletarische Vrouw.
Bekend is se wurden troch har LC-rubryk ‘Praethoekje foar de
bern’, dy’t se as Muoike Jant fersoarge fan 1953 oant 1979. Allinne
har earste boek skreau se ûnder har eigen namme, Jant Bakker. Nei
har trouwen waard dat meastal Jant Visser-Bakker of J.(A.) Visser-
Bakker. In pear pseudonimen binne, neist ‘Muoike Jant’, Janke
Kooistra en Reinou, dy lêste foar artikels yn Frysk en Frij.
debut
Om’t se fernimt, dat Frysk skriuwen har it bêste leit, sollisitearret
Jant Bakker en wurdt se ûnderwizeres yn Eastermar. Dêr hellet se
de Fryske akte by Douwe Kalma. Dêr debutearret se ek mei har
earste berneboek, Fen twa lytse famkes, mei yllustraasjes fan Lies
Veenhoven (1932). It boek belibbet yn 1943 in twadde printinge
en in treddenien yn 1947, mei binnenyn deselde printsjes, mar
mei in nij omslach fan Ts. Bottema.
It ferhaal oer de twa fiifjierrige titelfamkes byldet yn dy beide
de (romantyske) tsjinstelling tusken stêd en plattelân út, mei in
dúdlike foarkar foar it plattelân. Dêr kin in bern midden yn de
natuer opgroeie, kin it boartsje safolle as it wol en libbet it sûn.
Alderearst wurdt dat tekene troch it uterlik fan de beide famkes.
Arbeidersdochter Sytske, iennichst bern, hat ljocht krolhier, reade
wangen en blauwe eagen. Se boartet in soad bûten en wol tige
hearre nei wat har âlden sizze. Har tsjinspylster Klare, dochter fan
in merkeman, is lyts en meager en hat fûle, brune eagen. In pear
48

49
jant visser-bakker (bron: tresoar)
kear wurdt de klam lein op har suterige uterlik. It famke is in
neikommerke mei fiif susters, twa dêrfan al troud, en ien broer.
Se is tige bedoarn en krijt altyd har sin.
De beskriuwing fan it fermidden fan beide famkes past dêrby.
Yn dat fan Klare steane froulju en manlju ivich mei elkoar te
praten. Sytske har heit fernimme we allinne as er thúskomt fan syn
wurk en har mem is drok yn ’e hûs oan it wurk. Sa ûntstiet in
tsjinstelling tusken it naïve plattelânsfamke Sytske yn har iverich
arbeidzjend en himmel fermidden, en it wrâldwize, mar ek suterige
stedsfamke Klare. Somtiden hat Klare krekt troch dy wrâldwizens
de oerhân. Se leart Sytske allerhanne ferskes en nimt it inisjatyf ta
ûndogense streken. De reaksjes op dy ûndogensheden binne
likegoed ferskillend: op heit syn earm heart Sytske Klare razen, dy’t
bruien krijt. De tsjinstelling krijt klam yn it taalgebrûk. De
wrâldwize Klare ferstiet it Frysk better as Sytske har Stedsk.
De merke is it hichtepunt dêr’t it ferhaal op ta wurket, mar
tagelyk ek it plak foar ôfskie. De slotrigel fan it 63 siden tellende
boekje set nochris it skynljocht op de tsjinstelling tusken de beide
famkes: as Sytske wolfoldien nei iten op bêd fuort yn ’e sliep falt,
‘doarmet (yn ’e bûrren) it merke-famke yet om, de hiele joun.’ Se
krûpt hiel let yn ’e nacht op bêd, mar sliept dan dochs ‘like
rêstich en fredich as Sytske thús by Mem.’
De ferhaalopbou, fral yn it begjin, stipet de tsjinstelling. Yn it
de Moanne numer 7 septimber 2003
earste haadstik stiet Sytske sintraal, yn it twadde Klare en yn de
twa folgjende komme se by elkoar. Dan folgje in tal haadstikken
oer de lytse aventoerkes, mei de merke as ôfsluting. In alwittende
ferteller leveret no en dan kommentaar út de ideeën fan Sytske
har fermidden wei.
It boek waard goed ûntfongen en krige aardich omtinken.
Werprintings en frijwat besprekken tsjutte dêrop. Sadwaande kin
útjouwer Laverman in reklamefolder útjaan mei resinsjesitaten út
ûnderskate kranten, sels út in lanlike krante as de Rotterdammer
Courant. De resinsint, wierskynlik Frysk, te sjen oan de Tj. ûnder
de resinsje en de brûkte Fryske wurden as ‘oerdwealskens’ en
‘neazich’, wiist ek op de tsjinstelling tusken de haadfigueren: ‘kind
van een boerenarbeider (...) en het dochtertje van een orgelman
(...) dat in een woonwagenkamp al heel wat opgestoken heeft.’
De tsjinstelling tusken de beide famkes komt ek fierder gauris
nei foaren. It orgaan fan de ‘Bond van Nederlandse onderwijzers’,
De Bode, neamt Klare en Sytske ‘tegenvoeters’. It Heitelân foeget
dêr oan ta, dat it grif net de bedoeling west hat om it iene bern as
minderwear-dich foar te stellen. Simke Kloosterman wurket dat
noch fierder út as se wiist op de tsjinstelling tusken it
arbeidersfamke út de Wâlden en de stedsjer.
Oaren hawwe it oer de djippe kunde fan de bernesiele en de
fertelkeunst fan de skriuwster (Leeuwarder Nieuwsblad) of ferlykje
it ferhaal mei Ligthart syn Buurkinderen (Volksblad voor Friesland),
neffens de skribint it moaiste komplimint, en mei Ot en Sien.
Neffens Wike Zylstra kin dat lêste ferhaal net tsjin Jant Bakker
har ferhaal út, om’t dy net de ‘frijheidsbeperking’ hie dat bern se
lêze kinne moatte. Dêrmei sil se doeld hawwe op it feit dat de
Ot-en-Sienboekjes as lêsmetoade ornearre wiene. Simke
Kloosterman fynt it ferhaal sa ûnderhâldend skreaun dat sels
grutte minsken har der gjin amerij mei hoege te ferfelen. Sy fynt
it taalgebrûk yn it boekje sa goed as men mar komselden heart. In
oare besprekker tinkt dat de auteur wol in ûnderwizeres wêze
moat, om’t it skreaun is yn de ‘echte kindertoon en kindergeest’,
boppedat ‘zo mooi en innig verteld, dat het verhaal een prachtig
stukje kinderpsychologie is geworden’ (Jouster Courant). By it
besprek fan de tredde printinge wurdt wurdearring útsprutsen
foar de ienfâldige, rêstige trant fan skriuwen sûnder bûtengewoane
konflikten en útwrydskens. De moeting fan Sytske en
Klare is as in simpel, mar libben skilderijke.
