rijmschema

Rijm
Het eindrijm ontstaat als de laatste klank of klanken van versregels hetzelfde zijn. Dit
hoeft lang niet altijd te betekenen dat die klanken ook precies dezelfde lettergrepen
opleveren.
Er zijn verschillende soorten eindrijm:
- Mannelijk (één beklemtoonde klank die rijmt)
(‘gaan, staan’, ‘kaas, baas’)
- Vrouwelijk (één beklemtoonde en één onbeklemtoonde klank die beide rijmen)
(‘draaien – graaien’, ‘dozen, vozen’)
- Glijdend (één beklemtoonde en twee onbeklemtoonde klanken die rijmen)
(‘kinderen, hinderen’, ‘draaiende, kraaiende’)
Voorbeeld:
- Mannelijk rijm in de regels : 1,4 – 2,3 – 9,12 – 13,14 – 15,16 – 17,18
- Vrouwelijk rijm in de regels : 5,7 – 6,8 – 10,11 – 19,20
Aflsluitdijk
1. De bus rijdt als een kamer door de nacht
2. de weg is recht, de dijk is eindeloos
3. links ligt de zee, getemd maar rusteloos,
4. wij kijken uit, een kleine maan schijnt zacht.
5. Vóór mij de jonge pas-geschoren nekken
6. van twee matrozen, die bedwongen gapen
7. en later, na een kort en lenig rekken,
8. onschuldig op elkanders schouder slapen.
9. Dan zie ik plots, als waar `t een droom, in `t glas
10. ijl en doorzichtig aan de onze vastgeklonken
11. soms duidelijk als wij, dan weer in zee verdronken
12. de geest van deze bus het gras
13. snijdt dwars door de matrozen heen.
14. Daar zie ik ook mezelf. Alleen
15. mijn hoofd deint boven het watervlak
16. beweegt de mond als sprak
17. het een verbaasde zeemeermin
18. Er is geen einde en geen begin
19. aan deze tocht, geen toekomst, geen verleden,
20. alleen dit wonderlijke gespleten lange heden.
(M. Vasalis)

Soms dwingt het rijm de schrijver tot een enjambement. Dat is het einde van een
versregel dat niet samenvalt met een natuurlijke pauze. Zie als voorbeeld regels 14 en 16.
Het rijmschema heeft betrekking op de volgorde van de rijmklanken aan het einde van
de versregel. Van het eindrijm dus. Het rijmschema leggen we vast in letters.
Onthoud dat elke zelfde klank van het eindrijm telkens dezelfde ‘letter’ krijgt. Iedere
nieuwe klank krijgt de opvolgende letter van het alfabet.
Zij zitten tegen de steile helling, (a)
eindelijk bevrijd van de hitte, de kwelling (a)
Van kou zijn ze voor, hun kromme gestalten (b)
in een deken gewikkeld om een al te (b)
snelle afkoeling te vermijden, (c)
weten: genot is verlost zijn van lijden. (c)
(Slauerhoff)
De belangrijkste soorten rijmschema’s:
1- slagrijm (a-a-a-a)
Wat doe ik met twee? – Wat heb ik er an? (a)
Zo’n tweede sieraad (b)
Van mijn huwelijksstaat, (b)
Die in ’s levens ontlokenen dageraad (b)
Zich reeds tweemaal alhier te verslikken staat, (b)
Terwijl hij in toomloze overdaad, (b)
Zijn buik als een pakschuit op marktdag laadt, (b)
En zijn ouders vertroost met de hoop op zwart zaad, (b)
Pak jij kameraad! (b)
Maar spoedig je biezen en poets me de plaat, (b)
Jij klaploper, voort! of wij krijgen ’t te kwaad. (b)
(de schoolmeester)
2- gepaard rijm (a-a-b-b)
Priesters zalven en beloven, (a)
Maar ik kan het niet geloven. (a)
Neen, er is geen wenden aan: (b)
Als wij dood zijn is ’t gedaan. (b)
(Elsschot)
3- omarmend rijm (a-b-a-b)
O land van mest en mist, van vuile koude regen, (a)
Doorsijperd stukske grond, vol kille dauw en damp, (b)

Vol vuns, onpeilbaar slijk en ondoorwaardbre wegen, (a)
Vol jicht en paraplu’s, vol kiespijn en vol kramp (b)
(De Genestet)
Het binnenrijm komt voor ‘binnen’ de versregel. Je hoeft voor het ontdekken van
binnenrijm dus niet verder te kijken dan elke versregel. Binnenrijm kan op verschillende
manieren voorkomen.
- rijmende klanken binnen de versregel die woorden zijn:
Merck toch hoe sterck Nu int werck sich al steld!
Die ’t allen ty Soo ons vryheyt heeft bestreden:
Sie hoe hij slaeft, graeft en draeft met geweld!
Om onse goet En ons bloet En onse steden.
Hoor de Spaensche rommels slaen! Hoor Maraens trompetten!
Siet hoe komt hij trecken aen! Bergen te besetten
Berg op Zoom Hout u vroom Stut de Spaensche scharen
Laet’s Lands boom End’ syn stroom Trouw’lyck toch bewaren.
- alliteratie: rijmende klanken binnen de versregel die beklemtoonde medeklinkers
zijn.
Nauw zichtbaar wiegen, op een lichte zucht,
De witte bloesems in de scheemring – ziet,
Hoe langs mijn venster nog, met ras gerucht,
Een enkele, al te late vogel vliedt.
En ver, daar-ginds, die zacht-gekleurde lucht
Als perlemoer, waar iedre tint vervliet
In teerheid… Rust – o, wonder-vreemd genucht!
Want alles is bij dag zó innig niet.
Alle geluid, dat nog van verre sprak,
Verstierf – de wind, de wolken, alles gaat,
Al zacht en zachter – alles wordt zo stil…
En ik weet niet, hoe thans dit hart, zo zwak,
Dat al zó moe is, altijd luider slaat,
Altijd maar luider, en niet rusten wil.
(Kloos)
- assonantie: rijmende klanken binnen de versregel die beklemtoonde klinkers zijn.
Pizarro* had de vijftig overschreden Spaanse ontdekkings-
En weinig roem behaald uit veel gevaar; reiziger, 16 e eeuw
Zijn eerste vrouw droeg veren in het haar
En op zijn kleinen akker werkte een tweede

Hij stond bekend als drieste moordenaar
Geen wet haast die hij niet had overtreden,
Maar dat behoorde tot de goede zeden
Op Hispaniola* – hij was vijftig jaar. Eiland bij Cuba
Toen kwam de kans: met een vermolmd karveel* zeilschip
Maakte hij de reis die niemand vóór hem deed,
Veroverde met honderd man Peroe.
Vijftig was hij, ik dertig maar: wie weet
Ontdek ik niet het zesde werelddeel,
Al ben ik nu na een paar stappen moe?
(Slauerhoff)