de Moanne

de Moanne
algemien-kultureel opinybled
Kolofon
De Moanne, algemien-kultureel
opinyblêd (mei Trotwaer, literêr
tydskrift sûnt 1969)
Jiergong III, nûmer 8, oktober 2004,
ISSN 0571-4020, ferskynt tsien kear
yn ’t jier, losse nûmers 3 4,50
De útjefte fan De Moanne wurdt mei
mooglik makke troch de Provinsje Fryslân
en it Nederlands Literair Produktie- en
Vertalingenfonds.
redaksje • Ernst Bruinsma
(einredaksje), Karen Bies, Bouke van der
Hem, Marita de Jong en Jitske Kingma
assistinsje • Baukje Wytsma
redaksje-adres • Lyts Blijema 8,
9001 LJ Grou, tel (0566) 623717,
e-post ernstbruinsma@hetnet.nl
basis lay-out en ûntwerp •
BW H ontwerpers (Douwe Huitema)
opmaak • Afûk (Daam de Vries)
printwurk • Van der Eems, Easterein
utjouwers • Afûk, Ljouwert en
Koperative Utjowerij, Boalsert
administraasje • Afûk, Postbus 53,
8900 AB Ljouwert, tel (058) 2343070,
faks (058) 2159475,
e-post demoanne@afuk.nl
Lêzersjild • 3 35 jiers, bûtenlân 3 45,
studinten en cjp-hâlders 3 23,35.
Abonneminten rinne lykop mei it
kalinderjier en kinne opsein wurde
foar 1 jannewaris. In proefabonnemint
foar trije nûmers kostet 3 6,80 (sjoch
de antwurdkaart). In fergees proefnûmer
is by de administraasje te
krijen.
Bydragen en reaksjes binne wolkom.
Fan de ynstjoerders wurdt ferwachte
dat se gjin beswier ha tsjin eventuele
publikaasje op it ynternet. De Moanne
is ek digitaal te finen op www.afuk.nl.
2
12
20
39
50
mei Trotwaer
literer tydskrift sunt 1969
Yn dit nûmer
jiergong 3 • numer 8
oktober 2004
1 4,50
2 Redaksjoneel
2 Marita de Jong, Keunstner Sjoerd Dirk Janzen:
‘Troch keunst te meitsjen sjoch ik wêrom’t ik der
bin’
7 Piet Hemminga, Alarmfaze oranje: de hiel wrâld yn
ûnstjoer
11 Ra van der Hoek & Janni Dekker, Digi-taal
oplosproduct
12 Willy van der Meer, Fotografy en emoasjes
17 Huub Mous, Hoe word ik een grijze muis?
19 Taaltrotters
20 Jan Pieter Janzen, Biten en brokken
23 Coen Peppelenbos, Buitenpost
24 Jan de Vries, Yn en om it bûterfabryk
26 Bouke van der Hem, It spoar werom
Trotwaer
30 Eeltsje Hettinga, It each fan Seattle / Hertinkae /
De opskriften / Wat wetter is, is net wat seit de
stream
37 Elske Schotanus, Tocht se, wist se, fûn se…
39 Ernst Bruinsma, Josse de Haan & Identiteit
44 Bouke van der Hem, Yn konsert
50 Ernst Bruinsma, ‘Net powered by Bertus’?
53 Steven H.P. de Jong, In persoanlike reaksje op in
Wadman-krityk
Trotwaerside, tekening R.R. van der Leest
Foto foarside: Sjoerd Dirk Janzen troch Reyer Boxem
8
Trotwaer

edaksje
Yn har rige portretten fan skilders hat Marita de Jong
dizze kear in prachtich petear mei Sjoerd Dirk Janzen,
âld-keatser en skilder dy’t libbet en wurket yn Grins en
Berlyn.
Neist bydragen fan fêste meiwurkers as Piet
Hemminga, Jan Pieter Janzen en Huub Mous skriuwt
Willy van der Meer mei fêste hân oer de prachtige
útstalling Noorderlicht, wêr’t foto’s út de Arabyske wrâld
te sjen binne.
Fierder praat Ernst Bruinsma mei de yn Baskelân
libjende Josse de Haan oer syn skriuwen. It is in petear
dat ferademjend iepenhertich is en dêrom neffens de
redaksje frijwat persoanliker èn mear literatuer-relatearre
as al dy deiboekende skriuwers fan tsjintwurdich by
mekoar. Hoewol... Cornelis van der Wal is fansels hiel
nijsgjirrich as hy it yn syn deiboek hat oer it gegriem om
oan syn wurk te begjinnen.
Gelokkich is der noch wol mear goeie literatuer te
finen op ynternet, dêr soarget de redaksje fan Farsk foar
en yn in petear mei de Moanne ljochtsje sy harren
projekt fierder ta. Yn Trotwaer fierder nagelnije
gedichten fan Eeltsje Hettinga en in foarpublikaasje fan
in nije roman fan Bouke van der Hem. Elske Schotanus
besprekt de ferhalebondel Nûmers fan Jaap Krol en ta
einbeslút hat Steven H.P. de Jong in essay skreaun oer de
kritikus Anne Wadman, oan de hán fan dy syn
besprekken fan De wuttelhaven del. In literêr-histoarysk
dokumint fan formaat!
Fersin: de prachtige foto op de foarside fan nûmer 7
wie fan Paul van Goor. De redaksje hat fersomme dat
yn it kolofon te neamen. De foto makket ûnderdiel út
fan in projekt fan Paul van Goor en Henk van der Veer
en is ek te finen yn it boek Spoetnik.
marita de jong
Keunstner Sjoerd Dirk Janzen:
‘Troch
keunst te
meitsjen
sjoch ik
wêrom’t ik
der bin’
Sjoerd Dirk Janzen is berne yn
Easterbierrum. Hy wie foarbestimd
om boer te wurden. It gie oars. Hy
woe sels ynhâld jaan oan syn libben.
Janzen is byldzjend keunstner en
wurket en wennet yn Grins en Berlyn.
Hy wie ek in betûft keatser. Janzen
siket al syn hiele libben de grinzen op.
Sa libbe er in jier as streetman yn
New York. Hy is in man dy’t
kontrasten nedich hat om it wurk te
meitsjen dat er meitsje wol.

‘Fanôf 1992 wenje ik elts jier in skoft yn Berlyn. De ôfwikseling
is goed foar my en myn wurk. Myn frou Susanne komt út
Bremen. Sy is ek keunstner. No wenje wy yn Beijum, in wyk yn
Grins mei in soad grien. Agresje komst yn dy stêd net tsjin.
Berlyn en New York binne agressyf. Dêr wenje tefolle minsken op
in lytse romte. Ik bin altyd op syk nei kontrasten. Dy agresje
sykje ik dan ek bewust op, ik werken it yn mysels en kin dat
gefoel brûke yn myn wurk.’
‘It skilderij dat hjir oan de wand hinget, ha ik yn 2000 makke yn
Berlyn. In abstrakt skilderij, mei in opfallend oranje flak. Je sjogge
in trochboarring. Einliks binne it twa skilderijen. De
trochboarring fan it byldflak en fan in diel derfan. Ek al is it in
trochboarring, it komt natuerlik oer. As it allinnich agresje west
hie, hie it der oars útsjoen. Guon kleuren harmoniearje, guon
kleuren net. Dit skilderij is oalje op doek. It swartwite flak is hiel
de Moanne numer 8 oktober 2004
sterk, it docht tinken oan hoe’t ik tekenje. Der is noch in part fan
it linnen te sjen. Dy romte ha ik mei opsetsin útsparre. Guon
flakken ha ik tin opset, dan rint it as wetterferve. Op oare flakken
gean ik hiel pasteus te wurk. Dan bring ik de ferve ûnfertinne, yn
struktuer, op. It wurket tsjininoar yn, mar is ek harmonieus. Dy
ferskillende atmosfearen binne in skaaimerk fan myn wurk. Dit
skilderij hie ik yn Grinslân net meitsje kinnen.’
‘Ik ha altyd oer grinzen hinne wollen. Doe’t ik trije jier wie,
ferhuzen we út de buorren fan Easterbierrum nei de Hearewei.
We hiene in grutte tún, mar dy wie my net grut genôch. Ik gie
mei myn hantsje troch in fermôge gatsje yn it stek. Dan wrotte ik
wat yn de ierde om. Buorfrou wie koartkriemich en struide der
stikken glês del, sadat ik mei myn hân ûnder it bloed de hûs wer
ynrûn, nei ús mem ta. Dy ûnderfining hat my der net fan
wjerholden om letter ek oer grinzen te gean. Doe’t ik wat âlder

wie, kaam it momint dat we mei it keatsen nei doarpen om utens
giene. Einlings koe ik út Easterbierrum wei, wat wie ik gelokkich.
Ik bin noch altyd op syk nei grinzen om út te finen wat my wat
docht. Ik haw in boartersterrein nedich. Yn it doarp wie alles
foarkôge, it fielde as in finzenis. Ik woe wat oars, sels ynhâld jaan
oan it libben. Ik bin in boeresoan. Mei twa tradysjes, it
boerebedriuw en it jeien, ha ik brutsen. Ik sei nee tsjin de
buorkerij, it wie my tefolle fan itselde. Ik leau yn de natuerlikheid
fan it libben. Ik wol sjen, ûnderfine wat it libben mei my docht.
Ik koe goed jeie. Dêr krige ik op in bepaald stuit genôch fan. As
ik in fazant skeat, wie it wûnder fan it fleanen oer. Ik mis it net,
mar bewarje der dochs goeie oantinkens oan. Yn de fleanende
stoarm yn de reiden sitte mei in piipjende hûn dy’t it allegear te
lang duorre. Dat wiene spesjale mominten, dy’t my altyd
bybliuwe sille. Heit kaam út in oare generaasje, hy hie de minne
tiid meimakke. Doe hiene se de jacht nedich om troch de tiid te
kommen. It siet him yn it bloed. Doe’t ik 17 jier waard, soe ik fan
ús heit in fiifskots gewear kado krije. No moat ik it dochs sizze,
tocht ik. Ik kin it net, ik hâld op. It fielde as in soarte fan
“coming out”. Myn heit wie in man fan oneliners. Syn iennichste
reaksje wie: ik ha der ek wolris oer tocht. Dêr bin ik him noch
altyd tankber foar.
Ik kom net út in kultureel nêst. Doe’t ik in jier of tsien wie,
hat mem my ynskriuwe litten foar in skriftlike tekenkursus fan de
Famous Artist School. Ik wie in bûtenbern. Se tocht: hy hat fan ’e
winter neat om hannen, dan sit er him te ferfelen. Ik makke
portretten yn oaljeferve fan myn suster en de hûn. It skilderjen
waard opnaam yn it gesin, ik rekke der net troch isolearre. We
hiene in dûbel bedstee. Dêr stie de sekretêre fan ús pake Sjoerd
yn. Je koene it blêd útklappe. Dat wie myn earste ezel. As ik
allinnich wêze woe, koe ik de doar tichtdwaan. It wie myn earste
atelier. In prachtich idee fan myn heit om it sa te dwaan.
In pear jier letter waard ik hielendal yn beslach naam troch
brommers. We fierden se sels op. Dêrnei kamen de famkes. Fan
tekenjen en skilderjen kaam yn dy tiid net in soad. Nei de hafû
lei it foar de hân om nei de PA te gean. Dat wie my net
aventoerlik genôch. Ik krige der lucht fan dat der oan de Ubbo
Emmius tekenjen jûn wurde soe. Dêrnei folge Minerva.
Op de akademy ha ik in soad striid hân mei de professoaren.
Ik woe fan miet ôf oan libbensgrut wurkje. Dat wie net gebrûklik.
We moasten op in paneeltsje fan 10 by 15 in neakenfiguer
skilderje. Dat kin ik net, sei ik. De professor antwurde, dat dogge
we al fjirtich jier sa. Ik lei myn hân op it paneel en sei: dit is alles
wat der op past. Dat hiele jier ha ik allinnich hannen en fuotten
skildere. Ik haw romte nedich, ik moat myn lichem bewege
kinne, krekt as in bokser. In pear klappen útdiele, dan in pear
stappen tebek. Fan tichtby sjen of fan fierôf, sa datst oersjoch
krigest. Ik wol, lykas yn in krêftmjitting, wat tsjinkomme dat like
grut is as mysels.
Dy krêftmjitting socht ik ek yn it keatsen. Doe’t ik in jier of
12 wie, stie ik op it Bolwurk nei de PC te sjen. In kaartsje hie ik
net. Dy arena makke grutte yndruk. Ik woe dêr ek stean. It
probleem wie dat ik herfoarme opbrocht waard. Ik wie lid fan ’e
CFK en mocht op snein net keatse. By de KNKB koene jo op sneon
en snein spylje. Dêrtroch koene je better wurde as keatser, dat wie
my wol dúdlik. Wer woe ik oer dy grins. Doe’t dûmny in kear by
ús thús kaam, ha ik him frege. Ik sei dat ik by de KNKB keatse
woe. Dûmny makke der gjin probleem fan. “Als je dat nu wil,
moet je dat nu doen”, seid er. Hy hie wol troch dat it oars te let
wêze soe om de top noch te berikken. Doe’t dûmny it goed fûn,
hiene myn âlden ek gjin swierrichheden mear. Ik wie ien fan de
earste jonges yn it doarp dy’t de oerstap makke. Ik socht mear
tsjinstân. Dêr wurdt in minske sterker fan, ha ik troch de sport
ûntdutsen. Tsjin minsken dy’t minder sterk binne, prestearje je
minder. Ik leaude yn mysels. Myn grutte foarbyld wie Johannes
Brandsma. Myn freon Hotze Rusticus keatste ek mei in soad
emoasje. Je hiene ek de rekkeners lykas Sake Saakstra en P.J.
Faber. Dy slaan gjin bal te fier, se spylje as sitte se yn de leunstoel.
Ik wie mear in emosjoneel keatser. Ik keatste sa as ik it sels woe.
Dêrom bin ik nea ien fan de alderbêsten wurden. Je moatte ek
keatse mei de kop derby. Brandsma is de moaiste keatser dy’t ik
sjoen ha. It fjild wie te lyts foar him, sa’n grut talint. Hotse Schuil
haw ik spitigernôch net kennen yn syn aktive tiid.’
‘Nei de Akademytiid ha ik in jier as clochard yn New York libbe.
Ik woe harren lotgenoat wêze. Nei dat jier ha ik wurk makke dat
ik sûnder dy ûnderfining nea makke hie. Wurk fan binnen út. Ik
moat fan binnen fiele wat der mei my bart. Ik besykje wat en
sjoch wat it mei my docht. Sa no en dan gean ik te fier. Ik haw
nei dat jier yn New York oerspand west. It libben as streetman
wie gefaarlik, der wiene bedriigjende situaasjes. Je moasten soargje
dat je gjin jild by je hiene. Foar ien dollar waardst berôve.
Ik seach dat yndividualiteit in geheim ferlangen wie, dêr’t ik nei op syk wie. Dat gefoel die
wat mei my.
We ha ea yn in ferlitten gebou slept, in âld teater. It wie
winter en it frear 15 graden. As we op de bus wachtsje moasten,
stienen we as in keppel kij tsjininoar oan om de waarmte fêst te
hâlden. Soms bleau der ien fan ús efter yn de bus. We wisten net
oft er dea wie of bewusteleas. Yn dat teater sliepten wy mei 200
man op it poadium. Der wiene plysjes dy’t patrûlearden mei
grutte bûslantearnen en hûnen om foar te kommen dat grutte
manlju harren fergriepen oan lytsere jonges. It wie as in
performance foar in lege seal, foar lege stuollen. Ik ha dy
ympresjes letter fêstlein yn in tekening dy’t de titel “Fuck you”
draacht. In streetman op in wc. Om him hinne driuwt fan alles
en hy sjocht dernei. Ik ha yn dy tekening meardere bylden fan
itselde momint byinoar brocht.
Dat jier yn New York wie in komplete clash. Ik libbe mei
eangsten, soms wie it my tefolle. Ik koe sa deastutsen wurde om
in goeie broek of in pear skuon mei mear soal. De poaten fan it
4

5
de Moanne numer 8 oktober 2004

hollenein fan myn bêd sette ik jûns foar it sliepen gean yn de
skuon.
Dy yntinsiteit fan it libben ûndergean is goed foar myn wurk,
om’t dy ferdjipping der dan yn sit. Mei dy tekeningen fan New
York ha ik yn 1985 de Talenspriis wûn. Ik krige ek in
steatsstipendium fan f 30.000,- fan it ministearje fan WVC. En in
tentoanstelling yn it Fries Museum en yn galery Nouvelles Images
mei Armando en Lucebert. Minsken sjogge dat it echt is, it binne
gjin plaatsjes, it kaam fan binnen út. Ik sil it nea wer dwaan. Twa
kear itselde ûndernimme fyn ik net nijsgjirrich. Ik haw ek oare
dingen dien dy’t minder heftich wiene. Sa ha ik in
ienmansbedriuw hân as hússkilder. It hie alles te krijen mei kleur,
foarm en formaat. Dêr wie ik op dat stuit mei dwaande. Dêr is de
searje skilderijen “Farb architekturen” út ûntstien.
Ik libje op de spanning tusken sekerheid en ûnsekerheden. Ik
moat bygelyks wol de sekerheid hawwe dat Susanne der is. Ik
funksjonear it bêst as in pear dingen fêststeane. Wat dat
oanbelanget bin ik beslist gjin borderliner. Ik wol net it risiko
rinne dat ik deroan gean. Dêrom ha ik nea eksperimintearre mei
drugs. Lit ik sizze: noch net. Ik ha der oant no ta in sûne eangst
foar. As in eksperimint my befalt, gean ik fierder, befalt it my net,
dan hâld ik op. Yn New York ha ik wolris oanstriid hân om op te
hâlden. Dan tocht ik, ik gean werom. Mar ik bin ek in
trochsetter, jou net gau belies. Dêrom bin ik dochs bleaun.
Ik moat ôfwike fan it normale, it deistige, dat wat op eltse
hoeke fan de strjitte te finen is. As lyts jonkje, ik wie in jier as
fjouwer, seach ik in sûkerbyt op strjitte lizzen. In automobilist
seach it ding pas op it lêste momint. Dêrtroch makke de auto in
swaai. Dy beweging fûn ik moai omdat it ûngewoan wie. Ik bleau
sitten, mar der barde neat mear. De oare automobilisten seagen de
sûkerbyt al fan fierôf lizzen en gongen der mei in bôge omhinne.
It wachtsjen duorre my te lang. Ik pakte de sûkerbyt op en gie
efter de hage sitten. Doe’t ik in auto oankommen seach, goaide ik
’m ynienen foar de auto. Ik woe dy beweging wer sjen, myn each
seach der nei út. Dy auto remme en der rûgelen twa mantsjes út.
Ik sette de sokken deryn. Doe’t ik de efterdoar iependie, rôp ik
nei mem: se komme deroan. Ik flechte nei boppen. It wiene twa
plysjes. Earst hearde ik lûden fan opwining. Mem besocht de boel
wat del te bêdzjen. Doe doarde ik wer nei ûnderen te kommen en
ferskûle ik my efter mem har rokken. It einbeslút wie dat ik
tasizze moast it nea wer te dwaan.
It ûnbekende lûkt, itjinge dat ik as sadanich noch net sjoen
ha. Ik kin libje fan myn keunst, dat jout my alle frijheid. Hjoed
kin ik hjir wêze, moarn dêr. Ik haw gjin auto. Dy past net by
myn wize fan libjen. It is in geskink dat ik dit libben libje kin.
Wêrom’t ik tekenje, skilderje? Ik hie ek yn in teater stean kinnen
as performance keunstner. Dat komt omdat ik net direkt kontakt
sykje mei myn publyk. Ik ha dy ôfstân nedich, oars beynfloedet
my dat tefolle. Ik bin ien dy’t it libben observeare wol. Dat is de
moaiste manier, it ûnderfine sa as it him oan dy foardocht, sûnder
Ik leau yn de natuerlikheid fan it libben. Ik wol sjen, ûnderfine wat it libben mei my
docht.
it te beynfloedzjen. Yn New York hie ik in lyts boekje by my dêr’t
ik myn yndrukken yn fêstlei. As taskôger.’
‘We krigen thús faak kalinders mei ôfbyldingen fan skilderijen fan
ferneamde skilders, sa as Rembrandt. Je koene op syn skilderijen
nea sjen wêr’t it ljocht wei kaam. Dat fûn ik fassinearjend. In
broer fan ús heit hie in skilderij fan syn pleats, makke troch in
hússkilder. Om de skittering fan it rút wer te jaan hied er skulpen
yn de ferve drukt. Geweldich betocht. De pleats dy’t hy makke
hie, fûn ik hiel spannend fanwege de friksje mei de werklikheid.
Syn eigen ferbeelding hie hy oplost mei skulpen. Ik realisearre my
dat de ferbeelding fan soks yndividueel wêze koe. Yn dy printen
fan Rembrandt seach ik gjin skulpen. Ik seach dat yndividualiteit
in geheim ferlangen wie, dêr’t ik nei op syk wie. Dat gefoel die
wat mei my.
Myn tinzen geane faak werom nei dat earste momint. De
beweging fan myn hân, dy’t efterbleau op it papier. Ik hie mei
eigen eagen sjoen dat ik dy beweging makke. De kurve bleau
stean. Dy “gestolde beweging” fielde as in grut geheim. As ik in
wike letter wer nei dy tekening seach, stie dy streek der noch.
It skilderjen is oergongen yn myn bloed, sa as it jeien myn
heit yn it bloed siet. It is needsaak. Troch keunst te meitsjen sjoch
ik wêrom’t ik der bin. It binne myn bylden, eigen komposysjes
Ik libje op de spanning tusken sekerheid en ûnsekerheden.
derfan. Mar dy’t je yn de realiteit as sadanich nea tsjinkomme. Ik
kombinear dy figueren yn in omjouwing, dy’t ik der sels bysleep.
Ik giet my allinnich mar om de minsken. It oer minsken te
hawwen en de ôfstân ta dy minsken te bepalen. Ik tekenje en
skilderje oer de dingen dêr’t ik net oer prate kin of wol. Ik bin yn
petear mei it wurk. In tekening docht likefolle mei my as ik mei
de tekening. De kwaliteit jout oan wannear’t ik ophâlde moat. Ik
lit mysels oan mysels sjen. It is as in spul. It is in lust, as in soarte
fan befrijing. In befrijing fan bylden, dy’t ik allinnich yn it
tekenjen kwyt kin.’
6

7
Lit it slachtoffer net allinne
Alarmfaze oranje:
de hiele wrâld yn ûnstjoer
ed nijpels yn it nije amtskostúm. foto: hoge noorden
de Moanne numer 8 oktober 2004
piet hemminga
Johan Remkes is minister fan
Binnenlânske Saken. Yn dat amt kundige
er okkerdeis alarmfaze oranje ôf. My tinkt
dat er dat wol wat earder dwaan kinnen
hie. Reden genôch, soe ’k sizze. En tagelyk
freegje ik my ôf oft sa’n alarmfaze by
Remkes en syn kollega-minister Donner
wol yn goede hannen is. Witte dy twa wol
hoe’t de kweade wrâld ynelkoar stekt?
Kinne de beide mannen echte brieven wol
fan spoekbrieven ûnderskiede? Wat moat
men mei it sizzen fan de minister: ‘De
getroffen maatregelen tonen aan dat op
dreigingen wordt gereageerd’. Moat it dan
noch mâler wurde? Is it hjir soms ek al
safier kommen dat sokke maatregels ek
sûnder driging nommen wurde, of dat in
driging sûnder maatregels net bestiet? Is
in alarmfaze net altiten previntyf? It is
langer net mear te begripen. De hiele
wrâld yn ûnstjoer en elk liket der sa
stadichoan oan mei te wurkjen.

coach
Remkes, lid fan de VVD, stie lokkich net yn it rychje fan ministers
en steatssekretarissen dat net sûnder in personal coach kin. Dat wie
my ek raar ôffallen fan sa’n yn it politike sâlt bebiten Grinslanner.
Syn kollega Zalm hat lykwols al sa’n coach, dêr’t er, sa’t
tsjinwurdich yn de moade is, yn prinsipe, en lykas foarich jier, dit
jier twaris fiif petearen mei hat. De ministers Van der Hoeven en
Verdonk en de steatssekretarissen Nijs en Schulz van Haegen
hienen earder ek in coach. Steatssekretaris Rutte hat noch hieltiten
in coach, mar dy hat dat foar syn persoanlike ûntwikkeling en eigen
rekken. Foar dat lêste kin men respekt opbringe, mar foar it oare
wit men net wat men heart. De earen foelen my fan de holle, om
in eardere minister te sitearjen. De coaching fan Annette Nijs hat
de belestingbeteller allinne al sa’n fyftichtûzen euro koste en wat hat
it oplevere? Wat smyt de coaching fan Gerrit Zalm op? Wêrom yn
it iene gefal al en yn it oare gefal gjin resultaat? Dat sa’n coaching
goed betelle wurde moat, dat seit himsels hjoed de dei.
Merkwurking, dêr giet it op it lêst om. En dat VVD’ers dy’t net út
Grinslân komme en dus net tinke dat alles te djoer is, mar mooglik
al miene dat alles te keap is, de earsten binne om fan sokke
tsjinsten gebrûk te meitsjen kin ik my skoan yntinke. Mar dat
dyselden soks net sels betelje, dat is dochs betiizjend. Dat se fierders
net sjogge dat se neat mei dy coaches opsjitte en dêr de
konsekwinsje oan ferbine om der hurd mei op te hâlden, docht jin
dochs ôffreegjen oft sok dwaan gjin diskwalifikaasje foar it amt fan
minister of steatssekretaris betsjut. Wa binne dy coaches trouwens?
En wêr binne de partners fan Nijs, Verdonk en Zalm yn dat stik
fan saken? Jildt krekt foar harren alarmfaze oranje net?
yntegraasje
Lit my tichter by hûs bliuwe. ‘Beleidsnotities gaan als boemerangs
door Provinsjehûs’, sa koppe de Ljouwerter koartlyn. Provinsjale
Steaten geane net langer op foarhân akkoart mei de stikken dêr’t
hja oer kedize moatte, sa wurdt dúdlik. Dat sil grif mei it nije
dualisme te krijen hawwe. Tagelyk is de boemerangwurking
lykwols net los te sjen fan de kwaliteit fan dy stikken. Sa stjoerde
de Steatekommisje Boarger en Mienskip, in namme as in program,
de startnotysje Kultuernota 2005-2008 oan de ôfstjoerder werom.
Dat is gjin wûnder as men yn dat stik sinnen lêst lykas: ‘Regisseur
is de Provinsje as it giet om in paadsljochtsjende en
koördinearjende rol by it befoarderjen fan de yntegraasje fan
ûntwikkelings yn ’e kultuer, mar ek oangeande de yntegraasje fan
kultuer mei oare beliedsmêden.’ De betinker fan sok abakadabra
skriuwt trije sinnen fierder ek noch: ‘As bewekker fan kwaliteit
hâlde wy troch mearjierrige budzjetoerienkomsten mei kulturele
ynstellings de ynfrastruktuer yn stân, om de ferskate kulturele
aktiviteiten yn ’e stêd en op it plattelân te stypjen en fuort te
sterkjen.’ Wa’t sa’n sin op papier set, kin in oar dochs net op
kwaliteit fergje? Wat is kwaliteit feitlik noch, as men lêst: ‘Lykwols
kinne maatskiplike tendinzen wol ta de yntegraasje fan kultuer en
oare beliedsmêden, en dan benammen mei it beliedsmêd
ekonomy, rekreaasje en toerisme, liede.’ Dat al dy yntegraasje ta
alarmfaze oranje yn de steatekommisje laat, levert dochs noch in
lyts ljochtpuntsje op yn it bestean fan boarger en mienskip.
tinkwrâld
Neffens it oanbiedingsbrief by de startnotysje foar dyselde
kultuernota giet it om in ‘earste oanset foar fisyfoarming troch
Provinsjale Steaten oer it kultuerbelied foar de kommende jierren,
rekken hâldend mei de tinkwrâld fan ramtstelling en it foech yn
dat ferbân fan Provinsjale Steaten.’ Men leaut jins eigen eagen
net: ‘de tinkwrâld fan ramtstelling’! Is der in boarger mei beide
fuotten yn de mienskip dy’t my fertelle kin hoe’t dat sit? Bestiet
der mooglik literatuer oer dy tinkwrâld? Hoefier stiet de skriuwer
fan sa’n brief, en elk dy’t meiferantwurdlik is foar sok skriuwen,
net fan boarger en mienskip ôf? En dan giet it noch mar om in
earste oanset ta fisyfoarming. Wat kin en mei men noch fierder
ferwachtsje? In steatelid fûn, sa lies ik, it stik ‘hiel dreech om
trochhinne te kommen’. Hja neamde it ‘warrich en net dúdlik’.
No, dat liket my noch freonlik sein. En dat nimmen oer de
histoaryske ûnkrektens falt fan it sizzen dat it algemiene
kultuerbelied fan de provinsje Fryslân sûnt 2001 yn in
kultuernota foarmjûn wurdt, is heechstens in oanwizing foar de
kwaliteit fan it yndividuele en kollektive ûnthâld dêr op it
Provinsjehûs. Och, wat wie de wrâld noch in stik minder
betiizjend, doe’t Jan van der Kleij de Hollânsktalige kultuer
provinsjaal noch berêde en Jurjen Ypma datselde foar de Fryske
kultueruterings die. Hja sieten alle dagen foar elkoar oer en
paadsljochten en koördinearren dat it sta sei. Startnotysjes
bestienen yn dy dagen net. Hoewol, earlik is earlik, it skriuwen
fan in kultuernota wie doe, moai wat earder as 2001, op it
Provinsjehûs ek al in dreech kerwei. Wat dat oangiet past de
hjoeddeiske provinsjale betizing goed yn in sa stadichoan al moai
lange tradysje.
alderein
Lit my in oar foarbyld út dyselde steatekommisje by kop en kont
krije. It konsept sosjaal beliedsramt levere yn de
kommisjegearkomste fan in ynsprekkende direkt-belanghawwende
in blykber geunstich oardiel op. Neffens it ferslach sei de man:
‘Wy fine dat der no in beliedskader leit wêrfan wy tinke dat it
goed is dat de steaten dy oannimme. Sadat der wurke wurde kin
oan in nije opset yn Fryslân om te sjen hoe’t we op in tal fan
saken, op gegevens út de samenleving, in sosjale aginda meitsje
kinne. En op basis fan dy sosjale aginda ek in oantal útstellen
dwaan kinne, wêr’t de provinsje sjen kin - yn gearwurking mei
gemeenten, mar ek mei in oantal organisaasjes - hoe’t in oantal
saken wurkje kin.’ Immen dy’t soks seit, is alarmfaze oranje grif al
in moai ein foarby. Ik soe werklik net witte wêr’t it om en oer
giet, mar ik soe al dit freegje wolle: ‘No pas?’
De deputearre hat it der neffens itselde ferslach ek mar dreech
mei: ‘Ik weet niet eerder waar ik me op moet focussen, dan
wanneer ik weet wat het kader is. Communicatie is een heel groot
punt, maar ik moet wel weten waarover ik mag communiceren.
Op dat punt zijn we nu langzaam maar zeker aanbeland.’ En hy
hat it fierder oer de rol fan de lytse stipefunksjes: ‘sommigen
noemen het uitvoeringsorganisaties of categorale instellingen,
maar als je kijkt naar de voorlopige speerpunten, dan kunnen
sommige van die instellingen daar toch hun weerklank in vinden.
8