Literêre aspekten as opbou en perspektyf wurde net neamd,
wol it suterige uterlik. Ien skribint fynt dat men it mar better as
foarlêsboekje brûke kin en de bern sels net yn hannen jaan.
It taalaspekt, dat yn boekbesprekken út de earste helte fan de
20 ste ieu gauris neamd wurdt, komt hjir krektsa faak nei foaren.
Hoewol’t de stavering goed is, komme neffens guon noch wolris
wat hollannismen foar, en is it Stedfrysk fan de auteur net altyd
goed. Wat dat lêste oangiet fertelt de auteur desennia letter hoe’t
se yn Terherne it Ljouwertersk fan simmergasten leart. Har boekje
yn dat dialekt, Ut winkeltsje (1978), krijt dan ek minder krityk yn
dy rjochting. Wol sizze guon besprekkers sels gjin Ljouwerters te
wêzen, wylst oaren wize op de ferskillen tusken de ûnderskate
parten fan Ljouwert en op it feit dat it winkeltsje yn de Huzumer
Skrâns leit, yn dy tiid net by Ljouwert hearrend.
Trotwaer

Yn Eastermar debutearret Jant Bakker net allinne as
proazaskriuwster, dêr begjint se ek mei it skriuwen fan
bernetoaniel. De reis fan Gjaltboer, in sjongstik, dat se makke foar
de eigen skoallebern, is it earste dat útjûn waard. Ik gean op dat
toanielwurk fierder net yn, krekt likemin as op de poëzij, mar
behein my ta in tal gruttere proazawurken. JVB hat, lykas sein, in
omfangryk oeuvre neilitten en de romte om dat wurk allegear
goed syn gerak te jaan, ûntbrekt hjir. De bedoelde proazawurken,
it hjirfoar al besprutsen Fen twa lytse famkes, folge troch De
Pôllebern, Op en om Rûchherne, Durk en Djoke mei it ferfolch
Durk en Djoke wurde greater, It spûk by de mole en De frjemde reis
nei Kleurestêd, binne op harsels al nijsgjirrich genôch. It folsleine
wurk fan JVB fertsjinnet nochris in beskriuwende bibliografy en
in skriuwersbiografy of –printeboek soe ek net wei wêze.
hushalding as paradys
Eastermar wie dus in produktyf plak foar de auteur. Dat is net
minder it gefal yn Appelskea, dêr’t se nei har trouwen mei Jan
Visser ‘mem’ wurdt fan Us Blau Hiem. Dêr hie se in soad tiid
foar skriuwen, om’t har man jûns gauris op ’en paad wie as
fersekeringsman. Mei him skreau se it ferhaal Wytse, in jonge út ’e
Wâlden (1945), dat ik hjir fierder gewurde lit, krekt lykas de
ferhalebondel As de dagen koarte (1941), mei in tal ferhalen yn
neo-romantyske sfear.
Earder al ferskynde har boek De Pôllebern. In forhael for de
jonges en famkes (1938), mei printen fan de bekende skilder
Bouke van der Sloot. Neist fiif yllustraasjes fan ien of in heale side
sitte dêr ek twa silhûettekeningen by. Ommers, neakene jonges
koene yn dy tiid better as silhûet as yn natuera ôfbylde wurde! It
boek wurdt útjûn troch de ‘A.P.’ (Arbeiderspers). Neffens de
skriuwster sels ferskynde it yn 1935 by Laverman, mar dy útjefte
haw ik net fine kind. Wierskynlik doelt se op de bekroaning dat
jiers by de ferhalepriisfraach fan de Provinsiale Underwiisried. De
hûndert gûne prizejild waard letter oan in Harley Davidson
bestege.
Dit ferhaal oer de húshâlding fan boskwachter Ruerd
Jouwsma en syn frou Klaske spilet him ôf yn de Wâlden. De
natuer mei blommen en bisten soarget foar in paradyslik dekor,
mar ek it riden en farren fan de húshâlding heart yn dy sfearen
thús. Dy tastân hat in útstrieljende wurking nei oaren dy’t it
minder goed hawwe, in motyf dat wy ek tsjinkomme yn letter
wurk fan har. Faak begjinne de haadstikken mei in foech
Natureingang. Hast elk haadstik folget de bern op har gongen.
Wy lêze mear as ien kear oer de wat filosofysk ynstelde âldste soan
Sjoerd, de aventoeren fan dogeniet Rinse en oer it fine, smelle
famke Jeltsje. Se is kreupel, sa’t ferteld wurdt, mar fierders hat dat
net folle funksje. Allinne as de jonges har behelpsumens toane
moatte, komt de swakkens fan Jeltsje even nei foaren. Hoe’t se dêr
sels ûnder stiet en mei omgiet, wurdt de lêzer oars net folle fan
gewaar as by âlde Teatske, as de jonges har op it iis fermeitsje. Fyn
en tear is ek de mem, al runt se de húshâlding as de bêste.
It ferhaal spilet him yn de fjouwer tiden fan it jier ôf. Elk
haadstik, in op himsels steand ferhaal, mei in pear kear in
fuortsetting yn it folgjende, makket hieltyd in sprong yn ’e tiid,
jant visser-bakker (bron: tresoar)
fan seizoen nei seizoen, fan jier nei jier. Benammen yn de twadde
helte fan it boek wurdt de stap der aardich yn set. Sjoerd komt
fan skoalle ôf en it is te fernimmen dat er wylst âlder wurden is.
Dat jildt ek foar de poppe Hâns, dy’t ynienen rinne en prate kin.
De oare beide bern, benammen Rinse, toane net safolle
ûntjouwing, sy bliuwe wakker gelyk. It aventoer fan Rinse mei
syn maten yn it begjin liket nochal op dat fan de fytstocht nei de
stêd yn de twadde helte. Dat binne oars wol de meast libbene
parten fan it ferhaal. Undogense jonges, dy’t net sa bot neitinke
by wat se dogge, lykje de favorite figueren fan de auteur te wêzen
en se hat der slach fan dy aardich del te setten.
De kontrasten út it debút binne hjir ek, mar net daliks yn de
tsjinstelling stêd - plattelân. Wol komt de syklike Arnold út
Amsterdam, mar syn sykte hat mear mei Ynje en it ferlies fan syn
âlden te krijen. Hjir steane de sterke, brúnferbaarnde Pôllejonges
en har heit foar de teare famkes en âldere froulju oer, ynklusyf
mefrou fan ’t slot, ek in lyts, bleek wyfke. De rolpatroanen wurde
sterk bepaald troch de kontrasten tusken jonges en famkes, net
50

51
allinne yn har uterlik, mar ek yn har dwaan en litten. Yn dat ramt
is it logysk dat Jeltsje in soad thús boartet en de twadde mem foar
har lytse broerke Hâns is. De jonges belibje fierder fan hûs har
aventoeren.
