FMSG 211 PAC

RESEPTERING EN TOEBEREIDING VAN 

MEDISYNE 

STUDIEGIDS VIR 

FMSG 211 PAC 

*FMSG211PAC* 

SKOOL VIR FARMASIE, 

FAKULTEIT GESONDHEIDSWETENSKAPPE

Studiegids saamgestel deur: 

Dr. J.H. Steenekamp 

Hantering van drukwerk en verspreiding deur Departement Logistiek (Verspreidingsentrum) 

Gedruk deur Platinum Press (018) 2994226 

Kopiereg © 2012 uitgawe. Hersieningsdatum 2012 

Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus. 

Kopiereg voorbehou. Geen gedeelte van hierdie boek, mag in enige vorm of op 

enige manier, sonder skriftelike toestemming van die publiseerders, weergegee 

word nie. Dit sluit fotokopiëring van die hele, of gedeeltes van die boek, in.

Inhoudsopgawe 

FMSG 211: RESEPTERING & TOEBEREIDING VAN MEDISYNE ........................ 1 

Modulekoördineerder ...................................................................................................... 2 

Administrasie ................................................................................................................... 2 

Spreekure ......................................................................................................................... 2 

Kontakgeleenthede ........................................................................................................... 2 

PROGRAMUITLEG ............................................................................................................. 4 

Aantal asseserings wat gebruik word in die berekening van die deelnamepunt ............ 13 

Geldige verskonings vir assesseringsgeleenthede. ........................................................ 13 

Afwesigheid van assesserings ........................................................................................ 14 

LEERAFDELING A: RESEPTERING ............................................................................ 21 

LEEREENHEID 1: INLEIDING TOT GENEESMIDDEL- EN DOSEERVORMONT- 

WIKKELING ....................................................................................................................... 23 

LEEREENHEID 2: FARMASEUTIESE DOSEERVORME ....................................... 27 

ROETES VAN GENEESMIDDELTOEDIENING EN KLASSIFIKASIE VAN DOSEERVORME .......... 29 

GENEESMIDDEL- EN DOSEERVORMINLIGTING ................................................................... 31 

BEWARING EN STABILITEIT VAN MEDISYNE ....................................................................... 34 

ETIKETTERING VAN DOSEERVORME .................................................................................. 37 

LEEREENHEID 3: BEREIDING EN RESEPTERING VAN DOSEERVORME ....... 39 

BASIESE BEGINSELS VAN DOSEERVORMBEREIDING ........................................................... 41 

VOORSKRIFRESEPTERING EN DIE INTERPRETASIE VAN VOORSKRIFTE .............................. 43 

LEERAFDELING B: FISIES-CHEMIESE BEGINSELS.............................................. 45 

LEEREENHEID 4: TOESTANDE VAN MATERIE EN FASE-EWEWIGTE ........... 47 

DIE VASTETOESTAND ......................................................................................................... 49 

DIE VLOEISTOF- EN GASTOESTAND .................................................................................... 51 

FASE-EWEWIGTE ................................................................................................................ 53 

LEEREENHEID 5: OPLOSBAARHEID EN DIE OPLOSPROSES ............................ 55 

INLEIDING TOT OPLOSBAARHEID ........................................................................................ 57 

DIE OPLOSPROSES ............................................................................................................... 61 

OPLOSBAARHEID VAN VERSKILLENDE KLASSE STOWWE ................................................... 63 

VERDELINGSVERSKYNSELS ................................................................................................ 67 

LEEREENHEID 6: OPLOSSINGS .................................................................................. 69 

INLEIDING TOT OPLOSSINGS ............................................................................................... 71 

OPLOSSINGS VAN NIE-ELEKTROLIETE ................................................................................ 72 

OPLOSSINGS VAN ELEKTROLIETE ....................................................................................... 74 

IONIESE EWEWIGTE ............................................................................................................ 77 

GEBUFFERDE OPLOSSINGS ................................................................................................. 80 

ISOTONIESE OPLOSSINGS .................................................................................................... 82 

LEEREENHEID 7: DISSOLUSIE .................................................................................... 85 

INLEIDING DISSOLUSIE ....................................................................................................... 88 

FAKTORE WAT DISSOLUSIE BEÏNVLOED ............................................................................. 90 

DISSOLUSIETOETSING ......................................................................................................... 92 

i

FMSG 211: Algemene inligting 

FMSG 211: 

RESEPTERING & TOEBEREIDING VAN MEDISYNE 

Hierdie module dra 16 kredietpunte en sal ongeveer 160 studie-ure neem om te voltooi. 

Woord van Verwelkoming 

Welkom by Module FMSG 211: Doseervormbereiding, reseptering en toepaslike fisies- 

chemiese beginsels. Ons vertrou dat jy hierdie module interessant sal vind en waarde 

daaruit sal put. 

Farmaseutika is die wetenskap wat doseervormontwikkeling en -vervaardiging bestudeer. 

Geneesmiddels word selde in ‘n suiwer vorm toegedien, maar eerder in ‘n bereide 

doseervorm. Hierdie doseervome kan wissel van eenvoudige oplossings tot komplekse 

geneesmiddelafleweringsisteme. Die hoofoogmerk tydens doseervormontwikkeling is om ‘n 

produk te lewer met ‘n voorspelbare terapeutiese respons wat op groot skaal met 

herhaalbare effektiwiteit vervaardig kan word. Ten einde hieraan te voldoen is dit 

noodsaaklik om ‘n deeglike kennis van al die verskillende doseervorme, hulle roetes van 

toediening en al die faktore betrokke by hulle bereiding en hantering te hê. Om ‘n 

doseervorm suksesvol te berei is dit nodig om ‘n deeglike kennis aangaande die fisieschemiese 

beginsels wat van toepassing is op farmaseutika te hê. Hierdie kennis sluit onder 

andere ‘n deeglike kennis aangaande die verskillende toestande van materie, oplossings, 

diffusie en dissolusie in. 

Hierdie kennis sal jou in staat stel om eenvoudige doseervorme met vertroue te berei en 

enige doseervorm te hanteer en korrek te resepteer. 

Na afloop van hierdie module behoort jy ‘n deeglike kennis te hê betreffende die verskillende 

roetes van toediening, die verskillende doseervorme, hantering en reseptering van 

doseervorme en fisies-chemiese beginsels van toepassing op doseervormontwikkeling en - 

bereiding. 

1

2 


Akademiese en Administratiewe kontak 

Modulekoördineerder 

Mej. Liezl Badenhorst Spreekure: Weeksdae 08:00 - 13:00 

Administrasie 

Die vakgroep se sekretaresse, Mev. Esta van Schalkwyk, sal alle administratiewe sake 

rakende die module hanteer, waaronder: siektebriewe, verskonings en punte- 

aangeleenthede (assesserings, eksamens, opdragte en projekte). Afsprake met die 

modulekoördineerder kan ook by haar gemaak word. Haar kontakbesonderhede en 

werksure is as volg: 

Mev. E. Van Schalkwyk 

Spreekure: Weeksdae 08:30 – 13:00 en 

14:00 - 16:00 

E-posadres 21131120@nwu.ac.za 

Kantoornommer G11 (Grondvloer van die Farmaseutikagebou 

[Gebou G2] 

Spreekure 

Geen amptelike spreekure word gereserveer nie, maar jy is enige tyd welkom om my te kom 

spreek met enige probleme. Indien ek nie beskikbaar is nie, kan jy ’n afspraak maak by die 

vakgroep se sekretaresse (sien “Administrasie” hierbo). 

Kontakgeleenthede 

Die tye vir formele kontaksessies en tutoriale vir hierdie module is vanjaar as volg: 

DAG 

KONTAKSESSIE 

TYD LOKAAL 

Die kontakgeleentheid op ‘n ________________ om _______ sal as 

assesseringsgeleentheid gebruik word (sien weksprogram vir detail).


Plek van hierdie module in die program 

In die programuitleg is hierdie module in grys aangedui, om vir jou aan te toon waar jy tans in 

jou opleiding is en wat nog voorlê. 

In die moduleplan word die verskillende onderafdelings (leereenhede) waarin die module 

opgedeel is, aangedui. 

3

PROGRAMUITLEG 

Jaarvlak 4 

Jaarvlak 3 

Jaarvlak 2 

Jaarvlak 1 

4 

Sem 2 

Sem 1 

Sem 2 

Sem 1 

Sem 2 

Sem 1 

Sem 2 

Sem 1 

72 

72 

72 

76 

72 

76 

76 

48 

144 

148 

148 

124 


B.Pharm-kurrikulum [G411P] (2010 - 2012) 

8 16 24 32 40 48 56 64 68 72 76 

FELG421 (8) 

Keuseprojek 

FCHG441 (8) 

Metab. & 

Voorlopergeneesmiddels 

FCHG 321 (16) 

Medisinale Chemie 

FMSG422 (8) 

Biotegnologiese & 

Innoverende 

doseervorme 

FCHG311 (16) 

Farmaseutiese Analise 

FCHG 221 (16) 

Inleidende Medisinale Chemie 

CHEN 213 (8) 

Chemie vir 

Farm/Biol 

CHEN121 (8) 

Inleidende 

organiese chemie 

CHEN111 (8) 

Chemiese 

beginsels 

TOTAAL: 564 krediete 


Farmaseutiese Doseervorme & 

Tegnologie III 

FCAG211 (8) 

Farmaseutiese 

berekeninge 

CHEN122 (8) 

Inleidende anorg & 

fisiese chemie 

FMGB111 (8) 

Gesondheids- & 

Welsynbevordering 

FKLG421 (16) 

Farmakologie VI 

FKLG411 (16) 

Farmakologie V 



Tegnologie II 



Tegnologie I 


Biofarmaseutika & 

Farmakokinetika 

FMSG211 (16) 

Toebereiding en reseptering van 

medisyne 

FSKN122 (8) Fisika 

vir Biologie II 

FSKN112 (8) 

FIsika vir Biologie I 

BLPN 121 (8) 

Medisinale 

Plantkunde 

BLPN111 (8) 

Dierparasitologie 

FKLG221 (24) 

Farmakologie II 

FPFG422 (24) 

Kliniese Farmasie 

FPKG411 (8) 

Hulpbronbestuur 

FKLG321 (16) 

Farmakologie IV 

FKLG311 (16) 

Farmakologie III 

FKLG211 (16) 

Farmakologie I 

FLPX121 (16) 

Inleidende Fisiologie vir 

Farmasie en Verpleegkunde 

B 

FLPX111 (16) 

Inleidende Fisiologie vir 

Farmasie en Verpleegkunde 

A 

FPKG412 (8) 

Gesondheidsorgbestuur 

FPFG321 (16) 

Gesondheidskunde 

FPKG424 (8) 

Algemene 

bestuur vir die 

apteker 

WVPS311 (12) 

Beroepsetiek vir die 

apteker 

FPFG311 (16) Kliniese 

Patologie 

MKPN221 (8) 

Mikrobiologie 

WVGW221 (12) 

Ken & Verstaan die 

Wêreld van Gesondheid 

BCHG215 [24] 

Biochemie vir Gesondheidswetenskappe 

FPKG121 (8) 

Inl. tot Medisyneverspreiding 

ATSW121 (8) 

Kommunikasie in 

Praktyk 

FPKG322 (8) 

Kommunikasi 

e vir die 

apteker 

FPKG321 (8) 

Goeie 

Apteekpraktyk 

FPKG311 (8) 

Praktykbestu 

ur 

AGLA121 

(12) 

Akademiese 

geltterdheid 

*AGLA111 

(12) 

Akademiese 

Geletterdheid 

FGPO471 (4) 

Gestruktureerde 

Praktykopleiding 

Faseer uit 2012 

FGPO371 (4) 




FGPO271 (4) 




Uitgefasser 2009

Moduleplan 


Die volgende skema gee ‘n uiteensetting van die onderwerpe wat in hierdie module 

met jou behandel word. Hierdie module bestaan uit twee leerafdelings nl. 

Reseptering (Leerafdeling A), en Fisies-chemiese beginsels (Leerafdeling B). 

Elke leerafdeling bestaan uit ‘n aantal leereenhede. Van die Leereenhede is verder 

in leergedeeltes opgedeel. Die skema gee jou ‘n aanduiding hoe die leereenhede 

en leergedeeltes in die module inskakel. 

Gebruik die moduleplan deurgaans tydens die leer van hierdie module om die 

verskillende leereenhede te integreer en om die logika in die aanbieding van hierdie 

module te volg. 

FMSG 211: Reseptering en 

toebereiding van medisyne 

LeerafdelingA: 

Reseptering 

LeerafdelingB: 

Fisies-chemiese 

beginsels van 

Farmaseutika 

Sien p 6 Sien p 7 

5

Leereenheid 1: 

Inleiding tot 

geneesmiddel- en 

doseervormontwikkeling 

6 


FMSG 211: Reseptering en 

toebereiding van medisyne 

Leerafdeling A: 

Reseptering 


Farmaseutiese 

doseervorme 

♦ Leergedeelte 2.1: 

Roetes van geneesmiddeltoediening 

en 

klassifikasie van doseervorme 


Geneesmiddel en 

doseervorminligting 


Bewaring en stabiliteit 

van medisyne 


Etikettering van doseervorme 


Bereiding en reseptering 

van doseervorme 


Basiese beginsels 

van doseervormbereiding 


Voorskrifreseptering


Toestande van materie 

en fase-ewewigte 


Die vastetoestand 


Die vloeistof- en 

gastoestand 


Fase-ewewigte 


Leerafdeling B : 

Fisies- chemiese beginsels van 

Farmaseutika 


Oplosbaarheid en die 

oplosproses 


Inleiding tot 

oplosbaarheid 


Die oplosproses 


Oplosbaarheid van 

verskillende klasse 

stowwe 


Verdelingsverskynsels 


Oplossings 


Inleiding tot oplossings 


Oplossings van nieelektroliete 


Oplossings van 

elektroliete 


Ioniese ewewigte 


Gebufferde oplossings 


Isotoniese oplossings 


Dissolusie 


Inleiding tot 

dissolusie 


Faktore wat dissolusie 

beïnvloed 


Dissolusietoetsing 

7

Werksprogram 

8 


Hieronder volg ‘n werkprogram vir die module. Die datums sal tydens kontak- 

geleenthede verskaf word. Jy sal sien dat die geskatte aantal studie-ure wat dit sal 

neem om ‘n betrokke leerafdeling leereenheid of leergedeelte suksesvol af te handel 

aangetoon word. Hierdie aantal studie-ure sluit die tyd vir oefeninge in maar 

kontaktyd en eksamenvoorbereiding is uitgesluit. Kontaktyd beloop ongeveer 30 

studie-ure en die eksamenvoorbereidingstyd is apart in die tabel aangetoon. 

Tabel 1: Werksprogram vir module. 

Leeraktiwiteit Geskatte 

aantal 

studie-ure 

Leerafdeling A 39¼ 

Leereenheid 1 6 

Oefening 1.1 1½ 

Leereenheid 2 13¾ 

Leergedeelte 2.1 6 

Leergedeelte 2.2 2½ 

Oefening 2.1 1 


Oefening 2.2 ¼ 


Oefening 2.3 ¼ 

Leereenheid 3 18 



Datum vir 

afhandeling 

/ indiening 

Eie 

beplande 

datum vir 

afhandeling 

Verwagte / 

Werklike 

prestasie in 

%


aantal 

studie-ure 


Leerafdeling B 55¾ 





Oefening 4.2 ½ 

Leergedeelte 4.3 ¾ 







Leergedeelte 5.4 ¾ 

Oefening 5.3 ½ 


Leergedeelte 6.1 ½ 


Oefening 6.1 ¾ 


Datum vir 

afhandeling 

/ indiening 

Eie 

beplande 

datum vir 

afhandeling 

Verwagte / 

Werklike 

prestasie in 

% 

9


aantal 

studie-ure 








Leereenheid 7 8½ 






Assesserings 35 

Module-eksamen 30 

Programuitkomste 

10 


Datum vir 

afhandeling 

/ indiening 

Eie 

beplande 

datum vir 

afhandeling 

Verwagte / 

Werklike 

prestasie in 

% 

Na suksesvolle voltooiing van die B.Pharm.-program sal jy in staat wees om: 

• individueel, of as deel van ’n span, die ontwikkeling, toetsing, vervaardiging, 

toebereiding en verpakking van farmaseutiese produkte te onderneem, beheer, 

organiseer en kontroleer. 

• ‘n onmisbare en aanvaarde skakel in die gesondheidspan te wees deur as 

voorsiener van koste-effektiewe en doeltreffende farmaseutiese dienste op te 

tree tot bevrediging van die gemeenskap deur:


voorgeskrewe medisyne te resepteer en die optimale gebruik daarvan te 

verseker deur beheer, kontrole en advieslewering aan die pasiënt en 

gesondheidsprofessies; 

apteker-geïnisieerde sorg aan die pasiënt te verskaf en die optimale 

gebruik van medisyne te verseker; 

opvoeding oor gesondheidsorg en medisyne te verskaf; 

gemeenskapsgesondheid te bevorder en verbandhoudende inligting te 

verskaf; 

• met ’n gesindheid van altruïsme en sin vir verantwoordelikheid en empatie, 

diens aan jou medemens te lewer. 

• probleme in die praktyk selfstandig met behulp van toepaslike literatuur, parate 

kennis en laboratoriumtegnieke te identifiseer, evalueer, formuleer en 

innoverend en kreatief op te los. 

• die vermoë en motivering te hê om jou wetenskaplike en professionele kennis, 

vaardighede en vermoëns voortdurend te ontwikkel en ’n lewenslange student te 

wees ten einde die professie op ’n hoë vlak van bevoegdheid te bly beoefen. 

Module Uitkomste 

Na afhandeling van hierdie module, moet jy: 

• ‘n basiese kennis van die verskillende doseervorme en toedieningsroetes hê. 

• die basiese tegnieke van toepassing op die bereiding en reseptering van 

doseervorme ken en kan toepas. 

• ‘n deeglike kennis toon van die farmaseutiese berekeninge van toepassing op 

die bereiding en reseptering van doseervorme. 

• ‘n voorksrif kan vertolk en resepteer. 

• die belang van fisies-chemiese beginsels in doseervormontwikkeling verstaan 

en kan verduidelik. 

• fisies-chemiese beginsels in doseervormbereiding kan toepas. 

11

12 


• ‘n begrip hê van die belang van fisies-chemiese beginsels in die ontwikkeling en 

werking van geneesmiddels sowel as doseervorme. 

• die belang van fisies-chemiese beginsels in farmaseutika besef en verstaan. 

• suksesvol en effektief in groepsverband kan saam werk. 

• kommunikasievaardighede soos die skryf van verslae kan demonstreer. 

• in alle aspekte van doseervormontwikkeling eties korrek optree. 

BYWONING VAN KONTAKSESSIES 

Jou toelating tot die eksamen in FMSG 211 berus op twee aspekte, naamlik: 

• die opbou van ’n deelnamepunt van ten minste 40% en 

• die verwerwing van ’n deelnamebewys. 

Hierdie deelnamebewys word deur die Skooldirekteur, op aanbeveling van die 

modulekoördineerder, uitgereik aan ’n student wat ’n deelnamepunt van ten minste 

40% behaal het en wat bewys gelewer het dat hy/sy deelgeneem het aan alle 

aktiwiteite wat verband hou met die betrokke module. Hierdie betrokkenheid sluit 

aspekte in soos deelname aan laboratoriumwerk en deelname aan aktiwiteite 

tydens kontakgeleenthede. Aangesien kontaksessies in hierdie module 

gespreksgeleenthede is, word daar dus van jou verwag om hierdie sessies gereeld 

by te woon en aan die aktiwiteite tydens die sessies deel te neem. Afwesigheid van 

enige formele, geskeduleerde kontaksessie kan lei tot weiering tot 

eksamentoelating, ongeag jou deelnamepunt. 

Samestelling en berekening van deelname- en 

modulepunt 

Jou modulepunt (finale punt) word saamgestel uit ’n deelnamepunt en ’n 

eksamenpunt: 

Modulepunt = Deelnamepunt (50%) + Eksamenpunt (50%) 

Let asseblief daarop dat die eksamenpunt 50% van jou modulepunt uitmaak. Dit is 

daarom noodsaaklik dat jy deurlopend moet werk om ’n goeie deelnamepunt op te 

bou ten einde druk van jou af te haal gedurende die eksamen.


Jou deelnamepunt vir hierdie module word saamgestel uit die volgende 

afsonderlike puntedraende (formatiewe) assesserings: 

• Kleiner assesserings (50%), 

• Laboratoriumassesserings (20%) en ‘n 

• Groot assessering (30%). 

Die subminimum vir beide die deelnamepunt en eksamenpunt is 40%. ’n 

Modulepunt van 50% is nodig om te slaag en 75% om ’n onderskeiding te behaal. 

Evaluering 

Jy het volgens Universiteitsreëls (sien A-reëls en Fakulteitsreëls) twee 

eksamengeleenthede om hierdie module te slaag. Indien jy nie een van hierdie 

eksamengeleenthede slaag nie, moet jy herregistreer en die module herhaal. 

Die deelnamepunt bestaan uit die volgende afsonderlike puntdraende formatiewe 

assesserings, naamlik: 

• Assesserings (50%), 

• Laboratoriumassesserings (20%) en ‘n 

• Opdragte (10%). 

Let daarop dat die relatiewe gewigte soos hierbo uitgesit nie rigied is nie en kan 

verander afhangende van die tipe assessering. Gebruik hierdie gewigstoedeling 

slegs as riglyn. 

Aantal asseserings wat gebruik word in die berekening van die deelnamepunt 

Jy gaan in totaal 4 assesserings (laboratoriumassesserings uitgesluit) aflê. Al vier 

hierdie assesserings gaan gebruik word in die berekening van jou deelnamepunt. 

Geen assessering gaan wegval nie. 

Geldige verskonings vir assesseringsgeleenthede. 

Aangesien daar slegs vier assesserings gebruik gaan word in die berekening van 

jou deelnamepunt beteken dit dat jy ‘n punt vir elkeen van hierdie vier 

13

14 


assesseringsgeleenthede moet hê. Indien dit gebeur dat jy nie teenwoordig is 

tydens een van die vyf assesseringsgeleenthede geld die volgende: 

• ‘n punt gelykstaande aan die gemiddeld vir jou ander assesserings sal aan jou 

toegeken word indien jy oor ‘n geldige verskoning beskik (sieknota of 

begrafnisbrief). 

• indien jy nie oor ‘n geldige verskoning beskik nie sal ‘n nulpunt vir die 

assesseringsgeleentheid aan jou toegeken word. 

Afwesigheid van assesserings 

Verskonings vir afwesigheid van enige geskeduleerde, formatiewe assessering 

moet binne 3 dae (72 uur) na aflegging van die betrokke evaluering by die 

vakgroep se sekretaresse ingehandig word. Slegs siekte en dood in die familie sal 

as geldige verskonings aanvaar word indien die nodige bewyse ingedien word. 

Geen dokumentasie wat laat ingehandig word, sal aanvaar word nie. 

Eksamen 

Gedurende die Junie-eksamensessie (eerste eksamengeleentheid vir FMSG 211) 

skryf jy een 3-uur vraestel (maks. 100 punte) oor al die werk in hierdie module. 

Gedurende die tweede eksamengeleentheid (die laaste week van die winterreses of 

eerste week van die tweede semester) het jy ’n tweede geleentheid vir FMSG 211 

(sien “Afwesigheid van eksamen” hieronder). 

Toelating tot die eksamen 

Volgens die reëls van die Fakulteit Gesondheidswetenskappe word toelating tot die 

eksamengeleenthede toegestaan indien jy ’n deelnamepunt van ten minste 40% 

deur die semester opgebou het. Ten spyte van hierdie vereiste is jou toelating tot 

die eksamen egter ook (en meer spesifiek) onderhewig aan die verwerwing van ’n 

deelnamebewys soos in die volgende paragraaf verduidelik. 

Toelating tot die eksamen geskied deur die verwerwing van ’n deelnamebewys wat 

deur die Skooldirekteur uitgereik word, in oorleg met die vakgroepvoorsitter en 

modulekoördineerder. Hierdie deelnamebewys word toegeken op grond van en met 

inagneming van jou deelnamepunt en algemene deelname aan kontaksessies 

(klasbyeenkomste), tutoriale, uitvoer van opdragte en laboratoriumwerk. Dit


impliseer dat daar nie ’n bepaalde minimum deelnamepunt vereis word om toelating 

tot die eksamen te verkry nie, maar dat ’n lae deelnamepunt wel kan dui op swak of 

onbevredigende deelname op grond waarvan die Skooldirekteur kan weier om jou 

toelating tot die eksamen te gee. 

By implikasie beteken bogenoemde dus dat jy nie noodwendig eksamentoelating 

geweier sal word indien jy nie in minimum deelnamepunt van 40% opgebou het nie, 

maar dat jy ook nie noodwendig tot die eksamengeleenthede toegelaat sal word 

indien jy wel die vereiste deelnamepunt behaal het nie, maar in gebreke gebly het 

om jou deelname aan die aktiwiteite in die module tydens die semester te bewys. 

Afwesigheid van eksamen(s) 

Geen verskoning vir afwesigheid van ‘n eksamengeleentheid word vereis nie. 

Volgens die A-reëls kry jy twee eksamengeleenthede vir elke module. Indien jy nie 

die eerste eksamengeleentheid benut nie, kwalifiseer jy vir die tweede geleentheid 

(mits jy aan die toelatingsvereistes voldoen). Indien jy nie die tweede 

eksamengeleentheid benut nie of weer nie aan die slaagvereistes voldoen nie (d.i. 

‘n modulepunt van 50% en ‘n eksamen subminimum van 40%), moet jy die module 

herhaal (d.w.s. weer aan alle aktiwiteite deelneem om ‘n deelnamebewys te 

verwerf). Indien jy wel die eerste eksamengeleentheid benut het, kan jy steeds van 

die tweede geleentheid gebruik maak indien jy nie aanvanklik geslaag het nie, of 

indien jy voel dat jy jou modulepunt kan verbeter. Indien jy van die tweede 

eksamengeleentheid gebruik maak om jou modulepunt te verbeter, geld die 

eksamenpunt van die tweede geleentheid, ongeag of dit beter of swakker was as 

jou eerste eksamenpunt. 

Eksamenvoorbereiding 

Vir elke evalueringsgeleentheid behoort jou voorbereiding sodanig te wees dat jy die 

toepaslike uitkomste bereik. Enige evaluering is dus uitsluitlik bedoel om te toets of 

jy die uitkomste op die toepaslike vlakke bereik het - niks meer nie en ook niks 

minder nie. 

Die skriftelike eksamenvraestel het gewoonlik ’n maksimum van 100 punte en ‘n 

maksimum duur van 3 ure. Die deel wat dit van jou modulepunt uitmaak, is 

bespreek onder "samestelling en berekening van deelname- en modulepunt". Die 

vraestel kan bestaan uit multikeuse vrae sowel as besprekingsvrae. 

15

16 


Algemene studiewenke 

Dit word voorgestel dat jy hierdie studiegids met sy verwysings na ander 

inligtingsbronne stapsgewys volg. As ’n basiese riglyn kan jy aanvaar dat 1 

kredietpunt 10 studie-ure verteenwoordig. 

Farmaseutika is ’n studieveld met interdissiplinêre raakvlakke. Dit behels ’n goeie 

voorkennis van chemie en fisika. Benewens die gebruik van die studiegids, kan die 

volgende stappe ook gevolg word om ’n bepaalde afdeling in farmaseutika te 

bemeester: 

• Verseker dat jy ’n goeie agtergrondkennis het van fisika en chemie. 

• Dit werk gewoonlik goed om opsommings van elke afdeling te maak. Sulke 

opsommings leer maklik. Omdat individue verskil kan jy egter net weer jou 

kennis aangaande die leerstrategieë wat met jou in LEER 111 behandel is, gaan 

opskerp en die strategie gebruik wat vir jou die beste werk. Dit is verder ’n 

nuttige wenk om in groepsverband gesimuleerde mondelinge eksamens te hou 

en mekaar se antwoorde krities te beoordeel. Eers wanneer jy oor die inhoude 

praat en jouself hoor, kom jy werklik agter wat jy regtig weet en verstaan en 

ontdek jy waar daar nog leemtes is. 

• Maak seker dat jy by die werksprogam hou. 

• Doen al die oefeninge en werksopdragte om vas te stel of jy die uitkomste 

suksesvol bereik. 

• Van die leergedeeltes beskik oor addisionele studiewenke wat jy kan gebruik om 

jou studie te vergemaklik. 

• Wanneer jy voorbeelde deurwerk: 

probeer eers self die probleem oplos deur te kyk na watter gegewens aan 

jou verskaf word en wat van jou gevra word. 

maak seker dat jy weet watter vergelykings is van toepassing op ‘n bepaalde 

probleem. 

vergelyk dan jou poging met die antwoord.


Voorgeskrewe Studiemateriaal 

Die volgende is voorgeskrewe studiemateriaal vir hierdie module: 

Studiegids vir FMSG 211 (Hierdie studiegids). 

Voorgeskrewe handboek, aantekeninge en handleiding. 

Die amptelike voorgeskrewe handboek, aantekeninge en handleiding vir hierdie 

module, waarvan u eie kopieë moet aankoop, is die volgende: 

• Ansel, H.C. & Stoklosa, M.J. 2006. Pharmaceutical Calculations, 12 th ed. 

Philadelphia : Lippincott Williams & Wilkins. 396 p. (ISBN: 0-7817-3172-0). In 

die studiegids word verder verwys na “Pharmaceutical Calculations”. 

• Die Leesbundel vir FMSG 211. Die Leesbundel vir FMSG 211 bestaan uit 

twee hoofafdelings: 

Deel I bestaan uit studiemateriaal wat uit ander vakhandboeke oorgeneem 

is. Voor in Afdeling A is ‘n volledige inhoudsopgawe van die werke wat 

daarin opgeneem is. In die studiegids word verder verwys na “Leesbundel” 

gevolg met die besonderhede van die werk wat bestudeer moet word in 

hakies. Hierdie gedeelte is van toepassing op Leerafdeling A. 

Deel II bestaan uit ‘n gedeelte wat vertaal is (in Afrikaans) vanuit verskeie 

vakhandboeke en navorsingsartikels. Hierdie gedeelte is van toepassing 

op Leerafdeling B. 

• Die laboratoriumgids vir FMSG 211. 

17

Voorvereistes 

18 


U word verwys na die jaarboek vir die volledige uiteensetting van veronderstelde 

leereise ("voorvereistes"). Die volgende som die belangrikste punte op: 

• Daar is geen voorvereistes gestel in die jaarboek vir hierdie module nie, maar jy 

moet ’n goeie agtergrond van chemie en fisika hê. 

Ikone 

Die ikone van toepassing op hierdie studiegids word in tabel 2 gegee. 

Tabel 2: Ikone van toepasing op hierdie studiegids. 

Ikoon Betekenis 

Inleiding: Inleidende opmerkings van ‘n leereenheid. 

Tydtoedeling: Beraamde studietyd benodig. 

Studiemateriaal: Bestudeer die aangetoonde materiaal 

in die handboek/leesbundel. 

Uitkomste: Die uitkomste wat jy suksesvol moet 

bereik. 

Praktiese voorbeeld: Toepassing van die teoretiese 

beginsels. 

Oefening: Oefening wat voltooi moet word. 

Terugvoer: Terugvoer wat jy moet lewer oor ‘n 

afgehandelde oefening. 

Voorkennis: Voorkennis waaroor jy moet beskik 

voordat jy verder gaan.

Aksiewoorde 


‘n Kort verduideliking van gebruikte aksiewoorde in hierdie studiegids word in tabel 3 

gegee. 

Tabel 3: Verduideliking van gebruikte aksiewoorde. 

Aksiewoord Omskrywing 

Beskryf Gee ‘n woordelike skets. Weergee van die eienskappe of 

aard van iets, om die begrip, proses of idee te verduidelik. 

Definieer Omskryf/Beskryf die term of begrip noukeurig. 

Illustreer Verduideliking, toelig in woorde of deur gebruik te maak 

van sketse of diagramme. 

Voorbeeld Gee ‘n praktiese illustrasie van die konsep. 

Lys/Noem Noem kortliks. Geen verduideliking of bespreking is nodig 

nie. 

Verduidelik Om duidelik te maak of te verklaar. Jy moet bewys dat jy 

die inhoud of begrip verstaan in jou eie woorde. Die 

gebruik van voorbeelde kan van hulp wees. 

Motiveer Jy moet jou siening of standpunt staaf met redes. Jy moet 

dus die leser van jou standpunt probeer oortuig. 

Onderskei Jy moet die veskil tussen die begrippe, prosesse of 

standpunte aandui. 

Vergelyk Toon die verskille en ooreenkomste tussen die begrippe, 

prosesse of standpunte. 

