BIBUOTHEEK KITLV - the Aceh Books website

BIBUOTHEEK KITLV
0022 2008

KATALOGUS
DER
ETHNOLOGISCHE AEDEELING
VAN HET
MUSEUM
VAN HET
BATATIAASCH GENOOTSCHAP
VAN
KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.

KATALOGB!
DEK
ETHNOLOGISCHE AFDEELING
VAN HET
MUSEUM
VAS HET
BATAVIAASCH GENOOTSCHAP
VAN
KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.
iC'3'>0>

Niet zander schroom doe ik dezen arbeid het Held zien, daar
niemand meer dan ik zelf van zijne onvolkomenheid overtidgd kan zijn.
Set is dan oole alleen het besef, dat het goede geen grooter vijand
dan het betere heeft, ivat bij de steeds toenemende belong stalling in
's Genooischaps verzamelingen, sinds het nieuwe gebouw aan het
Koningsplein betrokken werd, mij tot het verzaken van het gulden
» nonum prematur in annum" heeft kunnen doen besluiten.
Toen ik dan eindelijk de handen aan het werk sloeg, teas het voor
mij van veel waarde met een tal van aanteekeniugen van de hand der
heeren von GaflYon, Netscher en vooral van den heer von Rosenberg,
die in het archief des Qenootschaps aamcezig waren, te rude te kun­
nen gaa.n en daarvan een groot deel ah hoiucsiof te mogtn henuttigen.
Desnieltemin Meef veel in het onzekere, vooral met betrekking
tot de iulandsche terminologie: juist dat deel van den arbeid, teat er
eenige vjetenschappelijke waarde aan zou kunnen bijzetten.
Hoe tocli de juistheid der bestaande gegevens ter toetse te brengen,
waar ik, vadgeketend aan Batavia, ethnologische voorwerpen van den
Papoea van Memo- Guinea of van den wilde der Mentaivei-eilanden
ter bestemming voor mij had ?
En mogt het geluk mij nu en dan al eens eenige inboorlingen
van buiten Java toevoeren, dan zag ik mij veelal geslingerd tusschen
de meest tdieeuloopende opgaven, tvaarschijnlijk meerendeeU te ver-
klarcn uit het verschil van dialect.

Zoo waren b. v. met opzigt tot de rijke verzameling nit de Lam-
pongsche districlen de inlicJitingen van een leerling der school van in-
landsche geneeskundigen alhier, geboortig van Telok-Betong, geheel
verschillende van die, mij verstrekt door eenige djoeragans nit het
aan de Lampongs greuzeude Kroe, en beide evenzeer van de bena-
mingen, die ik uit den mond van een hadji van Toelang-Baioang op-
vangen mogt.
Bij het beoordeelen van dezen arbeid gelieve men dit een en an-
der niet uit 't oog te verliezen. Intusschen zullen alle aanmerkingen,
welke tot verbetering of aanvulling van den katalogus kunnen leiden,
dankbaar toorden aangenomen, terwijl in het gebouw zelf een met wit
papier doorschoten exemplaar steeds aanwezig zal zijn, ten einde de
bezoekers lot het dadelijk idtoefenen van kritiek in de gelegenheid te
stellen.
Leert men uit de volgende bladzijden,wat het Genootschap heeft,
men ziet er tevens uit, teat het niet heeft, maar wat juist daarom
dubbel welkom zal zijn.
Hierop wordt dan ook met bijzonderen nadruk de aandacht ge-
vestigd van alien, die het hunne willen bijdragen om de aanwezige
verzameling nit te breiden tot een volledig ethnologisch museum van
den Indischen Archipel in zijn ruimsten omvang.
Na dit te hebben doen voorafgaan rust op mij nog de aangename
taak om hier openlijk mijn warmen dank te doen Icennen aan 's Ge-
nootschaps eerelid, den heer A. B. Cohen Stuart, mens hoog te
waardeeren bijdand, met de hem eigen heuschheid en naauwgezetheid
verleend, mij bij de eindbeicerking bijzonder te stade is gekomen.
De Secrelaris des Genootschaps,
tevens JHrecteur van het Museum,
BATAVIA, Augustus 1868.
LEVYSSOHN NORMAN.

I N H O U D.
I. Sumatra.
A. Mentawei- en Poggi-eilanden Biz. 1
B. Nias en de Batoe-eilanden 2
C. Batak-landen » 3
D. Mohammedaansche landen ter Westkust. . » 7
M. Engana. » 12
F. Lampong » 12
G. Sumatra's Oostkust » 17
II. Java.
A. West-Java » 20
B. Midden- en Oost-Java » 25
C. Madura » 80
III. Borneo.
A. Wester-afdeeling. . » 81
B. Zuid- en Ooster-ai'deeling » 91
C. Overig gedeelte » 99
IV. Celebes.
Zuid-Celebes » 100
Residentie Menado » 102
V. Molukken » 108
VI. Nieuw-Guinea » 113
VII. Timor en Onderhoorigheden » 120
VIII. Bali en Lombok > 124
IX. Banka en Billiton » 127
X. Biouw ) 128
XI. Landen buiten den 0. I. Archipel » 129
XII. Varia. " » 130
Bijvoegsel » 132
Verbeteringen en aanvullingen » 133

I SUMATRA.
A. MENTAWEI- EN POGGI-EILANDEN.
I A.
1 en 2, Boog en pijlkokers met pijlen; de boog [ranran)
van palmhout; de pees (silabiet) van zaamgedraaide boomscliors;
de pijlen van bout met vergiftigde punten; de kokers
[boek-boek) van bamboe, worden aan de schouders hangende gedragen;
de omgeslagen seliors dient om liet indringen van water
te belettcn.
3 Dolkmes [blite); gewoon wapen van ieder man, aan de
regterzijde gedragen en aan den schaamgordel bevestigd. (5 stuks.)
4 Wandelstok van een aanzienlijke.
5 R o e i s p a n e n (loeka). Door het doen trillen der twee lange
dunne punten, waarin het hand vat van den riem uitloopt, worden
onder het roeijen verschillende geluideu voortgebragt.
6 Mansarmbau den van rottan, met het sap der meukoedoeplant
geverfd.
7 D i t o, gevlochten.
S Als 6, doch langer, door mannen en vrouwen om de heup gedragen.
9 en 10. D it o, gevlochten, meer bepaaldelijk op de Poggi-eilanden
in gebruik.
11 Hoofdversiersel, van jonge vrouwen.
12 Halsband voor vrouwen (sekelle), met parelmoer versierd.
13 Haarspeld met veeren versierd; ook wel als sieraad door
mannen gedragen in het regter oor.
14 Haarversiersel (siroeroct) voor beide seksen, uit eeue
"Welriekende grassoort gemaakt.
15 Gevlochte band, waardoor de lange hoofdharen der mannen
en vrouwen gestokcn worden.
16 Vrouwen-halasnoer van kralen en stukjes been.
17 V r o u w e n - h a 1 s b a n d van pandan gevlochten.

2 I SUMATRA.—A. MENTAWEI- EN POGGI-EILANDEN.
I A.
18 Boomschors [kabit) tot het maken van kleedingstukken.
19 Drie kokertjes van been tot berging van vuurslag of medicijn.
20 Lans (soat); het yzer van het lemmet en dat der dolk>
messen wordt in raw bewerkten staat van Sumatra ingevoerd.
21 Twee gevlochten zakjes.
I B.
B. NIAS EN DE BATOE-EILANDEN.
1 Oorlogslans {fateboessa), van een hoofd of voorvechter.
2 Lans met haak voor de varkensjagt (toho), tevens het gewone
wapen van de Niasser. (2 stuks.)
3 H o u t e n s c h i 1 d , behangen met idjoek en paardenhaar (baloese)
van Zuid-Nias.
4 Koppensnellers-sabel (boeloe seica); de aan de scheede
bevestigde korf strekt tot bewaring van medicijnen voor verwondingen,
en de daaraan vastgebonden afg-odsbeeldjes tot bescherming
in den strijd.
5 Houwer (foda) van Noord-Nias, het wapen van den geringen
man.
6 Halsband (ute'/o, kalaboeboe), uit schijfjes van buffelhoom
zamengesteld; mag alleen gedragen worden door mannen, die
in den strijd door dapperheid uitgemunt en een kop gesneld
hebben.
7 en 8. Twee ma n s - h a 1 s b a n d e n {geulambagi), de een van
koper, de ander van been: enkel sieraad, zonder verdere beteekenis.
9 S t r ij d m u t s [tetenauloe, tagoela lemiia], van rottan met idjoek
bekleed, voorzien van valschen baar'd en knevels en versierd
met afhangende stukjes rood katoen en laken.
10 Strijdrok van boomschors, overtrokken met idjoek.
11 Buizen van boomschors (baroe oeli gioe)\ Weeding van den
geringen man.
12 Dito, van inlandsch koord gemaakt.
13 Koperen k e 11 i n g, dienende tot vrouwen-gordel.

I. SUMATRA.—B. NIAS EN DE BATOE-EILANDEN. 3
I B.
14 Armband, uit zeeschelp geslepen: door mannen alleeu aan
den regterpols en door vrouwen aan beide polsen gedragen.
15 Sirih- oftabakszakje van pandan.
16 I Beeldenvanhuisgoden (adjoe-noeboe), meestal een
17 \ der voorvarleren uit de familie voorstellende, en binnens-
18 ' huis aan een der stutten bevestigd.
19 Twee hoofdtooisels als no. 9.
20 Hoed met hooguitstekende houten punt, van binnen bekleed
met rood, wit en blaauw doek.
21 Kleedje van een hoofd, van geel laken, met roode en witte
stof afgezet.
22 Strijdbuis van karbouwen-vel [boroe rabau).
23 D i t o van schors van den klapperboom.
24 Lans.
25 Vijf sch ilden.
26 Tloofdtooisel van idjoek.
27 Houten beeldje als no. 16.
28 Houten zetel van den voornaamsten vorst van Orahili.
29 H a 1 s b a n d als no. 6.
30—34 Beelden van huisgoden. Zie no, 16.
35 en 36. T r o m m e n.
37 Koperen draaibas.
38 D o n d e r b u s.
39 Dito.
40 S t r ij dm u t s en.
41 Sch il d*en.
42 Honwer (balatoe telejoe) \
43 Dito (garie) > van de Batoe-eilanden.
44 Dito (boeloe-sewa) )
45 Model der woning van den radja eener kampong op het eiland
Tello (Batoc-eilanden).
C. BATAK-LANDEN.
I C.
iKort zwaard van Toba (djenep): wapen van den geringen
man.
2 Dito uit het landschap Nai-pospos.

4 I. SUMATRA.—C. BATAK-LANDEN.
1 C.
3 H o o r n, dienende tot patroontascli (si babanc onggang d. i. als
de bek van den rhinocerosvogel).
4 Kruidhoorn (parpanggalahan), gemaakt uit den hoorn van
een bedoe (antilope).
5 Buikgordel (bobat), in Ankola door gegoede mannen en
vrouwen gedragen.
6 Koperen vrouwe n-h a 1 s b a n d uit Manda'ding (ponkal).
7 Koperen armbanden van aanzienlijken (golantj-golang).
8 Armbanden van de kima-sohelp (Jwmpas),
9 R i n g e n van koperdraad, in het land zelf gemaakt en aan den
pols gedragen (golang-golang~).
10 Looden oorhangers (simbora), door de meisjes in Ankola
gedragen.
11 Vingerring van zeeschelp (tintiu).
I2Ringen en koperen en looden oorversiersels
uit Toba.
13 Oorh anger (sibong) tot uitzetting van het gat der oorlel.
14 Oorsieraad van jonge meisjes (boeloeng soeping).
15 en 16. Tabak- of sir ih-zak j es, van pandan gevlochten.
17 Handschrift op bamboe, bevattende eene weeklagt
(andoeng).
18 Dito, bevattende een stukje in het Mandailingsch over het spellen
(poda di manongon riboet).
19 Gevlochten zakjes voor tabak of sirih (salipi pangidoepan).
20 Bovenkleed van een Tobaasch lioofd; in het land zelf van
rameh-wezelen vervaardigd,
21 Drie toovcrstokken (toenggal panaloan, d. i. stok , waarmcc
men overwint), uit het landschap Padang Lawas. Van deze stokken,waarop
menschen- en dierenbeelden zijn uitgesneden, en die
aan het boveneind met het haar van verslagen vijanden, soms
ook met hanenveeren, zijn versierd, bestond vroeger, naar verhaald
wordt, slechts een enkel exemplaar, dat in 't bezit was
van het geestelijk lioofd der Bataks, aan het meer van Toba,
maar later veelvuldig is nagemaakt, zoodat men thans schierin
iedere kampong een exemplaar vindt, dat bij tooverijen en bezweringen
de hoofdrol speelt, Verlangt men bv. naar regen,

I C.
1. SUMATRA.—G. BATAK-LANTJEN. 5
dan plant men den stok schuins in den grond, en besproeit
de figuren met water. De stok heet ook ziekten te kunnen genezen,
zonder hulp loopen, enz. De figuren stellen esne i'amilie
voor, die bloedschande bedreef en bekend is onder den
naam van si adji donda halalioetan.
22 Houten beeld van een huisgod (perpagaran): staat boven
in de gevels der huizen, meestal met wapens in de handen,
soms ook in de eene hand een bord met genees- of toovermiddelen
tegen de booze geesten.
23 Stuk bruin geverfde boomschors, als schutsel tot afscheiding
van vertrekken.
24 Koperen pijp van een Koeria-hoofd (gindoet).
25 Kleed van boomschors, met franje van ?Y«»eA-touwtjes
(abit hurt).
26 lnlandsch geweven kleed van het patroon abit sadoen, met
een zwart vak in het midden, koralen langs den rand en roode
en zwarte franjes: een der zes soorten, welke door de hoofdeii
van Ankola nog gedragen worden, en wel als een plaid over
het bloote ligchaam, tervvijl een tweede, kleiner stuk als sarong
om de heupen geslagen wordt.
27 Bamboezen koker met ijzeren hanensporen
(bamboengan).
28Mandailingsch handschrift op boomschors
(poestaha) van zeer oude dagteekening, over voorspellingen, tooverijen,
volksgebruiken, en vooral over het oorlogvoeren: zeer
zeldzaam, daar in Mandailing de meeste boeken van dien aard
door de Padri's verbrand zijn.
29 S i r i h-z a k uit Ankola (salipi melankap), waarin aan voorname
personeu door de schoouste meisjes van het dorp, of, als
dezen te verlegen zijn, door eene oude vrouw sirih-pruimjes
worden aangeboden.
30 Hals keten uit Groot Mandailing (sonka sitoloe), bestaande
uit aaneengeregen stukjes been, visehgraat, brons, lood, messing,
zaadkorrels en belletjes, en alleen door ongehuwde vrouwen
gedragen; die met drie snoeren alleen door aanzienlijke.
31 Koperen halsketen (/>o«£«Z lobe).

6 1. SUMATRA.—C. BATAK-LANDEN.
I C.
32 Dito (ponkal nepar ban kirin).
33 Als no. 9.
34 K i n d e r-v oetbanden {golang-golang 2>al).
35 Zes stuks koperen ring en, gemaakt te Pekanlen.
36 Als no. 8.
37 Koperen knoopen voor een bruidskleed (giring-giring badjoe
pota).
38 Koperen oorringen (simbora pogas).
39 Als no. 9.
40 Eijn bevverkte bamboczen s i r i h-k a 1 k-k o k e r (tagan).
41 Astrologische kale n der, op twee stukken bamboe uitgesneden
(parkalahan).
42 Stel halsversierselen (gondjong sonka), gedragen door
de meisjes der Mandailingsche kainpongs in hut landschap Ran;
van dezelfde soort als no. 30.
43 Stel oorversierselen, van dezelfde herkomst als no. 42.
De looden ringen heeten simbora; de daaraan bevestigde koperen
sieraden simbora pogas, het ondcraan haugend stel koralen,
met stukjes been, lapjes katoen en belletjes doorwerkt, boeloeng
soeping.
44 S i r i h-z a k van inheemsch maaksel (hampil) uit het district
Loeboe Sikaping, ook buiten de Batak-landen van hier aangevoerd.
45 Als no. 41.
46 Model in hout van een Batak-graf in ~K\em-Mandailing: geschenk
van den heer J. VAN NIEUWKUYK, die daarbij ongeveer
het volgende mededeelde:
De meeste beelden op de nog aanwezige oude Bataksche graven
zijn door ouderdom onkenbaar geworden. Nogtans zijn
er eenige, die nog in vrij goeden staat verkeeren, en wel:
2 nabij de kampong Tamian, toebehoorende aan de bloedverwanten
van Soetan Naparas;
1 nabij de kampong Jyota Poenkoet Djai, van zekeren S i n a ga;
1 nabij de kampong Singingoe, van zekeren D j a N a g a.
Zulk een grafteeken heet in het Mandailingsch pondom; men
onderseheidt pondom lahi-lahi voor mannen, en pondom dadaboroe
voor vrouwen.

I. SUMATRA.—C. BATAK-LANDEN. 7
I. C.
De beelden, op pondoms geplaatst, stellen het gevolg voor,
dat de overledene gehad heeft, en de staatsie, door hem gevoerd.
Mannen, met lans en schild gewapend, tegenover maagden,
met de sirih-doos in de hand, stellen de uitvoering voor van
den een of anderen volksdans. Een jagthond, blaasroer en pijlkoker
herinneren aan die, welke den overledene hebben toebehoord.
Ook ziet men er een zetel [paninkahan), gelijk aan dien,
welke in de sopo van den pamoesoek aanwezig was, en waarop
hij bij vergaderingen of feestelijke gelegenheden in de kampong
plaats nam.
Op die zitplaats legden de bloedverwanten van den overledene
bij kendoeri- of andere feesten eenige spijs van het feestmaal,
in de stellige overtuiging dat die spijs door den doode zou
worden genuttigd, zoodra men zieh verwijderd had.
De hertenkop op sommige pondoms beteekent, dat de overledene
ijverig en werkzaam was; een ruiter op eenolifaut, dat
zijne voorouders op olifanten van Groot-Mandailing gekomen
zijn om zieh in deze streek te vestigen.
De vrouwelijke pondoms met dansende maagden stellen alleen
het gevolg voor, dat de overledene tijdens haar leven had.
Alleen in het Tamiansche, waarvan het A'oena-hoofd nog de
heidensche leer is toegedaan, wordt nog eenigzins voor het
onderhoud der pondoms zorg gedragen, of'schoon niet een meer
ongeschonden is. Het Koeria-hooid van Tambangan, ofschoon
Mohammedaan, is voornemens er een op het graf van zijnen
vader Mertoewa-Radja op te rigten.
D. MOHAMMEDAANSCIIE LANDEN TER WESTKUST.
I D.
1 S a b e 1 met ijzeren gevest {pedang) uit de Padangsche-Bovenlanden,
aan den schouder gehangen: voorheen het geliefkoosde
wapen der Padri's. (3 stuks.)
2 Zwaard (roedoes), uit dezelfde landstreek.

8 1. SUMATRA.—D. MOHAMMED, LANDEN TER WESTKUST.
I D.
3 Geweer (sienggar, estenggarda), in de bovenlanden vervaardigd.
Kruid en lood worden zonder behulp van laadstok los
uit de hand in den loop gedaan, en met eene lont afgeschoten.
4 Staatsie-dolk (golok rambauw) met fijn bewerkte zilveren
seheede en gevest, afkomstig van een lioofd uit de Lima-poeloeh
Koita,
5 Regte sabel als no. 1: het gevest met koperdraad omwonden
(pedang heroes).
6 Twee mesjes voor dagelijksch gebruik; dat met handvat
(ladoan) is een piso lipat.
7 Vrouwen-armband van gedreven koper, met goud gemonteerd
(galang).
8 Kris uit Tanah Datar, dock aldaar niet iu gebruik (kris
belenko),
9 Lange kris uit de Lima-poeloe Koita.
10 Waterflesch, uit de vrucht der laboe gemaakt (laboe tjakih).
11 Kapmes (Jading) voor huiselijk gebruik.
12 Sabel van Afjih.
13 Kruidhoorn van klapperdop (panggalak).
14 Oud nationaal zadel en tuig (pelana); de stang beet kakang,
de stijgbeugels indjak-indjak koeda.
15 Sabel van Atjih met ijzeren gevest.
16 Zwaard (roedoes).
17 Sirih-zakje, van pandan gevlochten (kampil).
18 Houten koker met vergiftigde pijltjes, die meteenbamboezen
blaasroer afgeschoten worden; afkomstig van de Orang
Loeboe.
19 Tot kleedingstukken bereide boomschors, waarvan een stuk
met figuren versierd. Herkomst als voren.
20 Hoofddeksels (toedoeng) van buitengewoue grootte.
2.1 Mes met beenen gevest (serawi).
22 Zwaard uit Agam (roedoes),
23 Sabel uit Simpang Kiri.
24 D oik mes uit de Padangsche Bovenlanden (golok rambavic).
25 Sabel met zilveren gevest, vermoedelijk gemaakt te Soengei-
Poea in de VIII Kotta's.
26 Kapmes (lading) uit de XII Kotta's.

I. SUMATRA. — D. MOHAMMED, LANDEN TER WESTKUST. 9
I D.
27 Metalen buikband met gordel, door mannen der hoogere
klassen bij feesten gedragen.
28 Kaatsb alien van rottan (sipak raga).
29—30. Mes sen voor huiselijk gebruik (piso of serauw).
31 Zwaard uit de Bovenlanden, van fantaisie-model.
32 Wandelstok van akar lahar, met zilveren ketting, van
Priaman.
33 Stempels om figuren op lijuwaden te drukken (pamoekiran).
34 Handpauk (rebana).
35 E gge (sikat).
30 Spade, geheel van hout (tambilang).
37 P 1 o e g (badja).
38 Model van eenen p 1 o e g.
39 Werktuig om den grond gelijk te maken (toenda).
40 Egge (sikat).
41 Hark (koejir).
42 Houweel (pankoer).
43—45. Diss els (pepalil).
46 Handzaag (garagadji).
47 G r a s m e s (sabit);
48—49. Houten raderen om water op te voeveu (kintjir).
50 Model eener groote rijstschuur {lombong).
51 Model eener kleine r ij s t s c h u u r (kapoh).
52—53. Rijstdeksels (toedoeng nasi) van Pajakombo.
54 Water r ad van Pajakombo.
55—56. Mes sen (sewar): het nationale wapen der Maleijers.
57 Werktuig om de galangan's gelijk af te hakken {rembeh).
58 Oud s child van rottan (priseh).
59 Hoed (topi) van Atjih.
60 — 61. Hoofddeksel (toedoeng) van Priaman.
62 Gomelastieken bolvormige doozen voor tabak, sirih, kalk
enz.; de groote heeten kadam, de kleine kapoeran.
G3—67. Stel huissieraden, gemaakt van de biessoort mensiang,
en genaamd antong-antong, afkomstig uit de kampong
Selimpat, de voornaamste der vallei Alahan Pandjang.
No. 63 beet Jcatang-katang, 64 kamboel-kamboet, 65 kopeir
kopei, 66 ketoepei, 67 balei-balei,

10 I. SUMATRA. — D. MOHAMMED, LANDEN TER WESTKUST.
I D.
68—70. Zwemplanken van basoeng-howi (ondan), afkomstig
van Tanah Batar, en gebruikt bij het oversteken van bergstroomen.
71—72. Koperen oorringen (soebang) uit de afdeeling Padang.
73 Doosje van gomelastiek, uit de Lima-poeheh Kotta,
74 Voorwerp, dienende tot sieraad aan den kop der paarden bij
bij feestelijke gelegenheden (tandoek koeda); volgens overlevering
in den vorm van het teeken (distiiiclief) van Menangkabau.
7 5 Modellen van w i m p e 1 s (merawds) uit de Padangsche Bovenlanden,
door aanzienlijken voor hunne woningen aan hooge
palen uitgestoken.
76 Zwaard, met gevest als van de zoogenaamde Padri-zwaarden;
de scheede met zilver gemonteerd.
77 Twee Ian sen, de steel van gongga-hout en met zilver gemonteerd.
7 8 Twee g e w e r e n , met zilver gemonteerd.
79 Lange k r i s.
80 Kort zwaard (golok rambanw).
81 Degenstok (pedang mansiang).
82 Dolkmes (sewar).
83 Dito (bade).
84 Krom dolkmes (koerambik).
85 Puntig toeloopend blikken k r o o n t j e , tot versiering der daken
van de woningen der aanzienlijken (kembang pamontjak;
volgens anderen pontjalc roemah).
86 Oranje gekleurde pajoeng, met getah-pertjah bcstreken.
87 Spinnewiel (kinfjir).
88 Model van weefgetouw (tampat tenoen).
89 ff a suikerrietmolen (giliugan teboe).
90 // /, gambir-pers (kampo gambit-).
91 „ ,, k o f f ij - h a n d m o 1 e n (gilingan kopi).
92 Twee man den van rottan (kerang).
93 Bamboezen brieventasch (kambal soerat).
94 Modellen van 1 a n d b o u w - w e r k t u i g e n.
95 Model van timmermansgereedschap.
96 ,/ „ s n ij m e s (gadoebang).
97 // ,/ d is sel [pepatil).

I. SUMATRA. — D. MOHAMMED, LANDEN TER WESTKUST. 11
I D.
98 Model van grasmes (sabit).
99 ;/ a mes om tabak te snijden.
100 „ ,/ spade.
101—103. Vogelknippen (sankar poejoeh, pamikat poejoeh,
sankar boeroeng pipit).
104 Lijmstokjes om vogels te vangen (djirik bangoe).
105 Model van trom, in de moskee gebruikt (taboeh, bedoeg),
106 Twee dito kleine.
107 Twee water kalebassen (laboe ajer).
108 Model van werktuig bij gambir-bereiding (tjitak gambir).
109 Vischnetten (tanggok ikan).
110 Waterschepper (Umbo ajer).
111 Model van diss el (pepatil).
112 Aarden water ketel (kaboek).
113 Model van oliepers (kampo minjak).
114 „ „ egge.
115 w ,; mesje om padi te snijden (toewei).
116 Garenklos (ilak benang).
117 Aarden pot (tarnang),
118 Model van 39.
119 Braadpan.
120 Model van moskee.
121' i, a raadhuis (balei).
122 „ // woonhuis.
123 Drie modellen van r ij s t s c h u r e n.
124 Sieraad der voorvechters in den strijd, achter in den gordel
gestoken (seron).
125—127. Modellen van vaartuigen: 125 sampan tambangan,
126 djaloeh, 127 djonkong.
128 Vischnet (poekat).
129 Versierselen der legersteden van jonggehuwden, gemaakt
van het merg van den gaboes-boom (pemainan klamboe).
•m

12 I. SUMATRA. — E. ENGANO.
E. ENGANO.
I E.
1 Houten menschenkop, met echte tauden en oogen van
paarlemoer, op den voorsteven der praauwen als versiersel geplaatst.
2 Werplanseu met ijzeren en koperen punten, doorgaans
vervaardigd uit parangs en boslemmer messeu.
3 Houten be eld van een vogel, tot sieraad binnenshuis.
4 Manskleed van boomschors, met kralen versierd.
5 Hoofdversierselen van mannen.
6 T o u w van boomschors, voor vischnetten.
7 K o r f j e van rottan.
8 Vrouwen-halsband met een plaatje van paarlemoer.
9 Vrouwen-buikgordel.
10 Doosje van pandan.
11 Houten s child, bij vijandelijken aanval vlak nabij de woning
geplaatst, om van achter deze bedekking den aanvaller met
lausworpen te bestoken.
12 Houten be eld in zittende houding, tot versiering binnenshuis.
13 Halsversiersel van schelpjes, voor mannen en vrouwen.
14 Breede hoofdband van rottan, met kralen en veeren.
F. LAMPONG.
I E.
1 Piek van Raden Intan, het lioofd van den in 1857 bedwongen
opstaud; geschenk van den heer G. WASSINK.
2 Rijk versierde bruidssarong.
3 Bad-handdoek (tampan).
4 Kleedingstuk voor mannen, in den vorm van een rok (katocy
5 Hoofddeksel (ketopong), gemaakt van de bloestroe-vrucht
(timpoet).
6 Gevlochten blaadjes om borden op te zetten (kisa pandjang).
7 Hoofddeksel (ketopong), van boomschors, met karet overtrokken.
8 Lange k e 11 i n g van kralen, behangen met duiten, aan 't uit-

I. SUMATRA. — E. LAMMING. 13
I E.
einde een gekleurde handdoek van inlandsch weel'sel, bij huwelijksfeesten
van aanzienlijken als servet gebruikt (prantoewj
dwaro).
9 Vrouwen-baadje (kaioa boentah babaai).
10 Gestreepte sarong van jonge meisjes van aanzien (tapis sindjang
moeli selatin).
11 en 12. Kleedjes, die bij het aanbieden van geschenken
daarvoor worden uitgespreid (tampan pengantar).
13—15. Kleederen van de schors van den ipoh-boom.
16 Geruite sarong van jonge meisjes (tapis tenjapd).
17 Baadje van kinderen van aanzienlijken, gemaakt van gebloemd
Europeesch lijnwaad (kawu sorong).
18 Als 11 en 12.
19 Sprei van de schors van den roelang-hoom (pioe-roelang).
20 en 21. Dito van den ipoh-hoom (pioe-ipoh).
22 Pakje gezuiverde katoen.
23 Kinder-sarong (sindjang), uit Makakau.
24 Bandelier voor vrouwen, die verscheidene kinderen hebben
(awi babaai).
25 Dito voor vrouwen, die slechts ddn kind hebben (awi babaai
anak saai).
26 Als 10.
27 Badkleedje (sindjang anda, basahan).
28 Als 16.
29 Bamboezen lioofdband (kekandoe), door jonge huwbare meisjes
gedragen.
30 Gevlochten zakjes van pandan, waarin door de doohters des
huizes aan bezoekers en ook aan hare aanstaanden de sirih aangeboden
wordt (kampil pengassan).
31 Bamboezen sir ih-doos voor vrouwen (kandi pengassan babaai).
32 Bamboezen kistje [sap babaai), met inlandschc katoen.
33 Toedoeng van pandan (sadji oeloe).
34 Mutsje van lembatig-h'vt'mVL (tapoeng tike), voor den vcldarbeid.
35 Z a k , waarin de vrouwen rijst en andere produkten ter markt
brengen (kamboet bias).

14 I. SUMATRA. — P. LAMPONG.
I P.
36 Ban den van rottan (goewi), om verschillende voorwcrpen van
te maken.
37 Met kralen bewerkte sirih-mandjes (tampa pengassan),
voor huwelijksplegtigheden.
38 Twee ronde tabaks-doozen van getah pcrtjah {pakei tembakko).
39 Do os, waarin jonge meisjes haren aanstaanden op't veld rijst
brengen (Jwejan mi).
40 M e d i c ij n - d o o s j e van bamboe (djaga-djaga).
41 Buikgordel voor jonge meisjes (bebinting).
42 Stuk h o u t, om een steen gegroeid (kcijoe sela batoe). Aan
het afschrapsel wordt geneeskracht toegeschreven.
43 Sigaren-doos (tampah roko).
44 Porte-cigare (tampah bekom).
45 Kralen hanger, om glazen in te bergen (doeaja).
46 Waaijertje om kinderen mee in slaap te maken.
47 Koperen halssnoer, in de bergdistrikten bij den dans gedragen.
48 M u t s j e van pandan, voor den arbeid in de bosschen (ketopong
pandan rimboe).
49 Dolkmes (badi).
50 Model van een kapmes (tjendong).
51 Armband van zee3chelp (kaloeng all, sigoenggoeng),
52 Medic ijn-flesch van rottan (kemboet goewi),
53 Oorknoppen (snide, soebang).
54 (*) Zilveren haarkam [gaharoe selaka).
55 Hoofdtooisel van eene bruid (kandoe koeliling).
56 Gouden armbanden, van binnen opgevuld met getah hambaloe
(gelang kana).
57 Gouden oorknoppen (soebang).
58 Gouden looverkrans (pandang, kekandoek).
59 Gouden b 1 o e m e n, eenigzins voorovergebogen in de haarwrong
gestoken [tjoendoek).
(*) 54—86, ten geschenke ontvangen van den Resident E. M. G.
VAN CATTESBURCH, maken den opschik der jonge meisjes uit, vooral
bij feestclijke gelegeuheden.