9
h.p. linthorst-homan, eartiids kommissaris fan de keniginne. ut: j.j. spahr van der
hoek en k. de vries (red.), friesland 1945-1970 (ljouwert 1970).
Als je het hebt over ouderenbeleid, dan is er wel ruimte voor
ouderenbeleid. En als je het hebt over vrijwilligerswerk, dan zit er
toch wel veel volume in, in de zin dat er vaak duizenden
vrijwilligers bij betrokken zijn. Daar zou je met elkaar wat voor
kunnen betekenen.’ Betiizjend, sa’n tinkwrâld, sa komt it my oer.
fjochtersmasine
Genôch oer provinsjale start- en oare notysjes. Lit my ris sjen nei
celebrity in politics Roland Kortenhorst, warber Jouster CDAkeamerlid.
It wol my suver net oan dat dy it Provinsjehûs
fuortendaliks ferbettert as it om it skriuwen fan nota’s giet.
de Moanne numer 8 oktober 2004
Roland is fan betinken, sa lit er op de ynternetside fan it CDA
witte: ‘de Nederlandse industrie moet veel meer in de harten van
politici en beleidsmakers komen. We beseffen véél te weinig hoe
miljoenen vákmensen werk hebben doordat hun
hoogtechnologische producten scóren op de wereldmarkt! Als we
zien dat onze maakindustrie bij regelmaat internationaal (en zelfs
binnen de EU) buitenspel wordt gezet door buitenlands
overheidshandelen, hoort ons Ministerie van EZ zich acuut op te
stellen als een vechtmachine voor het Nederlands bedrijfsleven.’
Ja, it stiet der echt. Roland is sels ek sa’n fákman en
fjochtersmasine. Skipswerf Bijlsma hie der wol mear fan

fernimme wollen, mar goed, Kortenhorst is no
folksfertsjinwurdiger. Sa wie er ein augustus oan it wurd by de
betinking fan de Indië-feteranen yn it Ljouwerter Rengerspark.
Alde fjochtersmasinen dêr’t it net altiten like goed mei ôfrûn is. In
wike letter ûntfong it ambisjeuze keamerlid Grinslanner
ûndernimmers. No, dy sille har ûnderfinings ek wol hawwe as it
om it hert fan politisy en beliedsmakkers giet. In dei letter wie
Roland al wer op it oarlochspaad. Hy melde him al om healwei
seizen by it ûndernimmersgala fan VNO-Noord. Blykber dochs
noch even tiid foar in lyts feestje. Mar oan de ein fan de moanne
wie it wer alarmfaze oranje foar Roland. Earst spruts de gâns
ûnthjittende Jouster op it ûndernimmerssympoasion yn
Alblasserdam. Mooglik in opstap foar Davos? En in dei letter
wachte him yn Breda it bywenjen fan de iepen dei fan de KMA. Ik
reitsje suver yn de tiis fan sa’n skoarend fjochtersbaaske.
dantumadiel
De gemeente Dantumadiel soarget, sa soe men tinke, net
fuortendaliks foar in soad ûnstjoer. Hoewol, yn de tiid fan
boargemaster Eabele wienen de riedsgearkomsten dêr foarbylden
fan in dualistyske oanpak avant la lettre. En no hellet
Dantumadiel de krante mei in eigen útlis fan alarmfaze oranje. In
lyts berjochtsje lit witte: ‘Posters te blote vrouwen taboe in
Dantumadeel.’ Dy kop is noch hiel wat oars as it ferfolch, dat
dúdlik makket dat de plysje-oardering sa oanpast wurdt dat it
tenei ferbean is om pornografyske, godslesterjende ôfbyldings of
teksten yn Dantumadiel op te hingjen. Anno 2004. Yn al dy
jierren dat ik Dantumadiel ken, bin ik dêr by myn witten nea sa’n
affysje tsjinkommen, mar wat net is, kin fansels komme. It
oanbod skept de fraach, dat wa wit en kin men meikoarten in
pornografyske, godslesterjende ôfbylding foar de Driezumer ruten
hingjen sjen. Op dy wize bringt de gemeente mei syn geregel de
boel mar moai yn ûnstjoer. Ik nim oan dat de prinsipiële
foarstanners fan it nije kêst ek ree wêze sille om yn
foarkommende gefallen, en neffens de bêste Dantumadielster
tradysjes, alle juridyske wapens út de kast te heljen om ien en oar,
as fjochtersmasine earste klas, ta de heechste ynstânsje út te
fjochtsjen. Ik soe net witte hoe’t affysje of tekst der útsjen moatte
om de gemeente Dantumadiel winne te litten, mar wierskynlik
hawwe se dêr yn Dantumadiel wol konkrete ideeën oer. De
grutste saakkundigen binne grif by de ChristenUnie en SGP te
finen. De PvdA stimde trouwens ek foar it oanpassen fan de
plysje-oardering. Myn hope is festige op de krekt yn Dantumadiel
beneamde Arie Aalberts. Dy is grif wol wizer, mar oars is Gerard
Spong mooglik in opsje as gemeentlik pleiter. En om’t
Dantumadiel, oars as buorgemeente Kollumerlân, gjin rubryk
‘Leuke gebeurtenissen’ op syn ynternetside hat, wol dy gemeente
ús mooglik wol op de hichte hâlde fan de fierdere gong fan saken
djip yn dûnker Dantumadiel.
amtskostúm
Kommissaris Ed Nijpels hat him in amtskostúm oanmjitte litten.
Syn foargonger Linthorst Homan droech noch by in inkelde
offisjele oangelegenheid syn amtskostúm, mar dat wie noch mar
koart nei’t ek ministers, keamer- en sels steateleden in
amtskostúm hienen en by gelegenheid droegen. Dy tiid is lykwols
foarby. In amtskostúm is tsjintwurdich ommers suver it antysymboal
fan breanedige dynamyk en fernijing. Wy libje no op it
lêst yn in tiid fan alarmfazen en rampeplannen. In degen mei
fergulde montuer en swarte skie rikt hjoed de dei net fier genôch.
Nimmen skrikt noch fan ikels fan lamee en frisee, appeltsjes fan
blinkende kantylje en doffe kelkjes mei blinkende puntsjes. En as
der dan dochs noch in amtsdrager is dy’t dy âlde klaaiïng earst
neimeitsje lit en dan ek noch oandocht, dan heart dat al gau thús
yn de kategory fan allegoaryske optochten, braderyen en
flaaielfeesten. Dat de kommissaris it kostúm en al syn eareblik
presintearre op de Jouster boerebrulloft makket de folkloristyske
status fan ien en oar fuortendaliks moai dúdlik. Frjemd dat it
Fries Museum sa’n neimakke en degradearre pak útstalle sil. Mar
dêr giet it my net om, likemin as dat ik it oer it teater yn de
polityk hawwe wol. Nee, wat ik betiizjend fyn is dat it
amtskostúm yn in stichting ûnderbrocht is. Trije man yn it
bestjoer. Makelder Folkert Popma as foarsitter. Fan sa’n stichting
en bestjoer falt in soad te sizzen, mar wat my foaral ôf- en opfalt
is dat de kommissaris sa’n pak blykber net sels beoarderje kin. Dat
ropt ek de fraach op wat yn de takomst yn dizzen noch fierder
ferwachte wurde mei. Hie dat pak trouwens, mei sjoen de nedige
efficiency, net yn de stichting ‘Instandhouding van de
begraafplaats en klokkenstoel te Dijken’ ûnderbrocht wurde
kinnen?
kladderadatsch
Kommissaris Nijpels skriuwt yn syn lêste jierferslach: ‘De
ontwikkeling van crisismanagement in Fryslân liep in het begin
van 2003 stroever dan ik hoopte.’ Soks jout op ’e nij betizing.
Komt it wol goed? Wat en wa hat Nijpels winliken op it each? Ik
begryp dat it ûnder mear te krijen hat mei ferskillende
takomstfisys by de regionale helpferlieningstsjinsten. Dat is dochs
ferskriklik. Dat se dêr de tiid noch foar hawwe. Is Fryslân de
alarmfazen fan Remkes wol treast en wurdich? En wat as it net
langer om allinne alarm giet? Wat as de echte jihadêre
kladderadatsch plak fynt? Wat dogge mannen as Donner, Nijpels
en Remkes yn dat gefal? En bringt Folkert Popma it amtskostúm
dan hurd fan Ljouwert nei Diken ta? ‘Man, trek aan, ’t is zover!’
Of makket dat de betizing noch grutter? Helpt de tinkwrâld fan
ramtstelling dan noch, of moat Roland Kortenhorst útkomst
bringe? Mooglik hat dy dan krekt in petear mei in personal coach.
Men wit it langer net. Wa kin help jaan? Dochs Remkes? Yn in
nije publykskampanje fan syn ministearje jout Remkes elk de rie
om omstanners te mobilisearjen. No, dat wol ik wol dwaan. En
fierders seit er, skilje 112. Dat liket my in minder goed idee as syn
advys om de skaaimerken fan de dieder te ûnthâlden en it
slachtoffer net allinne te litten. Sjoch, dat dieder en slachtoffer yn
de teksten fan it ministearje noch yn inkelfâld binne, meitsje skrik
en betizing dochs moai wat lytser. Alarmfaze oranje: men kin en
wol net mear sûnder.
10

11
ra van der hoek & janni dekker
de Moanne numer 8 oktober 2004

Op de tentoanstelling fan Noorderlicht ûnderbout de Finske fotograaf Ilka
Uimonen it útgongspunt fan syn reportaazje, dat it geweld yn it Midden-Easten al
3000 jier duorret en in net ophâldende syklus is, mei in útspraak fan de Dútske
psycholooch Carl Jung. Jung soe steld hawwe dat konflikten net oplost wurde
kinne salang’t emoasjes it plak ynnimme fan it ferstân. As dat wier wêze soe, sjocht
it der foar it Arabyske part fan ’e wrâld net bêst út. Emoasjes spatte net allinne fan
de foto’s fan Uimonen ôf, in grut part fan de tentoanstelling liket der troch droegen
te wurden. Emoasjes as fertriet, ûnmacht, lulkens, eangst, mar út en troch ek in
aan fan humor, gefoel foar skientme en ynfielend observaasjefermogen. En hawwe
jo it dan noch oer emoasjes of oer it begjin fan ferstân?
hicham benohoud
Fotografy
en emoasjes
12

13
nazar betsjut: sjen, ynsjoch, refleksje.
Foar de alfde kear organisearret Noorderlicht in grutte
tentoanstelling, en it is de tredde kear dat Ljouwert as lokaasje
tsjinnet. Lykas de oare beide kearen stiet no ek wer in grutte, netwesterske
regio sintraal. Wiene it yn de eardere edysjes Afrika
(2000) en it Grut-Karibyske gebiet (2002), dizze kear binne it de
22 Arabyske lannen dy’t beljochte wurde. Lannen dêr’t wy
geregeldwei foto’s fan yn ’e krante sjogge, mar ek lannen dêr’t we
eins mar wat in diffús byld fan hawwe. De gearstallers hawwe dy
ûnderstelde ûnkunde en fernuvering as útgongspunt naam. De
fraach oft it byld dat in groep minsken, of in folk, fan himsels
hat, bot ôfwykt fan dat wat oaren fan harren hawwe, keppelet de
trije haadtentoanstellingen yn it Fries Museum, de Manege en it
Princessehof dan ek oanelkoar. Yn it Fries Museum jouwe
Arabyske fotografen in byld fan hoe’t sy tsjin har eigen wrâld
oansjogge. Yn de Manege litte westerske fotografen har fyzje op
dy wrâld sjen en yn it Princessehof hingje histoaryske foto’s dy’t
makke binne fan de 19de ieu ôf oan de jierren ’70 ta. Foto’s fan
sawol Arabieren as westerlingen. It is de earste kear dat de
Arabyske fotografy yn Europa safolle omtinken kriget.
willy van der meer
de Moanne numer 8 oktober 2004
skikke of klikke: de realiteit yn sêne sette
of net
Yn it Fries Museum hinget it wurk fan meast jonge Arabyske
fotografen, tritigers, en dat sil net allinne fuortkomme út ’e kar
fan Noorderlicht. De fotografy hat yn ’e Arabyske lannen hiel
lang, eins oant de jierren ’90 fan de foarige ieu ta, in marginale
rol spile. As keunstfoarm krige it gjin erkenning en opliedingen
wiene der hast net, of se wiene hiel beheind. Mar de ûnderskikte
rol fan de fotografy hat ek in soad te krijen mei de politike
sitewaasje en sensuer yn tal fan Arabyske lannen. Fotografy sit
folle tichter tsjin de realiteit oan as oare keunstfoarmen, jo kinne
der in grut publyk mei berikke, en krekt dat kin bedriigjend wêze
foar machthawwers.
Opfallend oan de tentoanstelling yn it Fries Museum is, dat
de ferhâlding manlike en froulike fotografen heal om heal is. Yn
de Manege, mei wurk fan westerske fotografen, meitsje de
froulike fotografen mar in kwart fan it gehiel út! No kin ik net
oersjen oft dat eksimplarysk is foar de hiele Arabyske en westerske
fotografy, mar apart is it al. Wat lykwols folle mear yn it each
springt, is dat de Arabyske fotografen har wrâld op in oare manier
Noorderlicht yn Ljouwert mei ‘Nazar’: foto’s út ’e Arabyske wrâld
hala elkoussy

lalla essaydi
yn byld bringe as har westerske kollega’s dat dogge. Yn it Fries
Museum makket in tredde fan ’e fotografen ensenearre foto’s en
yn ’e Manege is dat noch gjin tsien persint. Dêr is de
dokumintêre fotografy dominant.
It is it klassike ferskil tusken de ‘klikkers’ en de ‘skikkers’, in
ûnderskie dat ea makke is troch John Sarkowski, direkteur fan it
Museum of Modern Art yn New York. De ‘klikkers’ reizgje de
wrâld yn, kamera yn ’e oanslach, en fotografearje wat se
tsjinkomme. Se kieze wol wat se al of net op ’e foto sette en hoe’t
se dat dogge, mar de sitewaasje docht him foar en wurdt net yn
sêne set. De ‘skikkers’ gripe wol yn. Se regissearje in toanielsêne
dy’t op it platte flak fêstlein wurdt. It ferskil komt ticht by it
ferskil tusken in dokumintêre film en in spylfilm.
De ensenearre fotografy liket goed te passen by fotografen dy’t
wurkje moatte yn lannen dêr’t sensuer foarkomt. Fotografen yn
Eastbloklannen hawwe dat foar de fal fan de Muorre ek faak sjen
litten. It is in manier om pynlike en kontroversjele saken sa foarm
te jaan dat in sensurearjende oerheid net wit wat er der mei oan
moat.
Mar wa komt no it tichtst by de wierheid? De klikker of de
skikker? Wy tinke graach dat it de klikker is, de realiteit liicht
ommers net, mar as ien ding oan dizze edysje fan Noorderlicht
opfalt, is it wol dat it byld mar in hiel beheind ferhaal fertelle kin.
Foaral de bylden fan de klikkers. Sûnder byskriften en frij
wiidweidige achtergrûnferhalen, dy’t oars allegear ek kreas jûn
wurde op ’e tentoanstelling, is de komplekse realiteit dy’t dizze
fotografen fêstlein hawwe, net te fetsjen. Der binne in bulte
wurden nedich om de bylden te begripen. De foto’s sels jouwe ús
dan ek gjin op analyze basearre ferhaal, mar se dogge krekt in
berop op ús emoasjes, ús fermogen ta ynlibjen. In fotograaf as
Matthias Bruggmann út Switserlân docht dat eksplisyt mei it doel
om de wrâld wekker te meitsjen. Wat de diplomasy net slagget,
hy is in diplomatesoan, moatte de bylden dwaan. In ensenearre
foto kin dat effekt ek hawwe. Troch de emoasje by it ferstân
komme, liket dizze tentoanstelling fan Noorderlicht te
suggerearjen.
fries museum
Dat ensenearre foto’s net altyd like foarsichtich hoege te wêzen, lit
it wurk fan de Marokkaanske yn Amearika wenjende Lally
Essaydi sjen, dy’t yn har foto’s letterlik útbyldet hoe’t froulju de
funksje krije fan dekorative eleminten. Harren persoanlikheid
snijt ûnder, it hûs is harren domein, harren ferhaal komt net nei
bûten ta. Oer it hiele byld fan in frou hinne hat se yn henna
14

15
lykwols teksten oanbrocht dy’t har in stim jaan moatte. Teksten
dy’t wy yn it Westen net lêze kinne, mar in Arabyske oerheid wol,
soene jo sizze. Dat byld wurdt boppedat noch pynliker as jo witte
dat islamityske froulju net achte wurde har mei kalligrafy,
skriuwkeunst, dwaande te hâlden. De krityk is dúdlik, ek al is dy
yn in estetysk moai byld fongen.
Wol op in hiele subtile manier boartet de Egyptyske fotografe
Hala Elkoussy mei de realiteit. Op it earste gesicht lykje har foto’s
wer te jaan wat sy tafallich tsjinkaam yn ’e stêd, mar yn ’e hiele
rige fan foto’s falt op dat guon dêrfan dochs wol frjemd binne. In
ferfallen hûs, of hat it wol in hûs west? In pear earder moaie
meubels en in soad rommel. En dan ynienen yn it hoekje in
spegel mei in lyts famke derfoar, yn in wite feestjurk. De foto dy’t
der neist hinget, in âlde man dy’t troch in skimerich strjitsje
oanrinnen komt, liket wer hiel ‘gewoan’ te wêzen. De
kombinaasje fan ’e foto’s wurket surrealistysk, jo witte net wat jo
tinke moatte en hâlde dan mar op fan tinken. Mar de eagen sykje
krekt dy foto’s hieltyd wer op.
Dat kritysk wêze ek mei gefoel foar humor dien wurde kin,
toant de Marokkaan Hicham Benohoud. Hy is tekenlearaar yn
Marrakech en hy hat syn learlingen frege om op samar in momint
op te hâlden mei wat se oan it dwaan wienen en foar him te
de Moanne numer 8 oktober 2004
marc garanger
posearjen. It moast wol in ûngewoane poaze wêze, dy’t se sels
betinke mochten en se mochten der alles wat los en fêst yn it lokaal
siet foar brûke. Wylst er de foto naam, moasten de oare learlingen
gewoan trochgean mei har wurk, krekt as wie der neat te rêden.
Krekt dat lêste makket de foto’s hiel ferfrjemdzjend. It doel fan de
learaar wie om sjen te litten dat jo op in hiele nije manier tsjin
dingen oan sjen kinne troch wat fêstichheden te feroarjen.
It suggestive sit by de Arabyske fotografen lykwols net allinne yn
de ensenearre foto’s, jo fine it ek werom yn ’e reportaazjes. Ymane
Fakhir (Marokko, Frankryk) hat foto’s makke fan in tradisjonele
Marokkaanske brulloft. Mei in prachtich fersierde breid dy’t yn it
middelpunt fan ’e belangstelling stiet. Mar, seit Ymane Fakhir, dat
is mar ien dei, en dêrnei ferdwynt se yn har hûs en wurdt se achte
om net mear op te fallen. De moaiste foto út dy searje fûn ik de
detailopname fan de fersierde hân fan de breid. Har kreas
manikuerde neils sjogge der sa iensum út, krekt as dogge se net
mei oan it feestje. Yn ien detail hat Fakhir it hiele konsept fan de
reportaazje gearfette. Sa skowe eins de twa sjenres, ensenearre en
dokumintêr, yn elkoar.
Der sit mar ien ‘hurde’ westersk oandwaande reportaazje by
yn it Fries Museum, fan de Palestynske Achmed Jadallah. Hy hat

mear as 10.000 foto’s makke foar parseburo Reuter. Alle dagen
makket er opnamen fan Palestynske begraffenissen en it geweld
tusken Israeli’s en Palestinen. It binne de ús bekende foto’s, dy’t
we alle dagen yn ’e kranten sjogge. Mar yn de kontekst fan dizze
tentoanstelling komme se hurder oan. Miskien wurde jo
gefoeliger troch al dy sa foarsichtich makke foto’s dy’t der
omhinne hingje.
de manege
De foto’s yn de Manege toane hoe’t ‘wy’ tsjin de Arabyske lannen
oansjogge. It grutte ferskil mei dyen yn it Fries Museum is, dat it
foto’s binne dy’t minder heaks op ‘ús’ ferwachtingspatroan steane.
Se binne ek faker as yn it Fries Museum makke troch âldere
fotografen dy’t har al jierrenlang dwaande hâlden hawwe mei it
fêstlizzen fan dielen fan ’e Arabyske wrâld. Sa is de Frânsman
Denis Dailleux (1958) al sûnt syn bernejierren fassinearre troch
Caïro en komt er dêr hieltyd werom om te fotografearjen. Hy
sketst in libben byld fan de stêd en as taskôger begripe jo syn
fassinaasje wol. It is it oare, it eksoatyske dat lûkt. En al kinne jo
dan net de lûden hearre of de rook opsnuve, de foto’s binne
libben genôch om dy te suggerearjen. Fakwurk en in nocht foar it
each. Mar it binne gjin foto’s dêr’t jo je mei ferbûn fiele, wat yn
weromkenne. It bliuwt, hoe moai ek, hingjen yn allinne it
oarswêzen.
Datselde jildt ek foar in prachtige searje foto’s fan de gong fan
saken yn ’e bazars, de merken, makke troch Alison Bradley
(Amearika). Unike foto’s, en om it histoaryske karakter fan it
ûnderwerp te ûnderstreekjen brûkt se ek deselde fototechniken as
19de-ieuske fotografen. Foto’s om yn om te rinnen.
It is faaks net ferkeard foar besikers fan Noorderlicht om mei
de Manege te begjinnen en dêrnei pas de foto’s yn it Fries
Museum te sjen. Ik tink dat dan de kombinaasje it bêste ta syn
rjocht komt. De prachtige foto’s en de mei in soad ynset makke
reportaazjes fan de westerske fotografen litte de bûtenkant sjen.
Yn guon gefallen roppe se sels hast it ‘Tûzen en ien nacht’-gefoel
op. Dêrnei komt it ferhaal fan binnenút noch dúdliker ta syn
rjocht.
it princessehof
De tentoanstelling yn it Princessehof sit tusken de twa oare yn. In
soad omtinken is dêr foar de ‘Arab Image Foundation’. Dy
organisaasje yn Beiroet wol de eigen foto’s út ’e Arabyske wrâld
sammelje om sa in tsjinwicht te jaan tsjin it romantyske,
fersimpele byld dat de westerske fotografy sûnt de 19de ieu jûn
hat. De meiwurkers fan de AIF sammelje famyljealbums en brûke
dy as útgongspunt foar tentoanstellings. Sa binne der foarbylden
te sjen fan ynkleure foto’s út famyljealbums út Marokko.
Opfallend binne de ‘glamour’-portretten fan de Egyptyske
fotograaf Van Leo. Hy joech syn klanten it uterlik fan
Hollywoodstjerren. Yn de jierren ’40 en ’50 wie hy dé
societyfotograaf fan Egypte. Hy kleure syn portretten mei de hân
yn en dêr wurde de minsken prachtich fan, mar se lykje ek
allegear op elkoar, as ien grutte famylje. It spultsje leit der lykwols
sa bot boppe-op dat jo der as taskôger yn meigean kinne. It binne
gjin stikem retûsjearre foto’s lykas yn de glossys dy’t by de kapper
lizze en dêr’t je op slach kompleksen fan krije. Hoe keunstmjittich
ek, dizze foto’s binne wol earlik.
Doe’t Ingelân it nei 1952 net langer foar it sizzen hie yn
Egypte, hâlde it kosmopolityske libben yn Caïro allinkendewei op
en ferlear Van Leo fierhinne syn breawinning. Ien fan syn foto’s,
fan de aktrise en sjongeres Cherihan te Zien as alvejierrich famke,
is it byldmerk wurden fan dizze tentoanstelling.
Yn it Princessehof binne ek de meast navrante foto’s fan dizze
tentoanstelling te sjen. Foto’s dêr’t ik in wike nei’t ik se sjoen ha
noch altyd mei ompak. Se binne yn 1960 yn Algerije makke
troch Marc Garanger. Hy wie tsjinstplichtich militêr en hat
likernôch 2000 foto’s makke fan Algerijnske froulju foar de
identiteitsbewizen dy’t ferplichte steld waarden. De froulju
waarden twongen om de holdoek ôf te dwaan. Dat moat foar in
soad in hast net te fernearen skok west hawwe. Har hiele
folwoeksen libben hawwe se har gesicht yn it iepenbier net sjen
litten. Se kieze der net foar om har sûnder holdoek te fertoanen
en de lulkens en ûnwissens dy’t soks losmakke hat, kin net ien
ûntgean. Se moatte har neaken field hawwe. Jo sjogge it oan ’e
eagen en soms oan de hâlding of in hân dy’t by de hals in sjaal
hast fynknypt. De foto’s hingje yn in aparte rûmte, en as jo dêr in
skoftke allinne binne, dan is it hast as krûpt al dy lulkens en
argewaasje jin ûnder de hûd en wolle je wol fuortdrave.
De tentoanstelling ‘Nazar’ jout yndie in soad stof ta ‘sjen, tinke,
refleksje’ en docht in berop op ús emoasjes, ferstân en ús minsklik
fermogen om bylden har ferhaal fertelle te litten.
Neist dizze trije haadtentoanstellings is der troch de hiele stêd
hinne op mear as tweintich lokaasjes in satellytprogramma te sjen
mei wurk fan bekende en minder bekende fotografen.
Folder + rûte: 1 euro. Fergees by passe-partout fan 11 euro.
Katalogus: 35 euro.
Doer hiele tentoanstelling, ek de satellytprogramma’s: oant 24
oktober. Yn it Fries Museum en it Princessehof oant 9 jannewaris.
Iepeningstiden: Fries Museum en Princessehof:
tiisdei o/m snein 11-17 oere
De Manege: tiisdei o/m snein 11-18 oere
16