19

20 


Waarskuwing teen plagiaat 

WERKSTUKKE IS INDIVIDUELE TAKE EN NIE GROEPAKTIWITEITE NIE 

(TENSY DIT UITDRUKLIK AANGEDUI WORD AS ‘N GROEPAKTIWITEIT) 

Kopiëring van teks van ander studente of uit ander bronne (byvoorbeeld die 

studiegids, voorgeskrewe studiemateriaal of direk vanaf die Internet) is 

ontoelaatbaar – net kort aanhalings is toelaatbaar en slegs indien dit as sodanig 

aangedui word. 

Jy moet bestaande teks herformuleer en jou eie woorde gebruik om te verduidelik 

wat jy gelees het. Dit is nie aanvaarbaar om bestaande teks/stof/inligting bloot oor 

te tik en die bron in 'n voetnoot te erken nie – jy behoort in staat te wees om die idee 

of begrip/konsep weer te gee sonder om die oorspronklike skrywer woordeliks te 

herhaal. 

Die doel van die opdragte is nie die blote weergee van bestaande materiaal/stof nie, 

maar om vas te stel of jy oor die vermoë beskik om bestaande tekste te integreer, 

om jou eie interpretasie en/of kritiese beoordeling te formuleer en om 'n kreatiewe 

oplossing vir bestaande probleme te bied. 

Wees gewaarsku: Studente wat gekopieerde teks indien sal 'n nulpunt vir die 

opdrag ontvang en dissiplinêre stappe mag deur die Fakulteit en/of die 

Universiteit teen sodanige studente geneem word. Dit is ook onaanvaarbaar 

om iemand anders se werk vir hulle te doen of iemand anders in staat te stel 

om jou werk te kopieer – moet dus nie jou werk uitleen of beskikbaar stel aan 

ander nie!

FMSG 211: Leerafdeling A 

LEERAFDELING A: RE- 

SEPTERING 

Tydtoedeling 

Dit behoort ongeveer 37¾ ure te neem om hierdie leerafdeling suksesvol te voltooi 

en die uitkomste te bereik. 

Leerafdelinguitkomste 

Na suksesvolle voltooiing van leerafdeling A behoort jy: 

• die historiese ontstaan van farmasie en die konteks van farmaseutika binne die 

program te kan verduidelik. 

• kennis van farmaseutiese doseervorme en die toepassing daarvan te kan 

aantoon. 

• jou kundigheid oor die bereiding en reseptering van doseervorme te kan toon. 

• in alle beroepshandelinge streng etiese standaarde te handhaaf. 

Inleiding 

Die apteker vervul ‘n belangrike rol in die nasionale gesondheidsorgprogram en is 

verantwoordelik vir die vervaardiging, verspreiding, reseptering en advieslewering 

oor medisyne. Die apteker moet daarom ‘n deeglike kennis van medisyne en 

doseervorme besit ten einde die ander rolspelers in die gesondheidsorgspan 

effektief te kan ondersteun. Daar word opgesien na die apteker vir sy kennis oor 

medisyne en daarom is dit belangrik dat die apteker sy produk (medisyne) met 

kundigheid en vertroue moet hanteer vanaf die konsep daarvan tot by die 

terapeutiese gebruik daarvan. Kennis en vaardighede in Farmaseutika, met al sy 

afdelings soos onder andere die reseptering van medisyne, is ‘n integrale deel van 

aptekerswese en maak die apteker uniek in die gesondheidsorgspan. 

21

Tydtoedeling 

FMSG 211: Leereenheid 1 – Inleiding tot geneesmiddel- en 


INLEIDING TOT GENEESMIDDEL- EN 

DOSEERVORMONTWIKKELING 

Dit behoort ongeveer 6 ure te neem om hierdie leereenheid suksesvol af te handel 


Leereenheiduitkomste 

Na suksesvolle voltooiing van leereenheid 1, moet jy: 

• die verskillende fases in die ontwikkeling van ‘n nuwe geneesmiddel kan noem 

en bespreek. 

• die term doelgeneesmiddel (“goal drug”) kan definieer. 

• kan verduidelik wat ‘n leierverbinding (“lead compound”) is. 

• kan verduidelik wat word bedoel met molekulêre modifikasie van ‘n 

leierverbinding (“lead compound”). 

• twee voorbeelde van geneesmiddels kan gee wat die resultaat is van molekulêre 

modifikasie van ‘n leierverbinding (“lead compound”). 

• kan verduidelik wat word bedoel met meganisme gebaseerde geneesmiddel- 

ontwerp. 

• twee voorbeelde van geneesmiddels kan gee wat die resultaat is van 

meganisme gebaseerde geneesmiddelontwerp. 

• kan verduidelik wat ‘n voorlopergeneesmiddel (“prodrug”) is. 

• die doel van prekliniese toetse kan verduidelik. 

• kan onderskei tussen Fase I, II en III kliniese proewe. 

23

24 



• die belangrikste geneesmiddeleienskappe wat in aanmerking geneem moet 

word tydens die ontwikkeling van ‘n doseervorm kan noem. 

• die twee fundamentele parameters wat die tempo en omvang van 

geneesmiddelabsorpsie beïnvloed kan noem. 

• kan verduidelik wat farmaseutika is. 

• die belang van farmaseutika tydens die geneesmiddel- en doseervorm- 

ontwikkelingsproses kan verduidelik. 

Inleiding 

Vanaf die vroegste tye het die mens gepoog om sy eie welstand en gesondheid te 

verbeter en om siektes te behandel. Die gebruik van geneesmiddels en maniere om 

dit toe te dien het in die moderne samelewing aanleiding gegee tot die ontstaan van 

verskeie beroepe, waaronder dié van apteker. Die eise van die hedendaagse 

samelewing ten opsigte van gesondheid vereis van aptekerswese om ‘n 

innoverende en aanpasbare beroep te bly wat kan tred hou met die hedendaagse 

tegnologie, veral ten opsigte van geneesmiddeltoediening. Dit is juis uit hierdie eise 

waaruit die vak Farmaseutika ontstaan het. Farmaseutika is ‘n betreklike jong 

wetenskap en het baie raakvlakke met ander vakgebiede. Farmaseutika maak die 

apteker uniek omdat geen ander vak kennis en vaardighede in so ‘n mate integreer 

as wat die geval met Farmaseutika is nie. 

Studiemateriaal 

Bestudeer die volgende studiemateriaal: 

Leesbundel (Aulton, xiii – xv). 

Leesbundel (Ansel et al., hfst. 2:25-66). 

Oefening 

Oefening 1.1 

1. Skryf jou eie definisie van Farmaseutika neer. 

2. Bespreek die belang en plek van farmaseutika tydens die ontwikkelingsproses 

van nuwe geneesmiddels en doseervorme.



3. Hoe verskil die produk tydens Fase 1, 2 en 3 kliniese studies. 

Studiewenke 

Die volgende gedeeltes in die studiemateriaal is slegs vir agtergrondkennis: 

• Ansel et al., hfst. 2:35-41 (vanaf die opskrif “FDA’s Definition of a New Drug” tot 

aan die einde van die paragraaf onder die opskrif “Genotoxicity or Mutagenicity 

Studies”). 

• Ansel et al., hfst. 2:44-66 (vanaf die opskrif “The Investigational New Drug 

Application” tot aan die einde van die hoofstuk). 

Terugvoer 

Bring jou antwoorde van oefening 1.1 na die kontakgeleentheid vir ‘n 

groepsbespreking. Handig jou antwoorde in aan die einde van die 

kontakgeleentheid. Hierdie oefening word gebruik vir jou deelnamebewys. 

25

Tydtoedeling 

FMSG 211: Leereenheid 2 – Farmaseutiese doseervorme 

FARMASEUTIESE DOSEERVORME 

Dit behoort ongeveer 13¾ ure te neem om hierdie leereenheid suksesvol af te 

handel en die uitkomste te bereik. 



• ‘n basiese kennis hê van die verskillende doseervorme en geneesmiddel- 

toedieningsroetes. 

• die doel, uitleg en gebruik van die farmakopieë verstaan. 

• die inligting wat op doseervorme en herverpakte doseervorme voorkom ken. 

• die belang van die korrekte bewaring en hantering van doseervorme verstaan en 

noodsaaklike aanbevelings hieroor kan doen. 

Inleiding 

Geneesmiddels word selde in ‘n suiwer vorm toegedien, maar word verwerk in ‘n 

doseervorm om die hantering, bewaring en toediening daarvan te vergemaklik. Die 

keuse van die tipe doseervorm wat gebruik word hang af van verskeie faktore, soos 

biofarmaseutiese faktore, geneesmiddeloorwegings en terapeutiese oorwegings. 

Hierdie faktore en hulle onderlinge wisselwerking is baie belangrik en dikwels baie 

kompleks en vereis toepaslike kennis en beredenering alvorens daar gepoog kan 

word om ‘n geneesmiddel in enige tipe doseervorm te verwerk. 

27

28 

FMSG 211: Leereenheid 2 – Farmaseutiese doseervorme 

Inhoudsopgawe 

Ten einde hierdie leereenheid logies en sinvol te maak word dit opgedeel in die 

volgende leergedeeltes: 

Leergedeelte 2.1: Roetes van geneesmiddeltoediening en klassifikasie van doseervorme. 

Leergedeelte 2.2: Geneesmiddel- en doseervorminligting. 

Leergedeelte 2.3: Bewaring en stabiliteit van medisyne. 

Leergedeelte 2.4: Etikettering van doseervorme.

FMSG 211: Leergedeelte 2.1 – Roetes van geneesmiddeltoediening en 


Tydtoedeling 

ROETES VAN GENEESMIDDELTOEDIENING EN 

KLASSIFIKASIE VAN DOSEERVORME 

Dit behoort ongeveer 6 ure te neem om hierdie leergedeelte suksesvol af te handel 


Leeruitkomste 

Na suksesvolle voltooiing van leergedeelte 2.1 moet jy: 

• die doel van doseervorme kan noem. 

• kan verduidelik wat die apteker van elke doseervorm en toedieningsroete moet 

weet, wat insluit: 

die voordele van elke tipe doseervorm en toedieningsroete. 

nadele van elke tipe doseervorm en toedieningsroete. 

wanneer watter toedienigsroete meer aangewese sal wees. 

• die invloed van die volgende faktore op die keuse van doseervorme kan 

verduidelik: 

biofarmaseutiese oorwegings, 

geneesmiddeloorwegings en 

farmakokinetiese oorwegings. 

• tussen verskillende tipes doseervorme kan onderskei. 

• die verskillende roetes van geneesmiddeltoediening kan bespreek. 

29

30 

FMSG 211: Leergedeelte 2.1 – Roetes van geneesmiddeltoediening en 



Bestudeer die volgende: 

Leesbundel (Aulton, hfst. 1:1-12). 


Leesbundel (Winfield and Richards, hfst. 16:174-180). 

Pharmaceutical Calculations, Appendix D:383-387.

FMSG 211: Leergedeelte 2.2 – Geneesmiddel- en doseervorminligting 

Tydtoedeling 

GENEESMIDDEL- EN DOSEERVORMINLIGTING 

Dit behoort ongeveer 2½ ure te neem om hierdie leergedeelte suksesvol af te 


Leeruitkomste 

Na suksesvolle voltooiing van leergedeelte 2.2, moet jy: 

• die farmakopieë kan gebruik vir die verkryging van algemene inligting oor 

geneesmiddels en doseervorme. 

• verduidelik wat in die BP en USP bedoel met die volgende terme wat in die 

monograwe gebruik word: 

definisie, 

identifikasie, 

oplosbaarheid, 

bewaring en 

gehalte. 

• die redes kan noem waarom spesifieke vereistes en toetse voorgeskryf word vir 

geneesmiddels en doseervorme. 

• handboeke, tydskrifartikels en elektroniese media kan gebruik vir die 

versameling van geneesmiddel- en doseervorminligting. 

31

32 





British Pharmacopoeia : Extra Pharmacopoeia (BP) (biblioteek). 

United States Pharmacopoeia (USP) (biblioteek). 

Martindale (biblioteek). 

Pharmaceutical Codex (biblioteek). 

Vakhandboeke in die NW biblioteek. 

Tydskrifartikels in die NW biblioteek. 

Die internet (rekenaar). 

Studiewenke 

Wanneer jy die studiemateriaal bestudeer, let op die volgende: 

• Ansel et al., hfst. 1:7-12 (vanaf die opskrif “Drug Standards” tot aan die einde 

van die paragraaf onder die opskrif “Other Pharmacopoeias”). 

Oefening 

Oefening 2.1 

1. Maak ‘n afskrif van die monografie van Ibuprofengrondstof en 

Ibuprofensuspensie uit die British Pharmacopoeia. Skryf die naam of name 

van die toets(e) neer wat voorgeskryf word vir die identifikasie van die 

geneesmiddel, bepaling van die hoeveelheid geneesmiddel in die 

grondstof en in die toets vir die bepaling van die hoeveelheid ibuprofen in 

die suspensie. Dui die bladsynommers van die toetse aan en motiveer 

waarom die bogenoemde toetse van belang is aldan nie. 

2. Maak ‘n lys van enige vyf vakhandboeke, verhandelings of proefskrifte wat 

beskikbaar is in die NW biblioteek, wat handel oor chitosan.


3. Skryf die naam van die artikel en die outeurs daarvan neer, wat gepubliseer is 

in Drug Dev. & Ind. Pharm., 31 (2005):311-317. 

4. Gebruik die internet om die nuutste navorsing oor die orale toediening van 

insulien te vind. Druk enige twee oorsigpublikasies hieroor uit. 

Terugvoer 

Bring jou antwoorde van oefening 2.1 saam na die kontakgeleentheid vir ‘n 

groepsbespreking. Hierdie oefeninge word gebruik vir jou deelnamebewys en moet 

ingehandig word aan die einde van die kontakgeleentheid vir evaluering. 

33

34 

FMSG 211: Leergedeelte 2.3 – Bewaring en stabiliteit van medisyne 

Tydtoedeling 

BEWARING EN STABILITEIT VAN MEDISYNE 



Leeruitkomste 


• kan verduidelik waarom geneesmiddelstabiliteit en bewaring van medisyne 

farmaseuties belangrik is. 

• meganismes van geneesmiddelafbraak kan noem met voorbeelde van 

geneesmiddels wat volgens elke meganisme afgebreek word. 

• die verskillende meganismes van geneesmiddelafbraak van mekaar kan 

onderskei. 

• weet wat beteken die vervaldatum van ‘n produk. 

• Weet wat bedoel die BP met die volgende terme: 

vars berei (“freshly prepared”), 

onlangs berei (“recently prepared”), 

beskerm teen vog en 

beskerm teen lig.


• Weet wat beteken die volgende bewaringstoestande: 

bewaring in ‘n koel plek. 

bewaring in ‘n yskas. 

Bewaar by kamertemperatuur. 

• Vervaldatums in die volgende gevalle kan gee: 

gliserieltrinitraattablette, 

verdunde rome, 

uit die vuis bereide mengsels (“extemporaneously prepared mixtures”) en 

preparate met chloroform water as preserveermiddel. 



Leesbundel (Aulton, hfst. 8:129-132). 



Studiewenke 


• Aulton, hfst. 8:129-132 (vanaf die opskrif “Drug and Product Stability” tot aan die 

einde van die paragraaf onder die opskrif “Stability assessment”). 

• Ansel et al., hfst. 4:111-113 (vanaf die opskrif “Drug and Drug Product Stability” 

tot aan die einde van die paragraaf onder die opskrif “Drug Stability: 

Mechanisms of Degradation”). 

• die “Physical Pharmacy Capsule 4.8” (Ansel et al., hfst. 4:112) is nie vir 

eksamineringsdoeleindes nie. 

• die “KeyPoints” (Winfield and Richards, hfst. 10:116) is belangrik. 

35

36 


Oefening 

Oefening 2.2 

1. Verduidelik waarom aspirien nie verkrygbaar is in ‘n oplossing- of suspensie- 

doseervorm nie. 

Terugvoer 


groepbespreking. Handig hierdie opdragte in aan die einde van die 

kontakgeleentheid. Hierdie opdragte word gebruik vir jou deelnamebewys.

Tydtoedeling 

FMSG 211: Leergedeelte 2.4 – Etikettering van doseervorme 

ETIKETTERING VAN DOSEERVORME 

Dit behoort ongeveer 1 uur te neem om hierdie leergedeelte suksesvol af te handel 


Leeruitkomste 

Na suksesvolle voltooiing van leergedeelte 2.4 moet jy: 

• die inligting wat op die etiket van doseervorme en herverpakte doseervorme 

voorkom kan noem en interpreteer. 

• die eienskappe van die inligting wat op etikette voorkom kan beskyf (bv. 

leesbaarheid). 




Oefening 

Oefening 2.3 

1. Maak ‘n lys van die tipe inligting wat op die verpakking van Disprin tablette 

voorkom. 

2. Gebruik die apteeketiket van enige doseervorm wat herverpak is uit die 

oorspronlike verpakking en voorheen deur ‘n apteker vir jou geresepteer is en 

maak ‘n lys van die tipe inligting wat daarop voorkom. 

37

Terugvoer 

38 

FMSG 211: Leergedeelte 2.4 – Etikettering van doseervorme 


groepbespreking. Handig hierdie opdragte in aan die einde van die 

kontakgeleentheid. Hierdie opdragte word gebruik vir jou deelnamebewys.

FMSG 211: Leereenheid 3 – Bereiding en reseptering van doseervorme 

Tydtoedeling 

BEREIDING EN RESEPTERING VAN 

DOSEERVORME 

Dit behoort ongeveer 18 ure te neem om hierdie leereenheid suksesvol af te handel 




• die basiese beginsels by die bereiding van doseervorme ken. 

• ‘n doseervorm op klein skaal kan berei. 

• voorskrifte korrek kan interpreteer. 

• doserings van doseervorme akkuraat kan uitwerk. 

Inleiding 

Alhoewel dit deesdae selde nodig is vir die apteker om ‘n doseervorm te berei terwyl 

die pasiënt daarvoor wag, is dit nogtans nodig om die beginsels te ken wat geld by 

die vervaardiging van enige doseervorm. Hierdie kennis is noodsaaklik om die 

doseervorm korrek te bewaar, te hanteer en te resepteer. Reseptering behels ook 

advieslewering aan die pasiënt ten opsigte van verskeie aspekte soos die korrekte 

gebruik van die medisyne en korrekte tuishantering en bewaring. Hierdie advies kan 

slegs gelewer word as die apteker sy produk ken, met ander woorde hoe dit 

ontwikkel en vervaardig is en waarvoor dit gebruik moet word. 

39

40 

FMSG 211: Leereenheid 3 – Bereiding en reseptering van doseervorme 

Inhoudsopgawe 



Leergedeelte 3.1: Basiese beginsels van doseervormbereiding. 

Leergedeelte 3.2: Voorskrifreseptering. 

Leergedeelte 3.3: Doserings en dosisaanpassings.

FMSG 211: Leergedeelte 3.1 – Basiese beginsels van doseervormbereiding 

Tydtoedeling 

BASIESE BEGINSELS VAN DOSEERVORMBE- 

REIDING 



Leeruitkomste 


• weegtegnieke, die beginsels daarvan en die apparaat daarvoor ken en kan 

gebruik. 

• afmeettegnieke, die beginsels daarvan en die apparaat daarvoor ken en kan 

gebruik. 

• filtreertegnieke, die beginsels daarvan en die apparaat daarvoor ken. 

• vermengingstegnieke, die beginsels daarvan en die apparaat daarvoor ken en 

kan gebruik. 

• apparate vir die aftel van vaste doseervorme ken. 

• die voordele van fyn poeiers kan verduidelik. 

• die tegnieke van deeltjiegrootteverkleining kan noem. 

• die beginsels van geuring en kleuring van doseervorme kan bespreek aan die 

hand van toepaslike voorbeelde. 

• die verskille tussen die verskillende tipes water wat vir doseervormbereiding 

gebruik word ken. 

41

42 

FMSG 211: Leergedeelte 3.1 – Basiese beginsels van doseervormbereiding 

• die verskillende klasse preserveermiddels wat in farmaseutiese doseervorme 

gebruik word ken en voorbeelde van elke klas kan noem. 

• die funksies van antioksidante, preserveermiddels, buffers, suspendeermiddels 

en emulsifiseerders kan verduidelik. 


Bestudeer die volgende studiemateriaal: 


Leesbundel (Collett and Aulton, hfst. 4:21-28 en hfst. 6:35-43). 

Leesbundel (Marriott et al., hfst. 5:63-95). 

Studiewenke 


• die gedeelte “Counting Devices” en “ Automated Dispensing Systems” (Winfield 

and Richards, hfst. 7:85-87) is nie belangrik nie.

FMSG 211: Leergedeelte 3.2 – Voorskrifreseptering en die interpretasie van 

voorskrifte 

Tydtoedeling 

VOORSKRIFRESEPTERING EN DIE INTERPRE- 

TASIE VAN VOORSKRIFTE 



Leeruitkomste 


• mediese afkortings ken en in skryfwerk kan gebruik. 

• latynse terme en afkortings ken en kan verklaar. 

• die inligting wat op ‘n voorskrif voorkom kan noem. 

• voorskrifte kan lees en interpreteer. 

• die handelinge van toepassing by die reseptering van doseervorme ken en 

verstaan. 


Bestudeer op die volgende: 

Leesbundel (Winfields and Richards, hfst. 15:162-173). 

Leesbundel (Winfield and Richards, Appendix 3-5:522-534). 

Pharmaceutical Calculations, hfst. 4:51-65. 

43

44 

FMSG 211: Leergedeelte 3.2 – Voorskrifreseptering en die interpretasie van 

voorskrifte 

Oefening 

Oefening 3.1 

Beooreel die voorskrifte wat aan jou verskaf word. 

Terugvoer 

Bring jou antwoorde van oefening 3.1 na die kontakgeleentheid vir ‘n 

groepsbespreking. Hierdie oefening tel vir jou deelnamebewys en moet aan die 

einde van die kontakgeleentheid ingehandig word.

FMSG 211: Leerafdeling B – Fisies-chemiese beginsels 

LEERAFDELING B: FISIES- 

CHEMIESE BEGINSELS 

Tydtoedeling 

Dit behoort ongeveer 55¾ ure te neem om hierdie leerafdeling suksesvol af te 


Leerafdelinguitkomste 

Na suksesvolle voltooiing van leerafdeling B, behoort jy: 

• die belangrikheid van fisies-chemiese beginsels in farmaseutika te verstaan en 

kan toepas. 

• kennis te hê van die fisies-chemiese eienskappe van die verskillende toestande 

van materie en kan toon hoe dit toegepas word in doseervormontwikkeling. 

• ‘n begrip te hê van watter rol fisies-chemiese beginsels speel in die ontwikkeling 

en werking van geneesmiddels en doseervorme. 

Inleiding 

Soos reeds genoem word geneesmiddels selde in ‘n suiwer vorm toegedien, maar 

word verwerk in ‘n doseervorm om die hantering, bewaring en toediening daarvan te 

vergemaklik. Om ‘n geneesmiddel in ‘n bepaalde doseervorm te verwerk is dit nodig 

om kennis te dra aangaande fisies-chemiese eienskappe en prosesse soos 

oplosbaarheid, smeltpunt, pH, verdeling tussen twee onmengbare fases en 

dissolusie. Hierdie eienskappe en prossese beïnvloed soos reeds genoem die 

toedieningsroete, maar het ook ‘n invloed op die keuse van die tipe doseervorm. 

Sonder ‘n kennis van fisies-chemiese beginsels gaan ‘n geneesmiddel nie suksesvol 

in ‘n doseervorm verwerk word nie en die effektiwiteit van die doseervorm kan ook 

nie gewaarborg word nie. 

45

FMSG 211: Leereenheid 4 – Toestande van materie en fase-ewewigte 

Tydtoedeling 

TOESTANDE VAN MATERIE EN 

FASE-EWEWIGTE 

Dit behoort ongeveer 6¾ ure te neem om hierdie leereenheid suksesvol af te handel 



Bestudeer die volgende ten einde oor die nodige voorkennis te beskik: 

Leesbundel (Deel II, hfst. 1:1-35). 



• ‘n deeglike kennis hê van die toestande van materie. 

• die toestande van materie kan bespreek. 

• die farmaseutiese belang van die toestande van materie ken en kan bespreek. 

• fase-ewewigte ken en kan bespreek. 

• die farmaseutiese toepassings van fase-ewewigte kan bespreek. 

Inleiding 

Baie geneesmiddels word as vastestof in die vervaardiging van doseervorme 

gebruik. Die fisies-chemiese eienskappe van geneesmiddels (bv. smeltpunt, 

wateroplosbaarheid en waterbenatbaarheid) speel ’n baie belangrike rol in die 

vervaardiging van doseervorme. Dit kan byvoorbeeld baie problematies wees om ’n 

swak wateroplosbare, hoë-dosis geneesmiddel as ’n oplossing te formuleer. Dit is 

dus noodsaaklik dat jy ’n goeie kennis het van die fisies-chemiese eienskappe van 

47

48 

FMSG 211: Leereenheid 4 – Toestande van materie en fase-ewewigte 

die vastetoestand ten einde die formulering en vervaardiging van doseervorme 

suksesvol te kan aanpak. 

Alhoewel baie geneesmiddels vastestowwe is, is daar sommige verbindings wat in 

die vloeistoftoestand of in die gastoestand gebruik word. Vloeistowwe word ook in 

die vervaardiging van doseervorme gebruik of sommige geneesmiddels word as 

vloeistofdoseervorme vir spesifieke pasiënte bemark. Dit is dus noodaaklik dat jy 

nie net kennis dra van die vastetoestand nie maar ook van die gas- en 

vloeistoftoestand. 

Inhoudsopgawe 



Leergedeelte 4.1: Die vastetoestand. 

Leergedeelte 4.2: Die vloeistof- en gastoestand. 

Leergedeelte 4.3: Fase-ewewigte.

Tydtoedeling 

FMSG 211: Leergedeelte 4.1 – Die vastetoestand 

DIE VASTETOESTAND 



Leeruitkomste 


• die fisies-chemiese eienskappe van die vastetoestand kan bespreek. 

• onderskeid kan tref tussen kristallyne en amorfe vastestowwe. 

• polimorfisme, kristalgewoonte, kristalstelsel en pseudopolimorfisme kan defi- 

nieer. 

• kristaleienskappe en die voorkoms van polimorfisme van vastestowwe aan die 

hand van toepaslike voorbeelde kan bespreek. 

• die invloed van kristallisasie op kristalgewoonte kan verduidelik. 

• die farmaseutiese belangrikheid van kristalverskynsels aan die hand van 

toepaslike voorbeelde kan bespreek. 

• die verband tussen polimorfisme, wateroplosbaaheid en biologiese 

beskikbaarheid (biobekikbaarheid) aan die hand van ‘n toepaslike voorbeeld kan 

bespreek. 

• drie metodes kan noem en kortliks bespreek wat gebruik kan word om tussen 

verkillende polimorfe van dieselfde stof te kan onderskei. 

49



50 

FMSG 211: Leergedeelte 4.1 – Die vastetoestand 

Leesbundel (Deel II, hfst. 1:1-18 (tot voor “Die vloeistoftoestand”)). 

Doen die volgende oefening 

Oefening 4.1 

1. Verduidelik wat jy onder kristalverskynsels verstaan. 

2. Verduidelik die invloed van kristalverskynsels op die biologiese beskikbaarheid 

van ‘n geneesmiddel aan die hand van ‘n toepaslike voorbeeld. 

Terugvoer 

Bring jou antwoorde van oefening 4.1 saam na die volgende kontakgeleentheid vir 

bespreking. Jy gaan jou antwoorde gedurende die kontakgeleentheid inhandig. Jou 

antwoorde sal gebruik word as deelnamebewys of bydra tot jou deelnamepunt.

Tydtoedeling 

FMSG 211: Leergedeelte 4.2 – Die vloeistof- en gastoestand 

DIE VLOEISTOF- EN GASTOESTAND 



Leeruitkomste 


• die fisies-chemiese eienskappe van die vloeistoftoestand kan bespreek. 

• die farmaseutiese belang van die vloeistoftoestand verstaan. 

• die struktuur van water kan bespreek en die eienskappe as gevolg daarvan 

verstaan en kan toepas. 

• belangrike eienskappe van die vloeistoftoestand ken en kan bespreek. 

• belangrike eienskappe van die gastoestand ken en kan bespreek. 

• twee tipes aerosolsisteme kan bespreek. 

• die farmaseutiese toepassing van gasse kan bespreek. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 1:18-32 (vanaf “Die vloeistoftoestand” tot voor “Fase- 

ewewigte”)). 

51

52 

FMSG 211: Leergedeelte 4.2 – Die vloeistof- en gastoestand 


Oefening 4.2 

1. Wat is die dampdruk van ‘n vloeistof? 

2. Indien jy ‘n aerosolsisteem moet ontwerp, sal jy van ‘n vervloeide gas of ‘n 

saampgepersde gas as dryfmiddel gebruik maak? Motiveer jou antwoord. 

Terugvoer 




Tydtoedeling 

FMSG 211: Leergedeelte 4.3 – Fase-ewewigte 

FASE-EWEWIGTE 

Dit behoort ongeveer ‘n ¾ uur te neem om hierdie leergedeelte suksesvol af te 


Leeruitkomste 


• weet wat is ‘n fase-diagram en ‘n fase-diagram aan die hand van water as 

voorbeeld kan bespreek. 

• die fase-reël van Gibbs kan toepas aan die hand van ‘n eenvoudige voorbeeld. 

• twee toepassings van fase-ewewigte ken en kan bespreek. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 1:32-35 (vanaf “Fase-ewewigte”)). 

53

FMSG 211: Leereenheid 5 – Oplosbaarheid en die oplosproses 

Tydtoedeling 

OPLOSBAARHEID EN DIE OPLOS- 

PROSES 





• ‘n deeglike kennis hê van oplosbaarheid en die faktore wat dit beïnvloed. 

• ‘n deeglike kennis hê van die interaksies tussen opgeloste molekules en 

oplosmiddels. 

• oplosbaarheid in die volgende gevalle kan bespreek: 

gasse in vloeistowwe. 

vloeistowwe in vloeistowwe en 

vastestowwe in vloeistowwe. 

• op grond van die fisiese eienskappe van verbindings, ‘n geskikte oplosmiddel vir 

‘n bepaalde verbinding kan voorspel. 

• die verspreiding van opgeloste stowwe tussen twee onmengbare oplosmiddels 

kan verduidelik. 

Inleiding 

Oplossings kom baie algemeen in die farmaseutiese nywerheid voor, of as 

doseervorm in eie reg, of in die vervaardiging en toetsing van ander doseervorme. 

55

56 

FMSG 211: Leereenheid 5 – Oplosbaarheid en die oplosproses 

‘n Deeglike kennis van oplosbaarheid en die faktore wat die oplosbaarheid van 

geneesmiddels en hulpstowwe beïnvloed, is dus van kardinale belang in 

farmaseutika. ‘n Goeie kennis van oplosbaarheid stel byvoorbeeld die apteker in 

staat om die beste oplosmiddel vir ‘n geneesmiddel of ‘n kombinasie van 

geneesmiddels te kies in die bereiding van ‘n oplossing. Soms moet geneesmiddels 

as oplossings geformuleer word of word as poeier of oplossings by ander oplossings 

gevoeg en moet dan in oplossing bly. Sonder ‘n goeie kennis van oplosbaarheid en 

die faktore wat dit beïnvloed sal dit nie moontlik wees nie. 

Daar is nege moontlike tipes mengsels wat berei kan word (Leesbundel (Deel II, 

hfst. 3:74)), op grond van die drie toestande van materie. Van hierdie nege 

mengsels, is slegs gasse in vloeistowwe, vloeistowwe in vloeistowwe en 

vastestowwe in vloeistowwe farmaseuties belangrik en sal in hierdie leereenheid 

behandel word. 

Inhoudsopgawe 



Leergedeelte 5.1: Inleiding tot oplosbaarheid. 

Leergedeelte 5.2: Die oplosproses. 

Leergedeelte 5.3: Oplosbaarheid van verskillende klasse stowwe. 

Leergedeelte 5.4: Verdelingsverskynsels.

Tydtoedeling 

FMSG 211: Leergedeelte 5.1 – Inleiding tot oplosbaarheid 

INLEIDING TOT OPLOSBAARHEID 



Leeruitkomste 


• die volgende algemene terme kan definieer en verduidelik: 

oplosbaarheid. 

oplossing. 

oplosmiddel. 

versadigde oplossing. 

onversadigde oplossing. 

• die konsentrasie van ‘n oplossing in terme van molariteit, molaliteit, molfraksie, 

% m/m en % m/v kan uitdruk waar van toepassing. 

• konsentrasies in terme van ekwivalente massas en millimole kan uitdruk. 

• die farmaseutiese belang van oplosbaarheid kan verduidelik. 

• ‘n basiese metode kan gee vir die bepaling van oplosbaarheid. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 2:36-43 (tot voor “Die oplosproses”)). 

57

Studiewenke 

58 


Wanneer jy die voorgeskrewe studiemateriaal bestudeer, let veral op die volgende: 

• die terme en definisies wat gebruik word om oplosbaarheid te beskryf. 