In oare tsjinstelling is dy tusken de fleurige húshâlding mei
trije, en letter fjouwer bern, foar menear en mefrou op it slot
sûnder bern oer. Mefrou hâldt fan bern en mist eigen. Sy soarget
derfoar dat de doarpsbern feestfiere kinne, hat aardichheid oan de
Pôllebern en leafde foar de sike Arnold. It kontrast yn taalgebrûk
slút dêrby oan: mefrou praat Hollânsk en har selskipsjuffer Line
Frysk. Húsfeint Thomas, ek in personielslid, nimt mei syn
Hollânsk in tuskenposysje yn.
De alwittende ferteller wol him noch wolris mei de gong fan
saken bemuoie en praat gauris skôgjend oer de ûnderskate
ferhaalfigueren. Heit Ruerd en syn jonges sit it jeien yn it bloed
bygelyks. In blik yn ’e takomst, dy fan Sjoerd ûnder oare, leit yn
’e reden mei sa’n boppe it ferhaal steande ferteller.
Dat Jant Visser-Bakker in soad belangstelling foar folkloare
hie, komt goed út yn har sammelwurk, dat al yn de tritiger jierren
begjint en letter in publikaasje as de bondel folkslietsjes Hop hop
hynke (1977) opleveret. Har eigen poëzij is dêrtroch beynfloede.
Mar ek yn har ferhalen falt dy belangstelling op. Yn dit ferhaal
wurde in soad âlde lietsjes songen, mei heit op de harmoanika, en
yn it slot by de piano. Manlju en grutte jonges keatsje by teiwaar.
Yn in noat fertelt de auteur dat yn Akkrum elk dat spul ken; sy
hat it hjir dus nei de Wâlden oerbrocht. Tongbrekkers en it
tekenteltsje oer Doetsjemuoi en Tryntsjemuoi, dat Jeltsje oan
Hâns fertelt en foar him tekenet, hearre ek by dy folkskundige
trekjes. Dat teltsje ferskynt letter as in apart boekje (1978), mei
trije jier letter in Nederlânske oersetting (Van Trientjemoei en
Doetjemoei).
Dea en libben kinne minsken sa midden yn de natuer fansels
net foar wei. Al yn it earste haadstik rekket Jeltsje har knyntsje
dea troch Rinse syn tadwaan. Nei in fermoanning foar Rinse
begrave se it bistke meiinoar. Jeltsje fynt it slim dat houtdowen
delsketten wurde. Mar oer guozzejacht en aaisykjen binne gjin
krityske lûden te fernimmen. Libben en dea fan minsken binne
motiven yn de twadde helte fan it ferhaal. Fan berte witte de bern
net folle; dy fan it lytse broerke komt sels de âldste, Sjoerd, ‘suver
oer ’t mad’. En dan mem ek noch siik op bêd! Oan it slot lit
Arnold even it fertriet om it ferstjerren fan syn mem en de langst
nei syn heit blike. En by it feest fan de fyftich jier troude pake en
beppe fan alle doarpsbern komt troch in portretsje út, dat har
iennichst bern al mei fiif jier weirekke is.
Fan dit boek ferskine safolle resinsjes net as fan it ferhaal Fen
twa lytse famkes. De ferwachtings, mei dat boekje oproppen,
binne neffens Sljucht en Rjucht net bedragen útkommen. Dy
ferliket it ferhaal mei Afke’s Tiental fan Nynke fan Hichtum. De
memmen út beide boeken lykje op elkoar mei har soarch foar de
húshâlding. Aventoer en spanning is der genôch, mar gjin wylde
yndiane-aventoeren. De skribint freget him ôf, oft de tekener de
tekst wol goed opnommen hat. Sjoerd hat neffens it ferhaal
swarte krollen en rint meastentiids mei de bleate holle. Op in
print stiet er mei it hier slûk ûnder de pet wei.
de Moanne numer 7 septimber 2003
terherne
Nei Appelskea ferhuzet de húshâlding Visser nei Snits en letter
nei Akkrum. Yn it lêste doarp wurdt Jant opfolger fan har
ferstoarne mem as bibleteekdirektrise. De túnkerij fan har man op
’e Jouwer rint troch sykte op ’e non en se ferhúzje op ’e nij, no
nei Terherne. Dêr komt JVB oan de skoalle fan Roel Bergsma,
dy’t yn 1956 twatalich wurdt. No jout se har hielendal oan it
Frysk en oan it twatalich ûnderwiis. Foar dat ûnderwiis hat se
lêsmetoaden en allerhanne lêsmateriaal skreaun, lykas Fan Syp en
Sip (1949), Fan Kokke, Kike en Kekke (1952), Fan Hanneman
(1957) en hiel wat lêsmateriaal yn de saneamde proefstavering,
dêr’t se har sterk foar makket.
Dêrneist giet it skriuwen fan gruttere wurken troch. In boek
dat wol wat oerienkomsten mei De Pôllebern hat, ek oer in
húshâlding, is Op en om Rûch-Herne (1951). Yllustrearre troch
‘Juf. T. Keuning’ komt it út yn de A-rige fan Us Frysk Berneboek.
De famylje Hemminga ferhuzet nei de oarloch, nei de heit syn
ûnderdûktiid, fan Amsterdam nei in wenwein yn ’e bosk by in
Drintsk doarp. De húshâlding helpt mei om de doarpsmienskip
wer op gong te krijen. Bern yn ’e nederklits wurde holpen. As Jan
en syn maten brân feroarsaakje op ’e droege heide, leart heit
harren, mei ien fan de masters, hoe’t se kampeare moatte en goed
mei de natuer omgean. As alternatyf foar de famkes rjochtet mem
in sjong- en dûnsklubke op. Yn in neiwurd wurdt ferteld hoe’t de
sitewaasje nei trije jier is: alle probleemgefallen binne goed telâne
kommen.
By dit húshâldingferhaal komme alle leden fan de húshâlding,
ynklusyf de folwoeksenen, oan bar. Yn feite is de húshâlding sels
haadpersoan. Fan dy mienskip strielet in hieljende wurking út nei
oaren yn mindere omstannichheden. Streuper Post syn
húshâlding tsjinnet dêrby as kontrast. Dochs ha de Hemminga’s
wol it ien en oar meimakke. Om mem en it jongste famke
Lineke, beide syklik, ferhúzje se fan de grutte stêd nei it plattelân
mei wer de tsjinstelling stêd – plattelân lykas yn it debút fan JVB.
Opfallend is dat mear klam lein wurdt op de syklikens as op it
oarlochsleed. Heit skynt gjin inkeld mankemint, lichaamlik of
geastlik, oprûn te hawwen, mar nimt daliks syn plak yn de
húshâlding wer yn. De bern akseptearje him fuort, hoewol’t
Lineke wol even raar opsjocht fan dy frjemde man. Weimoffeljen
fan oarlochsleed komt ek boppe by it joadske famke yn de
húshâlding fan master en frou De Jong. Der wurdt mar krekt
even referearre oan it wêrom: ‘Har heit en mem binne beide
stoarn, en sadwaende is Pauly hjir foar altyd bleaun’. It hoe en
het wurdt fierder net oer praat.