17
huub mous
de Moanne numer 8 oktober 2004
Hoe word ik een grijze muis?
Twee jaar geleden verscheen een boekje dat een revolutie inluidde
in de hedendaagse managementliteratuur. De handleiding Hoe
word ik een rat? De kunst van het konkelen en samenzweren,
geschreven door Joep P.M. Schrijvers, werd een doorslaand succes.
Ik had het boekje nooit gelezen. In al mijn naïviteit ging ik er
vanuit dat ik al die lessen in slinksheid en achterbaksheid niet
nodig had. Na ruim een kwart eeuw werkervaring bij een Friese
culturele instelling achtte ik mij op dit terrein in voldoende mate
gepokt en gemazeld. De lectuur van deze wegwijzer in de
hedendaagse organisatiepraktijk leverde dan ook niet zo veel
nieuwe inzichten op. Wat mij vooral frappeerde was de vorm die
de auteur voor zijn handleiding gekozen heeft. Het is een lange
brief, waarin de praktijkervaring van een organisatiedeskundige
binnenstebuiten is gekeerd. En dat alles bondig geformuleerd met
de ironie van de negatieve overdrijving, een stijlfiguur waarin de
waarheid vaak ogenschijnlijk wordt omgekeerd en juist daardoor
schril aan het licht treedt. Wie omhoog wil komen in een
organisatie, moet een rat zijn, zo leert dit boek. Geen foute rat,
want die valt meteen op. Nee, een goede rat, dat wil zeggen: hij
dient de meest succesvolle variant van het rattengedrag te
praktiseren, waarbij gestreefd wordt naar de totale
onzichtbaarheid van alle rattenstreken.
Ik heb lang nagedacht over de vraag hoe je dit boekje kunt
ombouwen tot een cursus die toepasbaar is op de Friese situatie.
Friezen hebben het niet zo op ratten. Voor een vacature van
rattenvanger bij Wetterskip Fryslân staan steevast honderden
sollicitanten op de stoep. Als rat heb je hier geen lang leven voor
de boeg, niet in de natuur en zeker niet in de cultuur. Wie in de
Friese cultuur carrière wil maken, moet zich dan ook met een
andere diersoort identificeren. Ik stel me zo voor dat dit de muis
moet zijn, en met name die variant van de muisachtige
knaagdieren (myomorpha) die in the survival of the fittest binnen
het Friese culturele leven tegenwoordig een uiterst succesvol
exemplaar blijkt te zijn: de grijze huismuis (mus musculus). Met
die gedachte voor ogen zou je heel goed een cursus ‘Hoe word ik
een grijze muis?’ kunnen ontwikkelen. Bij de culturele instellingen
van Leeuwarden is de verbeelding al lang niet meer aan de macht.
Tegenwoordig heersen daar grijze muizen. Al tijden verbaas ik mij
over de grauwheid en nikserigheid van het hedendaagse culturele
management in de Friese metropool. De tijden van Gerard Tonen,
Wim van Krimpen, Jos Thie en Ed Bausch lijken voorgoed
voorbij. Een spraakmakende directeur is in Leeuwarden een
uitstervende diersoort geworden. Ik zou geen naam meer kunnen
noemen die qua uitstraling, charisma en bevlogenheid ook maar
enigszins in de buurt komt van het hierboven genoemde kwartet.
Wie naar oorzaken zoekt van deze trend, zal eerst naar de
kwaliteit moeten kijken van de besturen van de betreffende
instellingen. Daar is iets grondig mis mee. Was het vroeger een
eer om in een dergelijk bestuur zitting te nemen, een erebaantje
dat alleen voor een maatschappelijke toplaag was weggelegd,
tegenwoordig is het een veel lager echelon dat nog de ambitie
heeft om op een onbezoldigde wijze de publieke zaak te dienen.
De motieven om dit te doen zijn ook van meer prozaïsche aard.
Men doet dit voor het uitbouwen van het eigen netwerk of als
opstap naar een andere werkkring, maar zelden nog uit idealisme,
laat staan uit daadwerkelijke culturele belangstelling. Ik vraag mij
af hoeveel besturen in Leeuwarden zichzelf al eens hebben
doorgelicht aan de hand van de 23 aanbevelingen voor
kwaliteitsverbetering in het rapport Cultural Governance (2003).
Aan één aanbeveling wordt in ieder geval weinig gehoor gegeven:
zoek nieuwe bestuursleden ook buiten het eigen netwerk!
Besturen van culturele instellingen in Leeuwarden lijden vaak aan
het euvel van inteelt en vergrijzing. Het zijn altijd weer dezelfden
die je tegenkomt. Notarissen en financieel deskundigen zijn zeer
geliefd. Representanten van de medische stand en het
bedrijfsleven zijn echter zeldzaam. Advocaten zie je meer, maar
zelden zijn ze van topniveau. De gebroeders Anker hebben niet
voor niets laten weten liever op de tribune van Heerenveen te
zitten dan in een bestuur van een museum. Wat resteert is een
wonderlijk allegaartje van vroegere wethouders, ex-directeuren of
oude vrijgestelden van wie je doorgaans blij mag zijn dat ze nog
voor de vergadering de stukken hebben gelezen. Geen wonder dat
kwaliteit niet hun eerste interesse is. Middelmaat zoekt
middelmaat. Een aspirant-directeur met visie komt zelden door
de eerste selectie heen.
De cursus die mij voor ogen staat moet vooral praktisch
gericht zijn. Het systeem wordt transparant als je een aantal

wenken kunt formuleren waarmee je in Leeuwarden directeur
kunt worden en vooral kunt blijven. Nu heb ik zelf tot tweemaal
toe vergeefs gesolliciteerd naar een directeursfunctie bij een
Leeuwarder culturele instelling. Ik ben dan ook niet de meest
onbevangen adviseur in deze materie, laat staan dat ik kan bogen
op een succesvolle praktijkervaring. Dat laatste kan echter ook
een voordeel zijn. Ik ken iemand die vanuit een armlastige positie
een vermogen heeft verdiend door een boek te schrijven met als
titel Hoe word ik rijk? In het boekje Hoe word ik een rat? zet de
auteur omstandig uiteen dat zijn handleiding is voortgekomen uit
de behoefte om een andersoortige bedrijfscursus te schrijven, juist
omdat hij als bedrijfsconsultant telkens moest ervaren dat hij de
plank missloeg. Kortom, in je eigen falen kan een wijze les voor
anderen schuilgaan. Maar dan dient wel een belangrijke
grondregel in acht te worden genomen. Wie een handleiding voor
macht en succes wil schrijven moet in navolging van de oude
Machiavelli zichzelf bevrijden uit de onmogelijke spagaat tussen
geweten en waarheid, tussen fatsoen en ratio. ‘Wees hard op hard
en koud op koud’, zoals Joep Schrijvers dat in zijn inleiding zo
pakkend formuleert. Zoals hij al zijn scrupules heeft genegeerd en
zich totaal heeft ingeleefd in de psychologie van de rat, zo zal ik
mijn gêne opzij moeten zetten en mij volledig moeten
identificeren met het wereldbeeld en het gedragspatroon van de
grijze muis.
Wie macht nastreeft moet zich bedienen van een specifiek
jargon waarmee je de werkelijkheid voortdurend naar je hand
kunt zetten. Een succesvolle handleiding voor succes heeft dan
ook een vergelijkbare geheime formule die iets met taal van doen
heeft. Als ik het betoog van Joep Schrijvers goed begrijp, gaat het
erom de kwaadaardige kern van de problematiek vooral niet in
brave mallen te persen. Die bevrijdende ontdekking vormt voor
mij het vertrekpunt. Zoals je rattenstreken niet in neutrale
managementtermen kunt benoemen, zo zou ik het gedrag van de
grijze muis in zijn meest grauwe gedaante aan het licht moeten
brengen. Het moet daarbij niet gaan om frustratie, rancune of
sensatiezucht van de auteur, laat staan om een openbare aanklacht
die op individuele personen is gericht, maar primair om een
heldere analyse van het systeem, waarin dit kleurloze leidersgedrag
tot wasdom komt en vervolgens kan gedijen. Het gaat om de
grammatica van de nikserigheid, de regels van de onzichtbaarheid
die van binnen uit blootgelegd moeten worden. Hoe komt het
dat de grauwe middelmaat steevast succes heeft en altijd weer
boven komt drijven. In de natuur is die wet niet aanwezig.
Waarom in Leeuwarden dan wel?
Hoe word ik een grijze muis? Les één: neem de kleur van je
omgeving aan. Die kleur is een onbestemde, vaalgrijze tint, die als
een grauwsluier over het culturele leven van de Friese hoofdstad
hangt. Dit klinkt misschien wat overdreven, maar voor wie die
grijstint eenmaal heeft gezien, verliest deze zintuiglijke
gewaarwording veel van zijn beklemmende effect en verandert
stilaan in het natuurlijke decor waarin de muis zich optimaal kan
verschansen. De grijze muis beweegt zich onherkenbaar voort en
ondervindt nauwelijks weerstand van zijn omgeving. Zijn
kleurloosheid ervaart hij niet als een gemis, maar ziet hij juist als
de eigenschap die hem sterk heeft gemaakt. Hij heeft zelfs geen
politieke kleur. Hij zal daar in ieder geval nooit voor uitkomen.
De tijd dat er in de dagen voor de verkiezingen een PvdA-bus
door Leeuwarden reed, met aan boord vrijwel alle Leeuwarder
cultuurdirecteuren, is bijna jeugdsentiment geworden.
Lidmaatschap van de PvdA is allang geen voorwaarde meer voor
een benoeming tot directeur, om de simpele reden dat ook de
besturen zelf grotendeels gedepolitiseerd zijn. Als er in deze
kringen al van een politiek bewustzijn sprake is, dan zoekt men
binnen het benoemingsproces van coöptatie eerder naar een
politiek neutrale collegialiteit, of hooguit een zekere politieke
verscheidenheid, niet in de laatste plaats vanwege het fractiebrede
lobbywerk in gemeenteraad of provinciale staten. Op het terrein
van de Leeuwarder cultuur heeft de rode cosa nostra van weleer
plaats gemaakt voor de social talk op tennisbanen, in sauna’s of
fitnesscentra of andere sociale ontmoetingsplekken van de
hedendaagse ervaringscultuur.
Wie binnen deze treurige biotoop directeur van een culturele
instelling wil worden dient totale onzichtbaarheid na te streven.
Leeuwarder directeuren mengen zich niet in openbare discussies
of debatten. Ze publiceren niet en houden nooit een inspirerende
redevoering. Ze weten ook nauwelijks wat netwerken is. Dat doen
ze alleen op het DOL, dat wil zeggen: het Directeuren Overleg
Leeuwarden, een maandelijkse bijeenkomst met borrel en hapjes,
waaraan Wim van Krimpen destijds al een gruwelijke hekel had,
maar dat nog altijd in ere wordt gehouden. Ik stel voor om dit
overleg voortaan maar GMOL te noemen, het Grijze Muizen
Overleg Leeuwarden, want de aanblik van dit stel pommeranten
roept allesbehalve het beeld op van een dolle boel. De Leeuwarder
directeuren zijn saai en hypercorrect. Ze springen nooit uit de
band en liggen ook nooit met elkaar overhoop. Never a dull
moment, hebben zij vertaald in ‘nooit een dol moment’. Je ziet ze
niet. Je hoort ze niet. Ze kruipen bij voorkeur in hun veilige hol.
Hun muizenhol. Daar zwijgen ze doorgaans in alle talen, en zeker
in het Fries.
Ze houden niet van rumoer, maar meer van geruisloos regelen.
Vol overgave werpen ze zich op reorganisatiemodellen en het
nieuwe functieloongebouw, met de perikelen die annex zijn met
budgetfinanciering en de toenemende bureaucratisering van het
gemeentelijk en provinciaal ambtenarenapparaat. Ze hebben
geleerd je vooral niet teveel inhoudelijk te identificeren met de
materie die op de werkvloer speelt. Ze houden van scoren, van
rendement, van een resultaatgerichte aanpak. Die methode laat
echter weinig ruimte voor subjectiviteit. Managen is dan ook
primair het vermijden van emotie. Het is sturing geven aan
processen in de taal van de abstractie. Geen management by
speach, maar management by silence. Als ze vragen hoe iemand het
maakt, hollen ze het liefst meteen weg. Ze zullen er zeker voor
waken het antwoord diep op zich in te laten werken. Je moet je
ook niet overmatig inleven in de specifieke kwaliteiten van de
regio. Managementproblemen zijn immers overal gelijk. Dat is
een wijsheid, die ze nu eens niet uit boekjes hebben opgedaan,
maar zelf al jobhoppend door de jaren heen hebben opgestoken.
De ideale manager in de regio gedraagt zich vanuit hun optiek als
18

19
een eeuwige interim, overal thuis en dus ook in Friesland.
Onbetrokken en koel zijn ze op elke plek in het land inzetbaar,
redenerend vanuit beproefde modellen, waarmee ze het altijd zo
hebben gedaan. Wat goed is voor de Randstad, waarom zou dat
niet goed voor Friesland zijn?
Niet dat ze opeens van elders komen, dat was altijd al zo.
Maar de toenemende kloof tussen de hectiek van de grote stad en
de idylle van de provincie heeft een nieuwe trend gecreëerd. Een
nieuwe lichting intellect belandt tegenwoordig in Friesland niet
als eerste, maar als laatste etappe in een carrière. De steile
bergetappes zijn voorbij, het vlakke land van het noorden wacht.
Ze wonen hier vaak ook niet, ze hebben hooguit een pied à terre.
Ze vormen de voorbode van de komende invasie van zwijgende
pensionado’s, die Friesland te wachten staat als straks de
Zuiderzeelijn klaar is. Het is de nieuwe braindrain uit de
Randstad van afbouwende, vergrijsde managers die snakken naar
rust en ruimte. Ik denk wel eens: zouden ze wel eens wat lezen?
Als dat zo is, dan toch zeker geen meeslepende roman of een
sprankelend essay, hooguit die gortdroge managementliteratuur
met stappenplannen en besturingsmodellen. De meesten hebben
ook geen abonnement op de Moanne. Wie dat wel heeft, zal
denken dat dit stuk op een ander slaat. Wie het niet heeft, is
misschien wel zo ijdel om alleen zichzelf in de spiegel te zien. Of
ze wijzen op Geert Dales, daar is toch ook niks mis mee? Als een
muis, die tegen een olifant zegt: ‘Wat stampen we, hè?’
‘Weg met de nostalgie! Weg met de folklore!’ riep Geert Dales
bij de opening van fotomanifestatie Noorderlicht in het Fries
Museum. ‘Weg met de grijze muizen!’, had hij beter kunnen
roepen. Leeuwarden zit niet te wachten op instant-wijsheden van
randstedelingen die in Friesland hun carrière afbouwen. Als deze
kretologie zal leiden tot een kritiekloze verhuizing van de collectie
van het Fries Museum naar het Zaailand (een kapitaalvernietiging
die tegelijk een cultuurvernietiging is), dan zijn we met deze
voortvarende burgervader van de regen in de drup beland. Geert
Dales is misschien wel de meest atypische variant van de
muisachtige knaagdieren (myomorpha) die momenteel in de
Friese hoofdstad rondloopt. Bij diens afscheid als wethouder in
Amsterdam heeft Rob Oudkerk hem in zijn column in de Spits
van 14 januari jl. als een andere diersoort getypeerd: een
‘driftkikkertje met streken en innemendheid’, maar ook als ‘een
groot beoefenaar van het ondergrondse politieke machtsspel’.
Daarbij verwees ook Oudkerk naar het boekje Hoe word ik een
rat? ‘Dat boekje’, zo stelde hij, ‘is niet meer aan hem besteed. Hij
kan het dromen!’
Maar hoe zit het met de echte grijze muizen? Zouden zij dit
boekje inmiddels ook gelezen hebben? Misschien ook wel. Wie
weet ligt het heimelijk thuis op het nachtkastje, als een exotische
fabel van een andere diersoort, vreemd en toch ook verwant.
Want als het om elektrochemie van hersenen gaat, verschilt de
muis niet zoveel van de rat. De een heeft wat meer dopamine, de
ander wat meer adrenaline, maar beiden hebben een uiterst
gevoelige neus voor macht.
de Moanne numer 8 oktober 2004
Taaltrotters
Wat binne de ferskillen en de oerienkomsten tusken talen? En
hoe beynfloedzje se inoar?
Sûnt septimber is der by Tresoar yn Ljouwert in
tentoanstelling oer meartalichheid: “Taaltrotters”. In lanlik,
multymediaal en ynteraktyf projekt foar bern fan 10 oant en mei
14 jier. De reis giet troch de bûnte rykdom oan talen yn ús lân:
de regionale minderheidstalen, dialekten yn Nederlân en
Flaanderen, mar ek de moderne frjemde talen en dy fan
migranten. En net te ferjitten nije talen as strjittetaal en SMS.
Bern mei in oare memmetaal as it Standertnederlânsk ûnderfine
dat se net allinnich taaltrotters binne, mar ek dat se “taaltrots” ha
meie. En dat elkenien, bewust of ûnbewust, meardere talen
brûkt. “Taaltrotters” reizigje troch de talen. Meiinoar, trochinoar.
De tentoanstelling nimt de bern mei yn in byldferhaal. Fjouwer
learlingen binne de klasse útstjoerd ûnder in les Nederlânsk en
moatte in oere letter weromkomme mei wat nijs. It is de
bedoeling dat it oer taal giet en dat de lerares der wat fan leart.
De besikers fan “Taaltrotters“ helpe de haadrolspilers by har
speurtocht en it plan: it meitsjen fan in liet.
Alle fjouwer haadpersoanen fertsjintwurdigje in spesifyk
taalkundich tema. De Surinaamsk-Nederlânske Mercé siket
klanken fia it Sranantongo fan har beppe en de babylûden fan
har broerke. De Turk Ahmet wennet yn Fryslân en is
ferantwurdlik foar de ritmes en yntonaasjes. It Flaamske famke
Lieve wol witte hoe’t de wurdfolchoarder yn sinnen is, en hoe’t
dy fan ynfloed is op de betsjutting. En Lukas út Rotterdam, dy’t
mei syn dôve broer gebaretaal praat, siket geskikte talen foar it
liet. Uteinlik komt er út by strjittetaal.
It projekt “Taaltrotters” is ûntwikkele troch Studio
Taalwetenschap yn Amsterdam yn it ramt fan it Europeesk Jier
fan de Talen (2001). Sûnt twa jier reiziget “Taaltrotters” de
Nederlânske en Flaamske musea bylâns, en oant 11 desimber is
de tentoanstelling yn Ljouwert. Skoallen dy’t meidwaan wolle,
moatte reservearje by Tresoar, telefoan 058-7890789.

iten en brokken
jan pieter janzen
wat in treurnis!
Ferline jier maart stie Lammert Jansma, wittenskiplik direkteur
fan de Fryske Akademy, noch swingend mei syn saksofoan yn de
Moanne. Hij lansearre in ambisjeus plan foar in lytse universiteit
mei in mastersoplieding yn it bestudearjen fan autochtoane
minderheden en fitere yn ’e rin wei de Fryske Beweging oan ta
hurdere aksje: “Se moatte opnij radikalisearje, in bytsje ‘de
gespeelde onredelijkheid’ wêze. Net te rûch, mar dochs, soargje
dat de posysjes wer helder binne. En dêr kinne de oaren
komfortabel achteroan, dy sitte dan yn de lijte en kinne har
dingen dwaan. Dat is strategysk tinken. Dat boeit my bysûnder,
want oars kinne je net ‘manage’.”
Doe’t ik Jansma in healjier lyn belle om te freegjen hoe fier at
it mei de nije Fryske ensyklopedy wie, lei it lân der heel oars
hinne. It wittenskiplik ynstitút siet yn swier waar: jildpine en
bestjoerlike problemen, begjin febrewaarje nei bûten brocht troch
de Ljouwerter Krante. Dy ensyklopedy hie dus even gjin
prioriteit. Der wie wol wat oars dat de Akademy-baas kwyt woe –
en dat is karakteristyk foar Jansma syn hâlding foar guon Fryske
ynstituten en ferskynsels oer:
“Ik reagearje noait op stikken yn ’e blêden, mar no’t ik dy
dochs ha, yn dat stik oer de Gysbert Japicxpriis [maartnûmer
2004] stiet net dat de Akademy altiten fiif sjuerykandidaten oan
de provinsje meldt. Dy hellet dêr trije út. Wij ha dus net it
monopoalje oer de gearstalling. Dat bringt deputearre Mulder
leaver net nei foaren. De ‘akademisearring’, dêr’t er bij de
priisútrikking sa’n krityk op hie, is dus mar de heale wierheid. En
ek at je de heale wierheid fertelle, dogge je de wierheid geweld
oan. It is trouwens ek noch sa dat ik, nei’t ik yn myn eigen rûnten
om my hinne sjoen ha, oerlis mei it FLMD/Tresoar. Mar dat tinkt
ek dat de wrâld om Ljouwert hinne boud is. Dizze provinsje hâldt
net fan kwaliteit. Sjoch de Gysbert Japicxpriis. Wat in treurnis,
wat in incrowd! At je net wat rommer sjogge, komt it sa dat de
iene helte dy’t de priis al ris krigen hat, him aanst oan de oare
jout.”
Jansma syn hege noarmen en syn romme eachweid ha de
Fryske Akademy wittenskiplik sjoen mei sprongen foarútholpen.
Spitigernôch miste er in goed sicht op de finansjele gong fan
saken, wylst er dêr wol de einferantwurdlikheid foar hie. En dat is
him fataal wurden.
Ein juny kamen eksterne akkountants mei in ferneatigjend
rapport oer de finansjele, organisatoaryske en bestjoerlike situaasje
op it Coulonhûs. It bestjoer stapte op. De direksje kaam ûnder
kuratele fan de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen, mei oardel miljoen euro it jier de grutste
jildjouwer (de provinsje Fryslân stiet foar 0,9 miljoen). Jansma,
dy’t him nei 22 jier suksesfol krewearjen skofterich behannele
fielde, gong sels nei Omrop Fryslân om in eksklusive ferklearring
ôf te lizzen en bleau dêrnei siik thús.
En doe kamen de âlderwetsk anty-‘Hollânske’ sentiminten los.
Fryske Bewegers woenen ha, de KNAW soe de krisissituaasje
oangripe om definityf de macht oer te nimmen en de deastek te
jaan oan de 66-jierige Akademy as Frysk ynstitút. Twa
heechlearde wittenskippers suggerearren “dat een zakelijk en
ondertussen voor een deel al weer gecorrigeerd probleem wordt
aangegrepen om de Fryske Akademy te koloniseren” (LC
19/8/04). – In foarbyld fan ‘gespeelde onredelijkheid’?
De iene oprop oan de provinsje om ‘yn te gripen’ jage de oare.
Belangrykste punt fan diskusje wie de selsstannigens c.q.
autonomy fan de Akademy. Yn in ‘Oprop oan de Steaten en it
Kolleezje fan Fryslân’ skreaunen achttjin min ofte mear bekende
Friezen dat de KNAW stribbet nei it opheffen fan de Fryske
Akademy as selsstannige ynstelling. Lês side 60 fan it Strategisch
plan KNAW 2004 der mar op nei: “Voor wat betreft de FA wordt
overleg gevoerd met de provincie Friesland over de wens van de
KNAW om de FA om te zetten in een volledig KNAW-instituut.
Uitgangspunt voor de KNAW is dat binnen de
onderzoeksorganisatie alleen plaats is voor KNAW-instituten zonder
eigen rechtspersoonlijkheid, waardoor het mogelijk wordt alle
instituten bestuurlijk gelijkelijk te behandelen en het probleem
van ‘twee kapiteins op één schip’ (KNAW-bestuur en
Stichtingsbestuur) te vermijden.” Yn datselde plan wurdt
“vestiging van KNAW-instituten in de directe omgeving van
universiteiten” en “huisvesting van KNAW-instituten in elkaars
nabijheid” winsklik neamd.
Dat soe yn striid wêze mei de Bestjoersôfspraak Fryske Taal en
20

21
Kultuer út 2001. Dêr is yn fêstlein “dat de selsstannigens en
ienheid fan de Fryske Akademy bewarre bliuwt” en “dat se de
status fan stichting behâldt”. Der stiet dus wol wat op it spul. Dat
nimt net wei dat de saak yn in breder ramt as it Fryske besjoen
wurde moat. De KNAW hat noch santjin ynstituten foar ûndersyk
en tsjinstferliening op syn noed, fariearjend fan it Nederlands
Instituut voor Oorlogsdocumentatie en it Constantijn Huygens
Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis oant it
Centraal Bureau voor Schimmelcultures en it Roosevelt Study
Center yn Middelburg (dat koartlyn al syn eigen lytse universiteit
krigen hat). Ynstellingen allegearre dy’t wol mear jild brûke kinne
mar earder minder krije. Wat dat oangiet sil der foar de Fryske
poat dus seker gjin útsûndering makke wurde (kinne).
It is net te hoopjen dat ferantwurdlik deputearre Mulder him
bij de ûnderhannelingen oer de takomst fan de Akademy liede lit
troch anty-Hollânske sentiminten en ynsinuaasjes. Dan is de slach
yn ’t foar ferlern. Want a. de Akademy is ûnder superfisy fan de
KNAW aardich foarútbuorke en b. de finansjele en bestjoerlike
delgong is alheel eigen skuld.
anna blaman
lammert jansma
yn better tiden
flyer
blaman, de musical
de Moanne numer 8 oktober 2004
superstjer of âldfaam?
Ein juny waard in musical oer Anna Blaman oankundige. In
musical oer de literêre heldinne fan myn jeugd! Dat wie wol it
lêste wat ik ferwachte hie. Om’t je bij har libben en wurk no net
daliks oan glitter en glamour, sjongen en dûnsjen tinke en om’t
Blaman al in jiermannich bij de kategory fergetten toptalinten
heart. Wat foarearst spitich genôch ek wol net feroarje sil.
Sân jier lyn ha ’k it yn de lytse rûnte fan ús lêsklup noch
besocht, mar in foech Blaman-revival siet der net yn. De
hâldberens fan de skriuwster, dy’t yn de earste desennia nei de
oarloch mei Hermans en Van het Reve rekkene waard ta de trije
grutte ynhâldlike fernijers fan de Nederlânske literatuer, wie
ferrûn. Ek al krige se yn 1956 de PC Hooftpriis, in ûnderskieding
dêr’t Reve doe noch tolve en Hermans noch fyftjin jier op
wachtsje moasten. (Mar ja, dy wienen ek fan in jongere generaasje
en dy ha der yn 2001 en 1977 ek noch de Prijs der Nederlandse
Letteren bijkrigen.)
Op myn útstel soenen wy in kearmannich in boek lêze dat yn
ús jonge jierren in ûnferjitlike yndruk makke hie. Wer ris wat oars