I. SUMATRA. — E. LAMPONG. 15
I E.
60 Gouden borstsieraden (boelan sari mas).
61 Gouden halssieraden (tampang djedjer mas).
62 Gouden hoofdband (selembo).
63 S ta f (pandotan).
€4 Zilveren halssuoer, aan de uiteinden met gele kralen versierd
(djala mvne).

16 I. SUMATRA. — F. LAMTONG.
I E.
92 Sarong voor dagelijksch gebruik {tapis itam).
93 en 94. Kain pandjang van mannen (bidah abong).
95 en 96. Als no. 2.
97 Met gouddraad doorweven kain pandjang voor vrouwen
(bidah).
98 Vrou wen-sarong (tapis).
99 Met zijdc doorweven slaapkleedje voor jonge vrouwen
(pioe bidah),
100 Als 90.
101 en 102. Als 98.
103 en 104. Als 14.
105 en 106. Kleedingstukken van de schors Van den roelang-boom.
107 Houten eerezetel (pepadon), bestaande uit zitting (panyadjongan)
en rugstuk (sesako), het laatste ruim zes voet boog
en fraai gebeeldhouwd.
Het regt om zoodanigen zetel te bestijgen, werd vrocger door
de Sultans van Bantam verleend; thans wordt het gekocht van
do regthebbenden van denzelfden stam, doch kan alleen door
te gocder naam en faam bekend staande personen verkregen
worden, en gaat zelfs door sleeht gedrag verloren. De regthebbenden
mogen op de pepadon zitting nemen bij feestelijke gelesenheden
in de sesset, het raadhuis. De voornaamste onder
hen heeftzijne plaats in hot midden, de andereu ter regter- en
linkerzijde. — De hier aanwezige pepadon moet volgens overlevering
ruim drie eeuwen oud zijn.
108 Model van een dito, van Sepoetih.
109 Model van een draagstocl (djopana), waarin degecn, die
de pepadon (no. 107) voor 't eerst bestijgen zal, uit zijne woning
naar de sesset gedragen wordt. Bij personen van aanzien wordt
alsdan een gele of witte tent over de djopana gespannen, bij
minderen eeue van andere kleur, onverschillig welke. In dezen
stoel worden tegenwoordig ook wel bij huwclijksfeestcn de bruid
en bruidegom rondgedragen.
110 Model van een stoel (djoli), waarin jongelingen van aanzien
zieh naar de volksfeesten, tournooi en dans (mengigel menari)
dragen laten.

G. SUMATRA'S OOSTKUST. 17
I F.
Ill en 112 Modellen van karren (rata), waarmede de pepadonbestijger
wordt afgehaald wanneer hij in 't huwelijk treedt of
aan het tournooispel gaat deelnemen. Ook kunnen ouden van
dagen zieh met deze karren naar de sesset doen rijden, mits
vroeger den pepadon bestegen hebbende.
113 Model van een zegekar (boeroeng Garoeda); wordt bij huwelijksfeesten
gebezigd.
114 Met kralen gestikt be hang; strekt bij huwelijksfeesten tot
versiering der zitplaats van de bruid, (tampan madjoe).
115 Drie gen die's van Toelang Bawang.
116 Twee pieken (toembak Balauic).
117 Groot dolkmes (bade).
118 Klein dolkmes (bade-bade).
119 Vier bamboezen man den van Sepoetih (besik, doedoeng).
120 Bamboezen mand van Toelang Bawang (njawan).
121 Rag a; wordt gebruikt om rijst op to zetten ter afkoeling.
122 Houten toestel (kekoeda) dient bij wijze van naaischroef.
123 Rijstzeef (nioh).
124 Bamboezen band en; worden bij het weven van lijnwaden bij
wijze van juk om 't lijf gcbonden (tali ambong).
G. SUMATRA'S OOSTKUST.
I G.
1 Twee br o ek en. v
2 en 3 Twee stuks lijnwaad, half van zijde (kain palang)' a ^
4 Zakdoek. I > P
5 Kris. *
6—8. Donderbussen (pamoeras).
9—12 Pieken (lambing).
13 Buk s (Irakoen).
14 en 15 Klewangs (kampellang).
16 en 17 Lange krissen (soendang).
18 Kris.
19—24. Vlaggen.
25—29. Schilden.
30 en 31. L ilia's.
«
ed
>
bo
p
a
'bh
*:.> ,££
H a;

IS G. SUMATRA'S OOSTKUST.
I G.
32 Europesche muziekdoos, door den laatsten Panglima van
Reteh als sirih-doos sjebezigd.
33 en 34. Lans en van Bjambi.
35 K 1 e w a n g van Bjambi.
36, 37 en 38. Lans en van Palembang.
39 en 40. Twee Palembangsche dolkmessen (djambia) van
Arabischen oorsprong.
41 en 42. Twee fraai gedamasseerde zw aarden met gouden
gevest. Geschenk van den Sultan van Bjambi aan den Gou-
vernenr-Generaal.
43 Kunstig uitgesneden stuk hont; zat boven de poort van den
Kraton te Bjambi; bij de expeditie van 1858 van daar medegenomen.
44 Stel zilveren armbanden van jonge meisjes. \ g S
\ ^J ^
45 Soort s Inn da tig; wordt. door de meisjes los om het "3 o
hoofd oeslasjen ; wordt ook c;ebruikt als handdoek (sam-1""" §
pang djarang aloes). I o a •
46 Dito (sampang djarang kasar.)
47 Borstlap (tengkoeloeh). ) cu « .
48 en 49. Mannen baadjes van geklopte boomschors. I "§ ^ >"*
50 Vrouwen baadie. I a J= ^
bD
51 Mnts. Dient als 48, 49 en 50 bij den veldarbeid.
52 Kinder kapje ter beschutting tegen de zon (gandit)
53 Reismand (kopek).
54 B r o ek van Atjih.
55 Wit geborduurde broek van Assahan.
56 en 57 Borduurwerk van Assahan.
5 8 Uitgeslagen koperen platen van kussens (kapala bantal).
59 Amulet uit de bovenlanden van Assahan; bestaande uit een
stukje lood, waarin Battasche karakters gegrift zijn.
60 Lans; werd te Deli gel)ezigd om ter dood veroordeeldeu mede
af te maken. De Sultan van Bell heeft ten bewijze, dat hij die
wreede straf voor goed heeft afgeschaft, deze lans in 1866 ten
geschenke gegeven aan den kontroleur le klasse mr. J. A. M.
van Cats baron de Raet, van wien het Genootsehap haar ontvangen
mogt.
61 en 62. Twee Battasche sarongs, veivaardigd in de binnenlanden
van Batoe Bara.

I G.
63 Randjoes, van Assahan.
G. SUMATRA'S OOSTKUST. 19
64 Houten presenteerbladen (semerit); worden in de binnenlanden
van Temiang vervaardigd.
65 B r o n z e n stukje g e s c h u t met kamerlading, gevonden in den
grond nabij Deli Toewa, zijnde aan den voet van het gebergte,
dat het landschap Deli doorsnijdt en waar nog hechte overblijfselen
van wallen worden aangetroffen. Zie omtrent de inscriptie,
waaruit door den beer E. Netscher gelezen wordt: „sanat 1103
alamat baloen Haroeh", de notulen der vergaderingen van het
Genootschap IV pag. 271.
66 IJ z er e n kamerlaad kanonuetje.op eene eigenaardige wijze
aaneen gesmeed en met drie waarlooze kamers; atkomstig van
Poeloe Lawan onder Kampar.
67 Donderbus.
68 Walbus. ^ ^ , T . L ^ ^ ^ ^ ^ K ^ ^ ^
„ „ , . , , . In 1865 te Assahan buit ge-
69 Zwaard (pedang besiang). \ ,
70 Sabel.
71—73 Lanse n.
74 De heilige kris van Toewan Paradipo, hoofdaanvoerder der Pa-
sumahers in 18G6.
75—78. Lans en. No. 77 de steel van pinang-pinang-hout.
NB. De voorwerpen, van de onderhoorigheden van Siak afkom-
stig, zijn deels geschonken door het eerelid des Genootschaps , den
resident van Riouw E. Netseher, deels door zijne bemiddeling ont-
vangen.

II JAVA.
A. WEST-JAVA.
II A.
1 Hou wer; Bandongsch fatsoeu en maaksel. Soend. gobang Bandong,
Jav. en Mai. pedang.
2 en 3. K a p m e s s e n voor huiselijk gebruik. Mai. golok, Soend.
bedog, Jav. bendo.
4 en 5. Kapmessen, waarvan de houten scheede met reepjes
van een of auder metaal of been is ingelegd, (golok pontang),
6 Dolkmes met zilveren gevest en scheede (bade'),
7 Z w a a r d. Soend. gobang, Jav. laming.
8 Als 1.
9 Kapmes van antieken vorm. Soend. koedjang, Jav. koedi;
wordt als poesaka bewaard en dient dus niet tot dagelijksch
gebruik.
10 Regte kris (kris bener) van het fatsoen djalak met scheede van
het fatsoen gajaman, vervaardigd van timaha-hont.
11 Slangvormige kris (kris lok) van het fatsoen sampana
met scheede van het fatsoen ladrang, van dezelfde houtsoort als 10.
12 Kris lok van het fatsoen tjarangsoka met ^o/'a?»a»-scheede
van trembaloe-hont.
13 Kris lok-sampana met gajaman kendit-acheede van timaha-hont.
14 Kris bener-djalak met ladrang-scheede van timaha-hont,
15 Kris lok-sampana met gajaman-scheeie deels van timaha-
deels van awar-awar-hont.
16 S t a a t s ie-1 an s met zilveren beslag.
17 Boog (gandewa) en pijlen (panah, djemparing); speeltuig.
18 Stampwerktuig van tandelooze sirihkauwers (lolodok).
19 Stel bamboezen muziekinst rumen ten (angklong). .De
vier voornaamste onderdeelen, waartoe zieh dikwerf het stel
bepaalt, heeten biang, engklok, gantjang en toenklit.

II. JAVA A. WEST-JAVA. 2
II A.
20 en 21. Maskers (topeng), behoorende tot de straat vertooning:
topeng babakan,
22 Standaard (adjoek) voor het gewone aarden lampje (palita).
23 Garen winder (oendar).
24 Woning (imah).
25 Stal (gedogan).
26 Paseban (labang). \ Modellen uit de Preanger-landen,
27 Rijstschuur (le'it).
28 Woning (imah).
29 Viool (rebab).
30 Kapmes (golok pontang).
31 Dolkmes van Chineschen oorsprong.
32 Klein kapmes (piso).
33 Als 30,
34 Zwaard (tjondre'). Het dragen van dit wapen is aan de bevolking
in het Tjanjorsche niet geoorloofd, wijl in vroeger dagen
de Bopatih Aria Wira Tanoe Datar III, die zieh aan
maagdenroof had schuldig gemaakt, met een tjondre om 't
leven is gebragt.
35 Dolkmes (sekin),
36 Gamelan-spel van de eenvoudigste soort, als geheel van
hout en bamboc vervaardigd.
37 en 38 (*). Twee zoogenaamde zeeklappers, naar vermeend
wordt, van de Sechelles afkomstig, (boeioah Djinggi, kalapa laid);
op voetstukken van soeasa (spinsbek), schijnen gedicnd te hebben
tot kwispeldoor.
39 Het gamelan-spel, genaamd soeka ramc, bestaande uit:
4 groote gong's, I ketoek, 14 karang soemang's, of bonang's
tjara Bali, 14 bonang's kromoug, 2 groote en 3 kleine gambang's,
3 gambang's gongsa, 8 saron's, 5 peneroes, 1 pende 4
kempoeVs 2 tjempres, 2 ginla's, 1 kendang en 3 kleine kendang's
of ketipoeng.
40 De kris sampana tjanareta, aldus genoemd naar haar fatsoen.
41 De kris Soeltan Mochie.
(*) 37—52 Rijkssieradcn afkomstig van het sultanaat van Bantam.
Of ook dc krooiion, bcdocld bij 53, daartoc bchoorcn, is niet zeker doch
wel waarschijnlijk.

22 II. JAVA A. WEST-JAVA.
II A.
42 Kris, waarvan de naam niet bekend is.
43—47. La n sen.
48 Fraai uitgesneden ivoren handvat van een k r i s.
49 en 50. Gouden k r o o n e n.
51 en 52. Twee krissen met fraai bewerkt handvat van hout
en hertshoorn; ook de scheede van beide verdient opmerking
om haar fraai bloemwerk.
53 Twee gouden kroonen van een bruidspaar.
54—58 Dolkmessen (bade-bade).
59—61 Kleine m e s s e n voor het fijne werk in bamboe (piso raoet).
62 K e u k e n m e s.
63 IJ zcren wapen, bij de (Jhinezen vooral in gebruik, (sikoe-sikoe).
64 en 65. Twee kapmesseu.
66 (*) Muziekinstrumen t der bergbewoners, uit aaneengeregen
bamboezen zamengesteld en waarop geslagen wordt als op de
gambang van het gamelan-spel, (tjalong).
67 Als 19.
68 Suiker-molen, model.
69 Katj an gpers.
70—74 Modellen van Tijgervallen (djeblagan tangkap matjan).
75 Kof f ij - pel m ole n.
76 Guitar (kefjapc); wordt bij het zingen van pantoen's bespeeld,
77 Karbouwen klokken (klontongan, kongkorakan).
78 (f) Rek om het katoen aan op te hangen (sempiran kapas).
79 Werktuig (molentje) tot zuivering vau het katoen (gilingan,
Soend. hindesan),
80 Spinnewiel (djauira, Soend. kintjir).
81 Hout, waarom het gesponnen katoen tot strengen gewonden
wordt (likassan).
82 Houten toestel, waarop de draad, na geborsteld en ge-
(*) No. 66 -130 uit Bantam afkomstig.
(f) 78—95 hebben alien betrekking op de verwerking van inheemseh
katoen tot geweven lijnwaden. Over dit onderwerp alsmede over het
batikken en drukken van lijnwaden vindt men eene belangrijke, door
afbeeldingen toegeliclite bijdrage van de hand van den kontroleur F.
G. van Delden, in hot Xle deel van het tijdschrift voor Nijverheid en
Landbouw in Nederlandsch-Indie.

II. JAVA A. WEST-JAVA. 23
i
II A.
droogd te zijn, gelegd wordt om het afwiuden gemakkelijk te
maken, (ingan Soend. oendar).
83 Dito voor roode draden.
84 Galg om de klossen aan op te hangen (kerekan).
85 Opzet-toestel, (panen, Soend. bihanian).
86 W e e f g e t o u w (gagragan).
87 Houten toe stel waarover men de lat (wlira), die met den
kam (soerie) gebruikt wordt om den doorgeschoten draad aan te
slaan, telkens bij het uithalen laat heenglijden, (Ihrogan).
88 Pot met asch van den pisang-batoe; wordt ter verkrijgiug van
eene zwarte kleurstof vermengd met:
89 Indigo (nila).
90 Pot met schors van den menteng-boom.
91 Pot met mengkoedoe-w o r t e 1. Dient even als 90 tot verkrijging
eener roode kleurstof.
92 Bak, waarin de verf gemaakt wordt.
93 Mand om katoen in te bergeu.
94 Spinnewiel voor fijn werk (djantra).
95 Geweven stuk lijnwaad.
96 Kapmes, waarvau het gevest met zilver beslagen; wordt in
den regel door vrouwen gebruikt, (piso betok),
97 Drie stuks gedeboes.
98 Tambourin's, behooreude bij het gedeboes-svel (terbang).
99 Groote tambourin, (rebana), bij festiviteiten in gebruik.
100 Model van het bed van een dessa-bewoner.
101 Kokosnoten-rasp (koekoeran).
102 Twee koperen keteltjes.
103 Touw van den waroe- en den aren-hoo\a.
104 Zeildoek van de bladeren van den gebang-hoom.
105 (*) Hoofdtooisel van den bruidegom (angoen-angoen).
106 Dito van de bruid.
107 Oorveraietselen (soenting).
108 Blikken en koperen buikbanden (mer).
109 Metalen armbanden (gelang).
110 Metalen schouderbanden (gelang badjoe).
(*) 105—111 Bruidssieradeu.

24 II. JAVA A. WEST-JAVA.
II A.
III Gouden halssieraden (Icalong).
112 Lcderen portefeuilles van Pandeglang.
113 Kapmes (koedjang),
114 Diss el (balioeng, Soend. wadong).
115 Hakbijl (kampak).
116 Als 96.
117 Schaaf (seroet).
118 Grasmessen (kored).
119 Dito (arit).
120 Kapmes {golok).
121 Dito (golok njadap),
122 Dito (golok pontang).
123 Sabel (pedang), Europeesch model.
124 Dolkmes (bade-badu).
125 Model van een kris met uitgesneden gevest.
126 Koperen inktkoker van Arabisch model; wordt
gebezigd bij den aanslag der landrenten.
127 Baadje van agel.
128 Sarong (kain loenas).
129 Wit katoenen hoofddoek.
130 Wit katoenen buikband.
131 Houwer (gobang Bandong).
132 Kris bener-bredjel met gajaman-scheede van kokossan-houi.
133 Kris lok-tjarangsoka met gajaman-schecde van kwini-hont.
134 Houwer (gobang Bandong).
135 Groot kapmes met fraai bewerkte scheede van ?iagasari-hont.
Gemaakt te Garoet.
136 Houwer [gobang Bandong).
137 Kort, breed kapmes, vooral in Bantam in gebruik; de scheede
van bufl'elhoorn.
138 Als 19.
139 Modellen van Wajang-koelit-poppen.
140 Mes (piso raoet).
141 Houten ledikant, van binnen met spiegels voorzien. Afkomstig
van de Sultans van Bantam.
142 Kinder bedj e, met een kistje vol mctallerlei lijnwaad. Herkomst
als boven.
ha
bn
> o
T3
1 -v
••:>
U
03

II. JAVA A. WEST-JAV A. 25
II A.
143 VI ag der Sultans van Bantam; was een der voornaamste poesaka's
van het rijk. Volgens de overlevering heeft zij het fatsoen
van het zwaard Doelpakar, het wapen van AH, Mohammed's
schoonzoon. Zij is van gele zijde en bezaaid met daarop
vastgenaaide lapjes van eene zwart gekleurde stof, voor 't grootste
deel door elkaar geplaatste Arabische karakters voorstelleude, naar
welker zamenhang te vergeefs onderzoek is gedaan.
II JAVA.
B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
1 Tenggersch z w a a r d uit Pasoeroean.
2 Model van een tijgerval uit Tagal.
3 Stel staatsie-pajoengs van Djokjakarta, als:
1 Pajoeng gilap; geheel verguld van binnen en van buiten;
wordt gedragen door den Sultan en door deu Resident.
2 Pajoeng gilap; geheel verguld vanbuiten; wordt gedragen
door den kroonprins en de onafhankelijke prinsen.
3 Pajoeng soesoen koening, drie gele pajoengs aan
edn stok; wordt gedragen door den Pangeran Adipati Anom
(kroonprins) en ook bij zekere plegtigheden.
4 Pajoeng 11 at jap koening; verguld met eenen gepunten
gelen band in het midden; wordt gedragen door den Pangeran
Ngabehi.
5 Pajoeng en dh ok setoegel koening, verguld met
een breeden gelen band in het midden; wordt gedragen door
Pangerans, zoons van vorsten.
6 Pajoeng koening serret, geel met een smallen vergtriden
rand; wordt gedragen door echte vorstenkinderen
op jeugdigen leeftijd.
7 Pajoeng koening, geheel geel; wordt gedragen boven
spijzen of kleederen van den Resideut of den Vorst.
8 Pajoeng endhok setoegel poetih, bovenste helft
verguld, onderste helft wit met een breeden verguldeu rand;
wordt gedragen door Pangerans Seulono,

26 II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
9 Pajoeng tlatjap ngisor dhoewoer, verguld met
een gepunten witten band in het midden; wordt gedragen
door Raden-Ajoe's, dochters van vorsten.
10 Pajoeng poetih tlatjap ngisor, wit met een gepunten
vergulden rand; wordt gedragen door Pangerans,
kleinzoons van vorsten.
11 Pajoeng id jo end hole setoegel, verguld met een
breeden groenen band in het midden; wordt gedragen door
den Rijksbestierder.
11 Pajoeng idjoendhok setoegel go dhe, als boven,
maar het onderste vergulde gedeelte iets minder breed; wordt
gedragen door voorname regenten.
13 Pajoeng id jo end ho k setoegel tjilik, verguld
met een zeer breeden groenen band; wordt gedragen door regenten
van minderen rang.
14 Pajoeng id jo tlatjap ngisor, groen met een gepunten
vergulden rand; wordt gedragen door Boepali's Anom.
• 15 P ajoeng idj o serret, groen met een smallen vergulden
rand; wordt gedragen door regenten van minderen rang
en door beambten, bekleed met den rang van Rio.
16 Pajoeng idjo tjeplok dhoewoer, groen met een
breeden vergulden kring geheel boven; wordt gedragen door
den fiskaal.
17 Pajoeng idjo, geheel groen; wordt gedragen door voorname
penewoe's (beambten, volgende op de Rio's).
18 Pajoeng idjo k end hit serret; van boven afloopende:
verguld, groen, verguld, rood, verguld, rood, verguld,
groen, verguld,- do vijf middclste banden zijn smal; wordt
gedragen door de dislrictspolicie (pandji-policie).
19 Pajoeng idjo k end hit abang, groen met een smal-
. leu rooden band en smallen vergulden rand; wordt gedragen
door wedono's.
20 Pajoeng biroe serret, blaauw met een smallen vergulden
rand; voor mindere penewoe's.
21 P aj oeng biroe kendhit pr a da, blaauw, in het midden
met een rooden en twee smalle vergulde banden, en met een
smallen vergulden rand; wordt gedragen door policie-hoofden.

II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 27
II B.
22 Pajoeng biroe, geheel blaauw; wordt gedragen door
mantris.
23 P ajoeng djanil on serret, licht rood met een smallen
vergulden rand; wordt gedragen door mantris djero (mantries
van het hof).
24 Pajoeng djamlon, licht rood; wordt gedragen door kebajan's
djero, lage hofbeambten.
25 Pajoeng ireng serret, zwart met een smallen vergulden
rand; werd mede gedragen door de districtspolicie, maar
is nu verrangen door no. 21.
20 Pajoeng ireng, geheel zwart; wordt gedragen door demang's.
27 P aj oeng alang, geheel rood; wordt gedragen door mantri's
van de hoofdplaats.
28 Pajoeng batoat, vervaardigd uit ongekleurde faZ-bladeren,
kan niet langs den stok worden digt gemaakt; wordt
door voorname Regenten gebruikt bij bijzondere gelegenheden.
29 Pajoeng idjo serret omlak, geheel groen met
een golvenden vergulden rand; kan worden gedragen door
mindere Regenten, maar is thans niet meer in gebruik.
30 Pajoeng lakoel, eenvoudig van geolied papier; wordt
door het volk gedragen en brcngt dus geene onderscheiding
mede.
4 Paardentuig van Soerakarta; wordt bij plegtige gelegenheden
gebruikt door hoofden van den rang van wedono, mantri
en dergelijken. Het geheel beet larap walangan, eigenlijk bekleedsel
voor het tournooispel. Het bestaat uit de volgende deelen:
a. De b o k van het z a d e 1 (tjekatakkan).
I. Het overt reksel van den b o k (larap).
c. De buikriem (amben).
d. De k 1 e p p e n aan weerszijden van het z a d e 1, gemaakt van
buflelhuid (e'beg).
e. De stijgbeugels (songgowedi).
f. De staartriem (apoes boentoet), met koperen vlcrken, welke
met de koperen wrong kadal wangkoeng genoemd worden.
g. De borstband (apoes goeloe).
h. De stcigerketting (mo?ifje).

28 II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
i, Het hoofdstel (saroengan).
j. Het ge.takte bit (kendali ranggah).
k. De t e u g e 1 (apoes penjandak).
1. De vleugelvormige koperen be u gels van bet bit, waaraan
de teugel bevestigd wordt (godek).
5 Staatsie-hoofddeksels [koeloek) van Soerakarla, Zie
de beschrijviug in het Tijdschrift des Genootschaps, dl. X,
pag. 25.
6 Versierselen van Javaansche danseressen, bestaande uit:
a. Haarsieraad, den vorm hebbende van den Garoeda en
zoo ook geheeten.
I, Oorplaten (soemping).
c. Buikband met plaat (sele'pe'),
d. Hoofdversiersel (djamang).
e, Armbanden (gelang djepon).
f. Dito (gelang kono).
Hierbij worden nog aangetroffen 2 platen tot versiering der
uiteinden van kussens (loetoep goeling).
7 Bruidsversierselen.
a. Hoofdversiersel (djamang).
I. Oorsieraden (soeweng), in de ooren.
c. Dito (soemping), aohter de ooren.
d. Borstplaten (kalong).
e. Armbanden (klad bahoe).
f. Buikband met plaat (sele'pe).
8 V o o r w e r p e n uit de Kadoe, bij den dessabewoner in gebruik:
een spiegeltje, twee oorknoppen (soeweng), een
stel k n o o p e n tot sluiting van het b a a d je (benilc), een h a 1 sband
van kralen (kaloeng), g e s p e n (timangan), een t abakskoker
(slepen), een fijn gesneden b a m b o e om het
baar van den baard mec uit te trekken (loetoes).
9 P i e k met steel van timaha-hont.
10 Kris met gouden, fraai gebloemde scheede. Even als 9
geschonken door den vorigen Regent van Poerivoredjo Raden
Adipati Tjokro Negoro.
11 Staatsie-piek; geschonken door den beer J. M. Tiedeman,
en afkomstig van Pangcran Adipati Pakoe-Alam,

II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA, 29
II B.
12 Piek, met steel van kenwening-hont.
13 Poesaka-piok van Pangeran Ali Basah (Sentot): geschenk
van wijlen den Generaal-Majoor G. WASSINK, die haar. na Sentot
te Benkoelen van een zware ziekte genezen te hebben, van
hem tot aandenken ontving.
14 en 15. Twee driepun tige staatsie-wapens (trisoela): stondcn
in de vergadcrzaal op het kasteel te Batavia aan weerazijden
van het schutscl, bedoeld bij XII, 1.
W. 16—310.
VERZAMELING UIT DE RESIDENTIE KADOE,
BIJEENGEBRAGT EN BESCHREVEN
DOOR DE CONTROLEURS
E. D. LEVYSSOHN NORMAN EN W. L. II. A. HARLOFF.
LANDBOUW.
Voor het bewerken der gronden voor de natte rijst-kultuur
worden gebezigd: bet houweel, paljoel, de ploeg, wloekoe, en de
eg, garoe.
16 De paljoel dient voor de bewerking der sawahs uit de hand,
wanneer de terrassen te klcin zijn om daarop met ploegvee te
kunnen arbeiden.
Ilij bestaat uit een houten steel, doran, en het daaraan soms
met eene pen, landing, bevestigde dwarshout, lawak, uilloopende
in een ijzeren schoen of plaat, paljoel.
Velden, als hier bedoeld, worden twee malen gepatjoeld.
Na de cerstc bewerking (neras) wacht men 10 a 15 dagen,
en vangt alsdan de bewerking voor de tweede rnaal aan (matjoel
ping pindho of mindhoni, Ngoko ; matjoel (coping kalih of ngrambahi,
Kromo), bij welke gelegenheid de dijkjcs [galengan) worden
hersleld (nampingi).
De groote aardkluiten worden fijn geslagen en het veld zooveel
mogelijk gelijk gcstreken (angler) door ruiddel der kanten
van den schoen en het dwarshout.
Laat het veld de bewerking met ploegen toe, dan komt de
patjoel evenzeer te pas, zoo ter bewerking der gedeelten, met

30 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
den ploeg onbereikbaar, als tot herstelling der dijkjes en het
gelijkstrijken.
Voor het overige is het meest gewone werktuig:
17 de ploeg, wloekoe, bestaande uit drie stukken hout, als:
a een boom tjatjadan, b een roer patjek, c een orawoeler
sinkal, aan welks punt een dunne ijzeren schoen, d kedjen,
aangebragt is.
De ploeg wordt voortgetrokken door een span ossen, wanneer
de diepgang matig, en door een span buffels, wanneer die
grooter is.
18 Het tuig (pasangan) bestaat voor een span uit
a een verbindingsboom (dhepan), van bamboe voor runderen, van
hout voor de ruwere buffels;
I twee paar knellers (samlilan), waarin de nekken der ploegdieren
sluiten, en
c dwarshouten (ankoel-ankoel), voor hunne borst aangebragt om
het uitwippen te beletten, en door touwen boven aan de knellers
bevestigd.
Tuig en ploeg zijn verbonden door een vrij dik touw (leendali),
van onderen rustende tegen eene houten pen (olang-aling),
geslagen vddr in den boom van den ploeg, en met een keer
omslaan van boven vastgehaakt aan eene pen (manoekkan), midden
in den boom van het tuig.
Alzoo bespannen worden de ploegdieren met woorden en met
19 een zweep (peljoet) voortgedreven en regts of links gewend.
De ploeger bestuurt het roer met de linkerhand, waurin ook
meestal de leisels liggen, en houdt in de regter de zweep.
Het kommando voor regtuit is gio-gio kalen, verkorting
van gageo ngambah kalen, voor links ghir ngiwo, voor regts
ghir nengen, voor halt his his.
Evenals bij het patjoelen heet de eerste beploeging neras; de
tweede ngloewet leaping kalih,
Hierop volgt de herstelling der dijkjes (galengan) met den
patjoel, waarna de grond geegd wordt met
20 de garoe, eg met 14 of meer houten pennen of tanden (oenloe-oentoe).
Deze zijn bevestigd in een dwarshout (dhepan),
waaraan de boom of dissel (tjatjadan) met pen (olang-aling)

II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 31
II B.
ter aanspanning der trekdieren. Op den dissel en twee kruiswijs
op het eghout (dhepan) geplaatste schragen (songgo-loewak,
songgo-oewang of tjekeh) rust met een scherpen hoek de zitbank
(toenggangan), waarop de landbouwer zieh nederzet, met een of
beide voeten op het eghout, om met zijne zwaarte de tanden
in den grond te drukken.
Het tuig is aan dat van den ploeg gelijk, met uitzondering,
dat instede van het dwarshout (zie no. 18, c) in den regel in
elkaar gewerkte rotting (sawet) gebezigd wordt.
Het gras op de dijkjes wordt gesneden met het
21 grasmes (arit).
Is het gras of onkruid moeijelijk te bereiken door de diepte
of hoogte tusschen twee terrassen, dan wordt het weggemaaid
of gekort door middel van den
22 bandol. Bij gebreke van dezen wordt gebezigd een stuk scherp
gemaakte
23 bamboe (midangan).
De arit (no. 21) dient tevens tot wegsnijding van het padistroo,
en no. 22 ook voor het hakken van bamboe of hout.
24 De ani-ani is het mesje voor het snijden der padi.
Voor de rijstteelt op drooge velden (gogo) worden alleen gebezigd
de patjoel no. 16,
25 broedjoel; garoe no. 20, arit no. 21,
26 wankil; ani-ani no. 24,
27 tondjo.
De broedjoel (no. 25) heeft veel overeenkomst met de wloekoe,
no. 17, met dit onderscheid alleen, dat haar schoen glad afloopt
en den vorm van een voet heeft.
Daarmee worden de drooge velden beploegd, voor de djagoeng
3, voor de gogo 4, voor den tabak 4, voor de katjangtjina
3, en voor de ketela 2 malen.
De namen der deelen van dit werktuig zijn dezelfde als die
van de wloekoe.
De patjoel dient mede voor het aanleggen van goten, ter
afleidiug van het regenwater.