De Hemminga’s ‘sitte midden yn it mearke’ en skansearre
minsken wurde binnen dat mearke lutsen. De karakters fan de
famkes passe dêr alhiel by: tear en dreamerich, spontaan en
leaf foar oaren. Jonges binne hiel oars, dat binne rosbeiers,
lykas Jan: in selde tsjinstelling as yn De Pôllebern. De heidebrân
is lykwols in ûngelok; mei klam wurdt sein dat de jonges dat
net mei opsetsin dien hawwe. De skieding tusken de seksen
komt ek út by de kampearderij fan de jonges en de sjong-
en dûnsklub fan de famkes. Even klinkt in protest fan de
famkes, dy’t ek wol te kampearjen wolle, mar de woarst fan
Trotwaer

de klub dy’t frou Hemminga harren foarhâldt, is genôch
kompensaasje.
It boek liket amper omtinken krige te hawwen; ik haw
teminsten gjin resinsjes fine kind.
yn opdracht skreaun
In soad fan de langere ferheljende boeken fan Jant Visser-Bakker
binne ûntstien as ferfolchferhaal foar in tydskrift of krante. Sa
skriuwt se ien fan har meast bekende wurken, Durk en Djoke, yn
opdracht fan J.K. Dykstra as ferfolchferhaal foar it Volksblad voor
Friesland (± 1938). Letter tsjinnet se it ferhaal as manuskript yn by
Us Frysk Berneboek. Dêr ferskynt it yn de C-rige (1956). Dy earste
printinge mei bânûntwerp en tekeningen fan Meinte Walta wurdt
fersoarge troch de Frjentsjerter útjouwer Wever. Yn 1963 ferskynt
de twadde printinge by Miedema, wylst de KU yn gearwurking
mei de AFUK in tredde printinge (1977) fersoarget, dan mei
yllustraasjes fan Anneke Buizer-Visser, dochter fan de auteur.
It ferhaal oer de twilling docht wer sterk tinken oan de Ot-en-
Sienferhalen, figueren dy’t ek de Nederlânske auteur Annie M.G.
Schmidt ynspirearren ta har Jip-en-Jannekeferhalen. Beppe, in
sintrale figuer, is de fertelster, mei yn har lapebank lietsjes, teltsjes
en grapkes. Yn har komt wer de belangstelling fan JVB út foar it
âlde erfgoeed. Nettsjinsteande aaklike dingen as reafonk en
sikehús ferkeare de haadfigueren dochs yn in feilige wrâld. Sels de
skuondoaze stiet noch moai op de winkeltrep yn ’e stêd, dêr’t
Durk him fergetten wie. Alden binne net lang lulk oer ûndogensheden
en laitsje dêr soms sels om. Bern kinne yn sa’n feilige wrâld
op de earste skoaldei bêst sûnder mem nei skoalle. Untjouwing is
te fernimmen as de bern har eigen wei geane, Djoke mei in
freondintsje en Durk mei maten.
Rolpatroanen binne wer dúdlik, lykas yn it boartsjen: famkes
mei poppen en jonges mei soldatepetten. Dy rollen spylje net
allinne by de bern, ek by de folwoeksenen: mem docht de
húshâlding, heit fertsjinnet as túnker – Jan Visser! - de kost.
Dit boek krijt by earste ferskinen ek net in soad omtinken yn
de parse. De Friese Koerier komt yn 1964, by de twadde printinge,
op de libbene beskriuwing fan nijsgjirrige dingen en rjochtet it
omtinken op it tradisjonele yn de fertellende beppe. De resinsint
neamt mei eare Walta syn tekeningen.
De tredde printinge krijt in besprek fan it NBLC (1978). Dêr
wurdt wiisd op de wizigingen yn de tekst; dêrtroch is it
‘taalgebruik iets direkter en meer aangepast aan deze tijd’. It boek
jout in ‘goed beeld van het kinderleven op een Fries dorp van 20
jaar geleden’. De koarte haadstikken binne gaadlik om foar te
lêzen; foar sels lêze is de tekst ‘vrij moeilijk’.
Oan it slot fan dit ferhaal jout de auteur al oan dat se
in twadde diel skriuwe wol. It súkses fan it earste diel hat de
útjefte fan dat twadde diel, Durk en Djoke wurde greater (1959),
grif befoardere. It ferskynde wer mei bânûntwerp en tekeningen
fan Meinte Walta yn de C-rige fan Us Frysk Berneboek. Dit boek
foel der blykber ek wol yn, want yn 1974 ferskynde in twadde en
in 1979 in ‘nije’, tredde printinge, diskear by KU/AFUK. De
yllustraasjes fan Walta binne wer ferfongen troch dy fan Anneke
Buizer-Visser, spitigernôch gjin foarútgong.
Lykas de titel al oanjout, is de twilling hjir wat grutter: op s.
122, it ‘Bislút’, wurdt sein dat de bern no al nei de tredde klasse
sille, in jier of acht dus, mei elk har eigen maten. Likegoed
komme se foar elkoar op of sitte oer elkoar yn noed. De waarmte
en feiligens fan de húshâlding komme wer goed út.
Alde siswizen en spultsjes komme diskear net sa prominint nei
foaren, allinne in inkelde siswize, lykas ‘nei de furtsje-finne / en
dan krije wy de keallen by de sturt en litte se wer rinne’. De
streken fan de bern wurde mei humor tekene en it perspektyf leit
minder by de alwittende ferteller. De rolferdieling is wol aardich
dúdlik: der binne putsjes foar manlju en Djoke gûlt iepenlik,
omdat hja in famke is; Durk docht dat mear temûk. Jonges
meitsje sniehuzen en goaie mei snieballen.
De earste printinge krijt frijwat omtinken yn kranten en foar
de radio. Sa wiist de LC op de sûne opfiedkundige ynslach fan it
ferhaal sûnder tefolle op pedagogyk en foarming oan te stjoeren.
De measte skribinten jouwe in oanbefelling, soms mei dêrby dat
it simpel, mar pittich of tige spannend en libben ferteld is. It
NBLC wiist op it sterk rolbefestigjend karakter, al binne de
aventoeren goed ôfstimd op de wrâld fan in sânjierrige.