as hymjend achter de lêste lêsmoade oan. Foar mij gong it om De
verliezers, Anna Blaman har lêste roman, nei har dea yn 1960
ûnfoltôge ferskynd. Spannend. Want wat soe der nei 35 jier fan
har wurk en fan myn fassinaasje oerbliuwe? En wat soe it
lêsfreoneklupke dêr no fan fine?
Neffens myn doe noch perfekte administraasje fan keapjen,
lienen en lêzen ha ’k de mânske roman liend út ’e skoalbibleteek
en op 24 april 1962 útlêzen (en in úttreksel makke foar it
eineksamen). Earder hie ’k Overdag en andere verhalen al lêzen.
De earste Blaman dy’t ik sels oantúgde wie de roman Op leven en
dood. Myn fiifentweintichste eigen boek, kocht op 6 augustus
1962, tagelyk mei De herberg met het hoefijzer fan A. den
Doolaard, Napoleon fan J. Presser, de Geschiedenis van de
Nederlandse stam fan P. Geyl, Mei fan Herman Gorter, De
atlasvlinder fan Aya Zikken en Het leven is vurrukkulluk fan
Remco Campert. In útspatting dy’t mooglik wie tanksij
fakânsjewurk op it bûterfabryk fan Seisbierrum (25 gûne wyks).
Oardel moanne letter koe it noch twa Blamans lije: Vrouw en
vriend, har boekedebút út 1941, en Eenzaam avontuur, de
romrofte roman dy’t yn 1948 foar grut skandaal èn de definitive
trochbraak soarge. En dêrmei hie ’k har oeuvre fierhinne
kompleet.
Alles fan Blaman woe ’k hawwe en lêze, dat is dúdlik. Fan De
verliezers wie ’k dagenlang fan ’e kaart, no ja, net oerdriuwe: wat
stiller as oars faaks. Mar al dy relaasjeproblemen, dy libbenseangst,
dat faak nochal eksaltearre taalgebrûk – wat hie ’k dêr
begjin jierren sechstich as ienfâldige en probleemleaze HBS’er mei?
Bij it op ’e nij lêzen fan har wurk krige ik dat wat better foar
it ferstân. De leafde foar Blaman moat in essinsjele skeakel west
ha yn it ôfskiednimmen fan de tsjerke en it leauwe. Miende ik
sels altiten dat dat yn it earste jier fan myn studintetiid frij flot
syn beslach krigen hie, achternei besjoen hat de oergong nei de
ryks-HBS yn Harns de ‘fatale’ stap west. In echte kultuerskok.
Samar mei de lessen begjinne, sûnder te bidden, en oan ’e ein fan
de dei samar ophâlde. Dat wie ’k op de kristlike MULO yn
Frjentsjer net wend. Noait witten ek dat der safolle net-tsjerkliken
op ’e wrâld omstapten. No ja, ek Frjentsjer hie syn iepenbiere
MULO, mar dy bleau je as ‘finen’ – fansels – foar it grutste part
frjemd.
Besjoch ik myn boekelisten mei it koele each fan de
histoarikus, dan falt op dat der eins gjin kristlike lektuer bij is; de
ûnkristlike, ja anty-kristlike skriuwers slaan foar master op. Under
oanfiering fan Anna Blaman, dy’t útgeande fan in pessimistyske
libbensfisy it leauwe oanienwei attakearret.
Waard ik dêrom begjin sechstiger jierren sa oanlutsen troch
har boeken? At dat al sa west hat, wie ik it my net bewust. En de
fragminten dêr’t ik doe stil fan waard, koe ’k no net weromfine.
Wol wie ’k wer ûnder de yndruk fan de tragyk fan har
haadpersoanen en fan de wize dêr’t se it minsklik tekoart op
beskriuwt. Nim de sênes út in houlik (en oare relaasjefoarmen).
Fenomenaal! Mar dêr wie ik doe noch net oan ta. Wat my grif
wol oansprutsen hat is de belangrike rol fan de erotyk.
De taboe-trochbrekkende paadwizer fan myn jeugd mei dan
net opnommen wêze yn de kanon fan de Nederlânske literatuer,
har wurk is noch lang net dea. Sjoch bijgelyks de libbene diskusje
op www.boekgrrls.nl, it webstee fan “Vrouwen die van lezen
houden. Die het leuk vinden om met andere vrouwen over
boeken te discussiëren.” Mei as reade tried it boek fan de moanne
– en dat wie yn maart 1999 Eenzaam avontuur. In echte klassiker,
dêr’t yn desimber bij Meulenhoff de 39ste printinge fan ferskynt
(wat de totale oplage neffens de útjouwer op 50.000 eksimplaren
bringt; dat moat in fersin wêze, Het literaire eeuwboek. Honderd
jaar het boek van het jaar – en dat wie Eenzaam avontuur yn 1948
– kaam yn 1986, nei it ferskinen fan de 31ste printinge, al op in
oplage fan 148.000 eksimplaren).
Dy nije werprintinge komt eins krekt in pear moanne te let,
want begjin oktober is yn Amsterdam de musical yn premiêre
gien. In produksje fan de lesbyske amateurteatergroep Mevrouw
Jansen, neffens eigen sizzen spesjalisearre yn “dooie potten”.
Earder ha se al “legendarische lesbo’s” lykas Annemarie Grewel,
Marlène Dietrich en Greta Garbo ta libben brocht (sjoch
www.mevrouwjansen.homestead.com).
Anna Blaman, de musical bombardearret de ‘saaie’ skriuwster
ta POT-idoal en set de ynhâld fan har sterk autobiografyske
romans yn koarte soapôfleveringen del (‘Onderweg naar zorgen’).
Tuskentroch wurdt frijmoedich fariearre op it tema ‘superster of
oude vrijster?’ Foar de betinking fan de hûndertste bertedei fan de
skriuwster op 31 jannewaarje 2005 ferhuzet it spektakel nei in
bysûndere lokaasje yn Rotterdam, it plak dêr’t Blaman har libben
lang yn it âlderlik hûs wenne hat.
In pot-idoal, dat hie om mij net hoegd. Dat is Anna Blaman
ek pas nei har dea wurden, mei it opkommen fan de organisearre
lesbyske beweging begjin santiger jierren. Yn har boeken is se wol
iepenhertich en fol passy, mar de frouljusleafde komt net eksplisyt
oan de oarder. It frijmoedich beskriuwen fan lesbyske relaasjes wie
der yn har tiid noch net bij. It suggerearjen wie al slim genôch, sa
blykt wol út de retoaryske fraach fan in konfesjoneel kritikus: “Is
de auteur van dit werk minder schuldig tegenover de jeugd van
Nederland? vraagt men zich af, door zulk een wanprodukt van
zedelijke verrotting als literatuur aan te bieden?”
optimistysk
Pas nei’t ik yn it foarige nûmer mei bewûndering skreaun hie oer
de wize dêr’t de problematyk fan de Heimatvertriebenen op
behannele wurdt yn de roman Mens of wolf? fan An Rutgers van
der Loeff, krige ik Joke Linders har biografy fan de
jeugdboekeskriuwster yn hannen (An Rutgers van der Loeff, een
biografie; Baarn 1990).
Sadwaande wit ik no dat it boek yn wêzen giet oer it libben
fan in East-Dútske flechtelinge út Silezië, dy’t nei de oarloch yn
West-Dútslân in jeugdherberch begongen is mei as idealen
freedsumheid, tolerânsje en ienichheid. In optimistysk minskbyld,
dat ek Van der Loeff harres wie. Hoewol’t se Mens of wolf? skreau
foar jongerein, brocht útjouwerij Ploegsma it yn 1951 as roman
foar folwoeksenen op ’e merk. Mei as gefolch dat de resinsjes
langer wienen en djipper dolden as bij De kinderkaravaan, dat twa
jier earder as berneboek ferskynde (en in absolute topper waard).
De besprekkers hienen wol wat krityske noaten, mar wienen
22

23
och sa posityf oer de ‘ethische lading’ fan it boek. “De duidelijke
stellingname tegen het nazisme en tegelijkertijd begrip vragen
voor het feit dat niet alle Duitsers beesten zijn, mag voor 1951
minstens opmerkelijk genoemd worden. De oorlogswonden zijn
dan nog zo vers”, konkludearret de biografe terjochte. Dat soe ek
ferklearje kinne dat de Dútske oersetting fan Mens of wolf? it goed
dien hat, mei as bekroaning de Österreichische Staatspreis für
Jugendliteratur 1966.
frysk profyl
Noch in oanfolling. Foar myn stik oer nammejouwing yn it
maartnûmer (‘Tusken fernijing en behâld – Trends yn
foarnammen’) koe ’k tankber gebrûk meitsje fan in
foarpublikaasje fan in nij standertwurk, dêr’t û.o. de spesjaliste
Doreen Gerritzen oan meiwurke. It soe “ien fan dizze dagen”
ferskine. Dat is in healjier letter wurden, mar no leit der dan ek
wat.
Over Voornamen. Hoe Nederland aan z’n voornamen komt (Het
Spectrum, 364 siden, 1 19,95) is ít definitive boek oer in
belangryk part fan jesels, de foarnamme, in ûnderdiel fan je
identiteit. Gerrit Bloothooft, Emma van Nifterink en Doreen
Gerritzen ha der wat moais fan makke: analyzes, observaasjes en
anekdoates, tabellen, grafiken en kaarten, trends en patroanen bij
ryk en earm, stigers en sakkers, regionaal, nasjonaal en
ynternasjonaal, fariaasje en ferskaat – it kin net op. Nij sicht op
de foarnammen yn Nederlân en dêrmei in soms ferrassende spegel
fan de feroarjende maatskippij. In trochbraak ek om’t foar it earst
alle hjoeddeiske foarnammen besjoen en oan elkoar relatearre
binne.
“It bêste is fansels om safolle mooglik de gewoane, tradisjonele
nammen oan te hâlden”, woe ik yn myn stik ha. “Ferneame dus,
mar dan echt. Dat jout hâldfêst en it is, mien ik út eigen
ûnderfining te witten, foar alle generaasjes úteinlik faak ek it
aardichst.” En wat lês ik yn it haadstik oer Fryslân?
“Er is geen provincie in Nederland die zo duidelijk de
regionale identiteit in de naamgeving toont als Friesland. Op de
naamkaart van Friesland is te zien dat het overgrote deel van het
platteland nog steeds een Fries profiel heeft, met gemiddeld 16%
Friese namen en 24% traditionele namen (een enkel dorp heeft
vooral traditionele namen). Leeuwarden heeft een echt stedelijk
karakter met wijken die variëren van een typisch allochtonenamenprofiel,
een buitenlandse-nameprofiel tot een
elitenamenprofiel. In de grotere Friese plaatsen Harlingen,
Franeker, Bolsward, Sneek, Lemmer, Heerenveen en Drachten
gaat die variatie minder ver. In een enkele wijk zijn de
buitenlandse namen als Kevin en Melissa al flink doorgedrongen,
maar daarbuiten vindt de verandering geleidelijk plaats. Zo ook
op de Waddeneilanden, waar ook sjiekere namen, zoals Pepijn,
Rutger en Charlotte, zijn doorgedrongen.”
buitenpost
coen peppelenbos
de Moanne numer 8 oktober 2004
Het is herfst en nu gaat Kees ’t Hart ook nog verhuizen. Ik
hoorde voor het eerst van zijn bestaan toen ik nog maar net
leraar was in Leek. Een collega had het over een raar festival in
Leeuwarden, waarin de achttiende eeuw centraal stond. Niet
meteen een onderwerp waarvoor ik uit mijn dak ging. Niet veel
later had een andere collega een gek eenmanstijdschriftje dat
uitgegeven werd door Kees ’t Hart. Opeens had die man zelfs een
tentoonstelling in Friesland waar hij een deel van de winkel van
Auke Rauwerda had nagebouwd. Vreemde snuiter.
En toen was ik opeens de opvolger van Kees ’t Hart op de
Noordelijke Hogeschool. Dat was jammer, want degene die je
opvolgt, ontmoet je niet meer.’t Hart was in Leeuwarden een
begrip. Hij was zo’n beetje bij elke literaire activiteit betrokken
en omdat ik in Groningen nog wel eens wat deed, kwamen we
elkaar toch tegen. Hij was inmiddels bijna fulltime schrijver, had
een eigen fanclub en kreeg in literaire kring een soort cultstatus.
Op een middag die we hadden georganiseerd voor het blad
Nieuw Podium (de voorloper van Tzum) trad hij gratis op. We
organiseerden wedstrijden ‘wie kan het verst met een boek van
Cees Nooteboom gooien’ en hadden een dark room waar je op
de tast een dichter moest vinden terwijl in het donker allerlei
vreselijke jodelmuziek te horen was. Dat vond hij wel leuk.
Een paar jaar geleden mocht ik in de vrolijke denktank zitten
van ’t Hart voor de grote Franciscustentoonstelling die hij
maakte voor het Fries Museum. Pas daar ontdekte ik zijn afkeer
van de gebaande paden. Rigoureus veegde hij elk plan van tafel
dat te uitleggerig was. Franciscus praatte met dieren, dus leek het
mij aardig om mensen via webcams in contact te brengen met
een koe in een stal. Leuk, maar toch ook een beetje rechtlijnig,
volgens ’t Hart. Misschien moesten we een webcam op Elvis, zijn
hond, monteren.
Toen Komrij Amsterdam verliet om in Portugal te gaan
wonen, hield niemand hem tegen. W.F. Hermans vertrok naar
Parijs en men was hem liever kwijt dan rijk. Beiden klaagden
over dat gebrek aan aandacht. Dus hier komt mijn knieval: Kees
kom terug. Leeuwarden is al niet leuk en nu ga jij ook nog weg.
Kees, laat ons niet alleen met al die Friezen!

jan de vries
Yn en om it bûterfabryk
De suvel yn ’e tweintichste ieu sjoen troch de eagen fan in arbeider
De titel jout it al oan: Yn en om it bûterfabryk. It moat in al wat
âldere man wêze dy’t it boek skreaun hat. Yn it begjin fan de
tweintichste ieu waarden fabriken dy’t de molke fan de boeren
ferwurken, bûterfabriken neamd. Letter waarden it suvelfabriken.
No, de skriuwer is ek net jong mear. Albert Kornelis Mulder is
fan 1921. Hy hat dus in protte fan wat er beskriuwt sels
meimakke. As suvelarbeider. Dat is tagelyk it meast nijsgjirrige yn
it boek. Syn libbensferhaal rint as in reade trie troch it boek. In
boek dat yngiet op ’e gong fan saken yn it fabryk, it ark dat brûkt
waard en hoe’t it ferwurkjen fan molke der om ta gong. Dêr hâldt
it net mei op. Mulder giet fierder. Hy hellet de boeren – eigners
fan de suvelfabriken –, de molkriders en de molkfarders der ek by.
In boek dus dêr’t Mulder al syn eigen waarnimmingen yn en om
it bûterfabryk yn fêstlein hat.
arbeider
Mulder skriuwt mei in doel. Hy hat in protte lêzen oer de suvel
en konstatearret dat de measte boeken ôfkomstich binne fan
bestjoeren of fan direkteuren. Nea fan de arbeiderskant. Mulder
wol dúdlik dy kant fan de saak beljochtsje. Hy kin dat mei rjocht
dwaan. Hy hat sawol yn it fabryk wurke as op kantoar. Op suver
alle ôfdielingen. Om op ’t lêst fanwege syn âlde kwaal astma – hy
neamt dat somtiden dimpigens –, dy’t de kop wer opstiek
fanwege spanningen, ôfkard te wurden.
It moaie fan dit boek fan Mulder is dat er it net skreaun hat as
in teloarsteld man. Krektoarsom. Hy jout rynsk ynformaasje oer
wat er belibbe hat. En syn famylje. Sawol syn heit, fiif fan syn
omkes en seis neven hawwe jierren oanien yn de suvel wurke. Yn
goede en tsjoede tiden. Mei-elkoar is dat hiel wat.
oan it wurk
De skriuwer hat keazen foar de foarm fan in ferslach fan syn
suvellibben. Dat betsjut dat er alles trochelkoar behannelt. Wy
geane fan de molkeferwurking eartiids samar oer nei de earste
fabriken. Fia it molkfarren en de kar foar it plak fan it fabryk
komme wy by it buorkjen fan skoanheit telâne om dêrnei it hiele
fabryk troch te gean. Fan molke-ûntfangst nei it meitsjen fan tsiis,
fan it tsjettelhûs nei it buizenet, fan de molkkontroleur nei it
brijsieden en folle net genôch. Jo kinne gjin ôfdieling neame of it
stiet beskreaun. Mei kennis fan saken. Faak skriuwt Mulder oer
syn eigen ûnderfiningen mei de masinen. Ek jout er de
ûntjouwing wer. Alles opsierd mei tekeningen of foto’s fan it ark.
Hy giet der yngeand op yn. Benammen foar minsken dy’t yn ’e
suvel wurke hawwe is dat o sa nijsgjirrich.
Yn syn wurk yn it fabryk spile de astma Mulder parten. Fan
gefolgen kaam er op ’t lêst op kantoar telâne. Wat dêr barde,
beskriuwt er ek libben en wiidweidich. In treflik tiidsbyld. It
útbeteljen fan it molkjild, it jildrûnbringen, de feesyktebestriding,
mar ek in stikje boerelibben.
it ferhaal
Mulder toant him yn dit boek as de ferteller fan syn
libbensferhaal. Mei in grut each foar it detail. Faak hat it detail de
oerhân. Hy beskriuwt yngeand it lytse ark. Hiel djip giet er ek yn
op de wurking fan de masinen. Wy lêze hoefolle toeren in
sintrifúzje makket. Hy fertelt der ek moaie eksimpels by. Lykas dy
fan syn omke Helprich Mulder, dy’t meimakke dat – it moat om
1930 west hawwe – de sintrifúzje út balâns rekke. De fûl
draaiende tromp fleach mei barstend geweld derút. Dwers troch it
dak... It is wer echt Mulder as er der oan tafoeget dat der lokkich
gjin persoanlike ûngefallen wiene.
It is ek echt Mulder syn skriuwstyl om dan suver op ’e selde
side te melden dat der yn 1886 in fabryk yn Elslo en in jier letter
ien yn Easterwâlde oprjochte waard. Hy fertelt der noch efkes by
dat T. Kuperus direkteur waard fan de koöperaasje foar in lean fan
700 gûne yn it jier, mei frij wenjen, turf en molke en in healpûn
bûter wyks. Efkes fierder lêze wy dat er sels – yn in oare tiid –
foar in daalder wyks oan ’t wurk moat. Sa is it boek in
oanienskeakeling fan feiten en belibbenissen. Benammen yn it
fabryk, mar mei útstapkes nei de boer, nei famylje en it
doarpslibben.
direkteuren
De ôfstân tusken arbeider en suveldirekteur wurdt troch Mulder
moai krekt beskreaun. Hy docht dat nei oanlieding fan de fúzjes
fan suvelfabriken. Dat is in beweging, dy’t yn ’e twadde helte fan
de tweintichste ieu hast like hurd gie as it oprjochtsjen yn it lêst
fan de njoggentjinde ieu.
Mulder stelt fêst dat by in fúzje de direkteuren op roazen
sieten. As der gjin oare funksje wie, dan kaam it foar dat in
direkteur mei folslein traktemint nei de universiteit fan Grins
stjoerd waard. Dat ynkommen hold er oan syn ôfstudearjen ta.
Hoe oars wie it op ’e wurkflier. Dêr wiene gjin regels foar it
folgjen fan in hegere oplieding. Benammen âldere faklju hiene it
dreech. Se hiene jierren har plak yn it eigen fabryk wiermakke en
moasten har nei de fúzje deljaan ûnder in jongere sjef fan in oar
fabryk. Of se waarden nei it blikfabryk yn Ljouwert of ‘de Flip’ yn
Drachten praat. Sa binne hiel wat goede faklju mei in passende
24

25
oplieding yn hiel oar wurk bedarre, dêr’t se wer fan ûnderen ôf
oan begjinne moasten. It hawwe minne tiden foar sokken west,
konstatearret Mulder.
Treflik is ek it ferhaal oer de direkteur yn Makkingea. Om’t
Mulder graach in ‘kouke’ hawwe woe om mei syn faam Wytske
yn te wenjen, waard Bloksyl, dêr’t it him bêst foldie, ferwiksele
mei Makkingea. Dêr hie er earder wurke. Dat foldie net, want de
direkteur wie in despoat yn syn omgong mei it personiel.
Lykwols, de direkteur wie hast 65 jier en Mulder ferwachte
dat dy dan ophâlde soe. Dat rûn oars. Al wa’t ophold, net de
direkteur. Dy bleau oant syn santichste. Doe bestie it fabryk
fyftich jier en kaam der in grut feest en ôfskie. It personiel besluet
ienriedich om net op it feest te kommen, omdat se de direkteur
net in hân jaan woene. It bestjoer fan de koöperaasje hat doe
sprutsen mei guon fan it personiel. Dat koe dochs net weibliuwe
op it feest! Dat soe in blamaazje wêze foar de bûtenwacht. Der
waard in kompromis fûn. It personiel gie wol nei it feest, mar soe
de direkteur gjin hân jaan. Sa is it gien. It wie in moaie feestjûn
mei Tetman en Jarich. Hja kamen yn ’e kunde mei de nije
direkteur. Mar doe’t it ta wie oan it ôfskie fan de âlde, binne se as
ien man oereingien en sa de feesttinte útrûn.
Dat wie in foarbyld fan in net wurdearre direkteur. Mulder is
objektyf genôch om ek oare foarbylden te neamen. Sa is hy de
minsklike direkteur dy’t him fanwegen syn kwaal oerpleatste fan it
fabryk nei kantoar ivich tankber. Dêrom is it ek in evenwichtich
ferhaal wurden.
konklúzje
Mulder hat in hiel aardich boek skreaun. Fansels binne der wol
de Moanne numer 8 oktober 2004
oanmerkingen. It is wiidweidich en omdat de skriuwer der safolle
byhellet, somtiden wat rommelich. Ek hie ik de feroaringen yn de
suvel, de opkomst en it wer sluten fan de fabriken, graach
beskreaun sjoen. En dan it leafst oer hiel Fryslân en net allinne it
súdeasten fan de provinsje. It heart by de suvelhistoarje en hat in
protte gefolgen hân foar de arbeiders. No beheint it him ta in
pear eksimpels.
Dochs bliuwt der genôch oer. Benammen de belibbenissen fan
de skriuwer sels as arbeider yn de suvel binne o sa de muoite
wurdich om te lêzen. Der wurdt in libbensferhaal werjûn dat
nijsgjirrich is. It jout in byld fan de sosjale posysje fan de
suvelarbeider yn de tweintichste ieu. It jout ek it byld fan in man
dy’t giet foar it rjocht en dy’t in trochsetter is. Dat blykt bygelyks
út it heljen fan de boekhâlddiploma’s as er fanwege syn kwaal
fierder moat op kantoar.
Dan kom ik by it punt dat my dwaande hold by it lêzen fan
dit boek. It libbensferhaal fan suvelarbeider Mulder is fierwei it
wichtichste. Al it oare, de masinen, it ark, de buorkerij en de
fabriken binne wolris earder beskreaun en krije no suver tefolle
omtinken. Mar net earder waard it libben fan de suvelmeiwurker,
alteast net op dizze meinimmende wize, beskreaun. It ark en
suvelreau is echt wat foar minsken dy’t yn ’e suvel wurke hawwe.
It ferhaal fan Mulder sels is lykwols ynteressant foar eltsenien. As
dat loskeppele wie fan alle omballingen, dan hie it tagonkliker
west foar in folle breder publyk.
A.K. Mulder, Yn en om it bûterfabryk. Utjouwerij Fryslân,
Ljouwert, 2004, 1 24,50.

It spoar werom
Begjin jannewaris 2005 sil in blomlêzing út de poëzij fan Douwe
Hermans Kiestra by útjouwerij Frysk en Frij ferskine. Mei in
ynlieding fan Abe de Vries, ek te finen op it literêre ynternettydskrift
Farsk. En no lês ik krekt dat papieren suster Hjir op 21 novimber in
spesjaal nûmer útbringt oer de dichter Kiestra, dat dy middeis yn syn
berteplak Poppenwier presintearre wurdt. Der steane dan ferskate
bydragen oer Kiestra en syn wurk op it program. De middeis sil der
ek in kuier wêze dy’t yn it teken fan Kiestra en syn ferline yn de
Legeaën stiet! It muoit my tige dat ik dêr net bywêzich wêze kin; ik
hie stomme graach nei de bydragen harke (mar ja, ik ha fier fan
tefoaren alles yn it wurk steld om krekt dy middei mei noch 15.000
fanaten oer de Zevenheuvelenweg by Nijmegen te draven).
As soan fan de Legeaën wol ik lykwols de Kiestra-kuier meitsje en
dat doch ik troch der hjir in heechst persoanlike slinger oan te jaan.
Douwe Kiestra is, neffens it parseberjocht, mei Obe Postma de
wichtichste Fryske dichter fan foar de poëzij-fernijingsweach yn de
fyftiger jierren. Wat krige ik as babyboomer yn ‘it gewoane libben’ no
eins mei fan dy Kiestra?
Myn earste oantinken oan Kiestra is dy fan sjongboeken op de
piano. Ik móást fan myn âlden in pear kear yn ’e wike foar
pianoles oefenje. Sy hienen noch net troch wat de juf, dy’t ien
kear yn ’e wike mei in sucht nêst my sitten gong, allang wist: dit
is in ferlerne saak. Op de piano yn de pronkkeamer leinen faak
noch de repetysje-eksimplaren fan it sjongspul dat ús mem
ynoefene mei de fine fleur op dat mêd út de doarpen Sibrandabuorren,
Tersoal en Poppenwier. Tekstskriuwer, arranzjeur en
regisseur: D.H. Kiestra! Elke kear as ik dy drege noaten ûnder
ynfryske wurden seach, sakke de moed my fierder yn ’e skuon. Sa
waard Kiestra foar my in kulminaasjepunt fan frustraasje.
Wêr’t dy stikken oer gienen, ik soe it net mear witte. Sil ik it
mem nochris freegje? Yn elk gefal: ien fan de suksesnûmers gong
oer in priiswinnende bolle (‘simmersoan’), nei letter bliek in
allegory fansels. By ús yn ’e finne stie letter in bolle mei deselde
goedfryske namme; wat moast ik dêr as teenager no wer fan fine?
Begûn dêr wifeljend de skamte?
Wat oars wol wer moai wie: hy gong mei syn team út te
spyljen, soms oan oare kant Ljouwert ta! Stel je foar: jins mem
dy’t jûns yn Stiens it applaus yn ûntfangst nimt, wa soe dêr as
bern net grutsk op wêze?
Kiestra wenne yn de tiid dy’t my it bêst heucht op de Grutte
Wierren, oan ’e Brekken, in moai ein bûten it doarp, it fjild yn,
de kant út fan de Snitsermar. Dêr sil de Hjir-kuier ankom
novimber net oan takomme, mei al dy swier smokende
kultuerdragers. Mar wy doarpsjonges wol! Wy kamen dêr
geregeld. Mar net by de dichter Kiestra, wat hienen we dêr te
sykjen, dat wie mar saai. Nee, op de iennige oare pleats op de
Wierren wennen ek Kiestra’s en dyen hiene jonges yn ús leeftyd.
It folk op beide pleatsen wie famylje fan mekoar en se brûkten
bouke van der hem
itselde lange paad, mar elkenien wist dat se net mei mekoar
praten. Doe’t de iene pleats yn novimber ’56 yn ’e fik fleach en it
fee rêden wurde en teplak moast, hat Douwe Hermans syn
buorman help oanbean, mar dêr is mei skodholjen foar betanke,
kin je begripe! Wy hienen fansels foar soks gjin omtinken, sieten
yn noed oer ús skoalkammeraten.
Evengoed hie elkenien wol troch dat it noait oan Douwe
Hermans lizze koe. Op deselde grûn buorkje, itselde bloed yn d’
ieren hawwe, mar nét mei mekoar prate oer wat bynt of skiedt? In
oar skouderje ynstee fan helpe? Dat hearde abslút net by syn
persoan! Frjemd eins dat de lju him sa frijpleiten, omdat it tagelyk
elkenien noch lang net fergetten wie dat er foar en ek noch ?n de
oarloch fout west hie. Dat wisten wy as bern sels. Hie er dêrnei
ommers net sitten?
Ja, dêrom just: hy hie sitten, dat wie al in korreksje op
himsels. En fierder: hy hie it foute fan syn kollaboraasje ynsjoen,
tajûn en der noch lang danich mei ompakt. Wie it net sa dat er
dêr wat oer skreau? Net dat it doarp soks út himsels líes, mar it
mérke wie genôch. En wat seker foar him pleite: hy hie gjin
ûnderdûker of fersetsman ferret, sterker noch: der gongen
ferhalen dat er sokken hólpen hie, yn dieden en mei wurden.
De genede en segen fan it folk foar de dichter/boer wie der
dus rillegau. Dêr droech noch in oare omstannichheid ta by, troch
Abe de Vries yn syn resinte ynlieding werjûn mei in lakonyk sitaat
fan in fersetsman: ‘Jo moatte begripe, hy wie net echt pro-Dúts.
Hy wie foar Grut-Fryslân. (...) In protte pachtboeren hjir yn ’e
Legeaën hienen ynearsten wol sympaty foar Dútslân. Dy hienen it
net sa op Hollân stean.’
Ut sa’n gesin kaam ik.
De âld boer mocht dan gau wer oer de buorren kinne, de
goeie kant ferjoech him en de ferkearde kant begriep him. Der
wienen lykwols útsûnderingen. It rêste litte jilde yn it foarste plak
net foar guon literêre en histoaryske fermiddens. Logysk, want
syn fouten hienen fral bestien út dieden op papier en dy wienen
slim genôch. Mar wa yn it doarp registrearre sokke yntellektuele
neiskokken? De lytse doarpsmienskip wie mei mekoar allang wer
fierder; lykas sein: net fergetten, wol ferjûn. Mar dat lêste jilde ek
wer net foar allegear. Net foar my bygelyks.
Frjemd eins, wat hat Kiestra sa’n puber dan misdien? Wat lies ik
as doarpsjonkje? Eins neat. Ja, Kiestra syn Sinne op ’e striesek, makke
doe’t er ynternearre siet, lei by ús yn ’t kammenet. De kear dat ik it
besocht te lêzen, sil ik der wat goeds noch wat fouts úthelle ha. Wat
opfoel: der wienen mei poatlead ferbetterings yn oanbrocht.
En fierders wiisden myn âlden mekoar út en troch op in
gedicht fan Douwe Hermans yn it lânboublêd Bolwerk. It spruts
my totaal net oan, al dy arkadyske sênes út it boerelibben. Hy
wist ek wol dat er atypysk wie: ‘reebokkeboer fan in frijmansstee’
neamde er himsels. Hy sette de bylden mei foarse pinseelstreken
yn syn gedichten. Dat wol Legeaënsters wol oan: as er yn
26