32 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
De garoe, arit en ani-ani worden hier voor hetzelfde einde
gebruikt als bij de nntte rijstkultuur.
De teaniil, een ijzeren schop met korten steel, dient voor het
matoen der gogo (zuiveren van onkruid), ook van de uijeu- en
knuflook- aanplantingen, terwijl de londjo, een houten stok met
punt, gebezigd wordt voor het maken van kuiltjes, waarin
het zaad bedolven wordt.
Dit gereedschap wordt ook benuttigd bij het uitplanten van
leetela.
De gereedsehappen, in gebruik bij het maken van water -
leidingen, welke vooral met de natte rijstkultuur in zoo naauw
verband staan, zijn:
28 Het breekijzer (linggis),
29 De rotsbijl (perkoel),
30 De rotsmoker (tjoetjoek dhandhang), en de patjoel no. 16.
Bij het patjoelen in den regen draagt de inlander de
31 Songsong kowangan, een kap van bamboe-lMen, overdekt
met de tjloempring, de losse schors van elke bamboe-geleding.
Hier worden 2 soorten van gekorven tabak geproduceerd,
namelijk gedroogde tabak (lembako pepean) en berookte
tabak (lembako garangan).
Het werktuig voor het kerven der tabaksbladeren;
32 tjaljafc, is bevestigd aan:
33 een bankje (dhinklik), waarop de werkman zit met
34 het kerfmes (gobang).
De tabak wordt in de zon gedroogd op
35 bamboezen ram en (rigen), naast elkaar op een bamboezen
stellage van ongeveer 5 R. voet hoog geplaatst.
De rigen a dient voor gedroogde, b voor berookte tabak.
Deze is kleiuer dan a, omdat de tabakslaag daarop veel dikker
is dan op de andere, en omdat groote rigen'a ongelijke berooking
kunnen veroorzaken,

II 15.
II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 33
Het berookcn geschiedt natuurlijk binnenshuis, vangt in den
vooravond aan, en eindigt gcwooulijk tu raiddernacht.
De mauden, waarin de bereidc tabak gepakt wordt, heeten :
36 Krandjang, en
3 7 To e m boe.
De tabak wordt, wanneer zij tot geschenk moet dicnen, gepakt
op de wijze, aangctoond door no. 38.
DE OLIE-BEREIDING.
Klapperolie wordt in dcze residentie niet dan voor huiselijk
gebruik vervaardigd. Des tc nicer katjangolie wordt hier echter
gestagen.
Alvorens overtegaan tot eene beschrijving der werktuigen,
die in gebruik zijn bij het vervaardigen der olie, is het noodig
het product, zelf nategaan, en in welken toestand de katjangboonen
mocten zijn, alvorens tot het daaruit vervaardigen van
olie de noodige geschiktheid te hebben.
Nadat de kaljang van het veld huiswanrta h gebragt, wordt
ze eerst in de zon gedroogd; met deze drooging gaat men
zoo lang voort, totdat men de katjang bij het oor schuddend
daarin de boontjes hoort rammclen. Alsdan wordt de te bereiden
hoeveelheid piramidaal opgehoopt, en plaatsen zieh om
dien hoop 3 a 5 mensehen, die met ligte stokken (ganden) op
do katjang slaan, waardoor de drooge schil los laat.
Deze bewerking herliaalt men zoo lang totdat de geheclc
massa van de schil ontdaan is.
De alsnu ontbolsterde katjang doet men in het rijstblok
(lesoeng), waarin zij tot grof gruis gestampt wordt om tot de
olie-bereiding meer geschikt te zijn.
Is dit stampen mede afgeloopen, dan wordt de katjang gc-
daan in de
39 Koekoesan en daarin half gaar gestoomd.
Alsnu is de katjang tot olic-bereiding geschikt, en wordt
zij daartoe dan ook terstond na het stooinen (dus als zij nog
warm is) gedaan in een mand van gevlochten bamboe
40 Djelebock, welke gesloten wordt door middel van dc lapas
of het omhulsel der kroou van den klapperboom,

34 IT. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
De koek van katjang, die zieh nu in de djeleboek bevindt,
heeft een eenigzins langwerpig vierkanten vorm van + 2 voet,
terwijl hij aan den bovenkant ongeveer 1 voet dik is en geleidelijk
afloopt, zoodat hij aan den beneden kant eene dikte
heeft van slechts + 1 /3 Rhijnl. voet. Uit de aldus gevulde
mand wordt de olie geslagen.
Het geheele werktuig om de olie te slaan is eene soort van
zware handpers, en draagt den naam van
41 Gatokan, hier in zijn geheel op J /3 der ware grootte aanwezig;
en bestaande uit een op schragen geplaatsten balk
a. Pengeret, die in het midden voorzien is van eene gleuf ter
lengte van 2 1 /a en ter breedte van i/2 Rhijnl. voet. In deze
gleuf bevinden zieh twee persers
I. Keplolc, die van boven wijd van een staan, doch beneden
ongeveer te zamen loopen in de insnijding, aangebragt in een
balk, die als vloerligger dient
c. Tjelengan, en die voor ongeveer i/g der dikte in den grond
wordt gegiaven.
Langs de bovenbedoelde keploks, beneden de pengeret, is
een leder aangebragt, zijnde een buffelhuid (krakab), die boven
de tjelengan is doorgevouwen, en zoodoende eene soort van goot
vormt, waardoor de olie in den vergaarbak loopt.
De huid wordt door middel van een paar touwen, kendali,
boven de uiteinden der keploks opgehouden.
Dit leder dient in de eerste plaats tot voering der persers aan
de binnenzijde, terwijl wij reeds zagen dat er ook een goot tot
afloop der olie door gevormd wordt. Het wordt daarom aan
den eenen kant wat hooger opgetrokken, zoodat het in een
eenigzins hellenden toestand komt, met de helling natuurlijk aan
dien kant waar men de olie wil opvangen.
Voor den mond van de goot wordt een gat in den grond
gegraven, waarin men een pot
42 Kendil plaatst, waarin de olie loopt.
De op de bovenomschreven wijs gevulde mand wordt alsnu
geplaatst tusschen de persers in het leder, zoodat de dikke kant
van de mand bijna de onderzijde van de pengeret raakt.
Aan de beide boven kanten der mand worden eenige stuk-

II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 35
IT B.
ken van het omhulsel der pinang-hloesem (oepih) geplaatst>
welke stukken samir heeten, en strekken om te voorkomen,
dat de olie, die van boven mogt uitloopen, anders dan langs
het leder (krakab) afdruipt.
Is dit in orde, dan vangt het eigcnlijke olieslaan aan.
Daartoe wordt achter -de persers of keploks een wig
43 Djaleran in de opening of gleuf van de pengeret geslagen,
waardoor de eene keplok eenigzins nader bij de andere komt
en de persing begint.
Is deze wig geheel doorgeslagen , dan plaatst men op den kop
daarvan een tweede zwaarder, ook wigvormig stuk hout
44 Patjel, en slaat dat tot halfweg door, zoodat de eerste wig
of djaleran uitvalt.
Deze djaleran wordt alsnu achter den anderen perser geplaatst,
waarna men reeds spoedig de olie uit de mand door de goot
in den beneden staandcn pot ziet druipen.
Is de djaleran doorgeslagen, dan wordt daarop een tweede
patjel geplaatst, die even ver als de eerste wordt doorgeslagen.
Successivelijk worden deze twee patjels dieper en dieper ingeslagen,
terwijl men daarbij zoo veel mogelijk tracht ze op
dezelfde hoogte te houden.
Door dit aanbrengen van wigvormige houten worden de persers
digter en digtcr bijeen geperst, en zoo ook de mand meer en
meer gekneld.
In den beginne bezigt men tot hot inslaan een houten hamer
van middelmatige grootte
45 G an den alit genoemd , en later een veel zwaarderen, den
46 Ganden ageng, omdat, ah men verder komt, meer kracht tot
het inslaan vereischt wordt.
Het doorslaan der beide patjels wordt doorgezet totdat de
bovenkant er van gelijk komt met den bovenkant der pengeret,
en blijft de pers aldus gcsloteu tot dat het druipen eindigt.
Alsdnn slaat men de wiggen uit htt toestel, en ncemt men
dc mand er uit.
De mand wordt van den inhoud onldaan, welke nogmaals
in de lesocng tot fijner gruis gestampt, gestoomd en vervol"cns
op nieuw verwerkt wordt.

36 II, JAVA 15. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
De katjang is alsnu grootendccls van dc olie ontdaan, en
heeft de gedaante van een ronden koek gekregen, die eohter
aan den eenen kant dikker is dan aan den anderen. Deze koek
heet
47 Boengkil en wordt voor het bemesten van velden veel gebruikt.
Ook maakt men van deze boengkil de welbekendc
tempe, een lievelings-spijs der Javanen.
De verkregen olie doet men in de
48 Kedoelc, zijnde een leeren bak, waarin men ze laat beziuken.
Is dit afgcloopen, dan doet men de zuivere olie in blazcn
van rundereu of buffels
49 Iempes, die in bamboezen manden geplaatst worden, van biuneu
met de boven reeds genielde oepih digt bekleed tegen het
uitloopeu der olie, ingeval een blaas scheuren mogt. Op deze
wijze wordt de olie ter markt gebragt.
Ten slotte stippen wij aan, dat van dit bedrijf eene zoo uit*
voerige beschrijving is gegeven, omdat het ecu zeer belangrijken
tak van volksbestaau uitinaakt voor een groot gedeelte der
landbouwers van dit gewest, voornamelijk in het district Magelang.
DE VISCIIVANGST.
Voor dc vischvangst worden in deze residentie gebezigd:
50 Het werpnet, (Kr. djambet, Ng. djolo).
51 Het kleine trek-schepnet, (ajal).
52 De zeef, (irik). Deze wordt alleen door vrouwen en kinderen
gehanteerd.
53 De Itjir; deze wordt bij hoogen waterstand in de kreekjes geplaatst,
die bet water van de sawah's naar de rivier voeren, met
den ingang naar den rivierkant zoodat zij half in liet afloopendc
water der kreek ligt. De visch, in het troebele water zieh.onwel
gevoelende, zoekt helderder sawahwater op, zwemt in het
vereenigings-punt opwaarts en geraakt dus doende in de itjir,
waar hij wel in doch niet uit kan.
Het achtereinde der itjir, waaruit men den visch haalt, wordt
digt gestopt met gras.
In den oost-mousson kun ook dc kleiue itjir in de riviercn
gebezigd worden.

IT, JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 37
II B.
54 Het kruisnet (petjak).
Dc visseher drukt met de linkerhaud het net zoo ver mogelijk
van zieh ill het water, en jaagt met een stokje in de regterhand
de vischjcs naar de petjak toe.
De gcvangen vischjes worden met de hand overgeschept in de
55 Kepis.
56 Het lange schepnet (seser of serok) wordt gebruikt bij
hoogen waterstand, wanneer dc vissclien zieh aan de kanten
der rivieren ophouden, of door den moddcr eenigzins bedweld
boven water drijven.
57 Dc Telik.
De bottelvormige mandjes worden tot een getal van 4 — 6
bij elkander gebonden en op den bodem der rivier, alle met
de ingangeu naar buitcu g'ekeerd, met een steen gedrukt eu alzoo
voor wegdrijveu behoed.
Deze mandjes zijn van achteren voorzien van zoogenaamde
aas-kamertjes, welke voorzien worden vau gekookte rijst, aangemengd
met tempi en knuflook. De vischjes kunnen even
als bij no. 53 er wel in doch niet uit.
58 De hengel, (pantjing), De grootte of zwaarte der hengels,
lijnen en haken worden ook hier ingerigt naar de grootte der
te vangen visschen.
Voor de vischvangst bezigen de inlanders ook wel eens dc
58 Djenoe, (braaknoot). Deze worteltjes worden in het rijstblok
gestampt, daarna met water vermengd en uitgewrongen. Het
overbliji'sel wordt op dezelfde wijze behandeld en kan dit tot
driemalen herhaald worden. llet daaruit verkregen water, tot
een paar einmers aangelengd, wordt in de rivier uitgestort en
verliest dit bedwelmend middel eerst op + 1 paal afstand
zijne kracht of uitvverking. De bedwelmde en op het water
drijvende visschen zijn niet in het leven terug te roepen, hetgeen
wel bet geval is wanneer de gadel toegepast wordt.
Van beide gift bevattende wortels zijn 2 pakjes voorhanden.
DE VOGEI.VANGST.
Hiertoe worden gebezigd
59 De strik (hold). Het bezigen van dit instrument is te algemeen
bekend, dan dat daarover behoeft uitgeweid te worden.

38 II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
60 Het net (djaring). Dit wordt tegen het vallen van den avond
op de velden, door middel van dunne bamboe en stokjes , gespannen
en worden de vogels in de rigting van het net opgejaagd.
61 De val (idjap). Verdeeld in twee vertrekjes. Het beslotcne
is voor den lokker; in het andere vallen de vogels door de
kleppen in de kooi, en sluiten zieh deze dadelijk weder.
62 De pikat, Een kooitje, waarin zieh de lokker bevindt. Dit
kooitje wordt, bedekt met bladeren, aan een takje vandezenof
genen hoogen boom gehangen, dat bestreken wordt met vogel -
lijm (poeloet). Door het slaan van den lokker zetten zieh een
of meer vogels van dezelfde soort op het gelijmde takje. Deze
werken zieh hoe langer hoe vaster, en worden dan met de hand
gegrepen. Aan hetzelfde takje, natuurlijk op een ongelijmd
plekje, wordt een wijfje van dezelfde vogelsoort met een der
pootjes vastgebonden; men doet zulks om het vangen te bespoedigen.
63 De vork (sosok). De drie tanden worden met vogellijm besmeerd
en aan den bovenkant van den steel wordt eene dikke
lampenpit gebonden. Na de pit te hebben aangestoken, klimt
de inlander met de sosok gewapend in den boom, waarin hij
bij het vallen van den avond dezen of genen vogel van zijne
gading heeft zien vliegen. Door de vlam van de pit voorgelicht
stoot hij de tanden der vork behendig om den vogel, die of
tusschen de tanden der sosok blijft zitten, of zoodanig metlijm
besmeerd geraakt, dat hij op den grond met de hand te pakken is.
Kleine vlak bij elkaar slapende vogels, b. v. tortelduifjes, geraken
dikwerf tegelijk tusschen de tanden van den vork.
De porolc. Deze is van gelijken vorm als no. 63 doch wat kleiner
en dient alleen tot het vangeu van gemak's. Be porok's worden
in een pas gesuedeu padieveld, met de ingangen eenigzins vrij,
onder padie-stroo bedolven. Daarna worden de gemak's van de
omliggcnde velden opgejaagd en dusdoende naar de porok's gedreven.
Dc achtereinden of de openingen achter aan de porok's
zijn gedurende de jagt met gras, alang-alang, stroo, of iets dergelijks
toegestopt.
HET WERKEN IN HOORN.
Tot het vervaardigen van voorwerpen uit hoorn wordt alleen

II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 39
II B.
van den buffelhoorn gebruik gemaakt, daar de koehoorn te klein
en te dun is om eene bewerking als de ondenverpelijke te ondergaan.
.
Het voornaamste en meest noodige artikel, dat hier van den
hoorn vervaardigd wordt, is de kam, en zullen wij aanvangen
met de wijze nategaan, hoe die gemaakt wordt.
64 De hoorn wordt eerst in vier stukken
Klontougan verdeeld, welke verdeeling ngetohi genaamd
wordt, en welke stukken afgezaagd worden met de
65 Gradji goebahan.
Nadat aldus de hoorn in vier stukken is gezaagd, wordt de
buitenste ruwe kant van zulk een stuk met den
06 Petel eenigzins effen gemaakt, zoodat zulk een stuk hoorn
67 de gedaante krijgt van no. 67.
Alsnu moet de kloniongan tot een plaat gezaagd worden,
doch zulks kan alleen geschieden als de hoorn eenigzins warm
gemaakt is. Deze verwarming geschiedt boven een aarden oventje
68 Toengleoe, waarouder men bamboe of hout brandt, zoodanig
dat het eene matige vlam geeft", welke door een gaatje boven
de toengkoe dringt, en waarboven de hoorn heen en weer wordt
bewogen (garang) om dien eenigzins zachter te maken.
Alsdan begint men de klonbongan over de breedte te zagen
met een
69 Gradji gord of reban; zoodra de zager bemerkt , dat de
hoorn bekoelt en daardoor harder wordt, houdt hij dien weer
boven de vlam. De punt der zaag wordt telkens voor en nu
en dan onder het zagen in olie gedoopt, welke zieh bij het
zagen over de geheele zaag verdeelt. Ook wordt aan den buitenkant
van den hoorn, mede tot verzachting, nu en dan een
druppel olie gedaan.
Het zagen geschiedt op een
70 Houten blokje (magon), dat voor een gedeelte in den grond
is gelaten in eene eenigzins schuine rigting. Op het blokje
zijn twee houten klosjes, waartegen de hoorn bij het zagen rust
om het uitglijden te voorkomen. De kloniongan wordt met
de teenen van den linkervoet tegen de klosjes gedrukt, terwijl
het blokje tegen groote dreuningen gcsteund wordt door den

40 11. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
zager, die liet met de linkeihand omknelt en te gelijker tijd
met den linkeidiiim den hoorn ombuigt, om zoodoende het
doordringen van dc zaag te bevordereu.
Op deze wijze wordt de kloniongan in een reep of gekrulde
plaat gezaagd, die hier gedeeltelijk voltooid wordt aangetroffen. Is
71 de klontongan geheel al'gezaagd, dan moet die gekrulde plaat
ontkruld worden; dit geschiedt almede boven de vlam, wordende
de krul aan de uiteinden met twee harnboetjes boven bet
vuur been en weer bewogeu, terwijl men de kanten met olie
bestrijkt zoo wel tot verzachting als tot vergcinakkelijkiug van
het regtbuigen.
De nog war me hoorn en plaat word als dan in eene handpers
72 Pipilan, gedaan, en daarin door het aanbrengen van wigvormige
houtjes regt gepersd.
Is de hoorn bekocld, dan neemt men dien nit de pers, bondt
hem boven het vuur en doet hem, nog warm zijnde, weer in
de pers. Deze bewerking herhaalt men totdat de hoorn in
eene platte plaat veranderd is, als wanneer hij
73 Blebihan gcuaamd wordt. Op deze blebihan worden alsnu
twee evenwijdige 1 ijnen getrokken, om de oueffen kanten aantegeven,
waarlangs al'gezaagd moet worden. Dit al'zagen geschiedt
met de gradji-goro of reban (zie no. 69) en krijgt men
daarna eene regthoekig langwerpige
74 vierkante plaat van ongelijke dikte.
Deze plaat wordt nu met den petel (zie no. 66) afgebeitcld,
zoodat de plaat in bet midden het dikst is en afloopt naar de
beide uiteinden.
Dit afbeitelen geschiedt op een ruw
75 houten blok en wordt de plaat staande gchoiidcn door haar
te laten rusten tegen een grooten spijker, die daartoe telkens in
dat blok gestagen wordt. Daarna krijgt de plaat dc vereischte
dikte door ze af te vijlen met de
76 Patar, waarmede men ook aan de hoeken den vereischten vorm
geeft, terwijl men den kaut, waar de tanden moeteu komen,
niede eenigzins f'ijner maakt. Met een puntig ijzertje
77 Garitan wordt langs een bamboezen liniaaltjc dc lijn bepaald
tot waar de tanden zullen komen , en ulsdan dc lioornen plant,
welke reeds eenigzins het uiterlijk van een

II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 41
11 B.
78 Kam heeft gekregen, vastgezet in een
79 Gapitan, gemaakt van bamboezen latten, met ijzeren banden
stevig omvat.
De kain wordt ingesloten tot even boven de slrcep tot waar
de tanden moeten komen, terwijl de tanden ingezaagd worden
met de gradji reban (zie no. 69).
Het inzagen dier tanden geschiedt uit de hand. De zager
houdt de linkerhaud op het afgezaagde, en verschuift na elke
zaging den linkerduim een klein weinigje, waardoor de gelijke
afstanden tusschen de tanden gevormd worden.
Dit zagen der tandjes doet een geoefeude kammeninaker zoo
snel, dat men niet kan bemerken wanneer hij een tandje heeft
al'gezaagd en met een nieuw begint.
De zaag wordt nu en dan met olie bestreken. Zijn al
80 de tandjes ingezaagd, dan wordt dc kam uit de gapitan genomen
en zien de tanden er nog ruw en onoogelijk uit. Zij
worden daarna fijn gevijld en gelijktijdig afgeroud met de handvijl
81 Kaligan, zoodat de kam daarna reeds een veel oogelijker vorm
heeft.
Tot verfraaijing trekt men ook sointijds aan den bovenkant
ecu paar lijntjes op den kam, die daarna nog eens goed wordt
schoon gemaakt met de patar (zie no. 76), en glad gemaakt
met een mesje
82 Oesihan, waarmede men den geheelen kam afkrabt met uitzondering
van de puutjes der tanden. Met datzelfde mesje wordt
de rug eenigzins afgeroud, en daarna de geheelc kam met een
klcinen borstel goed schoon geschuijerd.
83 De Kam wordt daarna op een plankje gelegd, gepolijst met
de bekende dauu rampelas, terwijl aan hem de noodige glans
wordt gegeven door hem optewrijven met een weinigje asch van
verbrande klapperbladere'n, met speeksel bevochtigd. Daarna
wordt de asch er afgeblazen, en is dc regte
84 Kam gcreed.
Voor het gewone gebruik der mannen moet de kam echter
rond gebogen worden. Dc geheel afgewcrktc en gepolijste kam
wordt daartoe gehouden boven
85 Ecu klcin lampje (tjeloepak), waarin drie pitten bij elknnder

42 II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
branden. De kam wordt aan de beide einden vast gehouden,
en verkrijgt den verlangden ronden vorm onder het been en weer
bewegen boven de vlam.
Nog eenigzins warm wordt de kam gedaan in een
86 Kleboet, waarin hij bekoelt en dan niet meer van vorm verandert.
87 en 88 Van den edit Javaanschen Kam worden hierbij twee
exemplaren aaugetroffen, doch door het goedkoope der hoorneu
kammen en de schaarschte van sawoe-honi zijn de houten kammen
geheel in onbruik geraakt.
Kammen van anderen vorm worden hierbij mede overgelegd.
Alvorens met de kammen-makerij te eindigen achten wij het
niet ondienstig aan te teekenen, dat al de hierbij overgelegde
werktuigen als: vijlen, zagen enz. geheel van inlaudsch fabrikaat
zijn.
Behalve kammen wordt nog een groot aantal andere zaken
van hoorn gemaakt, zoo wel uit de hand gewerkt als door middel
van de inlandsche draaibank
89 Boeboetan, met de daarbij behoorende en hierbij overgelegde
gereedschappen als:
90 v ij It j e s, mesjes, drilboortjes enz. De draaibank zelve is
op 1 /3 der ware grootte. Eenige voorwerpen van hoorn worden
hierbij gevoegd.
De hoornwerkers zijn vooral zeer bedreven in het namaken
van voorwerpen naar een gegeven model, terwijl ten slottenog
als bijzondere tak van iudustrie genoemd moet worden het
maken van hoornen handvatsels van de wajang-poppen.
Tot vervaardiging van deze handvatsels begint men met de
ruwe kanten van den hoorn met den petel (no. 66) eenigzins aftebeitelen,
en zaagt men daarna den hoorn over de lcngte in 2
gelijke deelen, waartoe men de
91 Gradji goebahan bezigt. De hoornwerker plaatst den hoorn
met de punt binnenwaarts naar zieh toe, en begint aan den
breeden vollen kant te zagen. Zoodra hij eenigzins met zagen
gevorderd is slaat hij een stukje hout tusschen het gezaagde
naar beneden met den ommekant van den petel, en, al naar mate
hij met zagen vordert, slaat hij dat stukje hout dieper door.

43 II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
De hoorn rust aan de achterzijde tegen een gewonen steen en
als de Eager tot aan de massieve punt gevorderd is, plaatst hij
den hoorn met de punt op dien steen.
Op deze wijze wordt de hoorn in twee gelijke deeleu verdeeld,
92 Si gar geheeten.
Daarna wordt de breede en ruwe kant van den hoorn aan
den onderkant met de patar (no. 76) weggezaagd, en de boom
ook wat afgeroud.
93 Vervolgens begint men aan de punt van den hoorn een reep te
zagen en als men tot beneden toe gevorderd is ecu tweeden reep
en zaagt men zoo door op de wijze als op den bijgevoegden
hoorn te zien is.
Den aldus verkregen krommen boom maakt men boven de tjeloepak
(no. 85) regt, hem den vereischten langwerpigen vorm
gevende, die
94 Tjempoerit heet.
Deze lange ruwe hoorn wordt nu rond gevijld en gelijk gemaakt
met de patar (no. 7 6) en geeft men op die wijze aan het
95 handvatsel den vereischten vorm.
96 Een geheel afgewerkt handvatsel is hierbij aanwezig.
De drie zaagjes voor deze bewerking worden mede aangetroffen.
HET MAKEN VAN WAJANG-POPPEN.
Voor het vervaardigen van wajang-yopven bezigt men de karbouwenhuid,
welke op de volgende wijze daartoe bereid wordt.
Eene versche buffelhuid wordt strak over een bamboezen raam
(plantangan) gespannen en in de zon gedroogd. Is het vel goed
droog, dan wordt het met de
97 P ang o t afgeschrapt en daarna berookt.
Daartoe wordt het vel in de paw on (keuken) opgehangen
en geschiedt dit, berooken zoowel om het vel tegen de mot
te bewaren als om de nog aanwezige vetdeelen uit te drijven,
waardoor de verf later beter pakt.
Na deze drooging is het vel voor wajang-poppen geschikt,
en wordt het naar eene reeds bestaande pop, die tot model
dient, uitgesneden.
Daartoe plaatst men het vel op een klein houten tafcltje, legt

44 II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II 15.
de pop, die nagemankt moet worden, er op, en volgt de vcrschillende
uitsnijdingen in de pop bn krast die op bet onderliggende
vel door middel van een sclicrppunlig ijzertje, oentoewalang
(sprinkhanuntund) gcheeten.
De wiijang-poppen-maker begint eerst met den ruwen buitenomtrek.
De ruw uitgesneden pop beet
98 Lakaran, en wordt hierbij gevoegd. Daarna slaat hij hot fijne
binnenwerk uit, waartoe gebezigd worden vijftien verschillendc
beiteltjes van allerhande grootte en alien mm of meer puntig
en die gezamenlijk den naam dragen van
99 Tat ah wajang, terwijl ook elk beiteltje een afzonderlijken
naam heeft.
Het uitslaan geschiedt op een houten aanbeeldje
100 Pandoean, en slaat de man met een houten hamertje
101 Ganden op de beiteltjes. Deze hanier is van boven voorzien,
van een weinig was, waannedc dc beiteltjes glad worden gehouden.
De maker zit voor zijn aanbeeldje en draait de pop rond
al naar gelang hij moet uitbeitelen.
Het bedrijf van wajang poppen-maker beet toekang natah wajang.
Is de pop geheel uitgeslagen dan beet zij
102 Gebingan, en dan begint men met polijstcn, waartoe men dc
dawn rempelas bezigt.
Is ook deze bewerking afgeloopen, dan wordt de geheele pop
wit gemaakt met de asch van vevbraude bcendercn, aangemengd
met lijmwater en asch van de doeriliu-schW.
Tot het beschilderen der pop bezigt men vcrven, die van Samarang
komen.
Op het wit, dat dc grondkleur is, verft men met het pen-
seel de verschillendc kleuren.
De verver van wajang-poppen noemt men den penjoengging
wajang, en deze is het, die de pop ook zoo veel mogelijk verguldt.
Is de pop aldus geheel gereed dan wordt ze nog vernist,
daarna gedroogd en plat gedrukt tusschen twee platen van gevlochten
bamboe, met dik dril omklced,
103 Kile genaamd, waarop zware steeiien geplaatst worden.