Yn de literêre rubryk fan de RONO besprekt Anne Wadman
it tagelyk mei fjouwer oaren, ta eare fan it ‘feest van de
Goedheiligman’. De kwestje berneliteratuer of –lektuer wol er net
op yngean. Literêre arguminten brûkt er dan ek amper. Hy fynt
de oanpak en ‘milieuschildering’ net âlderwetsk en wiist op
ynfloed fan Nynke fan Hichtum. De skriuwster ‘weet met liefde
en met spanning het dagelijks bestaan van iets oudere kinderen te
tekenen’. Fierder ferwiist er noch nei earder wurk as De Pôllebern
en Wytse, in jonge út de Wâlden. Yn ferliking mei In kibich span
fan Tiny Mulder hat er tsjin dit boek oer Durk en Djoke yn
taalopsicht minder beswier.
jeugddetektive
Mei it boek foar wat âldere bern, It spûk by de mole (1973),
weaget de auteur har oan in hiel oar sjenre, dat fan it
52

53
speurdersferhaal. It hat frijwat súkses, want binnen in jier is it
útferkocht, neffens in folder fan de KU by de tredde printinge
(1984). Sadwaande kin de twadde printinge fuort yn de nije
stavering oerbrocht wurde (It spoek by de mole; 1977). It earste
eksimplaar waard oanbean by Penninga’s mole op ’e Jouwer. By
dy gelegenheid typearre de skriuwster it útjaan fan it boek mei it
‘opruimen van een winkelknecht’: it hie earst as ferfolchferhaal yn
de bernerubryk fan de LC stien. Nochal gauris rjochtet de ferteller
him ta de lêzers en dêrtroch foarmet benammen it earste,
beskriuwende haadstik in drompel foar it ferhaal sels.
Wiidweidich wurdt útlein wêrom’t en hoe’t de húshâlding mei
âlden en twilling Jaap en Geartsje nei Frankryk op fakânsje giet.
Letter komme dêr neef en nicht, de bern fan de eigners fan it
fakânsjehûs, by. Mar ek fierderop yn it ferhaal rjochtet dy ferteller
him, frijwat yrritant, geregeld mei de útrop ‘…, no?’ ta de lêzer.
Pieter Breuker komt dêr yn in besprek yn De Stiennen Man
(1975) ek op. Foar him hie de couleur locale wol wat mear
kânsen hawwe meien en wurde de karakters te min útdjippe. Hy
fynt de toan faak wat prekerich en wurdearret de oanspraak fan it
lêzerspublyk dus likemin posityf. Ik kin it yn syn krityk en
wurdearring wol mei him iens wêze, mar oft syn konklúzje dat it
boek dochs mei plezier troch de bern lêzen wurde sil, noch jildt
foar tsjintwurdich, betwivelje ik. In fearnsieu lyn gie dat faaks
noch wol op, mar bern anno 2003 sille nei it obstakel fan it earste
haadstik net takomme oan it eigentlike ferhaal.
Nei dat haadstik ferkeart de ferteller mear op ’e eftergrûn mei
inkeldris in opmerking, bygelyks dat út de bosk wei minske-eagen
de bern efternei loere. Bedoeld om spanning te kreëarjen
funksjonearret dat fierder net. It ferhaal wurdt frij wiidweidich
útspûn en ferliest dêrmei krekt oan spanning. Wol hat de natuer
wer in foaroansteand plak, hjir lykwols net daliks yn de
paradyslike sfear, mar mear yn de foarm fan swier en ûnlijich
waar mei alle gefolgen dêrfan.
De rolferdieling wurdt wat oan pluze, mar is oars noch frij
tradisjoneel. Mem hat foar har trouwen feedokter west, mar is dat
de Moanne numer 7 septimber 2003
no blykber net mear, al kin se har kundichheid kwyt oan in
ferwûne hertsje en in hûn. Nochal gauris protestearret Geartsje
tsjin dy rolferdieling en wurdt dêr min of mear gehoar oan jûn.
Likegoed wurde de beide famkes troch it ûngemakje fan it
nichtsje tydlik út de rûlaasje helle en belibje de beide jonges de
aventoeren.
De kwaliteit fan de yllustraasjes is net echt geweldich.
Benammen de plattegrûn yn de earste printinge kin de lêzer net
alles mei. Yn de lettere printinge hat dy plattegrûn mear details
krige en binne omslach en guon yllustraasjes troch oaren
ferfongen. Dêrmei is nei de krityk op dy tekeningen harke. De
LC (1977) fynt dat de nije tekeningen útwoeksen binne fan
amateuristyske plaatsjes ta echte yllustraasjes. Der is better
omtinken foar it perspektyf, en der sit mear djipte yn de
tekeningen en beweging yn de figueren.
Fan de besprekken fan dit boek is dy yn De Boekenbus fan de
RONO de wiidweidichste. De besprekster neamt JVB de meast
produktive skriuwster fan dat momint. Neffens har is it ferhaal
fan dizze jeugddetektive frij logysk opboud en leit it aksint op de
spannende aventoeren. Dy spanning moat de lêzer ûndergean. Sy
fynt it beskriuwende begjin minder oansprekkend en wurdt fan
de koarte opmerkings nei de lêzers ta kribelich. Lêzers kinne
ommers neat weromsizze en boppedat brekke dy opmerkings it
ferhaal. Dy fertelwize fynt se wol typearjend foar JVB. Troch it
ienfâldige taalgebrûk mei in soad dialogen lêst it flot.
It FD (1974) fynt it boek, krekt as De frjemde reis, foar Fryske
begripen de muoite wurdich. Yn Frysk en Frij mient ‘Anneke’, dat
JVB krekt skriuwt as wie se sels in grutjonge.
De tredde printinge wurdt ek besprutsen, ûnder mear troch it
NBLC. De resinsinte komt wer op it earste haadstik, dat dreech
lêst troch sitewaasjebeskriuwings. As men dat ien kear
trochwraksele hat, hat it oare genôch spanning.
Yn de tachtiger jierren waard op inisjatyf fan de wurkgroep
Berneboekepraat fan It Skriuwersboun as lêspromoasje in leskaart
by dit boek útjûn, mei tematyk, suggestjes foar aktiviteiten om it
boek hinne, ynhâld en bibliografyske gegevens, lykas dat ek foar
Nederlânsktalige boeken in soad dien waard.
ald erfgoed
Dat JVB in soad belangstelling foar mearkes en oar âld erfgoed
hie, is al in pear kear neamd. Kabouters komme we in inkelde
kear tsjin, lykas yn De Readmûtskes, yn 1972 by de KFFB
ferskynd. Dy útjouwer assosjearret men net daliks mei JVB, al yn
1970 (aktyf) lid fan de Koperative Utjowerij. It boekje wie troch
de kleureprintsjes fan Mare van der Woude foar útjouwer
Laverman te djoer. Sadwaande wie it manuskript fia de KU by de
KFFB telâne kommen. Yn 1986 ferskynt it, yn in frijwat feroare
en ynkoarte ferzje, dochs by de KU. Oar wurk op it mearke-mêd
binne de trije ferhalen yn It Hiphûs (1974) en guon ferhalen,
gedichten en riedsels yn De grabbeltonne (1985). Yn har gruttere
proazawurken binne boppedat gauris fertellende grutten te finen,
dy’t de âlde ferhalen fertelle. Wy seagen dat al yn har beide
húshâldingferhalen en by Durk en Djoke mei har fertellende
beppe. Letter set JVB foar de AFUK twa bondels mei Grimm-
Trotwaer

mearkes oer, wylst har oersetting fan It spoekje fan Ottfried
Preussler ek yn dy kategory thúsheart.