• dat jy weet wat die betrokke konsentrasieterme, berippe of definisies beteken. 

as jy nie die definisies van die betrokke konsentrasieterme ken nie, kan jy 

nie konsentrasieberekeninge doen nie. 

Werk nou deur die volgende voorbeelde 

Werk deur die uitgewerkte voorbeelde in die Leesbundel (Deel II, hfst. 2:39-41 

(Voorbeelde 2.1, 2.2 en 2.3)). 


Oefening 5.1 

1. Bereken die konsentrasie (in mg/ml) van ‘n oplossing wat 5 millimole KCl (MM 

= 75 g/mol) per 100 ml bevat. 

2. ‘n Tien milliliter-ampulle bevat 2,98 g KCl. Bereken die konsentrasie in terme 

van millimole. 

3. ‘n Pasiënt moet 36 mg ammoniumchloried (NH4Cl se MM = 53.49 g/mol) per 

kg liggaamsgewig ontvang. Indien die pasiënt 75 kg weeg, hoeveel milliliter 

van ‘n ammoniumchloried-oplossing wat 0,4 mmol/ml ammoniumchloried 

bevat, moet aan die pasiënt toegedien word? 

4. ‘n Veertig milliliter ampule van NaCl (MM = 58,5 g/mol) word verdun tot ‘n liter 

met steriele gedistilleerde water. Die NaCl-konsentrasie van hierdie oplossing 

is 0,585 % m/v. Bereken die aantal millimole NaCl in hierdie oplossing. 

5. ‘n Kalium-bevattende produk bevat 2,5 g kaliumbikarbonaat (KHCO3, MM = 

100 g/mol) per tablet. Hoeveel millimole K + word deur die tablet verskaf? 

6. ‘n Litiumkarbonaatstroop bevat 8 mEkw Li + per 5 ml dosis. Bereken die 

hoeveelheid (in mg) litiumkarbonaat (Li2CO3, MM = 74 g/mol) per 5 ml stroop. 

7. Hoeveel milli-ekwivalente litium word verskaf deur ‘n daaglikse dosis van vier 

300 mg litiumkarbonaat tablette?


8. ‘n Pasiënt moet 10 mEkw kalium as kaliumglukonaat (C6H11KO7, MM = 234 

g/mol) viermaal per dag vir 3 dae ontvang. Die dosis moet toegedien word in 5 

ml kersiestroop per dosis as draersisteem. 

8.1 Hoeveel gram kaliumglukonaat moet gebruik word vir die totale dosis? 

8.2 Bereken die volume kersiestroop wat geresepteer moet word om die 

verlangde dosisse te voorsien. 

9. ‘n Stadige vrystellende kaliumchloriedtablet bevat 600 mg kaliumchloried in ‘n 

waksmatriks. Hoeveel mEkw kalium word voorsien met ‘n dosis van een tablet 

driemaal per dag? 

10. Beskou die onderstaande formule: 

Kaliumchloried 10 % 

Kersiestroop ad 480 ml 

Sig. 5ml bd 

10.1 Hoeveel millimole kalium kom voor in die voorgeskrewe dosis? 

10.2 Hoeveel milli-ekwivalente chloried kom voor in die voorgeskrewe dosis? 

59

60 


11. Om maksimale absorpsie van natriumione en water tydens die behandeling 

van diaree te verkry, word glukose en Na + -ione in konsentrasies van (2%) en 

60 mEkw/l onderskeidelik benodig. Bikarbonaat- en/of sitraatione word ook 

bygevoeg om die metaboliese asidose wat a.g.v diaree en die gepaardgaande 

dehidrasie ontstaan, te korrigeer. 

Terugvoer 

Bereken die massa van elke sout in ‘n liter rehidrasie-oplossing wat 

dekstrose, NaCl, KCl, Na2SO4 (anhidries) en NaHCO3 bevat ten einde ‘n 

oplossing met die volgende samestelling te lewer 

Dekstrose 2,5% (m/v) 

Na + 

K + 

125 mEq 

10 mEq 

Cl - 35 mEq 

HCO3 - 20 mEq 

SO4 2- 80 mEq 

Water tot 1000 ml 

Die volgende soute kan gebruik word: 

NaCl (MM = 58,44 g/mol) 

KCl (MM = 74,55 g/mol) 

NaHCO3 (MM = 84,01 g/mol) 

Na2SO4 (MM = 142 g/mol) 




Tydtoedeling 

FMSG 211: Leergedeelte 5.2 – Die oplosproses 

DIE OPLOSPROSES 



Leeruitkomste 


• die oplossingsmodel kan bespreek en diagrammaties kan voorstel. 

• oplosbaarheid aan die hand van opgeloste stof-oplosmiddelinteraksies kan 

verduidelik. 

• die algemene stelling: “soort los soort op” met toepaslike voorbeelde kan be- 

spreek. 

• kan verklaar waarom die algemene stelling: “soort los soort op” nie altyd geld 

nie met toepaslike voorbeelde. 

• Die verband tussen oplosbaarheid en die volgende aan die hand van die 

oplossingsmodel verstaan en kan bespreek, met toepaslike voorbeelde: 

die smeltpunt/kookpunt van die opgeloste stof. 

grootte van die molekules van die opgeloste stof. 

die teenwoordigheid van hidrofiele en hidrofobe groepe in die opgeloste stof. 

• die verband tussen die diëlektriese konstante asook die oplosbaarheids- 

parameter en oplosbaarheid verstaan, kan toepas en bespreek. 

61

62 

FMSG 211: Leergedeelte 5.2 – Die oplosproses 

• oplossing as gevolg van solvering en waterstofbinding kan bespreek met 

toepaslike voorbeelde. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 2:43-58 (vanaf “Die oplosproses” tot voor “Die 

oplosbarheid van...”)). 


Oefening 5.2 

Oefening 5.2 verskyn aan die einde van die leergedeelte 5.3.

FMSG 211: Leergedeelte 5.3 – Oplosbaarheid van verskillende klasse stowwe 

Tydtoedeling 

OPLOSBAARHEID VAN VERSKILLENDE KLASSE 

STOWWE 



Leeruitkomste 


• Die volgende kan definieer: 

nie-elektroliet. 

elektroliet. 

swak elektroliet. 

sterk elektroliet. 

• die oplosbaarheid van sterk elektroliete in water aan die hand van toepaslike 

voorbeelde kan bespreek. 

• die oplosbaarheid van swak oplosbare elektroliete in water aan die hand van ‘n 

toepaslike voorbeeld kan bespreek. 

• die oplosbaarheid van swak elektroliete in water aan die hand van toepaslike 

voorbeelde kan bespreek. 

• die oplosbaarheid van ‘n swak elektroliet as funksie van pH kan bereken. 

• die pH waarby ‘n swak elektroliet sal uitpresipiteer uit ‘n waterige oplossing kan 

bereken. 

63


• weet wat ‘n hulpoplosmiddel is. 

• die fisies-chemiese faktore wat die oplosbaarheid van verbindings beïnvloed kan 

64 

bespreek. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 2:58-67 (vanaf “Die oplosbaarheid van...” tot voor 

“Verdelingsverskynsels:...”)). 


Oefening 5.2 

1. ‘n Nuwe geneesmiddel (geneesmiddel Y) is ontwikkel. Jy moet ‘n oplosmiddel 

vir geneesmiddel Y kies. Die diëlektriese konstantes en oplosbaarheidsparameter-waardes 

vir verskeie oplosmiddels word in tabel 4 gegee. Dit is ook 

verder bekend dat geneesmiddel Y oor ‘n COOH- en ‘n NH3-groep beskik in sy 

struktuur. Die diëlektriese konstante en oplosbaarheidsparameterwaarde van 

geneesmiddel Y is onderskeidelik 16 en 25.


Tabel 4: Oplosbaarheidsparameter- en diëlektriese konstante-waardes vir verskeie 

oplosmiddels. 

Nommer Oplosmiddel Oplosbarheidsparameter 

Diëlektriese 

konstante 

1 Benseen 9 2 

2 Asetoon 11 21 

3 Formamied 29 110 

4 Gliserien 16 43 

5 Water 23 80 

1.1 Kies op grond van die diëlektriese konstante die beste oplosmiddel uit tabel 4. 

1.2 Op grond van die oplosbaarheidsparameter, kies die beste oplosmiddel uit 

tabel 4. 

1.3 Op grond van die funksionele groepe in geneesmiddel Y, kies die beste 

oplosmiddel uit tabel 4. 

2. Verduidelik waarom die gemeenskaplike ioon-effek die oplosbaarheid van 

bariumkarbonaat sal beïnvloed. Maak gebruik van toepaslike vergelykings in 

jou verduideliking. 

3. Verduidelik die invloed van pH op die oplosbaarheid van ‘n swak suur 

geneesmiddel. 

4. Bereken die pH van presipitasie vir fenobarbitoon met ‘n aanvanklike 

konsentrasie van 1 g per 100ml natriumfenobarbitoon by 25 °C. Die molêre 

oplosbaarheid van fenobarbitoon is 0,0050 en die pKa is 7,41 by 25 °C. Die 

molekulêre massa van natriumfenobarbitoon is 254 g/mol. 

5. Chloorpromasien (MM = 318.9 g/mol) is ‘n geneesmiddel wat uit oplossing 

presipiteer indien die pH van die oplosmiddel genoeg verhoog word. Die 

dissosiasiekonstante vir chloorpromasien is 5,01 x 10 -10 . Die oplosbaarheid 

van die ongedissosieerde spesie is 0,015 mg/ml. Indien die totale 

oplosbaarheid van chloorpromasien 530 µg/ml is, bereken die pH waarby 

presipitasie sal plaasvind. 

6. Bereken die pH waarby sulfadiasien (pK a = 6,48) in 'n infusie-preparaat sal 

begin presipiteer. Die infuus bevat aanvanklik 4 x 10 -2 mol/liter natrium- 

65


66 

sulfadiasien en die totale oplosbaarheid van sulfadiasien is 3,07 x 10 -4 

mol/liter. As sulfadiasien in water dissosieer verlaag die pH. 

Terugvoer 




Tydtoedeling 

FMSG 211: Leergedeelte 5.4 – Verdelingsverskynsels 

VERDELINGSVERSKYNSELS 

Dit behoort ongeveer ‘n ¾ uur te neem om hierdie leergedeelte suksesvol af te 


Leeruitkomste 


• die verdelingskoeffisiënt kan definieer. 

• die invloed van assiosiasie of dissosiasie van molekules op die 

verdelingskoeffisiënt kan bespreek. 

• kan verduidelik wat jy onder die begrip “ekstraksie” verstaan. 

• die preserverende werking van swak sure in water-oliemengsels kan bespreek. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 2:67-70 (vanaf “Verdelingsverskynsels...”)). 


Oefening 5.3 

Bespreek twee farmaseutiese toepassings van die verdelingsverskynsel. 

Terugvoer 



antwoorde sal gebruik word as deelnamebewys of bydra tot jou deelnamepunt. 

67

Tydtoedeling 

FMSG 211: Leereenheid 6 – Oplossings 

OPLOSSINGS 





• ‘n deeglike kennis hê van die eienskappe van oplossings van nie-elektroliete en 

elektroliete. 

• die gedrag van ideale en ware oplossings kan bespreek. 

• die kolligatiewe eienskappe van oplossings ken en kan bespreek. 

• die farmaseutiese belangrikheid van die kolligatiewe eienskappe van oplossings 

verstaan en kan toepas. 

• berekeninge oor die kolligatiewe eienskappe van oplossings kan doen. 

• isotonisiteits- en bufferberekeninge van oplossings kan doen. 

Inleiding 

Alhoewel vaste doseervorme (bv. tablette en kapsules) die grootste komponent van 

doseervorme uitmaak, vind vloeibare doseervorme (bv. orale oplossings, 

suspensies en emulsies asook nie-orale vloeibare doseervorme soos inspuitings, 

oor- oog- en neusdruppels) wye toepassing. Hierdie doseervorme verskil van vaste 

doseervorme aangesien hierdie doseervorme oor ‘n vloeistofkomponent in die finale 

produk beskik. Hierdie tipe doseervorme vind veral toepassing by die behandeling 

van geriatriese en pediatriese pasiënte. 

69

70 

FMSG 211: Leereenheid 6 – Oplossings 

Die eienskappe van oplossings bv. kolligatiewe eienskappe, pH en 

buffereienskappe is van kardinale belang tydens die formulering van vloeibare 

preparate bestem vir intraveneuse - en intramuskulêre toediening, aangesien dit 

bepaal of hierdie oplossings verenigbaar is met liggaamsvloeistowwe. So 

byvoorbeeld bepaal die kolligatiewe eienskappe of ‘n oplossing bestem vir 

intraveneuse toediening hemolise gaan veroorsaak. Vloeibare doseervorme bestem 

vir aanwending in die oor, oog of neus moet byvoorbeeld gebuffer wees by ‘n 

fisiologies aanvaarbare pH ten einde weefselirritasie en -skade te voorkom. 

Dit is dus duidelik dat ‘n kennis van die eienskappe van oplossings belangrik is in 

die bereiding van vloeibare doseervome aangesien die formulering en eienskappe 

van so ‘n doseervorm beïnvloed word deur die beoogde roete van toediening. 

Inhoudsopgawe 



Leergedeelte 6.1: Inleiding tot oplossings. 

Leergedeelte 6.2: Oplossings van nie-elektroliete. 

Leergedeelte 6.3: Oplossings van elektroliete. 

Leergedeelte 6.4: Ioniese ewewigte. 

Leergedeelte 6.5: Gebufferde oplossings. 

Leergedeelte 6.6: Isotoniese en gebufferde isotoniese oplossings.

Tydtoedeling 

FMSG 211: Leergedeelte 6.1 – Inleiding tot oplossings 

INLEIDING TOT OPLOSSINGS 

Dit behoort ongeveer ‘n ½ uur te neem om hierdie leergedeelte suksesvol af te 


Leeruitkomste 


• onderskeid kan tref tussen ‘n oplossing, kolloïdale dispersie en ‘n growwe 

dispersie. 

• die eienskappe van oplossings ken en kan noem. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 3:71-75 (tot voor “Oplossings van nie-elektroliete”)). 

71

72 

FMSG 211: Leergedeelte 6.2 – Oplossings van nie-elektroliete 

Tydtoedeling 

OPLOSSINGS VAN NIE-ELEKTROLIETE 



Leeruitkomste 


• die verskil tussen ‘n ideale en werklike oplossing kan verduidelik. 

• Raoult se wet ken en kan bespreek. 

• afwykings van die wet van Raoult aan die hand van toepaslike voorbeelde kan 

bespreek. 

• die distillering van binêre mengsels kan bespreek. 

• die kolligatiewe eienskappe van nie-elektrolietoplossings kan definieer. 

• die volgende kolligatiewe eienskappe kan bespreek: 

dampdrukverlaging, 

vriespuntverlaging, 

kookpuntverhoging en 

osmotiese druk.

FMSG 211: Leergedeelte 6.2 – Oplossings van nie-elektroliete 



Leesbundel (Deel II, hfst. 3:75-81 (vanaf “Oplossings van nie-elektroliete” tot 

voor “Oplossings van elektroliete”)). 


Oefening 6.1 

1. Verduidelik wat verstaan jy onder die begrip “oplossing van ‘n nie-elektroliet”. 

2. Wat is die verskil tussen ‘n ideale en werklike oplossing? 

3. Wat word bedoel met “kolligatiewe eienskappe” van oplossings? 

Terugvoer 




73

N 

Tydtoedeling 

74 

FMSG 211: Leergedeelte 6.3 – Oplossings van elektroliete 

OPLOSSINGS VAN ELEKTROLIETE 



Leeruitkomste 


• onderskeid kan tref tussen ‘n elektroliet en ‘n nie-elektroliet. 

• onderskeid kan tref tussen ‘n swak elektroliet en ‘n sterk elektroliet. 

• kan bespreek waarom die kolligatiewe eienskappe van elektrolietoplossings 

verskil van dié van nie-elektrolieteoplossings. 

• die aktiwiteitskoeffisiënt kan beskryf. 

• die volgende berekeninge oor die kolligatiewe eienskappe van oplossings van 

elektroliete en nie-elektroliete kan doen: 

berekeninge met die L-waarde en osmotiese koeffisiënt. 

osmolaliteit en osmolariteit. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 3:81-88 (vanaf “Oplossings van elektroliete” tot voor 

“Ioniese ewewigte”)).

Studiewenke 



• Die wyse waarop van’t Hoff die kolligatiewe eienskappe van 

elektrolietoplossings beskryf. 

• Die Arrheniusteorie vir die beskrywing van die dissosiasie van elektroliete. 

• Wat bedoel word met die aktiwiteit(skoeffisiënt) van ‘n oplossing. 

• Die gebruik van die L-waarde en die osmotiese koeffisiënt vir die uitdrukking van 

kolligatiewe eienskappe van oplossings. 



(Voorbeelde 3.1 en 3.2)). 


Oefening 6.2 

1. Verduidelik waarom die osmotiese druk van oplossings van elektroliete nie 

voldoende verklaar kon word deur die aanvanklike vergelyking van van’t 

Hoff nie. Geld hierdie waarneming vir die ander kolligatiewe eienskappe 

ook? Motiveer jou antwoord. 

2. Verduidelik waarom die aktiwiteitskoeffisiënt van ‘n oplossing nie altyd 

benaderd gelyk gestel kan word aan die konsentrasie van die oplossing nie. 

3. Bereken die vriespuntverlaging en milli-osmolariteit van: 

3.1 ‘n 0,25 M oplossing van natriumjodied. 

3.2 ‘n 0,25 M oplossing van natriumbikarbonaat. 

3.3 ‘n 0,25 M oplossing van kalsiumchloried. 

Nog probleme oor vriespuntverlaging verskyn aan die einde van leergedeelte 3.6. 

75

Terugvoer 

76 





Tydtoedeling 

FMSG 211: Leergedeelte 6.4 – Ioniese ewewigte 

IONIESE EWEWIGTE 



Leeruitkomste 


• sure en basisse aan die hand van die Brönsted-Lowry-teorie kan definieer. 

• die ionisasie van ‘n swak suur en ‘n swak basis in water aan die hand van 

toepaslike vergelykings kan bespreek. 

• die ionisasie van die sout van ‘n swak basis en ‘n sterk suur aan die hand van ‘n 


• die ionisasie van die sout van ‘n sterk basis en ‘n swak suur aan die hand van ‘n 


• die verwantskap tussen die ewewigskonstante vir ‘n swak suur (Ka) en die 

ewewigskonstante vir ‘n swak basis (Kb) ken en kan toepas. 

• die verskil tussen monoprotiese en poliprotiese sure kan beskryf. 

• die verskil tussen monobasiese en polibasiese basisse kan beskryf. 

• die persentasie ionisasie van ‘n swak suur of swak basis as funksie van pH kan 

bespreek en berekeninge daaroor kan doen. 

• die volgende verwantskappe ken en in berekeninge kan gebruik: 

pH en [H3O + ]. 

77

78 

pKa en Ka. 

pH, pOH en pKw. 




Leesbundel (Deel II, hfst. 3:88-98 (vanaf “Ioniese ewewigte” tot voor 

“Gebufferde oplossings”)). 

Studiewenke 


• Die terme en berippe wat deur Brönsted-Lowry gebruik is vir die beskrywing van 

sure en basisse. 

• Vergelykings vir die beskrywing van suur-basis ewewigte. 

• Die verwantskappe tussen die verkillende dissosiasiekonstantes. 


Oefening 6.3 

1. Bereken die persentasie ongeïoniseerde kokaïenmolekules in 'n waterige 

oplossing van kokaïenhidrochloried (pKb = 5,6) by die volgende pH's: 

1.1 pH = 3,0; 

1.2 pH = 5,6 en 

1.3 pH = 9,0. 

2. Bereken die persentasie ongeïoniseerde aspirienmolekules in die maagsap 

van 'n gesonde persoon. Aanvaar dat die pH van die maagsap van 'n gesonde 

persoon 1,5 is. Die Ka van aspirien is 6,3 x 10 -5 . 

3. Bereken die persentasie geïoniseerdemolekules (I) vir 'n swaksuur 

geneesmiddel met 'n pKa van 1,5 vir pH-waardes van 0 tot 6 met pH-intervalle 

van 0,5 eenhede. Trek dan 'n grafiek van I teen pH.

Terugvoer 





79

Tydtoedeling 

80 

FMSG 211: Leergedeelte 6.5 – Gebufferde oplossings 

GEBUFFERDE OPLOSSINGS 



Leeruitkomste 


• die volgende begrippe kan definieer: 

farmaseutiese buffer. 

universele buffer. 

bufferkapasiteit. 

• bufferwerking aan die hand van toepaslike vergelykings (vir ‘n swak suur en ‘n 

swak basiese buffer) kan bespreek. 

• die bufferkapasiteit van ‘n buffer kan bereken. 

• buffers in biologiese en farmaseutiese sisteme kan bespreek. 

• ‘n verduideliking kan gee oor hoe om ‘n farmaseutiese buffer te ontwerp. 

• die invloed van pH en bufferkapasiteit op weefselirritasie kan bespreek. 

• pH-berekeninge met betrekking tot buffers kan doen.



FMSG 211: Leergedeelte 6.5 – Gebufferde oplossings 

Leesbundel (Deel II, hfst. 3:98-107 (vanaf “Gebufferde oplossings” tot voor 

“Isotoniese oplossings”)). 

Studiewenke 


• die vergelykings van toepassing vir die berekening van die pH van ‘n buffer. 

• bufferkapasiteit en hoe dit bereken kan word. 

• hoe jy te werk gaan om ‘n farmaseutiese bufferoplossing te berei. 



(Voorbeeld 3.3 en 3.4)). 


Oefening 6.4 

Oefening 6.4 verskyn aan die einde van leergedeelte 6.6 waar dit meer sinvol is 

aangesien baie farmaseutiese buffers ook isotonies moet wees. 

81

Tydtoedeling 

82 

FMSG 211: Leergedeelte 6.6 – Isotoniese oplossings 

ISOTONIESE OPLOSSINGS 



Leeruitkomste 


• kan verduidelik wat met isotonisiteit bedoel word aan die hand van toepaslike 

diagrammatiese voorstellings. 

• ‘n verduideliking kan gee oor die belang van isotonisiteit by preparate bestem vir 

parenterale toediening. 

• metodes waarmee oplossings se tonisiteit en pH aangepas kan word om 

isotoniese oplossings te lewer kan bespreek en toepas. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 3:107-113 (vanaf “Isotoniese oplossings”)). 

Studiewenke 


• dat jy weet wat beteken isotonisiteit. 

• berekening van die hoeveelheid aanpassingstof benodig om ‘n oplossing 

isotonies te maak volgens die krioskopiese metode.




(Voorbeeld 3.5 en 3.6)). 


Oefening 6.4 

1. Bereken die pKa van melksuur indien die dissosiasiekonstante van melksuur 

1,38 x 10 -4 by 25 °C is. 

2. Bereken die pH van ‘n bufferoplossing bestaande uit 0,5 M dinatriumfosfaat 

en 1 M natriumsuurfosfaat (die pKa van natriumsuurfosfaat is 7,21). 

3. Bereken die verandering in pH indien 0,02 mol NaOH by een liter 

bufferoplossing wat 0,5 M natriumasetaat en 0,5 M asynsuur bevat gevoeg 

word. Die pKa van asynsuur is 4,76 by 25 °C. 

4. Die molêre verhouding van suur : sout vir die bereiding van ‘n asynsuurnatriumasetaatbuffer 

is 1 : 1. Indien die totale bufferkonsentrasie 0,1 mol/l 

is, bereken die massa natriumasetaat (MM = 82 g/mol) benodig om ‘n 

volume van 2 liter bufferoplossing te berei. 

5. Bereken die konsentrasie NaCl wat benodig word om ‘n fosfaatbuffer 

isotonies te maak. Die buffer bestaan uit ‘n mengsel van 5,6 g/l NaH2PO4 

en 2,84 g/l Na2HPO4. Gebruik die inligting in die meegaande tabel (Tabel 

4). 

Tabel 4 : Algemene inligting oor ‘n aantal verbindings. 

Verbinding Molekulêre 

massa (g/mol) 

g ν 

NaH2PO4 120 2 0,9 

Na2HPO4 142 3 1,2 

NaCl 58 2 0,9 

Efedriensulfaat 429 3 1,2 

Chloorbutanol 177 2 0,9 

6. Bereken die pH van die buffer in vraag 5 indien die pKa van NaH2PO4 gelyk 

is aan 7,21. 

83

84 


7. ‘n Farmaseutiese produk bevat 1 g/100 ml efedriensulfaat en 0,5 g/100 ml 

chloorbutanol. Die oplossing moet ‘n pH van 6,84 hê en dit moet ook 

isotonies wees. Bereken die volume water en buffer benodig om een liter 

oplossing te berei. 

Terugvoer 




Tydtoedeling 

FMSG 211: Leereenheid 7 – Dissolusie 

DISSOLUSIE 

Dit behoort ongeveer 4¼ ure te neem om hierdie leereenheid suksesvol af te handel 




• ‘n deeglike kennis van dissolusie hê. 

• die faktore wat dissolusie beïnvloed ken en kan bespreek. 

• ‘n goeie kennis hê oor die uitvoering van dissolusietoetse. 

Inleiding 

Dit word algemeen aanvaar dat vir die orale absorpsie van ‘n geneesmiddel, die 

geneesmiddel eers in oplossing moet wees. Dit impliseer dus dat vir die biologiese 

werking van die meeste geneesmiddels die proses waardeur ‘n geneesmiddel in 

oplossing gaan, ook bekend as dissolusie, ‘n voorvereiste en dus uiters belangrik 

is. Indien ‘n orale doseervorm soos byvoorbeeld ‘n tablet of ’n kapsule ingeneem is, 

moet die doseervorm opbreek (disintegreer) en die aktiewe bestandeel vrystel ten 

einde effektiwiteit van die doseervorm te verseker. Figuur 7.1 illustreer die 

disintegrasie- en dissolusieprosesse betrokke by die gastroïntestinale absorpsie van 

‘n geneesmiddel vanuit ‘n orale doseervorm soos ‘n tablet of kapsule. 

85

86 

Tablette of 

kapsules 

Suspensie 

Oplossing 


Disintegrasie 

Dissolusie 

Granules of 

aggregate 

Dissolusie 

Deaggregasie 

Fyn deeltjies 

Presipitasie 

Geneesmiddel in 

oplossing 

Dissolusie 

Absorpsie 

Figuur 7.1: Prosesse betrokke by die gastroïntestinale absorpsie van ‘n 

geneesmiddel vanuit ‘n orale doseervorm. Donker soliede pyle toon primêre paaie 

aan wat die meerderheid geneesmiddels volg toegedien in in spesifieke 

doseervorm. Groot stippelpyle toon aan dat die geneesmiddel in hierdie vorm in 

hierdie doseervorm toegedien word. Fyn stippelpyle toon sekondêre paaie aan wat 

normaalweg nie ‘n betekenisvolle bydra tot die terapeutiese effek lewer nie. 

Uit die bostaande figuur kan gesien word dat dissolusie ‘n baie belangrike proses is, 

wat die absorpsie van ‘n geneesmiddel voorafgaan. Faktore wat dissolusie 

beïnvloed soos byvoorbeeld oplosbaarheid (breedvoerig in leereenheid 3 behandel), 

pH, temperatuur, ionisasie, diffusie ens., kan dus ‘n belangrike invloed uitoefen op 

die effektiewe werking van ‘n geneesmiddel. 

Ten einde die dissolusieproses en faktore wat dit beïnvloed te verstaan asook die 

farmaseutiese belangrikheid van hierdie proses te besef, is ‘n deeglike studie van 

hierdie proses en die faktore wat dit beïnvloed dus van belang.

Inhoudsopgawe 




Leergedeelte 7.1: Inleiding tot dissolusie. 

Leergedeelte 7.2: Faktore wat dissolusie beïnvloed. 

Leergedeelte 7.3: Dissolusietoetsing. 

87

Tydtoedeling 

88 

FMSG 211: Leergedeelte 7.1 – Inleiding tot dissolusie 

INLEIDING DISSOLUSIE 

Dit behoort ongeveer ‘n 1½ uur te neem om hierdie leergedeelte suksesvol af te 


Leeruitkomste 


• die volgende begrippe kan definieer en verstaan: 

dissolusie. 

dissolusiesnelheid. 

• die ontwikkeling van die dissolusievergelyking kan bespreek aan die hand van 

toepaslike vergelykings. 

• Die farmaseutiese belang van dissolusie kan motiveer. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 4:114-119 (tot voor “Dissolusie onder sinktoe- 

stande”)). 


Oefening 7.1 

1. Verduidelik in jou eie woorde die belang van dissolusie in farmaseutika. 

2. Gee ‘n bespreking van die ontwikkeling van die dissolusievergelyking.

Terugvoer 

FMSG 211: Leergedeelte 7.1 – Inleiding tot dissolusie 




89

90 

FMSG 211: Leergedeelte 7.2 – Faktore wat dissolusie beïnvloed 

Tydtoedeling 

FAKTORE WAT DISSOLUSIE BEÏNVLOED 



Leeruitkomste 


• weet wat beteken dissolusie onder sinktoestande en dit kan verduidelik. 

• die faktore wat die dissolusie van ‘n geneesmiddel beïnvloed aan die hand van 

die dissolusievergelyking kan bespreek. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 4:119-127 (vanaf “Dissolusie onder sinktoestande” tot 

voor “Die meting van...”)). 


Oefening 7.2 

1. Verduidelik wat jy verstaan met die begrip : “Dissolusie onder sinktoe- 

stande”. 

2. Bespreek die invloed van deeltjiegrootte en polimorfisme op dissolusie.

Terugvoer 

FMSG 211: Leergedeelte 7.2 – Faktore wat dissolusie beïnvloed 




91

Tydtoedeling 

92 

FMSG 211: Leergedeelte 7.3 – Dissolusietoetsing 

DISSOLUSIETOETSING 

Dit behoort ongeveer ‘n 1 uur te neem om hierdie leergedeelte suksesvol af te 


Leeruitkomste 


• kan verduidelik waarom dissolusietoetsing van orale doseervorme soos tablette 

en kapsules noodsaaklik is. 

• kortliks kan verduidelik hoe ‘n dissolusietoets uitgevoer moet word. 

• kortliks kan onderskei tussen die verskillende dissolusie-apparate van die USP. 

• verduidelik wat instrinsieke dissolusiesnelheid is en hoe dit bepaal word. 

• die korrelasie tussen dissolusieresultate en biologiese beskikbaarheid kan 

verduidelik. 



Leesbundel (Deel II, hfst. 4:127 (vanaf “Die meting van...”)).