II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 45
II B.
Nadat dc pop goed gedroogd en glad gedrukt is, worden er
dc handvatsels aan gemaakt, die aan dc pop worden gehecht
door middel van vtzels van dc klappernoot (sepet).
Het handvatsel beet tjempoerit (zie no. 96) terwijl de kortc
hoornen, aan de banden der poppen bevestigd, toeding wajang
heeten.
Somtijds dragen de wajang-poppen van voorname inlandsche
hoofdeu de cijfers van het jaar, waarin zij gemaakt zijn, zoomede
den naam van den persoon , die er mede wordt voorgesteld ;
dit wordt dan geschreven op het leer tusschen de beide voeten,
welke plaats lummahau gcheeten is.
Hi el bij worden twee afgewerktc Wajang poppen aangetroffcn,
t. w.
104 Radeu adipati Karno en
105 zijne vrouw Soentikanti uit de Brata Joeda.
HET MAKEN VAN MATTEN.
Dc inatten worden veivaardigd:
l c . van de bladeren van dc wilde ananas (pandan), en
2". van eene soort van biczen (meudong).
Alvorens geschikt tc zijn voor bet vervaardigen van matten
nioeten de bladeren der wilde ananas (pandan) de iiavolgcude
bcreiding of bewerking ondergaan.
Men begint met dc pandan-hhidv.ren van bun dorens te outdoen
door middel van de
106 Djerean; een vezel uit den bast der klappernoot snijdt die
dorens af. Verder worden zc in reepen gesneden met de
107 Pasah, die zoo is ingerigt, dat ze tclkens twee even brecde
reepen afanijdt.
Deze reepen worden ongeveer twee uren lang in water afgekookt,
gedurende ecu nacht in koud water geweekt en vcrvolgens
op steeneu gestagen om het groenc vocht der plant er uit
te verwijderen.
Nadat ze in de zon uitgespreid en gedroogd zijn, worden ze
in bosjes
108 Bentel gcbonden en zoo ter markt gebragt;
De aldus ter markt gcbragtc bcnlels of reepen zijn nog niet

46 II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
I'l B.
geschikt voor het vlechten van matten, daar ze door het in de
zon droogen gekruld zijn.
Om ze daarvoor bruikbaar te maken, stampt men ze op een
steen met een ruwen houten stamper; daarna worden ze gescbrapt
met een bamboezen plankje,
109 leer ok, op nieuw in de zon gedroogd, gestampt en wcder
geschrapt met no. 109. Nu eerst zijn de
110 Reepen alien plat en dus gereed voor het vlechten, hetgeen
op de volgende wijze geschiedt:
De vlechter of vlechtster zet zieh op den grond, met de beenen
uitgestrekt, en houdt een touwt.je, dat om de lenden en
tcenen geslagen is, steeds gespannen.
Aan dit touwtje worden telkens twee reepen te gelijk vastgehecht
en zoo met het vlechten aan beide kanten te gelijk
een aanvang gemaakt. Heeft de
111 Mat de breedte van een Rhijnl. voet bereikt, dan wordt ze
plat op den grond gelegd en met een lat van bamboe, waarop
steenen geplaatst zijn, vastgehouden, ten einde ze verder te kunnen
afwerken. Is de mat afgevlochten dan wordt ze naar willekeur
versierd door er figuren in te vlechten van rood en
zwart gemaakte mendong-hiezeu. Hierna naait men met
112 reepen van pandan-hl&deren eene mat van mendong-hiezen onder
de op boven beschreven wijze verkregen pandanmat, welke
alsnu nog de laatste bewerking moet ondergaan om haar den gewenschten
glans te geven.
De mat wordt namelijk gevouwen, op een platt.en steen gelegd
en met een zwaren houten stamper gestampt. Degeen
die stampt laat elke maal, dat hij den stamper op de mat doet
vallen, een eigenaardigen kreet hooren.
Op minder volkomen wijze wordt dus door deze laatste bewerking
verkregen, hetgeen bij ons door den mangel wordt uitgerigt.
De mendong-biezen worden tot het maken van matten opzettelijk
op 3awahs gezaaid.
Van elken aanplant verkrijgt men dric snitten. Uilgenomcn
het snijden in reepen en het ontdocn van dorens, is de bewerking
geheel dezelfde als die der ^aW««-bladercu,

II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 47
II B.
113 Eene mat van m e n don g-biezen is zeer grof; ze wordt dan
ook zelden anders gebruikt dan als onderlaag der fijnere pan-

IS II. JAVA B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
121 Kisi en rust tegen twee standaartjes, die met lijnwaad otnwonden
zijn en bevestigd met gevlochten damen (padie-sti-oo), dat
door zijne gladheid het gemakkelijk draaijen van dc spil zeer
bevordert. Daarna wordt het garen op de
122 Tengker gebangen, met den bast van een klapperdop afgeborsteld,
en in dien toestand ter markt gebragt.
HET WEVEN,
Het garen wordt in de eerste plants gesteven en na gedroogd
te zijn opgehangen over de tengker (zie no. 122); de streng
loopt van onderen ook over eene rol.ten einde het op- en neerrollen
der strengen te bevorderen.
Op deze wijze bangende wordt het afgeborsteld met de
123 Sileat. Alsnu heeft de kleuring van het garen plaats. Wordt
blaauw garen verlangd, dan wascbt men de strengen ecus met
indigo; om de zwarte kleur te krijgen twee inalen met indigo,
amasuiker en de rijpe pisang kloetoek (een pisang-soort met
veel pitten).
Voor het roodverven bezigt men de mengkoedoe-woxtth, met
katjang- en djarak-o\\e.
Alvorens het weven begint, moet men nog de strengen afwinden,
door ze to laten loopen over eene soort van winder
124 Ingan, waarna het garen gezuiverd en zoo noodig gelascht wordt.
Na het afwinden en zuiveren worden alle kleuren afzonderlijk
gehouden, en kleur bij kleur in manden op den grond geplaatst.
Alsdan worden de draden gerangschikt, echter eenigzins in
het ruwe, maar toch zoo, dat, al naarmate de verschillendc
kleuren moeten komen, de draden elkander opvolgen.
Dit geschiedt op de
125 Mancn; terwijl daarna de bepaalde sorteering plaatst heeft,
naar gelang der breedte der verlangde streepen; zoo worden de
draden in den kam
126 Soeri opgenomen.
De tanden van dozen soeri zijn fijn gesneden takken van den
wilden aren-hoom en heetcn bambau.
Zij zijn bekneld tusschen fijnc lafjes van den gewonen arenpalm.
Zijn dc draden in den kam geplaatst, dan begint bet weven

II B.
op den weefstoel,
II. JAVA. —• B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 49
127 Tenoenan. — De onderdeelen van de tenoenan zijn:
127" Pengoeloeng: breeds plank, waaraan het garen zit.
127* Robot: de eerste ronde stok.
127 c Oesek: een bamboezen lat.
127'' Kantil: het dunne houtje, waarom het witte garen zit, dat
de draden vaneen houdt.
127' JFeliro: het breede hout van den aren-hooai, dat in en uit
wordt geschoven.
127/ Soeri: kam.
127^ Soembi: een klein bamboetje achter den kam.
127* Apit: rol, waarom het afgewevene komt.
Daarachter zit de weefster met het juk of
127' Por. Het houtje, dat in en uit wordt gegooid (de spoel), heet:
127-*" Tropong; terwijl dat waarom het garen zit,
127' Kleting wordt genoeind.
Het bankje met de ronde bamboe, waarop de weU.ro schuift,
beet:
127'" Lorogan.
Het weven gaat uiterst langzaam, zoodat men 5 dagen noodig
heeft om een gewoon buisje te weven.
HET BATIKKEN VAN KLEEDJES.
Hiertoe worden gebezigd:
128 de gawangan: een rak, waaraan het te batikken doek hangt.
Min gcgoeden bezigen een rak van bamboe.
(Een begonnen kleedje is bij de gawangan gevoegd.)
129 Tjanthing: teekenpen.
130 Wodjo: paunetje, waarin de was wordt gesmolteu.
De stalen pan komt van Siam.
131 Keren: komfoortje.
132 Blebes: een stukje bamboe, dat dagclijks verwisseld wordt,
dieuende voor de bepaling der evenwijdigheid van de lijnen,
welke laatste getrokken worden met de
133 Gar is an: lmiaal.
134 Bandool [bandlwel?], dienende tegen het verschuiven van het
op het rak geplaatste te batikken linnet), (Het gowigt hangt
achter het doek.)
4

BO IT. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
Bij gebreke van bandool wordt bet linnen op het rak geklemd
door de
135 Djepitan, welke altijd van bamboe is.
136 Kwali. Hiervan zijn twee noodig: een voor het afkoken der
sogo en voor het rood kleuren van het linnen, en een voor het
warmhouden van het water, waarin het doek of linnen drie malen
gewasschen wordt, om het van de was te ontdoen.
137 Pengaron. Hierin wordt het linnen of doek, na geverfd te
zijn met sogo (waartoe het 24 uren in het verkregen sogowater
gedoopt blijft), nat gemaakt met koud belder water, aangemengd
met apoe (natte sirikalk) en gendhis (suiker, bij voorkeur
kandij-suiker).
Na het nat maken wordt het doek, in de schaduw of in
den wind, te droogen gehangen, aan een dunne bamboe (gantar),
hier of daar horizontaal ingestoken.
In de kwali (no. 136) blijven natuurlijk wasdeeltjes achter:
deze worden teruggewonnen door middel der
138 Se'rok, waaruit het water wegloopt met achterlating der wasdeeltjes.
Alvorens met batikken te beginnen, wordt het doek in helder
koud water gewasschen, in de zon gedroogd, daarna gesteven,
wederom in de zon gedroogd, en daarna geklopt of ook wel gestreken.
HET DRUKKEN VAN KLEEDJES.
Een der takken van inlandsche industrie, welke steeds in
omvang toenemen, is het drukken van kleedjes.
De bewerking, in de hoofdzaak ovcreenkomende met het batikken
uit de hand, komt hierop neer.
Het te drukken doek wordt te voren met stijfselwater bestreken
en gedroogd, daarna opgevouwen, en op een houten blok,
kemplongan, met een houten hamer geklopt om het eenigzins
lenig en glad te maken. Nu rolt men het doek op, legt het
op een bamboezen tafeltje, op een dun kussen (kasoeran) van
karoeng met kapoek gevnld, waarop weder de schors van den
pisang-hoom (kedebok) is gelegd, en aldus begint men met het
drukken, het doek geleidelijk weer ontrollende.

II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 51
II B.
Het drukken heeft plaats door middel van koperen vormen,
139 Tjap, van verschillende teekening of gedaante, die te Samarang
worden vervaardigd.
Degeen, die het doek zal drukken, heeft naast zieh staan een
koperen pan,
140 Brengseng, waarin een mengsel van was en damar-gom (mata-koetjing)
steeds gesmolten wordt gehoudeu boven een komfoor
met vuur.
In het middel van de pan wordt in de was een koperen zeef,
141 Angsang, gelegd, en daarop weer een stuk grof drill (serak),
dat in vieren gevouwen en even lang en breed is als de zeef.
De tjap neemt de juiste hoeveelheid was op, door hem te drukken
op de serak, die op zijn beurt de was opneemt, welke de zeef
achterlaat. Telkens nadat de tjap eenmaal op het doek gebragt
is, moet hij weer in de was gedoopt worden.
Is bet doek aan de eene zijde afgedrukt, dan begint men aan
de andere zijde, steeds er op lettende, dat de bloemen of figuren
aan weerskanten op elkaar sluiten.
In tegenstelling van het batikken uit de hand, hetgeen door
vrouwen wordt verrigt, geschiedt bet drukken van kleedjes
steeds door mannen.
Een werkman kan op de boven beschreven wijs per dag drie
stukken doek afdrukken.
142 en 143. Een onafgewerkt en een geheel afgewerkt kleedje.
BEREIDING VAN DE AREN-SUTKEK.
Hot sap uit den arew-palm wordt gewonnen in bamboezen
kokers,
144 Boemloeng, welke worden opgehangen onder den bloemtros,
nadat deze voor 2/3 met de
145 Deres, hakmes, is weggehakt, zoodat het sap uit en door
het V3 van den tros in de loemboeng druipt, terwijl dc uitspruitsels
aan weerszijden van bet overblijvend gedcelte van den
tros mede worden weggehakt.
De bamboezen kokcr wordt te voren berookt, opdat het sap, de
badheg, niet verzure.

52 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
11 B.
Het inhangen en afnemen der boemboengs geschiedt door
middel van e'en, hoogstens 2 bamboezen langs den boom.
In die bamboe zijn op gelijke afstanden, van l 1 ^ a 2 Rijnl.
voet, kleine stukjes bamboe regthoekig aangebragt, en bierdoor
een soort van ladder gevormd, waarmede men den boom inen
uitklimt.
Is de bamboe in den boom gehangen, dan kan men aannemen,
dat een gewone geleding van p. m. 3 voet in een uacht volgeloopen
is. In den regel krijgt men van e'en bloemtros p. m.
30 loemboengs, en zulks in 14 dagen tijd.
Het in de boemboeng loopende sap heeft een vuil witte kleur,
en dit vocht is het, dat men door koking tot stroop moet verdikken
om daarvan de

II. JAVA. —B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 6-8
II B.
148 Poepoes-aren, of reepen van jonge arai-bladen, aan elkauder
bevestigd en aldus ter markt gebragt.
Deze tak van nijverheid is vooral in de bergdistricteu eene
rijke bron van volksbestaan.
Ten slotte stippen wij aan, dat van de vruchten van den
aren-r>&\m, kolang-kaling, de welbekende confituur //glibbertjes"
door Chinezen gemaakt wordt.
KOPERSLAGERIJ.
Deze tak van industrie staat hier nog op een zeer lagen trap.
Het bedrijf van koperslager wordt dan ook door slechts weinigen
uitgeoefend. Het aangrenzende Djokjakarta levert de meeste
koperen keuken- en andere gereedschappen, die dan ook op
alle druk bezochte pasars hier in groot aantal te koop worden
geboden.
De werktuigen, die de koperslagers tot uitoefening van bun
bedrijf bezigen, zijn ook nog hoogst eenvoudig. In de eerste
plaats bestaan zij uit ronde en vierkante hamers of mokers van
verschillende grootte,
149 Tamp el, hier vertegenwoordigd door twee exemplaren, een
ronde en een vierkante.
Verder komt in aanmerking het aanbeeld,
150 Soewel, waarvan hierbij mede een exemplaar gevoegd is.
Deze aanbeelden hebben eene bolvormige, vierkante of langwerpig
vierkante gedaante, en worden gebezigd al naar mate
de vorm is van het te bewerken voorwerp, terwijl de keuze
der mokers afhaugt zoowel van het voorwerp als van het aanbeeld
dat gebezigd wordt.
De houten steel of boom, die aan het aanbeeld zit, beet
151 Djantoer, en is gewoonlijk van aren-hont.
Het aanbeeld met den daaraan verbonden steel wordt horizontaal
gebezigd. Op 1 /s der leugte van den steel (gerekend
van het koperen aanbeeld af) rust het op een houten blok,
152 Doempol [dhoempal?] De koperslager zit kruiselings op dit
blok, met den steel tusschen de beenen, terwijl hij met zijn
regterbeen dezen op bet blok neerdrukt. Het te bewerken voorwerp
plaatst hij, al naar mate de vorm zulks medebrengt, op

54 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
of over het aanbeeld, het verschuivende met de linkerhand, terwijl
hij met de regterhand, die met den moker gewapend is, op
het voorwerp slaat.
De verdere werktuigen, die de koperslager gebruikt, zijn te
algemeen bekend, dan dat bet noodig zou zijn, die hier te
beschrijven, of er exemplaren van over te leggen. Het zijn
groote en kleine vijlen, hamers van versehillende zwaarte, scharen,
passers, enz.
Alleen verdient nog opmerking de wijze, waarop hij zijn vuur
aanblaast, met den inlandschen
153 Blaasbalg (lamoes).
De plaats, waar de koperslager zijn vuur stookt, is door aarde
eenigzins opgehoogd; in het midden is eene kleine opening, die
gemeenschap heeft met een in die opgehoogde aarde opengelaten
riool, aan welks monding een bamboe geplaatst is, die nog tot
halverwege in dat riool is ingelaten.
De bamboe steekt een paar duim uit het riool, en daaraan
is stevig gebonden een schapen- of geitenvel. Dit vel moet
men bijna in zijn geheel hebben, dat is met den hals en
staart er bij; dus alleen zonder kop en pooten. Het vel is
doorgcsneden van onder den staart tot het achtereinde van den
buik. De bovenbedoelde bamboe wordt in den hals gelaten
en stevig vastgemaakt.
Om nu het vuur aan te blazen, gaat men bij het vel zitten,
houdt met de regterhand den staart vast, den geheelen
benedenarm langs het doorgesneden vel latende vallen, tot het
elleboogs-gewricht tegen het achtereinde van den buik komt te
rusten.
Door het opligten van den arm wordt nu de lueht ingelaten,
door eene tegenovergestelde beweging de opening gesloten,
en de lucht uit het vel door den bamboezen koker been
in den oven geperst.
Het is duidelijk, dat dit aanblazen van het vuur, hoe eenvoudig
en primitief op zieh zelf, cchter eenige oefening ververeischt.
154 Enkele door den koperslager vervaardigde voorwerpen worden
hierbij overgelegd.

II B.
II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 5 5
GOUDSMEDEUIJ.
Ook de goudsmid bezigt werktuigen van Europeesch maaksel,
welke dus noch omschreven noch overgelegd behocvcn tc
worden.
In den regel bestaat zijn werk in reparation van kleine gouden
of zilveren voorwerpen; echter maakt hij ook wel nieuwe
zaken.
Tot smeltkroesjes gebruikt hij halve eivormige aarden potjcs
(kow) en asch van verbrand padi-stvoo.
Zijn weegtoestel is mede Europeesch; zijne niet geijkte gewigten
zijn stukjes ijzer en pitten van de sogo.
Zijne werkplaats is een tafeltje op lage pooten, waarbij hij
op den grond zit.
Ook dit vak is hier nog zeer achterlijk bij andere plaatsen,
hoewel enkele zaken vrij goed gemaakt worden, als bij voorbeeld
155 Een zilveren kettingje van zeer eenvoudige bewerking. De
blanke kleur wordt er aau gegeven door aanwending van tamarinde
en zout.
Gouden knoopjes, naar verschillende, mits niet tefijneofgecompliceerde,
modellen, maakt de goudsmid ook, terwijl hij de
verschillende vormen daartoe ingesneden heeft in een karbouwkoorn.
Naar gegeven eenvoudige modellen vervaardigt hij ook zeer
goed buikbanden, armbanden, oorkrabben, andere lijfsieraden
en soms ook wel krisscheeden.
De goudsmid gebruikt eenen blaasbalg van hetzelfde model
als die van den ijzersmid, doch veel kleiuer.
GEELGIETEIUJ.
Deze tak van nijverheid is nog zeer onvolledig, en wordt
slechts door zeer weinigen uitgeoefend.
De geelgieter gebruikt gewone werktuigen van Europeesch
maaksel, soms ook wel hier nagemaakte, als de vijl, de imp.
tang, den hamer, de boor, de schaar, den passer, enz.
Nieuw werk wordt uiet door hem vervaardigd: alleen houdt
hij zieh bezig met het reparcren van gespen voor buikbanden,

66 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
het solderen van het montuur van wagentuigen, van kantoorlampen,
enz. Soms maakt hij kleine nieuvve gcspen voor hoofdstellen,
doch alles van wcinig beteckenis, en nog zeer onvolmaakt.
De door hem gebruikte blaasbalg is dezelfde als die van den
koperslager.
IJZERSMEDERIJ.
De ijzersmid werkt met gereedschappen van Hollandsch maaksel.
Hoewel de ijzersmederij nog op lagen trap staat, is daarin
echter al meer en nicer vooruitgang te bespeuren, en neemt
ook het aantal smeden voortdurend toe. Gewoonlijk bestaat
bun werk in het maken en repareren van ruwe voorwerpen,
als ijzeren banden van wagenwielen, hengsels,
156 ruwe sloten met sleutel, inlandsche stangen, slijgbeugels enz.
Tot het namaken van voorwerpen zijn zij wel in staat, als
het werk maar niet al te fiju is.
De door den ijzersmid gewoonlijk gebezigde blaasbalg is anders
ingerigt dan die van den koperslager. Hij bestaat namelijk
uit eene kist met eeue lade. In de lengte van de kist
loopt een zuiger open neer, terwijl onder aaii een der ziivlakken
twee gaten zijn aangebragt, die met eene lade gemeenschap
hebben, welke goed gesloten is, en in het midden eene opening
heeft, waariu een ijzeren buis gelntsn is, die in den oven
uitloopt. Voor de opening van deze buis is in de lade eene
klep geplaatst, die zieh op en neer beweegt, al naar mate
de zuiger wind inlaat of dien uitdrijft, en zoodoende den wind
in den oven dringt.
Verder vindt men bij hem de gewone schroefbank, ijzeren
aanbeelden, hamers, vijlen, schrocvendraaijers, enz.
LEDERBEREIDING.
Ook dit bedrijf wordt hier, hoewel op kleine schaal, uitgeoefend.
Het afgestroopte vel, onverschillig van schaap, geit, paard
of os, wordt eerst in kalkwater geweekt: een versch, nog nat
vel 5 dagen, een oud, reeds droog vel 10 dagen. Het wordt in
den pot onder het kalkwater gehouden door zware riviersteencn.

II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 57
II B.
Na deze weeking wordt het goed gedroogd, en daarna gczuiverd
van de haren of wol, door die af te krabben met een
157 Pengeletan
handvatsels.
[pangele'tau ?], een segmentvormig mes met twee
Het vel wordt daartoe op een houten blok,
158 Pemasahan gelegd, daarover sterk gespaunen, en dan met de
pengeletan de haren enz. afgekrabd.
Is het vel aldus gezuiverd, dan wordt het gestoomd. Dit geschiedt
boven een gemelselden steenen oven van p. m. 3/4 Rijul.
voet in het vierkant, van boven overdekt met eene bamboezen,
plat gevlochten mat, in het midden waarvan een ronde opening
gelaten is, sluitende met een gat in den oven (van gelijke
grootte), en die den stoom doorlaat. Boven deze opening
wordt het vel rondgeschoven en aldus gestoomd.
Alsnu moet het vel nog aan den binnenkant gezuiverd worden.
Dit geschiedt door het te plaatsen op een houten boom, in
horizontale rigting gesteld, en geplaatst op houten schragen,
159 Koeda-pengerokan [piangeroekkan?].
Het vel wordt alsdan
middel van de
aan de binnenzijde afgekrabd door
160 Pembesoetan-. een breeden beitel met een lang handvat, dat
van boven eenigzins den vorm heeft van twee horens, waarin
het bovenlijf onder de armen sluit.
Het vel wordt onder het afkrabben telkens verschoven, al naar
mate men vordert. Met deze laatste afkrabbiug is de geheele
bewerking afgeloopen.
ZADELMAKERIJ.
Het leder voor de zadcls wordt hier niet bercid, omdat men
de daartoe benoodigde ingredicnten hier niet vindt. Het bereide
leder komt van de Vorstenlanden, even als de houten
zadelbokken.
Overigens werkt de zadelmaker met de gewone werktuigen,
als hamer, nijptang, beitel, onderscheiden mesjes, waaronder
de pangot (zie no. 97), enz.
Alvorens het leder gebruikt wordt, laat hij het een paar uren
in water weeken; daarna wordt het aan de binnenzijde op een
plankjc dun en glad geschrapt met de pangot.

58 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
Is deze bewerking afgeloopen, dan spaut hij het leder op den
bok, waaraan het verder wordt vastgenaaid.
Een compleet zadel met hoofdstel, zonder stijgbeugels of slang,
kost hier p. m. tieu gulden, en kan dus niet veel bijzonders
zijn. Zulk een
161 zadel wordt hierbij overgelegd.
De zadelmaker vervaardigt ook
162 toedhoengs (hoofddeksels) als de hierbij gevoegde, welke bij dessahoofden
algemeen in gebruik zijn.
STEENHOUWERIJ.
Wil een steenhouwer een voorwerp uit steen vervaardigen,
zoo gaat hij naar de rivier, en kiest daar een rolsteen uit, die
zooveel mogelijk den vorm van het te maken voorwerp nabij
komt, zoodat hij er slechts zeer weinig behoeft af te beitelen,
om er de verlangde gedaante aan te geven.
Al zijn gereedschap bestaat slechts uit 2 werktuigen:
163 De tjoetjoek-dhandhang en
164 depetjrok [petjroek?].
Het eerste dient om de ruwe kanten van den steen weg te
nemen en af te bikken; het tweede, dat eenigzins naar een beitel
gelijkt, wordt gebruikt om verder den steen af te werken,
terwijl met den scherpen hoek van den petjrok langs een bamboezen
liniaal, plepet [pleped?], de lijn wordt aangegeven, volgens
welke moet worden gebeiteld,
De gewone voorwerpen, die aldus gemaakt worden, zijn steenen
neuten, leksteenen, pipisan's (no. 204), grafsteenen en andere
dergelijke ruwe voorwerpen.
Men ziet hieruit, tot welk een lagen trap deze tak van nijverheid
gezonken is, in dezelfde streek, waar eenmaal de ternpel
van Boro-boedoer, dit meesterstuk van beeldhouwkunst,
verrees.
HET MAKEN VAN KRIS-HEPTEN.
De krisheften worden bijna uitsluitend van kemoening-hont
vervaardigd.
165 Een begonnen,

II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA, 59
II B.
166 Een halfvoltooid, en
167 Een voltooid kris heft (oekiran) worden hierbij overgelegd.
De gereedschappen, welke de krisheften-maker (toekang oekiran)
bezigt, zijn
168 De djoro: drilboor.
169 Pangot: mesje met steunheft.
170 Wali-entjer: voor uitboringen in het snijwerk.
171 Wali-pengoekir: voor het maken van het snijwerk.
172 TFali-penjorek: voor het teekeneu in het hout van de omtrekken
van het snijwerk.
173 Kikir: vijl gebezigd bij het begin van het glad maken der
krisheften.
TIMMERMANS-GEREEDSCHAPPEN.
De timmerlieden, welke meer uitsluitend hun bestaau vinden
in het arbeiden bij de Gouvernements-bouwwerken, en alzoo
bekwamer dienen te zijn dan de dessa-timmerlieden, bezigen
gereedschappen, welke bij den timmerman in bcschaafde landen
in gebruik zijn, en dus hier onvermeld kunnen blijven. Wij
bepaleu ons tot de gereedschappen van den dessa-timmerman, en
die bij den geringen man in gebruik voor het hakken van hout
en het bewerken van grove houten voorwerpen.
De dessa-timmerman bezigt de hijl pethel (no. 66),
174 Beitel, tatah,
175 Passer, djonko,
176 Schaaf, pasah,
177 Trekker, sipat,
178 Winkelhaak, sikoet
179 Hamer, gandhen,
180 Zaag, gradji (de zaag zelve is van Europeesch maaksel);
Vijl, kikir (no. 173) (de vijl zelve is van uitheemsch fabrikaat).
De geringe man bezigt
181 de handbijl, wadoeng,
182 Hakmes, bendhd,
183 Dubbele arit (grasmes), koedhi,
184 Breed hakmes, leajool [kajal?],
Krom mesje, pangot (no. 97).

60 II. JAVA. —B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
De pangot, die men van verschillende grootte aantreft, wordt
bij de meeste der hier bestaande bedrijven gebezigd.
185 Groot grasmes, tlaloeng,
186 Krom hakmes, wedhoeng, dat ook door den slagter gebezigd
wordt.
VEKVOERMIDDELEN.
Voor drooge war en.
187 Het draagzadel, kopoh, dat de lastdieren doorgaans onmecdoogend
drukt.
188 Krandj ang gondii n. Hier mede worden tabaksbladereu , aardappelen,
katjang-tjina, uijen, knuflook, kempoel, kete'la, komkommers
en andere grootere veldvruchten van het veld naar
buis vervoerd, en, met uitzondering van het eerste artikel, ook
van huis naar de markt.
189 Pikoelan toadhah- tc'mpe', Hiermede worden alleen de tempekoeken
vervoerd.
190 Krandj ang pengaritan (grasmand).
Krandjang temlakoe (zie no. 36): mand waarin de bereide tabak
gepakt wordt, wanneer de inhoud niet ver behoeft verzonden te
worden.
Toemboe tembakoe (zie no. 36): mand voor bereide tabak, die
lang opgeschuurd of ver hecn verzonden moet worden.
191 Tomblok: mandjes voor het halen van zand en griiit bij het
werken aan de wegen.
192 Bete/i: raanden op randen bij wijze van voetstukken, waarin de
koffij naar de pakhuizen gedragen, en ook andere producten
vervoerd worden.
193 Ting ok [te'nggok ?]: mandjes voor huiselijk gebruik.
194 Senile: mandjes, waarmee in den regel de koffij door vrouwen
naar de pakhuizen gedragen wordt.
195 Karoeng: zak waarin de rijst vervoerd wordt, bestaande uit een
grove me'ndhong-(biezeu) mat, tot een zak genaaid met de tjolan,
vervaardigd uit de vezels van verschillende «ww-soorten.
Het legmatje van den landbouwer wordt mede tot een zak
gevormd, en ook daarin de koffij naar de pakhuizen gedragen.
196 Karoeng lagor.- een zak die hier van Bagelen ingevoerd, eu

II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 61
II B.
daar vervaardigd wordt van de gedroogde en in reepen gesneden
bladeren van de kelan (een soort van wilde salak).
Voor natte war en,
De impes: blaas, gewoonlijk van den buffel, waarin de olie
vervoerd wordt.
De manden, bekleed met de oepih van den pinang-hoom, en
waarin de gevulde blazen gelegd worden, heeten
197 Krandj ang gotongan lengo; terwijl de lange bamboezen
manden, bestemd om de olie, in blazen, met draagvee te vervoeren,
den naam dragen van
198 Brondjong.
HET BERKIDEN VAN GENEESMIDDELEN.
Elke ordelijke inlandsche huismoeder van eeuigen staud bezit
een medicijnkistje
199 Bolihan [bothekkan? verbastering van ons woord apotheek]
De ingredienten worden uit de vakjes op de gis genomen.
De inlandsche doekoens doen hetzelfde.
De veikoopers (toekaug tjraken) van die ingredienten bezigen
daarbij een weegschaaltje zonder naald,
200 Tradjoe. De verkoopster zit voor een aantal, gewoonlijk in
het vierkant gerangschikte bamboezen mandjes,
201 Besele, en schept de ingredienten uit de ver afstaande mandjes—
waarvan deksel en bodem afzonderlijk gebezigd worden —
met de
202 Iroes djamoe. Bij verkoop in het kiein vindt geen weging
plaats.
Het fijn stampen en fijn wrijven geschiedt door middel van de
203 Loempang kentheng, een hardsteencn vijzel, en de
204 Pipisan, wrijfsteen. De rol van dezen wrijfsteen draagt den
naam van
205 Gandhik. Het bereide geneesmiddel wordt ingenomen uit een
halve noot van
206 De klappa-poejoeh (kleine klappersoorl).
Dit kommetje draagt den naam van
207 Batliok pendjamon.

62 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
MATEN.
Alleen de volgende zijn hier bij den inlander in gebruik:
208 Berook: rijstmaat, vervaardigd van een klapperdop, in drie
verschillende grootten, houdende gewoonlijk l'/2, 8, en 5 kati's
rijst. De overgelegde is van de middensoort.
209 Tdmpd (van bamboe) mede van verschillende grootte. De overgelegde
kan 4 kati's rijst inhouden.
210 Pinggan: een aarden kom, gewoonlijk inhoudende D/3 kati's
rijst,
HUISRAAD.
Bij voorname inlanders is hier bijna geen ander dan Europeesch
huisraad in gebruik. Van het inlandsche treft men nog
aan de tiker, mat (zie no. 115), deprongoot-dani[prangwedani of
parmedani?], zitstoeltje voor aanzienlijke hoofden; deamben;de
gewone bale-bald of slaapbank.
De gegoeden bezigen houten, en de minderen bamboezen amicus.
Bij min gegoeden wordt de slaapkamer bijna geheel door
een amben ingenomen, en slapen oud en jong bij elkander.
De deur of ingang van zoodanig slaapvertrek is van een gordijn,
langse, voorzien. Deurgordijntjes worden aan den ingang
der slaapkamers van vrij aanzienlijke hoofden, die de oude
Javaauschc gebruiken nog eenigzins volgen, nog wel aangetroffen.
Voorts de grobok: groote kist op rollen tot berging van kleeding
enz.
211 Pethi: een bont geschilderde en vergulde kist van middelbare
grootte, meer uitsluitend voor kleeren, bijoutericu en geld bestemd.
Zij dient ook voor reisvalies.
212 Presian [barsian of Iresianj: toilet-doos.
Op de hnwelijks-amlen worden aan het hoofdeinde, in het
midden tusschen de op eenigen afstand van elkander slapeude
bruid en bruidegom, bijeen gezet: de pethi (zie no. 211), de
bolihan (zie no. 199) en de presian (no. 212).
De amben's van grooten zijn met gordijnen overhangen. De
gordijnhaken zijn van goud, zilver, hoorn of uit hout gesueden,
al naar mate van de gegoedheid der bezitters.
213 Adjoeg-adjoeg: een staande koperen lamp. De Regenten

II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 63
II B.
hier bezigen deze niet meer, doch men treft ze nog wel aan
bij de patihs, wedono's en mindere hoofden.
214 Kandil: kroonlamp. Voor zooverre bekend, was het hierbij
overgelegd exemplaar het eenige in deze residentie.
215 en 216. Kinangan: sirih-doos, welke naar verhouding van
rang, aanzien, gegoedheid enz. van goud, zilver, koper, of hout is.
217 Boemb oeng rokok: sigarenkoker. Deze is van goud of
van zilver, en wordt aan een bandelier door een volgeling nagedragen.
218 Pahidon: kwispedoor. Hiervan bestaan drie soorten: de
groote, middelmatige en kleine. De beide eerste zijn van koper
en maken een deel van het huisraad uit. De laatste is
gewoonlijk van goud of zilver, en wordt den Raden of de Raden-ajoe
nagedragen.
De kwispedoren van geringe inlanders zijn van aarde, of zij
bezigen daartoe kokers van bamboe.
219 Padoepan.- wierookkomfoortje, bij de grooten van koper.
220 Kerpek: reisvalies van magang's en andere volgelingen en bedienden,
terwijl de dorpshoofden daartoe bezigen
221 De brokoh.
222 Keboh [kelo?]: biezen zak, dien de vrouw met zieh naar de
passer neemt.
223 Sapoe's: bezems, waarvan hierbij acht verschillende exemplaren
gevoegd zijn.
224 Ambeng: groot bord, waaruit bij plegtige gelegenheden de
hoogste in rang of de oudste eet.
Plankan: staand rak voor pajoeng's en lansen (zie no. 303).
KEUKENGEREEDSCUAPPEN.
225 Kwali: de groote kwali (zie no. 146) voor het afkoken van
vleesch, de kleine voor het koken van groenten.
226 Mendeng: voor het braden.
227 Lajah: voor het aanmengen der specerijen.
228 Kald: zeef voor het winnen van klappermelk.
229 Paroed: rasp.
230 Dandang: stoompot met voetstuk.
Koekoesan (zie no. 39): piramidale mat tot het stoomen van
rijst.

64 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
11 B.
231 Kekep: deksel van de koekoesan.
Pengaron (zie no. 137): pot waarin de halfgekookte rijst gestort,
en met gekookt water begoten wordt met
232 De tje'nthong: houten lepel.
233 Tjepon: mand van gevlochten bamboe, waarin de gaar gestoomde
rijst overgebragt wordt.
234 Kendhil: pot met deksel, waarin de rijst voor twee a drie personen
gekookt wordt. De rijst wordt onder het koken twee
a drie malen omgeroerd met de
235 Soled: bamboezen roerstokje. Het komfoor van de kendhil heet
236 Keren.
237 Tjoewd: waschkom, groentenbak enz.
238 Se'role: lepel (groote en kleine) voor het opscheppen van gebraad.
239 Iroes: lepel voor bet omroeren en uitscheppen van groenten.
240 Telenan: hak- en snijbord.
241 Tjdwek: schaaltje, waarin de Spaansche peper fijn gestooten
of gewreven wordt met de
242 Moentoe: wrijver,
243 Ian: raam van gevlochten bamboe, waarop de gekookte rijst
gespreid en koel gewaaid wordt met de
244 Ilir.
245 Tampah: voor het zuiveren der rijst van de kaf.
246 Klbwoh: zoutvaatje.
247 Tblok: specerijmand.
248 Semprong: bamboezen koker voor bet aanblazen van het
vuur.
249 Genthong: waterpot.
250 Djoen: pot voor het halen van water.
251 Lbdong: bamboe voor het halen van water (3 exemplaren).
252 Siwoer .- waterschepper.
253 Rangin.
254 Peniraben [penarabeu ?].
255 Penjaran of tjoro,
256 Langseng: de vier laatsten voor het maken van gebak; de
laatste inzonderheid voor het gaarstooraen van in pisang-hladcren
gcwikkcld gebak.