Mei De frjemde reis nei Kleurestêd (1974) komt de auteur mei
in langer, mearke-eftich ferhaal. Dat in jier nei It spûk by de mole
al wer in aardich omfangryk boek útkomme koe, hat te krijen mei
deselde ûntsteansskiednis as by dy jeugddetektive: it ferhaal
ferskynde as ferfolchferhaal yn de LC-bernerubryk, al yn 1964,
nei’t de auteur it earst oan har skoallebern yn Terherne ferteld hie.
Dit ferhaal like dus ek wol in ‘winkelknecht’ te wêzen dy’t no
oprûme waard. Om’t it sa lang duorre, is it yn it Nederlânsk
oerset. Blykber is dy oersetting net ferskynd. Sels seit se dêroer,
dat in Nederlânske útjouwer belangstelling toand hie, ‘mar doe
kaam de KU’, dêr’t it Fryske orizjineel dus ferskynd is. Mei dit
ferhaal komt se op it mêd dêr’t se har sa graach mei dwaande
hâldt, en dan net beheind yn leeftydsgroep, mar ornearre foar
bern fan 8-80 jier, in echo fan Nynke fan Hichtum har motto.
It begjin jout wer in ynliedende beskriuwing en de lêzer wurdt
wiidweidich oansprutsen. Fierderop yn it ferhaal kipet dy
alwittende ferteller inkeldris om it hoekje, mar minder yrritant as
by eardere ferhalen. Der sitte werkenbere motiven yn. Alderearst
it Pinokkio-motyf fan de ta libben kommen poppen fan in
poppemakkersechtpear. Fierder is de reinbôge in motyf dat faker
yn mearkes te finen is. Kleur en tiid binne belangrike eleminten
fan it ferhaal. De libbene poppen dy’t ynearsten troch in
izertriedsje oan elkoar fêstsitte, dêr’t har reis ek oan te tankjen is,
reitsje by de Berch Ferjit los. Dat is yn de opbou fan it ferhaal te
fernimmen. Fan dat punt ôf giet de lêzer noris mei
Rûtskeprûtske, de jonkje-poppe, op reis en is er dan wer by
Foddeboskje, it famke. Beide binne it spegelbyld fan twa
minsklike figueren, prinsesse Roaske, dy’t op in bepaald stuit
deselde klean oankrijt as Foddeboskje, en har leafste, Mûlgau. It
ferhaal komt wat oerladen oer troch de ferskillende ‘lannen’ dy’t
de poppen oandogge. Restanten fan it ferfolchferhaal binne de
‘cliffhangers’ oan it slot fan eins elk haadstik.
De nammen binne karakteristyk foar personaazjes en lannen.
‘It lân sûnder tiid’, de ‘Flústerbosk’, útrinnend op de
‘Swijmuorre’, en ‘it lân fan de Tipen’ jouwe neidruklik oan wêr’t
it om giet, al binne se foar it ferhaal sels net altyd funksjoneel.
Oer it algemien is it ferhaal frij tiidleas te neamen; allinne in
kachelslaad sille hjoeddeiske bern net mear kenne.
De resinsjes fan dit ferhaal binne frij posityf. It FD neamt as
sterk punt fan JVB, dat se bern daliks yn de sfear fan it ferhaal
fiert. De resinsint neamt it in geef fantasyferhaal mei
oansprekkende taal en identifikaasjemooglikheid. De LC komt ek
op tekoarten: it ferhaal, benammen it earste stik, is te lang en hat
gjin bining mei de twadde helte. Faaks dat dêr it yn ôfleveringen
skriuwen him wreekt. In boek moat ien gehiel wêze, en de
persoanen moatte in logyske funksje ha. De auteur wurket de
oarspronklike ynfallen net yn de djipte út. Dêrtroch is it ferhaal
wat brokkelich. Frysk en Frij fynt dat de auteur hjir leart, sûnder
skoaljufferich-belearend te wêzen, hoe’t de wrâld al of net yn
elkoar sit. De resinsint makket grut beswier tsjin it omslach mei
syn nayf-breklike yllustraasjes. Dit treflik skreaune boek hat net
de kommersjele fersoarging krige dy’t it fertsjinne. De besprekker
fan de RONO komt dêr ek op. Dy fynt it omslach tige
ûnoantreklik en de pintekeningen ûnbeholpen en min fan
ferhâlding. It besprek is oars, nei in lange beskriuwing fan de
ynhâld, wol posityf oer it ferhaal sels. It is ‘uitstekend geschreven,
en zit qua opbouw prima in elkaar.’ De nammen hawwe in
dúdlike, soms boartlike betsjutting.
konkluzje
De natuer spilet yn it wurk fan Jant Visser-Bakker in belangrike
rol. Dat kin ek hast net oars by immen dy’t har hiele libben
begien wie mei wat dêr allegear mei bart. Meastentiids befêstiget
dy natuer it feilige en waarme sa’t dat benammen yn de
húshâldingferhalen funksjonearret. Tradisjonele rolpatroanen
passe dêrby: minsken hawwe har eigen, dúdlik bepaald plak, ek
by de folwoeksenen: heit fertsjinnet de kost en mem soarget foar
de húshâlding. Dat fernuveret jin fan in auteur dy’t sels it grutste
part fan har libben neist de húshâlding oar, betelle wurk hie.
Faaks krekt sa’n skuldgefoel as Nynke fan Hichtum yndertiid foar
‘Afke’ en har eigen bern oer hie?
Húshâlding en famyljelibben binne tige wichtige faktoaren yn
har langere ferhalen. Allinne it fantasyferhaal De frjemde reis nei
Kleurestêd hat wat in oar dekor, al komt dêr ek de – keninklike –
húshâlding oan ’e ein yn byld. Yn dat ferhaal komt ek de foarkar
fan de auteur foar it mearke en it âlde erfgoed oan ferhalen en
ferskes goed út.
Har driuwfear om berneboeken te skriuwen wie, dat der Frysk
lêzen wurde moast. Dat doel hat se berikt, lykas de werprintings
fan har boeken oantoane. Likegoed hie har wurk in bettere
redaksje fan útjouwers fertsjinne. Dêrmei hie dat oan literêre krêft
winne kind. Benammen de ‘Muoike Jant’-toan en de nochal
gauris yngripende ferteller is steurend. Yn besprekken wurdt dat
ek gauris neamd. De literêre opbou is frij tradisjoneel en by it
gruttere wurk beynfloede troch de wize fan ûntstean, it
ferfolchferhaal. Sels hat se dy manko’s ek field. Yn in ynterview
(1988) seit se: ‘Mei it skriuwen ha ’k faaks wat te min lieding
hân, ik ha fierstentemin krityk hân, wat dat oanbelanget.’