27
de Moanne numer 8 oktober 2004

Poppenwier it oargel bespile wie it yn Tersoal te hearren.
Ungemurken wie er fan grutte ynfloed by ús thús. Ik begûn
him der op oan te sjen dat er myn âlden eartiids op ’e doele
brocht hie mei syn opfettingen. Se wienen der mei in skampskot
ôfkaam, mar it docht likegoed sear. En ik hold him foar it minne
medium, wylst freon en fijân him sa goed as bôle fûnen.
It 25-jierrich houliksfeest fan uzes waard hielendal yn Snits
fierd en se hienen Rients Gratama besteld, dat wie wat!
Seremoanjemaster: D.H. Kiestra. Gratama waard dy jûn
linkendewei ferballe nei in optreden fan in foech healoere
hielendal oan de ein fan ’e jûn, tanksij in fierstente lang sjongspul
en ferbinende teksten – gap, gap – fan húsdichter Kiestra. Ik koe
de man wol sjitte!
Mar syn oansjen as mystike dichter yn boerekile koe net kapot.
By de ferskriklike alvestêdetocht fan ’63, dy’t oer de
reserverûte fan de Snitser Aldfeart flak by syn bertestjelp
lânskaam, farve er in ûnbekommere ‘Wolkom yn moai Fryslân!’
op it brechje. Krekt in loopke foar kultuerfolk-mei-it-earsteslokje-op
om dêr even hinne.
De simmer dêrnei siet ik yn dy omkriten by in maat achter op
’e fyts. We rieden fan in keatspartij yn Dearsum binnentroch oer
Hazzebuorren om fia Poppenwier nei hûs. Omtrint foar syn
pleatske oer kneppele ik fan it pakjedrager, gat yn ’e kop, in soad
bloed. Wy by Kiestra ‘follek’ roppe. In frjemde ensenearring. Frou
Kiestra wie in geweldige help, lei in baas tulbân oan. Kiestra sels
stie der wat op ôfstân by, besoarge mar ûnbehelperich. En ik
ferbeelde my dat ik ek wat fan grutskens by him seach, op syn
handige boerinne en op ús as boeredoarpsjonges, jongkeardels al,
wa wit takomstige PC-keatsers, waans bloed op syn estrikken
dripte, mar bêste Aaltsje: ’t falt wol ta, sterk laach!
As we wer opstappe, set myn maat ús jierren en jierren tebek
mei my ta te biten: ‘Dat wie dan in spultsje fan d’ iene foute
helpt d’ oare’.
Myn byld fan Kiestra waard wol in lyts bytsje neutralisearre
doe’t ik op de HBS yn Snits Fryske les krige fan Douwe
Tamminga. Hy wie in leafhawwer fan it wurk fan Kiestra (stalde
Sinne op’e striesek en letter Samle fersen mei gear, skreau by de lêste
de ynlieding) én Tamminga seach Kiestra syn ferkearde kar yn
proporsje. Mar earlik sein lústere ik doe eins amper nei leararen.
En fierders brocht Trinus Riemersma in nuânse oan dy’t der ta
die yn it oardiel oer Kiestra. Trinus, dy koenen wy Legeaënsters
noch. Elke skoaldei fytsten we mekoar twa kear temjitte. Hy fan
Loaiïngea nei Gau, dêr’t er oan skoalle stie; syn reade moannen
wapperjend yn ’e wyn. En wy fan de trije doarpen nei Snits, blije
stikelboskjes. Nei’t beweard waard, wie hy fierstente frijsinnich
foar it skoalbestjoer; sjuch, dat fûnen wy no just wol wer moai:
reboelje by de finen!
Mar fan syn kontakt mei Kiestra hienen wy gjin aan en soks
ferrekte ús ek neat. Pas letter, by syn optreden foar de Fryske
studinteferiening yn Grins (mei syn allen genietsjend fan de opskuor
dy’t syn Fabryk en Minskrotten–Rotminsken joech), hearde ik dat dy
skerpe man in fermoedsoenend wurd spruts oer Kiestra. Dat wie
trouwens wol sawat it iennige dat er dêroer dielde mei Tamminga.
It hat der fan wei dat, earst doe’t dy twa myld oardielden oer it
persoanlike elemint yn de politike kar fan Kiestra, der foar myn
gefoel sprake wêze koe fan genede en segening foar de
persoan/kultuerdrager dy’t foute opfettingen útdroegen hie. Mar
dit is my te opdwaanderich, heechdravend en ek tefolle ear. Yn
myn stúdzjetiid hold ik mear fan de wylde skriuwer Riemersma as
fan ús âld-learaar Tamminga, mar no is it safier dat ik de
masterlike Tamminga hâld boppe de belearende Riemersma. Dus
autoriteiten wienen se noait duorjend of tagelyk foar my. Lit ik
mar gewoan sizze dat ik, earst puberaal en letter links
ûnferdraachsum, sá stiif fêstholden ha oan kulminaasjepunt
Kiestra - it begjinpunt fan in fout ferline soe blykber ek it einpunt
wêze - dat der fansels gjin romte wie foar wurdearring fan syn
skriuwwurk. Ek net foar syn dichtsjen oer selsrjochtfeardiging of
skuld en boete.
Lykwols, ‘tijd heelt alle wonden’. Dy deadwaner kaam
gewoanwei ta libben en yn dit gefal fyn ik dat persoanlik mar in
gelok. Want hjoed de dei kin ik it knappe dichtwurk lêze fan
Douwe Hermans, de ynhâld, al dy skientme, sels syn besjongen
fan it boerelibben docht my no wat; en witte jo wol dat wy thús
de man koenen?
Midden yn myn ‘oergongsperioade’ krige ik troch Sjoerd
Bottema (fan Raerd, foar ús wie dat it fuottenein fan de Legeaën)
tafallich in pear sitaten tastjoerd út it wurk fan Kiestra, mei in
foar dy tiid (1939) gâns frijmoedige eroatyske passaazje út De
froulju fan de fetweider. Dát koe ús Douwe Hermans dus ek as
gjin oar: ‘’t Is oft harren leafde de soele swierens fan de krûdige
bosrook, de waarme jûnsloft en de lije sângrûn der jitte op ta
kriget. ’t Is oft hja yn it wylde tútsjen wrakselje mei in
machteleazens om sa de djipste leafdesdriuwen út te fieren. (...)
Yn dy uterste bedwelming falle alle noeden wei foar dy iene om
de befrediging fan it djipste langstme. Sa komme de klean los en
wurdt it sied útstoarten yn de hetsige wûne; it sterke kymkrêftige
sied fan in leat út in âld en taai boerelaach dat yn sa’n jonge en
ûntfanklike skerte frucht sette moat.’
Sa mâl gong it dochs net om ta by syn sjongspullen, wol mem?
Ik socht Sinne op ’e striesek, ik hie it dochs fan thús meikrigen
doe’t ik op mysels kaam te wenjen? Of faaks stikem meinaam, jim
dogge der thús ommers niks mei. It wie earst net te finen. Ik ha
oars sûnt de lêste ferhuzing in Fryske boekeplanke! Mar it stie
noch ûnder de W fan syn skûlnamme D. van Wieren; en it stie –
ferdomd – tusken de Hollanners.
Nim it eksimplaar yn hannen: eigenhandich hat de skriuwer
mei poatlead in werhellingssintsje yn de beskriuwing fan syn
oankomst by it kamp trochskrast en omboud ta: ‘Wachthokken
fan pakken strie’. Ik ha in collector’s item yn hannen! Under
skûlnamme útbrocht om’t er in publikaasjeferbod hie, fan
kollaborateur oant ûnderdûker!
Thús moat ús mem noch syn Samle fersen hawwe, postúm en
fansels allang wer ûnder eigen namme útbrocht. Ik trof it ris
achter in kastdoar oan. It wie sá nij dat guon siden mekoar noch
fêstholden, mar foaryn stie nei’t ik mien in persoanlik wurdsje fan
de skriuwerswiddo.
De ein fan myn kuier is yn sicht.
28

29
literer tydskrift sunt 1969
Trotwaer
de Moanne numer 8 oktober 2004
Trotwaer

poezy
eeltsje hettinga
it each fan seattle
1.
It each fan seattle de mar trijehoekseil de sinne
de balletseal ’79, dêr’t ik sliepte,
bedobbe ûnder in glêzen Insurance Unlimited
Yndianen út de reservaten noch altyd
swalkjend by de haven om yn de rook fan fisk
itselde, as de seeën dronken
ûnder de wyn west,
de aansichtkaart foar it oerseeske, it lân
dat de stien draacht, it stelt
hurd behoannepoate it wurd dat
de muzyk seit dy’t út it kafee kringelet:
you’re my favorite mistake

2.
Tiid op ’e kop, ’97 en it is Rox en
net do, mei wa’t ik hjir de trein pak, de kant
fan Portland út, de oseaan bylâns,
de wagon, skommeljend in hynder oer it spoar,
op wei ûnder fiskedûkende loften,
it ûnthâld, in stêd, mei punte getizeren
stekken as om âlde grêven hinne,
de net te betroaikjen dei,
dêr’t ik sit en tink, in hân ûnder har rokken en
it útsjoch dat by it wetter lâns dwers
troch de galmgatten yn Aldemarrums toer
leafdes dûbeldslach klokket.
de Moanne numer 8 oktober 2004
Trotwaer

hertinkae
Katte-eagen yn eskebeammen makken my
myn kuier wiffer, - ergens moast in brân
woede ha, de stêd rûkend nei teskroeide
bannen, einen út ’e reek by wat har net
betinke liet, rûn ik, it wie de oere
fan hollen op it spoar en glydzjende eagen
út gjalpjende ûnderwâlen wei, ik rûn,
krieën praten skel yn grientekisten om,
kalm ûnder it sirkeljend fjoer út ljochttuorren
net te sjen lei noch de oseaan,
hoe’t de weagen oan de skouders hellen,
palmbeammen swijden en hast sûnder lûd
treinen it havengebiet útsetten, ’t wie
hoe’t Rox myn namme lûde: Hertinkae,
Miles opsette, muzyk wyld as tosken yn
har slip, en de rook hjir by it sâlte djip

de opskriften
Blaujend beamte, druven en wyngerds
de sinne, in heal ôfsnijd ear,
oan de line in blakstil himd, de foarmen
raffele, de útwenne oarde, bersten
terrakotta krûken it stikkene seizoen
oktober, in omkearde stoel op in leech
terras, in hantwizer, mei opskriften
ferware as ik en wat ik tocht dat –
wynfearren lêze de wegen de oeren,
stiftsje de loft in pornoblêd, it boljend krús,
hoe’t ik in ferklaaide sjonger skeel
yn âld, útsinnige koaren mysels bûten
mysels de most útkniep, weidûkt ûnder
de wyngerd, al skreauwend krieën
opwjokje liet út blauwe fjilden, en lake.
de Moanne numer 8 oktober 2004
Trotwaer

wat wetter is, is net wat
seit de stream
Wat wetter is, is net wat seit de stream, tink net oan
wat wurden seine en sizze en noch sizze sille,
se geane, tehavene stuollen, omdrinkeljend tusken
bolders, fertize yn boatskroeven de holle ôfknapt
of tusken snileguod en wylgeteannen fersille,
de sitting fan betsjutting fergetten, Sunken Waltz en
it wetter net wer itselde, net te ûntspikerjen tiid
bêd, stim en stien útslitend, de rivier dy’t djipper as
al wat ik dy fertel oan jacht en roeken en immen dy’t
út hjerst har brune hilden wei net de brêge oer kaam,
en wêrste ek nimst de snoekdûk of brekst de pôken, ek
hjir yn dit skolperjende it swijende is, dat seit
wat wy oan libben besteane, lykwols ús better ken as
oait yn it wurd ik de takke stream befiemje kin, sst…
hearst it gûnzjen, wy soene yn de Honda it ferfal
fan rivier folgjend it ein omhegen delride kinne,
de Grand Canyon yn, de bergen op, de skuor binnen
de stien, mei de lytse lústerstream ûnder de snie dy’t

libben, de dea, har begjinnen sei, mar der is, famke,
gjin begjinnensein oan, en gjin sint om te makken,
lit ús hjirre earst de klean útdwaan, hearre ûnder
de Coloradostream har orkestbak, de tsjuster
lûdzjende klanken as fjochtsjend it skreauwen fan
lytse dieren blau tsjin de rotsen, fiele de gersraaien
kiteljend de oere it krús by de finger, opstutsen
wiet yn de wyn, spannend it spul, it koar en it liet, ay,
as oait útsinnich yn de lege ‘hearst’, ferlitten oan
de dyk, in jûn yn Texas syn einleas readhûdige
flakten, de ploai yn de tiid, en liven inoarren
yn de laadbak by in skurve kiste ferskuorrend, stt…
Nea net stapst twa kear deselde leafde yn, doch my oer,
ferniel my dit liif, yn it begjin wie it ynbrekken,
de sangene romten foar it witten, it núnderjen en
it swijen tagelyk binnen al wat is en wat it
net sizze sil, it wetter, de stream en de blauwe dei
de Moanne numer 8 oktober 2004
Trotwaer

wat der sein waard
Wat der sein waard, wie net te hearren
boppe de bier skeaten flammen
hannen rûkten nei switterich gers
beammen risselden frjemde nammen
yn de frieskiste giele lappen lever;
wa bewarret der no hynste-eagen
tusken ynferzene andivy, ik moast
weromkomme, der wie wat oan ’e hân
de keamers yn myn kop klapten
as kaartehuzen yn elkoar, immen lei
yn myn ledikant, en ’t wie net dy’t –
der rinkele itensreau, wêrom
no de tafel dien, de oeren swolden
heech yn in geweldigen wetterkolom
Ut de bondel sault (st. marie)

37
de Moanne numer 8 oktober 2004
Tocht se, wist se, fûn se...
elske schotanus
Fiif wike lang, op ferskillende tiden, hellet Jaap Krol de bewenners
fan in deagewoane strjitte yn in deagewoane wenwyk foar eefkes út
de anonimiteit fan harren bestean. It smyt in bondel mei
fiifentritich ferhalen op, elk mei in hûsnûmer as titel. We lêze fan
wederwarichheden sa’t dy har oeral ôfspylje kinne, yn elke wyk, yn
elke strjitte, achter elke foardoar. In man dy’t alle nachten fan bêd
ôf giet, in mem dy’t mei har dochter bellet, in omke dy’t op besite
komt. Krol smyt in blik nei binnen ta, jout de lêzer in ynsjoch. It
giet om momintopnamen dy’t de psychology fan de minsken
bleatlizze. Soms giet it goed mei har, faker is der striid en alle
dagen, elk momint fan de dei, reint it en as it net reint, hat it sà
eaze of miggele dat de grûn sompich is, wiete fuotten fage wurde
en bûtendoar grutte wetterplassen lizze. Nettsjinsteande in beskate
humor drippe amers fol reinwetter troch Krol syn ferhalen,
symboal foar it sizzen ‘ieder huisje heeft zijn kruisje’.
Twa jier ferlyn soe ik foar Kistwurk in krityk skriuwe fan Krol syn
debút, Wettersek. Ynearsten fûn ik it boek lykwols ‘net om troch
te kommen’ en dêrom frege ik Abe de Vries om it putsje fan my
oer te nimmen. Ik lies it boek letteroan dochs, waard entûsjast en
skreau nei oanlieding dêrfan in stik – perfoarst gjin resinsje – oer
dy ûnderfining: ‘Wat in akelich boek. (...) Mar prachtich.’ ∗ Op
rigoereuze wize hie Krol it lange titelferhaal fan achteren nei
foaren skreaun, wat – mei de ferteltoan – Wettersek perfoarst net
tagonklik makke foar in breed publyk. It smiet in kontroverze op
ûnder de resinsinten. De Vries neamde it ferhaal ‘Wettersek’ ‘tige
slagge eksperiminteel proaza’ en hoewol’t it like oft er mei dy
opmerking de negative kwalifikaasjes fan de besprekkers fan de
beide kranten – Jabik Veenbaas en Yvonne Dijkstra – besocht te
wjerlizzen, kaam ek hy ta de konklúzje ‘dat it foarmtechnyske
eksperimint wol hiel pontifikaal op de foargrûn stiet en dêrmei it
sicht op de ynhâld betiden benimt.’ Allinne Piter Boersma ∗∗
werkende de útsûnderlike kwaliteiten fan Krol syn debút yn syn
hiele hear en fear. In twadde kâns foar elk dy’t him bekocht field
hat oan it ‘boek fan de wike’ yn de sutelaksje fan 2003, mar
spitich foar Boersma en my, want de ferhalen yn Nûmers binne
folle konvinsjoneler as Krol syn debút.
kultivearre keuteligens
Deselde wurden net hieltyd werhelje, stopwurdsjes mije, gjin
oerstallichheden: alles wat de learling-sjoernalist, de krekt
oannommen sekretaresse of de studint dy’t syn earste paper skriuwt
fuortendaliks ôfleare moat, is krekt it skaaimerk fan Krol syn styl
fan skriuwen. Lykas by syn earstling liket it gauris oft Krol foar lytse
bern skriuwt. Is it in tekoart? As foarbyld fan in prachtich stealtsje
kultivearre keuteligens, hjir it begjin fan ‘Nûmer ien’:
De tsjustere keamer wie lang en breed. Hy wie al grut,
fûn er. Grutter as de bank, hast grutter as de hege tafel,
grutter as de grize finsterbank. Hy krûpte ûnder it
gerdyn troch en seach troch it rút. It reinde noch in hiel
lyts bytsje. De achtertún wie ek hiel grut. Sa grut as
dizze wie der gjinien, wist er. Syn fyts stie tsjin it hok
oan.
(...) Hy seach omheech, luts oan it lange gerdyn en
liet him eefkes oan de stof hingje. Hee, it liet los. Mar
gau fuort, tocht er – en hy krûpte wer ûnder it gerdyn
troch.
Soe er muzyk opsette? Ja, dat soe er dwaan.
Dy iene plaat, wêr soe dy... Ah, hjir. Ris sjen...
knopke sa... knopke sa... dan draait dit... en dan dy
tinne earm...
Trotwaer

‘Ek’, ‘eefkes’, ‘ris’; net allinne dit stikje, it boek stiet der grôtfol
mei: kin it der allegear út? Is dat ‘wist er’, ‘tocht er’, ‘Ja, dat soe er
dwaan’ net folslein oerstallich? Wienen der gjin synonimen foar
‘grut’ te finen?
Oan de iene kant bin ik der net wei fan, foaral by it lêzen fan
de earste ferhalen stroffelje ik deroer. Tagelyk moat ik erkenne dat
it net allinnich went, mar – sterker noch – ek syn útwurking hat.
De werhelling fan ‘grut’ – it wurdt seis kear achterinoar brûkt om
presys te wêzen – makket it jonkje, dat op in snein, ier yn ’e
moarn, sûnder tafersjoch ûnder yn de keamer omspaant en dêr de
boel ferrinnewearret, nammerste lytser.
Al sjogge we de leafde, riede we de trauma’s of priuwe we de
iensumens fan de minsken yn de ‘monotoane blokken’ fan de
beskreaune wenwyk, tagelyk lizze al dat ‘wist er’, ‘tocht er’, ‘fûn er’
en soartgelikense útdrukkings de klam op de bliuwende
anonimiteit fan de bewenners achter harren foardoarren. It hat
itselde effekt as it gegeven dat de minsken noait in namme krije;
it is ‘hy’ en ‘sy’ en – as it net oars kin – ‘beppe’, ‘heit’ of ‘mem’. Se
wenje op nûmer ien, nûmer santjin of nûmer fiifentritich. Se
dogge gewoane dingen en tinke gewoane dingen en it docht
bliken dat yn it, sa op it earste each, algemiene en gewoane krekt
it bysûndere skûlet.
Sa is der in echtpear dat in kollektante oer de flier krijt en har
it ferhaal oer harren hûs docht. Beide wenje der al jierren en
kenne elkoar út ’e pinne, sa docht bliken út in knap skreaun
twapetear; in dialooch sa’t dy by in soad minsken dy’t jierrenlang
byinoar west ha en folslein op inoar ynspile binne, optekene
wurde kin, mar by Krol in apart soart humor krijt:
Wy sizze it sa faak tsjin ússels... sei er doe.
...wat hawwe wy it hjir goed, antwurde de frou.
Faak sis ik tsjin har: je kinne better opneame wat wy hjir krigen,
sei de man.
Dan kinne je wat der nèt wie moai achterút hâlde, antwurde de
frou.
Dêrnei folget in hiele trits foardieltsjes dy’t it hûs hat, in
ferrassing doe’t se har der nei wenjen setten en beide binne noch
altyd grutsk, as wennen se der noch mar krekt.
Soms sit de humor by Krol yn in dialooch as niis of yn de
wize fan formulearjen, soms is in ferhaal op himsels humoristysk.
In moai foarbyld fan it lêste spilet him ôf op nûmer acht, dêr’t in
man foar it earst mei de âlden fan syn freondinne yn ’e kunde
komt. Se wolle daliks dat er harren ‘heit’ en ‘mem’ neamt en hy
wurdt bedoarn mei kofje, tee en lange fingers. De besite ferrint
hilarysk, benammen as er, tsjin de ôfspraken mei de faam yn en
nei him de hiele middei ynholden te hawwen, de fatsoenskoade
trochbrekt mei antwurden as ‘hurde seks’ as de heit him ferget op
de takomstperspektiven foar syn dochter. Sa rekket er syn famke
kwyt:
‘Sa giet it, en ach, de iene kin de oare net de skuld jaan, en de
oare ek net de iene, want it giet sa as it giet.’
In skrinend ferhaal spilet him ôf op nûmer fiif. It giet oer in mem
en in jonkje dat noait gjin boarters mei nei hûs ta nimt. It hâldt
de mem sa botte dwaande, dat se opsjocht tsjin syn thúskommen:
‘It leafst hie se, dat er hielendal net thúskaam.’ Mar is it jonkje it
probleem? Nee, nei in gleske ranja fermakket dy him poerbêst
mei syn autootsjes, mar de mem hat allinne de keamerplanten om
har mei te fermeitsjen: ‘In mins slút him op yn syn eigen besit.’
Har eigen iensumens projektearret se sadanich op it bern, dat se it
mar amper ferneare kin.
Ek in moai ferhaal foar wa’t in tin feltsje hat, is nûmer
achttjin, oer in man mei hypogondryske trekken. Yn ien rigeltsje
wit Krol oan te tsjutten, dat de echtgenoate, dy’t him minachtet
en útlaket, tagelyk sok syklik hâlden en dragen yn ’e hân wurket
troch har man dêryn te stypjen: foer foar gedrachsterapeuten.
romte
Al hat elk nûmer syn eigen ‘ferhaal’, dochs wit Krol de bondel ta
in ienheid te bringen. Is it yn it earste ferhaal in beuker dy’t
allinne yn ’e keamer is, yn it lêste stiet de ferhúswein klear om
fuort en sjocht de bewenner it lege hûs. Sil er nei in
âldereintehûs? Guon dingen binne itselde as foar it boike op
nûmer ien - sinnen út it earste ferhaal komme hast letterlik
werom yn it ôfslutende ferhaal - oare dingen sjocht de bewenner
oars tsjin oan. Bygelyks de romte, want wa’t lyts is, sjocht alles as
grut en wa’t grut is, sjocht de dingen as lyts. De begripen ‘grut’ en
‘lyts’ binne ek motyf yn oare ferhalen, mar dan meast yn ’e
figuerlike sin. Bygelyks op nûmer trije oer it famke dat besiket in
sike hûn te fersoargjen, mar har lyts fielt om’t se de situaasje net
yn ’e hân hat: ‘Alles wie grutter as har.’ (s. 21) In moai foarbyld is
ek te finen op nûmer tsien wêryn’t ‘de romte om inoar te
negearjen folle grutter wurden wie.’ (s. 58) It leit de link nei it
begjin fan dat ferhaal:
Se ieten.
De tafel wie grutter wurden, like it. Miskien kaam it ek troch it
lytse kleedsje, dat it tafelblêd mar foar de helte bedekke koe.
Werhelling fan sinnen, mei subtile feroarings sadat in tema op
pregnante wize nei foaren komt, is ien fan de skaaimerken fan
Krol syn ferhalen.
Op in tal nûmers, ûnder mear it earste en it lêste, nimt de
skriuwer de lêzer net by de hân, mar lit er him sels rinne. It binne
nammentlik net yn alle gefallen ôfrûne ferhalen mei in kop en in
sturt, ‘sa’t it heart’, mar earder sekuere observaasjes, fragminten
hast, wêrby’t de lêzer sels riede moat wat der oan ’e hân wêze
kinne soe.
En de besprekker? Ach, tocht se. Se lei it boek oan kant. Se
stie in skoftsje foar it rút. Der soe wol ris reinwetter komme
kinne. Hy hie oer de Geraniumstrjitte skreaun, wist se. Oan de
oare kant de dyk dienen se de gerdinen wer ticht. Wol apart, fûn
se.
Jaap Krol, Nûmers. Utjouwerij Bornmeer, Ljouwert, 2004.
192 siden, 1 13,50
∗ Beide te finen yn Kistwurk VII, 2002.
∗∗ Hjir, nr. 5, 2002.
38

39
de Moanne numer 8 oktober 2004
Josse de Haan & Identiteit
ernst bruinsma
‘Is dat net it meast wichtige fenomeen dêr’t yn dizze
(post)modernistyske wrâld om fochten wurdt?’
Skriuwer en útjouwer Josse de Haan hat in frjemde, rûzige tiid achter de rêch.
Ferline jier stapte hy nei in soad tûkelteammen út de Koperative Utjowerij, yn 1970
mei troch him oprjochte. It wie in bedroefd ôfskied. Mei Trinus Riemersma rjochte
De Haan yn maart 2003 fuort in nije útjouwerij op, fiif dagen neidat hy de KU
ferlitten hie. It bedriuw ûntlient syn namme oan de maitiidsgoadinne fan de
fruchtberens, Venus, en betsjut foar de âlde maten yn alle opsichten in nij begjin. It
kredo is dat de útjouwerij op in soarchfâldige wize omgean sil mei de auteurs. Alle
minsken dy’t by Venus belutsen binne, beynfloedzje en stimulearje elkoar op in
kreative wize. Venus wol moaie boeken útjaan, aparte wurken oan ’e oarder stelle
en debutanten helpe en oanmoedigje.
Trotwaer

It lêste boek fan De Haan by ‘syn’ âlde KU wie Nanette. In boek
oer de leafde, basearre op apokrive brieven fan Vincent van Gogh.
Ofrûne foarjier soe in Nederlânske oersetting ferskine by
Meulenhoff, mar dat gie ynienen net troch. It boek wie
ûnderwilens al oanbean oan de boekhannel, De Haan krige ek al
in kontrakt en in foarskot. Op 9 maart lykwols krige de skriuwer
mûnling te hearren fan redakteur/útjouwer Reinjan Mulder dat
de roman neffens him ynhâldlik en stilistysk (ynienen) neat
(mear) foarstelde. Josse de Haan: ‘Gjin ekskús, neat fan dat alles.
It liket in moderne wize fan omgean mei skriuwers. Meulenhoff
skeint in kontrakt as soe it in fodsje papier wêze, en behannelet in
skriuwer as in ‘wegwerpartikel.’ Denk je dat je ooit nog eens een
roman zal schrijven?, wienen neffens De Haan de lêste wurden
fan ‘ûnderkrûper’ Mulder.
In ‘gewoan’ petear oer datsoarte fan saken hienen wy beide net
folle nocht oan. It waard in markant, ûntwapenjend en soms ek
hiel yntym petear, fia de e-mail fansels, wêryn’t Josse de Haan
ferslach docht fan syn wrakselingen by it skriuwen fan in
roman.
De skriuwer wennet al wer in jier as fiif yn Hendaye (Pays Basque)
yn Súd-Frankryk. De ôfstân hat hy noadich, mar it deistich kontakt
bliuwt mooglik, mei tank oan ynternet.
Doe’t yn 1998 ús heit trije moanne nei ús mem stoar, krige ik de
hannen frij om hjir mei Maite in ûnderkommen te sykjen. Yn
Hendaye, want myn Frânsk wie better as it Spaansk. Boppedat
wie it hjir goedkeaper as oan de oare kant - Spanje. Al sûnt de
tritiger jierren is San Sebastián dêre yn de simmer it fakânsjeplak
foar de jetset en oare kapitaalkrêftige Spanjaarden. Wy sochten in
rom hûs, omdat wy beide as skriuwers in wurkkeamer nedich
hiene, ús boeken plak fine moasten, wy famylje en freonen op syn
Spaansk ûnderdak ferliene woene, èn it hûs soe foldwaan moatte
oan ús estetyske winsken. Wy ha it de namme Maijos Baïta jûn (it
hûs fan Maite en Josse). Ik ha no foar it earst al myn boeken
byelkoar stean, yn in bibleteek op de ûnderste etaazje. Yn dy
bibleteek skriuw ik mei de hân de earste konsepten fan myn
boeken. Tusken fjouwer muorren boeken (út en troch in lyts
rútsje) en in sofa om nei te tinken, te sliepen en sjekkies te
smoken. Op de tjûner stiet altiten âlde jazz of elektroanyske
muzyk. Dy sfear moat ik ha, in oare wrâld.
Ik helje de rêst om te skriuwen út de literatuer sels – of sa’t ik oait
sein haw yn Trotwaer: ‘literatuer is myn libben, myn libben is
literatuer’. Ik helje de rêst ek út de ûnrêst, út de kreativiteit in
idee út te wurkjen ta in produkt. Dat easket (soms) harmonije –
in goeie relaasje bygelyks – en op oare mominten ek disharmonije
(in skerpe polemyk docht faak fertuten). De grutste foldwaning
ûntstiet as it produkt klear is en der in pear lju binne dy’t
entûsjast reagearje, minsken foar wa’t je út in eachpunt fan
kennis, oanfielen en eigen kreativiteit respekt hawwe. Dy binne
der yn Fryslân net sa’n soad.
omslach foar de
nederlânske
oersetting fan
nanette
Yn septimber ferskynde in nije roman fan De Haan, it yntrigearjende
Feuilles mortes. It boek is op ’e nij foar in part basearre op fiksjonele
brieven, diskear oan in ferstoarne mem. Ik frege him hoe dreech it wie
om nei safolle teloarstellingen wer oan it wurk te gean.
Ein novimber 2001, de earste Dei fan de Fryske Literatuer yn
Felix Meritis, dêr’t ik foarlêzen haw út Piksjitten op Snyp
(Kikkerjaren), fielde ik my perfekt. Hoewol’t neffens my ‘Fryslân’
op alderhanne wizen besocht hie om de oersetting fan de roman
Piksjitten op Snyp tsjin te hâlden, triomfearre dêre op dat stuit
Kikkerjaren yn Amsterdam. It boek krige goeie kritiken, ik haw in
pear yngeande fraachpetearen hân en literatuerleafhawwers en
-kenners wiene entûsjast. Piksjitten op Snyp hie nettsjinsteande de
tsjinwurking genôch krêft en kwaliteit om it sûnder help fan
saneamde literatuerbefoarderers op te rêden. Ik genoat…
Begjin desimber kaam ik dus yn in goeie stimming werom yn
Hendaye. Yn ien fan de lêste ‘fiksjonele’ brieven haw ik in ferslach
skreaun oan ús mem. Se hie altiten in grutte fan west, in soad
belangstelling toand. De presintaasje fan de twadde printinge fan
It geheim fan de 7 Moskeflappers yn Hjerbeam (1996) – de skoalle
krige de namme De Moskeflapper – hie se noch meimakke, mear
dea as libben. It barren om myn megaroman hinne kaam foar har
te let. Yn dy brief haw ik skreaun oer it skriuwen, oer har gefoel
foar taal, oer har ynteresse yn poëzij en fansels oer Piksjitten op
Snyp. Dêrnei lies ik de ‘fiksjonele’ brieven dy’t ik har sûnt
septimber 1998 skreaun hie op ’e nij, ek fragminten, oantekens
en deiboeknotysjes.
Yn gedachten hie ik al dwaande west mei dy ‘brieven’ yn de
ôfrûne trije jier. No ynienen – yn myn wat eufoaryske stimming
40