If. JAVA. — B. MIDDEN- EN. OOST-JAVA, 65
II B.
De pogo is een bamboe-rak, waarop het keukengereedschap
geborgen wordt.
De dhinklik is het zitbankje bij het koken of gebak maken,
bij aanzienlijken van hout, bij geringen van bamboe.
SPELEN.
a. Geoorloofde.
Tour no oi.
257 Bankol, toomhaak.
258 Zadel, abah-abah watangan.
259 De vleugels van het zadel [e4^].
260 Piek, sbdbr of laiooeng.
Het boogschieten, panahan of djempa r ingan.
261 Pijl, pan all.
262 Boog, gande'wo.
263 Pijleurak, plankan.
Al deze voorwerpen worden hier vervaardigd.
Dhakon-sriel.
264 D/iakon, in 'den regel voorzien van achttien 'rondo gaatjcs
in twee rijeu, en twee grootere nabij de uiteinden. Dit speeltuig
is meer uitsluitend voor vrouwen. De twee speelsters
plaatsen zieh tegenover elkander en tegenover dc brcedtc van
het speeltuig. In elk der achttien gaatjes worden negen pitjes,
in den regel van den sawo, of steentjes gedaan; heeft de dhakon
zeven of elf gaatjes in clko rij, dan worden ook zeven of elf pitjes
in elk gaatje gedaan. Eene beschrijving van den loop van
dit spel zou ons te ver been leiden.
I. Verbodene.
Kruis of munt, keplek,
Krekelgevecht ngadoe- djankrik. De krckel (djankrik) wordt
met zacht gewreven gelcookte rijst onderhouden in ecu bamboezen
koker,
265 Toelan. Het gevecht vindt plaats in de
266 Pengadon of toembeng. De twee krekels worden gekittekl
met een kwastje,
267 Kili. Wanneer zij daardoor genoegzaam woedend gemaakt zijn,
wordt het schuifje in het midden van de toembeng weggeno-

66 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
men en begint de strijd. Een krekel, die eenmaal het onder -
spit gedolven heeft, is voor verdere gevechten ongeschikt.
Om den krekel woedend te maken, wordt hij kort voor het
gevecht (heimclijk) gevoed met zeer fijn gestooten pitten van
dc bekende ketjoebocng, die daartoe in de rijst gemengd wordt.
Valscho spelers doopen vooraf de kill in eene oplossing
van trasi, en raken daarmede ongemerkt de snuit van den
^krekel der tegenpartij aan, die, hoe strijdlustig ook, door de
lucht en sraaak der trasi van zijn stuk gebragt en overwin-
•nen wordt.
Alleen mannelijke krekels worden voor deze gevechten gebezigd.
Een versch gevangen krekel wordt met een draadje om het
midden van het ligchaam, gedurende vier-en-twintig uren, horizontaal
opgebaiigen, daarna door het houden onder water bewusteloos
gemaakt, en in dien staat in de toelan gedaan, waarin
hij tot zieh zelf komt. De inlander bewcert, dat de djankrik
daardoor mak wordt. Na een gevecht krijgt dc djankrik
onder zijn voeder eenige jonge blaadjes van de djarak tot hedging
der pijn in zijne tandjes.
Ngadoe-gemak. De gemale is een vogel van het geslacht der
patrijzen, die slechts even opvliegt, om zieh verder baastig
trippelend uit de voeteii te maken of eene schuilplaats te zoeken.
Alleen dc wijfjes worden voor het vechten gebezigd. Zij
worden gevangen door middel van den strik en porok (zie
no. 50 en 63), en ondcihouden in eene kooi,
268 Koeroengan-gemale, met water en fijne rijstkorrels (menir).
De bodein der kooi wordt voorzien met cement, waarin de
gemak zieh gaame schuift en wentelt, doch dat eenigzins grof
gestampt moet zijn, om niet door bet opstuiven de oogjes aan
ontsteking bloot to stellen, De aanwending van cement is
tevens een zindclijkhcidsmaatrcgel, waarom bet dagelijks met
ecu zeefjc,
269 Pengajohan, van do uitwcrpsclcn der voxels gezuiverd wordt.
Zoodra de gemak geschikt wordt voor vechten, krijgt zij dagelijks
sprinkhanen (walang) tot vocdscl; voor dien tijd niet,
daar zij andcrs tc vet, en daardoor log en traag wordt.
Zoo mogelijk wordt dc kooi des morgens van 8 tot 9 uur
in de zon gehangen of geplaatst.

II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 67
II B.
De walangs worden gevangen met de
270 Tepok \tepak?~\, waarmede zij geklopt worden, zoodanig dat
zij slechts in zwijm vallen, en later bijkomen in de
271 Telih wadhah-ioalang. Het vechten vindt plaats onder een
korf,
272 Pengadon. Elken avond wordt de snavel van de gemak ingewreven
met zekcre vetsoort, om dien tc vcrharden en tegen
het pikken der tegenpartij bestand te maken.
Valsche spelers besmeren de snavels huuiicr gemaks met stcrk
riekende, bittere en scherpe zelfstandigheden, opdat de tegenpartij
spoedig loslate,
Voor bet inlaten in de pengadon, hctwelk voor beide gemak's
op hetzelfde oogenblik moet geschieden, daar anders dc
eerst ingelateno gelegenheid zou hebben do volgende onverlet
aan te vallen, worden de gemak's gcdrenkt met enkele druppels
water, en dc pootjes en de dcelen onder de vlerken mede met
water bekoeld.
llaneiigevech t, ngadoe-djago. Dit spel is in zijn gehcelcn
omvang te algemeen bekend, dan dat wij het noodig achteii
daarovcr uit te weiden.
Kcmiri-spelen. Hier van bestaau vier soorten , als :
Ngadoe-leemiri, Men steekt eene kemiri-wooi met den bovenkant
voor een gedeclte in dun grond, en wcrpt er kniclende
eene andere noot tegen aan. Wiens kemiri breekt, verliest bet
spel.
Plepet. Twee towVi-noten worden met deu breeden kant op elkander
gedrukt tusschen een houten blok, bckleed met leder,
waar de onderste kemiri (in ecu gculljc) komt te liggen, en een
bamboezen hefboom,
273 Plepet, waaraan het spel zijn naam ontleent. Hot blok heet:
274 Kebooh.—Tegen het uitglijden wordt om de twee noten een
doek gewonden, en dan op den bamboezen hefboom, op dc
boven liggende kemiri zittende, geslagen met een knuppel,
275 Gendhong: bij dc hoofden uit het hart van den tamarindeboom,
bij mindere inlanders uit ecne gcniukkelijker te bekolneu
houtsoort.
Wiens kemiri brcckt, is dc vcrliezcndc partij. Is cehtcrmel

68 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
den vierden slag nog geen van beidcn gebroken, dan verliest
de bovenliggende, daar het minder voordeelig is, onder
tc liggen.
DjiraJi-oeloh, gewoonlijk door vier personen gespeeld, die ieder
even veel kemiris iuzetten. Deze worden alsdan, op een onderlingen
afstand van p. m. 1/3 Rijnl. voet, op eene rij
naast elkaar geplaatst, en wel alle op den smallen kant. Het
rangschikkcn over de lengte of breedte der noten wordt naar
onderling goedvinden bepaald. Vcrvolgens wordt door elk
speler op zijne beurt, op twee Rijnl. roeden afstands vddr dc
lengte der rij, met eene met lood gevulde kemiri naar de rij
geworpen. Wordt de voorste kemiri getroffen, dan is de geheele
rij voor den werper; raakt hij dc tweede noot, dan wint
bij al de noteu van no. 2 af, en krijgt soms uoot I toe.
Wordt de laatste kemiri getroffen, dan bestaat de witist enkel
uit die noot.
Djirah-woh, hoogstens door vier personen gespeeld. Ieder brengt
een gelijk getal kemiri-noten bij. In den grond wordt een
gat gemaakt van p. m. 4 Rijnl. duira diameter en p. m.
2 R. duim diepte. De noten worden gezamenlijk, naar mate
het getal klein of groot is, met de holte van een of van
beidc banden door de spelci'3 beurteliugs naar bet gat geworpen
, op een afstand van p. m. 1 R. roede. Wanneer
er bij voorbcekl twee spelers zijn met acht kemiris, en die het
eerst mod wcrpen, twee noten in het gat krijgt, dan bepaalt
de tweede speler, welke van de buiteii gcbleven noten door
den ecrslen speler op denzelfden afstand met eene andere kemiri
moet gcraakt worden. Mist hij de aangeweztn noot, dan
krijgt hij alleen de noten, welke zieh in het gat bevinden,
en zijn dc builen gcblcvene voor den tweeden speler. Mist
bij dc aangewezen uoot, en verloopl hij daarenboven, of raakt
hij het doel, doch tevens eene andere der buiten liggende kemiri
s, dan is alles binucn en buiten het gat voor den anderen
speler.
Kaartspelen: kerioe-lima, kerloe-kowah , kerloe-paktoeivi, thothil,
pehi en kengsi, gespeeld met Chinesche, het stooten en vingtet-un
(selikoer) met Europesche speelkaarten,

II B.
II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA, 09
WAPENS.
Kris, dhoewoeng, waarvan twee soorlen:
276 Kris tjanklikan [IjenkelUan ?}, en
277 Kris tjrigan: de eerste van achter.de laatste op zijde (hangende)
gedragen.
278 Patrem, kleine kris of dolk, door vrouwen gedragen, die hem
ook in de legerstede bij zieh houden, tot beslechting van geschillen,
uit minnenijd geboren, of om zieh zelve, in gevallen
van wanhoop als auderszins, te verwonden of te dooden. Dit
wapen komt hier echter uiterst zelden voor.
279 Gblbk.
280 Kromme sabel, pedhang leoro.
281 en 282. Pedhang soedoek.
283, 284 en 285. Zwaard, lameng: drie verschillende exemplaren.
286 Houwer, tlaloeng.
287 Knuppel, pe nth oeng.
288 Slingersteen, landring of bandhil, tot verdrijving van
wilde varkens; echter ook wel door de jonge veehoeders tegen
elkander gebezigd.
2S9 Toembak prampogan, piek tot het rampokken van tijgers.
290 Toembak blandaran, om man tegen man te vechten.
291 Toembak telempah [lelen/pak?], met korten steel: dient
tot wapen in buis of bosch.
De toembak lontop, nog korter van steel, wordt in bet slaapvertrek
bewaard.
292 G rang gang: piek geheel van hzmhoe-woeloeh, aan de punt
en kanten tegen het spoedig bot worden gezeugd. De wonden,
met dit wapen toegebragt, worden gezegd door den aard der
bamboe immer doodelijk te zijn.
293 Sliki [soeligi?]: pick van pinang-hont, waaraan mede venijnige
kracht wordt toegeschreven.
DIEVEN-GEREEDSCHAPPEN.
Deze zijn zoo vernuftig en merkwaardig, dat wij het niet ondienstig
achten ze hierbij op te nemen.
294 Borang-tapale, voetangels, die in den grond worden gestoken
rondoni het huis, waar de diefstal gepleegd zal worden.

70 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA,
II B.
295 Pangot, een soort van hakmes, zoowel voor inbraak als tot
wapen.
290 Djoegil-roejoeng en
297 Djoegil-wesi: het eerste van sterk hout, het tweede van
ijzer, beidcn gebruikt bij inbraak, ondergraving, enz.
298 Tjblbk: een soort van vuurpijl, die met een boog wordt
afgeschoten, om brand te stichten. Daartoe is aan den pijl vastgebonden
een bundeltje (oepet) van gedroogde en in dunne
reepen gesneden takkcn van den klappcrboom, waarin een weinig
kapoek gedaan is, die voor het afscbieten aangestoken wordt.
299 Boemboeng: kokertje tot bewaren van vuurvliegjes (konang).
300 W'adhalt-konang: de eigenlijke dievenlautaarn, waarvan hier
vier cxemplaren worden overgelegd.
Het zijn kleine houteu doosjes met deksels, die gemakkelijk
in dc holte van de hand verborgen kunnen worden. In het
doosjc is een weinig vogellijm, waaraan de vuurvliegjes, die
men uit de boemboeng neemt, met de vlerkjes worden vastgedrukt,
Doet men de doosjes open, dan verspreiden de vliegjes een zeer
voldoend licht.
301 Kolo-bathok: een houtje, waaraan een eindje touw met een
strik is bevestigd. Het hout wordt in den grond gestoken,
en de strik eenigzins wijd uitgehaald. Trapt nu daarin een kip
of eend, dan shut de strik zieh bij het voortloopen van het
dier, en houdt het gevangen.
302 Twee valsche s 1 e u t e 1 s, sbrbk.
DIVERSEN.
303 Rek met diverse zonneschermen, pajoeng's.
304 Model v. d. woning van een districlshoofd.
305
306
307
308
309
/
/
II
n
II
u ff „ n ff dessa-hoofd.
„ „ w w ;/ landbouwer.
u bamboezen hangbrug,
// // pont.
„ draagstoel van aanzienlijken (djolang), vooral bij
huwelijken in gebruik.
310 Twee houteu beelden, voorstellendc een bruidegom en bruid.

11. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 71
II 15.
311 Werktuigen bij het spiunen en weven in gebruik,
als: een kapas-molen (gilingan), een boog (woesoe), een spinnewiel
(djontro), een garenwinder (likasan), en twee onderdeeleu van
het weefgetouw (tjatjak en lorogan).
312 25 stuks verschillende zonncschermcn, te Djokjakarta als
onderscheidingsteekenen gevoerd (zie boven no. 3).
313 Modellen van weef- en batik-toestcllen.
314 „ van landbouwgereedsch appen.
315 Kendhi, welko van onder gevuld wordt.
316 Model van een Chineesch woonhuis tc Djokjakarta.
317 ,/ ,/ het Waterkasteel nabij Djokjakarta.
318 {*) a a s t a a t s ic - p a j oeng , pajoeng bawat.
319 „ „ staatsie-lansen (toembak oepotjoro) van een
regent; pajoeng van een Raden Toemenggoeng; twee schilden ;
een sabel; een wandelstok; een dievenvanger (kr'anggang).
320 Boog met pijlen.
321 Hoofddeksel, lcderen ring met bcllctjes en ledereu vleugels:
dragt van den topeng-syiclev.
322 Stel koperen b r u i d s s i e r a de n.
323 T an do u vijl (pasah gigi), enkurk, die bij het afvijlon tusschen
de tanden wordt gezet (tjakotan).
324 Koperen gebakvorm.
325 Vier staatsie-lansen (toembak oepotjoro), waarvan 3 ampilan
en 1 sodor.
326 Koperen be lien voor trekvec (gentho), en een d°. van nankahout
voor schapen.
327 Rammelaar, lepel en tabaksdoos van blik.
328 Uzeren riugctjes.
329 Koperen armbanden voor kinderen.
330 Kammen van koper en sawo-hont.
331 Tinnen kam,
332 Kleurmakcrs- schaar (goenling) en liniaal (djidaran).
333 Goudsmids-gereedsehap, waaronder een blaasbalg
(oeboeban), en een zoogenaamde zodiak-beker uit het Hindoetijdperk.
334 S u i k er s t a m p er, s u i k e r s c b o p en regtstandige s eh op voor
het uitdiepen van sloten en greppels.
(*) No. 318 t/m 351 uit Pasoeroewan,

72 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA,
II B.
335 Gereedschappen van den wapensmid.
336 Drie Madurese he w a pens, gesmeed te JVinongan.
337 Twee gblbks van Teugger.
338 Zwaard (lameng), houwer (gblbk) en dolkmes (seleen
[seleen?]].
339 Kris tjerita en kleine kris (patrem).
340 Twee Ian sen met steel van waroe-hont.
341 Glansijzer (singen).
312 Gewaad, als een bedelaarsdeken uit een aantal katoenen lapjes"
van verschilcnde patronen zamengesteld (badjoe onto-koesoemo):
dragt van doekoens, oude lieden, enz.; komt echter zelden meer
voor.
343 Model van staatsie-standaard met zak-en handdoeken:
staat bij aanzienlijken regts en links van de legerstede (tjapitan).
344 Twee bloksc haven en een s p o n n i n g s c h a a f.
345 Modellen van bijl en dissels.
34G Padimesjes (ani-ani) en andere mesjes voor den veldarbeid.
347 Haalm esseii: wagenmakersgereedschap.
348 K a n a s t e r b o o r en gewone boor.
349 Model van een C h i n e e s c h woonliuis,
350 Houten poppen uit de JVajang-HUMk, inzonderheid betrekking
bebbende op de legenden van PANDJI en van de Vorsten
van Modjopahil.
De poppen stellen voor, volgens opgave van Raden Pandji
Soerjii Widjiijit:
1 Bttthfiru Narada.
2 Adjar Toenggoel-manik, vader van Damar Woelan.
3 „ PamSnggSr.
4 Praboe BrawidjAja, Vorst v. Madjupahit.
6 Praboe Lara, Prinses „ //
6 „ Mcnak Djingga, Vorst v. Balambangan.
7 Raden Damar Woelan, zoon v. Adjar Toenggoel-manik,
8 Pandji Woeloeng, Vorst v. Soelcbar.
9 Logender, Patih v. Madjapahit.
10 Raden Lajang-koemitir ) T ,
.11 /; Lajang-setu } zonen V ' Lo Seiuler.
12 Mcnak Kontjar, Dipati v. Loemadjang.

II. JAVA. — B, MJDDEN- EN OOST-JWA. 73
II B.
(350) 13 Raden Boentaran ) „ „ T
1 4 „ Watangan ) zoue " v ' ?«igg» Law6 '
15 „ Koeda Tilarsa, broeder v. Damar Woelan.
16 Menak Soepena, Vorst v. Gambir-malathi.
17 Dewi An dj as want, dochter v. Logender.
18 Raden Koeda Rarangin, broeder v. Damar Woelan.
19 Rongga Lawe, Dipati v. Toeban.
20 Kebo Djoeroemita, Toemenggoeng v. Menak Djingga.
21 Kotboeta > "
22 Ankatboetit \ P atllls v - ld -
23 Kebo Kanigura, Toemenggoeng v. Madjapahit.
24 Ngabchi Djoerang-grawah, Demang onder Toeban.
25 Dipati Tjantjangan, onder Madjapahit.
26
27
28
29
30
//
//
//
II
II
Toenggarana „
Bandjar-patoman,
Pragoeuan,
Pasoeroewan,
Gendhing
//
onder Balambangan
// II
a II
a Madjapahit.
31 Praboe Anggris, overzeesch vorst.
32 Demang Gathoel I u „, , ,. , f ifiA-.i i-t
33 Naja-genggong > PWM*MttH s aan 't hof v. Madjapahit.
34 Koetis t , , ,.
,,r ,, ( do. v. Loemadjang,
35 Dajoen ) J °
36 Me'nak Kloenkoeng, Toemenggoeng onder Balambangan.
37 Njabi Gedhe' Paloeh-omba, huisvrouw v, Adjar Toenggoelmanik.
38 Gambjong: eene pop, als dauseres gekleed, die de vertoo-
ning besluit.
351 Lantaarn met kunstbloemeu omhaugen: wordt rondgedragen
bij bet Asjoera- of Hassan-Iloesain-ieest, dat echter slechts
zelden meer op Java gevierd wordt.
352 Gewaad van een Mo h a mmed aanschen geeste-
1 ij k e uit Soerakarta, bestaande uit een tulband (serban),
shawl (tjal), tabbaard (djoebah), bidkleedje (soedjoedau), rozenkrans
(tesbih), klompen (kelheklek, gamparan) en een degenstok
(toenkat pedhang).
353 Gewaad van een Soloschen hofnar (tjantang-buloeng),
bestaande uit een hoogen witten hoed (koeloek), kris

74 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
(tilam-oepih), lans zonder punt (sudor), oorplaten van leder (soemping),
valschen baard (dje'nggot), badjoe-sikepan, slc'ndhung en
beenen castagnetten (kepjak-tjoropito).
354 Honderd-dcrtieu verschillende maskers (topeng): geschenk van
den Heer E. Jacobson te Samarang, geeatalogisecrd door Raden
Pandji Soerja Widjaja, als volgt:
1 Lawa-koeuiug, Patih van Tabela-retna.
2 Bradjamoesti, Patih van do boeta's.
3 Koeda. Gadhingan, prins van Singasari.
4 Rengganis Soora, Vorst van Trengganoe.
5 Mootjoong-kara, poenggawa van „
G Djajagadra, prins van Djunggala, brooder van Pandji.
7 Praboe Madoe Soebrongta, gometaniorphoseerd in eene
• priuses van Bali.
8 Singa-loedra, poenggawa van Tab6la-r6tna\
9 Patja
, prinsen van Parang Kantiana.
10 Sarook \ * J
11 liutnu Onengan, prinsos van Djenggalu,
12 Ranggani Soora, Dipati van Tabehl-retna.
13 Klana, Djaja-poospita, Vorst van „
14 Tompajaji, sentaua van Kadbiri.
15 Kirniana-koeda, prins van DjCnggala.
16 Ddwa-koosooma, Vorst van „
17 Soepata Pangrawit, poenggawa van Bali.
18 Daroo-tjakra, prins van DjCnggala.
19 Goenoong-sari, „ „ Kadbiri.
20 Pandji Sootra, prins van Djunggalii.
21 Tegason, poenggawa van Poedbak-saliigal.
22 Batoe-roma, Vorst van Parang Kantjaua.
23 Soerja-legawa, Vorst van Bali.
24 Oontari, bijwijf van don Vorst van DjenggaL't.
25 Djaja-lenkara, Vorst, geiiiotamorphosoerd in
prinses van Bali.
26 Djaja-sdna
27 Karta-saja
prinsen van Djiinggala.

II B.
II. JAVA. - B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 75
(354) 26 Doeta, panakawan.
29 Bonakestoe, Patih van Parang Kentjana.
30 Bradja-nata /
31 Doermoeka. \ prinsen van Djenggala.
bJt Djaja-wikata \
33 Daheng Mahintjing, poenggawa van Bali.
34 Semitiii ) . ' . „ „
„. T„ o o ? Prinsen van Djenggala.
3o Desmaiia S
36 Praboe Lemboo Milooboor, Vorst van Djenggala.
37 Pretala ) . „.„
\ prinsen van Dienggala.
38 Tnkala \
39 Praboe Lemboe Pandaja , Vorst van Poedhak-sategal.
40 Ootara, prinses van Djenggala.
41 Djujeng-tilam, Patib, gonietamorphoseord in eene
prinses v. Bali.
42 Wikata-baja ]
43 Doorsasana Boegis \ poenggawa's van Bali.
44 Djajeng Djaja-Sengava I
45 Paroobabi, poenggawa van Tabela-retna.
46 Narataka, Patih van Poedhak-sategal
47 Kakrasana
48 Lempoeng karas
prinson van Djenggala.
49 Djaja-miroeta, Patib van Singasari.
50 Djaja-badra, „ „ Ngoerawan.
51 Djankoeng, panakawan van Djenggala.
52 Togok, panakawan van overzee.
53 Roeksinia, Dipati van Sandilata.
51 Djaja-andaga, prins van Djenggala.
55 Dbjbk, emban van Pandji,
56 Kartamarma ) ,N.„ 0,o
> prinsen van Djenggala.
57 ljaroetjilra )
58 Djilja-poespita, Patih van Bantar-angin.
59 Saksoo-ddwa, poenggawa van „
60 Kili-soetji, vrouwolijke pandhita van Poetjangan.
~1
J

76 II. JAVA. — B. MIDDEN- EM OOST-JAVA.
II 15.
(351) 61 Daheng Indara, Dipati van Tarue'te.
G2 Sililoeka, „ „ Bali.
G3 Praboe Lfiniboo Aniisdua, Vorst van Ngoerawan.
G4 Soera-pandaga, Dipati van Batoe-karaug.
G5 Wardia, sentana van Bantar-angin.
CG Pontjawala, prins van Djenggala.
G7 Pauing-roem, Dipati van Kantjang-kantjaua.
G8 Antisoeia, poenggawa van Bali.
G9 Klana Praboe Djaka, Vorst van Tabiila-retna.
70 Daheng Goenoeng-sari, prins van Kadbiri.
71 Sarag, prlnses van Ngoerawan.
72 Parabehi, poenggawa van Bali.
73 Genisoera, Dipati van Tatar-poera.
74 Ddwataka, poenggawa van Bantar-rCtna.
75 Banowati, bijwijf van den Vorst van Bali.
76 Koeda Djedjetan ) . ..... OIo
** J J prinsen van Djenggala.
77 Triwana, \
78 Djeksa Nagara, Patih van Kadbiri.
79 Koeda Narawongsa, gemetamorpho3eerd in eene prinses.
80 Bandjaran-sari, zoon van Pandji van Djenggala.
81 Soertikanti, bijwijf van Pandji „ „
82 Praboe Lemboe Amidjaja, Vorst van Kadbiri.
83 Praboe Kantar Mandili, Dipati van Tjiatjap.
84 Patisdla, prins van Parang Kautjana.
85 Doerdjaja, „ „ Djenggala.
86 Bagad£nta, Patih van een overzeesch rijk.
87 Ngirawan, prins van Djenggala.
88 Tridjata, prinses van overzee.
89 Koedarawati, Dipati van Parang Balibang.
90 Montjakara, „ „ Blambaugan.
91 Seboel, panakawan van Pandji Nem van Djenggala.
92 Kartamarma, prins van . . . . „
93 Siti Soendari, prinses, bijwijf van Pandji vau „
94 Pandji Soetra, prins van . , . . , „

II B.
II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OO3T-JAVA. 77
(354) 95 Dewi Soeri, prinses van Singasari.
96 Triseka, poenggawa van it
97 Soera Praniadja , prins.
98 Djaja-lenkara, Vorst, gemetamorphosecrd in eene
prinses van Bali.
99 Djaja-asmara, Patih, gemetamorphoseerd in eene
prinses van Bali.
100 Tjaraka (bode).
101 Koedanawarsa, Patih van Djenggala.
102 Soetra Diwongsa, prius van „
103 Djaja-pradja ) „ 0, ., ..
• > • > > • • ' ', poenggawa s van Bali.
101 Daheng Mabe'ukok *)
b
_ 105 Satilma f
10G Destadjoemena S prinsen van Djenggala.
107 Narajana )
108 Wotsaka, Dipati van Siem.
109 Wanoehara, „ „ Siak.
110 Anderpati, „ „ Sokadaua.
111 Sri Soeparta, „ „ Bandbil-ari.
112 Toenggara, „ „ Talkouda.
113 Kartamoerma,, prins van Djeuggala.
A^JB. De mee3lo figuren, bebalve die van groote vorsten
en hoogc beambten, wordon in verscbilloudc lakon'a ook
voor andere personen gebezigd.
355 A m fi o e n p ij p (bedoedan).
356 S t a a t s i c- w a p e n uit dc Vorstenlanden, waarmede men voor
den Vorst verschijnt (wedoeng pase'lau).
357 Chiuesehe speelkaarten.
358 P o e s a k a - p i e k, afkomstig van Raden Toemenggoeng Merto
Negoro te Djokjakarta; geschenk van RADEN SALEH. — De steel
is van timaha-hout, van onder met zilveren, van boven met
fraai bewerkt gouden beslag. Het lem, dat aan het ondereind

78 II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA.
II B.
een zieh kronkelenden draak vcrtoont, zou volgens overlevering
van een vorst uit den Hindoe-tijd afkomstig zijn.
359 Kort zwaard (pedhang-loeiooek) met gouden gevest, met diamanteu
bezet: geschenk van Pangeran Adipati Mankoe Negoro
aan den Gouverueur-Generaal Chs. E. Pahud.
360 en 361 Twee staatsie-pieken: geschenk van den Sultan
van Djokjakarta aan denzelfde.
362 Piek met zilveren bcslag: geschenk van Pangeran Adipati
Soerjo Sasraning Rat aan denzelfde.
363 W a n d e 1 s t o k van glagah-woeloeug, afkomstig van Kjahi Modjo,
den bekeuden medestander van Dipo Negoro: geschenk van
RADEN SALEII.
364 Lans met steel van nagasari-hont, afkomstig van een der aanvocrders
in den opstand van Dipo Negoro.
365 Lans met steel van waroe-hout.
366 Piek met bamboezen steel, voor de wilde-zwijnen-jagt.
367 Lans met steel van icaroe-hont.
368 Model der woning van een ondergeschikt lioofd of gegoeden
laudbouwer in de residentie Madioeu. Het hoofdgebouw bestaat
uit drie gcdeclten: het voorste is de peudopo djoglo, een
van alle kanten open, op houten stijlen rustend gebouw, dat
den beer des huizes, zoo hij een hoofd of bcambte is.totkantoor
dient. In het tweede gedeelte, pringgitan, ontvangt hij
vriendschapsbczoeken, en houdt hij .zieh bij feesten met de
voornaamste gasten op. Het achterste gedeelte, oemah djoglo,
is bestemd voor het privd-gebruik van den huisheer, die daar
met zijne vrouw en kinderen woont. Slechts zeer goede vrienden
worden daarin toegelaten, om de vrouw des huizes te bezocken.
Regts en links van de oemalt djoglo zijn twee kleine bijgebouwen
, gaudhok, voor keukens, bergplaatsen, enz. Nog staat
ter regter zijde van de hoofdwoiiing de padi-schuur of loemloeng.
Links van den ingang is de langgar, een klein boven den
grond veihcven gebouw tot godsdienstig gebruik. Het is daar,
dat dc priester, die zieh bij den beer des huizes heeft aangcslotcn
en gewoonlijk tot diens fainilie behoort, dc vastgestelde
gebeden komt venigten en dc kinderen van den huisheer en

II B.
II. JAVA. — B. MIDDEN- EN OOST-JAVA. 79
diens bureu ondcrwijs gceft in het lezen of opzeggen van eenige
gewijde spreuken of gebeden.
Nabij dc lang gar hangt de ledhoeg, eene groote trom, waarop
hij slaat om de zes dagelijksche bedestonden aan te kondigen.
Men gebruikt ze ook tot signaal om de buren bijeen te
roepen.
De woningen van deze soort zijn gewoonlijk van planken gebouwd,
en met kleine plankjes (sirap), als leijen, gedekt.
Regts van den ingang vindt men den stal of (gedhogan) voor
het rijpaard van den huisheer.
369 Model der Moskee te Djokjakarta.
370 Ijzeren kanon, in 1811 te Djokjakarta gegotcn. Op het bovenstuk
staat in Javaansche karakters de volgendc inscriptie;
Joso dalem mariem ing Ajoegjokarto Adining-rat, big lalioen
Wawoe, sinenkalan soewaraning dahono sabdaneng ratoe,
hetwelk volgens interpretatic van den heer A. B. Cohen
Stuart beteekent:
Kanon, door (of voor, op bevel van) den Vorst vervaardigd
te Djokjakarta Adining-rat (d. i. het puik der wereld) , in 't
jaar TFawoe; jaarspreuk: „hel geluid van vuur, de woorden
„ van een vorst," of, als men er eene zinspeling op het geschutvuur
in zicn mag: „het geluid van 't vuur (is) de stem van
,, den Vorst."
De woorden van deze jaarspreuk vertegenwoordigen de cijfcrs
7, 3, 7, 1, die, naar gewoonte, in omgekeerde volgorde genomen,
het jaartal 1737 oplevcrcn, hetwelk aan den naam van
het jaar Wawoe bcantwoordt, en zameuviel met 1810—11 van
onze jaartelling (6 Februarij 1810 tot 25 Januarij 1811).

80 II. JAVA. G. MADURA.
C. MADURA.
II C.
1 Lans met zilveren beslag, de steel van djarak-hont.
2 Lans met verzilvcrd koperen beslag, de steel van koekoen-hont.
3 Kromnie houwer (tjudek).
4 Sabel (lameng).
5 Wapen van zeeroovers, bestaande in een lanssteel, uitloopendc
in een bajonet en in een ijzeren haak om praauvven te enteren
(tjetjah, tjorintjing).
6 Kromme houwer (larkang).
7 Dito (tjaloh).
8 D i t o (sade).
9 Zeer breede lanspunt (toembak lembing).
10 Stecnen talisman van ecu roover-hoofd afkomstig. (batoeselempet).
11 Stok van akar-bahar met gouden knop. Geschenk van den
Panembahan van Sumanap aan den Gouverneur-Generaal Pahud.
12 en 13- Twee staatsie-lansen. Geschenk van den Panembahan
van Madura aan denzelfde.