Jant Visser-Bakker hat in soad skreaun, net allinne fiksje, mar
ek skôgings oer hoe’t in goed berneboek der útsjen moatte soe.
Boppedat gie se nochal gauris fuort te sprekken en wie se in
ferwoeden ynstjoerde-stikkeskriuwer. Aktuele saken dêr’t se it net
mei iens wie, naam se op it harspit. Taal en literatuer hiene har
hert en dêr woe se har foar ynsette. Net allinne troch te skriuwen,
mar ek troch de saken te bekritisearjen dy’t dy taal en literatuer
neffens har ûnderstek diene. Al mei al ferfollet se in wichtich, mar
faak wat te min achtslein plak yn de Fryske (berne)literatuer.
54

55
de Moanne numer 7 septimber 2003
Bytsje provokatyf
lolkje hoekstra
en mei in hiel fette knypeach
De feuilleton ‘De Mussengang’ stie mear as tsien jier op de
achterside fan de universiteitskrante fan Grins en wie sûnder
twivel it alderearste en faaks ek wol it iennichste dat de studinten
yn de krante liezen. In suksesnûmer fan komsa, dat sels stal jûn
waard yn in rige teaterstikken mei soapy ynslach troch it selskip
Dastater. Wat in iepen doar ek. ‘De Mussengang’ - de titel
ferwiist nei it adres fan it studintehûs - hie alles wat foar
studinten en eks-studinten sa werkenber wie. De smoarge keuken,
it sûpen, de leafdesperikels, de diskusjes oer it iten en it himmelroaster.
It corpslid, it grifformearde famke, de biodynamysk
libjende, ûnsjogge frou, alle karikatueren waarden út ’e kast helle.
No hat de Martinistêd der wer in papieren hûs bykrigen. Huize
Tavenier. Hoewol, fan papier? Huize Tavenier bestiet echt. Wa’t de
stêd Grins in bytsje ken, ken Huize Tavenier ek. It stiet oan ien
fan de leaflike singels fan Stad, deun neist it Grinzer Museum.
Tavenier, neffens it buordsje dat it monumint taljochtet, it
prachtichste stikje art deco fan de stêd, is in draak. Gjinien dy’t
deromhinne kin. Grut yn protserichheid en grut fan formaat.
It hûs is, yn alle gefallen yn de roman fan Coen Peppelenbos en
Doeke Sijens, kocht troch Thomas, dy’t krekt stjonkend ryk
wurden is. Hy set him deryn nei wenjen mei syn partner Armin,
en omdat it hûs sa foars is, it is fansels ek geselliger mei mear
man, wurde der húsgenoaten socht. En fûn. It wurde Egidius
(Eeg) de putsjeman, Maarten de studint, Ewout de dumpte
hetero en Michiel de pianist dy’t it min troffen hat. No sjesa,
Tavenier sit fol. Op de dyk kuiert in buorfrou op jierren, Ada
Boelens, mei har hûntsje, en it sinnicht har net. Manlju dy’t mei
inoar tútsje binne tsjinoer har te wenjen kaam. It earste part fan
de soap sit derop.
Tavenier lit him as in senario yn fjouwerentweintich ôfleveringen
lêze. Hyltyd springt it perspektyf, it kamerastânpunt, fan
personaazje nei personaazje.
Yn it begjin is dat wol wat lestich. Want wa’t no krekt wa is,
en hoe’t de ferhâldingen no just yninoar sitte, is net sa hiel maklik
út te finen. It perspektyf wurket hjir as in soarte fan grapke, want
de manlju kenne inoar ek net en even kreas fûstkje is der faak net
by. Gelokkich krije de húsgenoaten krekt op ’e tiid troch wat
namme der by wat kop heart, en wat dy syn achtergrûn ek al wer
wie en dêrmei de lêzer ek. Oeps! Hast fuortzapt. Mar dochs mar
hingjen bliuwe, want it earste haadstik belooft hiel wat
ferdivedaasje. Seis flikkers en in hetero yn ien hûs, mei dûses dy’t
dield wurde moatte en ien keuken.
Drama wie beloofd en drama krije wy.
Humoristysk, mar net altyd like subtyl, giet it fan oerspul nei
leafdesfertriet, fan jaloezy nei freonskip, fan sûpe nei ferkrêfting, fan
falske beskuldiging fan oantaasting nei alkoholisme, fan ferealens
nei ien-wêzen. En dat allegear mei in dûbelfette gay-saus deroer.
Tavenier is in roman dy’t troch de eksplisite beskriuwing fan de
praktyk fan de heareleafde wankelt op it rântsje fan it oanstjitlike,
mar it troch de wy-hawwe-nergens-wat-fan-troch-earlik-net-toan
rom oprêdt. Benammen Eeg, dy’t yn oppikgedrach it homoklisjee
yn eigen persoan is, oan ien tried wei troch praat en tinkt yn
homo-heteroklisjees, is in pop fan in fint dy’t, nei’t er werris
suchte hat oer ‘dy homo’s ek altyd’, sels fuortendalik it tsjindiel
bewiist. Syn hiv-test wurdt yn part 25 ferwachte.
Stik foar stik bêste kearels, dy homo’s. Al soe it foar elkenien
better wêze as Michiel allinnich mar mei in ôfplakte kop achter
de piano sitte soe te spyljen. Want man o man, wat is it in sangeren
seurnicht. Der wol mar gjin ein komme oan syn soez’n, en dat
mei net yn Grins. Foar de roman hie it ek better west om syn
einleas refrein wat te beheinen. Op it lêst leauwe je it wol mei dat
karakter en hoopje je dat er ûnder de rûnfeartboat nukt.
Mar Michiel is noch in ingeltsje neist Ewout. Wa’t ‘De
Mussengang’ ken, sjocht fuortendalik Eduard de Bock. Eduard is
wat âlder wurden, mar gjin sprút feroare. In oerkommeling, in
yndolinte sûpkont, dy’t emosjoneel gjin groei belibje mei. Wetter
nei de see.
Ek de oare hetero’s komme der net sa bêst foarwei. De
dominante mem dy’t it grif net sa min mient, de ûnderdrukte
heit, selsynnommen brallers, de grimmitige buorfrou Ada, en de,
om it hiel freonlik te sizzen, ûnhandige eks fan Ewout, Desiree. Je
soene der net mei nei it kafee wolle.
Tavenier soe útrikt wurde moatte oan de earstejiers homostudinten
dy’t de stêd Grins bestoarmje. Dat besparret se aardich
wat ûndersyk nei de rekreative en stap-gelegenheden. Foar hetero’s
is it in pracht fan tolerânsjetest. Foar heiten en memmen dy’t
ynsitte oer in soan dy’t krekt út de kast is, moat it miskien noch
even achterhâlden wurde. Oant se wat oan it idee wend binne.