LEESBUNDEL/READER 

FMSG 211 AE

FMSG 211 

1


2


3


4


5


6


7


8


9


10


11


12


13


14


15


16


17


18


19


20


21


22


23


24


25


26


27


28


29


30


31


32


33


34


35


36


37


38


39


40


41


42


43


44


45


46


47


48


49


50


51


52


53


54


55


56


57


58


59


60


61


62


63


64


65


66


67


68


69


70


71


72


73


74


75


76


77


78


79


80


81


82


83


84


85


86


87


88


89


90


91


92


93


94


95


96


97


98


99


100


101


102


103


104


105


106


107


108


109


110


111


112


113


114


115


116


117


118


119


120


121


122


123


124


125


126


127


128


129


130


131


132


133


134


135


136


137


138


139


140


141


142


143


144


145


146


147


148


149


150


151


152


153


154


155


156


157


158


159


160


161


162


163


164


165


166


167


168


169


170


171


172


173


174


175


176


177


178


179


180


181


182


183


184


185

RESEPTERING EN TOEBEREIDING VAN 

MEDISYNE 

LEESBUNDEL: Deel II - 

FMSG 211 PAC 

*FMSG211PAC* 

SKOOL VIR FARMASIE, FAKULTEIT 

GESONDHEIDSWETENSKAPPE

Leesbundel (Deel II) saamgestel deur: 









Leesbundel (Deel II) - Inhoudsopgawe 

INHOUDSOPGAWE P 

INHOUDSOPGAWE ................................................................................................... I 

VERKLARING DEUR DIE SAMESTELLER ................................... VII 

INLEIDING ..................................................................................... VIII 

1 HOOFSTUK EEN: TOESTANDE VAN MATERIE EN FASE- 

EWEWIGTE ...................................................................................... 1 

1.1 INLEIDING ............................................................................................... 1 

1.2 DIE STRUKTUUR VAN VASTESTOWWE .............................................. 1 

1.2.1 KRISTALEIENSKAPPE ............................................................................................. 2 

1.2.1.1 Kristalstelsels 2 

1.2.1.2 Polimorfisme 3 

1.2.1.2.1 Die fisiese eienskappe van polimorfe 4 

1.2.1.2.2 Polimorfisme en geneesmiddels 4 

1.2.1.3 Kristalgewoonte 5 

1.2.1.4 Pseudpolimorfisme 7 

1.2.2 BEREIDING VAN VERSKILLENDE KRISTALLYNE VORMS VAN 

VASTESTOWWE ................................................................................................................... 8 

1.2.2.1 Oorversadiging deur afkoeling van 'n versadigde oplossing 8 

1.2.2.2 Oorversadiging deur indamping van 'n versadigde oplossing 9 

1.2.2.3 Kristallisasie deur verandering in die pH van die oplossing 9 

1.2.3 DIE EFFEK VAN BYMIDDELS OP DIE KRISTALGEWOONTE .......................... 9 

1.2.4 DIE FARMASEUTIESE BELANG VAN POLIMORFISME .................................. 10 

1.2.4.1 Polimorfsime en biobeskikbaarheid 10 

1.2.4.2 Polimorfisme en eienskappe van doseervorms 11 

1.2.4.2.1 Setpilbereiding 11 

1.2.4.2.2 Suspensies 12 

1.2.4.2.3 Tablettering 12 

1.2.5 METODES OM TUSSEN VERSKILLENDE POLIMORFE TE ONDERSKEI ..... 12 

1.2.5.1 Termiese analise 12 

1.2.5.2 X-straaldiffraksie 15 

1.2.5.3 Oplosbaarheidseienskappe 17 

i

ii 


1.3 DIE VLOEISTOFTOESTAND ................................................................ 18 

1.3.1 INLEIDING ............................................................................................................... 18 

1.3.2 DIE FARMASEUTIESE BELANG VAN DIE VLOEISTOFTOESTAND ............. 19 

1.3.3 DIE STRUKTUUR EN EIENSKAPPE VAN WATER ............................................ 19 

1.3.4 BELANGRIKE EIENSKAPPE VAN DIE VLOEISTOFTOESTAND .................... 22 

1.3.4.1 Dampdruk 22 

1.3.4.2 Kookpunt 22 

1.3.4.3 Polariteit 23 

1.4 DIE GASTOESTAND ............................................................................ 24 

1.4.1 INLEIDING ............................................................................................................... 24 

1.4.2 DIE IDEALE GASWET ............................................................................................ 25 

1.4.3 DIE VAN DER WAALSVERGELYKING VIR WERKLIKE GASSE ................... 25 

1.4.4 EIENSKAPPE VAN GASSE EN DIE GASTOESTAND ........................................ 26 

1.4.4.1 Die oplosbaarheid van gasse in vloeistowwe 26 

1.4.4.2 Die oplosbaarheid van anestetiese gasse in olies 26 

1.4.5 FARMASEUTIESE TOEPASSINGS VAN GASSE EN DIE GASWETTE ............ 27 

1.4.5.1 Aerosole 28 

1.4.5.1.1 Vervloeide gassisteme 28 

1.4.5.1.2 Saamgepersde gassisteme 30 

1.5 FASEDIAGRAMME EN FASE-EWEWIGTE ......................................... 32 

1.5.1 TOEPASSINGS VAN FASE-EWEWIGTE .............................................................. 34 

1.5.1.1 Vriesdroging 34 

1.5.1.2 Stoomsterilisasie (outoklavering) 35 

2 HOOFSTUK TWEE: OPLOSBAARHEID EN DIE OPLOS- 

PROSES ......................................................................................... 36 

2.1 INLEIDING ............................................................................................. 36 

2.2 ALGEMENE DEFINISIES ...................................................................... 36 

2.3 KONSENTRASIETERME ...................................................................... 37 

2.3.1 KONSENTRASIETERME: MILLIËKWIVALENTE EN MILLIMOLE ............... 37 

2.3.1.1 Milliëkwivalente 37 

2.3.1.2 Millimole 41 

2.4 FARMASEUTIESE BELANG VAN OPLOSBAARHEID ....................... 42 

2.5 EKSPERIMENTELE BEPALING VAN OPLOSBAARHEID .................. 42


2.6 DIE OPLOSPROSES ............................................................................ 43 

2.6.1 DIE OPLOSSINGSMODEL ...................................................................................... 43 

2.6.2 OPLOSMIDDELS SOOS VOORSPEL UIT DIE MOONTLIKE 

INTERAKSIES TUSSEN DIE KOMPONENTE .................................................................. 44 

2.6.2.1 Die kragte tussen die molekules van vastestowwe 45 

2.6.2.2 Polêre oplosmiddels 46 

2.6.2.3 Nie-polêre oplosmiddels 51 

2.6.2.4 Semipolêre oplosmiddels 52 

2.6.3 OPLOSBAARHEID SOOS VOORSPEL VANUIT DIE STAPPE IN DIE OP- 

LOSSINGSMODEL .............................................................................................................. 52 

2.6.3.1 Oplosbaarheid en die smeltpunt/kookpunt van die opgeloste stof 52 

2.6.3.2 Oplosbaarheid en die grootte van die molekules van die opgeloste stof 53 

2.6.3.3 Oplosbaarheid en die teenwoordigheid van hidrofobe en hidrofiele groepe in die 

opgeloste stof 54 

2.6.3.4 Struktuur en vorm 56 

2.6.4 DIE VOORSPELLING VAN OPLOSBAARHEID: DIE OPLOS- 

BAARHEIDSPARAMETER VAN HILDEBRAND EN SCOTT ........................................ 56 

2.7 DIE OPLOSBAARHEID VAN VERSKILLENDE KLASSE STOWWE .. 58 

2.7.1 OPLOSBAARHEID VAN STERK ELEKTROLIETE ............................................. 58 

2.7.2 OPLOSBAARHEID VAN SWAK OPLOSBARE ELEKTROLIETE ..................... 59 

2.7.3 OPLOSBAARHEID VAN SWAK ELEKTROLIETE .............................................. 61 

2.7.3.1 Die oplosbaarheid van ‘n swak suur 62 

2.7.3.2 Die oplosbaarheid van ‘n swak basis 64 

2.8 FISIES-CHEMIESE FAKTORE WAT DIE OPLOSBAARHEID VAN 

VERBIN-DINGS BEÏNVLOED ..................................................................... 65 

2.8.1 TEMPERATUUR ...................................................................................................... 65 

2.8.2 DEELTJIEGROOTTE EN KRISTALEIENSKAPPE ............................................... 66 

2.8.3 HULPOPLOSMIDDELS ........................................................................................... 66 

2.8.4 DIE EFFEK VAN pH OP OPLOSBAARHEID ........................................................ 67 

2.8.5 DIE EFFEK VAN ‘N GEMEENSKAPLIKE IOON OP OPLOSBAARHEID ......... 67 

2.9 VERDELINGSVERSKYNSELS: OPLOSBAARHEID IN TWEE ON- 

MENGBARE VLOEISTOWWE .................................................................... 67 

2.9.1 DIE INVLOED VAN DISSOSIASIE EN ASSOSIASIE VAN MOLEKULES 

OP DIE VERDELINGSKOËFFISIËNT................................................................................ 68 

2.9.2 FARMASEUTIESE TOEPASSINGS VAN VERDELINGSVERSKYNSELS ........ 69 

iii

iv 


2.9.2.1 Preservering van water-olie sisteme 70 

2.9.2.2 Ekstraksie 70 

3 HOOFSTUK DRIE: OPLOSSINGS ........................................... 71 

INLEIDING ...................................................................................... 71 

3.1 ALGEMENE BEGRIPPE EN DEFINISIES ............................................ 71 

3.2 EIENSKAPPE VAN OPLOSSINGS....................................................... 74 

3.2.1 INLEIDING ............................................................................................................... 74 

3.2.2 KLASSIFIKASIE VAN OPLOSSINGS.................................................................... 74 

3.2.3 OPLOSSINGS VAN NIE-ELEKTROLIETE ............................................................ 75 

3.2.3.1 Ideale - en werklike oplossings 75 

3.2.3.1.1 Distillering van binêre mengsels 77 

3.2.3.2 Kolligatiewe eienskappe 78 

3.2.3.2.1 Dampdrukverlaging 78 

3.2.3.2.2 Kookpuntverhoging en vriespuntverlaging 79 

3.2.3.2.3 Osmotiese druk 80 

3.2.4 OPLOSSINGS VAN ELEKTROLIETE.................................................................... 81 

3.2.4.1 Eienskappe van oplossings van elektroliete 81 

3.2.4.1.1 Kolligatiewe eienskappe van oplossings van elektroliete en gekonsentreerde 

oplossings van nie-elektroliete 81 

3.2.5 ARRHENIUSTEORIE VIR ELEKTROLITIESE DISSOSIASIE ............................ 82 

3.2.6 DIE TEORIE VIR STERK ELEKTROLIETE .......................................................... 83 

3.2.6.1 Aktiwiteitskoëffisiënte 84 

3.2.7 KOËFFISIËNTE VIR DIE UITDRUKKING VAN KOLLIGATIEWE 

EIENSKAPPE ........................................................................................................................ 85 

3.2.7.1 Die L-waarde 85 

3.2.7.2 Osmotiese koëffisiënt 86 

3.2.8 OSMOLALITEIT ...................................................................................................... 86 

3.3 IONIESE EWEWIGTE ........................................................................... 89 

3.3.1 MODERNE TEORIEË OOR SURE, BASISSE EN SOUTE .................................... 89 

3.3.2 DIE IONISASIE VAN ‘N SWAK SUUR ................................................................. 90 

3.3.3 DIE IONISASIE VAN ‘N SWAK BASIS................................................................. 92 

3.3.4 DIE IONISASIE VAN 'N GENEESMIDDEL WAT DIE SOUT IS VAN 'N 

SWAK BASIS EN 'N STERK SUUR ................................................................................... 93 

3.3.5 DIE IONISASIE VAN 'N GENEESMIDDEL WAT DIE SOUT IS VAN 'N 

SWAK SUUR EN 'N STERK BASIS ................................................................................... 94


3.3.5.1 Die invloed van pH op die ionisasie van geneesmiddels 94 

3.3.5.1.1 Die ionisasie van furosemied as funksie van pH 96 

3.3.6 DIE IONISASIE VAN WATER ................................................................................ 97 

3.3.7 DIE VERBAND TUSSEN Ka, Kb EN Kw ................................................................ 98 

3.3.8 DIE IONISERIG VAN ‘N POLIPROTIESE ELEKTROLIET ................................. 98 

3.3.9 BEREKENING VAN pH ........................................................................................... 99 

3.3.9.1 Oplossings wat ‘n sterk suur of sterk basis bevat 99 

3.3.9.2 Oplossings wat ‘n swak suur of ‘n swak basis bevat 100 

3.3.9.3 Oplossings wat ‘n swak suur en ‘n sout van die swak suur of ‘n swak basis en die 

sout van die basis bevat. 100 

3.4 GEBUFFERDE OPLOSSINGS ........................................................... 100 

3.4.1 BUFFERWERKING ................................................................................................ 101 

3.4.2 DIE BUFFERVERGELYKING .............................................................................. 101 

3.4.3 BUFFERKAPASITEIT ........................................................................................... 102 

3.4.3.1 Kapasiteit van ‘n mengsel van buffers en universele buffers 103 

3.4.4 FARMASEUTIESE BELANG VAN BUFFERS .................................................... 104 

3.4.5 OORWEGINGS BY DIE ONTWERP VAN ‘N FARMASEUTIESE BUFFER .... 105 

3.4.6 PROBLEME OOR BUFFERS ................................................................................. 106 

3.5 ISOTONIESE OPLOSSINGS .............................................................. 109 

3.5.1 DIE BEREIDING VAN ISOTONIESE OPLOSSINGS .......................................... 112 

3.5.1.1 Berekenings gebaseer op vriespuntverlaging (∆Tf) 113 

4 HOOFSTUK VIER: DISSOLUSIE ........................................... 116 

4.1 INLEIDING ........................................................................................... 116 

4.2 DISSOLUSIE EN DIE ONTWIKKELING VAN DIE 

DISSOLUSIEVERGELYKING .................................................................... 117 

4.2.1 DISSOLUSIE ONDER SINKTOESTANDE .......................................................... 121 

4.2.2 FAKTORE WAT DIE DISSOLUSIESNELHEID BEÏNVLOED .......................... 122 

4.2.2.1 Die effektiewe oppervlak (S) van die geneesmiddel 122 

4.2.2.1.1 Deeltjiegrootte 122 

4.2.2.1.2 Disintegrasie en deaggregasie 124 

4.2.2.2 Die oplosbaarheid (Cs) van die geneesmiddel 124 

4.2.2.2.1 Soutvorm van die geneesmiddel 124 

4.2.2.2.2 Die invloed van pH 126 

4.2.2.2.3 Solvaatvorming 127 

4.2.2.2.4 Polimorfisme 128 

v

vi 


4.2.2.2.5 Kompleksering 128 

4.2.2.3 Konsentrasie van die geneesmiddel in die omringende dissolusie-medium (Ct) 128 

4.2.2.4 Diffusiekoëffisiënt gedeel deur die dikte van die diffusielaag (D/h) 129 

4.3 DIE METING VAN DISSOLUSIESNELHEID ....................................... 129 

4.3.1 DISSOLUSIEMETING VOLGENS DIE FARMAKOPEË .................................... 130 

4.3.2 INTRINSIEKE DISSOLUSIESNELHEID ............................................................. 131 

5 BIBLIOGRAFIE ....................................................................... 134

Leesbundel (Deel II) – Verklaring deur samesteller 

VERKLARING DEUR DIE SAME- 

STELLER 

Hiermee, verklaar ek, Dr. J.H. Steenekamp, samesteller van hierdie studie- 

materiaal vir die module FMSG 211, dat ek geen aanspraak maak daarop of 

voorgee dat die totale inhoud van hierdie dokument my eie werk is nie. Die 

dokument is saamgestel uit resultate uit navorsingsartikels, vanuit ‘n verskeidenheid 

vakhandboeke, asook my eie aantekeninge. Die onderskeie vakhandboeke en 

navorsingsartikels word agter in die dokument (onder bibliografie) gelys. Van die 

grafieke en probleme wat in die studiemateriaal voorkom is egter deur myself 

opgestel uit data wat deur myself gegenereer is. 

Verder verklaar ek ook dat ek nie hierdie studiemateriaal vir eie finansiële gewin 

bemark of verkoop nie, maar dit deur ‘n boekwinkel gedupliseer en aan die betrokke 

leerders van hierdie module verskaf teen ‘n prys soos deur die boekwinkel bepaal 

(waarvan ek as samesteller geen vergoeding ontvang nie). Hierdie studiemateriaal 

word ook nie in hierdie of enige ander vorm aan enige ander tersiëre - of 

onderriginstelling verkoop of beskikbaar gestel nie en word slegs op die 

Potchefstroomkampus van die Noorwes-Universiteit deur leerders in die B.Pharm.program 

as studiemateriaal gebruik. 

vii

INLEIDING 

viii 

Leesbundel (Deel II) – Inleiding 

Farmaseutika is die wetenskap wat doseervormontwikkeling en vervaardiging 

bestudeer. Geneesmiddels word selde in ’n suiwer vorm toegedien, maar eerder in 

’n bereide doseervorm. Hierdie doseervome kan wissel van eenvoudige oplossings 

tot komplekse geneesmiddelafleweringsisteme. Die hoofoogmerk tydens 

doseervormontwikkeling is om ’n produk te lewer met ’n voorspelbare terapeutiese 

respons wat op groot skaal met herhaalbare effektiwiteit vervaardig kan word. Ten 

einde hieraan te voldoen is dit noodsaaklik om ’n deeglike kennis aangaande die 

fisies-chemiese beginsels, wat van toepassing is op farmaseutika, te hê. Hierdie 

kennis sluit onder andere ’n deeglike kennis aangaande die verskillende toestande 

van materie, oplossings, verdelingsverskynsels, diffusie en dissolusie in. 

Na afloop van hierdie afdeling van module FMSG 211 behoort jy ’n deeglike kennis 

te hê betreffende die fisies-chemiese beginsels van toepassing op 

doseervormontwikkeling en -bereiding.

Leesbundel (Deel II) – Hoofstuk 1 

1 HOOFSTUK EEN: TOE- 

STANDE VAN MATERIE EN 

FASE-EWEWIGTE 

11..11 IINNLLEEIIDDIINNGG 

Baie geneesmiddels word as vastestof in die vervaardiging van doseervorme 

gebruik. Die fisies-chemiese eienskappe van geneesmiddels (bv. smeltpunt, 

wateroplosbaarheid en waterbenatbaarheid) speel ’n baie belangrike rol in die 

vervaardiging van doseervorme. Dit kan byvoorbeeld baie problematies wees om ’n 

swak wateroplosbare, hoë-dosis geneesmiddel as ’n oplossing te formuleer. Dit is 

dus noodsaaklik dat jy ’n goeie kennis het van die fisies-chemiese eienskappe van 

die vastetoestand ten einde die formulering en vervaardiging van doseervorme 

suksesvol te kan aanpak. 

Alhoewel baie geneesmiddels vastestowwe is, is daar sommige verbindings wat in 

die vloeistoftoestand of in die gastoestand gebruik word. Vloeistowwe word 

byvoorbeeld in die vervaardiging van doseervorme gebruik of sommige 

geneesmiddels word as vloeistofdoseervorme vir spesifieke pasiënte bemark. Dit is 

dus noodaaklik dat jy nie net kennis dra van die vastetoestand nie maar ook van die 

gas- en vloeistoftoestand. 

11..22 DDIIEE SSTTRRUUKKTTUUUURR VVAANN VVAASSTTEESSTTOOWW-- 

WWEE 

Vastestowwe, in teenstelling met vloeistowwe en gasse, het 'n vaste vorm en vaste 

volume. Die meeste vastestowwe se goed gedefinieerde vorm is te danke aan 'n 

ordelike pakking van die stof se atome, ione of molekules in 'n kristallatwerk (of 

kristalrooster). Daar is enkele uitsonderings, soos byvoorbeeld glas en sagte 

paraffien, wat 'n vaste vorm en volume maar nie 'n ordelike kristallatwerk het nie. 

Hierdie stowwe, en daar is ook 'n aantal geneesmiddels in die hierdie kategorie, 

staan bekend as amorfe stowwe. Amorf (geen vorm) - in teenstelling met kristallyn - 

beteken dat die stowwe 'n vaste vorm maar geen ordelike interne struktuur het nie. 

1

1.2.1 Kristaleienskappe 

2 


Die meeste geneesmiddels word beskou as kristallyne stowwe. Soos reeds 

genoem beskik kristallyne stowwe oor goed gedefinieerde vorms as gevolg van die 

pakking van die stof se atome, ione of molekules in ’n kristalrooster. Hierdie 

eienskap veroorsaak dat kristallyne stowwe oor spesifieke eienskappe beskik wat 

gekoppel kan word aan die kristaleienskappe van die stof. Ten einde eienskappe 

soos smeltpunt, X-straaldiffraksiepatrone en infrarooispektra te verstaan is dit dus 

nodig om in meer detail na die kristaleienskappe van kristallyne stowwe te kyk. 

1.2.1.1 Kristalstelsels 

Kristallyne vastestowwe se oppervlakke is kenmerkend plat, met uniforme hoeke 

tussen die vlakke. Hierdie kenmerkende eienskap is die gevolg van die ordelike 

pakking van die atome, ione of molekules in die kristallatwerk. 

Daar bestaan sewe verskillende maniere waarop deeltjies in die latwerk gepak kan 

word (sien figuur 1.1). Hierdie verskillende tipes interne pakkings staan bekend as 

die sewe kristalstelsels. Voorbeelde is die kubiese, monokliniese en tetragonale 

kristalstelsels. Die kristal is opgebou uit eenheidselle. Die eenheidsel is die 

rangskikking van die kleinste aantal ione of molekules wat nodig is om die 

kristalstelsel te definieer.


Figuur 1.1: In die boonste gedeelte van die figuur, word die sewe verskillende 

kristalstelsels voorgestel. In die onderste gedeelte word drie verskillende kristal- 

gewoontes vir ‘n heksagonale kristal getoon (Florence & Attwood, 1988:22). 

1.2.1.2 Polimorfisme 

Indien 'n stof in meer as een kristalstelsel kan bestaan word die verskillende kristalle 

polimorfe van die stof genoem. Die verskynsel word polimorfisme genoem. Die 

fisiese eienskappe van polimorfe verskil gewoonlik van mekaar. 

Van die belangrikste is, verskille in die wateroplosbaarheid en die oplossnelheid van 

die polimorfe. Hierdie verskille kan veroorsaak dat die biologiese aktiwiteit van 

polimorfe verskil. 

Oorgange van een polimorf na 'n ander kan plaasvind. Die vorm waarna ander 

oorgaan word die stabiele en die ander die metastabiele polimorfe genoem. 

Oorgange kan onomkeerbaar of omkeerbaar wees, afhangende van die bepaalde 

vastestof. 

3

4 


Die verskillende polimorfe van 'n geneesmiddel word gewoonlik met Romeinse 

syfers as vorm I, II, III (of meer) aangedui. Daar is ook 'n paar geneesmiddels 

waarvoor Griekse letters gebruik is. Byvoorbeeld α-, en βchlooramfenikolpalmitaat. 

Deesdae word slegs Romeinse syfers gebruik en dan in 

die volgorde van stabiliteit. Vorm I is stabieler as vorm II, ens. 

1.2.1.2.1 Die fisiese eienskappe van polimorfe 

Soos reeds genoem verskil die fisiese eienskappe van polimorfe. So byvoorbeeld is 

die fisiese eienskappe van die drie polimorfe van chlooramfenikolpalmitaat so 

verskillend dat die farmakopeë (USP en BP) 'n beperking plaas op die tipe vorm wat 

in 'n doseervorm teenwoordig mag wees. 

Die verskillende polimorfe van 'n stof is nie noodwendig ewe stabiel nie. Oorgang 

van een polimorf (een tipe kristalstelsel) na die ander kom voor. Dit vind plaas as 'n 

polimorf byvoorbeeld verhit word of soms ook wanneer 'n bepaalde polimorf 

saamgepers word. 

Die polimorf met die hoogste wateroplosbaarheid is gewoonlik die onstabielste. Die 

stabielste vorm het gewoonlik die hoogste smeltpunt en die laagste 

wateroplosbaarheid. 

Ander fisies-chemiese eienskappe wat gewoonlik verskil is die digtheid, smeltpunt, 

X-straaldiffraksie, infra-rooispektrum en KMR (kernmagnetiese resonansie). Slegs 

die eienskappe van die vastetoestand van polimorfe is verskillend, in oplossing is 

daar geen verskille tussen die eienskappe van polimorfe nie. 

1.2.1.2.2 Polimorfisme en geneesmiddels 

Polimorfisme kom so algemeen by geneesmiddels voor dat dit feitlik as die reël, en 

nie as die uitsondering daarop, beskou kan word. Vir farmaseutiese doseervorme is 

dit baie belangrik dat dit bekend is watter polimorf gebruik word en watter invloed 

die bepaalde vorm op die eienskappe van die doseervorm kan hê. 

As voorbeeld van die verskille in die fisiese eienskappe van polimorfe word 'n aantal 

fisiese eienskappe van siklopentiasiedpolimorfe in tabel 1.1 verskaf.


Tabel 1.1: Fisiese eienskappe van drie polimorfe van siklopentiasied by 37 °C 

(Gerber, 1988:72-75). 

Polimorf 

Smeltpunt (°C) 

Oplosbaarheid (µg/cm 3 ) 

Water 0,01 M HCl 

I 242 34,70 23,90 

II 227 61,80 62,63 

III 181 17,15 13,16 

Dit is nog nie moontlik om te voorspel watter geneesmiddels polimorfisme sal 

vertoon en indien wel hoeveel vorms moontlik is nie, maar 'n uitgebreide lys van 

bekende polimorfe is te vinde in Florence en Attwood (1986:29). 'n Kort uittreksel 

daaruit word in tabel 1.2 gegee. 

Tabel 1.2: Voorbeelde van geneesmiddels wat polimorfisme vertoon (Florence & 

Attwood, 1988:29). 

Geneesmiddel 

Aantal polimorfiese vorms 

Polimorfe Amorfe Pseudopolimorfe 

Ampisillien 1 --- 1 

Chlooramfenikolpalmitaat 3 1 --- 

Kortisoonasetaat 8 --- --- 

Mefenaamsuur 2 --- --- 

Prednisoon 1 --- 1 

Tolbutamied 3 --- --- 

1.2.1.3 Kristalgewoonte 

Die uiterlike voorkoms van kristalle met dieselfde kristalstelsel kan verskillend wees 

indien sekere vlakke van 'n kristal vinniger as ander gegroei het. 

5

6 


As groei slegs op een vlak van 'n kubus plaasvind vorm 'n naaldagtige kristal. As 

twee vlakke groei, is 'n plaatvrmige kristal moontlik (sien figuur 1.2). Die hoeke 

tussen die vlakke bly nog steeds dieselfde (dit bly met ander woorde dieselfde 

polimorf) maar die uiterlike voorkoms is verskillend. 

Figuur 1.2: Die uiterlike voorkoms van 'n kristal is 'n funksie van die rigting waarin 

die kristal groei.


Die verskillende uiterlike voorkomste van 'n kristal (byvoorbeeld naald- of 

plaatagtig) vir dieselfde kristalstelsel, staan bekend as verskillende kristalgewoontes 

van die stof. Dit is nie ongewoon dat geneesmiddels in verskillende 

kristalgewoontes kristalliseer nie. Hierdie verskille gee ook aanleiding tot 

verskillende fisiese eienskappe. 

Aspirien is 'n tipiese voorbeeld van 'n geneesmiddel wat in verskillende 

kristalgewoontes kristalliseer. 'n Plaatagtige kristal, kristalliseer uit water en 

naaldvormige kristalle uit chloroform (sien figuur 1.3). 

a b 

Figuur 1.3: Die uiterlike voorkoms van aspirienkristalle uit water (a) en uit 

chloroform (b). 

1.2.1.4 Pseudpolimorfisme 

'n Groot aantal geneesmiddels kristalliseer op so 'n manier dat van die molekules 

van die oplosmiddel in die kristallatwerk ingesluit word. Sulke kristalstrukture staan 

bekend as pseudopolimorfe of solvate van die stof. As water die oplosmiddel was, 

staan die polimorf bekend as ‘n hidraat. Die fisiese eienskappe van 

pseudopolimorfe is ook verskillend. 

Die verskille in die wateroplosbaarheid van die hidraat en anhidraat van teofillien 

word in tabel 1.3 gegee. 

7

8 


Tabel 1.3: Die oplosbaarheid van die hidraat en anhidraat van teofillien in water by 

25 °C (Florence & Attwood, 1988:28). 

Vorm Wateroplosbaarheid 

(mg/ml) 

Hidraat 6,25 

Anhidraat 12,25 

1.2.2 Bereiding van verskillende kristallyne vorms 

van vastestowwe 

Verskillende kristallyne vorms van 'n stof word gewoonlik deur kristallisasie uit 'n 

oplossing berei. Die tipe oplosmiddel bepaal gewoonlik watter polimorf kristalliseer 

terwyl die kristallisasiesnelheid en die teenwoordigheid van ander stowwe 

gewoonlik die kristalgewoonte van die gekristalliseerde stof bepaal. 

Kristallisasie vind plaas op voorwaarde dat: 

(i) die oplossing op een of ander manier oorversadig raak en 

(ii) fyn kristalle vorm wat dan as kerne dien vir die groei van groter kristalle. 

Dit is soms nodig om saadkristalle by 'n versadigde oplossing te voeg om sodoende 

die proses aan die gang te sit. Dit is ook moontlik dat stofdeeltjies of deeltjies wat 

aan die houer se wande vaskleef as saadkristalle kan dien om die proses aan die 

gang te sit. Die oorversadiging kan op een van 'n aantal maniere bewerkstellig 

word. 

1.2.2.1 Oorversadiging deur afkoeling van 'n versadigde oplossing 

Die vastestof word in 'n verhitte oplosmiddel opgelos. By afkoeling presipiteer die 

vastestof gewoonlik uit. Die tipe polimorf wat gevorm word hang af van die tipe 

oplosmiddel wat gebruik is. Twee van die drie polimorfe van siklopentiasied (I en II) 

word berei deur versadigde oplossings af te koel. Oplosmiddels om die verskillende 

vorms te berei word in tabel 1.4 aangedui.


Tabel 1.4: Oplosmiddels vir die bereiding van drie verskillende polimorfe van siklo- 

pentiasied (Gerber, 1988:33-34). 

Polimorf Oplosmiddel 

I mengsel van etanol/n-heptaan/metanol 

II etanol 

III mengsel van etanol/water 

Pseudopolimorfe/solvate word ook op hierdie manier berei. 

1.2.2.2 Oorversadiging deur indamping van 'n versadigde oplossing 

Die oorversadiging kan bewerkstellig word deur 'n tweede oplosmiddel by die 

versadigde oplossing te voeg. Die stof moet swakker oplosbaar in hierdie 

oplosmiddel wees maar die twee oplosmiddels moet volkome mengbaar wees. 

1.2.2.3 Kristallisasie deur verandering in die pH van die oplossing 

Die oplosbaarheid van swak sure en swak basisse is afhanklik van pH. Deur die pH 

te verander kan die oplossing oorversadig gemaak word, wat sal veroorsaak dat die 

stof kristalliseer. 

1.2.3 Die effek van bymiddels op die kristalgewoonte 

'n Oppervlakaktiewe stof (OAS) kan die kristalgewoonte beïnvloed omdat hierdie 

stowwe aan bepaalde vlakke adsorbeer. Die gewoonte van adipiensuurkristalle 

word bepaal deur die tipe oppervlakaktiewe stof (anionies of kationies), wat in die 

oplossing opgelos is. In die teenwoordigheid van 'n anioniese OAS 

(natriumlaurielsulfaat) kristalliseer naaldagtige adipiensuurkristalle uit. Die 

teenwoordigheid van ‘n kationiese OAS veroorsaak dat plaatagtige kristalle 

presipiteer. Die rede vir die onderdrukking van die groei van bepaalde vlakke is 

omdat die verskillende tipes oppervlakaktiewe stowwe op verskillende vlakke van 

die kristal adsorbeer en daardeur die groei beïnvloed. 

9

10 


1.2.4 Die farmaseutiese belang van polimorfisme 

Polimorfisme is 'n belangrike eienskap van die vastetoestand omdat dit 'n effek op 

die biologiese beskikbaarheid (biobeskikbaarheid) van geneesmiddels het. Hierdie 

kenmerk is die gevolg van verskille in die wateroplosbaarheid van bepaalde 

polimorfe. Polimorfisme is ook belangrik in die vervaardiging van doseervorms 

omdat die fisiese eienskappe van vorms verskillend is. 

1.2.4.1 Polimorfsime en biobeskikbaarheid 

Die konsentrasie in plasma as funksie van tyd na toediening van 'n geneesmiddel 

word gebruik as maatstaf van biologiese beskikbaarheid van 'n stof. Chlooramfenikolpalmitaat 

is die klassieke voorbeeld van 'n geneesmiddel wat verskille in 

biologiese beskikbaarheid toon as gevolg van die toediening van verskillende 

polimorfe. Die plasmakonsentrasie teen tyd vir twee polimorfe van 

chlooramfenikolpalmitaat word in figuur 1.4 gegee. 

Plasmakonsentrasie (µg/ml) 

25 

20 

15 

10 

5 

Alfa-polimorf 

Beta-polimorf 

0 

0 5 10 15 

Tyd (ure) 

20 25 30 

Figuur 1.4: Die plasmakonsentrasie van α- en β- chlooramfenikolpalmitaat as 

funksie van tyd na dosering (Florence & Attwood, 1988:31).


Dit is duidelik dat die hoeveelheid geneesmiddel wat in die plasma beland afhanklik 

is van die tipe vorm wat gebruik is. Die verskille kan hoofsaaklik herlei word na 

verskille in die wateroplosbaarheid van die vorms. 

1.2.4.2 Polimorfisme en eienskappe van doseervorms 

Enkele voorbeelde van die effek van polimorfisme op die vervaardiging van doseervorme 

is soos volg: 

1.2.4.2.1 Setpilbereiding 

Kakaobotter of teobroma-olie is ’n polimorfiese natuurlike vet wat as setpilbasis 

gebruik word. Kakaobotter kan in vier verskillende polimorfe voorkom. Hierdie 

polimorfe met hulle verskillende smeltpunte word in tabel 1.5 gegee. 

Tabel 1.5: Verkillende polimorfe van kakaobotter met hul smeltpunte (Martin et al., 

1993:33). 

Polimorf Smeltpunt (°C) 

Onstabiele gamma 18 

Alfa 22 

Voorloper Beta 28 

Stabiele Beta 34,5 

Indien kakaobotter verhit word totdat dit heeltemal vervloei (35 °C), word die kerne 

van die stabiele betapolimorf vernietig. Geen stolling vind plaas tensy die gesmelte 

massa superverkoel word tot by ongeveer 15 °C nie. ’n Mengsel van die onstabiele 

gamma-, alfa- en voorloper betapolimorf word dan verkry. Indien setpille dan van 

hierdie mengsel berei word, besit die setpille ’n smeltpunt van 22-24 °C, wat dit nie 

geskik maak vir toediening nie want dit smelt by kamertemperatuur. 