Ill BORNEO, (*)
A. WESTER-AFDEELING.
1 Tjawat: het voornaamste, dikwerf eenig kleedingstuk van den
Dajak, bestaande in een langeu, smallen gordel van geklopte
boomschors of lijnwaad, die om de heupen wordt gebouden,
tusschen de beenen doorgehaald, en van voren met eene kleine
slip nederhangt.
2 Gestikt buis van boomschors (soenkit).
3 Vrouwen-baadje van inheemseh lijnwaad, van de Batang-loepar-Du]nka.
4 Als 2.
5 Do, (badjoe-toli).
6 Met watten gevoerd s t r ij d b u i s (badjoe-taja).
7 Buis van inheemseh lijndwaad (badjoe-maoen).
8 Uit touvv vervaardigd s t r ij d b u i s (badjoe-sinkaroet).
9 Strijdbuis van de huid van den kaloi-viseh (sisi-katoi).
10 Als 8.
11 S t r ij d b u i s (sinkaroet-sirik).
12 Als 6.
13 Tj aw at - b oemb oeng. (Vgl. no. 1.)
14 Hoofddoek van boomschors.
15 Buis van iuheemsch lijnwaad (badjoe-kleka).
16 Gestreept inheemseh lijnwaad (kaiu-bali), gebruikt voor
tjawat's.
17 Vrou wen-sarong's (setimpoeng).
18 Spreijen van boomschors, over dag dienende tot hoofddoek
(leapoea-toelis).
19 S p r e i van rameh-toww.
(*) Alle voorwerpen, waarvan niet uitdrukkelijk het tegendeel wordt
gezegd, zijn afkomstig van de inhecmsche bevolking, de Dajaks.
De inlandsche beuamingen zijn opgesclireven uit den mond van een aanzienlijk
Beadjoe-Da,]nk, genaamd Lamit, die in 1867, met den kontroleur
le klasse dcu heer Lagihg Tobias, Balavia bezocht,

82 III. BORNEO. — A. WESTER-AFDEELING,
III A.
20 Hoofdbanden van boomschors voor mannen.
21 Als 1.
22 Vrouw en-sarongs (kain-oeng oh-leapoea).
23 Met schclpen belegde schouderlappen (badjoe-kronkongsoelau),
behoorcnd tot bet feestgewaad.
24 Banden van rood geverfde rottan (liutoeng-toelis), door de
vrouwen om de heupen gedragen. Gaat de Dajak op een sneltogt,
dan geeft zijne vrouw hem een stuk er van mede, dat na
het gelukken van den togt door hem om den pols gedragen
wordt.
25 Zwarte banden als voren (liutoeng-hitam): meer door kinderen
gedragen.
26 Banden van rottan, omvlochten met meudong-biezeu (Uidoeugsoenlcit):
dragt van oude vrouwen.
27 Armbanden van gevlochten rottan (gelau-tangan soenkil).
28 Beeubanden van rottan (simpej-litis, kaloewit).
29 Hals band van rottan (linloeug-leonkoug).
30 Armbanden van rottan (g elan-anjam).
31 Armbanden van hout en schelp (de laatste genaamd gelaulanke).
32 en 33. Hoofdbanden, behoorende tot de oorlogskleeding
(pehangan-gigir): 32 versierd met echte en uit hertshoorn nagemaakte
vischtanden, 33 met menschentanden.
34 Rottan-banden, geheel bedekt door de daaromhcen liaugende
koperen ringetjes: worden tot een getal van p.m. 20 door
de vrouwen om het lijf gedragen (Mai. krimoe, Daj. bad):
inzonderheid bij den Batang-loepar-atam in zwang.
35 Koperen vrouw en-voetring (gelan-giring).
36 Vrouwen-buikgordel van koper en rottan (tali-moelong).
37 Zitmatje (tapih), ook buitenshuis in den regel mecgenomeu
en achter aan de tjawat (zie no. 1) bevestigd.
38 Oor logs hoed van rottan (sampala-prangan, pahangan).
39 Haak van paarlemoer (toelang-timah), om gcsneldc koppcn
aan te hangen (aran).
40 Bamboezen sirih- kalk-kokers (plelean).
41 Weef toes t el.
42 Hoofddeksel van rotlan voor vrouwen.

III. BORNEO. — A. WESTER-AFDEELING. 83
III A.
43 Hoofddeksel voor mannen (pehangan-ngangatingan).
44 Hoofddeksel van rottan (pehangan-rottan),
45 en 46. R e i s m a n d e n (brioet) van rottan.
47 Reismanden van een ander fatsoen (sahoreli).
48 Hoofddeksel van. pandan voor vrouwen (moengoe-laugooi).
49 Zwaard uit Sangouw (parang-lantik).
50 Hoed van gekleurde «J/;«-bladeren (tangoei).
51 Dolkmes.
52 Koppensneller (parang-kajan).
53 Zwaard van Sangomo.
54 Als 49.
55 IJzeren haak om gesnelde hoofden aan te hangen (aran).
56 Als 52.
57 Hoofddeksel van aanzienlijken, met schelpcn versierd
(pahangan-loeri): van de Batang-loepar-BnyAks.
58 Koperen oorhangers (soelan).
59—62 Werpspiesen.
63 en 64. Lans en (koejouw).
65 Chinesclie lans.
66 Twee lans en van Sekadouw (pendawa).
67 Katoenen buis (badjoe-oendoep): dragt der Oendoep-Di\]ak.a.
68 Als 52.
69 Boot uit een boomstam vervaardigd (djoekoeng-patei).
70 Oorlogshoed (pahangan-kai).
71 Oorlogshoed (topi-tadjem), bekleed met bunsingvel.
72 Vlechtwerk om aarden kommen in te hangen (salang).
73 Tanden vau verschillende diersoorten, tot versicring van oor
en hals.
74 Tabakspijp: ook gebruikt als geneeskundig werktuig om
bloed uit te zuigen.
75 Oorlogshoed van rottan.
76 Als 71.
77 Drie talisman's (djimal), bestaande in een' koperen ring,
een kaaimans-tand en een bamboezen kokertje (soempok), met
houtschraapsel gcvuld.
78 Oorlogsgewaad van hertenvel (serahon).
79 Dito van het vel van den wilden stier.

84 III. BORNEO. — A. WESTER-AFDEELING.
Ill A.
80 Tasch, meer in gebruik bij de Maleijers.
81 Als 52.
82 Mannen-o o r v er s i er s e 1 (groenggong-rakal): half stel.
83 Schelpjes (boeri), dienende tot oorversiersel en borduursel.
84 Stel oorversiersels voor mannen (sepending); half stel voor
vrouwen.
85 Blaaspijltjes (damek), vergiftigd met vocht uit den ipoeboom,
de stompe kant voorzien van een kurkje van tossem-hont.
86 K o k e r voor pijlen en ammunitie (nilu),
87 Sch erven van de bij de Dajaks zoo gezochte tempajau's (ladjau),
als blunga, baugoei enz. (Zie Borneo's IVestcr-Afdeeliug
door P. J. Velh, II, pag. 263 en vlg.; en C. Kater, in 'sGe*
nootschaps Tijdschrift, XVI, 438.)
88 Aarden k o m van hetzclfde maakscl als de tempajan-blanga.
89 Temp a j an (ladjau), van de soort roesa.
90 Als 55.
91 Stok met gouden knop: geschenk van den Sultan van Selcadouw
aan het Gouvernement.
92 Bamboezen lans steel.
93 Twee b 1 a a s p ij p e n (soempitau).
94 Als 63.
95 S child, afkomstig van het hoofd van den Balang-loepar-atwxn-
Toemenggoeng llougga, en door dezen vrocger op zijne sneltog,
ten gebruikt; met eene menigte vlokken menschenhaar opgesierd:
geschenk van den heer C. KATER.
96 Gewoon Dajaksch schild (klau).
97 Hoofd van een ])i\]nk-Ketoengouw, gesucld door Toemenggoeng
Rongga.
98 Lans (geroek).
99 Gestoelte van een Chineschen ziener of waarzegger, afkomstig
uit de afdeeling Montrado. Deze stoel, door dc Ghinezen
„ draagzetel van inessen" genoemd, heeft drie niessen ofzwaarden
tot rug, drie tot zitting, drie tot voetbank en een aan
weerszijden tot leuning, alle met het scherp naar den zittende
gekeerd; terwijl aan beide kanten ijzeren ringen bevestigd zijn,
om draagstokken in te steken. De zieners, die, op deze stoelen
gezeten, hunue voorspellingen doen, weten zieh vooraf te

III. BORNEO. — A. WESTER-AEDEEEINP. 85
III A.
brengeh in ecu toestand van overprikkeling, gevolgd door verdooving,
welke hen voor ligehamelijke pijn ongevoelig maakt.
In dieu toestand limine opciibaringcn doende, worden zij beschouwd
als gezanten der Godhcid, en geuieten goddelijke
eer. Dit volksgebruik treft men voornainclijk, zoo niet uitsluileud,
in het dislrikt Lioek Toeng (provincie Canton) aan,
vauwaar het, mcerendeel der Chinezcn op Borneo's Westkust
afkomstig is.
100 Gesneld h oofd van een Dajak: ziet als 97 zwart van den rook,
waarin het geruimen lijd gehangen heeft.
101 Werpspies, aan het eene uitcinde voorzien van eene ijzeren
punt, aan bet ander van eene ijzeren boor (tirok).
102 (*) Redang: een gedceltelijk uitgeholde boomstam, veelal
van de houtsoorten leepela (soort van rhabarberhout) en meranti-batoe
(rood van kleur), gebezigd in plaats van kiel bij
sommige vaartuigen, als vele landoeng's, penggail's, verreweg
de meeste pen dajak''s en sampans -poekat (zie no. 105-107), welke
dus gedeeltelijk platbo&ms-vaartuigen zijn. Plaatselijk kosten
de redang's van,/ 8 tot f 12, al naar gelang der houtsoort.
103 Sampan - dj aloe r: kano's van uitgeholde boomstammen ,
meestal van ampedoe-honi, soms ook van marabou-, tekevioi
laban-hont. Zij kosten, al naar gelang der houtsoort, van
/' 3 lot / 10 per stuk. Vele landoeng's, penggail's, pendajak's
en sampan s-poekat hebben, als platboomde vaartuigen, djaloer's
tot kielen.
104 Sampan-palelc'. Deze geheel of gedeeltelijk platboomde
vaartuigjes worden op een djaloer of redang (no. 102, 103) opgeboeid,
doch meestal niet hooger dan twee plan ken. In deze
afdeeling worden zij vervaardigd van kapela- en meranti-hout;
de in- en kromhouten van deu kaik-wortel.
De sampan s-poekat of pale'le kosten van / 25 tot/ 40, en
dicnen speciaal tot de vischvangst.
(*) No. 102—111. Modellen van vaartuigen uit de afdeeliug Montrado,
geschonken en. besohroven door den beer J. J. W. HALKEMA, van wien ook
nos. 117 t/m 119 afkomstig zijn.
De voorwerpen, onder III A verder voorkomende, zijn vandengewe-
zen Resident WIJNEN en van de ambtenaren VAN HOUTEN, MIJER, STRIK-
WERDA, DE VAL en PEUIM MENTZ ten geschenke ontvangen.

86 III. BORNEO. — A. WESTER-AFDEELING,
III A.
Het onder dit nummer ingezondeu exemplaar heeft een completen
inventaris, bestaande uit een stuur-pagaaijer (roer), 2
pagaaijers, 2 riemen, 1 mast met zeil, 1 waterschepper en 1
treknet. De pagaaijers kosten van/0.50 tot/1, de riemen
niet meer dan/ 1 het stuk; het net p. m. / 10 tot/ 14 per
baan.
105 Pen dajak: riviervaartuig voor handelsverkeer met de Dajaks,
waaraan het zijn naam ontleent. Platbooms en zeldeu
grooter dan 2 kojan, kan het de bergrivieren opvaren. Het
wordt meestal vervaardigd van ampedoe, enkele malen ook van
marabou en andere dergelijke houtsoorten, en kost gemiddeld
/ 60, met completen inventaris, bestaande uit 2 of 4 lange
riemen, even zooveel boomen, 1 stuurriem en kabel. De onderwerpelijke
is een 2-riema-pendajak.
106 Penggail (zeilklaar). Deze vaartuigen zijn soms van goede
kielen voorzien, soms geheel of gedeeltelijk platbodemde; veeltijds
vervaardigd van zeer gewone houtsoorten, doch ook wel
van ampedoe, en de kromhouten van medang, doengoen, meranti
enz. Zij kosten, naar gelang der deugdzaamheid van
het hout, van / 40 tot / 60, als zij een kojan groot zijn.
Grootere komen zelden voor. Behalve de zeilen bestaat de inventaris
slechts uit vier riemen.
107 Bandoeng (zeilende): zeevaartuig met 6 riemen, 2 boomen,
1 stookplaats en anker met kabel, meestal met eene kicl, doch
ook dikwijls een' redang of djaloer (no. 102, 103) gebouwd.
Veelal moet men zieh in Montrado behelpen met ressale en meranti,
en voor de inhouten met penaga- en doengoen-hont; elders
echter maakt men deze vaartuigen van marabou- en teleem-hont.
Ze zijn hoogstens 4 kojan groot, en kosten van / 400 tot/500.
108 P endj adj a I of I ant jo (zeilvaardig): gekield zeevaartuig
met 12 riemen, anker, stookplaats en 2 lillas (uit bamboe
gesneden): komt echter zelden voor, en behoort meer te huis
in Riouw en den Lingga-Archipel.
Het eigenaardige dezer vaartuigen is, dat zij bepaaldelijk
stuurraderen hebben, gelijk bij dit exemplaar te zien .is.
Het zijn snelle zeilers, doch worden ook als roeivaartuigen ge­
bruikt, Zij worden vervaardigd van de best mogelijkc houtsoor-

III. BORNEO. — A. WESTER-AFDEELING. S7
III A.
ten, en kosten, met completen inventaris, van/ 200 tot/275.
109 Gobang met opgezetten mast, 2 lange riemen, 2 stuurriemcn,
1 stookplaats, 1 anker, 2 kadjaiig-zeilen en 1 kadjang-dak.
Deze goede zeebouwers hebben stevige kielen, worden gebouwd
van de hechtste houtsoorten, en kosten van/ 16 tot
/ 20. Ze zijn van vreemdeu oorsprong, en werden in Montrado
ingevoerd door de bewoners van Tambelau, Soeli, enz. Zwaar
weder trotserende, strekken zij meestentijds tot verblijf aan geheele
familien.
110 Sampiong: Chineesch vaartuig, zeilvaardig in den staat, waarin
het hier voorkomt, met 2 lange riemen, 1 hulpstuurriem bij
het roer, 2 boomen, 1 kombuis met kookgerei, 1 lampenkast,
1 rijstkist, benevens anker. Het is een geheel platboomd
vaartuig, zonder krom- of inhouten, en wordt niet altijd
van de beste houtsoorten gemaakt. De sampiong's, in deze afdeeling
gebouwd, kosten, met inbegrip van den inventaris, van
/ 200 tot/ 280, en gaan niet boven de 3 kojans.
111 S1 o e p, bij de inlanders schotji (s c h u i t j e) geheeten, van
half Europeschen, half inlandschen vorm, zonder kiel, maar opgeboeid
op djaloer of redang. Een gewoon zeiltjc (sloepzeil)
met 2 pagaaijers en 1 stuurpagaaijer maken den inventaris uit.
Zij worden hier als pleiziervaartuigen gebruikt, en hebben zelden
ruimte voor meer dan 5 personen. Het bout, waarvan
zij vervaardigd worden, is veelal van minder goede kwaliteit.
Met zeil en treil kosten zij niet meer dan / 20.
112 Model van plele: sampan dienende voor de vischvangst, met
riemen en roer.
113 Model van s a mp a n-dj a I o e r )
114 v ;/ s amp an-timl a / van Pontiauak.
115 // w s a mp an-tomb ang an >
116 „ n werpspiesen en harpoenen uit Lara.
117 Maleisch woonhuis, met vastc bedstedcn, trap en bijbehoorende
118 Keuken met rijststamper, blok en stookplaats.
Het buis is slechts in geraamte, met bcschot, teruggegeven,
terwijl de keuken geheel afgewerkt is.
De woningen van gegoeden hebben de stijlcn en de ouderge-

88 III. BORNEO, — A. WESTER-AFDEELING.
Ill A.
bindten van ijzerhout, Anderen gebruiken daarvoor mindere
soorten, als medang, doengoen, laban, soms ook meranii of niloeng.
De muurplaten, tussehenstijlen en dakgebindten, als
ook die van de huizen zelve, zijn van gewonc deugdzame
houtsoorten. Zoodanig buis met keuken kost van/ 180 tot
/250.
119 Chines eh e woningen met bijgebouwen. Door deze drie
aan elkander gekoppelde woningen worden de woonhuizen der
in kampen wonende Chiiiesche bevolking teruggegeven. De
eene woning is geheel, de tweede gedeeltelijk, de derde slechts
in geraamte afgewerkt.
De woningen der gegoeden hebben de stijlen, de onderleggers,
waarin de beschotplanken staan, buiten-beschotplanken en sirappen
(dakbedekking) van ijzerhout, de biiinen-bescliotplanken
en dakgebindten van lempoeng-hout. Zoodanige woning kost
met bijgebouwen van / 300 tot / 850.
De huizen der mingegoeden hebben dezelfde bouworde,
doch al het houtwerk van minder soort; ze zijn met atap gedekt,
en de buiten- en binnenomwandingen daarmede beschoten.
Slechts de voorzijde van die huizen heeft eene planken
beschoeijing.
120 Model van Chin esc hen tempel met meubilair.
121 Do. van Dajaksche kampong in staat van verdediging. De
kampong bestaat uit meerdere woonhuizen, gelijk deze, doch
onder een dak, en vormt dus als het ware e'en gebouw, zooals
door dit model wordt aangetoond.
Op het uitgebouwde ongedekte stellaadje bevinden zieh de
voorvechters, met schietgeweer, lansen en parangs gewapend, ter
verdediging der ingangen van de kampong, Zoodra de vijand
nadert, worden bij de ingangen de op het stellaadje gereed liggende
randjoe's (voetangels) in den grond gestoken, met de scherpe
punten buiten bet traliewcrk der sluitdeur. Van dit stellaadje,
dat in vredestijd gebezigd wordt voor bet droogen der padi,
treedt men in de overdektc voorgalerij, dienende tot gezamcnlijk
gebruik en verkecr, tot slaapplaats der ongebuwde mannen en
het stampen der padi.
De deur (lawang) van elk huisgezin komt in deze gemeen-

III. BORNEO.—'A, WESTER-AFDEELING. 89
III A.
schappelijke galerij uit. I let zoogenaamde woonvertrek dient
tevens tot keuken en tot slaapplaats der gehuwden, terwijl er
somlijds een stuk van afgeschoten is ten behoeve der kinderen.
122 Model van Dajak sc he woning.
123 „ „ „ padi- schuur.
124 „ „ 15 o c g i n e e s c h buis te Ponlianak.
125 n „ M a 1 e i s c h „ „ „
126 Blaas- in strum en t (klidi).
127 Houwer (parang) met bijbehoorend scalpecrmes, in gebruik
bij de Dajaks van Kajan (Oeloe-kapoeas).
128 Dito in gebruik bij dc Dajaks van Sawak (aan de grenzen van
Mmnpawah en Lara).
129 Lans ) ,
,„„,-, ,-ii r plaats van herkomst als 128.
130 S eh I Id I 5
131 - 133. Drie h a r p o e n e n (srampang), gesmecd en in gebruik
bij de Dajaks van Sanking (Mampawah).
134 Tjawat. 7Ae 1.
135 Sir ih - z a k j o.
136 Stroohoedje, door vrouwen gedragen.
137 Snoer k oral en, halsvcrsiersel van mannen.
138 Als 24 en 25.
139 Reisman d.
140 Sir ih-do o a] e s.
141 Wied mesje voor de rijstvelden.
142 en 143. Houwers van Benkajan.
144 Korte kromme houwer (parang blajov).
145 Houwer van de Batang-loepar-Via];\Ys.
146 Houwer (parang-kajan perampoeau), geheel glad.
147 Dito (parang-kajan laki-laki), eenigzins uitgewerkt en versierd.
148—150. S c h i 1 d e n (Man).
151 Blaaspijp met ijzeren lanspunt (sipet).
152 Lans met aangebondeii ijzeren punt (lida pajou).
153 Harpoen met twee weerhaken (gnajang).
154 Do. met een weerhaak (penawan).
155 Do. met meerdere weerhaken (ansoelan aioit).
156 Do. met een weerhaak (tempoelin).
157 Drietand met weerhaken (serampang).

90 III. BORNEO. — A. WESTER-AFDEF.LING.
Ill A.
158 Werpspies.
159 Har poen.
160 Koker met vergiftigde pijlfjes voor de blaaspijp.
161 Vrou wenmutsj e van koralen, uit Lara.
162 en 163. Vrouwenhoedjes van rottan uit Lara, bij feestelijke
gelegenheden gedragen.
164 Een Chineesch besehreven bord, genaamd Kon-njiemnjong
Tsjiam-pan, met zcstig besehreven staafjes, genaamd Ujiam.
Dit bord wordt door de Chinezen gebezigd in de Thopaihong's
tot het voorspellen van geluk of ongeluk, het slagen of niet
slagen in onderscheidene omstandighedeu des levens. Zoo raadpleegt
de landbouwer het over het slagen van zijn' oogst, de mijuwerker
over eene voordeelige goudligting, de speler over winst
of verlies, enz. Onvoorwaardelijk geloof wordt echter aan deze
orakeltaal niet geslagen, en het hoofddoel schijnt meer te zijn
om het gemoed ten goede te stemmen. Een Chinees b. v., die
sedert jareu met tegenspoed te kampen heeft gehad en eene duistere
of onzekere toekomst tegemoet gaat, begeeft zieh naar den Thopaihong,
en zoekt door raadpleging van de Kon-njiem-njoug
een blik in de toekomst te werpen. Is de uitkomst guustig,
dan geeft hem dit nieuwen moed; andcrs echter hecht hij
aan de voorzegging minder of bijna in 't geheel geen waarde.
De raadpleging geschiedt aldus. Men begeeft zieh naar de
Thopaihong voor de afgebeelde vrouwelijke godheid Kon-tijiemnjong,
ontsteekt daar twee waskaarsen en een oneven getal
offerstokjes, verbrandt eenig offerpapier en roept den zegen
dezer godheid in. Daarbij geeft de belaughebbende zijn naam
en wenschen te kennen, en trekt daarna uit den koker (166)
een tsjiam of staafje, waarop een der 60 jaren van den cirkel
der Chinesche tijdrekening geschreven is. Het aldus getrokken
jaar zoekt men op het bord op, en leest daaronder het
antwoord op het gevraagde, geschreven in een zinnebeeldigen
stijl.
165 Een besehreven bord, tsjiam-pan, met twee been- en bolvormige
stukjes hout, tsjien-kan genaamd.
Dit bord wordt door de Chinezen onder dezelfde omstandighedeu
gebezigd als de Kon-njiem-njong Tsjiam-pan (no. 164).

III. BORNEO. — A. WESTER-AFDEELING. 91
iii A.
De raadpleger werpt onder het offeren de twee stukjes bout
tot drie malen in de hoogte, en let bij het nedervallen op,
welke ligging de tsjien-kan heeft aangenomen: b. v. bij den
eersten worp een der bolle zijden boven en een beneden; bij den
tweeden beide bolle zijden beneden, en bij den derden beide
bolle zijden boven. Deze uitkomsten vindt men op bet bord
terug, met het antwoord op het gevraagde zinnebeeldig voorgesteld.
166 Koker met stokjes voor de waarzegging, bedoeld bij 164.
167 Klein houten bankje, als hoofdkussen gebruikt door minder
gegoede Chinezen.
168 Houten bak om goudzand te wasschen (doelan),
169 Breede stroohoed voor Chinesche vrouwen.
170 Visch-net.
171 Hoed voor Chinesche koeli's, landbouwers, mijnwerkers, enz.
172 Model van praauio-golang van de Karimata-eWixnden.
173 Chineesch baadje, gebreid van rameh-tonw, gedragen als
onderkleed om de bovenkleederen frisch te houden.
174 Een van rotan gevlochten mandje.
B. ZUID- EN OOSTER-AEDEELING.
B.
1 Oorlogsgordel, behangen met wildevarkens-tanden: dient
als talisman (penjang).
2 en 3. Houten oorringen, sommige met gouden plaatjes belegd
(sowang).
4 Oorlogshoed van xotta.n-kapoh.
5 Gevederde hoed van bamboe (sampoelan), zoowel bij feesten
als in den krijg gebruikt.
6 Gevederde hoed van rottan, met hertenvel bekleed (sampoelan).
7 Zitmatjes van hertenvel (tape'e), en van rottan (amok).
8 Oorlogshoed metveeren van den Argus-fazant (boeloe roewei).
9 en 10. Koperen armbanden van vrouwen en kinderen (lautjong-irikan).
11 Zittend beeldje van hout, dienende tot talisman (penjang).

92 III. BORNEO—B. ZUID- EN OOSTER-AFDEEMNG.
Ill B.
12 Houten haarspelden met afhangciule kwasljes: versiersel der
vrouwen bij feestelijke gelegenheden.
13 Kammen: de wijde hecten sarak, dc naauwe soendoer.
14 Houten oorringen (sowang).
15 Roeispanen (bisse).
16 Vijf dolkmessen (sadop), afkomstig van de Beadjoe-T);\];\t

III. BORNEO. — B. ZUID- EN OOSTER-AFDEELING. 93
III B.
41 Een koppel pistolen met getrokken loop en laadstok, vervaardigd
tc Nagara in de afdeeling Amoentai, waar voortreffelijke
wapen-smederijen gevondcn worden.
42 Buks met getrokken loop, laadstok en patroontasch: herkomst
als voren.
43 Maleische sabel met fraai bewerkt ivoren gevest: als voren.
44 Maleische sabel (senankas).
45 Mes voor huiselijk gebruik (langgei).
46 Lange slangvormige Maleische kris (kris-lok).
47 Turksche sabel (cimeterre), tc Negara gemaakt.
48 Sabel van bijzouder model (plewang): wordt vorstelijken personen
achternagedragen.
49 en 50. Gewone Maleische Ian sen.
51 Maleische w e r p s p i e s.
52 Maleisch dolkmes (seleen), met het handvat uit een stuk
ijzer gemaakt.
53 Deksels voor ectwaren (antoedong)
54 Manden van rottan (randjoug),
55 Gevlochten ransel voor bet bergeu van kleediugstukken (bollo).
56 Bamboezen reismandjes van vrouwen (apis).
57 Reismandjes van rottan, met schelpen belegd (randjong-locri,
sahoreh).
58 Re is man den van rottan (rambal).
59 Groote reismanden (tenkalang).
60 en 61. Hoofddeksels van lonlar en rottan (tanggoi).
62 Deksel van lontar voor eetwaren.
63 Korf van rottan om aardewerk in te bewareu (ronton).
64 Bamboezen hoofddeksels.
65 Katoenen strijd buis, met watten opgevuld (badjoe kapok).
66 Vrouwenkleed van boomschors (kain kapoea toelis).
67 — 70. Schil den (lalawang).
71 B 1 a a s - i n st r u m e n t, bestaande in een kalebas, waaraan
bamboezen pijpjes gehecht zijn; als III A, 126.
72 H a n d t r o m m e n, bij feesten gebezigd wordende (katambong).
73 Reis-koffertje van rottan (kapek).
74 Bamboezen kokertje met randjoe's.
75 Persenb, ehoorende bij de sago-bete\d\n% (panion-sago).

94 III. BORNEO. — B, ZUID- EN OOSTER-AFDEELING.
Ill B.
7 6 Chinesche k 1 a r i n e t.
77 Lans (Daj. rawajang, Bandj. Mai. kaudang-awang), in den
regel bij de Dajaksche hoofden aaugetroffen als teeken van
waardigheid.
78 Lans met bogtigen steel (roga).
79 Blaaspijp met lanspunt en fraai zilveren beslag; het ondereind
van den steel bekleed met gele ringetjes van schildpad (boning);
waarom het wapen heet sipet-habaning.
80 Blaaspijp met lanspunt.
81 Maleische werpspies.
82 Lans met weerhaak (loendjoe-pakehoe).
83 — 86. Blaaspijpen, met steelbeklecding als 79 (sipet-habaning).
87 Sabel (parang).
88 en 89. Houwers als 17.
90 Zilveren en koperen armbanden.
91 Koralen halsbanden (koeukong-marit).
92 Als 9 en 10.
93 Blikken versiersolcn (pahangan-lediri), door de Bandjerezen
bij bet majong-avel aan de vingers gedragen, en bij sommige
Dajaksche stammen als hoofdsieraad.
94 Borstsieraden van uitgeslagen zilver, door de Bandjarsche
vrouwen gedragen.
95 Guitaar met 2 snaren (grode).
96 Pagaaijen (pengandjong-oedan).
97—106. Modellen van Bandjarsche staatsiepraauwen uit den
laatsten tijd van bet Sultanaat.
97 Praauw van Panembahan Sultan Anora.
98 „ Sultan Tamdjid Illah.
99 # Pangeran Hidajat Oellah.
100 „ Ratoe Kamala Sari.
101 tf Pangeran Hidajat Oellah, genaamd Gambir-sawil.
102 P en tj along van Sultan Adam.
103 Praanio Sri Band jar van Pangeran Mankoe Tocwa,
104 Praauw van Pangeran Koesoeraa Negara.
105 Praauw van Pangeran Sjcrif lloesiu.
100 Djoekong van Pangeran Sjerif Alt.
107 Model van hi ad praauw (prqauw negara).

III. BORNEO. — B. ZUID- EN OOSTER-AFDICELING. 95
III B.
108 Model van loemboeng- djoekong van Toemenggoeng Soeropati.
109 Do. van djoekong.
Nos. 110—199
RIJKSSIERADEN VAN BANDJERMASIN.
110 De troon: een met goud beslagen gestoelte; bet ruggestuk
geheel van goud.
111 Pajoeng van geel laken (oeboer-oeboer).
112 De gouden pajoeng,
113 Het s child genaamd tlabang,
114 en 115. De pieken Sankoeh-ljonggoh (afkomstig van Man-
Icoe Boemi).
116 De piek Kala-sangara.
117 De piek Balcima.
118 De piek Singaningalas.
119 De kris Soembadra.
120 De kris Ratak-sariboe.
121 De kris Daloewang-basa.
122 Een metalen bijltje.
123 en 124. Twee koperen malien-kolders (ladjoe-rante).
125 De kris Mesa-girang.
126 Kris met koperen scheede, met zilver gemonteerd en met een
hoornen gevest, afkomstig van Bali.
127 Dajaksche houten w a a ij e r (kipas-lanai).
128 en 129. Zilveren doozen in den vorm van mythischc vogelen
(Merak pe'rak en Ardawalilca).
130 Twee bamboezen K o k e r s met zilver bekletd (boemboeng).
131 Metalen bak met amfioen pijp (lanljang-paoedoedau).
132 Zilveren bak.
133 Zilveren p ij p met koperen t a b a k s d o o s.
134 Zilveren sirih-dooa, in den vorm van een vogel.
135 Zilveren kistje (peti-kendagd).
136 Piek met zilveren beslag: werd den Sultan vooruitgedragcn,
als hij naar de Moskee ging.
137 Negen st a atsie-pieken van dc Sultanspraauw.
138 Piek, met gouden ringen eu edclgcstecntcn omzet.
139 De piek Sasa.
1

96 III. BORNEO.. — B. ZUID- EN OOSTER-AFDEELING.
ill B.
140 De piek Maroeta.
141 De piek Penoetoes.
142 De b 1 a a s p ij p Sankoe-kalentaka.
143 De b 1 a a s p ij p Matjan,
144 Balinesche kris zonder gevest.
145 Twee sab els met koperen scheede.
146 Mes (patong), afkomstig van Modjopahit.
147 IJ z e r e n zwaard met Arabische inscriptic (pedang kamkam).
148 Een zwaard (tjonkrung-pendahan).
149 Een zwaard.
150 Het zwaard Si Poedjong, vroeger in gebruik van Pangeran
Nasaroedin.
151 De kris Kaboe-gagang, zonder scheede en gevest, welke aan
Hidajat toebehooren.
152 Zwaard met houten gevest en met koper beslagen scheede.
153 en 154. Koperen Chinesche spiegel (tjermin), met bijbehoorend
koperen m e s (piso-tjoekoer), volgens overlevering
afkomstig van Poetri Djoendjoeng Boei.
155 Een zilveren kom (setanggen-perak),
156 Een zilveren gendi (gorgelet).
157 Een metalen kom (abon),
158 Houten scheede van het dolkmes van Hadji Batoe.
159 Een Chinccsch potje (tjoepoe), met pietjes.
160 Versierselen van het staatsie-ros, als:
Een borstsieraad (samban),
Een heupsieraad (soenkoel-lakoleong).
Twee heupsieraden (panggapit-lakokong).
Twee staartsieraden, (panggapit-loeutoet).
Vier zilveren hoefbanden.
161 Twee en twintig wit koperen s c h i 1 d e n.
162 Een groote metalen kom.
163 Kris met het nagemaakt gevest van de kris Naga-saliraLandean.
164 De kris Baroe-sembah, aldus gcheeten, wijl de Bandjerezen cerst
dan iemand als vorst erkenden, als hij in 't bezit was van deze kris.
165 Gouden schenkblad (latum batis liga).
166 Do. do. iets kleiuer (apor mas).
167 en 168 Twee gouden s c h i 1 d c n.