Huize Tavenier hat it ljocht sjoen en dat is goed. De foarkant,
in hiel, hiel moaie foto fan in soarte fan gay-wipkip, jout de
ynhâld goed wer. Waarm, sfearfol, bytsje provokatyf en mei in
hiel fette knypeach.
‘De Mussengang’ hat in opfolger krigen. In besten. No moat de
regisseur noch komme dy’t it senario yn in rige omsette wol.
Coen Peppelenbos en Doeke Sijens, Tavenier. Roman.
Uitgeverij kleine Uil, Grins 2003. 207 siden, 1 16,50.
Trotwaer

Meiwurkers
Nim in (proef)abonnemint of jou ien kado. Brûk it antwurdkaartsje.
geertruida van assen (1965) skriuwt koarte ferhalen. Wurket mei
bern, makket lêskisten foar in NME-sintrum (natuer- en miljeu-edukaasje) en
hat in reuzespin makke dy’t sa út en troch útfanhûs is.
egbert born (1966) is dichter, meer is op dit moment niet van belang.
Sommige mensen kennen hem van Radio en TV en internet.
bouke van der hem (1946) is jurist yn Grins, skriuwt sûnt in
jiermannich wer Frysk wurk. Foarich jier ferskynde syn ferhaleroman Sloppe
Opels.
piet hemminga (1946) is as bestjoerskundige oan de Fryske Akademy
ferbûn. Hâldt him dêr benammen dwaande mei de fraach op hokfoar wize it
oerheidsbelied oangeande regionale talen yn West-Europa ta stân komt.
klaske hiemstra (1954) is sûnt 1998 skriuwster fan It Skriuwersboun.
Koartlyn ferskynde har debútbondel De skaadfrou by útjouwerij Venus.
lolkje hoekstra (1968) skriuwt koarte ferhalen en toanielteksten. Krige
foar twa ferhalen de Rely Jorritsma-priis (1994 en 1995) en wûn yn 1993 de
earste AFUK-jongereinpriis.
jan pieter janzen (1945) wurket as learaar skiednis en kulturele en
keunstsinnige foarming yn Ljouwert, wie (ein)redakteur fan Trotwaer en De
Moanne. Skriuwt oer skiednis, kultuer, polityk en media.
marita de jong (1954) is redaktrise fan De Koerier, it streekblêd fan It
Hearrenfean e.o., en fan De Moanne. Hat lang warber west yn de SLAH
(Stichting Literaire Activiteiten Heerenveen).
steven de jong (1935) wie redakteur fan De Tsjerne (lêste nûmer),
quatrebras en Trotwaer. Skriuwer fan fersen, kritiken, essays, ferhalen en de
(autobiografyske) roman De Wuttelhaven del (Gysbert Japicxpriis 1992). Yn
2001 ferskynde Swarte egen, in ferhaal út Earnewâld om 1730 hinne.
justus (60) is in Renessânseman dy’t yn syn libben keunst, wittenskip en
polityk kombinearret. Hy leaut yn ’e Leafde, mar is dat oarsom ek sa? Hy
wennet ticht by de grêftegurdle en nettsjinsteande is er faak yn it Heitelân te
finen. Yn syn frije tiid is er ûnder oaren kampanjelieder, heit en
kompostknipper. Ut prinsipe hat er gjin auto.
marita mathijsen is hoogleraar Moderne Letterkunde aan de
Universiteit van Amsterdam.
karin de mik (1960) is historica en zelfstandig journalist. Ze is onder
meer vaste correspondent voor NRC Handelsblad in Noord-Nederland.
huub mous (1947), keunsthistoarikus, is as konsulint foar byldzjende
keunst ferbûn oan Keunstwurk.
coen peppelenbos (1964) is docent aan de Noordelijke Hogeschool
Leeuwarden, recensent bij de LC, auteur van diverse schoolboeken en
hoofdredacteur van Tzum. Publiceerde recentelijk samen met Doeke Sijens
de roman Tavenier.
anneke reitsma (1949) is dichter en essayist. Haar laatste dichtbundel
was Wonen in het Avondland (1998). Zij schrijft over Nederlandse poëzie en
is verbonden aan het tijdschrift Ons Erfdeel. In 2002 verscheen haar
essaybundel Het woord te vondeling. Een eeuw Nederlandse poëzie in zeventien
portretten.
piter terpstra (1919) wie selsstannich sjoernalist, skriuwt Fryske en
Nederlânske romans, toanielstikken en dokumintêres. Fersoarge
toanielkritiken foar it deiblêd Trouw en foar Omrop Fryslân.
jant van der weg skriuwt oer berneboeken yn it Friesch Dagblad en is
nau ferbûn mei de Stichting It Fryske Berneboek, dy’t sy yn 1993 mei
oprjochte hat. Se is foarsitter fan IBBY (= International Board on Book for
Young People)-Nederlân en is lid fan it ynternasjonale bestjoer. Fan ’t maitiid
kaam de Nederlânsktalige bewurking fan har proefskrift út ûnder de titel Er
is door het luchtruim een hemd onderweg: Friese kinderpoëzie in de twintigste
eeuw.
atze van wieren (1943) schrijft poëzie en proza. In veel verzamelbundels
is werk van hem opgenomen. Won meerdere prijzen, waaronder de SNS-
Literatuurprijs 2002 voor een cyclus van zeven gedichten. Zie
www.atzevanwieren.nl
babs wijnstra (1969) studearre ‘frije rjochting’ oan keunstakademy
Minerva, is letter ôfstudearre op yllustraasje. Wurket as yllustrator fan
berneboeken, tydskriften en skoaltelevyzje, makket dekors foar (berne)teater
en projekten.
mindert wijnstra (1945) ferhaleferteller, skriuwer, kollumnist,
skoalmaster en putsjeskepper. Simke Kloostermanpriis (1992), IBBYhonourlist
(1994).
harmen wind (1945) is as direksjelid ferbûn oan in learare-oplieding yn
Doetinchem. Hy skriuwt Frysk- en Hollânsktalige fersen. Syn lêste bondel
yn it Hollânsk is Buiten adem, yn it Frysk ferskynde meast resint By heech en
by leech. Yn 1987 wûn er de Fedde Schurerpriis foar literêre debuten.
willem winters (1946) sosjolooch, publisist en útjouwer (lyts).
Publisearre oer de âldereisoarch, skreau foar De Strikel, de LC, Hjir en
Trotwaer oer – koartsein – keunst en kultuer. Skreau in essay oer typearjende
aspekten fan de Fryske literatuer: De wite skelk fan Richt (Hjir, desimber
1999).
Basearre op troch de auteurs levere gegevens.
56