Die korrekte bereidingsmetode vereis dat die kakaobotter verhit moet word totdat dit 

net vloeibaar is (±33 °C). Die massa sal dan vloeibaar genoeg wees om gegiet te 

word sonder dat die kerne van die stabiele betapolimorf vernietig word. Setpille wat 

op hierdie manier berei is, bestaan uit die stabiele betapolimorf en smelt by 34,5 °C. 

11

1.2.4.2.2 Suspensies 

12 


Kortisoonasetaat kan in ten minste vyf verskillende polimorfiese vorms voorkom. 

Vier van hierdie polimorfe is onstabiel in die teenwoordigheid van water en verander 

na die stabiele vorm. Hierdie oorgang gaan gewoonlik gepaard met koekvorming. 

Dit is dus belangrik om te verseker dat die polimorfiese oorgang klaar plaasgevind 

het voordat daar met suspensiebereiding begin word. Verhitting en vermaling in die 

teenwoordigheid van water is van die faktore wat die oorgang beïnvloed. 

1.2.4.2.3 Tablettering 

Die plaatvormige kristalle van tolbutamied (polimorf A) pers moeilik saam in tablette 

omdat dit tot dekselvorming aanleiding gee. Die B-polimorf van die verbinding lewer 

geskikte tablette. 

1.2.5 Metodes om tussen verskillende polimorfe te 

onderskei 

Al die metodes om tussen die verskillende polimorfe van 'n stof te onderskei, is 

gebaseer op die verskille wat daar tussen die fisies-chemiese eienskappe van die 

vorms bestaan. 

Die belangrikstes is termiese analise, X-straaldiffraksie, infrarooispektroskopie, 

Koolstof-13-KMR (vastetoestand), mikroskopie, elektronmikroskopie en 

oplosbaarheidseienskappe. 

1.2.5.1 Termiese analise 

Differensiële skanderingskalorimetrie (DSC) en differensiële termiese analise (DTA) 

is termiese analisemetodes wat die meeste vir die ondersoek van kristalle van 

farmaseutiese verbindings gebruik word. Hierdie metodes verskaf termogramme 

wat endotermiese en eksotermiese oorgange van vastestowwe akkraat kan aandui. 

'n DSC-apparaat word skematies in figuur 1.6 voorgestel. In die DSC-apparaat 

word 'n monster van die kristalle in 'n pannetjie verhit in dieselfde omgewing as 'n 

verwysingstandaard.


Figuur 1.6: Skematiese voorstelling van 'n DSC-apparaat. O : Oond met 

temperatuurprogrammering, M : monster, S : standaard, REG : registrasie van die 

energieverskille as funksie van temperatuur. 

Die tempo van verhitting word beheer en die verskil in die hoeveelheid energie 

(hitte) wat die monster en die verwysingsstandaard absorbeer word op 'n termogram 

geregistreer. As die monster smelt word smeltingswarmte opgeneem. Die verskil in 

energie (hitte) wat die monster opneem in vergelyking met die standaard, word as 'n 

piek op die termogram (sien figuur 1.7) geregistreer. Smeltingswarmte word dus 

geregistreer as 'n piek op die termogram. Let op dat energie tydens die smelting 

opgeneem of afgegee kan word. Ekso- of endotermiese energie-veranderinge kan 

dus waargeneem word. 

13

14 


Figuur 1.7: Die DSC-termogramme van die drie polimorfe van siklopentiasied. Die 

tweede piek by polimorf III dui aan dat die stof na smelting by ongeveer 180 °C weer 

kristalliseer in vorm I wat dan weer by ongeveer 238 °C smelt (Gerber, 1988:35). 

In 'n DTA-analise word die verskil in die temperatuur - nie die verskil in hitte 

(energie) - tussen die monster en 'n standaard geregistreer. 'n Monster en 'n 

standaard word in dieselfde oond verhit terwyl die temperatuur met 'n konstante 

verhoging styg. Wanneer 'n kristal (monster) kristalwater verloor bly die 

temperatuur konstant terwyl die temperatuur van die standaard (wat nie smelt of 

water verloor nie) bly styg. Hierdie verskil in temperatuur word as ‘n funksie van 

temperatuur geregistreer. Indien die monster smelt word daar ook 'n piek verkry.

1.2.5.2 X-straaldiffraksie 


X-straaldiffraksie gee die sekerste aanduiding van 'n bepaalde kristallyne struktuur. 

Kristalle diffrakteer X-strale omdat die afstand tussen die lae molekules of ione in 

die eenheidsel omtrent dieselfde as die golflengte van X-strale is. Die diffraksie 

hang af van die afstand tussen die lae en die hoek waarteen X-strale die kristal tref. 

By sekere invalshoeke weerkaats die kristal X-strale en by ander word die strale 

gediffrakteer (weerkaats nie). Die verband tussen die afstand tussen die lae, d, 

golflengte van die X-strale, λ, en hoek vir diffraksie, θ, word deur die Wet van Bragg 

gegee (sien vergelyking 1.1 en figuur 1.8). 

n λ = 2dsin 

θ 

(1.1) 

θ 

Figuur 1.8: Die wet van Bragg wat die verband gee tussen X-straalinvalshoek en 

afstande in kristalle. 

Hieruit kan ons aflei dat 'n bepaalde kristalstelsel 'n reeks van diffraksies as funksie 

van die invalshoek moet gee. Hierdie spektrum (die diffraktogram) gee die 

intensiteit van die weerkaatste X-strale as funksie van die invalshoek. 'n 

Diffraktogram is karakteristiek vir 'n bepaalde polimorf. Omdat dit gewoonlik moeilik 

is om 'n enkele kristal te kweek is apparate gebou wat die diffraktogram vir 'n poeier 

kan registreer. Poeierdiffrakto-gramme van twee amorfe en 'n kristallyne vorm van 

furosemied word in figuur 1.9 gegee. 

d 

15

16 


Figuur 1.9: Poeierdiffraktogramme vir polimorf I, (a) en twee amorfe vorms (b) en 

(c) van furosemied. Die diffraktogram gee die intensiteit van die weerkaatste X- 

strale by bepaalde invalshoeke (θ) (Matsuda et al., 1992:628). 

Let op dat die amorfe vorm nie 'n bruikbare diffraktogram gee nie omdat daar nie 

ordelike lae in die vastestof voorkom nie. 

Die posisie van elke atoom van 'n molekule kan met behulp van X-straaldiffraksie 

vanaf 'n enkele, suiwer kristal bepaal word. Die analises verskaf waardevolle 

inligting oor die manier waarop ingewikkelde molekules in die eenheidsel gepak is. 

’n Voorbeeld van die pakking van geneesmiddelmolekules in 'n eenheidsel is die 

kristalstelsel vir aspirien soos voorgestel in figuur 1.10. Die primêre krag wat die 

struktuur aanmekaar hou is die waterstofbinding tussen die karboksielsuurgroepe 

van die molekules. Aspirien vorm 'n monokliniese kristalstelsel met a = 11,4 ; b = 

6,6 ; c = 11,4 Ångstrom en β = 95,3 °.


Figuur 1.10: Die monokliniese eenheidsel wat die kristalpakking van aspirien gee 

(Wheatly, P.J. 1964:6047). 

1.2.5.3 Oplosbaarheidseienskappe 

Die snelheid waarteen verskillende polimorfe in oplossing gaan en hul 

oplosbaarhede verskil gewoonlik. Hierdie eienskap kan dus gebruik word om 

tussen verskillende polimorfe van 'n geneesmiddel te onderskei. Verskille in die 

oplossnelheid en oplosbaarheid van drie siklopentiasiedpolimorfe word in tabel 1.6 

geïllustreer. 

17

18 


Tabel 1.6: Oplosbaarheid en oplossnelheid (intrinsieke dissolusiesnelheid) van drie 

polimorfe van siklopentiasied (Gerber, 1988:72 en 138). 

Polimorf Oplossnelheid 

(µg/cm -3 ).(min -1 ) 

Oplosbaarheid in 

water (µg/cm -3 ) 

I 0,072 34,70 

II 0,090 61,80 

III 0,071 17,15 

11..33 DDIIEE VVLLOOEEIISSTTOOFFTTOOEESSTTAANNDD 

1.3.1 Inleiding 

Indien ’n gas afgekoel word, is daar ’n verlies aan kinetiese energie in die vorm van 

hitte en die snelheid waarteen die molekules beweeg neem af. Indien die druk wat 

op die gas toegepas word verhoog, beweeg die molekules nader aan mekaar sodat 

van der Waalskragte daartoe lei dat die gas vervloei. 

Die oorgang van ’n gas na ’n vloeistof en van ’n vastetsof na ’n vloeistof is nie net 

afhanklik van temperatuur nie maar ook van die druk waaraan die stof onderwerp 

word. Indien die temperatuur genoegsaam verhoog word, word ’n temperatuur 

bereik waarby dit onmoontlik is om ’n gas te vervloei. Hierdie temperatuur staan 

bekend as die kritiese temperatuur van die gas en die druk benodig om ’n gas by sy 

kritiese temperatuur te vervloei staan bekend as die kritiese druk. Die kritiese druk 

is ook die hoogste dampdruk wat ’n vloeistof kan hê. So byvoorbeeld is die kritiese 

temperatuur van water 374 °C (647 °K) en die kritiese druk 218 atm terwyl die 

ooreenstemmende waardes vir helium 5,2 °K en 2,26 atm is. Die kritiese 

temperatuur dien as ’n rowwe aanduiding van die aantrekkingskragte tussen die 

molekules van ’n vloeistof, aangesien by temperature bokant die kritiese 

temperatuur, die molekules oor genoeg kinetiese energie beskik dat geen druk die 

molekules naby genoeg aan mekaar kan kry om oor te gaan na die 

vloeistoftoestand nie. Die hoë kritiese temperatuur van water is as gevolg van die 

sterk dipolêre kragte tussen die molekules, veral die waterstofbindings. 

Daarteenoor bestaan daar swak Londonkragte tussen die molekules van helium en


moet helium gevolglik afgekoel word tot by 5,2 °K (-267,8 °C) onafhanklik van die 

druk voordat dit vervloei. 

1.3.2 Die farmaseutiese belang van die vloeistoftoestand 

Vloeistowwe en die vloeistoftoestand is van kardinale belang in farmaseutika, 

spesifiek tydens die vervaardiging van doseervorme. Tydens die vervaardiging van 

die meeste doseervorme is daar gewoonlik ‘n vloeistof betrokke soos byvoorbeeld in 

die geval van oplossings, strope, eliksers, suspensies en emulsies vir orale gebruik, 

asook oog-, oor- en neusdruppels, vloeistowwe bestem vir nebulisering en 

inspuitings waar daar die finale produk oor ‘n vloeistofkomponet beskik, om maar 

net ‘n paar te noem. 

Water is die vloeistof wat die algemeenste in die farmaseutiese nywerheid gebruik 

word hetsy as oplosmiddel of vir ander gebruike soos byvoorbeeld die was van 

apparaat. Water word dan ook beskou as die universele oplosmiddel. Alhoewel 

water die algemeenste vloeistof in die farmaseutiese nywerheid is, word daar ook 

van organiese vloeistowwwe gebruik gemaak. Voorbeelde van vloeistowwe wat 

gebruik word is etanol, propileenglikool, asetoon, asetonitriel en heksaan. Hierdie 

vloeistowwe kan onder andere as oplosmiddels, hulpoplosmiddels of tydens 

bepaalde vervaardigings- of analiseprosedures gebruik word. Die toepassings en 

gebruike van vloeistowwe word tot ‘n groot mate deur die eienskappe van die 

vloeistof beïnvloed. Water, etanol en propileenglikool kan in die bereiding van orale 

preparate gebruik word as oplosmiddels of hulpoplosmiddels terwyl asetonitriel, 

asetoon en heksaan toksies is en nie as vloeistowwe vir orale gebruik, gebruik kan 

word nie. 

Dit is belangrik om te besef dat die apteker die enigste lid in die 

gesondheidsorgspan is wat deeglike opleiding in farmaseutika het. Dit is dus 

duidelik dat die apteker ‘n deeglike kennis moet hê van die vloeistoftoestand asook 

die eienskappe en gebruike van vloeistowwe aangesien dit ‘n integrale deel van 

doseervormontwikkeling en vervaardiging uitmaak. 

1.3.3 Die struktuur en eienskappe van water 

Aangesien water die vloeistof is wat die wydste toepassing geniet in die 

farmaseutiese nywerheid is dit belangrik om kennis te dra van die struktuur asook 

die eienskappe van water. Die struktuur en eienskappe van water het ‘n belangrike 

19

20 


invloed op die oplosbaarheid van geneesmiddels, die mengbaarheid met ander 

vloeistowwe en die vervaardiging van doseervorme. 

Water het ‘n ongewone struktuur waar die O-atoom en die H-atome gerangskik is op 

die apekse van ‘n driehoek (sien figuur 1.11). Die kovalente bindings tussen tussen 

die O - en H -atome van ‘n molekule water behels die paring van die elektron van 

elke H-atoom met ‘n elektron van die O-atoom. Die gevolg is dat die suurstofatoom 

twee vrypaar elektrone besit. As gevolg hiervan beskik die tetraëdriese struktuur 

oor twee positiewe ladings aan die een kant (H-atome) en twee negtiewe ladings 

aan die ander kant (O-atoom). Elke molekule water kan dus vier waterstofbindings 

vorm. Normaalweg toon ys amper ‘n volmaakte tetraëdriese struktuur ten opsigte 

van die bindings met ‘n afstand van ongeveer 0,276 nm tussen die suurstofatome. 

Daar is baie oop spasies in die struktuur van ys, wat vir die lae digtheid van ys 

verantwoordelik is (sien figuur 1.12). Selfs al smelt ys, is daar nog steeds ‘n hoë 

mate van waterstofbinding teenwoordig. Die struktuur van water in die 

vloeistoftoestand kan egter nog nie volledig verklaar word nie. Oor die algemeen is 

daar twee verskillende tipes modelle vir die verklaring van die struktuur van water. 

Die een tipe model behels die distorsie maar nie die breking van die 

waterstofbindings nie, terwyl die ander tipe die bestaan van ongebonde 

watermolekules in die teenwoordigheid van watermolekules wat deur middel van 

waterstofbindings aan mekaar gebind is, behels. Van die bogenoemde modelle, is 

die een wat die wydste aanvaar word, die model waar al die molekules aanmekaar 

gebind is (aan vier naburige watermolekules) deur waterstofbinding en dat hierdie 

bindings gedraai en gestrek is om ’n onreëlmatige netwerk te lewer. Dit is bekend 

dat sodanige netwerke in digter dele van ys voorkom. 

Daar is verskeie modelle voorgestel wat mengsels van ongebonde en gebonde 

watermolekules insluit. Een van die mees ontwikkelde teorieë, is die sogenaamde 

flikkerende kompleks (“flickering cluster”) konsep vir die struktuur van water. 

Volgens hierdie teorie, veroorsaak die vorming van een waterstofbinding dat die 

molekule meer vatbaar vir die vorming van nog waterstofbindings en net so lei die 

breking van een waterstofbinding tot die breking van ander waterstofbindings. 

Volgens hierdie teorie is daar dus ysagtige, gebonde watermolekules 

“gesuspendeer” in ‘n vloeistof van ongebonde watermolekules (sien figuur 1.13). 

Aangesien die waterstofbindings voortdurend vorm en breek bestaan die gebonde 

strukture slegs vir kort oomblikke, daarom die term “flikkerend”.


Die modelle vir die strutuur van water, waavan net twee kortliks bespreek is, kan 

egter nie al die fisiese en termodinamiese onreëlmatighede verklaar nie. 

0,096 nm 

O 

104,5 grade 

H H 

Figuur 1.11: Bindingshoek en bindingslengte vir ‘n watermolekule (Florence & 

Attwood, 1988:201). 

Figuur 1.12: Struktuur van gewone ys. Die groot sfere stel suurstofatome voor en 

die kleiner sfere stel waterstofatome voor (Pauling, 1960:465). 

21

22 


Figuur 1.13: Waterkomplekse in teenwoordigheid van ongebonde watermolekules 

(Néhemethy & Scheraga, 1962:3387). 

1.3.4 Belangrike eienskappe van die vloeistoftoestand 

1.3.4.1 Dampdruk 

Die molekules in ‘n sisteem beskik nie almal oor dieselfde hoeveelheid kinetiese 

energie nie. Party molekules beskik oor meer energie en gevolglik ‘n hoër snelheid 

op enige gegewe tydstip. 

Indien ‘n vloeistof in ‘n geëvakueerde houer geplaas word, by ‘n konstante 

temperatuur, sal van die molekules met die hoogste energie wegbreek by die 

oppervlak van die vloeistof en oorgaan in die gastoestand (verdamp). Molekules in 

die gastoestand kan weer kondenseer. Indien die tempo van kondensasie gelyk is 

aan die tempo van verdamping by ‘n spesifieke temperatuur, het die damp 

versadiging bereik en is ‘n dinamiese ewewig bereik. Die druk van die versadigde 

damp bokant die vloeistof staan dan bekend as die ewewigsdampdruk (dampdruk). 

Die teenwoordigheid van ‘n gas soos lug, sal die tempo van verdamping vertraag 

maar die ewewigsdruk van die damp sal dieselfde bly. 

1.3.4.2 Kookpunt 

Indien ‘n vloeistof in ‘n oop houer verhit word, totdat die dampdruk gelyk is aan die 

atmosferiese druk, vorm die damp borrels wat vinnig na die oppervlak styg. Die 

temperatuur waarby die dampdruk van ‘n vloeistof gelyk is aan die atmosferiese 

druk staan bekend as die kookpunt van die vloeistof.


Die atmosferiese druk by seevlak is ongeveer 760 mm Hg. By vlakke hoër as 

seevlak, daal die atmosferiese druk en is die kookpunt van ‘n vloeistof gevolglik ook 

laer. So byvoorbeeld is die kookpunt van water 97,7 °C by 700 mm Hg en by ‘n 

druk van 17,5 mm Hg is die kookpunt by 20 °C. 

1.3.4.3 Polariteit 

Soos reeds genoem word baie vloeistowwe gebruik as oplosmiddels of 

hulpoplosmiddels in die farmaseutiese nywerheid. Dit is egter algemeen bekend dat 

sekere geneesmddels of verbindings in sekere vloeistowwe sal oplos maar nie in 

ander vloeistowwe nie. Alhoewel dit nie ‘n absolute reël is nie, kan daar in die 

algemeen aanvaar word dat soort oplos in soort, met ander woorde polêre stowwe 

sal oplos in polêre oplosmiddels en dat nie-polêre stowwe sal oplos in nie-polêre 

oplosmiddels. 

Die diëlektriese konstante van ‘n oplosmiddel is ‘n aanduiding van die polêre 

karakter (polarieit) van ‘n oplosmiddel. In tabel 1.7 word die diëlekriese konstantes 

van ‘n aantal oplosmiddels gegee asook verbindings wat daarin sal oplos. 

23

24 


Tabel 1.7: Die polariteit van ‘n aantal oplosmiddels en die verbindings wat geredelik 

in elke klas oplosmiddel oplos (Martin et al., 1993:214). 

Polariteit 

Diëlektriese 

konstante ε 

(benaderd) 

Oplosmiddel Opgeloste stof 

80 Water Anorganiese – en 

organiese soute 

50 Glikole Suikers 

30 Metiel- en 

etielalkohole 

20 Aldehiede, ketone, 

hoër alkohole, eters 

en esters 

5 Heksaan, benseen, 

koolstoftetrachloried 

en etieleter 

0 Minerale olie en 

plantaardige olies 

11..44 DDIIEE GGAASSTTOOEESSTTAANNDD 


Kasterolie en 

wakse 

Vlugtige olies, 

swak elektroliete, 

alkaloïede en 

fenole 

Olies, vette, 

paraffien en ander 

koolwaterstowwwe 

Molekules in die gastoestand beskik oor kinetiese energie en die molekules beweeg 

ewekansig. As gevolg van die ewekansige beweging van die molekules bots die 

molekules teen mekaar asook teen die wande van die houer waarin die gas is. 

Wateroplosbaarheid


Gevolglik oefen die molekules van ‘n gas ‘n druk uit. Gasdruk word oor die 

algemeen in dynes per cm 2 of millimeter kwik (mm Hg) gemeet. 

1.4.2 Die ideale gaswet 

Die druk en volume van ‘n ideale gas by ‘n konstante temperatuur word deur die 

ideale gaswet (vergelyking 1.2) beskryf: 

PV = nRT 

(1.2) 

waar: P, die druk van die gas in N.m -2 , V, die volume in m 3 , n, die aantal mol gas, T, 

die absolute temperatuur en R,die universele gaskonstante (8,314 J mol -1 K -1 ). 

Die molekules van ‘n ideale gas vertoon geen aantrekkings- of afstotingskragte nie. 

Alhoewel vergelyking 1.2 net van toepassing is op ideale gasse, is die druk wat 

normaalweg in farmaseutiese sisteme gebruik word, relatief laag en is vergelyking 

1.2 voldoende. 

1.4.3 Die van der Waalsvergelyking vir werklike 

gasse 

Werklike gasse bestaan nie uit oneindige klein, elastiese partikels wat oor geen 

aantrekkingskragte beskik nie. Inteendeel die molekules van werklike gasse 

beslaan volume en trek mekaar aan. Hierdie eienskappe affekteer die volume en 

druk terme in die ideale gasvergelyking sodat vergelyking 1.3 gebruik moet word vir 

werklike gasse. Hierdie vergelyking staan bekend as die van der Waalsvergelyking. 

2 

⎛ an ⎞ 

⎜ 

⎜P 

+ ( V − nb) 

= nRT 

2 

V 

⎟ 

(1.3) 

⎝ ⎠ 

a 

waar: die term , die intermolekulêre kragte van die gasmolekules 

2 

V 

verteenwoordig, b, verteenwoordig die onsaampersbaarheid van die gasmolekules, 

met anderwoorde die uitgesluite volume. 

Die waardes van a en b vir ‘n aantal gasse is in die literatuur verkrygbaar. Wanneer 

a 

die volume van ‘n gas groot is, dan is die invloed van en b weglaatbaar klein ten 

2 

V 

25

26 


opsigte van die druk en volume. Dit is ook belangrik om te noem dat by lae drukke, 

wat normaalweg in die farmaseutiese doseervorme gebruik word, vertoon werklike 

gasse ideale gedrag. 

1.4.4 Eienskappe van gasse en die gastoestand 

1.4.4.1 Die oplosbaarheid van gasse in vloeistowwe 

Die hoeveelheid gas wat in 'n vloeistof oplos hang af van die temperatuur van die 

vloeistof (en die gas) en die druk van die gas. Gewoonlik los gasse eksotermies op 

en daarom verlaag die oplosbaarheid met toename in temperatuur. 

Die oplosbaarheid is direk eweredig aan die druk van die gas indien die 

temperatuur konstant is. Vir die meeste gasse geld die Wet van Henry wat die 

verband tussen oplosbaarheid en druk gee (vergelyking 1.4). 

w = kp 

(1.4) 

waar: w, die massa gas wat opgelos is, p die druk en k 'n konstante. 

Die wet van Henry geld egter net by lae drukke of wanneer die konsentrasie van die 

gas laag is. 

1.4.4.2 Die oplosbaarheid van anestetiese gasse in olies 

Daar bestaan 'n korrelasie tussen die olie-oplosbaarheid en die narkotiese 

konsentrasie van anestetiese gasse. Die korrelasie word in figuur 1.14 getoon.

Log (Narkotiese konsentrasie) 

100 

10 

1 

Stikstofoksied 

Sikopropaan 

Etielchloried 


Diëtieleter 

0.1 

1 10 100 1000 

Log (Olie/gas verdelingskoëffisiënt) 

Chloroform 

Figuur 1.14: Die benaderde korrelasie tussen die narkotiese konsentrasie en die 

olie-oplosbaarheid van 'n aantal gasse (Florence & Attwood, 1988:16). 

Dit beteken dat enige faktor wat die verhouding van vet, weefsel en bloed sal 

verander ook die olie-oplosbaarheid en dus die anestetiese werking van 'n gas sal 

verander. 

1.4.5 Farmaseutiese toepassings van gasse en die 

gaswette 

Soos onder punt 1.4.4.2 bespreek kan gesien word dat sekere gasse as anestetiese 

gasse gebruik word. Sekere gasse asook die gaswet vind toepassing in 

aerosolsisteme. 

27

1.4.5.1 Aerosole 

28 


Farmaseutiese aerosole kan die aktiewe bestanddeel bevat in opgeloste, 

gesuspendeerde of geëmulisfiseerde vorm in ‘n dryfmiddel wat verantwoordelik is vir 

die lewering van die geneesmiddel. Daar is hoofsaaklik twee tipes farmaseutiese 

aerosole, naamlik: 

• vervloeide gassisteme en 

• saampgepersde gassisteme. 

1.4.5.1.1 Vervloeide gassisteme 

Die werking van hierdie sisteme berus op die ewewig tussen die vervloeide gas en 

die damp van die gas. Soos reeds genoem, indien ‘n gas saamgepers word by 

temperature laer as die kritiese temperature van die gas, sal die gas vervloei. Die 

kritiese temperatuur wissel van gas tot gas ; vir O2 is dit 154 K (- 119 °C) en vir Cl2 

is dit 417 K (144 °C). 

Indien 'n gas se kritiese temperatuur in die omgewing van die atmosferiese 

temperatuur is (0 - 40 °C), sal dit onder atmosferiese toestande 'n vloeistof wees, of 

in een verander, indien die druk daarop verhoog word. 

Aërosolkannetjies wat op die beginsel van 'n vervloeide gas werk, is gevul met 'n 

dryfmiddel waarvan die kritiese temperatuur verkieslik hoër as 20 °C behoort te 

wees. Chloorfluoorkoolwaterstowwe (CFC's) se kritiese temperature voldoen aan 

hierdie vereistes. 

Tot onlangs was die chloorfluoorkoolwaterstowwe (CFC's) baie gewilde dryfmiddels 

vir aërosole. Die nadelige effek wat hierdie stowwe op die osoonlaag het, het 

veroorsaak dat die vervaardigers daarvan ingestem het om die produksie daarvan te 

staak. Alternatiewe dryfmiddels is steeds 'n kontemporêre saak, veral in die 

farmaseutiese nywerheid. 

In hierdie tipe sisteme veroorsaak die druk binne in die kannetjie (dampdruk van die 

gas) dat die geneesmiddel deur die klep uitgeforseer word sodra die klep geopen 

word. Wanneer die vloeistof dan in kontak kom met die atmosfeer verdamp die 

vloeistof en die geneesmiddel word as ‘n fyn sproei agtergelaat. Die gevolg is ‘n 

verlies van die vloeistof in die kannetjie. Die druk in die kannetjie daal vir ‘n kort 

tydjie totdat die ewewig weer herstel is. Die druk in vervloeide gassisteme bly dus 

konstant totdat daar nie meer genoeg vervloeide gas is om die ewewig tussen 

vloeistof en damp te handhaaf nie. Deur vermenging van verskillende gasse is dit


moontlik om ‘n spesifieke dampdruk te verkry. Dit is belangrik aangesien die 

dampdruk bepaal of die produk wat gelewer word ‘n fyn sproei of ‘n skuim is. In 

figuur 1.15 is ‘n skematiese voorstelling van ‘n aerosolssiteem wat ‘n vervloeide gas 

as dryfmiddel gebruik. 

Figuur 1.15: Skematiese voorstelling van ‘n aerosolsisteem met ‘n vervloeide gas 

as dryfmiddel. 

Die dampdruk van vervloeide gasse 

Die druk van 'n vervloeide gas is maar een en dieselfde ding as die bekende 

dampdruk van 'n vloeistof. Verder geld die gewone gasvergelyking (1.2) vir die 

dampfase. 

Die ewewig tussen damp en vervloeide gas is belangrik. Indien die temperatuur van 

'n vervloeide gas verhoog word, verdamp daar meer vloeistof en daarom hang die 

dampdruk af van die hoeveelheid en samestelling van die vloeistof wat teenwoordig 

is. 

29

30 


Die hoeveelheid (proporsie) van dryfmiddelgasse benodig om ‘n bepaalde 

dampdruk in ‘n aerosolkannetjie te lewer kan met die wet van Raoult (vergelyking 

1.4a en 1.4b) bereken word. Vir twee komponente, A en B, met dampdrukke van 

pº A en pº B, stel die wet van Raoult: 

p 

p 

A 

B 

= p x 

(1.4a) 

 

A 

 

B 

B 

A 

= p x 

(1.4b) 

waar: pº A en pº B, die dampdrukkedrukke van suiwer A en B is en xA en xB, die 

molfraksies van die komponente in die vloeistoffase. 

Die totale dampdruk, P, in die kannetjie kan bereken word met die wet van Dalton 

oor parsiële drukke (vergelyking 1.5). Die wet van Dalton stel dat die totale 

dampdruk gelyk is aan die som van die parsiële drukke van die samestellende 

gasse, indien ideale gasgedrag aanvaar word. 

P = p x + p x 

(1.5) 

 

A 

A 

 

B 

B 

1.4.5.1.2 Saamgepersde gassisteme 

Koolsuurgas, stikstof en stikstofoksied word gewoonlik gebruik teen aanvanklike 

drukke van ongeveer 600 - 700 kPa en dit beslaan ongeveer 15 - 25 % van die 

houer se volume. Ander komponente (bv. vloeistowwe en oplossings) beslaan die 

res, ongeveer 75-85 %, van die inhoud. In figuur 1.16 is 'n skematiese voorstelling 

van 'n kannetjie met 'n saamgepersde gas as dryfmiddel.


Figuur 1.16: Skematiese voorstelling van ‘n aerosolsisteem met ‘n inerte gas as 

dryfmiddel. 

Die druk in die kannetjie verlaag as die inhoud uitgespuit word. Hierdie verandering 

word skematies in figuur 1.17 aangedui. Omdat die vloeistof met elke gebruikslag 

uitgespuit word verhoog die gasvolume met gebruik. Enige verandering in druk as 

gevolg van die vergroting van die gas se volume of temperatuur kan met die 

toepassing van die ideale gaswet bereken word. 

31

32 


Figuur 1.17: 'n Skematiese voorstelling van die verandering in die volume van die 

gasdryfmiddel in 'n saamgepersde gas kannetjie. V is die volume van die gas en 

omdat die volume vergroot verlaag die druk van die gas. 

In farmaseutiese toepassings word 'n konstante dosis-aërosol, sogenaamde MDE 

(metered dose aërosol), gebruik. Die klep is so ontwerp dat die volume vloeistof wat 

op 'n keer uitgelaat word konstant is, as die druk in die kannetjie konstant is. Die feit 

dat die druk in die houer wat met gas gevul is afneem as dit gebruik word, maak dit 

onmoontlik om 'n saamgepersde gas in sodanige produkte te gebruik. 

11..55 FFAASSEEDDIIAAGGRRAAMMMMEE EENN FFAASSEE--EEWWEE-- 

WWIIGGTTEE 

J.W. Gibbs was verantwoordelik vir die formulering van die fasereël (sien 

vergelyking 1.6). Daarom staan die reël dan ook bekend as die fasereël van Gibbs. 

Hierdie reël bring die effek van die kleinste aantal onafhanklike veranderlikes (bv. 

druk, temperatuur en konsentrasie) op die verskillende fases (vaste-, vloeistof- en 

gastoestand) wat in ewewig in ’n sisteem kan bestaan vir ’n gegewe aantal 

komponente in verband met mekaar. 

F = C − P + 2 

(1.6) 

waar: F, die aantal vryheidsgrade in die sisteem is, C, die aantal komponente en P, 

die aantal fases. 

Die begrippe in vergelyking 1.6 sal aan die hand van water bespreek word (sien die 

fasediagram van water in figuur 1.18). ’n Sisteem wat bestaan uit water (vloeistof),


waterdamp (gasfase) en ys (vastetoestand), bestaan uit drie fases. ’n Fase kan dus 

gedefinieer word as ’n homogene gedeelte van ’n sisteem, fisies skeibaar deur 

grensvlakke. Die aantal komponente (C), is die kleinste aantal komponente 

waardeur die samestelling van elke fase by ewewig uitgedruk kan word in die vorm 

van ’n formule of vergelyking. Vir ’n sisteem van water, ys en waterdamp in ewewig 

is die aantal komponente dus 1, aangesien al drie fases deur die formule, H2O 

beskryf kan word. 

Die aantal vryheidsgrade, F; is die kleinste aantal intensiewe veranderlikes wat 

gespesifiseer moet wees ten einde ’n sisteem volledig te beskryf. Die bruikbaarheid 

van die fasereël kan aan die hand van die volgende voorbeeld geïllustreer word. 