41
nei Kikkerjaren – seach ik de oplossing. Ik koe de ‘brieven’
yntusken objektyf besjen. Foardat ik begûn te skriuwen, haw ik
trije brieveboeken lêzen: Oriana Fallaci’s Brief aan een nooit
geboren kind, fan Ischa Meijer Brief aan mijn moeder en fan Vaclav
Havel Brieven aan Olga, syn leafste. Ik moast wat yn de sfear fan
brieven komme.
Ik woe in roman skriuwe sa’t ik noch net earder dien hie – kwa
foarm èn kwa ynhâld. Tinkend oan dy foarm fûn ik in ik-roman
te tichtby, ek te klisjeemjittich en foaral mei te min mooglikheden
foar de ferteller. Ik moast tefoaren komme dat ik spesjaal yn dizze
sitewaasje myn ‘ik’ identifisearje soe mei de ‘ik’ yn de roman. It
materiaal dat der lei woe ik allinne as basisynformaasje brûke.
Kearnpunten dy’t ek al yn dy brieven sieten moasten wurde:
a. de eksistinsjele iensumheid fan de mins (ek yn syn relaasjes);
b.de erotyk as grutte ynspirator èn ferneatiger;
c. de dea (c.q. de selsmoard sa’t Albert Camus dy oan de oarder
steld hat);
d.de leafde sa’t Jacques Prévert dy bygelyks yn ‘Les Feuilles Mortes’
beskreaun hat en troch Juliette Gréco magysk songen is;
e. de universele pine (konkreet + abstrakt) dêr’t it minsklik bestean
mei anneks is.
Voilà, yngrediïnten genôch, en allegearre relatearre oan de frou
dy’t stoarn wie, mar ek oan al dy oaren (leafdes, ik neam se de
Anna’s yn myn boek) dy’t ferdwûn wiene – noch as ikeblêden yn
de loft sweefden.
Yn it kolofon stiet dat it nije boek ‘basearre is op fiksjonele brieven
oan in ferstoarne mem’. Wêrom hast it dan net by dy brieven litten?
de Moanne numer 8 oktober 2004
Feuilles mortes is no in frijwat komplekse roman wurden, sterk
fragmintearre, mar der steane ek prachtige, hiel tagonklike en
oangripende siden tekst yn, wêrfan’t ik tink dat it restanten fan
brieven binne. Kaam it boek te tichtby?
De brieven oan de ferstoarne mem bestienen noch, mar yn in
foarm dyst it beste as ‘in statu nascendi’ omskriuwe kinst.
Abortearjen wie noch mooglik, en it libben jaan soe noch heel
wat tiid freegje. De brieven bestienen út heale pagina’s,
fragminten, dreamen, soms in fel of fjouwer assosjaasjes, ek wol
gjalpen en meditaasjes. Fragen benammen, en koarte oantekens.
It gefaar fan sokke iendiminsjonale epistels is dat se te larmoyant
wêze kinne, te sentiminteel, tefolle bûn oan de anekdoate. Hast
mei sokke skriuwsels noch gjin mearsinnige literatuer of in
universeel jildend ferhaal. De realiteit dy’t noait optocht wêze kin,
moat ferfoarme wurde nei ien fan de mooglike realiteiten. Oriana
Fallaci hat dat manjefyk dien, hoewol’t se soms op ’e râne fan it
sentimintele balansearret. Ischa Meijer is it net slagge, omdat hy
stykjen bleaun is yn in ‘ôfrekkening’, in debat mei himsels.
Sadree’t it te tichtby kaam, yndied, wist ik dat ik fout siet. Ik
ûntwikkele doe it idee om út trije perspektiven wei – in DO, in
IK en in HY – de Feuilles Mortes (letterlik ‘dorre bladeren’) te
beskriuwen. Yn it begjin fan dit jier lies ik earne wat oer de foarm
fan de roman Menuet fan Louis Paul Boon. De
trijehoeksferhâlding fan in arbeider, syn frou en in famke fertelt
Boon út trije perspektiven wei, achter elkoar. De lêzer telt nei it
lêzen de fisys op en hat in geweldige roman yn hannen. Mines is
oars, mar ek by myn roman spylje trije perspektiven in rol yn in
identike wrâld (trije manlju en ‘de Anna’s’). Ik haw se net achter
elkoar ôfprinte, want dêrfoar rinne yn myn roman de feiten en de
barrens tefolle njonken- en trochelkoar, inselde sitewaasje yn in
oar perspektyf.
Uteinlik haw ik de teksten sa byslipe datst se as lêzer ek fertikaal
lêze kinst. Kinst dus bygelyks earst alle do-paragrafen lêze, dy’t it
perspektyf jouwe fan in man dy’t him weromlutsen hat út de
wrâld en witte wol hoe ticht jo by de stilte komme kinne sûnder
selsmoard te pleegjen. Krijst yn dat part sicht op de striid fan de
ivich sykjende mins om leafde en kontakt – ek personifiearre yn
dy himsels bûten de maatskippij settende ienling (de keunstner?).
De kliber pikt dat net.
Dêrnei kinst alle ik-paragrafen lêze, dy’t besykje om in libben te
rekonstruearjen (te restaurearjen) dêr’t alle fuotprinten (papieren,
foto’s, deiboeken, skriuwsels en oare dokuminten) fan ferneatige
binne. Sûnder ferline bist in iendeisflinter wurden, witst net
wêrsto wei komst en dêrtroch ek net wêrsto hinne giest. Bist in
objekt wurden, ynwikselber foar in oar objekt.
It perspektyf fan dy siden leit dus yn in oare beneiering fan it
weromtoverjen fan de ferlerne, ferline tiid. It stribjen fan in Sisyphus
eins, want in ‘feuille morte’ (in ferlern libben/ferlerne leafde) kin op
syn heechst noch fia papieren, literatuer, brieven ta libben roppen
Trotwaer

wurde. Literatuer (re)konstruearret (it) libben(s), sadat de
‘ûndraachlikheid fan it bestean’ dochs noch te fernearen is, en jo net
foar de trein hoege te springen (sjoch famke P. yn de roman).
De hy-haadstikken sketse in persoan dy’t libben yn de wrâld stiet,
dy’t skept, dy’t alles oeral hellet, dy’t op in oare wize bestiet yn de
wrâld, meidat er it bestean stjoere wol (ek ferjitte) troch datselde
bestean yn in roes te ûndergean. Hy sjocht de kontrasten tusken
de Anna’s, hy wol de brieven fan de earste Anna wer ta libben
bringe, mar nostalzjy hat gjin libbenskrêft. Koartsein, hy wol dy
earste Anna dy’t him ûntkommen is wer fine. Hy tinkt dat dêr
syn kaai fan libjen leit, dat dêr it bestean sin krije kin.
Op it lêst docht bliken dat dy Anna swier siik is, en amper noch
weet hat fan de tiid dat se sa fereale wie op de hy-persoan. Se wit
net iens dat se in ‘feuille morte’ wurden is. Se is leech wurden,
lykas it âlde hûs, sels oangeande de brieven dy’t de hy
rekonstruearre hat. Rekonstruksjes libje net, hawwe gjin doel yn
de sinjouwing fan it bestean.
De hy-stikken binne bewust hurder, skerper en mear
kontrastearjend as de oare dielen. De konfrontaasje mei it lege
hûs is dan ek in stielhurden-ien, dêr’t foar de hy de maatskippij
en it bestean yn ien grutte metafoar nei foaren komme –
‘godferdomme, as domheid, leechheid en gefoelleazens de wrâld
regeare, kin men alles wol ferjitte’.
De trije dielen (se binne like wichtich) jouwe elk in eigen
perspektyf op de leafde, op it bestean. Ik haw se om en om
skreaun. Letter haw ik wolris skrast, haadstikken ferwiksele, op ’e
nij skreaun, soms ferfangende stikken ynlaske.
Yn de roman Gesloten huis fan Nicolaas Matsier brûkt de
haadpersoan foarwerpen as ‘gids’ nei it ferline. Dat giet foar dyn boek
net op, omdat nei de dea troch famyljeleden alles yn it hûs fan de
âlden opromme is. It hûs is leech as de haadpersoan noch ien kear yn
it ferline weromstappe wol..
De lege romte, dy’t neat mear opropt, makket de hy-persoan
opsternaat, lulk, benammen tryst. Meidat it spul opromme is,
binne de lûden ek ferdwûn, de fantasijen en de assosjaasjes. Op in
lege muorre sjochst noch allinne bleke fjouwerkanten, rûntsjes en
spikergatten, net te min. Sa moat it der yn de hel útsjen – leech,
hol, echo’s, twaddehâns tinzen, want kinst net by de earste komme.
In leech hûs jout oan dat de bewenners der net mear binne,
opromme of dea, miskien op ’e dongbult smiten. Se hiene gjin
wearde. De foarwerpen bewarren de emoasjes, de oandwanings,
de lilkens, de striid, mar ek de waarmte en de gesellichheid, soms.
Koartsein, it libben. Bewarren yn dit gefal foaral letterlik de
persoan fan de mem, de âlde Anna. Troch dy ferneatiging koe de
hy-persoan net ôfskie nimme fan dat libben, want in lege muorre
mei bleke fjouwerkanten jout gjin andert, is assosjaasjeleas. In
leech hûs is lege fiksje wurden.
It ferskil mei Matsier is dus ek dat dyn ferteller graach wol dat de
dingen wer op harren âlde plak steane. It giet net om de dingen sels,
mar om it plak dat se hienen, it totaalbyld. Is it de surrealist yn dy
dy’t de dingen fan it fêste plak ferskowe wol om in oar, ûnferwacht
byld op te roppen?
De stilte yn in hûs dêr’t alles noch op syn plak stiet/hinget of
tikket (in klok), kinst yn beweging krije ast begjinst te skowen.
Ast yngrypst yn dy magyske, statyske wrâld, krijst in nije
dynamyske sitewaasje dy’t de assosjaasjes komme lit en
ûnferwachte (eventueel fergetten) barrens sjen lit en opropt. Elke
feroaring jaget in nijenien.
De surrealist is dan ek altiten dwaande mei kollaazjetechniken en
nije ferbiningen – mei de kreaasje. De surrealist stiet bûten de
foarm, want yn de foarm sjochst net datst stilstiest en ferrottest.
De gewoante, dy’t lju ûntminskliket. Dat stikje surrealist yn my
sit ek altiten wol wat yn dat wat ik skriuw. Fisueel as ik bin – ek
yn myn ûnthâld – moat ik foar oantinkens in objekt sjen, yn syn
sfear, dêr’t ik mei omgûchelje kin. Dan begjint de wurdemasine te
produsearjen, dan komme de metafoaren foar it ljocht, en sa
ûntstiet ek in grut diel fan in roman. De yntuysje draacht foar in
part it skriuwproses. Dat wat dizenich yn ’e kop omtoarket, krijt
troch de wurden en assosjaasjes de foarm en de ynhâld (in part
fan it geheel). Lykas yn it libben sels bart.
Dy ûnferwachte bylden hawwe dochs ek faak wer te krijen mei
dat wat oait sa sjoen is, belibbe ek, yn de realiteit of yn de
fantasije. In leech brein sjocht ek gjin ûnferwachte saken, alteast
kin gjin ferbiningen lizze. Foarwerpen kinne dat yndied, èn de
taal. In roman skriuwe is út dy optyk wei in ultym boartsjen mei
dat wat de mins betinke kin oan de hân fan objekten dy’t in
magyske ynhâld krigen hawwe (yn de wrâld) – bewust en
ûnbewust.
In oare laach yn it boek is de diskusje oer fiksjonaliteit. Ferbylding,
wierheid, boeken, teater ensfh. rinne hjir hiel iepen trochelkoar
hinne.
Dizze roman is in realiteit en as sadanich yn de wrâld fan it boek
wierheid en ferbylding tagelyk. It ynlaskjen fan ûnderdielen
(teater, boeken) is fergelykber mei it libben sels, dêr’t ek de meast
ûnmooglike saken parallel rinne sûnder in foaropset plan. It is
wier, yn in roman plenne jo wat mear, is ek mear te plennen,
omdat de skriuwer foar in grut part beslist en komponearret. Yn
literatuer hast in soad wierheden dy’t soms heaks op elkoar steane,
sels yn ien roman. Asto as skriuwer kontrasten nei foaren bringe
wolst – fergelykje de tsjinstellings yn in mins - dan silst mei
ûnderskate fisys (wierheden) wurkje moatte, dy’t op de iene of
oare wize yn de realiteit bûten it boek (de wrâld sis mar)
foarkomme kinne.
Wy libje hjoed de dei yn in supersurrealistyske wrâld, dy’t bestiet
út ien grutte kollaazje fan tafallichheden en ûnferwachte barrens.
42

43
It libben liket hast ien ‘écriture automatique’. Fansels, alles is
moai regele, soms dea-organisearre; mar men hoecht mar ien wike
nei de sjoernaals fan wat lannen te sjen, of ûnderskate kranten te
lêzen, en jo merkbite de grutste gaos. Realiteit, teater, wierheden,
boeken, films, feiten, mieningen, ferbylding en konkrete barrens
rinne trochinoar. Wy libje no, juster en moarn.
Bylden produsearje tsjinbylden, de foarsisberheid oer it libben is
noch allinne in statistyske tekening. It ûnderbewuste (ek mei help
fan middels) krijt kânsen dy’t it noait earder hân hat. De
surrealisten gongen ús foar, mar koene hjir net iens fan dreame.
Ast seist dat alles trochelkoar hinne rint – yn de roman – dan
hast foar in part gelyk. Mar it is wol in stjoerd konsept, in
manipulaasje troch de skriuwer. It is in manipulaasje dy’t fan in
searje teksten in roman makket, omdat it in keunstwurk wurden
is. Allinne dizze skriuwer koe op dit eagenblik dit wurkstik
meitsje. Gewoane manipulaasjes (yn de polityk, it libben) kinne
troch mear minsken opsetten wurde. De manipulearre wrâld fan
de roman is in spegel, mar tagelyk it plak dêr’t saken bewarre
bliuwe - emoasjes, oandwanings en ûnderfiningen fan minsken yn
in bepaalde tiid.
In roman anno 2004 is allinne dêrtroch al in oaren-ien as dy fan
fyftich jier lyn. De romanwrâld hjoed de dei is in ôfspegeling fan
de minske yn dy wrâld – gaoatysk, leech soms, ûntminsklikjend
en ferfrjemdzjend. Yn dat geheel fan de romanwrâld wurde ek
saken bewarre dy’t noch wat hâldfêst jouwe en útsicht op
mooglikheden – djippe leafdes, oandwaanlike kontakten en út en
troch in snipper fan de sin fan it bestean. Keunst jout fragen, gjin
antwurden. Dat diene de âlde Griken al mei har drama’s. No
wurde der oare drama’s skreaun, mar yn essinsje ha se mei-elkoar
te krijen.
It is in iepen boek, om net te sizzen in postmodernistysk boek. Mar
oan de oare kant wol de ferteller ek in ferhaal ‘rekonstruearje’ of
‘restaurearje’, de myte fan it ferline weromfine, de gaos foarmjaan.
Der besteane ek hiel eksplisite oerienkomsten tusken de ferskate
ferhalen en famyljes. Krekt dat aspekt makket it wer in modernistysk
boek. Is dat de striid fan Josse, de skriuwer?
It ferskil tusken modernistysk en postmodernistysk kinst net op
in skaal weagje, want hast gjin gewichten. Yn postmodernistyske
wurken wurdt ek stjoerd en foaral ek konstruearre. Yn in
postmodernistysk wurk wurde grinzen dizeniger, meidat de
persoanen en ûnderwerpen ynelkoar floeie. De skriuwer, de
ferteller en de haadpersoanen binne net ‘tabulas rasa’, se
manipulearje de ferhaallinen. Soms ûntstiet sa’n line al skriuwend,
ûnbewust as in ‘écriture automatique’.
Yn dizze roman wurdt wol in meganisme trochbrutsen, wêrmei’t
ek wat sein wurdt oer de striid fan dizze skriuwer. Skriuwers
(keunstners) sitte soms mei hûd en hier yn in roman (wurkstik),
net mei opsetsin, it bart gewoan! It is it ymplisite engaazjemint
de Moanne numer 8 oktober 2004
mei it keunstwurk en kin in bewiisstik wêze foar echt of ûnecht,
keunst of kitsch. It keunstwurk is foar my de legitimaasje fan it
bestean.
Yn de parallelly sjogge jo ek de kontrasten – de oer-Anna en dy
oare mem, de ik-figuer yn syn oantinkens en dy oare soan, guon
Anna’s, sels de kontrasten tusken de trije manlju. Dy direkte
parallellen binne op de wize fan assosjaasjes ûntstien. Ast skriuwst
- it meast spannende aspekt fan dit wurk foar de skriuwer - bringe
bepaalde saken oare op it kleed, soms identike, soms folslein
tsjinstelde.
Der bestiet ek in yndirekte parallelly, en dat is tink ik ien fan de
pylders fan de roman. De do-persoan operearret allinne yn de
wrâld, hinkelet op ’e râne fan selsmoard. De ‘do’ is in ‘feuille
morte’ dat noch net delkommen is. Syn skiednis rint parallel mei
Anna, de mem, dy’t rûntsjes yn har tún rint, by de feart stiet, mei
de eintsjes praat. Yn de do wurdt ymplisyt it libben fan de âlde
Anna stal jûn.
Op deselde wize komme yn de ik-persoan en de hy-figuer
eleminten nei foaren dy’t in byld jouwe fan Anna, de oer-mem. It
psychologyske elemint lit ik my net oer út, dat moatte lêzers sels
mar ynfolje. Mei dat soart lagen sitst fansels al fier ûnder it
oerflakteferhaal, it drama fan Anna, it drama fan de leafde yn ’t
algemien.
Dy parallelly siet ek hiel dúdlik yn Nanette. Dat boek oer ûnder oare
ultime leafde giet neffens my ek oer identiteitsferlies, in beskate foarm
fan dea. Dat tema sit ek yn Feuilles mortes.
Yn de roman spilet it begryp ‘identiteit’ in grutte rol. Immen
sûnder gesicht, immen dy’t gjin foto’s fan himsels hat, en foaral
immen fan wa’t alle spoaren fan syn bestean ferbaarnd binne, hat
noait bestien, hat noait libbe. Alle Anna’s hawwe in part fan
harren identiteit ferlern, soms sels opoffere, lykas de Anna dy’t de
stoel fan har eks omtovere hat yn in timpeltsje, dêr’t se har elke
jûn yn in solo-akt eroatysk mei him ferieniget. Se is in nonpersoan
wurden. De Anna dy’t har ‘ûnskuld’ op jonge leeftyd
ferlear troch de oergeunst (of noch wat oars) fan de mem waard
har identiteit foar in part ek ûntstellen. Identiteit! Is dat net it
meast wichtige fenomeen dêr’t yn dizze (post)modernistyske wrâld
om fochten wurdt? Feuilles mortes.
It fers fan de Frânske surrealist Jacques Prévert is skreaun yn
1933, it waard doe songen troch de komponist Joseph Kosma. Yn
1959 hat Prévert it wat bewurke foar Juliette Gréco. It is in kaai
nei de roman. Soms haw ik letterlik sinnen en rigels brûkt: ‘wy
sykje op it strân dyn fuotprinten / de deade blêden lizze foar it
opskeppen / de oantinkens en de spyt ek / it libben skiedt per
definysje lju dy’t elkoar leavje / de see wisket de spoaren fan de
brutsen leafdes’. It is dus ek in roman oer de leafde, dy’t stjert,
feroardiele is om te ferstjerren. Ek dat is in striid foar elk dy’t it
ûnderste út it libben helje wol.
Trotwaer

proaza
bouke van der hem
Dit is de foarpublikaasje fan
in fragmint út it manuskript ‘It
Poadiumbeest’. De roman
fertelt hoe’t it begjint en ôfrint
mei twa bandleden, Arjen en
Jitse (Jim). Se rocke yn dit
fragmint nochris yn Fryslân. In
halte op de ûntdekkingstocht.
Yn konsert
Se praten ûnderweis serieus eèn fleurich.
Oant Nij Beets gong it oer muzyk en wêr’t elk foar himsels neist The Beasts mei
dwaande wie. Goaitsen folge altyd al de nederpop, wie fjouwer jier lang freeds nei de
kiosk rûn foar Hitweek dat er spelde en lies no sadder and wiser Aloha. En swarde by
nederwiet. Gerard sei noait net safolle, hy tokkele wat op syn gitaar, set in stikmannich
bûgelfleskes yn syn buert en klear is Kees. Pieter sjauffeurde, want brûkte allinnich kola.
En Jitse, dy hie wer in obskuere opname út de neilittenskip fan The Jimi Hendrix
Experience op ’e kop tikke en woe wat foarspylje. Yn dat boeredoarp aanst soe der
ommers gjin publyk foar wêze, dat waard wer in kwestje fan rampestampen. Hy fertelde
wer ris it ferhaal fan Jimi dy’t op Woodstock de Star Spangled Banner spile en it
flaggedoek maltrêtearre, far-out witst wol, wylst de Amerikanen deagemoedereard
ôfmakke waarden troch dy spleetogen yn Vietnam! It ferbaasde Arjen dat er dat lêste
derby fertelde en net it bekende ferhaal fan linkshandige Hendrix dy’t op in
rjochtshandige gitaar spile – dêr liet ús Jim altiten in spannende pauze falle – troch de
snaren op syn Fender Stratocaster oarsom te setten en it ynstrumint om sa te sizzen
ûnderstboppe te bespyljen, jawis! Tagelyk yrritearre him dat fan dy spjalteagen. En dat it
syn maat ûntkommen wie dat Hendrix doe tsjin it Amerikaanse regear protestearje woe.
It goeie fan dizze reis lykwols, wie dat se der gjin spul om krigen.
Arjen gong net tsjin Jitse yn, joech him in knypeach, mar dy skeat oer syn maat dy’t op
de tsjilkast siet hinne. Trouwens, waard er op de krún suver al wat keal? Skande.
Hy lei noch geduldich oan Goaitsen út dat muzyk miskyn wol de funksje oernaam
wêryn’t sprutsen en skreaune taal hyltyd mear fêstrûnen: as it medium om mekoar te
berikken en te begripen. ‘Negers sizze al fan âlds troch de muzyk wat se op ’e lever ha
en sa’t wy hjir sitte, we lústerje der mar al te graach nei.’
‘Mar hat har dat dan wat opsmiten, ik bedoel – hoe sizze jim gelearden dat
tsjintwurdich – : struktureel?’, woe Goaitsen fan him witte.
‘Dy Arjen Wyberen Romsma toch!,’ spotte Jitse, ‘hy hat syn talestúdzje foar ús
werombrocht ta in muzikantekonsept: de trûbadoer as postdo anneks fredesdo.’
Se laken, allegear.
By Aldeboarn keuvelen se fleurich oer the scene yn Grins en it wie gewoan noflik. De
motor achteryn de bus wie troch de jierren hinne noch lawaaiïger wurden, mar se
steurden har oan neat. Men koe suver útsjen nei in optreden.
By Akkrum makke in joint syn rûngong troch de VW. Der waard gniisd. Gerard sette
sels gitaar en flesse even fansiden. Allinnich oan Pieter gong alles foarby, dêrom stjoerde
hy ek. Gegibel. En Jitse hie foar eigen gebrûk wat speady spul meinaam, dat er noch
even bewarre.
44