III. BORNEO. — B. ZUID- EN OOSTER-AFDEELING. 57
111 B.
169 en 170. Twee zilveren schildcn met vergulden rand.
171 De kris Aliawar.
172 Een paar diamauten oorknoppen.
173 Een paar w c e g s c h a 1 c n, hangende aan fraai bewerktc koperen
keltiiigen, waarop de belastingen werden afgewogen, die
de bevolking in nalura moest opbrcngen.
174 Twee bronzen stukjes geschut, met jaartal in Jav. cijfers
(1648), en randschrift in Arabischc karakters, luidcnde
Soeltan Soeleman Saidoelah.
175 Twee kleine bronzen dra a i b as so n,
176 Vijf ijzerhouten balk en uit de troonzaal tc Marlapoera, met
uitgesneden bloemwerk en inscriptic in groole vergulde Javaansche
letters, ontlecnd aan het verhaal van Moehammad en
Ahmad,
177 en 178. Twee stukken geschut, buitengemeen fraai en
smaakvol geornamenteerd, met bijbehoorcndc nffuiten; blijkcns
Latijnsch randschrift gcgoten in 1676 door Jobs, Burgerhuijs.
Ze werden gerangschikt onder dc voornaamstc rijksiusignien,
droegcn den naam van Sri Bundjar, en slonden voor den Kraton
te Martapoera.
179 Een gamelan- ane\, bestaande in drie stellen, waarvan oe'n
bekend was onder den naam van Ganda-poerwangi en e'en onder
dieu van Si Panglipoer.
180 Groote houten s telling voor de loajang-koelit-vcxtoomngen.
181 Een dolkmes, twee kris- en drie s a b e 1 s c h e e d e n.
182 De lanspunt Kali-blah, en
183 De kris Sirikir. Deze twee wapenen heeft Demang Leman,
een der voornaamstc aanvoerders van de Bandjersche opstandelingen,
van bet begin van den strijd (1859) tot op zijne gevangenneming,
alzoo ruim vier jaar lang, ter verhooging van
zijn prestige, om 't lijf gedragen. De gcdroste kettinggangcrs,
die zieh cindelijk van hem mecster maaktcn, durfden dit niet
te doen, dan na hem 's nachts, terwijl hij sliep, deze kris en
lanspunt, waaraan hij in 't oog der bevolking eene bovennatuurlijke
kraeht ontleende, ontnomen tc hebben. Omtrenl de
herkomst dezer wapenen zie men de volksoverlevcringen, opgenomen
in Deel XIV van 's Geuoolschaps TijdschrU't.

98 III. BORNEO. — B. ZUID- EN OOSTER-AFDEELING.
Ill B.
184 De kris Saweloe.
185 De lans Binfeis.
186 De kris Aloe-awak Pakoe Negara.
187 en 188. Twee houten draken-koppen (kapala-naga): werden
door de Vorsten van Bandjermatin steeds in hooge eere gehouden,
als gedenkstukken van de komst van Pangeran Soerjanata
van Modjopahit, die als de grondlegger van het rijk beschouwd
werd. (Zie Notulen van's Genootschaps vergaderingen,
IV, 147 en vlg.)
189 en 190. Twee kleine pracht-kanonnetjes, volgens randschrift
gegoten door ADRIAAN VAN OMMEN in 1696,
191 en 192. Twee dito, draakvormig en zonder randschrift.
193 Lange koperen 1111a.
194 Koperen ketting.
195 Zodiakbeker: metalen kom metde teekenen van den Hindoeschen
dierenriem.
196 Metalen ketel.
197 Bronzen kwispedoor.
198 Dolkmes met heft van spinsbek.
199 Groen geschiiderd koperen s c h i 1 d met zilveren randwerk en
inscripties uit den Koran, in zilver geincrusteerd.
200 Vijf groote houten poppen (hampalong). Zonder bepaaldelijk
afgodsbeelden te zijn, staan zij loch met de godsdienstige denkbeelden
der Dajaks en met hunne tooverijen in naauw verband,
en dienen tot talismans, zoenoffers enz,
201 Vier houten poppen van de soort hampalong tadjahan. Zie
A.HARDELAND, Dajaksch woordenboek, s. v. tadjah: „den vo-
„gel antang over de toekomst raadplegen. Als de autang geluk
;/voorspeld heeft, zuivert men eene kleine pick van gras en
„onkruid, en plaatst daar zeven houten poppen, wier gala —
;/zielen — de slaven van den antang worden. Zoodanige piek
nheet tadjahan''
202 Groot hamp a tong-b ee 1 d met uitstekende tong en slagtanden
afkomstig uit de boven-Kapoeas. Men vindt er zoo een
afgebeeld in Schwaner's Borneo, 11, op de plaat tegenover biz.
150, voorstellende een dans der Ot-Dauomsche mannen.

III. BORNEO. — B. ZMD- EN OOSTER-AFDEELING. 99
III B.
203 Een paar antieke oorversiersels van goud en spiesglas, in
het Bandjersche bekend onder den naam van sowang-lapang:
zelden meer aangetrotfen.
204 Lijnwaad, geweven in de kampong Pabaoeugan, district Margasari,
uit de fijne draden der jonge loten van den sago-palm.
205 Sigaren-koker van de schors van jonge bamboe: Dajaksch
maaksel.
206 Twee sigaren-kokers van rottan, vervaardigd nabij de
hoofdplaats Bandjermasin.
207 Tet )
208 Muts (kopiah) [ als 206.
209 flirt A-do os )
210 Drie deksels voor eetwaren (loetoep-sadji), vervaardigd
nabij Bandjermasin van de jonge bladen van den bankoeang-rmlm.
211 Twee hoofddeksels (toedoeng), als voren.
212 Stuk lijnwaad, in de noordelijke slreken van het gebied der
Kapoeas- ,en Ac/*«/a«-rivieren door Dajaksche vrouwen nit de
schors van jonge bamboe geweven, en aldaar algemeen gedragen.
213 Mat van bamboe riet (likar-bamban).
214 Wandelstok met knop van buffelhooru, gemaakt nabij Bandjermasin.
215 Do. met knop van kamoening-hont, als voren.
C. HET OVERIGE GEDEELTE VAN BORNEO.
Ill C.
1 en 2. L a n s e n met zilveren beslag en gevlamde spits (toemlak-lok),
den Vorsten als rijksinsignic nagedragen.
3 L a n s van Broenai.
4 Bo gen met ijzeren pijlen; strijdtuig van de Dajaks van
Broenai en Saribas.
5—10 Werpspiesen van de Dajaks van Serawak, waaronder
met weerhaak (pakehoe),
11 Gewone Maleische lans van Serawak,
12—14. Schilden (lalawang).
15 Beschilderde plank (amp i I an), door dc Broenaische zeeroovers,
ter bescherming der roeijers tegen pijlen, kogels enz.,
op den boeg hunner praauwen geplaatst.

100 III. BORNEO. — C. OVERIG GEDEELTE.
Ill C.
16 S e h i 1 d (lalawang) van de zeeroovers van Borneo's Noord-Oostpunt
(Tandjong Oensang),
17 Zes schilden, afkomstig van Celebes en Halmahcira, doch bij
de zeeroovers van Noord-Borneo in veelvuldig gebruik.
18 en 19. Broenaische Ian sen.
20 Een paar draaibassen van Serawak (rantaka-ketjoebong).
21 en 22. Pieken van Saribas, met gedreven zilver gemonteerd.
23 en 24. Houwers (klewang) van Saribas.
25 Houwer van Broenai.
IV, CELEBES,
*
ZUID-CELEBES.
IV.
1 Striklans voor dc jagt op herten en ander wild (boelotado)
met zweep (lalala), 2 ex.
2 Werpspies met koperen naaldvormige punt, de steel met
hertenhaar bezet (pamoeloe).
3 L a n s met koperen beslag (poke).
4 Gevlochten mutsje (sonko tjilo-tjilo)-.
nendragt.
5 K n o d s van Boni.
Makassaarsche mau-
6 Twee spellen kaarten, het een met zorg, het ander rmv
bewerkt, dienende voor het Omi-spel, dat met ons ombcr en
quadrille veel overeenkomst heeft, en aan de Portugezen schijnt
ontleend te zijn. Er zijn vier kleuren: sapada, schoppen, 7«zjoe,
klayeren, kopasa, barton, boelaeng, ruitcn, en in iederc
kleur tien kaarten: re'i (Portugcesch rei, kon'mg), beer; sola
(Port.), vrouw; djarang, boer, dus genaamd wijl de bocr op
een paard (Makassaarsch djarang) gczelcn is; assa, aas; toe-
,djoe-toedjoe, zeven; aunang-annang, zes; lima-Uma, vijf; appaappa,
vier; talloe-talloe, drie; roewa-roeioa, twee. Zie dc beschrijving
van Dr. B. T. MATTHES in het Tijdschrift des Genootschaps,
Deel XI pag. 525 en vlg., en het berigl van l'\
C WILSEN, ib. XIII, 102.
7 Boekje met ;k un s I - h a n e n s p o re n (sudji).

IV. CELEBICS, — ZI'ID-CELEBES. 101
IV.
8 en 9. Twee ijzeren malien-koldcrs (badjoe-rante), in 1859
op de Boniers buit gemaakt.
10 Lans met ijzeren naaldvormige punt (pamoeloe).
11 Lans met groote ijzeren spits (poke-sanleoeng),
12 Lans: de steel voor een deel met rottan bekleed; vermoedelijk
van Dajakschen oorsprong,
13 Als 2.
14 Lans, poke-banrangang gcheeten naar den bos lange veeren of
wel geverfd bokken of paardenbaar, die bij wege van sieraad
onder aan den steel bevestigd is. Zulke lansen worden omgekeerd
voor den Vorst uitgedragen.
15 Lans met weerhaak (kangdjai).
16 en 17. Als 14.
18 Lans: het ondereind van den steel geheel van ijzer.
19 Lans geheel van pinang-hont (poesoe-poesoe).
20 en 21. Als 14.
22 Kris met 9 bogten (soera)
23 Kris met 13 bogten (paroeng),
24 Kris met 7 bogten (lalaoe).
25 Als 24.
26 Als 22.
27 Regte kris (seW-sapoekala)t even als de vijf vorige voorzien van
eene scheede (banowa).
28 Houten bak voor het wasschen van stofgoud.
29 Vier drinkpotjes.en een bakje voor het branden van doepa,
gevonden in de woning der Vorstin van. Boni bij de inneming
der lioofdplaats in 1859.
30 Mandje van vlechtwerk (bakoe-bodo).
31 Boegineschc zeekaart van den Indischen Archipel, geteekend
op karbouwenvel, in 1859 gevonden in de zeerooverskampong
Santel, in de baai van Seleaua, eiland Sinleep.
32 Lemmet eener kris met 9 bogten (soera).
33 Krom mes (leoedjanr/).
34 Bamboezen, met koper beslagen buis, door dc Boniers gebruikt
tot het laden van geweren.
35 Bakje voor het branden van wierook, .
36 Klewanff) vermoedelijk uit Loewoe,

102 IV. CELEBES. — ZUID-CELEEES.
IV.
37 Houten s c h i 1 d, met de trekken van een Raksasa beschilderd
(lengoe laboe).
38 en 39. Ronde s c h i 1 d e n van rottan (lengoe-lodong).
40 Lans van Boni met fraai zilveren beslag.
41 Mandje van vlechtwerk met 3 lagen (rantang).
RESIDENTIE MENADO.
42 Twee metalen oorbellen uit de Minahassa (temlega).
43 Drie balssnoeren, uit zilveren pijpjes zamengesteld (leelana),
van id.
44 Twee antieke do. (kelana), de een uit kralen en zilveren pijpjes
de ander uit koperen ringen, groote zwarte kralen en tanden
van verslagen vijanden, van id.
45 Stuk lijnwaad van inheemseh weefsel, vroeger in de Minahassa
veel vervaardigd.
46 S t e e n e n w i g g e n (zoogenaamde d o n d e r s t e e n e n), gevonden
in de vlakte benoorden bet meer van Tondano; door
de Heidensche bevolking als amuletten gedragen (kilapong).
47 (*) Vrouwen gewaad van karong (karai-ne-wewene).
48 Hoofddeksel voor vrouwen (tetoetoe-ne-wewene).
49 Dito (saipa-ne-wewene).
50 P in an g -taa eh (sompog-kinarembang).
51 Dito (sompog-piiuindis).
52 Siri h-d oo s (ietengahan-winoegang)
53 Dito (tetengahan-pinoetaran).
54 Dito (tetengahan-linandongan).
55 Praauw (londeij) model.
56 Roeispaan voor mannen, in staande houding gebezigd
(kelih-ne-toeama).
57 Dito, voor vrouwen (kelih-ne-wewene).
5 8 Model van korten roeiriem, in zittende houding te bezigen
(leekaper),
59 Do. van s t a a k (seselah) van een seroh (vischtuig),
GO Do. van bamboe om in ondiep water de praauw voort te
stuwen (teteger).
(*) 47—80 en 87— 104 van den Tm-oen-boelQe-atm in de Minahassa.

68
69
70
71
72
73
74
II
n
II
II
II
II
II
II
II
II
n
a
II
II
IV. CELEBES.—MENADO. 103
IV.
61 Model van f u i k (sesosok),
62 Do. van hen gel (pepes).
63 Do. do. (pesi).
64 (*)-Blaasbalg (noe-oentapan).
65 Blaasbalgstok (noe-oentap).
66 Blaaspijp (sesengo), te plaatsen aan bet ondereind van den
blaasbalg.
67 Model van aanbeeld (rerentekan).
h a m e r (rerentek).
s c h o p (tetokak).
ij z e r e n lepel (kekaioih).
tang (kokopil).
kegge (sesenking) om ijzer te splijten.
waterbak (lontang).
b e z e m (sesewoe).
75 Stuk bout om de vuurvlam te temperen (sesemper-oen-api).
76 (f) Blaauw katoenen hoofddoek voor vrouwen (boejong-sinawitau).
77 Geweven lijnwaad met koperen belletjes aan den rand (pasolongan-rinegetan).
78 Paarlemoeren armband (lealah).
79 Hamas, van touw vervaardigd, van den teteroesan of aanvoerder
der helden (wateng).
80 Maatstok bij het hooren van vogels (leatow).
81 Piek, van de Soloksche zeeroovers afkomstig.
82 Oud be eld, van Boebe, landschap Bone, afdeeling Gorontalo.
83 Model van gewoon inlandsch huis van Gorontalo (bele).
84 „ „ ploeg van idem (popadeo).
85 // ,/ e g g e van idem (koeheidoe).
86 // « werktuig om katoen te zuiveren (Ulihita).
87 Hakmes (pisouw).
88 Werktuig, om het onkruid ter verbrauding op hoopen te brengen
(kekajoe).
89 en 90. Houten schoppen (totonkah).
91 Hark (kelceong).
(*) 64—75 Gereedschappen van den ijzersmid.
(f) 76—80 Kleedingstukken uit den ouden tijd.

104 IV. CELEBES. — MENAPC-,
IV.
92 Als 88.
93 S c h o p (bald).
94 Werktuig om den grond effen te maken (sesaah).
95 Werktuig om te wieden (kekoat).
96 Model van ploeg (padjeko).
97
98
92
100
101
102
//
//
II
II
II
II
II
II
II
II
II
n
e g g e (sisir).
g a r e e 1 (pasangan).
tninhuisje (lekooe).
p a d i - s c h u u r (walean).
woning uit den tegenwoordigen tijd.
w o n i n.g van ouderwetschen bouwtrant.
103 Houten-b e e 1 d j e uit den ouden tijd (leteles).
104 Modern do. (teleles).
105 (*) Doozen van de bladen en bladstelen (gaba-gaba) van den
sago-valm (abila-tilada).
106 Dito, andere soort (abila-mindoe).
107 Dito, ronde (abila-iianingo).
108 Broek van hoofden en aanzienlijken (talala lo-lacie-dad).
109 Dito (talala haja-haja).
110 Dito van geringeren (talala manelo).
111 Baadje van geringeren (boo).
112 Hoofddoek (pajoengoe).
113 SI en dang van vrouwen van aanzien (olimomo toelingijoey.
114 Dito van geringeren (olimomo haja).
115 Hoofddeksel (ondoeo).
116 Hoofdversiersel der padjongge of dansmeisjes (beloe-beloe).
117 Tong o elo en g a.
118 To eiieloe de.
119 Doelioep a.
120 IIoehoeloettt.
121 Bih e to.
122 Iloeheido,
123 Boelilo.
.124 Liolo.
125 D oedehoe,
126 Poll I it ode.
1 3 °
\ M °S
1 •>—a

IV. CELEBES. — MENADO. 105
IV.
127 Viool (albaboe).
128 Strijkstok (Jdhidoe-albaboe).
129 Tam.bouri n (rabana).
130 Schild (aliawoe).
131 R ij s t b a k j e s van silar-bhxden (lempeng), bij feesten gebruikt;
uit het landschap Moelon.
132 Blaasroer (sepoe), uit het landschap Tinomlo.
133 Koker met vergiftige pijlen (ipo), herkomst als voren.
134 (*) en 135. Kleedingstukken voor vrouwen, uit boomschors
vervaardigd (ronto en lemla).
136 T a b a k s- en p i n a n g z a k j e (paroekan):
137 Werktuig voor het kloppen van boomschors (ike).
138 Geklopte boomschors (foeaja).
139 El uit (toetali).
140 Blaauw katoenen k 1 o c d j e uit de Minahassa.
141 (f) Muziek-instrument van bamboe (talald), voornamelijk
gebezigd door jongelieden van beider kunne, om elkander
hunne gevoelens te openbaren.
142 Kam (sara).
143 Bamboezen mandje (linka).
144 Vier p i n a n g- of t a b a k s d o o s j e s van stroo (doempipi).
145 Sigarenkoker van pandan.
146 Vrouwengewaad van boomschors.
147 Z i t m a Ij e van pandan.
148 (§) Hoofddeksel van silar-b\aden (tendoeng-sirar).
149 Hoofddeksel van boomschors (daendong).
150 Koperen pantser (paseki)
( van Europeschen oorsprong,
151 Koperen helm (petoe)
152 Speer met weerhaak (kalawit).
153 Piek voor de wilde-zwijnen-jagt (wengkonw),
154 Speer (tinedoengan),
155 Zwaard (sanlg),
156 Krom kapmes (piso-sedai).
(-*) 134—139 uit het landschap Todjo.
(-)•) 141—147 i, „ i, Poso.
(§) 14S—203 „ „ „ Tonsca (Minahassa).

106 IV. CELEBES. — MENADO,
IV.
157 Klein kapmes (papatid).
158 Wiedmes (kekoat).
159 Bamboezen Ian sen met vergiftigde punten (sonkop).
160 Doozen van silar-b\aden (kawila).
161 Twee grove kleedingstukken, een voor mannen (karai-ne-toeama)
en een voor vrouwen (karai-ne-wewene).
162 Hoed van silar-bladen (sapeo-sirar).
163 Do. pet (pet-sirar).
164 Mand van rottan (karaja-noe'e).
165 Mand van gespleten bamboe (doso-woedoe).
166 Twee do. wannen (nioe-icoedoe).
167 Rieten mat om padi in de zon op te droogen (tepee-kawesar).
168 Bamboezen koker voor mondkost op reis (pasoloh), ook wel
tot bet redden van drenkelingen aangewend.
169 Bamboezen kokers, tot berging van kleedingstukken op reis
(patokal).
170 Net om wilde zwijnen te vangen (paeket).
171 Hoofddeksel van de bladen van een moeras-palm (tindoeug-
172 S p a d e n van niloeng-hont (wowankal).
173 Stuk niboeng-hout, dienende als pootstok bij het planten
van padi (kekeror).
174 Veger van rottan,
175 Blaaspijp om vogels te schieten (telele).
176 Als 173.
17T Twee s cho p pen.
178 Model van r ij s t b 1 o k (tenger).
179 „ „ kleine vlerkpraauw (dondei-timbiloeng).
180 ,/ // groote do. (dondei-kalebat).
181 a a kano (dondei-llotoe).
182 Gevlochten boomschors voor zakken (manoewoet).
183 S t r ij d r o k van gemoetoe (wateng).
184 Buikband, bij groote feesten (fosso's) en in den strijd in
gebruik.
185 Feestelijk hoofdtooisel van vrouwen (thidoeng-pinentoe).
186 Koperen armbanden (wentel).
187 Koperen voetbanden (winoekoean).

IV.
IV. CELEBES, — MKNADO. 107
188 Beenen armbanden (senke).
189 Koperen ketting, als gordel om het lijf gestagen.
190 Kleedingstuk voor den veldarbeid, van geklopte boomschors
(rerintekan).
191 Zakjes voor sirih enz. (woenoeoet-werot).
192 Ronde doosjes van ^a«

V, MOLUKKEN.
V.
1 Bamboezen mandje om sago in te bergen, van ITuhnnheira.
2 Hoofdbanden van boomschors voor mannen en vrouwen,van id,
3 Ti'om (Ufa) van Ceram.
4 Bamboezen korfje van idem.
5 Strook boomschors (fjiduko), om het midden geslagen, tusschen
de beenen doorgehaald en van achteren bevestigd i voornaamste
of ecnig kleedingstuk. van den Alfoer van Ceram.
6 Verschillende arm- en polsbanden van aren-vezeh, pandan,
gras en rottan vervaardigd; van Ilalmaheira.
7 D o o s van paudan-bladen , van Tidore.
8 Sir ih-do ozen. van. gekleurde pundan-bladen, van Baljan.
9 Bereide boomschors voor kleedingstukken enz., van Ceram.
10 Twee airHi-doozcn van pandan, van Ternate.
11 Kokertjes van pandan, van Baljan.
12 Armband van gevlochten rottan, van Boeroe.
13 Tabaks-zakje, van Ceram.
14 Ton w van den lontai--\>a\m.
15 Zitmat van pandan-hladen.
16 Doozen van pandun-hladcu en bamboo, van llalmaheirai
17 Bamboezen kokertjes, voor tabak, medicijuen of snuisterijen,
van Ceram.
18 Doos van bamboe met randen van rotan, van Ceram,
19 Tjidako's: zie no. 5.
20 Houten steunse 1 voor hoofdkussen bij het slapcn, van
Goram.
21 Draagmand voor vruchten enz., van Ceram.
22 Houwer met greep van menschenbeen, van IIalma7ieira.
23 Vrouwelijk fcestgewaad, van tali-agel, omboord met rood,
wit en blaauw lijnwaad, van idem.
24 Boog en pijlen, van idem.
25 Vrouwenklecderen van boomschors, van BoeroeK
26 Tjidako's van idem, zie no, 5.

V. MOLUKKEN. 109
V.
27 Bereide boomschors voor kleedingstukken, van Boeroe.
28 Stuk rengas-hont, dat vele harsdeelen bevat, en volgens den
inlander bij verbran'ding aan daarvoor vatbare omstauders zekeren
huiduitslag berokkenen kan.
29 Baadje van boomschors, met rame7t-dxaad opgcwerkt, van
HalmaJieira.
30 en 31. Schil den van Ceram.
32 Drie pieken met ijzeren punten en koperen beslag van Ceram.
33—37 Hoofddeksels van Icntar-bladen, van llalmaheira.
38 Stuk hout, in den vorm van een visch uitgcsiieden, op kleine
praauwen gebruikt om het roer in vast te leggen.
39 en 40. Sirih-doozen van lontar, van llalmaheira.
41 Tabaksdoosje, van idem.
42 Werktuig van bamboe en rottan, tot bet plukkcn der muskaatnoten
in dc perken op Banda,
43 Polsringen van schildpad, van Ceram.
44 en 45. Langwerpige s c h i 1 d e ; n 'van de tjekaMSs (danscrs)
op de Ambonsche eilanden.
46 en 47. Twee ronde schil den van dezelfden (parisi).
48 Houten b c k k e n, in den vorm van een vogel,
49 Metalen o o r r i n g van de Tenimber-eilanden.
50 Korf van de bast van den ami-boom, van Baljan.
51 Schild van Tabello (N. llalmaheira).
52 Schild van Gomasung (Z. 0. Halmalieira).
53 II o u w e r van idem.
54 Vischvork van Tabello (N. llalmaheira): wordt op een afstand
van 10 a 15 voet op de visschen geworpen.
55 lloornen armband van id., zonder andere gereedschappen dan een
golok en een stuk bamboe vervaardigd, wat veel tijd en geduld kost.
5G D o o s, van buiten ter versiering met visohlijm belcgd (labi-waroes),
van de

110 V. MOLUKKEN.
V.
64 L e p e 1 s van idem (siloe-siloe).
65 Zoogeuaamd kroontje, waarmede de inlandsche Christenen op
nieuwjaarsdag elkander heilwenschen aanbieden.
66 en 67 (*) Twee schilden.
68 Twee bamboezen 1 a n s e n.
69 Zes en twintig b o g e n.
70 Twee en negentig pijlen.
71 Tritonschelp.
72 Tjidako (zie no. 5), gemaakt van de schors van den malababoom,
en toebeboord hebbende aan het Alfoersch lioofd Inane,
die blijkens het aantal der daarop voorkomende kriugen reeds
12 koppen had gesneld.
73 Twee kenong's uit een gamelau-spel: diendeu den Alfoeren van
Maroehoenoe tot krijgsmuziek.
74 Sarong (kain oeti-oeti) van Kisser.
75 Katoen, waarvan no. 74 is gefabriceerd; geteeld on Kisser.
76 — 78. Aarden panne tjes, bij feestmalen gebezigd, van de
Negorij Oerwakeka op bet eiland Roma.
79 Boog met houten p ij 1 e n, van Kisser.
80 Twee werpspiesen met ijzeren punten, van idem.
81 Lans van idem.
82 Boog van idem.
83 Boog.
84 P ij 1 e n.
85 IJzeren werpschicht.
0
86 Schaamgordel van pan-\
dan voor getrouwde vrouwen.
87 Dito voor jonge meisjes.
88 Hoofdsieraad van pan-\
dan voor jonge meisjes.
89 Mann en-armband.
90 (f) Zak of tasch voor tabak enz., door de Alfoeren gewoonlijk
om den hals gedragen.
91 Houten korf tot bewaring van rijst.
(*) 66—72 Op eene der laatste Ccramsche expeditien iu de kampong
Marahoenoe buit gemaakt.
(j) 90—100 van Hooxd-Halmalieira,

V. MOLUKKEN. Ill
V.
92 Patroontasch van hertenvel.
93 Bekers van klapperdop.
94 Sirih-doos van pandau-bladen.
95 ~E e eat-Ij i dak o (zie no. 5) van boomschors.
96 Gewone tjidako.
97 Bamboezen mandje voor tuinproducten.
98 Fraai bewerkte h u i s ra a 11 e n.
99 en 100. Kalebassen om kalk in te bewarcii.
101 en 102. Bamboezen zee v en van Baljan.
103 Korven van pandan, om producten van bet gebergte i air
beneden te dragen; van idem.
104 en 105. Twee k o k oj a-mat ten van llalmaheira.
106 Paarlemoeren schelpen van Baljan.
107 en 108. Hoofddeksels van pandan, van Baljan.
109 Bamboezen ke ukengereedschap van Baljan.
110 en 111. Hoofddeksels van pandan, van Tidorc.
112 Twee houwers, van idem.
113 Twee kokoja-matten, van Baljan.
114 Twee tjekalele -schilden, van idem.
115 Een dito, van llalmaheira.
116 en 117. Blaauw geruite sarongs, van Tidore.
118 Rood gestreept katoen voor broeken, van idem,
119 Rood gestreepte sarong, van idem,
120 Tjidako (zie no. 5), van Halmaheira.
121 Buikband van gestagen boomschors, van idem.
122 en 123. Tjidak o's (zie no. 5), van idem.
124 Twee korven van den bast van den aren-boom, van idem.
125 Negen lansen: de stelen van bamboe, de punten van pinatighout.
126 (*) Boog en pij 1 en. — De boog (Jier) is van palmhout, de pecs
(fierroela) van rottan; bij wordt nimmer ontspannen. Dc pijlen
(langa) hebben eene schacht van ngafoel (rietsoort) ; de met ijzer gepunte
(roebil) dient in den oorlog en tot de jagt op groot wild; evenzoo,
bij gebrek aan ijzer, de pijl met punt van Casuaris-been (leoeda-
(*) 126—135 van de ^n>

112 V. MOLUKKEN.
ri-loeloe), die met palm-houten punt (langa) tot de jagt op kleiner
wild en gevogelte.
127 Vogelboog met pijlen: de boog (fier) is van oeria-hout,
de pees van rottan, dc pijlen uit de rib der bladsohceden van
den sago-palm; wordt veel door kinderen gebruikt, om kleine
vogels tc schieten.
128 Mandje (goba), bijzonder net uit rottan gevlochten; door
vrouwen en kinderen over den rug gehangen, om veldvruchten
huiswaarts te brengen.
129 Haarkam (seli) voor mannen en vrouwen, van bamboe.
130 Kruisband (wasi-wasi), uit de bladvezels, van eene palmsoort
gevlochten, door mannen, bij wijze van versiersel, kruiselings
op borst en rug over beide schoudcrs gedragen,
131 Band (sik-sikoe) uit dezelfde stof, met schelpjes versierd door
mannen om den bovenarm gedragen,
132 Do. zonder schelpjes.
133 Band (kalloworroor) van roggevel, door mannen om den pols
gedragen.
134 Buikversiersel (bellam) van gekleurde rottan, als een teeken
van rouw om het middel gedragen.
135 Vrouwenkleed (kira), van pandau-blad gevlochten, om dc
heup gedragen en zoo naauw sluitende, dat het maken van
groote passen ondoenlijk is.
136 Aarden waterpot (Icwal) met deksel,
137 Do. waterkruik (oeboe).
138 Bak (bahau) van bet bout van den eieu-boom.
139 Vrouwenring (bia-bia), van schelp gemaakt, en om den pols
gedragen.
140 Kistje (doom), uit gaba-gaba (stukken uit de bladrib van den
sagopalm) gemaakt, met geverfde pandwi-hhden bekleed, en
van buiten met schelpjes versierd: dient tot het bcrging van
kleeding en anderszins,
141 Mat (kaltdoe), uit dc bladvezels van den sago-palm geweven en met
plantaardigc kleurstoffen gcverfd ; uit dc Elpapoctih-baai, Ceram.
NB. Een groot deel der voorwerpen uit dc Molukken heeft het Genootschap
to danken aan den heer P. VAN DER CRAB, lhans
Resident van Ambon.