Gestel ons beskou ’n gas, byvoorbeeld waterdamp in ’n spesifieke volume. Dit sal 

nie moontlik wees om hierdie sisteem te dupliseer nie, tensy ’n ander veranderlike 

soos druk of temperatuur ook bekend is, wat onafhanklik van die volume verander 

kan word nie. Net so, indien die temperatuur van die gas bekend is, is dit nodig om 

die volume, druk of ’n ander veranderlike te spesifiseer om die sisteem volledig te 

beskryf. Aangesien dit nodig is om twee veranderlikes te definieer om die dampfase 

volledig te beskryf, het die sisteem dus twee vryheidsgrade. Dit word as volg deur 

die fasereël bevestig: 

F = 1− 

1+ 

2 = 2 

Gestel ons beskou ’n sisteem waar ’n gas in ewewig verkeer met die 

vloeistoftoestand, bv. water en waterdamp. Indien die temperatuur gespesifiseer 

word, is die sisteem volledig beskryf aangesien die druk waarby water en 

waterdamp in ewewig verkeer ook dan gespesifiseer is. Die aantal vryheidsgrade is 

dus 1. 

Gestel water in vloeistofvorm en waterdamp word afgekoel totdat ’n derde fase (ys) 

vorm, is die aantal vryheidsgrade 0. Die aantal vryheidsgrade vir hierdie sisteem is 

0, aangesien water, waterdamp en ys net by ’n spesifieke druk en temperatuur in 

ewewig verkeer. Hierdie punt waar die drie fases van water in ewewig verkeer 

staan bekend as die trippelpunt van water. 

33

34 

Dampdruk (mm Hg) 

760 mm Hg 

Vaste 

stof 

A 

Water - ys ewewig 

O 

Ys-dampewewig 

Vloeistof 

Temperatuur (°C) 


Water - damp ewewig 

B C 

Figuur 1.18: Die fasedigram van water. 

Damp 

1.5.1 Toepassings van fase-ewewigte 

Fase-ewewigte het op verskeie gebiede in farmaseutika toepassing. So 

byvoorbeeld word die fase-ewewig van water gerbuik in die proses van vriesdroging 

en stoomsterilisasie. Hierdie twee prosesse en die belang daarvan sal kortliks 

bespreek word. Nog ’n belangrike toepassing van fase-ewewigte is in die bereiding 

van soliede dispersies ten einde die dissolusie van swak wateroplosbare 

geneesmiddels te verbeter ten einde die biobeskikbaarheid van hierdie 

geneesmiddels te verbeter. 

1.5.1.1 Vriesdroging 

Sommige farmaseutiese produkte, soos proteïen- en plasmaprodukte, is 

hittesensitief (hittelabiel) en kan nie gedroog word deur water met verhitting te 

verwyder nie. Vriesdroging is 'n drogingsproses wat by baie lae temperature 

plaasvind en kan dus vir hierdie produkte gebruik word. 

Die beginsel waarop die proses berus is die damp/vastestof-ewewig wat vir water 

bestaan. Hierdie ewewig geld op lyn AO in figuur 1.18. Die ewewig bestaan as die 

temperatuur laer as 0 °C en die druk laer as 4,58 mm Hg is. Vriesdroërs werk by 

drukke en temperature laer as bogenoemde en is gewoonlik voorsien van 

masjienerie om damp te verwyder. Die produk kan dus onder yskoue toestande 

D


gedroog word. Die proses waar ’n vastestof direk in die damptoestand oorgaan 

staan bekend as sublimering. 

1.5.1.2 Stoomsterilisasie (outoklavering) 

'n Belangrike farmaseutiese proses is die sterilisasie van doseervorms met behulp 

van stoom. Stoomtemperature van 120 - 130 °C word benodig om die proses 

suksesvol uit te voer. Om hierdie temperature met stoom te bereik moet die druk 

van die stoom verhoog word. Dit is duidelik uit figuur 1.18 dat 'n verhoging in druk 

(op lyn OD) die stoomptemperatuur sal laat styg. Ten einde temperature van meer 

as die kookpunt van water (±100 °C) te verkry, beteken dit dat die druk hoër as 760 

mm Hg moet wees (lyn CD). Hierdie proses staan bekend as outoklavering en die 

toerusting wat hiervoor gebruik word is ’n outoklaaf. 

35

36 


2 HOOFSTUK TWEE: OPLOS- 

BAARHEID EN DIE OPLOS- 

PROSES 


Vloeistowwe word baie algemeen in die farmaseutiese nywerheid gebruik. 

Vloeistowwe word dikwels in die vervaardiging en toetsing van doseervorme 

gebruik. Vloeistofdoseervorme word algemeen in die behandeling van veral 

pediatriese en geriatriese pasiënte gebruik. ‘n Deeglike kennis van oplosbaarheid 

en die faktore wat die oplosbaarheid van geneesmiddels en hulpstowwe beïnvloed, 

is dus van kardinale belang in farmaseutika. ‘n Goeie kennis van oplosbaarheid stel 

byvoorbeeld die apteker in staat om die beste oplosmiddel vir ‘n geneesmiddel of ‘n 

kombinasie van geneesmiddels te kies in die bereiding van ‘n oplossing. Soms 

moet geneesmiddels as oplossings geformuleer word of word as poeier of 

oplossings by ander oplossings gevoeg en moet dan in oplossing bly. Sonder ‘n 

goeie kennis van oplosbaarheid en die faktore wat dit beïnvloed sal dit nie moontlik 

wees nie. 

22..22 AALLGGEEMMEENNEE DDEEFFIINNIISSIIEESS 

Ten einde oplosbaarheid te verduidelik en te verstaan is dit nodig om vertroud te 

wees met die volgende definisies. 

Oplosbaarheid: in kwantitatiewe terme, is die konsentrasie van die opgeloste stof 

in ‘n versadigde oplossing by ‘n spesifieke temperatuur. 

‘n Versadigde oplossing: is ‘n oplossing waar die opgeloste stof in ewewig is met 

die vastestof by ‘n spesifieke temperatuur en druk, met ander woorde die limiet van 

oplosbaarheid van die betrokke stof, vir die spesifieke sisteem is bereik. 

‘n Onversadigde oplossing: is ‘n oplossing waar die konsentrasie van die 

opgeloste stof laer is as die konsentrasie benodig om ‘n versadigde oplossing te 

lewer by ‘n spesifieke temperatuur en druk.


‘n Oorversadigde oplossing: is ‘n oplossing wat meer opgeloste stof bevat as wat 

normaalweg die geval sou wees by ‘n spesifieke temperatuur en druk. Sekere soute 

soos natriumtiosulfaat en natriumasetaat kan in groot hoeveelhede oplos by 

verhoogde temperature. Wanneer hierdie oplossings dan afgekoel word vind daar 

nie presipitatsie van die opgeloste stof plaas nie. Hierdie oplossings kan 

omgeskakel word na stabiele versadigde oplossings deur saadkristalle van die 

opgeloste stof by te voeg, hewige agitatsie of om die binnekant van die houer te 

krap. Oorversadigde oplossings word waarskynlik gevorm wanneer die kerne wat 

benodig word om kristallisasie te inisieër meer oplosbaar is as groter kristalle en 

gevolglik kan kristalgroei nie plaasvind nie. 

22..33 KKOONNSSEENNTTRRAASSIIEETTEERRMMEE 

Die konsentrasies van komponente (bv. aktiewe bestanddele) in vloeibare 

doseervorme soos oplossings en suspensies word dikwels kwantitatief uitgedruk. 

Dit is dus belangrik dat jy jouself vergewis van die konsentrasieterme wat algemeen 

in farmaseutika gebruik word. Maak seker dat jy berekeninge oor molariteit, 

molaliteit, %-sterktes en verhoudingsterktes kan doen. Hierdie terme is behandel in 

die afdeling wat handel oor farmaseutiese berekening en reseptering. 

Alhoewel konsentrasies dikwels en oor die algemeen kwantitatief uitgedruk word 

soos in die voorafgaande paragraaf genoem is, word sekere nie-spesifieke 

konsentrasieterme soos oplosbaar, effens oplossbaar en prakties onoplosbaar ook 

gebruik. Hierdie uitdrukking van konsentrasie word onder andere deur die Britse 

farmakopie (BP) gerbuik. 

2.3.1 Konsentrasieterme: milliëkwivalente en millimole 

Hierdie terme word algemeen in kliniese toepassings gebruik om die konsentrasie 

van ione in oplossing te beskryf. So byvoorbeeld is die natriumioonkonsentrasie in 

die plasma van mense ongeveer 142 milliëkwivalente/liter. 

2.3.1.1 Milliëkwivalente 

Een milli-ekwivalent is die hoeveelheid van die stof in milligram wat ooreenstem met 

die ekwivalente massa van die stof. Die uitdrukking vir die ekwivalente massa van 

'n atoom/ioon word in vergelyking 2.1 gegee. 

37

38 


Atoommassa 

Ekwivalent e massa = (2.1) 

Valensie 

Die ekwivalente massa van molekules (bv. soute) hang af van die valensie en die 

aantal ione in die molekule. Indien die sout uit monovalente ione bestaan (bv. NaCl; 

molmassa = 58,5) is die ekwivalente massa dieselfde as die molekulêre massa. 

Dit word soos volg afgelei: 

Die ekwivalente massa van Na + en Cl- is onderskeidelik 23/1 en 35,5/1. Die 

ekwivalente massa van NaCl is dus 23 + 35,5 = 58,5 g/Eq. 

Die ekwivalente massa van Na2CO3 is 53 g/Ekw [(23 vir Na + ) + (60/2 = 30 vir 

CO3 2- )]. 

Vergelyking 2.2 kan gebruik word om die ekwivalente massa vir 'n molekuul te 

bereken. Vervanging van die gegewens vir NaCl en Na2CO3 in vergelyking 2.2 gee 

dieselfde antwoorde as hierbo. 

Molekulêre massa 

Ekwivalent e massa = (2.2) 

Ekwivalente 

/ mol 

Die aantal ekwivalente per mol (Ekw/mol) (vergelyking 2.2) is gelyk aan die 

valensie x die aantal positiewe of negatiewe ione. 

Die aantal ekwivalente per mol van Ca3(PO4)2 is byvoorbeeld: 

volgens kalsium: 

Ca 2+ 

= 2 x 3 = 6 

of volgens die fosfaat: 

PO 3− 

4 

= 3 x 2 = 6


Dit is ook moontlik om die aantal milliëkwivalente van ‘n ioon of molekule met die 

volgende vergelyking te bereken: 

1000 x valensie x aantal gespesifiseerde 

eenhede in 1 atoom / molekule / ioon 

mEkw = (2.3) 

atoom / ioon / molekulêre massa 

Met vergelyking 2.4 word die aantal milliëkwivalente in 1 gram stof bereken (sien 

ook die Pharmaceutical Codex, 1994:48). 

Voorbeeld 2.1 

Menslike plasma bevat 5 milliëkwivalente kalsiumione per liter. Bereken hoeveel 

milligram CaCl2.2H2O (molekulêre massa = 147 g/mol) nodig is om 750 milliliter van 

'n oplossing met dieselfde Ca 2+ -konsentrasie te berei. 

Antwoord 

Bereken die aantal ekwivalente per mol van CaCl2.2H2O as volg: 

Ekw / mol 

Ekw / mol 

Ekw / mol 

= valensie 

= 2 x 1 

= 2 

x aantal positiewe / negatiewe 

ione 

Die aantal milliëkwivalente per millimol sal dus ook 2 wees. 

Bereken die ekwivalente massa van CaCl2.2H2O as volg: 

Ekwivalente 

Ekwivalente 

Ekwivalente 

massa = 

massa = 

massa = 

Molekulêre massa 

Milliëkwivalente 

/ mol 

147 mg / mmol 

2 mEkw / mmol 

73, 

5 

mg / mEkw 

Een mili-ekwivalent CaCl2.2H2O weeg dus 73,5 mg. 

Bereken die massa CaCl2.2H2O benodig vir 5 milliëkwivalente as volg: 

Massa benodig = 

5 x 73, 

5 mg 

Massa benodig = 

367, 

5 

mg 

39

40 


Dit beteken dus dat indien daar 367,5 mg CaCl2.2H2O per liter oplossing is, daar 5 

mEkw Ca 2+ -ione in die oplossing is. 

Jy moet egter net 750 ml van die oplossing berei en gaan dus minder CaCl2.2H2O 

benodig. 

Bereken die massa CaCl2.2H2O benodig om 750 ml van hierdie oplossing te berei 

as volg: 

Massa benodig 

367, 

5 mg 

Massa benodig 

( mg) 

750 ml 

= 

1000 ml 

= 

275, 

63 

mg 

Indien die oplossing dus 275,63 mg CaCl2.2H2O bevat sal dit dus ‘n konsentrasie 

van 5 mEkw Ca 2+ -ione bevat. 

Voorbeeld 2.2 

Bereken die aantal milliëkwivalente Ca 2+ in 10 milliliter van 'n oplossing wat 10% 

m/v CaCl2.2H2O (molekulêre massa = 147 g/mol) bevat. 

Antwoord 

Uit voorbeeld 2.1 is die ekwivalente massa van CaCl2.2H2O bereken as 73,5 g/Ekw 

of 73,5 mg/mEkw. 

Bereken die massa CaCl2.2H2O in 10 milliliter van die oplossing as volg: 

Massa ( g) 

10 ml 

= 

10 g 100 ml 

Massa 

= 1 g 

Daar is dus 1 g CaCl2.2H2O oftewel 1000 mg in 10 ml van die oplossing. 

Bereken die aantal milliëkwivalente Ca 2+ -ione in 1 g: 

X mEkw 

1 mEkw 

X = 

1000 mg 

= 

73, 

5 mg 

13, 

60 

mEkw 

Daar is dus 13,60 mEkw Ca 2+ -ione in 10 milliliter van ‘n 10% m/v oplossing van 

CaCl2.2H2O.

2.3.1.2 Millimole 


Een millimol is numeries dieselfde as die molekulêre massa in milligram. Dit 

beteken dat daar 1000 millimol in 1 mol van ‘n verbinding is. Een liter van 'n 1 

millimol/liter oplossing van NaCl bevat dus 58,5 milligram NaCl. 

Dit is ook moontlik om die aantal millimole van ‘n ioon of molekule met die volgende 

vergelyking te bereken: 

mmol = 

1000 x aantal gespesifiseerde 

eenhede 

in 1 atoom / molekule / ioon 

atoom / ioon / of molekulêre massa 

(2.4) 

Met vergelyking 2.4 word die aantal millimole van ‘n atoom, ioon of molekule in 1 

gram stof bereken (sien ook die Pharmaceutical Codex, 1994:47). 

Voorbeeld 2.3 

Jy het ‘n oplossing wat 10% m/v CaCl2.2H2O (molekulêre massa = 147 g/mol) 

bevat. Bereken die aantal millimole kalsium- en chloriedione in 10 ml van hierdie 

oplossing. 

Antwoord 

Tien milliliter van die oplossing bevat dus 1 g CaCl2.2H2O. 

1 millimol CaCl2.2H2O weeg 147 mg 

1 millimol CaCl2.2H2O bevat 1 millimol Ca 2+ - en 2 millimol Cl -_ ione. 

Bereken die aantal millimole CaCl2.2H2O in 1 g as volg: 

X mmol 1000 mg 

= 

1 mmol 147 mg 

X = 6, 

80 mmol 

Dus is daar 6,80 mmol CaCl2.2H2O in 1000 mg CaCl2.2H2O. 

En daar is dus 6,80 mmol Ca 2+ -ione en 13,60 mmol Cl - -ione in 1000 mg 

CaCl2.2H2O (want die verhouding van CaCl2.2H2O : Ca 2+ en Cl - is onderskeidelik 

1:1 en 1:2). 

41

42 


22..44 FFAARRMMAASSEEUUTTIIEESSEE BBEELLAANNGG VVAANN 

OOPPLLOOSSBBAAAARRHHEEIIDD 

Die oplosbaarheid van 'n geneesmiddel, faktore wat dit beïnvloed en voorspelling 

van 'n oplosmiddel vir 'n bepaalde stof, is belangrike aspekte in die ontwerp, 

formulering en gebruik van doseervorme. Kennis van die kragte en die meganismes 

wat oplossing veroorsaak dra ook by tot die wetenskaplike ontwerp van 

doseervorme. 

In die formulering en gebruik van 'n geneesmiddel as 'n oplossingdoseervorm is 

oplosbaarheid en oplosmiddels baie belangrik. So byvoorbeeld kan oplossings van 

geneesmiddels vir binne-aarse aanwending geneem word. Hierdie geneesmiddels 

moet in oplossing bly indien die pH verander as gevolg van veroudering of weens 

die byvoeging van 'n ander geneesmiddel of doseervorm soos soms die geval by 

die gebruik van infuse is. Die effek van pH, verskillende oplosmiddels ens. op die 

oplosbaarheid kan veroorsaak dat 'n geneesmiddel uit oplossing presipiteer wat 

ongewens is. 

Nog 'n voorbeeld is die feit dat die wateroplosbaarheid van geneesmiddels 'n 

sleutelfaktor is in die effektiewe werking van sommige geneesmiddels in die 

liggaam. Voordat 'n geneesmiddel wat oraal toegedien is, by die reseptor 

beskikbaar kan wees, moet dit eers in die vloeistowwe van die spysverteringskanaal 

(SVK) oplos. Die snelheid en die maksimum hoeveelheid wat sal oplos hang af van 

die oplosbaarheid van die geneesmiddel in die bepaalde medium. 

22..55 EEKKSSPPEERRIIMMEENNTTEELLEE BBEEPPAALLIINNGG VVAANN 

OOPPLLOOSSBBAAAARRHHEEIIDD 

Dit is die gebruik om oplosbaarheid te meet deur 'n oormaat van die stof in die 

oplosmiddel te laat terwyl daar behoorlike kontak tussen die vastestof en die 

vloeistof deur goeie roering, bewerkstellig word. Die temperatuur moet konstant en 

die kontak lank genoeg wees om te verseker dat ewewig ingestel is. Indien die stof 

chemiese veranderinge in oplossing kan ondergaan moet die ewewigtyd daarvoor 

aangepas word. 

Die opgeloste konsentrasie word bepaal deur 'n verteenwoordigende monster te 

onttrek en te filtreer. Filtrasie is nodig om te verseker dat daar nie onopgeloste 

deeltjies in die monster beland nie. Die konsentrasie van die stof wat in oplossing is


(oplosbaarheid), kan dan met enige aanvaarbare analitiese tegniek gemeet word. 

Die konsentrasie van geneesmiddels word gewoonlik met chromatografiese - of 

spektrofotometriese metodes gemeet. 

22..66 DDIIEE OOPPLLOOSSPPRROOSSEESS 

Dit is nuttig om die oplosbaarheid van en/of 'n oplosmiddel vir 'n stof wetenskaplik te 

kan voorspel. Om voorspellings te kan maak is 'n oplossingsmodel ontwikkel 

waarvolgens die kragte tussen molekules as aanduiding van oplosbaarheid gebruik 

word. Hierdie kragte hang af van die intermolekulêre kragte van die opgeloste stof, 

die molekulêre grootte, die moontlikheid van chemiese kragte tussen oplosmiddel 

en opgeloste stof (bv. waterstofbindings en solvering), die molekulêre struktuur en 

die polêre karakter van die oplosmiddel en die opgeloste stof. 

Pogings is ook aangewend om die eksakte waardes vir oplosbaarheid te voorspel 

uit elementêre fisiese eienskappe deur die berekening van die 

oplosbaarheidsparameter. Hierdie vergelykings is afgelei uit termodinamika en 

gekorrigeer vir die karakter van die kragte tussen die molekules van die 

komponente. 

2.6.1 Die oplossingsmodel 

Volgens dié model vind die proses in drie stappe plaas. Die drie stappe word in 

figuur 2.1 voorgestel. 

43

Stap 1 

Stap 2 

Stap 3 

Oplosmiddel Stof vir oplossing 

44 


Figuur 2.1: Skematiese voorstelling van die drie stappe in die oplossingsmodel 

(Martin et al., 1993:223). 

In die eerste stap moet 'n enkele molekuul (of atoom) van die stof verwyder word. 

In die tweede stap moet 'n gaping tussen die molekules van die oplosmiddel geskep 

word en derdens moet die enkele molekule van die stof in die gaping tussen die 

oplosmiddel se molekules geplaas en gehou word. 

Al drie die stappe vereis energie en die proses sal slegs verloop indien daar 'n 

gunstige interaksie (aantrekkingskragte) tussen die molekules van die oplosmiddel 

en die opgeloste stof is om energie vir die eerste twee stappe te verskaf. Die 

eerste twee stappe vereis energie aangesien daar bindings gebreek moet word. 

Die tipe interaksie en die sterkte daarvan word bepaal deur die fisiese en chemiese 

karakter van die komponente. Oplosbaarheid kan dus voorspel word indien die tipe 

en grootte van die interaksie bekend is. 

2.6.2 Oplosmiddels soos voorspel uit die moontlike 

interaksies tussen die komponente 

Die eenvoudigste benadering om die oplosbaarheid van bepaalde stowwe in 

bepaalde oplosmiddels te voorspel is deur die karakter van die interaksies tussen 

die komponent-molekules te oorweeg. Die tipes moontlike interaksie tussen die


opgeloste stof en oplosmiddelmolekules is dipool/dipool-kragte, Van der 

Waalskragte en waterstofbindings. Hierdie interaksies is volgens die derde stap van 

die model (2.6.1 en figuur 2.1) noodsaaklik vir die vorming van 'n oplossing. 

Die apteker weet uit ervaring dat water ‘n goeie oplosmiddel is vir suikers, soute en 

soortgelyke verbindings terwyl benseen en minerale olie ‘n goeie oplosmiddel is vir 

stowwe wat normaalweg swak wateroplosbaar is. Hierdie empiriese bevindings 

word saamgevat in die stelling: “soort los soort op”. Om hierdie stelling te 

verduidelik is dit egter nodig om na opgeloste stof-oplosmiddelinteraksies te gaan 

kyk. 

2.6.2.1 Die kragte tussen die molekules van vastestowwe 

Om 'n oplosmiddel te voorspel op grond van die kragte tussen die 

oplosmiddel/opgeloste stof molekules is dit ook nodig om die tipe kragte tussen die 

molekules van vastestowwe te ken. Vastestowwe kan volgens die tipe krag tussen 

die molekules geklassifiseer word in stowwe waarin: 

i) Van der Waalskragte oorheersend is, 

ii) waar permanente dipole en Van der Waalskragte teenwoordig is en 

iii) ioniese vastestowwe soos soute. 

Voorbeelde van elke klas is soos volg: 

Die stowwe van klas 1 is gewoonlik molekulêre vastestowwe met molekulêre 

massas van ongeveer 100. 'n Voorbeeld is naftaleen waarin Van der Waalskragte 

die oorheersende intermolekulêre kragte is. Die stowwe in hierdie klas bestaan uit 

molekules wat geen dipoolmoment besit nie. 

Byna alle organies verbindings - organiese soute uitgesluit - kan in klas 2 ingedeel 

word. Baie van die verbindings in hierdie groep se molekules word in die vaste 

struktuur gehou deur waterstofbindings of deur die aantrekkingskragte tussen 

permanente dipole. Voorbeelde in hierdie klas is organiese sure soos byvoorbeeld 

bensoësuur, oksaalsuur, salisielsuur en asetielsalisielsuur. Die alkohole soos 

mannitol en cholesterol word ook onder hierdie vastestowwe gereken so ook die 

groepe verbindings in tabel 2.1 met voorbeelde in elke groep. 

45

46 


Tabel 2.1: Groepe verbindings met voorbeelde, waar permanente dipole en Van 

der Waalskragte teenwoordig is. 

Groepe verbindings Voorbeelde 

Alkaloïde Kinien, morfien en nikotien 

Amiede Asetamied en bensanilied 

Esters Wasse en vette 

Ketone Bensofenoon en asetofenoon 

Suikers Sukrose, glukose, glikosiedes 

Ureas Urea en barbituursuur 

Die stowwe in klas 3 is ioniese stowwe. Bekende voorbeelde is die anorganiese 

soute (NaCl, KCl ens.). Farmaseutiese voorbeelde is die hidrochloried- en 

natriumsoute van geneesmiddels. Meeste van hierdie soute is gewoonlik ook swak 

elektroliete en daarom is hulle oplosbaarheid in water redelik swak omdat dit 'n 

funksie van die dissosiasie as gevolg van die pH van die medium is. 

2.6.2.2 Polêre oplosmiddels 

Die oplosbaarheid van ‘n verbinding is tot ‘n groot mate afhanklik van die polêre 

karakter van die oplosmiddel, met ander woorde die dipoolmoment van die 

oplosmiddel. Soos reeds in hoofstuk 1 genoem, is die diëlektriese konstante ‘n 

aanduiding van die polêre karakter van ‘n verbinding. ‘n Hoë waarde dui op ‘n 

polêre verbinding en ‘n lae diëlektriese konstante dui op ‘n nie-polêre verbinding 

(sien tabel 2.2). Om hierdie rede sal polêre oplosmiddels as oplosmiddel dien vir 

ioniese stowwe (bv. NaCl en KCl) en ander polêre stowwe. Net so, is water 

mengbaar in enige verhouding met etanol en dien water as oplosmiddel vir suiker en 

ander polihidroksieverbindings.


Tabel 2.2: Diëlektriese konstantes van ‘n aantal vloeistowwe by 25 °C. 

Stof Diëlektriese konstante 

Formamied 109,5 

Water 80,4 

Dimetielsulfoksied 59,0 

Dimetielformamied 54,0 

Gliserien 43,0 

Metielalkohol 33,6 

Etielalkohol 25,7 

Asetoon 21,4 

Metielsalisilaat 9,0 

Asynsuur 6,2 

Chloroform 4,8 

Etieleter 4,3 

Olyfolie 3,1 

Tolueen 2,4 

Benseen 2,3 

Koolstoftetrachloried 2,2 

Hildebrand, het egter aangetoon dat dit nie voldoende is om net die dipoolmoment 

in aanmerking te neem om die oplosbaarheid van polêre verbindings in water te 

verduidelik nie. Die vermoë van ‘n verbinding om waterstofbindings te vorm is ‘n 

meer invloedryke faktor om in aanmerking te neem as polariteit soos voorgestel 

deur die dipoolmoment. So beskik nitrobenseen oor ‘n dipoolmoment van 4,2 x 10 -8 

47

48 


esu cm en fenol oor ‘n dipoolmoment van 1,7 x 10 -18 esu cm. Hiervolgens behoort 

die wateroplosbaarheid van nitrobenseen hoër as die van fenol te wees maar die 

wateroplosbaarheid van fenol is 0,95 mol/kg en dié van nitrobenseen 0,0155 mol/kg 

by 20 °C. Hierdie diskrepansie is as gevolg van die vermoë van fenol om ‘n 

waterstofbinding met water te vorm. 

Water beskik oor ‘n diëlektriese konstante van ongeveer 80 en asetoon van 

ongeveer 43. Hiervolgens behoort asetoon nie oplosbaar te wees in water nie, 

maar asetoon is wel oplosbaar in water. Weereens is hierdie diskrepansie as 

gevolg van die vermoë van asetoon om waterstofbindings met water te vorm. 

Water dien dus as oplosmiddel vir fenole, alkohole, aldehiede, ketone en amiene en 

ander suurstof- en stikstof bevattende verbindings wat in staat is om 

waterstofbindings met water te vorm (sien figuur 2.2).

C 

H 3 

R 

C 

H 3 

H 

H 

R O 

C O 

C O 

Alkohol 

Aldehied 

Ketoon 

H 

H O 

H 

H O 

H 

H O 


H 

R 3 N H O 

Amien 

Figuur 2.2: Klasse verbindings wat waterstofbindings met water kan vorm (Martin 

et al., 1993:213). 

Soos in hoofstuk 1 genoem, is die molekules van water in die vastetoestand (ys) 

deur middel van waterstofbinding aan mekaar gebind ten einde ‘n tetraëdriese 

struktuur te gee. Wanneer ys smelt word van hierdie waterstofbindings gebreek 

maar nie almal nie. Die gevolg is dat selfs in die vloeistoftoestand daar 

waterstofbindings is, om ‘n ysagtige struktuur te lewer. Indien water met ‘n ander 

stof gemeng word, sal die waterstofbindings in hierdie ys-agtige struktuur slegs 

breek indien hierdie verbinding met watermolekules waterstofbindings kan vorm. So 

byvoorbeeld word van die waterstofbindings tussen watermolekules vervang met 

waterstofbindings tussen etanol en watermolekules indien water en etanol gemeng 

word. 

Buiten die voorafgaande faktore is die oplosbaarheid van ‘n verbinding ook afhanklik 

van die verhouding van polêre tot nie-polêre groepe in ‘n verbinding. ‘n Verlenging 

van die nie-polêre koolstofketting van alifatiese alkohole lei tot ‘n verlaging in die 

wateroplosbaarheid. Reguitketting monohidroksie-alkohole, aldehiede, ketone en 

sure wat oor meer as 4-5 koolstowwe beskik kan nie die waterstofbindingstruktuur 

van water betree nie en is gevolglik swak wateroplosbaar. Indien daar addisionele 

49

50 


polêre groepe in ‘n molekule voorkom, soos in die geval van propileenglikool, 

gliserien en wynsteensuur word wateroplosbaarheid aansienlik verhoog (sien figuur 

2.3). Vertakking van ‘n koolstofketting verminder die invloed van die nie-polêre effek 

met ‘n gevolglike verhoogde wateroplosbaarheid. So is tersiêre butielalkohol 

mengbaar in alle verhoudings met water, terwyl n-butielalkohol se 

wateroplosbaarheid slegs 8 g/100 ml by 20 °C is. 

HOOC 

H OH 

C C COOH 

OH H 

Wynsteensuur 

OH 

H2C CH2 CH2 OH 

Propileenglikool 

OH H 

H2C C CH2 OH OH 

Gliserien 

Figuur 2.3: Voorbeelde van verbindings met polêre groepe wat wateroplosbaarheid 

verhoog. 

Kortliks kan daar dus gesê word dat polêre oplosmiddels soos water as 

oplosmiddels optree volgens die volgende meganismes: 

• As gevolg van hoë diëlektriese konstantes (80 vir water), verminder polêre 

oplosmiddels die aantrekkingskragte tussen ione in kristalle soos NaCl. Niepolêre 

oplosmidels soos chloroform en benseen met diëlektriese konstantes 

van 5 en 2 respektiewelik kan nie die aantrekkingskragte tussen ione breek 

nie en gevolglik is hierdie verbindings prakties onoplosbaar in nie-polêre 

oplosmidels. 

• Polêre oplosmiddels breek kovalente bindings tussen potensieël sterk 

elektroliete (bv. HCl en NaOH) deur middel van suur-basis reaksies aangesien 

hierdie oplosmiddels amfiproties is. Swak organiese sure soos bensoësuur en 

asynsuur word nie tot ‘n hoë mate geïoniseer deur water nie. Die gedeeltelike 

wateroplosbaarheid van hierdie verbindings in water word toegeskryf aan die 

vermoë om waterstofbindings met water te vorm. Fenole en karboksielsure 

los geredelik op in oplossings van sterk basisse.


• Polêre oplosmiddels is in staat om molekules en ione op te los deur solvering. 

Solvering vind slegs plaas tussen polêre verbindings. Oplossing deur 

solvering vind plaas as gevolg van dipoolinteraksies, veral waterstofbinding. 

Verbindings soos natriumoleaat en sukrose los op deur middel van solvering 

in water. Een molekule sukrose word gesolveer deur ses molekules water. 

Die binding is so sterk dat hierdie atome as 'n eenheid in die oplossing 

beweeg. Die solvering van natriumoleaat deur water word in figuur 2.4 

voorgestel. 

C 17H 33 

+ 

C 

- 

C17H33 C 

+ 

- 

O 

O - Na + + n H2O + - 

O 

O - 

+ 

+ 

- 

- 

+ 

+ 

+ 

Na + 

- - 

- - 

Figuur 2.4: Skematiese voorstelling van die solvering van natriumoleaat deur water 

(Martin et al., 1993:214). 

2.6.2.3 Nie-polêre oplosmiddels 

Die manier waardeur nie-polêre oplosmiddels stowwe oplos verskil van dié van 

polêre oplosmiddels aangesien hierdie oplosmiddels nie die aantrekkingskragte 

tussen die ione van sterk – en swak elektroliete kan verminder nie, as gevolg van 

die lae diëlektriese konstantes van hierdie oplosmiddels. Nie-polêre oplosmiddels is 

ook nie in staat om kovalente bindings te breek nie of om waterstofbindings te vorm 

nie. Om hierdie redes is polêre verbindings onoplosbaar of swak oplosbaar in niepolêre 

oplosmiddels. 

Nie-polêre molekules kan egter mekaar oplos. Die molekules van die opgeloste stof 

word in oplossing gehou deur Van der Waalskragte tussen die molekules. Dit is die 

+ 

+ 

51

52 


rede waarom olies, wasse en vette byvoorbeeld in koolstoftetrachloried en benseen 

oplos. Die diëlektriese konstantes van olyfolie, benseen en chloroform (sien tabel 

2.2) is onderskeidelik 3,1; 2,3 en 2,2. Die lae diëlektriese konstantes vir benseen 

en chloroform, 2,2 en 4,8 onderskeidelik, veroorsaak dat hierdie stowwe nie die 

sterk interioniese kragte kan breek nie en daarom kan hulle nie soute oplos nie. 