45
de Moanne numer 8 oktober 2004
Pieter miste de koartste wei yn wat hy ‘deze negerij’ neamde, mar by de Blauwe Tent
wie in gruttere ôfslach en sa rieden se by it roekebosk Raerd yn. Links wie it noch drok
op it sportfjild, allinnich Pieter wist te ferdútsen dat dat no kaatseballen wêze moast;
Jitse miende dat rjochts kasteel Drakesteyn lei.
De sfear wie swier okee. Der wie noch alle tiid om op te bouwen, backstage yn te
spyljen en in soundcheck yn de seal te dwaan.
It buske koe oant by de yngong fan kafee De Trijesprong komme. Yn it barke siet al
folk him yn te drinken. De kroechbaas sette alderearst de bril op, om te beloeren wat er
binnenhelle hie. Skrok. Hie er foar sa’n soadsje dy advertinsje yn de Ljouwerter sette
litten? Arjen seach de man ynskatten hoefolle fetsjes him dat dy jûn wol net kostje soe.
‘Ik heb toch wel Arjen-en-de-Bytsjes voor mij?’ Se fûstken, praten Frysk, hy seach no in
tafallerke yn de gleskes fan de kastlein. Ien fan de kinkels oan ’e bar meat mei útset lûd
de lingte fan syn hier. Arjen frege oft der yn ’t foar ôfrekkene wurde koe, net om ’t ien
of ’t oar, gewoan, faaks wienen nei ôfrin beide partijen drok mei har eigen saken, no?
Mar dêr wie gjin sprake fan. En se moasten noch eventsjes wachtsje mei útladen. Earst
de priisútrikking fan it ledekeatsen.
Arjen rûn even werom it krúspunt oer. Links it gemeentehûs, mei bordeske, dat him
wrachtsjes yn ’e fierte oan syn Boalsert tinken die. Oan de oare kant: de tsjerke, op in
terp, foarnaam yn it doarp lizzend. Yn de tsjerkehage en deun tsjin it karakteristike stek
oan wie in keale moadrige tinkstien pleatst. Hy rûn derhinne, it wie in
fersetsmonumint, mei wat nammen fan hja dy’t foelen, en: De kerl fan hjoed is it sied
fan moarn. Foar it gesach fan Raerderhim moai om op út te sjen. Justjes fierder op ’e
buorren kamen de winkels, as earste de lapkeman. Voor Al Uw Complete
Woninginrichting stie der oer de folle breedte fan it etalaazjerút. Fierderop in kapper, in
snypsnaarderij en in twadde kafee, folle lytser en leech.
Rêstich doarp, smûk.
Hy rûn werom nei dêr’t sy it heve litte moasten, herberch De Trijesprong, kontrapunt
fan tsjerke en gemeente.
Fan ynspyljen, soundcheck en de beloofde konsumpsjebonnen kaam neat. Backstage?
Hoe treurich kin it wêze. Achter it poadium rûn in smel, donker trochpaad. It waard
fan it poadium ôfskerme troch plestik dûsgerdinen, fan it tinne soart, mei inkele ringen
oan in polsstok ophongen en dat soarge foar tearen, skreven en gewapper. Nergens in
spegel te bekennen, om mar wat te neamen.
It roppen en razen fan de manlju op de barkrukken koenen se achter it poadium
wurdlik ferstean. Harren ferskining hold de lju yn ’e besnijing, der waard mâl beard, no
it optreden sels noch. Toe dan mar, se mochten alfêst ynstallearje.
Alles moast op it poadium gebeure, achter de gerdinen wie gjin elektrys en fóár wie it in
see fan ljocht. Folume dimme, noch even wachtsje op priis en preemje, hearen
muzikanten.
De skynwerpers op it poadium soargen foar in soad waarmte en fan de frijwat
folrinnende seal kaam de broeierichheid harren ek al temjitte, dat Pieter wie om drank
útstjoerd. Kaam werom foar bûssinten, drank wie net by de deal ynbegrepen, wêrnei
Jitse him weromstjoerde mei it boadskip dat se dan wol sels meibrochte, sterkere
middels brûke soene. Pieter wer yn ’e rige foar de taap – inkele bakfisken lieten him
leaver foargean – en troande it blêd mei fjouwer glêzen bier en ien kola profesjoneel
Trotwaer

proaza
yn konsert
boppe de hollen, doe’t er him troch in groep famkes hinne weromwrotte, ‘Pas-d’r-op,
bier voor de band!’ roppend. It wie oanlinge mei wetter, dat preau Gerard al by de
earste swolch.
Oan in taffeltsje by de yngong kocht elke besiker fan de weard in stimpel –
meastentiids troch syn fûle skoandochter op ’e rêch fan de hân ôfdrukt, goed sichtber,
maklik kontrolearber – en dêr hearde yn prinsipe by in bewiis fan tagong en fermaaklikheidsbelesting
dat it gemeentewapen droech. It stimpel waard konsekwint hantearre, in
kaartsje net altyd fan de rôle skuord, de gemeente waard al genôch spekke, is ’t n’t sa.
Der wie fansels regele dat de roppers en razers yn de bar net hoegden te beteljen, dêr
wie it frij entree; pas as se letter op ’e jûn (en ornaris rûn it dan al nei de foxtrot finale)
de seal op woenen, kochten sy in stimpel. Se betellen altyd grif, as gong it om in bonus.
Krekt de jûn dat de rok en rol-band út Grins yn syn seal te spyljen kaam, hie
skoandochter har mindere perioade, dat wie de twadde strop fan de dei: hy moast op it
sportfjild mei in ferfanger akkoartsje, immen dy’t der yn ien fan de earste omlopen
ôfkeatst wie.
Se spilen wyld, hartstikke wyld. Nei de omstannichheden in bytsje té, dat fûn Arjen
sels ek. Britse gitaarmuzyk, der foel amper wat bestekliks te sjongen. Doe noch wat fan
The Who, dat foarme foar him dan eins noch de kroan op it blok.
It hie oars syn jûn wurde moatten, einlings wer in jûn foar him om op te fallen. Hy
waard hjir dúdlik sjoen as de oansprekbere artistikeling en saaklik lieder fan de
beestebinde, it ridlik alternatyf. De oberjende skoansoan hie al by him lâns west. Oft it
net wat minder koe en graach langer skoft tusken de beurten.
Der wie in smite folk, it rekke grôtfol, wa hie dat tocht, yn Raerd.
Kollega Jim hie in los knoopke ekstra byset, spile as in wyldeman op syn healsliten
Fender, solearde en song derby as noait tefoaren. Hy seach der yn sekere sin as in
bewûnderer nei; sommigen ha alles. De set waard besluten mei syn fenomenale gestjitter
yn My Generation...: ‘People try to put us d-d-d-down, talking ’bout my ge-ge-gegeneration!’
En ja, it folk begûn yn it lange skoft oare dingen te roppen en te sjongen.
De band krige in fersyknûmerke troch: oft de sjonger, dy grutte, krekt sa stammerje
woe yn Hello Josefien. Ut de bar klonk noch wat oars, je fertrouden je earen net: Wooly
Bully yn de piratefersy, mei eigen tekst dêr’t de Ingelse minder leuk waard...
‘Uno, dos, one, two, tres, quatro! Matty told Hatty, about a thing she saw. Had two big
horns and a wooly jaw. Wooly bully, wooly bully, wooly bully, wooly bully, wooly bully. Je
kent de seven horses, ze vliegen in de sky, maar dit is wooly bully, een koetje in de why.
Wooly bully, wooly bully’ (ad infinitum)
De skieding tusken bar en seal kaam trouwens ûnder druk te stean. Der hie al wat
reboelje west by it taffeltsje, it skynde dat de ynfalkracht ‘fol is fol’ oanhold. Yn it skoft
waard it wat delbêde, mar doe’t de muzyk wer út ein sette, brutsen der fjochtpartijtsjes
út by de sealyngong. It eigen folk pikte it net dat allegear frjemd spul wol talitten wie
en sy, opholden troch de fiif-earsten-gelyk-finale op it keatsfjild of de rûntsjes yn de bar,
der net mear by mochten. It taffeltsje fleach troch de loft, it jild wie al earder yn
feilichheid brocht en de baas sels koe nei uterste ynspanning de rôle mei
gemeentekaartsjes rêde.
46

47
de Moanne numer 8 oktober 2004
The Beasts hienen besletten om har nergens wat fan oan te lûken. Se hienen even
genôch fan alle oanmerkingen op harren hier, klean, stedske manieren en repertoire.
De wrâld wie yn ûnstjoer, Hollân yn opskuor en Fryslân suver al wat yn beweging, mar
oan Raerd like alles foarby te gean. Jitse stelde foar om straks mei The Velvet
Underground te begjinnen en dêrnei... ‘Velvet Underground!,’ hune Arjen, ‘dêr sille dy
lju hjir fan omturne! Dan mar sûnder my!’ en hy rûn it poadium ôf, de seal yn. Hy
hearde Jitse noch ‘shit!’ flokken.
Hy stie dêr út noch yn net op syn gemak. Fan alle kanten waard treaun en balt.
Fochten. Hy besocht by de toiletten te kommen. Doe’t er dêr bedarre, nei de pisbakken
woe en in famke yn de rige foar de spegel frege om derlâns, sei se: ‘Goaien, dat jimme...
datsto Frysk praatst, dat fyn ik no ûnferwacht, moai.’ It wie as benaam se him de siken.
‘Wolst wat fan my drinke?’ Better wist er net.
‘Mar dêr bin ik hielendal net op út.’
‘Nee, mar toch...?’
‘No, in sniewytsje dan mar.’
Kristes, dat wie er net wend.
Doe’t er risselwaasje makke foar in sniewytsje en in bier, klearre Jitse just de wei de oare
kant út, foarby de bargen dy’t yn in trôge pissen en koarren, it húske yn, skoatteltsje op
de doar. Foar syn Mascotte-momint, Rizla-ritueel. As it net foar heavier wie.
Op weromreis fan de taap, it kaam Arjen tiden letter foar, setten The Beasts wer yn.
Twa noaten, dêr hie er genôch oan om te witten: Sympathy for the Devil, Jitse syn
egotrip. ‘Please allow me to introduce myself, I’m a man of wealth and taste. I’ve been
around for long, long years, stolen many man’s soul and faith. I was around when Jesus
Christ had His moment of doubt and pain. I made damn sure that Pilate washed his hands
and sealed His fate’
– twa freedsrepetysjes mist en dan komme se dermei, my foar peal sette, in teken! –
‘Pleased to meet you, hope you guess my name. But what’s puzzling you is just the nature of
my game’
– earlik is earlik, drekst komt wat him betreft it moaiste stikje tekst: and I lay traps for
troubadours who get killed before they reach Bombay –
Mar Jitse song foar dat lêste:
‘...before they spoil my play.’
Echt mis gong it pas by it ôfrinnen fan de seal. De kastlein hie it stopsein jûn troch
gewoan it poadium even, in minútsje mar, fan it elektrys ôf te heljen – de Jimi-solo rûn
fêst yn bagger – en tagelyk liet er skoansoan ‘Laatste ronde!’ roppe.
De hel bruts los. Famkes makken dat se fuortkamen. Har foargefoel doogde. Inkeld in
pear Raerder fankes wachten berêstend op har frijers, sy wisten wat der gebeure soe. De
fan it tsjoar rekke doarpslju stoomden op nei it poadium, nei it plukje frjemde
muzikanten. Ear’t de eagen wend wienen oan it tsjuster, hienen dy de earste klappen al
te pakken. Weiten hinnen wienen it sowieso. Waar-de-lo-ze provo’s. Oeral hier om oan
meisleept te wurden. En gjin tekst mear. Behalve dan dy iene, dejinge dy’t foar it measte
sjongen opdraaid wie. Ja, dy wraksele behoarlik tsjin. En dy koladrinkende stumper, dy
lieten se rinne, it deaslaan net wurdich.
Arjen hie in poas praat mei Renske, hie fierder net mear meispile. Mar ien fan de
Raerder roeken kaam no ek op him ta; sy sette har der gau tusken. Reade
Trotwaer

proaza
yn konsert
ûngetiderskop, Elvis-kúf, it hie derfan dat it him yn it gesicht flybje soe, hy seach de
wangen boljen. Of miskien wie dat omdat er syn eagen net ôfhâlde koe fan de
mûnsterlike bakkeburden dy’t de heale kaakpartij bedutsen. ‘Ik ha in geweldige hekel
oan studintsjes, wurkskou links túch, op ús kosten!’, brinzge it dier. It woe los, mar
Renske – ûnskatber leave Rens – bedimme it troch in klapke justjes tsjin de kaak te
jaan. ‘Engelbert Humperdinck’, sei se, ‘lit my me foar myn Grinzer freon oer net hoege
te skamjen om dy, ja?’
Hielendal mis gong it neidat Arjen eh... ôfskie naam fan Renske. De bedrigingen
waarden wer slimmer, safolle wist Arjen wol. Wêr’t Jitse mei Goaitsen en Gerard bedarre
wie, dat wist er net. Nei de rake klappen wie it harren slagge om bûtendoar te belânjen,
dat hie er noch sjen kinnen doe’t it mûnster ôfdripte.
Hy moast no sels wat dwaan, earst meitsje dat er bûtendoar kaam en dan fuort fan dizze
negerij, as it heal kin mei alle bandleden. By need de apparatuer achterlitte. Trouwens,
Jitse syn Fender stie der al net iens mear, blykber dochs kenners ûnder it publyk west.
Op de trijesprong, flak by har bus, seach er Pieter stean. Foar bangeskiter útmakke
troch de tsjinpartij, mar net fysyk mei ôfweve.
‘Pieter, rije, als de duivel!’ Doarren hoegden hjir noch net yn ’t slot, hie er de jonges
waanwiis ferteld by harren yntocht, dat hy siet al op de foarbank en Pieter skeat achter
it stjoer, starte en joech plankgas. ‘Deselde wei werom, rjochting roekebosk,’
kommandearre er, ‘ik bedoel: de hoofdweg, ik denk dat de anderen die kant uit
gevlucht zijn. Kan je niet harder?!’
Unearlik, want Pieter berikte syn top.
Likegoed, deun op syn bumper siet al in Opel Kapitein. ‘Boerewagen, wedden: dat zijn
die kinkels!’
As by ynjouwing skuorde er de bus mei in skerpe bocht it leantsje foar de poarte fan
Jongema-state yn, ried mei jankende motor achterút de Slotsdyk wer op en hup, dêr
stoden se al werom nei it sintrum, op syk nei de oaren, op hoop fan segen.
De Kaptein kleefde al wer oan de bumper by it ynriden fan de binnenbuorren.
Goed, se wienen even ferrifele troch meneuvers fan dy oerjierrige Folkswein en
koenen pas op de strjitwei swaaie. Ek al ha Opels de namme wat slop te wêzen, se sieten
der al rillegau wer achter. Gewoan ôfwachtsje watfoar flechtrûte dy stedsjers no wer
keazen. Yn Raerd kar by ’t soad: Flânsum, Jirnsum, wer rjochting de Dille of
Tsienzerbuorren, faaks fierder de Legeaën yn nei Poppenwier, witwersanne; de hearen
beseagen it mar. In frjemd koe fansels noait syn paad yn it labyrint fan mooglikheden
fine sa’t sy dat koenen.
Dat yn de folchauto hongen de mannen eins al wer achteroer yn it skai. Sake stjoerde,
mei ien hân, lykas wenst, jage de foargonger gewoan in bytsje op, hold it tempo strak.
Op de byridersstoel makke broer Jouke inkele loaze knippen mei de stikeltriedskjirre
dy’t yn de kofferbak lei foar putsjes oan it stek. Se moasten dy sjauffeur noch even
sprekke, hy hie noch gjin beurt hân, de langste lokken even bypuntsje, oars net.
‘Hâldsto him dan ûnder it knippen even beet?’
‘En dy byrider dan?’
‘Hy woe Renske nimme, haw ik persoanlik foarkaam troch him drekst mar eventsjes
geweken te nimmen!’
48

49
de Moanne numer 8 oktober 2004
Doe’t Arjen mei Pieter, dy’t omtrint koartwjokke wie, wer nei De Trijesprong koe,
like alles úttjirge. Ut de fierte hie te sjen west dat yn de seal noch ljocht baarnde. Mar
foaryn wie op de sealhâlder nei – ‘Der moat wol eefkes oer de sinteraasje praat wurde’ –
gjin mins mear te bekennen, dat se namen de achteryngong; dêr waard al skjinmakke.
No even net, asjeblyft. Hy wie tenein, alles by alles. Moast oan har tinke.
‘Ik wol dy stomme graach nochris sjen’, hie er útbrocht.
‘Dêr bin ik oars net op út, mar we sjogge wol, ju. Ik fyn dy wier in aardige jonge, mar
dy moetsje ik wol mear, ik bliuw leaver wat frij, gewoan freonen, begrypst?’
‘Okee dan’, besleat hy stoer, mar op syn pik trape.
Hy woe it slachfjild noch even oersjen. De oare trije soenen aansen ek wol ferskine.
Hy rûn nei achter it poadium. De bierlucht wie yn de tsjustere gloppe ferkrongen troch
sjipsop. It plestik hong der kreazer by. De skynwerpers op it poadium wienen oan. It
earste dat him opfoel wie dat Jitse syn Fender wer sa’t it heart op de stander stie. En doe
it twadde.
Ja, it twadde. Wat kin, mei of moat dêr eins oer sein wurde, sûnder bot sear te
dwaan. Dit dan? Jitse stie op it poadium. It ljocht, it figuer en it gerdyn: it wurke as in
wajang-spul.
Goed, Goaitsen skynde der ek om te spanen.
Mar Jitse, dy stie gewoan te frijen! Gewoan? Op it póadium, net derachter, nee, óp it
poadium! Soks docht in artyst net! Sels in popartyst net. Les ien: men mei de beest
úthingje op it poadium, groupies meinimme okee, mar frije, presizer: seks hawwe, dat is
oer de top, tsjin elke koade.
En wat beried hy? Wat yn seal en doarp oerbleaun wie kaam út Raerd, fijannich gebiet,
de iene helt jage op ús en de oare helt hie even neat om hannen. Wa’t fatsoen en
prinsipes hie, wie al fuort of sprong dertusken. Myn God, it dwaan mei de tsjinpartij,
in NSB-hoer!
It oare silhûet, wat krije we no, dat wie dochs wol in fróuspersoan, naam hy oan?
Trotwaer

ernst bruinsma
‘Net powered by Bertus’?
earste bedriuw
(I.1)
EB: Wêrom hat Farsk dizze simmer in pear moanne stillein?
YN KOAR: Fakânsje! Simmerstop!
ADV: Lykas de Volkskrant en de NRC, dy ha ek gjin aparte
boekebylage yn de simmer. De measte minsken
binne dochs op fakânsje en dan skriuwst mar foar de
helte fan it publyk.
MK: Ferline jier bygelyks, doe’t it sa ferhipte waarm wie,
sieten minsken hielendal net te lêzen op ynternet.
EB: Jim hâlde it tal besikers dus goed yn de gaten?
MK: Dat leit trochinoar op sa’n hûndert deis, dat binne
besikers, net pageviews. It rekord wie 250 op in dei.
twadde bedriuw
(II.1)
EB: Jim binne yn koarte tiid in bytsje it brânpunt fan de
Fryske literatuer wurden, foaral ûnder jongere skriuwers.
Fiele jim dat ek as in grutte ferantwurdlikheid?
YN KOAR: Nee!
JB: Nee, dat tink ik net. Ik bin my dat eins net bewust.
AS: Nee, ik wol it leafst iderkear mei in goed nûmer
komme. Gewoan moaie dingen meitsje. Mei in goed
nûmer meitsje bedoel ik in nûmer gearstalle mei
ynhâldlik nijsgjirrige en moaie dingen as it giet om
It ynternettydskrift Farsk komt alle fjirtjin dagen mei
in nij nûmer en is hast oan nûmer 40 ta. De redaksje
hat ein ferline jier boppedat in tsjok Farsk-boek
útbrocht mei it bêste wurk fan 2003 en fierder wurde
(yn ’e mande mei útjouwerij Bornmeer) saneamde
Farskskriften útjûn.
Dramatis personae:
Jetske Bilker, Marc Kooij, Albertina Soepboer, Abe de Vries & de ynterviewer
Toaniel: in terras yn Harns, oan de Noarderhaven
literatuer en alles wat dêr by heart yn de meast brede sin
fan dat wurd. Yn dat opsicht is redakteur wêze net sa oars
as skriuwer wêze.
JB: Mar it is fansels wol sa dat wy as iennichste de
mooglikheid hawwe om direkt op in bepaald aktueel
ûnderwerp yn te gean.
ADV: Ik fiel it ek net as in ferantwurdlikheid, mar ik ha wol de
ambysje om hjir en dêr in diskusje los te meitsjen, en dus
ek hiel goed gebrûk te meitsjen fan it medium. Iderien
kin it lêze, it is fergees en do hoechst gjin abonnemint te
nimmen. En at men wol, kin ek iderien reageare fia it
‘Forum’ of in ynstjoerd stik. No moat ik der direkt wol
by sizze dat soks noch net sa’n soad gebeurt. De
ynteraktiviteit fan de lêzers is noch net hiel grut yn
Fryslân.
JB: Dat hat ferline jier wol sa west mei bygelyks de ‘Baskyske
brieven’ fan Josse de Haan, dêr’t in reaksje op kaam fan
Eeltsje Hettinga en dêrnei waard dat even in polemykje.
En fansels mei de Gysbert Japicx-priis.
ADV: Der wie sprake fan in kontroversjele priiswinner en doe haw ik
gewoan in tal minsken maild mei de fraach: wolle jim hjir op
reageare? Soks wurket net by in gewoan tydskrift, want dan
komme de reaksjes twa moanne letter yn it blêd.
EB: Hienen jim der net mear fan ferwachte, fan de
ynteraktiviteit fan jim blêd?
50

51
JB: Minsken reageare faak op harren eigen side, yn
deiboeken bygelyks.
AS: Farsk hat dochs wol in bepaalde dynamyk oproppen.
Miskien is dat allegear net te lêzen op ús eigen site,
mar der sit wol in hiel eigen netwurk om ús blêd
hinne. In tydskrift op it ynternet hat sowieso troch it
systeem fan hyperlinks en trochferwizingen al gau in
heel netwurk om him hinne boud en soks is fansels
net mooglik mei in tydskrift op papier. Ik tink
persoanlik ek dat diskusje oer literatuer in oar soart
fenomeen wurden is as yn it ferline. Myn
persoanlike miening is dat it fenomeen fan de
polemyk oer literatuer te krijen hat mei de
ûnderskate streamingen yn in literatuer.
Tsjintwurdich is de literatuer sa grut (de
produksje fan boeken hat noch noait sa heech west)
en sa demokratysk wurden dat polemyk net altyd
mear nedich is en miskien ek wol net te dwaan is op
in manier dy’t útgiet fan in goed oersicht oer dy
literatuer. Diskusje sjoch ik mear op it ‘persoanlike’
flak, bygelyks in diskusje oer smaak of ynterpretaasje
of funksje fan literatuer. Neffens my past de
ûntjouwing fan it weblog ek yn dy bredere
ûntjouwing fan wat by literatuer heart.
ADV: It sil oan de iene kant oan de lêzers lizze, dy reageare
neffens my noch net genôch, mar oan de oare kant
binne der miskien ek wol te min diskusjepunten.
Der is net elke twa wike wat om oer te diskusjearjen.
EB: Dêr ha jim in punt. Wurdt der wol sa faak wat
skreaun, yn boekbesprekken bygelyks, dêr’t je op
reageare kinne?
ADV: Je besykje it wol. Ik ha no in reedlik provosearjend
stikje skreaun oer de bondel Op ’e nekke fan de
wrâld fan Trinus Riemersma, dy’t neffens my mei
opsetsin antysemitisme ferwurket yn syn kollums.
Dat jout genôch hânfetten om der op te reagearjen.
Mar do silst sjen dat der mar kwalik op reageard
wurde sil. In soad lêzers nimme it foar kundskip
oan: it sil wol. Of it sil net.
tredde bedriuw
(III.1)
EB: Wat wie krekt de reden om mei Farsk út ein te setten?
YN KOAR: Dat moat Abe mar sizze!
ADV: Op in gegeven momint hat Eeltsje Hettinga de
stekker út Kistwurk lutsen. Dat wie behalven in
tydskrift op papier ek in ynternettydskrift. Ik wie it
as redakteur net iens mei dat beslút, mar it wie
blykber dochs benammen in ego-projekt fan Eeltsje.
Hy is der mei út ein set en hy hat de stekker der
útlutsen. Dat fûn ik ferrekte spitich. Ik fûn mei
Marc dat der in ynternetmedium wêze moast foar de
Fryske literatuer en wy binne dus sa gau as mooglik
wer begûn. Myn idee dêrby wie om in folweardich
de Moanne numer 8 oktober 2004
tydskrift te meitsjen, dat regelmjittich ferskynt. En wy
woenen de Fryske literêre ynfrastruktuer útwreidzje mei in
aktueel literêr poadium. In poadium foar reaksjes, in
poadium dêr’t minsken folle flugger op reageare kinne.
MK: De drompel om op ynternet wat te skriuwen is foar in soad
minsken ommers folle leger. Mar oan it projekt ‘De Beam’
ha wy sjoen dat it net tafalt om minsken oan it skriuwen te
krijen. ‘De Beam’ wie in ferfolchferhaal, dêr’t elk dy’t woe in
ôflevering fan skriuwe koe. Alle ôfleveringen soenen op
Farsk komme en elk mocht sels witte oan hokker tûke er in
stikje skriuwe woe. De skriuwers reagearren net spontaan
mei stikjes, dus it is in stille dea stoarn.
ADV: Sokke aktuele saken passe minder goed yn Hjir en Trotwaer.
EB: Jetske en Albertina, jimme hawwe earder redakteur west fan
gewoane blêden. Wêrom binne jim yn dit projekt stapt?
AS: Krekt it idee fan in tydskrift op it ynternet luts my.
Boppedat hie ik al in tal jierren net mear yn in redaksje
wurke en miste ik dat wurk dochs wol.
JB: It dynamyske fan in ynternettydskrift spriek my oan: dat jo
alles daliks op it net sette kinne en dat jo fuort reagearje
kinne as jo dat wolle. Dat like my spannend. Boppedat wie
Farsk nij. Ik hie der sin oan om de lijn fan sa’n nij literêr
blêd mei út te setten.
EB: Yn hoefier sil der noch plak bliuwe foar de mear tradisjonele
literêre tydskriften?
JB: It is fansels wol sa dat de meiwurkers fan Farsk ek graach yn
it jierboek komme wolle. Publisearje op papier bliuwt it
moaiste.
AS: Jongere generaasjes binne mei ynternet opgroeid en foar har
is de stap om op ynternet te publisearjen hiel lyts. Se binne
der oan wend en de stap nei in papieren tydskrift is dêrom
noch altyd hiel grut. It giet hjir dus ek ‘gewoan’ om in
generaasjeferskil.
ADV: Mar moatst ek goed yn de gaten hâlde dat wy net allinnich
in ynternetside binne. Farsk is in projekt fan in stichting,
dy’t ek in jierboek útjout en fierder fjouwer oant seis
‘Farskskriften’ yn it jier.
EB: Hoe wurkje jimme as redaksje? Komme jim in soad byelkoar?
JB: Nee, Albertina hifket de poëzy en ik it proaza. Wy komme
mar in kear as fjouwer yn it jier echt byelkoar. By twifel
oerlizze wy.
AS: En Abe is der om ús goed by de les te hâlden.
ADV: Ik skriuw ek in soad: kollums, alle kearen in foarwurd en ik
besprek de measte poëzij.
MK: Ik gean yn dy sin net oer de ynhâld. Ik soargje dat it spul
allegear in bytsje kreas en op ’e tiid op ynternet komt.
ADV: Op ús eigen gebiet probearje wy nije teksten binnen te
heljen. Elke twa wike moat ik minstens twa fersen hawwe.
JB: En fierder binne je ek ferantwurdlik foar projekten dy’t op je
eigen gebiet falle: foar my de resinsjes oer proaza bygelyks.
En it Farskskrift oer ultrakoarte ferhalen. En doe’t er noch
libbe: De Beam.
ADV: Lêstendeis is de Poalske skriuwer Czeslaw Milosz stoarn.
Ik ha doe kontakt socht mei Eppie Dam. Dy hie tafallich
Trotwaer

al wat mei dy dichter oan ’e gong west en in wike
letter hienen wy sân oersettingen. Ik tink dat wy
hast de iennichsten yn West-Europa west hawwe dy’t
fuortendaalk mei oersettingen fan Milosz kamen.
Dan ‘googleje’ ik eefkes op ynternet en skriuw dêr in
ynliedend stikje by.
fjirde bedriuw
(IV.1)
EB: Hoe finansiere jim dat allegear?
YN KOAR: Net! Wy wurde nèt finansierd.
ADV: Teminsten net wat de ynternetsite oanbelanget. Wy
ha in subsydzje-oanfraach lizzen by twa ynstânsjes.
Ien is it Feitsmafûns. Dat is ek tawiisd, we sille in
lyts bedrach krije om wat oan promoasje te dwaan
en in essay/opstel-priisfraach útskriuwe te kinnen.
En in twadde oanfraach is yntsjinne by de provinsje,
foar in budzjetsubsydzje oer mear jierren. Dat is
útsteld, dat giet pas yn 2006 yn. Deputearre Steaten
hawwe ús oanfraach yn har konsept-Kultuernota
honorearre, no mar ôfwachtsje oft Provinsjale
Steaten dêr yn meigean. Wy binne no dus noch ‘net
powered by Bertus’. Mar it is de provinsje dúdlik
wurden dat der belied komme moast foar ynternet
en literatuer. Mei dizze konseptnota rint Fryslân
lanlik foarop.
EB: De VVL hat in modelkontrakt makke foar publikaasjes
op ynternet. Hoe sille jim dêr mei omgean?
ADV: Wy binne net fan plan om foar elke ynstjoering in
kontrakt tekenje te litten. Wy sille tink ús
foarwaarden op de side sette.
AS: Ik tink dat der mei de subsydzjejouwers noch goed
oer praat wurde moat. In hiel soad dingen binne
gewoan oars as by in papieren tydskrift. By Farsk
giet it fansels net om in losse publikaasje, mar om
in literêr tydskrift dat ek noch folle faker as in
gewoan literêr tydskrift ferskynt. Fierder is it sa dat
it net wurket mei abonneminten, mar mei fergees
tagong foar eltsenien, ien fan de dingen dy’t it
ynternet no krekt sa nijsgjirrich meitsje. En yn it
gefal fan in publikaasje: hoe ferrekkenje jo saken as
in filmke meitsje, wat yn wêzen ek heart ta dizze
nije foarm. It wichtichste foar subsydzjejouwers is
om dernei te sjen as wat nijs, net as in tydskrift dat
op it ynternet set is. En dan is der noch it
probleem dat wy guon bydragen ek op papier
publisearje. Dat kin je net ienfâldich mei ien
kontrakt ôfdwaan.
EB: Dochs sil miskien de provinsje wol easken stelle, yn
ferbân mei it modelkontrakt. Is it wol sa’n foardiel om
aanst wol ‘powered by Bertus’ te wêzen?
ADV: Wa’t jild jout, mei dêr ek wat foar werom freegje, dat
is logysk. Yn ús oanfraach foar budzjetsubsydzje sit
in lyts honorarium foar in seleksje fan de bydragen
dy’t allinnich mar op ynternet publisearre wurde, dus net
yn de Farskskriften of it Farsk-jierboek. It produksjefûns
hat trouwens op dit terrein ek noch gjin belied.
EB: It liket dochs wol in probleem te wêzen by it finen fan kopij,
dat jim gjin jild oan de auteurs jaan kinne.
JB: Nee, dat is net sa. En as in bydrage goed genôch is, komt
dy yn it jierboek. Dêr krije se wol foar betelle.
Foar ‘Farskskrift’ ek. De drang om te publisearjen is
blykber grutter as noed om de sinteraasje.
ADV: Wy skriuwe sels ek in soad fansels. As wy dat net dienen,
soe it tydskrift de helte lytser wêze.
fiifde bedriuw
(V.1)
EB: Jim hâlde my in hiel optimistysk ferhaal foar. Binne jim sa
tefreden, of binne der noch ambysjes? Kinne jim bygelyks
mear eksperiminteare mei de foarm op ynternet?
ADV: Der moatte ek dichters wêze dy’t dat dwaan wolle.
AS: En it kostet de skriuwers folle mear tiid om mei
multymediale projekten te begjinnen. As redaksje moatst
boppedat ek de tiid fine om datsoarte fan dingen op it
net te krijen. Mar wy ha al hiel wat filmkes op de site
stean, fan Marc, fan Elmar Kuiper, Cornelis van der Wal
en Sytse Jansma.
MK: Der binne net sa’n soad skriuwers dy’t dy kombinaasje
sykje.
JB: Ik lies lêstendeis yn in stik dat der twa soarten fan
dichters binne, gewoan dyjingen dy’t op papier skriuwe
en dichters dy’t mei multymedia dwaande binne.
Proazaskriuwers hâlde harren net dwaande mei dy
multymedia.
AS: Moatst it minsken ek net opdringe.
ADV: Mar multymedialiteit is wol wichtich foar ús. Neist de
ambysje fan it fergrutsjen fan de ynteraktiviteit. It
belangrykste is lykwols de djipgong yn de gaten hâlde.
Sommige rubriken skaaie wat nei literêre ferdivedaasje.
Dat heart der fansels by, mar by in twawyklikse
ferskining moatst echt op syk bliuwe nei djipgong, want
oars...
JB: Oars draaist te gau op rûtine. Dêrom kin alles ek net oer
de mail regele wurde. Dêrom moatte wy sa no en dan
byelkoar komme. Dan besykje wy nije ûnderwerpen te
betinken, nije plannen te meitsjen, elkoar skerp te
hâlden.
ADV: En wy dogge aardich wat oan redaksjonele begelieding.
Dêr giet in soad tiid yn sitten, mar dan kinne wy talint
nei ús talûke.
doek
52