VI. NlEUW-GUINEA. 113
VI. NlEUW-GUINEA.
VI.
1 Boog (laregei) en pijlen (ewa) van de ATaro

114 VI. NlEDW-GUINEA.
VI.
25 T r o m (robrok).
26 en 27. Houten beeldjes, vereerd als buis- of beschermgoden
(koroewar).
28 Uitgesneden houten lepel om water te scheppen.
29 Houten lepel van Mijfoor of Mafoor.
30 Bamboezen manshaarkammen van Arfak.
31 Boog en pijlen, van idem.
32—35 (*) Borstversiersels, op verschillende wijzen uit groote
varkenstauden zamengesteld, met tusschenvakken uit roode en
zwarte kleine ronde boontjes van abrusprecatorius (saga); dient
ook tot bedekking tegen pijlschoten,
36 Neusversiersel (soegir) voor mannen: bestaande in varkensslagtanden,
welke in den doorboorden neus met een louwtje
aan elkaar worden verbonden.
37 Dito, van zeeschelp geslepen.
38 Armbanden (samfaar) van schelp, door mannen aan den
bovenarm gedragen.
39 Dito van rottan gevlochten en met schelpjes belegd (gie).
40 Gevlochten buikbanden, met schelpen belegd (roor).
41 Buikbanden van bamboe-pijpjes, vruchtjes en schelpen.
42 Versiersel van casuaris-veeren, door mannen dwars over
het hoofd gedragen en onder de kin vastgebonden.
43 Mannelijk schaamdeksel (onan), van eene uitgeholde luboevrucht
gemaakt.
44 Dolk van mensehenbeen (genau); wordt gestokeu in den rottan-band
van den linker-bovenarm.
45 Kalebas, met figuren beschilderd, tot bewaring van kalk.
46 Kokosdop met uitgesneden figuren, als voren.
47 Versierde bamboezen koker tot bewaring van tabak.
48 Als 5.
49 Trora (metjing), met slangenhuid overtrokken.
50 en 51. Twee versiersels van de stevens van kano's.
52 Boog (femli) en pijlen (fembi-nado).
53 Elger ofvischpijl (proer).
54 Roeispaan, hier en daar met snijwerk (eljau).
(*) 32—62 van de Humboldts-baai (Noord-Oostkust).

VI. NlEUW-GUINEA. 115
VI.
55 Vrouwenkleed van boomschors met figuren.
56 Dito, geknoopt uit de fijne vezelen van den pisang-koffo-boom,
met schelpen en figuren versierd.
57 Z a k j e s van pisang-koffo-gaxen.
58 Oor hangers van schildpad (oentji) voor vrouwen.
59 Draden van de vezelen des genemoe-booms, voor het maken
van vischnetten.
60 Versiersel voor mannen, gemaakt van bamboezen pijpjes ,
schelpjes en pisang-kcffo-vezelen.
61 Gedeelte van een vischnet.
62 Bamboezen f 1 u i t uit een tempel: vermoedelijk dezelfde, waarover
gehandeld wordt op pag. 179 van de beschrijving van
Nieuw-Guinea, uitgegeven door het Kon. Instituut voor de
taal-, land- en volkenkunde van N .-Indie, nieuwe volgreeks,
Deel V.
63 Lans met punt van casuaris-been, van de Arigoeni-baai
(Z.-W.kust).
64 Bewerkt stukje bamboe om het lioofd mede te krabben (tamlali),
van idem.
65 Randjoe of voetangel van palmhout, van idem.
66 Armband van rottan (hade'), van de Zuid-Westkust.
67 Mans hoed van gekleurde bladen (serau), van idem.
68 Roeispaan met snijwerk (poll), van het eiland Salioatti.
69 Trompet (tehboe) van de tritonschelp, van idem.
70 Lans met bamboezen punt, en versierd met casuaris-veeren
(miap), van idem.
71 Bamboezen tabakskoker met snijwerk (ainin), van idem.
72 Als no. 15, van Doreli.
73 Oor hanger van schildpad (misbefo), van idem.
74 Eetlepel van paarlemoer (ossis), van idem.
75 Houten beeldjes, door mannen als amuletten om den hals
gedragen (aa), van idem.
76 Schelpen mans-armband (brongo), om den pols gedragen,
van idem.
77 Dito van kleine schelpen (samfaar), van idem.
78 Hoofdversiersel met papegaai-veeren (masawoli), door mannen
bij feesten of in den strijd gebruikt, van idem.

116 VI. NlEUW-GUINEA.
VI.
79 Doosje van pandan-bladen, van Mijfoor.
80 Vrou wen-armband van akar-bahar (mampapis), van id.
81 Mans-armband van gekleurden rottan (kaak), aan den bovenarm
gedragen, van idem.
82 Kleine boog en pijltjes van palmbladen: kinderspeeltuig,
van idem.
83 Gevlochte mans-armband van gekleurden rottan (amoor), om
den pols der linkerhand gedragen, om dien te beveiligen tegen
het aanslaan der boogpees; van idem.
84 Kannetje van kokosdop (sobek), voor huiselijk gebruik, van
Mijfoor.
85 Messen met handvat van hout en vischtand (rami), alleen in
gebruik op Mijfoor.
86 Gereedschap om sago-nan mede te eten (aid), van idem.
87 Gevlochten schouderbanden van pandan en rottan (sarek),
van Doreh.
88 Korfje van gespleten bamboe (ariai), van idem.
89 Schelp (bangoe), op de regterheup gedragen tot afwering van
pijlen, van idem.
90 Bamboezen tabakskoker, van idem.
91 Kokertje van uitgeholde laboe, tot bewaring van kalk; van
het eilandje Mansinama (Meosmapi) in de Dore7i-ha&\.
92 Zwart geverfde bamboezen armbanden, met schelpen versierd.
93 Hoofdtooisel (mambesoon) van Mansinama, gemaakt uit een
stuk casuaris-vel met de veeren er aan, en versierd met stukken
schelp, witle kakaloea-veeren en groote pennen uit de vlerken
van dien vogel, welke laatste het aantal aanwijzen der door
den drager verslagen vijanden. Dit hoofdsieraad wordt alleen
bij feesten gedragen, en strekt den eigenaar tot groote eer.
94 Gevlochten zak van waroe-vezelen (nokeng), van idem.
95 Bakje van pandan-bladen, van Mijfoor.
96 Palmhouten lans (misnaf), van Arfak.
97 Vischschepper van den steel van het klapperblad, van Doreh.
98 Als 43.
99 (*) Buikband, met schelpjes versierd.
(*) 99-111 Uit de Humboldts-baai,

VI. NlEUW-GDINEA. 117
VI.
100 Pruik van menschenhaar, dragt van oude mannen, die kaal
worden. De kluitjes, die er aan hangen, zijn van klei, om het
haar mede rood te verwen.
101 Halsversiersel van pisang-achoxa (kanoe).
102 Hoofdversiersel voor mannen, met paradijsvogel- en papegaai-veeren
getooid.
103 Als 5.
104 Lap van boomschors, met kraleu en vruchtpitjes versierd.
105 Beenen mes sen om kokosnoten te schillen.
106 Halssieraad van vruchtpitjes.
107 Als 105, maar van palmhout.
108 Buikband voor mannen en vrouwen.
109 Boog en pijlen,
110 Mans-arm band van koffo-dxoad, aan den bovenarm gedragen.
111 Bamboezen kam.
112 Boog en pijlen van Wageoe.
113 Zakje van pandan met bamboezen kokertje voor amuletten
van de Humboldts-baai.
114 Roeispanen van Wageoe.
115 Hoofddeksel van poetjoek-bladen, van idem.
116 Palmhouten lans, van idem.
117 Boog en pijlen van Offak.
118 Lans en met bamboezen punten, van het eiland Batanta, bij
Salwatti.
119 Vierpuntige pijl om visschen te schieten, van idem.
120 Boog en pijlen, van idem.
121 Hoofdband van boomschors, van Doreh.
122 Uitgesneden stuk hout, in een zittend beeldje uitloopende:
bestemming onbekend.
123 Schelpen halssieraden, van Doreh.
124 Oorsieraden van schildpad, van idem.
125 Bamboezen kammen, van idem.
126 Groote trom met karbouwenvel bekleed, van idem.
127 Uitgesneden bamboezen koker.
128 Bamboezen schaamdeksel voor mannen, van de Z.-W.kust.
129 Dolk van menschenbeen, uit de Humboldts-baai.

118 VI. NlEUW-GUINEA.
VI.
130 Bruin geverfd touw van gevlochten boomvezelen.
131 Hoofdsieraad voor mannen.
132 Armband van assem-hont.
133 Boog en pijlen van TVageoe; bij een dezer pijlen bestaat dc
spits uit' den staartdoorn van zekeren rog, die zeer pijnlijke
wonden toebrengt.
134 Boog en pijlen.
135 Houten beeldje: zie 26.
136 Model eener praauw.
137 IJzeren harpoen om schildpadden te vangen.
138 Zak van gekleurde boomschors.
139 Zak van kqffo-gaxen.
140 Koralen schaamdeksel.
141 Koralen borst-en rugversiersel.
142 Klein houten beeldje, tot talisman dienende.
143 Bamboezen pijlkoker.
144 Twee kalebassen om water in te bewaren.
145 Blok om pinang op te stampen.
146 Stokjes om op de schaamgordels figuren uit te slaan.
147 Drie lepels, 2 van hout en 1 van paarlemoer.
148 Twee waterscheppers.
149 en 150. Modellen van praauw-radja en praauw-banko.
151 Tifa-hi ok.
152 Lepel van klapperdop.
153 Stokjes oxa.pa.peda te eten.
154 en 155. Twee houten beeldjes: zie 26.
156 Twee bamboezen pijlkokers.
157 Dansschild.
158 Vischsch epper van sapoe-lidi.
159 Houten ha ark am, met paarlemoer versierd.
160 Mandje van pandan-bladen.
161 Hals versiersel van gevlochten rottan.
162 Bundel pijlpunten..
163 Hoofddeksel van lontar-bladen.
164 Als 5.
165 Borst versiersel vau varkenstanden, zeeschelp en koffo-dxaad.
166 Boog met pijlen.

VI.
VI. NlEUW-GUINEA. 119
167 Roeispaan.
168 Armband van koffo-dxaad, met schelpen versierd.
169 Buikband, als voren.
170 Hoofdtooisel, bestaande in een kam, versierd met kralen,
veeren, gevlochten pandan en katoenen lapjes.
171 Houten werktuig tot bereiding van sago, uit de Humboldtsbaai.
172 Steenen b ij 1 met houten handvat van idem.
173 en 174. Beeldjes van Doreh; zie 26.
175 Als 56, 4 stuks.
176 — 179. Vier b or s tversiersels als 32, uit de Humboldts-baai.
180 Twee zakjes van pisang-koffo-gaxcn.
181 en 182. K a 1 e b a s s e n om kalk in te bergen, uit de Humboldts-baai.
183 Uitgesneden klapperdop, voor hetzelfde dienende.
184 Uitgesneden bamboezen koker.
185 Becnen lepel.
186 Als 43.
187 Palmhouten lans van Doreh.
188 Boog en pijlen van idem.

120 VII. TIMOR.
VII.
VII, TIMOE
EN ONDERHOORIGHEDEN.
1 Drie doozen van gevlochten en gedeeltelijk rood en zwart
gekleurde pandan-bladen, van Atapoepoe.
2 Zwaard van een voorvechter, van Rotti.
3 Dito van Timor.
4 Schildtooisel van een voorvechter (palani), van Solor.
5 Hoofdtooisel van een voorvechter (meoe), van Timor.
6 Lans ijzer van Rotti.
7 Hoofdtooisels van Timor.
8 Buikband voor mannen, van Rotti.
9 Dito voor vrouwen, met kralen gestikt, van idem.
10 Hoofdtooisel van kralen, voor vrouwen van idem.
11 Kromme boomen haarkam, van Rotti.
12 Regte houten haarkam, van Timor.
13 Bamboezen kokertjes voor tabak of kleinigheden, van idem.
14 Weefgetouw met toebehooren, van idem.
15 Waterschepper van klapperdop, van idem.
16 Muts van lontar-bladexen, van Rotti.
17 Doos van gevlochten rottan, van Timor.
18 Hoed van pandan-bladen, van idem.
19 Mand van rottan, van idem.
20 Baadje van koralen, feestgewaad der vrouwen op Rotti.
21 Zijden hoofddoek van Timor.
22 Wit katoenen baadje, met Arabische spreuken besehreven,
van Rotti.
23 Koin-pandjang voor mannen, van idem.
24 Sarong voor vrouwen, van idem.
25 Buis van Soemba.
26 Sarong voor vrouwen, van idem.
27 Kain-pandjang voor mannen, van Savoe.
28 Dito voor vrouwen, van idem.
29 Dito voor mannen, van Timor.
30 Zak om sirili of tabak in te bergen, of op reis mede te nemen,
van idem.
31 Dito van Savoe.

VII. TIMOR EN ONDEBHOORIGHEDEN. 121
VII.
32 Dito van Rotti.
33Slijpsteenen en ijzeren hamertje: geschenk van den
heer J. SEMMELINK. Zie Notulen, deel I, pag. 207 vlgd.
34 Tatouerings-figuren, bij de Timorezen in zwang, op armen,
schouders, borst en voeten; geteekend door eene Timoresche
vrouw, tatoueerster van beroep.
35 (*) Pemali-txom, afkomstig uit het in 1863 te Conga neergehaalde
en door de bevolking verbrande pemali-hms of heiligdom,
door de bewoners van den berg Lowotobi na denoorlog
met die van Lawolagi en Lamild opgebouwd. Eerstgenoemde
stam had voor het maken dezer trom de heilige bokkenhuid
ten geschenke gegeven, het hoofd van TVoereJi (Adonare) het
farce-Wok.
36 Tamboerijn (tong), waarvoor het hout meestal door Saleijers,
Boeginezen of Wadjorezen wordt aangebragt, en de huid verstrekt
door de vorstenhoven, waar deze instrumenten alleen gebruikt
worden.
37 Bundel pijlen en bo gen, bij het bergvolk en de strandbewoners
in gebruik.
38 Schild, in den laatsten oorlog tegen Kang7iay enz. (1863).
gedragen door den Adjudant van den Radja, Radja TMjen Domingo
Diaz Vera Godigno, onechten broeder v. d. Vorst van Larantoeka.
39 Klewang met scheede van een pemali-bokkenvel, de kling
gedamasseerd en zeer gezocht: dit wapen heeft in den strijd en.
bij offeranden nog al dienst bewezen.
40Krijgshelmet of hoofddos van Radja Don Cldno
Diaz Vera Godigno, jongsten broeder van den Vorst van Larantoeka,
die er in strooptogten en ook in den jongsten oorlog
tegen Kanghay enz. (1863) aan de spits van het zegevierend
heir mede prijkte, om zieh een woest en schrikwekkend voorkomen
te geveu.
41 Oude kris uit de kampong Kebon-sirih, vermoedelijk van
Javaanschen oorsprong: werd nooit gedragen, doch door de
(*) 35—54 van Noord-Oost-Elores (Laranioeka), aldaar door den
Pastoor ERANSEN bijeengebragt en besehreven.

122 VII. TIMOR EN ONDERHOORIGHEDEN.
VII.
bezitters uitgeleend, om op de maagstreek van een overledene
te leggen tot op het uur der teraardebestelling.
42 Kalebas, tot kruidhoorn dienende.
43 Schelpen kruidhoorn, hangende aan een snoer kralen.
44 Haarspeld voor mannen, schuins door de haarwrong gestokeu,
45 Dito, meestal door bergvolk gedragen.
46 Haar- of lioofd band met koraal en lontar-blad: dragt
der jeugdige bergbewoners.
47 Armband van zeekoraal.
48 Twee armbanden van akar-bahar.
49 Kalebas om water in te bewaren.
50 Zes bamboezen kokertjes voor sirih, kalk enz.
51 Vier aarden sirih-dooajca,
52 Klapperschaal, waarin een kettingkogel, een hoornen ring
en een stuk schelp, tot sieraad dienende.
53 Vijf toestellen van lontar-blad, om potten en ander keukengereedschap
in op te hangen.
54 Een stel gouden oorknoppen met twee echte robijntjes,
afkomstig van de eerste verhuizers van Malakka.
55 Weeftoestel uit midden-Timor,
56 Bamboezen muziek-instrument (dakedoen), uit idem.
57 Bamboezen tabaksdoos met wortclhouten deksel, van idem.
58 K a r b o u w - h o o r n.
59 Kammen voor vrouwen, van idem.
60 Drie sarong's (kain Beloe), van Atapoepoe.
61 Buikband, van idem.
62 Slendang met gedrukte figuren, van idem.
63 Patroontasch van karbouwen-vel, van Koepang.
64 Dito van Atapoepoe.
65 Als 1, twee stuks.
66 Twee schildpadden kammen, van idem.
67 Hoornen tang, van idem.
68 Bamboezen d o o s j e.
69 Sirih-kalk- ko ker van den bast van den wilden laboe, van
midden-Timor.
70 Dito van bamboe, voor gehuwde vrouwen, van idem.

VII. TIMOR EN ONDERIIOORIGIIEDEN. 123
VII.
71 Dito voor jonge meisjes, van idem.
72 Sigarenkokers van pandan-bladen.
73 Kleeding van een voorvechter van de Solor-eilanden, bestaande
uit een boog hoofdtooisel van gevlochten lontar-bladen,
met rood, wit en zwart katoen bekleed, en versierd met koralen
en pluimen van rood geverfd ananas-garen; een borstharuas
van karbouwenvel, nagenoeg geheel bedekt met bossen hanenen
kalkoenen-veeren, de schouderlappen en de rand met groote
schelpen versierd; eene lans met houten steel, versierd met ananasgaren;
een klewang, het gevest omwonden met wit en rood doek,
en een houten schild, versierd met schelpen en paardenhaar.
74 Schild van karbouwenvel, uit midden-Timor.
75 Hoofdstel en zadel voor paarden, van Koepang.
76 Lans met bamboezen steel, waaraan ook van onderen een spits
toeloopend stuk ijzer bevestigd is.
77 Werktuig om katoen te zuiveren (leloe): Beloneesch fabrikaat.
78 Weeftoestel van Atapoepoe.
79 Model van een weeftoestel.
80 Muziek-instrument, gemaakt van gelang-bladexen, van
Rotti.
81 Klewang van midden- Timor.
82 Hoofddeksel van Rolti.
83 Mansgewaad (tinggi), zwart geverfd met slijk en een aftreksel
van bladen, van Soemba.
84 Vrouwen dito (lau), zwart met gelefranje, van idem.
85 Mans hoofddoek (kamballa), van idem.
86 Metalen halssnoer, van idem.

124 VIII. BALI EN LOMBOK.
VIII. BALI EN LOMBOK.
VIII.
1 en 2. Twee h o u w e r s (golok).
3 Astrologische kalender (palalintangan), op doek geschilderd,
en door kruislijnen verdeeld in 7 rijen van 7, dus
in 't geheel 49 vakken. De verticale verdeeling in 7 kolommen
beantwoordt aan de 7 weekdagen, aangeduid door de initialen:
-n Raditya, Zondag; OJI Tjandra (? anders Soma), Maandag;
6^* Anggara, Dingsdag;

VIII. BALI EN LOMBOK. 125
VIII
13 en 14 (*) Vierkante kussens, met laken bekleed (Bal. loenka-loenka).
15 Rood zijden kleed met franje (Bal. laag kamben, hoog waswa).
16 Witte sarong met geborduurde randen (Bal. laag sapoet, hoog
kampoeli).
17 en 18. Buikbanden (Bal. laag saboek, hoog papeka7i).
19 Gebloemd houten kistje (Bal. tcodang), met dekkleedje
(Bal. kekasang).
20 en 21. Gouden presenteerbladen.
22 en 23. Roode waskaarsen met verguld bloemwerk.
24—45. Verzameling houten b eel den (togog), meest van mythische
personen, aan den ingang van vorstelijke woningen en
godshuizen gebezigd als standers voor lans of kris, die in de
ringvormige opening van de vuist geplaatst wordt.
24 Wibisana, broeder van Rawana \
25 Rama ? uit de Ramajana.
26 Rawana /
27 Boma.
28 Baladewa, broeder van Kresna j ., , ., . -
' ( uit de Brala-joeda.
29 Ardjoena 1
30 Raksasa (tempelwachter).
31 Darma-tanaja (Joedistira).
32 Kresna \
33 De panakawan Haroe \ uit dc Brata-joeda.
34 Eene widadari of apsari (hemelnimf))
35 Eantaisie-beeld, vermoedelijk een dorpshoofd (klion) voor-
stellende.
36 Wisnoe.
37 Ardjoena )
38 De widadari Soeprabav uit de Ardjoena-wiwaha.
39 „ „ Tilotama)
40 Dropadi, uit de Brata-joeda.
41 Giri-poetri, uit het verhaal Toetoer.
42 Anggada uit de Ramajana.
(*) 13—23 geschenkcn van de vorsten van Lombok aan den Gouverneur-Generaal.

126 VIII. BALI EN LOMBOK.
VIII.
43 Ardjoena; aan de keerzijde Soepraba.
44 Hanoman uit de Ramajana.
45 Idem.
46 Beeld van een o o ij e v a a r (ngosngosan , bongo).
47 Metalen schel, van gelijken vorm als de Javaansche uit het
Hindoe-tijdperk.
48 Rood geverfde houten reuzenkop, als masker bij volksspelen
in zwang (barongan keket).
49 Oorsieraad der vrouwen, bestaande in een opgerold lontarblad.
50 en 51. Twee beelden (togog) van tempelwachters (raksasa):
geschenk van deu Vorst van Tabanan aan den Gouverneur-Generaal.
52 en 53. Lansen met gouden beslag, als voren.

IX. BANKA. 127
IX. BANKA.
EN
BILLITON (Bliloeng).
IX.
1 Visch tuig der Orang-sekah van Billiton.
2 en 3. Mes sen (that), in de onlusten op Banka in 1829 door
de Chinezen gebezigd.
4 Kris met ivoren heft (soendang), van zeeroovers afkomstig.
5 Kris (melela).
6 Knoeststok van Banka.
7 en 8 Modellen van huizen, op palen gebouwd.
9 en 10 Modellen van praauwen.
11 Stuk akar-b ahar.
12 Kris.
13 Model van een k o n g s i-h u i s.
14 „ ;/ ff tinmelterij.
15 n i, i) houts-ensteenkolenloods.
16-17. Tinnen talismans van Billiton.
(*) 13—15 geschenk van den Administrates der tinmijnen VOSMAER.

128 X. Riouw.
X. RIOUW.
X.
1 en 2. Twee pieken, met gouden zilver gemonteerd: geschenk
van den Sultan van Lingga aan den Gouverneur-Generaal.
3 Model in seraja-hont van de)
woning van den Radja Moedaj
tcPenjingat geschenkenvandeuheerE.NET-
J . ( SCHER.
4 Inlandsche guitaar (gamboes)
5 Model van eene gambir-iabxiek
6 Maleisch-Arabische lettertafel, om kinderen te leeren spellen
en lezen.

XL
XL LANDEN BUITEN DEN
0. I. ARCHIPEL.
129
1 (*) Driekant k u s s e n met gouddraad geborduurd; uit Lagos:
gebezigd bij verschijning voor den Vorst.
2 en 3. M e s s e n met zilveren scheede en gevest van hertshoorn ,
uit Lagos.
4 Dito, kleiner, voor vrouwen.
5 Met gouddraad doorwerkte sarong.
6 Koperen s i r i h-d o o s met toebehooren.
7 Fijn be werk te g e n d i van roode aarde.
8 Dito van donkerbruiue aarde.
9 en 10. Hoofddeksels van lontar-bladen, van binnen met
bamboe-werk voorzien.
11 Do os, waarin de brief des Konings van Siam aan den Koning
der Nederlanden werd aangeboden.
12 en 13. N o t i t i eb o e k j cs van wit en van zwart papier, tot
voorloopige opteekening van het verhandeldc bij confcrentien.
14 Zwart en wit krijt, om op evenbedoelde notitieboekjes mee
te schrijven.
15 Bamboezen b 1 a a s - i n s t r u m e n t: brengt accoorden voort,
die veel overeenkomst hebben met orgeltoonen.
16 en 17. Twee beschilderde muurbehangsels uit een Siameschen
lempel.
18 en 19. B o g e n met p ij 1 e n , alsmede werpspiesen van
Albany-eiland, benoorden Nieuw-Holland bij Kaap York.
20 Een C h i n e e s c h wapen.
21 en 23 (t). Houten d o o z e n.
23 Steenen k n o d s.
24 Beenen knods,
25 en 26. Ro e i s pa n e n.
27—36. Houten k n o d s e n.
37 Wandelstok met snij- en beeldwerk.
38 Roerspaan.
(*) 1—15 van Siam, ten geschenke ontvaugen van den Heer Mr. A.
LOUDON, die dat rijk in 1862 als Gouvts.-Commissaris bezocht.
(j) 21—38 van Nienw-Zeeland.

130
XII, VARIA,
XII.
1 Houten schutsel met verguld snij- en beeldwcrk, van boven
versierd met bet wapen van Batavia, te midden van die
der zes steden (Amsterdam, Middelburg, Delft, Rotterdam, Hoorn
en Enkhuizen), waar de Kamers van Bewindhebberen der 0.
I. Compagnie haar zetel hadden. Heeft in den tijd der Compagnie
gestaan in de vergaderzaal op het Kasteel.
2 K o p van een Californisch hert (elk).
3 Ijzeren draaibas, vermoedelijk van Chineschen oorsprong.
4 Vaandel, gedicnd hebbende bij de viering van het eerste
eeuwfeest van Batavia (30 Mei 1719).
5 Houten beeldje, volgens overlevering afkomstig van Bantam,
en bij sommigen bekend onder den naam van Mas Saiip, bij
anderen onder dien van Hadji Mangsoer.
6 Karbouw hoorn van zeldzame grootte: geschenk van den
Regent van Galoeh.
7 Draaibas met acbterlading, afkomstig uit de residentie Tagal,
vermoedelijk van Zuid-Europeschen oorsprong: zie Notulen,
IV, 211.
8 en 9. Twee dito van zeer fraaije constructie, afkomstig van
Telaga in de residentie Tjeribon, waar ze met een aantal metalen
voorwerpen uit het Hindoe-lijdperk zeer zorgvuldig bewaard
werden, tot ze door bemiddcling van Sultan Anom en
den Resident KINDER DE CAMARECQ, in het bezit gcraakten van
het Bat. Genootschap (Notulen, IV, 130). Een van deze is
volmaakt gelijk aan den ndragonneau", die gedicnd heeft bij
het beleg van Santander in 1511, en bewaard wordt in de
Armeria Real te Madrid, afgebeeld in de Illustration francaise
van 24 Maart 1866, biz. 188.
10 Verzameling zoogenaamde dondersteenen, werktuigen en
wapenen van steen uit een vdor-historisch tijdperk, alle afkomstig
uit den Indischen Archipel en voor het grootste deel van Java.
11 Zilveren schenkblad met toebeh ooren, waarop voorbecn
aan de Sultans van Tjeribon, wanneer zij bij plegtige gelegenheden
in 't Residentie-huis verschenen, de sirih werd aangeboden:
zie Notulen, IV, 23.

XII. VARIA. 131
XII.
12 Houten snijwerk van den vorigen Panembahan van Soemenep.
13 Kunstig uitgesneden stuk bamboe.
14 Altijddurende almanak, op een houten plank uitgesneden
door J. EBERHART (Ternate 1766).
15 Metalen versiersclen, afkomstig van een steenen Doergabeeld,
gevonden in de moskee van de kampong Ranlawan, afdeeling
Amoentai (Z. en 0. afdeeling van Borneo): geschenk van den
Heer L. J. E. E. VON ENDE.
16 en 17. Globe en kompas van den Bataviaschen predikant J.
M. MoiiR: zie Tijdschrift des Genootschaps, VIII, 317.
18 Draaibas met achterlading: herkornst onbekend.
19 Acht-en-veertig menschen-sc bedels.
20 Houten borstbeeld, met aanduiding der organen volgens
het stelsel van GALL.
21 Dito voorstelling der hersenen.
22 S die del van een orang-hoetan.
23 Gedroogde z e e s c h i 1 d p a d.
24 Zilveren plaat met inscriptie in Kodun-Tamil', bchelzende
het contract, op 11 December 1676 gesloten tusschen de O.
I. Compagnie, vertegenwoordigd door den Raad van stad en landen
van Nagapatnam, als daartoe gemagtigd door den Gouverneur
van Ceylon RIJKLOFF VAN GOENS, en den Sahib Padishu,
van Vizapur, vertegeinvoordigd door Maharaja Egosi, hoofd
van Tanjur: zie Notulen, IV, 91 en 109.
25 Verzameling koperen blaasinstrumenten, volgens overlevering
afkomstig van de Sultans van Bantam.
26 en 27. Houten s c h u t s e 1 s met verguld bloemwerk, afkomstig
van het gesloopte kasteel van Batavia.
28 en 29. Twee dekselvormige koperen voorwerpen, a jour bewerkt,
waarschijnlijk bestemd geweest voor stortbaden en afkomstig
van de Sultans van Bandjermasin.
30 Portret in olieverf van den regerenden Sultan van Koetei.

132
ZBIJVOEQSEL.
I C. (BATAK-LANDEN). (*)
47 Lans (hoedjoer).
4S D r i n k k a n (pangiuoeman).
49 Kapmes (piso).
50 Mes om padi te snijden (gotom).
51 Als 49.
62 Man dj e van bankoeas, eene soort van pandan (Mand, liampil,
Tcb. 7tadjoel).
53 W i gch el - tab el, in den vorm van een boek, inTobaasch
dialekt, houdende aanwijzing der plaatsen, die men in deu
oorlog verinijden moet (pangaramboei, aanduidingen van voor-
teekcnen).
51 Tobaasch handschrift op bamboe, over allerlei ziekten
(poda).
55 Oorbellen van Toba.
56 V i n g e r r i n g van idem.
57 Boven kleed (oelos), van het patroon ragidoep; dra°-t der
zeer aanzienlijken.
58 Dito, van rameli-vezelen te Poerba gemaakt; dragt van den
stam Karo Kara.
59 Dito, gemaakt te Naga Sriboe.
60 en 61. Mandoline's (hapetan of hasapi); hebben veel
overeenkomst met de ketjapi,
62 Ho b o (saroene).
63 en 64. Handtrommcn (odap).
65 Half vcrgane s died el van een Batak, voor een paar jaar
door de bevolking van Naga Sriboe opgegeten.
(*) 47—65 Geschenk van Mr. J. A. M. VAN CATS Baron DE R.VBT,
kontroleur te Deli (Sumatra's Oosllcitst).

VERBETERINGEN EN AANVULL1NGEN.
„ 45, „ „ No. 105
„ 48, • „ „ No. 125
„ 93, III B, No. 75
133
biz. 17, I G, No. 13: trakoen, lees terkoel.
a a No. 14: kampellang, lees Icampila/i,
i, 19, w w No. 69: besiang, lees mansiang.
i, 21 is gepagineerd 2 in plaats van 21.
/; n II A, No. 34: Bopatih, lees Boepati.
a 25: van het opschrift in het midden der bladzijde moet II Java
wegvallen.
// 42, n i, No. 87: sawoe, lees sawo.
Soentikanti, lees Soertileanti.
nplaatst", lees wplaats".
,/Persenb, ehoorende", lees ;/Persen,
behoorende".
// 95, a a No. 118: Singaningalas, lees Singaning-alas.
//
97, // ff No. 177 en 178. Het op de twee hier bedoelde
stukken geschut prijkende wapen, met f/Honni soit qui
mal y pense" tot devies, is dat van Prins Willem III, die ,
in 1653 door zijn oom Karel II van Engeland tot ridder
der Kousebaud-orde geslagen, het regt had het devies dier
orde in zijn wapen te voeren.
126 VIII 43 van No. 45 behoort niet tot deze verzameling
houteu beelden (togog), Het is eene plank of bord, aan
weerszijden beschilderd met figuren, die gezegd worden
Ardjoena en de nimf Soepraba voor te stellen.
127 IX 15: „ hout s-en steenkolenloods" lees „houten
steenkolenlood s,"