2.6.2.4 Semipolêre oplosmiddels 

Semipolêre oplosmiddels soos die ketone en alkohole kan ‘n sekere mate van 

polariteit induseer in nie-polêre verbindings sodat benseen wat redelik maklik 

polariseerbaar is, oplosbaar is in etanol. Semipolêre oplosmiddels kan ook gebruik 

word om vermenging van polêre en nie-polêre vloeistowwe te veroorsaak. So 

verbeter die teenwoordigheid van etanol die oplosbaarheid van eter in water. 

2.6.3 Oplosbaarheid soos voorspel vanuit die stappe 

in die oplossingsmodel 

Die intermolekulêre kragte bepaal die hoeveelheid werk wat verrig moet word om 

die eerste twee stappe van die oplossingsmodel (sien 2.6.1 en figuur 2.1) te 

bewerkstellig. Die smeltpunt/kookpunt van die opgeloste stof en die verdampingswarmte 

is maatstawwe vir die kragte tussen die molekules. Dit is dus te wagte 

dat die oplosbaarheid 'n funksie van smeltpunt/kookpunt en verdampingswarmte 

behoort te wees. 

2.6.3.1 Oplosbaarheid en die smeltpunt/kookpunt van die opgeloste 

stof 

Die smeltpunt/kookpunt van ‘n verbinding gee ‘n aanduiding van molekulêre kohesie 

en kan dus ‘n bruikbare indikator wees ten opsigte van tendense in ‘n reeks 

verwante verbindings. Die oplosbaarheid van drie aromate (naftaleen, antraseen en 

fenantreen) in benseen as funksie van die smeltpunt, word in tabel 2.3 gegee. Hoe 

hoër die smeltpunt hoe laer is die oplosbaarheid. Dit is in ooreenstemming met die 

eerste stap van die model wat vereis dat 'n enkele molekuul van die res geskei 

moet word. Hoe hoër die smeltpunt hoe meer energie is vir die stap nodig.

Tabel 2.3: Smeltpunte van drie aromatiese verbindings 

Naftaleen 

Fenantreen 

Antraseen 


Verbinding Smeltpunt (°C) Oplosbaarheid 

80 0,27 

99 0,21 

217 0,0081 

(molfraksie) 

2.6.3.2 Oplosbaarheid en die grootte van die molekules van die 

opgeloste stof 

Die grootte van die gaping wat nodig is om ‘n molekule van die opgeloste stof te 

huisves is direk eweredig aan die grootte van die molekule (2.6.1 en figuur 2.1). Die 

oplosbaarheid behoort dus af te neem met toename in molekulêre grootte. 

Die wateroplosbaarheid van 'n reeks alkohole as funksie van kookpunt en 

molekulêre oppervlakte (A) word in tabel 2.4 gegee. 

53

54 


Tabel 2.4: Oplosbaarheid van ‘n reeks alkohole (Florence & Attwood, 1988:132). 

Verbinding Oppervlakte (A) 

in nm 2 

Kookpunt (°C) Oplosbaarheid 

(molaal) 

n-Butanol 2,721 117,7 1,006 

n-Pentanol 3,039 137,8 0,25 

n-Heksanol 3,357 157 0,061 

n-Heptanol 3,675 176,3 0,0155 

1-Nonanol 4,312 213,1 0,001 

Uit die bostaande tabel is dit duidelik dat die oplosbaarheid afneem met ‘n toename 

in die grootte van die molekules en met ‘n toename in die kookpunte. 

2.6.3.3 Oplosbaarheid en die teenwoordigheid van hidrofobe en 

hidrofiele groepe in die opgeloste stof 

Dit is belangrik om te onthou dat geeneesmiddels nie net eenvoudige 

koolwaterstofverbindings is nie, maar dat geneesmiddels ook oor polêre groepe in 

hul struktuur kan beskik wat gevolglik ‘n invloed kan uitoefen op die oplosbaarheid 

van die geneesmiddel. Oplosbaarheid is dan ook 'n funksie van die tipe chemiese 

groep in ‘n molekule. Die chemiese groepe het 'n invloed op die sterkte (kookpunt 

en smeltpunt) van die kohesiekragte en daarom 'n effek op die oplosbaarheid. Die 

groepe het egter ook 'n effek op die interaksie met die oplosmiddel. Die interkasies 

van beide die hidrofiele- en hidrofobe gedeeltes van ‘n geneesmiddel of ‘n 

verbinding moet dus in aanmerking geneem word. Hoe groter die bydrae van die 

hidrofiele gedeelte relatief tot dié van die hiodrofobe gedeelte is, hoe groter is die 

wateroplosbaarheid. Die karakter van die interaksies met die oplosmiddel kan 

voorspel word deur die groepe na gelang van hul hidrofobe/hidrofiele karakter te 

klassifiseer. 

Die verskil in die wateroplosbaarheid van fenol en benseen is 'n voorbeeld waar die 

teenwoordigheid van die OH-groep veroorsaak dat fenol 100 keer beter as benseen 

in water oplos. Die sterk hidrofiele OH-groep vorm waterstofbindings met 

watermolekules wat die oplosbaarheid verbeter.


Voorbeelde van hidrofiele en hidrofobe groepe word in tabel 2.5 gegee. Die 

oplosbaarheid van 'n aantal asetanilied-derivate as funksie van die hidrofiele 

karakter van die substituent, word in tabel 2.6 gegee om die invloed van 

substituente op oplosbaarheid te illustreer. 

Tabel 2.5: Voorbeelde van hidrofiele - en hidrofobe substituente (Florence & 

Attwood, 1988:135). 

Substituent Klassifikasie 

-CH3- Hidrofobies 

-CH2- Hidrofobies 

-Cl, -Br en -F Hidrofobies 

-N(CH3)2 

-SCH3 

-OCH2CH3 

-OCH3 

-NO2 

Hidrofobies 

Hidrofobies 

Hidrofobies 

Effens hidrofilies 

Effens hidrofilies 

-CHO Hidrofilies 

-COOH Effens hidriofilies 

-COO - 

-NH2 

-NH3 + 

Baie hidrofilies 

Hidrofilies 

Baie hidrofilies 

-OH Baie hidrofilies 

55

56 


Tabel 2.6: Die invloed van substituente op die wateroplosbaarheid van asetanilied- 

derivate (Florence & Attwood, 1988:135). 

Basiese struktuur Substituent (X) Oplosbaarheid 

NHCOCH 3 

X 

2.6.3.4 Struktuur en vorm 

-H 6,38 

-CH3 1,05 

-OH 13,9 

2.6.4 Die voorspelling van oplosbaarheid: Die oplosbaarheidsparameter 

van Hildebrand en Scott 

Dit is moontlik om die waarde vir die oplosbaarheid van 'n bepaalde stof teoreties te 

voorspel. Die oplosbaarheid van ‘n vastetsof in ‘n ideale oplossing is afhanklik van 

die temperatuur, smeltpunt van die vastestof en die molêre smeltingswarmte (∆Hf) 

(dit is die hitte wat geabsorbeer word wanneer die vastestof smelt). In die geval van 

‘n ideale oplossing is die smeltingswarmte gelyk aan die oplossingswarmte. 

Oplosbaarheid in die ideale geval, is onafhanklik van die eienskappe van die 

oplosmiddel. 

Vergelyking 2.5 is die vergelyking afgelei vanaf termodinamiese oorwegings in die 

geval van ‘n ideale oplossing. 

i ∆H 

⎛ ⎞ 

f T0 

− T 

− log X = 

⎜ 

⎟ 

2 

(2.5) 

2, 

303R 

⎝ TT0 

⎠ 

Waar: X2 i , die ideale oplosbaarheid van die opgeloste stof in molfraksie, T0, die 

smeltpunt van die stof in °K, T, die temperatuur van die oplossing in °K, ∆Hf, die 

smeltingswarmte in kal/mol en R, die universele gaskonstante (1,987 kal/mol.K).


As voorbeeld kan die oplosbaarheid van naftaleen by 20 °C deur die toepassing van 

vergelyking 2.5 voorspel word. Die smeltpunt van naftaleen is 80 °C en die molêre 

smeltingswarmte is 4500 kal/mol. 

log X 

i 

2 

i 

X 

2 

= − 

= 

2, 

303 

0, 

27 

4500 

x 1, 

987 

( 353 − 293) 

293 x 353 

Die oplosbaarheid van naftaleen is eksperimenteel bepaal en by 20 °C was dit 

onderskeidelik 0,24; 0,23 en 0,21 in benseen, tolueen en koolstoftetrachloried. Dit 

vergelyk goed met die teoretiese waarde van 0,27. Let op dat daar geen eienskap 

van die oplosmiddel in vergelyking 2.5 is nie en dat dit vir ideale oplossings afgelei 

is. 'n Ideale oplossing is een waarin die inter- en intra-molekulêre kragte dieselfde 

is. Volgens die model vir die oplossingsproses moet daar interaksies (kragte) wees 

tussen die komponente se molekules anders sal die proses nie verloop nie. Om die 

oplosbaarheid van werklike oplossings te voorspel moet vergelyking 2.5 dus 

gekorrigeer word. 

Verskeie korreksies wat die fisiese eienskappe van die molekules van die 

oplosmiddel en die opgeloste stof in ag neem, is beskikbaar. Vergelyking 2.5 kan 

gekorrigeer word met 'n term log γ, waarin δ die sogenaamde 

oplosbaarheidsparameter is (sien vergelyking 2.6): 

i ∆H 

⎛ f T0 

− T ⎞ 

− log X 2 = 

+ log γ 2 

2, 

303R 

⎜ 

TT ⎟ 

(2.6) 

⎝ 0 ⎠ 

met: 

( δ − δ ) 

1 2 V2 

log γ 2 = 

(2.7) 

2, 

303RT 

waar: V2, die molêre volume (volume per mol) van die opgeloste stof as ‘n 

superverkoelde vloeistof. 

Die vergelyking vir die berekening van log γ2 (2.7) geld vir verdunde oplossings. Die 

eenvoudigste en bekendste uitdrukking vir die oplosbaarheidsparameter is die van 

Hildebrand en Scott. Hulle bereken die oplosbaarheidsparameter uit die 

verdampingswarmtes (∆H v ) en molêre volumes (V l ) van die komponente 

(vergelyking 2.8). Die volumes word bereken vir vloeistowwe. As die opgeloste stof 

57

58 


'n vastestof is, word die volume bereken by die laagste temperatuur waarby dit nog 

gesmelt sal wees en nie by die temperatuur waarby oplosbaarheid voorspel word 

nie. 

∆H 

− RT 

v 

δ = 

(2.8) 

Vl 

Die oplosbaarheidsparameter word ook gebruik om 'n oplosmiddel vir 'n bepaalde 

stof (of geneesmiddel) te voorspel. Die parameter vir stowwe wat in mekaar oplos 

verskil gewoonlik nie met meer as 2 eenhede nie. 

22..77 DDIIEE OOPPLLOOSSBBAAAARRHHEEIIDD VVAANN VVEERRSSKKIILL-- 

LLEENNDDEE KKLLAASSSSEE SSTTOOWWWWEE 

Chemiese stowwe kan in verskillende klasse gedeel word. Die twee hoofklasse is 

elektroliete en nie-elektroliete. Elektroliete kan verder verdeel word in swak 

elektroliete en sterk elektroliete. Definisies van hierdie klasse is as volg: 

Nie-elektroliete: is stowwe wat nie ione oplewer indien dit in water opgelos word 

nie. 

Elektroliete: is stowwe wat ione oplewer indien dit in water oplos. 

Swak elektroliete: is stowwe wat nie volledig ioniseer in water nie. 

Sterk elektroliete: is stowwe wat volledig of feitlik volledig ioniseer in water. 

2.7.1 Oplosbaarheid van sterk elektroliete 

Soos reeds genoem, is sterk elektroliete verbindings wat volledig of amper volledig 

ioniseer in water. Die oplosbaarheid van hierdie verbindings neem gewoonlik óf toe, 

óf af, met ‘n toename in temperatuur. Hierdie is ‘n voorbeeld van Le Chatelier se 

beginsel. Indien die oplosbaarheid toeneem met ‘n toename in temperatuur, los die 

verbinding endotermies op. Indien die oplosbaarheid van die stof afneem met ‘n 

toename in temperatuur, los die verbinding eksotermies op. Die meeste verbindings 

los endotermies op, met ander woorde die stowwe absorbeer hitte tydens die 

oplosproses. 

Natriumsulfaat, bestaan in die gehidreerde vorm, naamlik Na2SO4.10H2O, tot by ‘n 

temperatuur van 32 °C. Tot by hierdie temperatuur is die oplosproses endotermies 

en gevolglik vehoog die oplosbaarheid met ‘n toename in temperatuur. Bokant 32


°C, bestaan natriumsulfaat in die anhidriese vorm, Na2SO4 en verloop die 

oplosproses eksotermies (hitte word vrygestel) en gevolglik sal ‘n verhoging in 

temperatuur lei tot ‘n verlaagde oplosbaarheid. Stowwe soos NaOH en KOH los 

eksotermies op en die oplosbaarheid sal dus verlaag indien die temperatuur 

verhoog. 

Tydens die oplosproses van sekere verbindings soos NaCl, is daar nie ‘n 

betekenisvolle opname of vrystelling van hitte nie. Die oplosbaarheid van hierdie 

verbindings word ook nie noemenswaarig beïnvloed deur temperatuur nie. 

2.7.2 Oplosbaarheid van swak oplosbare elektroliete 

Die oplosbaarheid van ‘n swak oplosbare elektroliet bv. Al(OH)3 word beskryf deur 

‘n spesiale konstante, naamlik die oplosbaarheidsproduk (Ksp) van die verbinding. 

Die oplosbaarheidsprodukte van ‘n aantal swak oplosbare elektroliete word in tabel 

2.7 gegee. 

59

60 


Tabel 2.7: Oplosbaarheidsprodukte van ‘n aantal swak oplosbare elektroliete by 25 

°C (Martin et al., 1993:231). 

Verbinding Oplosbaarheidsproduk (Ksp) 

(mol 2 /l 2 ) 

Aluminiumhidroksied 7,7 x 10 -13 

Bariumkarbonaat 8,1 x 10 -9 

Bariumsulfaat 1 x 10 -10 

Kalsiumkarbonaat 9 x 10 -9 

Kwikchloried 2 x 10 -18 

Kwikjodied 1,2 x 10 -28 

Silwerbromied 7,7 x 10 -13 

Silwerchloried 1,25 x 10 -10 

Silwerjodied 1,5 x 10 -16 

Aluminiumhidroksied (Al(OH)3), is ‘n voorbeeld van ‘n swak oplosbare elektroliet. 

Die ewewig wat bestaan tussen die vastestof en die ione in ‘n versadigde oplossing 

kan as volg voorgestel word: 

Al(OH)3 ↔ Al 3+ + 3OH - 

Die ewewigsvergelyking vir hierdie reaksie kan as volg geskryf word: 

K = 

3+ 

− [ Al ][ OH ] 

[ Al( 

OH) 

] 

3 

3


Aangesien die vastestof swak oplosbaar is, kan die konsentrasie van die vastestof 

as ‘n konstante gereken word, sodat: 

K 

sp 

[ ][ ] 3 

3+ 

− 

Al OH 

= (2.9) 

Vergelyking 2.9 geld nie vir goed oplosbare elektroliete soos NaCl en NaOH nie, 

maar slegs vir swak oplosbare elektroliete. Let daarop dat soos in die geval van 

ewewigsvergelykings die konsentrasies van ione verhef word tot ‘n mag gelyk aan 

die aantal ione in die verbinding. 

Indien ‘n gemeenskaplike ioon (Al 3+ of OH - ) by ‘n oplossing van aluminiumhidroksied 

gevoeg word, word die ewewig versteur sodat: 

K 

sp 

< 

[ ][ ] 3 

3+ 

− 

Al OH 

Die bostaande sal tipies gebeur indien NaOH by die oplossing gevoeg word. 

Aangesien Ksp ‘n konstante is, sal van die Al(OH)3 uitpresipiteer totdat die ewewig 

herstel is. Die byvoeging van ‘n gemeenskaplike ioon by ‘n oplossing wat ‘n swak 

oplosbare elektroliet bevat sal dus presipitering van die swak oplosbare elektroliet 

tot gevolg hê. 

Die byvoeging van soute wat nie ‘n gemeenskaplike ioon bevat nie by ‘n oplossing 

wat ‘n swak oplosbare elektroliet bevat, is geneig om ‘n verhoging in die 

oplosbaarheid van ‘n swak oplosbare elektroliet tot gevolg te hê. 

2.7.3 Oplosbaarheid van swak elektroliete 

Die oplosbaarheid van swak elektroliete word hoofsaaklik deur die volgende faktore 

beïnvloed: 

i) die graad van ionisasie, 

ii) molekulêre grootte, 

iii) interaksie van substituente met die oplosmiddel en 

iv) kristaleienskappe. 

61

62 


Punte ii – iv is reeds bespreek in vorige gedeeltes in hoofstuk 2 asook in hoofstuk 1. 

In hierdie gedeelte gaan die graad van ionisasie en die belangrikste faktor, pH, wat 

die graad van ionisasie van swak elektroliete bepaal bespreek word. 

Baie geneesmiddels is of swak sure of swak basisse (dus swak elektroliete). Die 

oplosbaarheid van swak elektroliete is afhanklik van die pH van die oplosmiddel. 

Hierdie verskynsel kom wyd in farmaseutika voor omdat baie geneesmiddels swak 

elektroliete is. Die oplosbaarheid is 'n funksie van die pH omdat dit die graad van 

ionisasie van swak elektroliete verander. 

Indien 'n verhoging in die pH die ionisasie laat toeneem, verbeter die 

wateroplosbaarheid met 'n verhoging in die pH. Indien 'n verlaging in die pH die 

ionisasie laat toeneem, verhoog wateroplosbaarheid met 'n afname in pH. 

Chloorpromasien is 'n swak basis en 'n voorbeeld van 'n geneesmiddel wat beter 

oplos in 'n oplosmiddel met 'n lae pH as in ‘n oplosmiddel met 'n hoë pH. 

Indometasien is 'n voorbeeld van 'n geneesmiddel wat meer gïeoniseerd is in 'n 

oplosmiddel is met 'n hoë pH as in ‘n oplosmiddel met 'n lae pH. Indometasien los 

dus beter op in 'n alkaliese as in 'n suur omgewing. 

Die verandering in pH van die medium van 'n doseervorm kan om die bogenoemde 

redes veroorsaak dat die opgeloste geneesmiddel of van die hulpstowwe kan 

presipiteer. Die pH van 'n doseervorm kan verander indien sekere komponente 

ontbind of as ander doseervorme daarmee gemeng word. 'n Voorbeeld van 

laasgenoemde is die vermenging van parenterale produkte. 

Die verandering in wateroplosbaarheid as funksie van pH kan bereken word uit die 

ewewigreaksies vir swak elektroliete (swak sure en swak basisse). 

2.7.3.1 Die oplosbaarheid van ‘n swak suur 

Die reaksie vir die dissosiasie van 'n swak suur (HA) in water kan soos volg 

voorgestel word: 

HA + H2O ↔ H3O + + A - 

Die dissosiasiekonstante, Ka, vir die bostaande vergelyking, kan as volg geskryf 

word: 

K 

+ − [ H O ][ A ] 

3 

a = (2.10) 

[ HA]

Herrangskikking van vergelyking 2.10 lewer die volgende: 

K 

a 

+ [ H O ] 

= (2.11) 

3 

− [ A ] 

[ HA] 


Vir die doeleindes van berekening, word die oplosbaarhede van die verskillende 

spesies in die dissosiasiereaksie met die volgende simbole voorgestel: 

S0 = oplosbaarheid van die ongedissosieërde spesie, HA, 

d.w.s.: 

S0 = [HA] 

S = die oplosbaarheid van al die spesies (S0 + [A - ]) 

daarom is 

S = S0 + [A - ] 

Indien S en S0 in vergelyking 2.11 vervang word, is: 

K S − S 

= 

a 

+ [ H3O 

] S0 

0 

Indien logaritmes links en regs geneem word, is: 

logK 

- log 

a 

en daarom is: 

− log 

+ [ H O ] 

3 

⎛ S − S 

= log 

⎜ 

⎝ S0 

+ ⎛ S − S ⎞ 0 

[ H3O 

] = log⎜ 

⎟ − logK 

a 

⎜ 

⎝ 

S 

0 

⎟ 

⎠ 

0 

⎞ 

⎟ 

⎠ 

⎛ S − S ⎞ 0 

pH = + 

⎜ 

⎟ 

p pK a log 

(2.12) 

⎝ S0 

⎠ 

Vergelyking 2.12 word gebruik om die oplosbaarheid van 'n swak suur as funksie 

van die pH te bereken. Die vergelyking kan ook gebruik word om die pH waarby 

presipitasie (pHp) van die swak suur sal plaasvind, te bereken. 

63

2.7.3.2 Die oplosbaarheid van ‘n swak basis 

64 


Die dissosiasie van 'n swak basis (B) in water kan soos volg voorgestel word: 

B + H2O ↔ BH + + OH - 

Die dissosiasiekonstante, Kb, vir die bostaande vergelyking, kan as volg geskryf 

word: 

K a 

+ − [ BH ][ OH ] 

= (2.13) 

[ B] 

Indien S en S0 in vergelyking 2.13 vervang word, is: 

K S − S 

= 

b 

− [ OH ] S 0 

0 

Indien logaritmes links en regs geneem word, is: 

logK 

- log 

daarom is: 

b 

− log 

− [ OH ] 

⎛ S − S 

= log 

⎜ 

⎝ S0 

− ⎛ S − S ⎞ 0 

[ OH ] = log⎜ 

⎟ − logK 

b 

⎜ 

⎝ 

S 

0 

pOH log + 

maar omdat: 

daarom is: 

0 

⎟ 

⎠ 

0 

⎞ 

⎟ 

⎠ 

⎛ S − S ⎞ 

= 

⎜ pK b 

S ⎟ 

(2.14) 

⎝ 0 ⎠ 

pOH + pH = pK + pK 

pOH a b 

a 

b 

= pK + pK − pH 

(2.15)

Vervanging van vergelyking 2.15 in 2.14 lewer: 

pK 

pH 

pH 

a 

+ pK 

⎛ S − S 

− pH = log 

⎜ 

⎝ S0 

⎛ S − S 

− pH = log 

⎜ 

⎝ S0 

b 

⎛ S0 

= log 

⎜ 

⎝ S − S 

⎛ S − S 

− pH = log 

⎜ 

⎝ S0 

0 

0 

0 

⎛ S − S 

= −log 

⎜ 

⎝ S 0 

maar omdat: 

pK + pK = pK 

is: 

a 

b 

w 

⎞ 

⎟ + pK 

⎠ 

⎞ 

⎟ − pK 

⎠ 

0 

⎞ 

⎟ + pK 

⎠ 

a 

b 

a 

⎞ 

⎟ + pK 

⎠ 

a 

0 

− pK 

⎞ 

⎟ + pK 

⎠ 

0 

pHp log 

⎜ 

+ pK w − 

S − S ⎟ 

0 

b 

b 

− pK 

a 


⎛ S ⎞ 

= ⎜ ⎟ pK b 

(2.16) 

⎝ ⎠ 

Vergelyking 2.16 word gebruik om die oplosbaarheid van 'n swak basis as funksie 

van die pH te bereken. Die vergelyking kan ook gebruik word om die pH waarby 

presipitasie (pHp) van die swak basis sal plaasvind te bereken. 

22..88 FFIISSIIEESS--CCHHEEMMIIEESSEE FFAAKKTTOORREE WWAATT 

DDIIEE OOPPLLOOSSBBAAAARRHHEEIIDD VVAANN VVEERRBBIINN-- 

DDIINNGGSS BBEEÏÏNNVVLLOOEEDD 

In hierdie gedeelte gaan die belangrikste faktore wat oplosbaarheid beïnvloed, 

bespreek word. Van die faktore wat oplosbaarheid beïnvloed is reeds in hoofstuk 1 

en gedeeltes van hoofstuk 2 bespreek. In hierdie gevalle sal daar dan terugverwys 

word na hierdie faktore. 

2.8.1 Temperatuur 

Hierdie faktor is reeds bespreek onder punt 2.7.1. Die oplosbaarheid van stowwe 

wat endotermies oplos verhoog as die temperatuur verhoog. Hierdie verskynsel is 

65

66 


'n voorbeeld van die beginsel van Le Chatelier, naamlik dat die stelsel op so 'n 

manier reageer dat die effek van die versteuring teengewerk word. 

Die teenstelling is ook waar naamlik dat stowwe wat eksotermies oplos se 

oplosbaarheid afneem met ‘n toename in temperatuur. 

2.8.2 Deeltjiegrootte en kristaleienskappe 

Verskille in oplosbaarheid is 'n karakteristieke eienskap van die polimorfe van 'n 

stof. Die verskille is herleibaar na die verskille in die pakking van die molekules in 

die kristalrooster wat veroorsaak dat die kragte tussen die molekules in verskillende 

kristalle verskil. Sien ook hoofstuk 1 waar polimorfisme en kristaleienskappe in 

detail behandel word. 

Die oplosbaarheid van deeltjies groter as ongeveer 1 mikrometer is nie 'n funksie 

van die deeltjiegrootte nie alhoewel die snelheid waarteen deeltjies oplos wel 

daarvan afhang. Indien deeltjies egter kleiner as 1 mikrometer gemaak word, 

affekteer die deeltjiegrootte egter wel die oplosbaarheid. Vir hierdie ultra-klein 

deeltjies is die verhouding tussen die oppervlakte en die volume van kristalle so 

groot dat dit die oplosbaarheid verhoog. 

Hierdie verhoging in oplosbaarheid met 'n verkleining van deeltjiegrootte is nie altyd 

prakties bereikbaar nie. 

2.8.3 Hulpoplosmiddels 

'n Geneesmiddel is dikwels beter oplosbaar in 'n mengsel van twee oplosmiddels as 

in 'n enkele oplosmiddel. Die oplosmiddel wat die verbetering bewerkstellig staan 

bekend as 'n hulpoplosmiddel. 

Hulpoplosmiddels moet volledig in die oplosmiddel oplos. Wateroplosbare hulpoplosmiddels 

wat in farmaseutiese formulerings gebruik word, is gliserien, 

propileenglikool, etielalkohol, en poliëtileenglikool. Omdat hierdie oplosmiddels 

almal minder polêr as water is, is die kombinasie gewoonlik meer geskik om minder 

polêre geneesmiddels op te los. 

'n Voorbeeld van die effek van verskillende hulpoplosmiddels op die oplosbaarheid 

van fenobarbitoon word in figuur 2.5 gegee.

% Fenobarbitoon 

18 

16 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

0 20 40 60 80 100 120 

% Hulpoplosmiddel 


Gliserien in water 

Etanol in water 

Absolute etanol in gliserien 

Figuur 2.5: Die effek van verskillende hulpoplosmiddels op die oplosbaarheid van 

fenobarbitoon (Florence & Attwood, 1988:153). 

2.8.4 Die effek van pH op oplosbaarheid 

Die pH van ‘n oplossing oefen ‘n belangrike invloed uit op die oplosbaarheid van ‘n 

geneesmiddel, indien pH die graad van ionisasie en gevolglik die die oplosbaarheid 

van ‘n geneesmiddel affekteer. Die invloed van pH is bespreek onder punt 2.7.3. 

2.8.5 Die effek van ‘n gemeenskaplike ioon op oplosbaarheid 

‘n Gemeenskaplike ioon verlaag die oplosbaarheid van ‘n swak oplosbare 

elektroliet. Hierdie verskynsel is onder punt 2.7.2 bespreek. 

22..99 VVEERRDDEELLIINNGGSSVVEERRSSKKYYNNSSEELLSS:: 

OOPPLLOOSSBBAAAARRHHEEIIDD IINN TTWWEEEE OONNMMEENNGG-- 

BBAARREE VVLLOOEEIISSTTOOWWWWEE 

Indien ‘n oormaat vastestof (geneesmiddel) by ‘n mengsel van twee onmengbare 

vloeistowwe (oplosmiddels) gevoeg word, sal die geneesmiddel verdeel tussen die 

twee oplosmiddels totdat die oplosmiddels versadig is. Indien die hoeveelheid 

67

68 


geneesmiddel nie genoeg is om die oplosmiddels te versadig nie, verdeel die 

geneesmiddel steeds in ‘n definitiewe konsentrasieverhouding tussen die twee 

oplosmiddels. Die konsentrasieverhouding kan as volg uitgedruk word: 

C 

1 

K = (2.17) 

C2 

met: K, die verdelingskoëffisiënt, C1 en C2, die konsentrasie by ewewig in 

oplosmiddel 1 en 2 respektiewelik. 

Vergelyking 2.17 staan bekend as die verdelingswet. 

2.9.1 Die invloed van dissosiasie en assosiasie van 

molekules op die verdelingskoëffisiënt 

Die invloed van dissosiasie en assosiasie van molekules op die verdelingskoëffisiënt 

sal aan die hand van bensoësuur bespreek word. Die verdelingswet is slegs van 

toepassing op die konsentrasies van dié spesie van die vastestof wat in beide 

vloeistowwe dieselfde is, met ander woorde die monomeer van die opgeloste stof. 

Die molekules moet dus nie dissosieër of assosieer in een van die vloeistoffases 

nie. 

Indien die molekules van bensoësuur nie assosieër in die oliefase of dissosieër (in 

ione) in die waterfase nie, kan vergelyking 2.17 gebruik word om die 

verdelingskoëffisiënt te bereken. Indien assosiasie of dissosiasie voorkom, is die 

berekening van die ver-delingskoëffisiënt meer kompleks. In figuur 2.6 word die 

situasie waar bensoësuur assosieër in die oliefase en dissosieër in die waterfase 

geïllustreer.


Figuur 2.6: Skematiese voorstelling van die verspreiding van bensoësuur tussen ‘n 

water- en oliefase (Martin et al., 1993:237). 

Vir die berekening van die verdelingskoëffisiënt met vergelyking 2.17 moet ‘n 

oliefase gekies word waarin bensoësuurmolekules nie assosiasie ondergaan nie bv. 

grondboontjieolie. Dissosiasie in die waterfase kan voorkom word of feitlik 

heeltemal voorkom word deur die pH van die waterfase genoegsaam te verlaag (pH 

≅ 2,0). 

2.9.2 Farmaseutiese toepassings van verdelingsverskynsels 

Verdelingsverskynsels kom voor in enige farmaseutiese doseervorm wat uit twee 

nie-mengbare vloeistowwe bestaan. Twee toepassings sal as voorbeelde bespreek 

word, naamlik die preservering van olie-watersisteme (emulsies) met ‘n swak suur 

en ekstraksie. 

69

2.9.2.1 Preservering van water-olie sisteme 

70 


Emulsies is vatbaar vir afbraak as gevolg van ensieme wat deur mikroörganismes 

geproduseer word. Hierdie ensieme kan as kataliste tydens afbraakreaksies optree. 

Hierdie ensieme kan deur fungi, giste en bakterieë geproduseer word en gevolglik 

moet hierdie mikroörganismes vernietig word, of hulle groei ten minste geïnhibeer 

word. 

Bensoësuur in die vorm van die natriumsout, natriumbensoaat word algemeen as 

preserveermiddel gebruik aangesien dit veilig is in lae konsentrasies. Die 

preserverende of bakteriostatiese werking van bensoësuur en soortgelyke sure is 

hoofsaaklik te wyte aan die ongedissosieërde spesie en nie die ioniese spesie nie. 

Die effektiwiteit van die ongedissosieërde spesie in vergelyking met die ioniese 

spesie is waarskynlik te wyte aan die gemak waarmee dié spesie die selmembraan 

van die mikroörganisme penetreer. Hierdie spesie is meer lipofiel as die 

geïoniseerde spesie. 

Mikroörganismes in water-olie sisteme kom gewoonlik by die water-olie-intervlak 

voor. Die effektiwiteit van bensoësuur en soortgelyke sure as preserveermiddels is 

dus hoofsaaklik afhanklik van die konsentrasie van die ongedissosieërde spesie in 

die waterfase. 

2.9.2.2 Ekstraksie 

In sekere analitiese prosedures soos byvoorbeeld vloeistofchromatografie, word 

geneesmiddels soms uit biologiese monsters soos bloed verwyder voordat dit 

geanaliseer word. Hierdie verwyderingsproses word ekstraksie genoem. In hierdie 

tegniek word ‘n oplosmiddel wat onmengbaar is met bloedplasma, byvoorbeeld eter 

gemeng. Deur die pH van die waterfase te verander (afhangend of die 

ongedissosieërde spesie of die ioniese spesie van die geneesmiddel verlang word) 

kan die geneesmiddel vanuit die plasma geëkstraheer word. Die ioniese spesie sal 

hoofsaaklik in die waterfase akkumuleer en die ongedissosieërde spesie hoofsaaklik 

in die eter (organiese fase). 