53
In persoanlike
Anne Wadman wie in renessansistysk skriuwer, dy’t hiel bewust de
algemiene Europeeske (ynternasjonale) tradysje op in rasjonele en
realistyske wize yn ’e Fryske literatuer sa net ynfiere, dan dochs
trochfiere woe. * Hy wurke wat dat oanbelanget op it paad dat de
Jongfriezen ûnder lieding fan Kalma en Folkertsma útset hienen
en hie dêrby it mier (benammen yn it proaza) oan moderne
babbelegûchjes.
Men kin Wadman net in regionale naturalist neame, want it
naturalisme wie yn syn tiid ek al jierren passee en fan it doarpske
realisme moast er neat hawwe (sjoch Kritysk konfoai, de earste
essaybondel fan Wadman, side 33-38). Dochs achtet er de
psychology yn ’e roman noch tige wichtich. As men it
naturalisme sjocht as in literêre streaming wêryn’t de karakters
beskaat wurde troch wittenskiplik fêststelde wetten (miljeu en
erflikheid yn ’e 19de ieu), dan heart de psychologyske roman ek
ta it naturalisme. Skriuwers as S. Vestdijk en Wadman hawwe de
psychology noch heech yn it literêre findel en wurde yn ús tiid
dêryn folge troch Jabik Veenbaas, dy’t syn foarkar foar de
psychology út it yndividualisme ferklearret.
Persoanlik fiel ik my mear oanlutsen ta de essays fan Jo Smit.
Dy binne romantysker en minder strang realistysk. As men útgiet
fan in wittenskip (sosjology en biology, 19de ieu en psychology,
20ste ieu), dan is men in realist dy’t mient dat literatuer in stikje
werklikheid útbyldet. M.o.w. de literatuer ferwidet op in rasjonele
wize de fisy op it bestean.
No moat men it boppebeskreaune allegear wat relativearje,
want net in minske is hûndert persint wat er liket, mar dat
realisme bepaalt wol foar in grut part de literêre foarkar fan ’e
kritikus Wadman.
Yn syn prachtige essaybondel De moderne roman as moraliteit
uteret Jo Smit him as romantikus yn ’e betsjutting fan minder
rasjoneel en (sabeare) wittenskiplik. It giet by Smit net sasear om in
ferstanlik te folgjen beskriuwing fan in realiteit as om in beswarring
dêrfan. By in moraliteit giet it om ’e etyk, de religy, by in allegory
om in fergeliking, om symbolyk. It giet dêr mear om it belibje
litten fan in stikje bestean as om it begripen dêrfan. Nochris, ik
haw it hjir oer nuânseferskillen, want ek Wadman beswart en lit
belibje. Yn literatuer kin it amper oars. It ferskil tusken in
taalkeunstwurk en in muzykkeunstwurk koe wat begripen,
oanfielen en belibjen oanbelanget wolris net sa grut wêze.
By Smit syn opfettings oer de moderne roman giet it net om
’e realiteit, de karakters fan ’e persoanen, wier of net wier, mar
mear om ’e skriuwer as medium en blikiepener fan in bestean,
dêr’t er alle registers foar iepenlûke kin en moat om it de lêzer
belibje te litten. Sterker noch, it wierheidsgehalte is ûndergeskikt
de Moanne numer 8 oktober 2004
steven h.p. de jong
reaksje op in Wadman-krityk
oan ’e keunstmjittichheid fan ’e trukedoaze fan ’e auteur. De
auteur moat de lêzer sels bewust meitsje fan syn trukaazjes en syn
wurk as in farce foarstelle. Dat klinkt negatyf, mar de bedoeling is
net dat de wierheid net wichtich wêze soe. Krektoarsom: de
wierheid is foar de auteur te grut om dy yn ’e bûse te hawwen.
Hy/sy kin dy inkeld ‘beswarre’.
Foar de realiteit hawwe wy de wittenskip; foar it belibjen, de
moraal, de etyk, it gefoel, de persoanlikheid hawwe wy de keunst
(ûnder oare de literatuer). It is sels de frage oft in absolute
wierheid altyd yn taal te formulearjen is (leuze/biedwurd). Yn ’e
wittenskip wurde faken formules brûkt of in metataal (bygelyks
grammatika). By Justysje is in einleaze foarried wetsartikels, dy’t
hieltyd lakunes befetsje en dêrtroch wizige wurde moatte. Hoe sil
de simpele skriuwer dan de realiteit beskriuwe?
Dat is syn taak ek net. Hy moat wol realist wêze (alteast foar
himsels oer), mar fierders moat er soms as in medisynman of in
tsjoender yn ’e realiteit omslaan as mâle Jan yn ’e hinnen. Hy
moat dy realiteit, dy’t er sa goed ken dat er wyt dat er dy net
oankin, beswarre, d.w.s. hy moat de eksistinsjele fragen
(psychologysk, religieus, relasjoneel, sosjologysk, biologysk ensfh.)
op muzyk sette, hy moat der keunst fan meitsje. Hy makket om
sa te sizzen in opera mei ûvertuere, aria’s, yntermezzo’s fan in
keamerdebat, hy ferfoarmet de werklikheid, m.o.w. hy liicht dat
er barst. Dêrtroch leit er aksinten op saken dy’t in oar net sjocht
en dy’t er sels earst ek net sjoen hie en sa ûntstiet in nije realiteit,
nammentlik it keunstwurk (de roman). Sa kringt er mear troch
yn ’e problemen dy’t er net oankin. Mar it giet net allinne om dy
problemen. It klinkt goed, it eaget goed, it is in keunstwurk, in
geniet, eat dat it libben wearde jout, in nije realiteit.
Riedseleftich neamt Wadman it grinsgebiet tusken de
histoaryske werklikheid en de har dêroan spegeljende literêre
werklikheid (‘Handdruk en handgemeen’, side 33 oer Nol
Gregoor: Simon Vestdijk en Lahringen). It is it riedsel dat mei
keunst en benammen ek mei taal te krijen hat. Ik bin fansels net
by steat om dat riedsel op te lossen. Ik tink ek net dat dat moat,
om’t taalkeunst dan net mear mooglik is, mar ik tink wol dat der
in nuânseferskil is tusken de fisys dêrop fan in realist as Wadman
en romantisy as Smit, Trinus Riemersma en ûnderskreaune. (It is
net slim om romantikus te wêzen, mar men moat it wol sels wite
wolle). Dêrmei wol ik net sizze dat ik it better wyt as Wadman. In
oare fisy hat ek mei de struktuer fan ’e persoanlikheid te meitsjen
en ek mei de tiid en de ûntjouwing fan dy persoanlikheid yn syn
kultuerperioade.
Om it ferskil tusken de fisys dúdlik te meitsjen liket it my
nijsgjirrich om de krityk fan Wadman op myn boek De

Wuttelhaven del te behanneljen (sjoch Frysk en Frij, 8 en 15 april
1989).
Behalven dat Wadman in oare fisy hat, hat er ek oare reserves
foar it boek oer. Wadman heart by de generaasje dy’t tige bewust
‘De Twadde Wrâldoarloch’ oan ’e lea ûnderfûn hat. De
oarlochsperioade wie in tiid wêryn’t de problematyk goed/fout
bûten kiif stie, bûten kiif stean moast. Elk besykjen om dy
problematyk te nuansearjen wie al fertocht. Wadman frezet dan
ek dat it boek troch de dingen út it ferline problemen oproppe sil.
Ik tink dat dy freze ek foar in part de krityk fan Wadman beskaat
hat, benammen as er it hat oer de kibboets as in skermskyld. Hy
beskriuwt frij posityf de dingen út it ferline dy’t yn it boek oan ’e
oarder komme: ‘It past allegear wol aardich yn it ramt fan it
gehiel, foarsafier’t dat in tiidsbyld fan de jierren, lit ús sizze 1935-
1947 jaan wol. Al mist der ek in soad.’
Dat wat der mist, hie ik no graach wite wollen, om’t de
kritikus even letter seit dat ik tefolle wold haw.
Wadman leaut net yn ‘it moderne part fan it ferhaal’ (de
kibboets yn de Slotmakkerstrjitte, Deef, Betsy, de diskriminaasje
ensfh.). Hy past dêr syn werklikheidsargumint op ta. Neffens him
soe de skriuwer ex nihilo moadeferskynsels kreëarje. By Wadman
giet it om: is it wier of net wier? Net wier dus. Jan Wybenga folge
as generaasjegenoat Wadman dêryn (sjoch ‘De gelde sier fan
gipsen ornaminten’, Leeuwarder Courant, 21 april 1989). Soms ha
ik wol it idee dat beide kritisy út foarsichtichheid sa negatyf
oardielden, miskien mei de bedoeling om de skriuwer te sparjen.
No kin it oan myn skriuwen lizze dat guont (Wadman en
Wybenga dus, mar nei’t ik ûnderfûn ha ek gâns oaren) it moderne
part net leauwe. It giet der ommers net om oft it ferhaal wier is of
net, mar oft it wier makke wurdt, foar de lêzer alteast. ‘De
wierheid of werklikheid (wat is it ferskil?) is te kranksinnich om
te beskriuwen’, seit Eeltsje earne Gerard Reve nei (De Wuttelhaven
del, s. 125). Gâns aspekten fan ’e werklikheid binne ûnbegryplik
en dochs moat men dêr in byld fan hawwe, bygelyks de ierde is
plat (foar 1500?) of de ierde is rûn (nei dy tiid). Mei oare wurden:
de minske moat de realiteit beswarre. In skriuwer moat dat dus
ek. Dêrom skept er in epyske wrâld nei syn byld en gelikenis,
dêr’t faken gefoel, yntuysje, ynstinkt en oare yrrasjonele
fermogens in gruttere rol by spylje as de rede. De fiktive skriuwer
is bewust oan it mytologisearjen, sawol yn negative as yn positive
sin. Om in foarbyld te neamen: Doede Haaies en Jildou ferriede
op in bepaald stuit in ûnderdûker út ’e strjitte (Wtlh. s. 236-239)
by de famylje Heubels. Gefolch: mear as tweintich deaden. Dochs
soarge letter dyselde famylje Heubels derfoar dat Doede yn it
kamp gjin swier wurk hoegde te dwaan, sadat er in boek skriuwe
koe. Al wier yn it werklikheidsmodel is it ferried en ek de soarch
fan ’e famylje Heubels, net wier de tweintich deaden (Wtlh., s.
239). Wêrom dy fertekening? Ik wie deabenaud dat it byld fan
Doede te posityf waard, sadat it hiele boek mislearje soe.
Yn it foaropwurd fan De Wuttelhaven del stiet ek: De skriuwer
makket fan in hoer in madonna en oarsom. It byld (de myte) hat
syn eigen wetten en dy moatte klopje. Dêrom moat de skriuwer
syn model(len) losmeitsje fan ’e werklikheid om se frij behannelje
te kinnen. Fan in geef minske moat er in krimineel meitsje kinne
en oarsom, mar wol moat er yn dat ligen him hâlde oan tige
krekte etyske wetten dy’t syn skriuwerij him stelt. Sûnder in suver
gewisse mei er net skriuwe. In paradoksale
werklikheidsproblematyk dus.
Frjemd is dat Wadman net falt oer it begjin fan it boek,
wêryn’t de ierde ophâldt fan draaien of sels de oare kant útdraait
en it giet oer de neare nacht fan ’e ferljochting, in romantyske
oanfal op it rasjonalisme dus.
It bewiist mar wer dat in skriuwer noait 100% is wat in
teoretikus tinkt. Wadman is net 100% realist, likemin as ik 100%
romantikus bin. It giet om tendinzen, nuansearringen (men kin
dêr noait genôch de klam op lizze) en yn dit gefal om de safolste
tapassing troch Wadman fan syn (wat Rein Smilde neamt)
realiteitsôfspegelingsargumint (sjoch Wadman-nûmer Trotwaer,
1989, 6, s. 300-316).
Ut syn kritiken docht bliken dat Wadman soms it
wiermeitsjen troch de skriuwer wichtiger achtet as de wierheid
sels (sjoch de krityk op Hessel Ypma yn Kritysk konfoai, s. 99). Yn
syn krityk op it moderne part (om it samar te neamen) fan De
Wuttelhaven del sprekt Wadman fan in ‘te neidruklike
konfrontaasje fan hjoed en ferline’ en dêrtroch komt neffens him
it realiteitsgehalte yn gefaar. No giet it om de foarbylden dy’t er
neamt en de realiteitsarguminten dy’t er dêrby op it aljemint
bringt.
Wadman skriuwt: ‘Yn dat ferhaal hat er (= de skriuwer)
besocht in soarte fan neo-antysemitisme te sinjalearjen troch yn in
brêgeklasse (bern fan alve, tolve jier!) twa joadse bern, Sal en
Tamar, te pleatsen dy’t om nochal ûndúdlik bliuwende redenen -
se kippe der yntellektueel wat út en hawwe aardich wat earsucht -
narre en terge wurde, en dy’t om gelikense ûndúdlike redenen
troch in part fan ’e learaars ta de skoalle út winske wurde.’
Yn ’t foarste plak, wat dy ‘ûndúdlike redenen’ oanbelanget: by
diskriminaasje hat men altyd mei ûndúdlike redenen te krijen,
oars is it gjin diskriminaasje (Koenen: ongeoorloofd onderscheid
maken). It skokkende wie fansels dat de ûndúdlike reden ‘it binne
joaden’ wie. Fierder leaude Wadman net dat bern fan alve-tolve
jier (brêgeklasseleeftyd) diskriminearje kinne. Dat docht bliken út
it útropteken dat er set. In frjemde opfetting foar in
ûnderwiisman. Miskien wie Wadman yn dy tiid al te lang
ferfrjemde fan ’e praktyk yn ’e brêgeklasse om dêr noch yn leauwe
te kinnen.
Hoe dan ek, beide arguminten hawwe neat mei it
wiermeitsjen fan it ferhaal troch de skriuwer te krijen, mar wol
mei de frage: wêr leaut de kritikus yn.
Oer it model kin ik allinne mar sizze dat de realiteit yn
haadsaken krekt sa wie as beskreaun. Lykwols, al is wat er belibbet
(it model) noch sa wier, it feit bliuwt dat de skriuwer it foar de
lêzer wiermeitsje moat. Elke skriuwer wyt dat it soms net tafalt
om in stikje realiteit, dêr’t er sels de rezjy fan yn hannen hat,
boeiend en dúdlik oer te bringen. Dat haw ik tige bewust
besocht. It foardiel wie dat ik it ferhaal earst sels net leauwe woe.
Yn ’e werklikheid seach ik tefolle tafallichheden en
ûndúdlikheden, wylst ik dêrachter it gefoel hie: dit doocht net,
dit doocht lang net. Ik hie it boek net skreaun as it ferhaal net
54

55
wier west hie, want dan hie it in sinleas ûndernimmen west. Ik
moast it wol leauwe nei de tekening fan ’e galge mei Sal deroan
krekt op it stuit dat dy by de spesjalist bedarre wie, nei’t er in
sniebal mei in skerf deryn yn ’t each krigen hie (allegearre krekt sa
bard as beskreaun, al hie de glêsskerf in potskerf wêze kinnen
(Wtlh., s. 62). Dêrom is dy sêne ek wiidweidich beskreaun en in
dramatysk hichtepunt út it boek.
Trochdat Wadman net leaut dat plat en dom antysemitisme
yn ’e brêgeklasse foarkomme kin, hinget syn krityk op it moderne
part fan it boek nochal yn ’e loft. Sa kin er maklik krityk ha op it
klassepetear. In part dêrfan is bûn oan ’e tematyk (bygelyks eagen
iepen of ticht ha ûnder it bidden, Wtlh., s. 176), mar de rest fan
it haadstik is sa út ’e realiteit wei skreaun.
It model fan ’e beskreaune skoalle bestie ek yn ’e realiteit.
Myn jongste soan siet derop. Sels joech ik dêr gjin les, mar ik haw
myn alter ego, Eeltsje de Vries, dêr yn it boek wol foar de klasse
set, om’t ik dy figuer net bûten of boppe it gefal sette woe.
De relaasje famylje De Vries-famylje Kingma is ek út it model
wei skreaun. In skriuwer moat wol in hiele grutte tûme ha as er
dat allegear betinkt. It kastiel wie yn it model like reëel, al stie it
fansels op in oar plak.
It belibjen fan ’e realiteit achter it ‘moderne’ part fan it ferhaal
wie wol sa grut as dat achter it ‘ferline’, om’t de skriuwer it
bewuster en mear reëel meimakke hat.
Letter krige ik de yndruk dat Wadman sels, al bleau it foar
him in rommelich boek, dochs wat fan syn krityk weromkaam:
‘Dochs in boek om mei te nimmen’ (sjoch Leeuwarder Courant, 3
novimber 1989).
Der is dus yn it boek frijwat mytologisearre. Dat moat altyd
yn fiktyf proaza, oars soe der gjin ferskil wêze tusken in
wittenskiplike ferhanneling en literatuer. Sa haw ik sawol fan
Deef as fan Doede Haaies supermannen makke, dy’t yntellektueel
withoefier boppe de gewoane minsken útkipen. No is it in
bekend feit dat ûnder joaden, benammen wat de pater familias
oanbelanget, wol fan dy supermannen foarkomme, lju dy’t sawol
praktysk (itensiede, fioelspylje, timmerje, technysk, túnkje,
buorkje, saken dwaan) as teoretysk (yntellektueel, wittenskiplik,
histoarysk, literêr ensfh.) tige bejeftige binne. Fan it model fan
Doede Haaies wie bekend dat er in libbene ensyklopedy wie en
hy koe ek einleas folksferhalen fertelle. Dat ik dy figueren wat
útfergrutte haw (hoewol net iens sa bot) komt troch it tema, dat
de fûnemintele kar yn ’e oarloch net beskaat waard troch
bejeftigens en yntellektualisme. Yn Dútslân waard praktysk de
hiele yntellektuele elite (de universiteiten mei nammen as
Heidegger en Jung) beynfloede troch Hitler syn antysemitisme.
Itselde gou foar de elite fan ’e tsjerken, sawol de roomsk-katolike
tsjerke as de protestanten. Sels de Bekennende Kirche mei û.o.
Dietrich Bonhoeffer, hoe anty-nazy dy ek wie, wie anty-joadsk
(sjoch Saul Friedländer, Nazi-Duitsland en de Joden, dêryn
haadstik 2 ‘Instemmende elites, bedreigde elites’, s. 60-94). Sjoch
yn dit ferbân ek de opmerking fan de frou fan Doede Haaies,
Jildou: ‘Doede is hiel knap fansels, mar soenen der yn dat grutte
Dútslân net noch folle knappere koppen wêze, dy’t wol achter
Hitler steane? Hoe lyts is Fryslân en hoe lyts binne wy?’ (s. 172).
de Moanne numer 8 oktober 2004
Fan ’e ‘denktank’ (om in moderne term te brûken) fan ’e
Fryske beweging fan dy tiid hat mar in hiele lytse minderheid
tsjin ’e nazys warskôge en oft dat op grûn fan it antysemitisme
wie, is tige de fraach.
Yn de tematyk fan De Wuttelhaven del stiet fan ’e Twadde
Wrâldoarloch de joademoard sintraal as reëel en dochs hast
metafysysk barren. Hoe’t NSB-bern dy gigantyske moard earst
ûnbewust, letter heal- en dan oerbewust skôgje en belibje, foarmet
mei de ynhâld fan it boek. Ik leau net dat it mooglik is dat de
skriuwer sa’n ûnbegryplike problematyk ta in oplossing bringe
moat. As Wadman opmerkt dat De Jong ‘tefolle wold hat’, kin ik
dat weromkeatse mei: hat de kritikus ek tefolle fan ’e skriuwer
wold. Dat in boek mear fragen opropt as oplost, hoecht foar de
wearde net slim te wêzen.
Nijsgjirrich is de konklúzje fan Wadman: ‘De skriuwer hie der
tinkt my better oan dien en hâld it ferslach fan Doede Haaies syn
problematysk bestean op ierde apart fan syn eigen bestean (sic,
St.); dizze roman bestiet einliks út twa romans en dy twa kinne
elkoar net earlik daaie, nee sterker noch; se stean elkoar yn ’e wei,
se steane elkoar nei it libben.’
Wadman hat dat lêste hiel skerp sjoen, want it is krekt it
libbensgefoel fan Eeltsje. In oarloch is mear as in
fuotbalwedstriid; yn in oarloch giet it om libben en dea en dy
oarloch giet troch yn Eeltsje syn brein. Wadman bedoelt syn
konklúzje negatyf, mar it giet, sa’t yn haadstik 13, ‘De geheime
sûnde’, útienset wurdt, om de barst yn Eeltsje syn bestean. Eeltsje
moat kieze, net tusken pro- en anty-Dútsk, dat is gjin punt, wol
tusken opa en syn heit. Oan ’e iene kant syn deistige plicht, syn
learaarskip, it gewoane, oan ’e oare kant syn dichterskip, Fryslân,
it ûngewoane, mei as ynspirator dy heit mei syn kriminele
oarlochseftergrûn. Eeltsje komt der net út, bliuwt yn ’e twivel
hingjen en lit de oplossing oan ’e lêzer oer. Ik sjoch yn sa’n
haadtema (sjoch ek Doeke Sijens yn Trotwaer, 1989, 5, s. 266-
269 en it sjueryrapport fan ’e GJ-priis 1992, Trotwaer, 1992, 6, s.
223-228) gjin beswier. It is it ferskil tusken ien dy’t de realiteit
beskriuwe wol en ferklearje (realist, naturalist, psycholooch, b.g.
Wadman) en ien dy’t de realiteit beswarre wol omdat dy him
oermânsk is (b.g. Jan Wolkers, Willem Frederik Hermans, Gerard
Reve).
Ik hoopje dat dit net al te lytsgeastich as antykrityk opfette
wurde sil, mar wol as in besykjen om ûnderskate fisys dúdlik te
meitsjen.
De literêre wearde fan Wadman syn kritiken sit benammen yn
it feit dat it lêzen fan literatuer foar Wadman altyd in aventoer
wie. Ik leau net dat er fan tefoaren in oardiel klear hie, mar al
skriuwend kaam er ta in konklúzje.
* Dit is in fragmint út it haadstik ‘De kritiken fan Wadman’ út
myn stúdzje oer dr. Anne Wadman. Ik ferwiis hjir nei twa stikken
fan Wadman oer myn roman De Wuttelhaven del: ‘Famyljeroman
mei oanplakte kibboets en Frysk en frij’ yn Frysk en Frij fan 8
april 1989 en ‘Roman as lispuzzel’ yn Frysk en Frij fan 15 april
1989.

Meiwurkers
Nim in (proef)abonnemint of jou ien kado. Brûk it antwurdkaartsje.
ernst bruinsma (1966) is einredakteur fan de Moanne. Yn desimber ferskynt
by Meulenhoff-Manteau syn boek Kwaliteit als credo. Een geschiedenis van
uitgeverij Manteau (1938-1955).
janni dekker (1952) is psycholoog en maakt ook in haar praktijk veelvuldig
gebruik van metaforen, korte verhaaltjes en tekeningen.
bouke van der hem (1946) is jurist yn Grins; debutearre yn 2002 mei de
ferhaleroman Sloppe Opels, it útbringen fan nij wurk stiet der oan te kommen; hy
is redakteur fan de Moanne
piet hemminga (1946) is as bestjoerskundige oan de Fryske Akademy ferbûn.
Hâldt him dêr benammen dwaande mei de fraach op hokfoar wize it
oerheidsbelied oangeande regionale talen yn West-Europa ta stân komt.
eeltsje hettinga krige yn 1999 de Fedde Schurerpriis. Wie de oprjochter
fan it literêre tydskrift Kistwurk. Oare jier ferskynt fan him by útjouwerij Venus
It Fatale Applaus, essee’s oer de Fryske poëzy. Hettinga hat in âld izerhannel,
docht tsjintwurdich ek yn gloeilampen en bestudearret yn syn frije tiid rotten.
ra van der hoek (1959) is beeldend kunstenaar, oud-columnist van de
Leeuwarder Courant en lanceerde de website www.dutchnoodles.com.
jan pieter janzen (1945) is learaar en wie (ein)redakteur fan de Strikel,
Trotwaer en de Moanne. Hy hat in rubryk yn de Freedsbijlage fan de Ljouwerter
Krante. Yn 2001 ferskynde En gjin ein. Stikken en stikjes 1972–2000.
marita de jong (1954) is redaktrise fan De Koerier, it streekblêd fan It
Hearrenfean e.o., en fan de Moanne. Hat lang warber west yn de SLAH (Stichting
Literaire Activiteiten Heerenveen).
steven h.p. de jong (1935) wie redakteur fan De Tsjerne (lêste nûmer),
quatrebras en Trotwaer. Skriuwer fan fersen, kritiken, essays, ferhalen en de
(autobiografyske) roman De Wuttelhaven del (Gysbert Japicxpriis 1992). Yn 2001
ferskynde Swarte egen, in ferhaal út Earnewâld om 1730 hinne.
willy van der meer (1955) studearre tusken 1975-1981 Skandinavistyk en
Frysk yn Grins. Yn 2000 studearre se ôf oan keunstakademy Minerva mei grafyk
en fotografy as ôfstudearrjochtings. Se set oer út it Deens, jout kursussen Frysk
foar de Afûk, wurket free-lance foar Omrop Fryslân en hat in grafysk atelier.
huub mous (1947) is keunsthistoarikus en as konsulint foar byldzjende keunst
ferbûn oan Keunstwurk.
coen peppelenbos (1964) is docent aan de Noordelijke Hogeschool,
recensent bij de Leeuwarder Courant, auteur van diverse schoolboeken en
hoofdredacteur van Tzum. Publiceerde vorig jaar, samen met Doeke Sijens, de
roman Tavenier. http://www.coenp.concepts-ict.nl/
elske schotanus hat in funksje op it mêd fan ’e kliïntenpartisipaasje yn ’e
geastlike sûnenssoarch. Foar Kistwurk en Farsk skreau se kritiken en kollems.
Meast resint ferskynde by útjouwerij Venus har ferhalebondel It griisstiennen
wurd. www.elskeschotanus.nl
jan de vries (1939) wie sjoernalist, foarljochter, feefoer- en suveldirekteur.
Hâldt him no dwaande mei in stikmannich kommissariaten en bestjoerswurk yn
’t Fryske Kulturele fermidden. Skreau toanielstikken, bondels mei koarte ferhalen
en wûn twa kear in Rely Jorritsmapriis mei in gedicht.
Basearre op troch de auteurs levere gegevens.
56