Die effektiwiteit van die ekstraksie kan verhoog word deur dieselfde monster meer 

as eenmaal met klein volumes te ekstraheer.


3 HOOFSTUK DRIE: OPLOS- 

SINGS 

INLEIDING 

Alhoewel vaste doseervorme (bv. tablette en kapsules) die grootste komponent van 

doseervorme uitmaak, vind vloeibare doseervorme (bv. orale oplossings, suspensies 

en emulsies asook nie-orale vloeibare doseervorme soos inspuitings, oor- oog- en 

neusdruppels wye toepassing. Hierdie doseervorme verskil van vaste doseervorme 

aangesien hierdie doseervorme oor ‘n vloeistofkomponent in die finale produk beskik. 

Die eienskappe van oplossings bv. kolligatiewe eienskappe, pH en buffereienskappe 

is van kardinale belang tydens die formulering van vloeibare preparate bestem vir 

intraveneuse - en intramuskulêre toediening, aangesien dit bepaal of hierdie 

oplossings verenigbaar is met liggaamsvloeistowwe. So byvoorbeeld bepaal die 

kolligatiewe eienskappe of ‘n oplossing bestem vir intraveneuse toediening hemolise 

gaan veroorsaak. Vloeibare doseervorme bestem vir aanwending in die oor, oog of 

neus moet byvoorbeeld gebuffer wees by ‘n fisiologies aanvaarbare pH ten einde 

weefselirritasie en -skade te voorkom. 

Dit is dus duidelik dat ‘n kennis van die eienskappe van oplossings belangrik is in die 

bereiding van vloeibare doseervome aangesien die formulering en eienskappe van 

so ‘n doseervorm beïnvloed word deur die beoogde roete van toediening. 

33..11 AALLGGEEMMEENNEE BBEEGGRRIIPPPPEE EENN DDEEFFII-- 

NNIISSIIEESS 

Alhoewel hierdie hoofstuk oor oplossings handel, word ‘n aantal ander definisies en 

begrippe wat nie direk van toepassing is op oplossings is nie, tog gegee vir volledigheidshalwe. 

‘n Dispersie: is ‘n sisteem wat bestaan uit ‘n partikulêre fase, die gedispergeerde 

fase wat in ‘n kontinue fase (die dispersiemedium) gedispergeer is. Die 

gedispergeerde fase kan in grootte wissel vanaf molekulêre of atomiese grootte tot 

71

72 


millimeters. Farmaseutiese dispersies kan op grond van grootte geklassifiseer word, 

alhoewel die grense tussen die verskillende klasse arbitrêr is. 

‘n Ware oplossing: is ‘n mengsel van twee of meer komponente wat ‘n homogene 

molekulêre dispersie vorm. Dit is met ander woorde ‘n eenfase sisteem. NaCl in 

water en suiker in water is voorbeelde van ware oplossings. 

‘n Fase: is ‘n onderskeibare homogene gedeelte van ‘n sisteem wat met definitiewe 

grense van die ander gedeeltes in die sisteem geskei word, byvoorbeeld 

onoplosbare sandkorrels in water is ‘n tweefase sisteem. 

‘n Growwe dispersie: is ‘n dispersie waarin die gedispergeerde fase groter is as 

0,1 μm (100 Å). Suspensies en emulsies is voorbeelde van growwe dispersies. 

‘n Kolloïdale dispersie: is ‘n dispersie waarin die gedispergeerde fase se grootte 

tussen die van ‘n molekulêre dispersie (ware oplossing) en ‘n growwe dispersie is, 

naamlik (10 Å - 5000 Å). Dettol ® , akasia in water en metielsellulose in water is 

voorbeelde van kolloïdale dispersies. 

In tabel 3.1 word ‘n basiese klassifikasie van dispersies op grond van die grootte van 

die gedispergeerde fase gegee.


Tabel 3.1: Klassifikasie van dispersies op grond van die grootte van die 

gedispergeerde fase (Martin et. al., 1993:394). 

Klas Groottereeks Eienskappe van 

Molekulêre 

dispersies 

Kolloïdale 

dispersies 

Growwe 

dispersies 

gedispergeerde fase 

Kleiner as 1 nm • Onsigbaar met elektronmikroskoop. 

• Diffundeer vinnig. 

• Beweeg deur semi-deurlaatbare 

membrane en 

ultrafilters. 

1 nm – 0,5 μm • Sigbaar 

elektronmikro-skoop. 

met 

• Diffundeer stadig. 

• Beweeg nie deur semideur-laatbare 

membrane 

nie. 

Groter as 0,5 μm • Sigbaar 

ligmikroskoop. 

met 

• Diffundeer glad nie. 

• Bly agter op gewone 

filtreerpapier. 

Voorbeelde 

Oplossings 

van gewone 

ione en 

molekules. 

Natuurlike 

polimere. 

Meeste 

farmaseutiese 

suspensies en 

emulsies. 

Soos reeds genoem is die deeltjiegrootteverspreidingsklassifikasie tussen die 

verskillende klasse arbitrêr en kan die deeltjiegrootteverspreiding in 'n farmaseutiese 

emulsie sodanig wees dat daar deeltjies is wat in die kolloïdale groottereeks val 

asook deeltjies wat in die growwe dispersiegroottereeks val. Die deeltjies in 

dispersies van makromolekules, soos byvoorbeeld proteïene en polisaggariedes is 

so groot dat die dispersies as kolloïdaal geklassifiseer kan word alhoewel dit die 

eienskappe van molekulêre dispersies toon. 

73

74 


33..22 EEIIEENNSSKKAAPPPPEE VVAANN OOPPLLOOSSSSIINNGGSS 


Die eienskappe van oplossings kan geklassifiseer word as konstutiewe, additiewe en 

kolligatiewe eienskappe. 

Additiewe eienskappe is afhanklik van die totale bydra van elke atoom in die 

molekule of in die geval van ‘n oplossing is dit afhanklik van die som van die 

eienskappe van al die komponente in die oplossing. Molekulêre gewig is ‘n 

voorbeeld van ‘n additiewe eienskap vir ‘n molekule en die massa van ‘n oplossing is 

‘n voorbeeld van ‘n additiewe eienskap. 

Kolligatiewe eienskappe van ‘n oplossing is afhanklik van die aantal deeltjies in 

oplossing. Dampdrukverlaging, vriespuntverlaging, kookpuntverhoging en osmotiese 

druk is kolligatiewe eienskappe. Die kolligatiewe eienskappe van oplossings van nieelektroliete 

met dieselfde konsentrasie is naastenby dieselfde onafhanklik van die 

aard en tipe nie-elektroliet. In die geval van die kolligatiewe eienskappe van 

oplossings van vastestowwe in vloeistowwe word aanvaar dat die vastestof nievlugtig 

is en dat die dampdruk bokant die oplossing slegs deur die oplosmiddel 

veroorsaak word. 

Konstutiewe eienskappe is afhanklik van die rangskikking en tot ‘n mindere mate die 

tipe en aantal atome in ‘n molekule. Baie fisiese eienskappe is gedeeltelik konstutief 

en gedeeltelik additief. Die oppervlak- en tussenvlakeienskappe, elektriese 

eienskappe en oplosbaarheid is voorbeelde van eienskappe wat gedeeltelik additief 

en gedeeltelik konstutief is. 

3.2.2 Klassifikasie van oplossings 

Oplossings kan geklassifiseer word op grond van die toestand van die oplosmiddel 

en die opgeloste stof en aangesien daar drie toestande van materie, naamlik 

vastestof, vloeistof en gas is; is daar nege tipes homogene mengsels moontlik (sien 

tabel 3.2). Van hierdie nege moontlike oplossings is slegs oplossings van gasse in 

vloeistowwe, vloeistowwe in vloeistowwe en vastestowwe in vloeistowwe van 

farmaseutiese belang.

Tabel 3.2: Tipes oplossings (Martin et. al., 1993:102). 


Opgeloste stof Oplosmiddel Voorbeeld 

Gas Gas Lug 

Vloeistof Gas Water in suurstof 

Vastestof Gas Jodiumdamp in lug 

Gas Vloeistof Koolsuurgas in water 

Vloeistof Vloeistof Etanol in water 

Vastestof Vloeistof Natriumchloried in water 

Gas Vloeistof Waterstof in palladium 

Vloeistof Vastestof Minerale olie in paraffien 

Vastestof Vastestof Goud-silwermengsels 

Opgeloste stowwe kan in twee hoofgroepe, naamlik nie-elektroliete en elektroliete 

verdeel word. Elektroliete kan verder verdeel word in swak elektroliete en sterk elek- 

troliete (sien punt 2.7 vir definisies). 

Vir die verdere bespreking van oplossings sal die klassifikasie op grond van die 

opgeloste stof soos in die voorafgaande paragraaf gebruik word. 

3.2.3 Oplossings van nie-elektroliete 

3.2.3.1 Ideale - en werklike oplossings 

Die eienskappe van ideale oplossings kan as volg saamgevat word: 

• geen verandering in die eienskappe van die komponente wanneer hulle 

bymekaar gevoeg word om oplossing te vorm nie buiten verdunning, 

• geen hitte word opgeneem of afgegee tydens vermenging van die komponente 

van ideale oplossings nie, 

75

76 


• die totale volume van ideale oplossings is die som van die volumes van die 

afsonderlike komponente, 

• die eienskappe van ideale oplossings (dampdruk, oppervlakspanning, 

viskositeit, ens.) is die gemiddelde van die eienskappe van die suiwer 

komponente, 

• ideale oplossings ontstaan wanneer komponente met soortgelyke eienskappe 

vermeng word. 

• aantrekkingskragte (inter- en intramolekulêr) tussen die molekules van die 

komponente in ideale oplossings, is van dieselfde grootte-orde en 

• ideale oplossings gehoorsaam Raoult se wet. 

Die eienskappe van werklike oplossings kan as volg saamgevat word: 

• vorming van werklike oplossings gaan gepaard met die opneem/afgee van 

hitte, 

• die totale volume van werklike oplossings verskil van die som van die 

afsonderlike komponente, 

• aantrekkingskragte tussen molekules van een komponent verskil van die 

aantrekkingskragte tussen die molekules van die ander komponente en 

• werklike oplossings vertoon dampdrukke wat hoër of laer is as dié wat m.b.v. 

Raoult se wet voorspel word. Dit wil sê, werklike oplossings gehoorsaam nie 

Raoult se wet nie. 

Om die bogenoemde verskille saam te vat kan gesê word dat in die geval van ideale 

oplossings, is daar uniforme aantrekkingskragte. Dit beteken dat die 

aantrekkingskragte tussen A-A = B-B = A-B. ‘n Voorbeeld van ‘n ideale oplossing is 

‘n mengsel van metanol en etanol. In die geval van werklike oplossings is daar nie 

uniformiteit wat die aantrekkingskragte betref nie. Dit beteken dat die 

aantrekkingskrgate tussen A-A ≠ B-B ≠ A-B. Mengsels van water en etanol asook 

water en swaelsuur is voorbeelde van werklike oplossings. 

Soos reeds genoem gehoorsaam ideale oplossings die wet van Raoult. Volgens die 

wet van Raoult is die parsiële dampdruk van elke vlugtige komponent gelyk aan die 

dampdruk van die suiwer komponent vermenigvuldig met die molfraksie van die 

komponent (sien vergelyking 3.1).

p 

p 

A 

B 

 

A 

A 


= p x 

(3.1a) 

= p x 

(3.1b) 

 

B 

B 

waar: pº A en pº B, die dampdruk van die suiwer komponente A en B is, en xA en xB, 

die molfraksies van die komponente in die vloeistoffase. 

In die geval van werklike oplossings wat nie die wet van Raoult gehoorsaam nie is 

twee tipes afwykings moontlik, naamlik positiewe en negatiewe afwykings. 

Positiewe afwykings (dampdruk van oplossing is hoër as wat Raoult se wet voorspel) 

kom voor waar die aantrekkingskragte tussen die molekules van verskillende 

komponente (A-B) in die oplossing laer is as die aantrekkingskragte tussen 

molekules van dieselfde komponente (A-A of B-B). Oplossings van benseen en 

etanol asook chloroform en etanol vertoon positiewe afwykings van die wet van 

Raoult. Die teenwoordigheid van die verskillende komponente veroorsaak ‘n 

verminderde interaksie tussen dieselfde komponente (A-A en B-B) met ‘n gevolglike 

hoër dampdruk as wat voorspel word. 

Negatiewe afwykings (dampdruk is laer as wat Raoult se wet voorspel) kom voor 

indien die aantrekkingskragte tussen molekules van verskillende komponente (A-B) 

groter is as die aantrekkingskragte tussen die molekules van dieselfde komponente 

(A-A of B-B). Die teenwoordigheid van die een komponent veroorsaak ‘n groter 

vermindering in die dampdruk van die ander komponent as wat slegs verdunning sou 

veroorsaak. Oplossings van chlorofrom en asetoon vertoon negatiewe afwykings 

van die wet van Raoult as gevolg van die vorming van waterstofbindings tussen 

asetoon en chloroform molekules. 

3.2.3.1.1 Distillering van binêre mengsels 

Die verwantskap tussen die dampdruk (en gevolglik die kookpunt) en die 

samestelling van ‘n binêre vloeitsofmengsel is die onderliggende beginsel waarop 

distillering berus. Vir mengsels van mengbare vloeistowwe is dit eerder die gebruik 

om kookpunt as dampdruk as funksie van samestelling te stip by atmosferiese druk. 

Hoe hoër die dampdruk van ‘n vloeistof, hoe vlugtiger is die vloeistof en hoe laer is 

die kookpunt van die vloeistof. Die damp van ‘n binêre vloeistof mengsel is altyd 

ryker in die meer vlugtige komponent en hierdie eienskap word gebruik om meer 

vlugtige komponente van minder vlugtige komponente te skei. Deur van ‘n 

77

78 


fraksioneringskolom gebruik te maak tydens distillering kan die twee komponente 

van ‘n binêre mengsel volledig geskei word. 

3.2.3.2 Kolligatiewe eienskappe 

Indien ‘n nie-vlugtige stof opgelos word in ‘n vlugtige oplosmiddel word die dampdruk 

van die oplossing slegs deur die oplosmiddel veroorsaak. Volgens Raoult se wet sal 

die dampdruk van ‘n oplossing wat ‘n nie-vlugtige opgeloste stof bevat, verminder 

word proporsioneel tot die aantal molekules van die opgeloste stof. 

Die vriespuntverlaging, kookpuntverhoging en die osmotiese druk van ‘n oplossing is 

ook afhanklik van die aantal deeltjies van die opgeloste stof in die oplossing. Hierdie 

vier eienskappe staan bekend as kolligatiewe eienskappe aangesien hulle afhanklik 

is van die aantal deeltjies van die opgeloste stof in ‘n oplossing. 

3.2.3.2.1 Dampdrukverlaging 

Die verlaging wat 'n nie-vlugtige, nie-elektroliet in die dampdruk van 'n oplosmiddel 

veroorsaak, kan uit die wet van Raoult afgelei word. Volgens Raoult, is die parsiële 

druk, p van komponent 1 in oplossing eweredig aan die produk van die molfraksie 

1 

van komponent 1, x1, en die dampdruk van die suiwer komponent, p o 

Gestel die molfraksie van die opgeloste stof ('n nie-vlugtige, nie-elektroliet) is x2, dan 

volg dit uit die Wet van Raoult dat die verlaging in dampdruk, (p o 

1 - p ), direk 

1 

eweredig is aan die molfraksie, x van die opgeloste stof (sien vergelyking 3.2). 

2 

Dus: 

p 

x 

p 

p 

1 

1 

1 

0 

1 

− p 

1 

0 

= p1 

x1 

= 1− 

x 

= p 

= p x 

0 

1 2 x 

0 

1 

0 

1 

( 1− 

x ) 

2 

2 

2 

p ∆ p = 

(3.2) 

1 .

Vergelyking 3.2 kan ook as volg geskryf word: 


∆ = K m 

(3.3) 

p 1 

met: ∆p, die dampdrukverlaging, K1, die molale dampdrukverlagingskonstante en m, 

die molaliteit van die oplossing. 

Met beide vergelykings 3.2 en 3.3 kan die dampdukverlaging veroorsaak as gevolg 

van die byvoeging van ‘n nie-vlugtige, nie-elektroliet by ‘n oplosmiddel bereken word. 

Die verlaging in die dampdruk, ∆p, is direk eweredig aan die aantal opgeloste 

molekules; die tipe molekule maak nie saak nie. 

3.2.3.2.2 Kookpuntverhoging en vriespuntverlaging 

Die vergelykings vir kookpuntverhoging (vergelyking 3.4) en vriespuntverlaging 

(vergelyking 3.5) kan net soos vir dampdrukverlaging, ook uit die basiese 

vergelykings vir die stelsels afgelei word. 

Vriespuntverlagings-, Kf en kookpuntverhogingskonstantes, Kb vir 'n paar bekende 

oplosmiddels word in tabel 3.3 gegee. Hierdie konstantes word ook onderskeidelik 

die krioskopiese en ebulioskopiese konstantes genoem. 

∆ K m 

(3.4) 

Tb = b 

met: ∆Tb, die kookpuntverhoging, Kb, die molale kookpuntverhogingskonstante en 

m, die molaliteit van die oplossing. 

∆ = K m 

(3.5) 

Tf f 

met: ∆Tf, die vriespuntverlaging, Kf, die molale vriespuntverlagingskonstante en m, 

die molaliteit van die oplossing. 

79

80 


Tabel 3.3: Molale ebulioskopiese en krioskopiese konstantes vir ‘n aantal 

oplosmiddels (Martin et al., 1993:112). 

Oplosmiddel Kookpunt (°C) Vriespunt (°C) Kb (°C 

kg/mol) 

Kf (°C kg/mol) 

Asynsuur 118,0 16,7 2,93 3,9 

Asetoon 56,0 -94,82 1,71 2,40 

Benseen 80,1 5,5 2,53 5,12 

Etanol 78,4 -114,49 1,22 3,0 

Water 100,0 0,00 0,51 1,86 

3.2.3.2.3 Osmotiese druk 

Indien ‘n oplossing geskei word van ‘n oplosmiddel deur ‘n membraan, wat slegs 

deurlaatbaar is vir die molekules van die oplosmiddel (‘n semi-deurlaatbare 

membraan) sal molekules van die oplosmiddel deur die membraan na die oplossing 

beweeg. Hierdie proses staan bekend as osmose. Die oplosmiddelmolekules 

beweeg vanaf ‘n gebied van hoë konsentrasie na ‘n gebied van lae konsentrasie 

(met betrekking tot die oplosmiddel). Hierdie beweging van oplosmiddelmolekules 

vind plaas totdat die konsentrasieverskil opgehef is. Wanneer die 

konsentrasieverskil opgehef is, is die osmotiese druk van die oplossings dieselfde. 

Osmotiese druk dien dus as dryfkrag vir osmose. 

Van die eerste studies aangaande osmotiese druk is deur van’t Hoff en Morse 

gedoen. Die verwantskap tussen die osmotiese druk en die konsentrasie van ‘n 

oplossing wat ‘n nie-elektroliet bevat, word deur vergelyking 3.6 gegee. 

π = RTc 

(3.6) 

met: π, die osmotiese druk (in atmosfeer), R, die universele gaskonstante (0,0821 

liter.atm.K-1 .mol-1 ), T, die absolute temperatuur en c, die molariteit van die 

oplossing.


Vergelyking 3.6 staan bekend as die van’t Hoff-vergelyking. Morse en ander 

navorsers het getoon dat indien die konsentrasie van die oplossing in molaliteit 

eerder as molariteit uitgedruk word, resultate wat meer in ooreenstemming is met 

eksperimentele bevindings, verkry word. Die vergelyking van Morse sien as volg 

daar uit: 

π = RTm 

(3.7) 

3.2.4 Oplossings van elektroliete 

Die eerste bevredigende teorie oor ioniese oplossings was die teorie wat in 1887 

deur Arrhenius voorgestel is. Hierdie teorie was hoofsaaklik gebaseer op studies oor 

geleiding deur Kohlrausch, kolligatiewe eienskappe deur van’t Hoff en chemiese 

eienskappe deur Thomsen. Arrhenius was in staat om die resultate van hierdie 

uiteenlopende studies saam te vat in ‘n breë veralgemening bekend as die teorie van 

elektrolitiese dissosiasie. 

Hierdie teorie was geskik vir die beskrywing van swak elektroliete maar nie vir sterk 

elektroliete nie. In 1923, het Debye en Hückel ‘n nuwe teorie voorgestel. Hierdie 

teorie is gebaseer op die beginsel dat sterk elektroliete volledig gedissosieër is in 

ione in oplossings met ‘n matige (“moderately”) konsentrasie en enige afwykings van 

volledige dissosiasie is as gevolg van interioniese aantrekkingskragte. Debye en 

Hückel het die afwykings in terme van aktiwiteite, aktiwiteitskoëffisiënte en ioniese 

sterkte van oplossings uitgedruk. 

3.2.4.1 Eienskappe van oplossings van elektroliete 

3.2.4.1.1 Kolligatiewe eienskappe van oplossings van elektroliete en gekonsentreerde 

oplossings van nie-elektroliete 

Van’t hoff het agtergekom dat die osmotiese druk van verdunde oplossings van nieelektroliete 

soos ureum en sukrose voldoende deur die van’t Hoff-vergelyking 

(vergelyking 3.6) verklaar word. Van’t Hoff het egter gevind dat die osmotiese druk 

van oplossings van elektroliete twee-, drie- en meermaal groter is, as wat verwag 

word afhangende van die elektroliet. Hy het gevolglik van ‘n korreksiefaktor, i, 

gebruik gemaak om vir hierdie irrasionele gedrag te kompenseer (sien vergelyking 

3.8). 

π = iRTc 

(3.8) 

81

82 


Hierdie korreksiefaktor was by benadering gelyk aan die aantal ione waarin die 

elektroliet dissosieer in verdunde oplossings. Die korreksiefaktor kan ook gebruik 

word om die afwyking vanaf ideale gedrag wat gekonsentreerde oplossings van nieelektroliete 

vertoon uit te druk. 

Die afwykings wat oplossings van elektroliete toon, is as gevolg van die feit dat 

elektroliete dissosieer in ione (beide swak en sterk elektroliete). Die ione van sterk 

elektroliete in oplossing kan interaksie ondergaan wat ook bydra tot afwykings. 

Gekonsentreerde oplossings van nie-elektroliete toon afwykings van ideale gedrag 

onder andere as gevolg van polariteitsverskille en assosiasie. 

Die van’t Hoff-faktor, i, maak voorsiening vir die afwyking van oplossings van 

elektroliete sowel as gekonsentreerde oplossings van nie-elektroliete vanaf ideale 

gedrag onafhanklik van die rede vir die afwykings. 

Net soos wat die korreksiefaktor in die van’t Hoffvergelyking vir osmotiese druk 

ingevoer word, kan hierdie korreksiefaktor in die ander vergelykings van toepassing 

op kolligatiewe eienskappe ingevoer word sodat, vir kookpuntverhoging: 

∆ iK m 

(3.9) 

Tb b = 

en vir vriespuntverlaging: 

∆ = iK m 

(3.10) 

Tf f 

3.2.5 Arrheniusteorie vir elektrolitiese dissosiasie 

Die basiese beginsels van die Arrheniusteorie is vandag steeds geldig. Die 

oorspronklike teorie met van die latere veranderinge as gevolg van navorsing oor 

elektroliete gaan vervolgens vir volledigheidsdoeleindes kortliks bespreek word. 

Wanneer ‘n elektroliet in water opgelos word, dissosieer die elektroliet in ione in die 

oplossing. Die dissosiasie kan as volg voorgestel word: 

vir ‘n sterk elektroliet soos NaCl: 

+ − 

NaCl + H2 

O → Na + Cl 

(3.11) 

vir ‘n sterk elektroliet: 

+ − 

HCl + H2 

O → H3O 

+ Cl 

(3.12)

en vir ‘n swak elektroliet: 


− + 

CH3 COOH + H2O 

↔ CH3COO 

+ H3O 

(3.13) 

Beide NaCl, wat ‘n ioniese verbinding is en HCl wat ‘n kovalente verbinding is, is 

voorbeelde van sterk elektroliete. Hierdie verbindings dissosieer vir alle praktiese 

doeleindes volledig in water in oplossings met ‘n matige konsentrasie. Anorganiese 

sure soos H2SO4, HNO3, HI, en HCl; anorganiese basisse soos NaOH, KOH, 

Ba(OH)2 en Ca(OH)2 asook meeste anorganiese soute en organiese soute is 

voorbeelde van sterk elektroliete. 

Asynsuur (vergelyking 3.13), is ‘n swak elektroliet. Die reaksiepyl in die vergelyking 

toon dat daar ‘n ewewig bestaan tussen die ione en die molekules. Meeste 

organiese sure en basisse en sommige anorganiese verbindings soos H3BO3, 

H2CO3 en NH4OH is voorbeelde van swak elektroliete. Selfs sommige soute soos 

loodasetaat, HgCl2, HgI en HgBr is swak elektroliete. 

Aanvanklik het Arrhenius sterk elektroliete nie as volledig gedissosieer beskou nie, 

behalwe in baie verdunde oplossings. Hy het tussen sterk en swak elektroliete op 

grond van die graad van dissosiasie onderskei. Sterk elektroliete het beskik oor ‘n 

hoë graad van dissosiasie terwyl swak elektroliete oor ‘n lae graad van dissosiasie 

beskik het. Arrhenius het die graad van dissosiasie, α, bereken met vergelyking 

3.14. 

Λ 

c 

α = 

(3.14) 

Λ 0 

met: 0 Λ , die geleiding van ‘n elektrolietoplossing by oneindige verdunning en Λ c , 

die geleiding van die elektrolietoplossing met konsentrasie, c. 

3.2.6 Die teorie vir sterk elektroliete 

Die Arrheniusteorie word vandag aanvaar vir die beskrywing van die gedrag van 

swak elektroliete. Die graad van dissosiasie van ‘n swak elektroliet kan voldoende 

bereken word met behulp van die geleidingsverhouding soos in vergelyking 3.14 of 

verkry word vanaf die van’t Hoff-faktor, i. Hierdie teorie, kan egter nie gebruik word 

om die dissosiasie van sterk elektroliete te beskryf nie. Die afwyking van sterk 

elektroliete vanaf ideale nie-elektrolietgedrag kan nie verklaar word deur die 

83

84 


berekening van ‘n graad van dissosiasie nie. Dit is geriefliker om sterk elektroliete as 

100% gedissosieerd te beskou en om enige afwykings te verklaar deur ‘n faktor te 

gebruik wat die afwyking uitdruk as ’n afwyking vanaf 100% dissosiasie. Die 

aktiwiteits- en osmotiese koëffisiënt word vir hierdie doel gebruik. 

3.2.6.1 Aktiwiteitskoëffisiënte 

‘n Benadering wat in ooreenstemming is met die eksperimentele resultate en wat 

onstaan het uit ‘n groot aantal studies op oplossings van sterk elektroliete, skryf die 

gedrag van sterk elektroliete toe aan elektrostatiese aantrekkingskragte tussen ione. 

Die ione in oplossing met teenoorgestelde ladings beïnvloed mekaar as gevolg van 

interioniese aantrekkingskragte. Hierdie invloed is weglaatbaar in verdunde 

oplossings maar raak betekenisvol in oplossings met ‘n matige konsentrasie. In 

oplossings van swak elektroliete, ongeag die konsentrasie is die aantal ione klein en 

die gevolglike interioniese aantrekkingskragte weglaatbaar. As gevolg hiervan is die 

Arrheniusteorie en die graad van dissosiasie geldig vir oplossings van swak 

elektroliete maar nie vir oplossings van sterk elektroliete nie. By hoë konsentrasies 

kan daar selfs ioongroepe bekend as ioonpare soos Na + Cl - en ioontriplette soos 

Na + Cl - Na + vorm. In oplossings met laer diëlektriese konstantes is hoër 

assosiasieordes moontlik as gevolg van ‘n hoër aantrekkingskragte tussen ione in 

sulke oplosmiddels. As gevolg van elektrostatiese aantrekkingskragte en 

ioonassosiasie is die waardes vir vriespuntverlaging en osmotiese druk laer as wat 

verwag word vir oplossings wat slegs “ongesteurde” ione bevat. ‘n Sterk elektroliet 

kan dus volledig geïoniseerd maar onvolledig gedissosieerd wees in vrye ione. Daar 

kan dus gesê word dat die oplossing ‘n “effektiewe konsentrasie” het, of soos dit 

bekend staan ‘n aktiwiteit. Die aktiwiteit van ‘n oplossing is gewoonlik minder as die 

werklike of stogiometriese konsentrasie van die opgeloste stof, nie omdat die 

elektroliet net gedeeltelik geïoniseerd is nie maar omdat sommige van die ione 

effektief “uit die spel geneem” is as gevolg van elektrostatiese aantrekkingskragte. 

By oneindige verdunning, is die ione ver van mekaar sodat interioniese 

aantrekkingskragte weglaatbaar is. In so ‘n oplossing is die aktiwiteit (a) van ‘n ioon 

gelyk aan die konsentrasie van die ioon uitgedruk in molariteit (M) of molaliteit (m). 

Sodat: 

a 

= 

1 

m


Soos wat die konsentrasie van die oplossing verhoog , raak die verhouding kleiner as 

1 aangesien die aktiwiteit van die ione minder word as die stogiometriese 

konsentrasie. Hierdie verhouding staan bekend as die praktiese aktiwiteitskoëffisiënt 

(γm) in terme van molaliteit en die praktiese aktiwitetskoëffisiënt (γc) in terme van 

molariteit (sien vergelykings 3.15a en 3.15b. 

a m 

= γ m 

(3.15a) 

a = γ cc 

(3.15b) 

Aktiwiteitskoëffisiënte kan gebruik word vir oplossings van nie-elektroliete, swak 

elektroliete en sterk elektroliete. 

Katione en anione kan verskillende aktiwiteite in oplossing hê. ‘n Elektroliet bestaan 

uit beide katione en anione en dit is dus gebruiklik om die gemiddelde aktiwiteit van 

‘n elektroliet in oplossing te gebruik. 

In verdunde oplossings van nie-elektroliete, word aktiwiteite en konsentrasies vir alle 

praktiese doeleindes as identies beskou aangesien elektrostatiese 

aantrekkingskragte in hierdie oplossings nie afwykings vanaf ideale gedrag 

veroorsaak nie. Vir swak elektroliete wat alleen in oplossing voorkom word gewone 

konsentrasieterme in gewone berekeninge gebruik aangesien die aantal ione in 

oplossing min is. Vir oplossings van sterk elektroliete en oplossings wat soute in 

kombinasie met swak elektroliete bevat, soos in die geval met buffersisteme is dit 

meer korrek om aktiwiteite in plaas van konsentrasies te gebruik. Dit is moontlik om 

die aktiwiteit en gevolglik die aktiwiteitskoëffisiënt te bereken indien die ioniese 

sterkte van die oplossing bekend is (Raadpleeg Martin et. al., 1993:134-137). 

3.2.7 Koëffisiënte vir die uitdrukking van 

kolligatiewe eienskappe 

Dit is moontlik om aktiwiteite te gebruik om die kolligatiewe eienskappe van 

oplossings van sterk elektroliete in lyn te bring met eksperimentele resultate. Hierdie 

vergelykings is egter kompleks en gaan nie behandel word nie. 

3.2.7.1 Die L-waarde 

Vergelyking 3.10 gee waarskynlik die mees toepaslike enkele vergelyking om die 

kolligatiewe eienskappe van oplossings van nie-elektroliete, swak elektroliete en 

85

86 


sterk elektroliete mee te bereken. Hierdie vergelyking kan vereenvoudig word deur 

die molaliteitkonsentrasieterm te vervang met molariteit en iKf met die simbool L, 

sodat die vergelykings as volg lyk: 

∆ Tf = Lc 

(3.16) 

Die waarde van L is konsentrasie-afhanklik en by geneesmiddelkonsentrasies wat 

isotonies met liggaamsvloeistowwe is, het Liso ‘n waarde van 1,86 vir nie-elektroliete, 

2,0 vir swak elektroliete, 3,4 vir univalente elektroliete en nog groter waardes vir 

elektroliete met hoër valensies. Die toepassing van vergelyking 3.16 by 

isotonisiteitsberekeninge word in die gedeelte wat handel oor buffers behandel. 

3.2.7.2 Osmotiese koëffisiënt 

Nog ‘n metode wat gebruik word om vir die afwykings van elektroliete vanaf ideale 

kolligatiewe gedrag te kompenseer, is gebaseer op die verskynsel dat die waarde 

van i, die aantal ione waarin ‘n elektroliet dissosieer (ν) benader indien die oplossing 

verdun word. By oneindige verdunning is i = ν of i/ν = 1. Soos wat die konsentrasie 

van die oplossing toeneem raak die waarde van i/ν kleiner as 1. Die uitdrukking i/v 

staan bekend as die praktiese osmotiese koëffisiënt (g). Vergelyking 3.10 kan ook 

as volg geskryf word: 

∆ = gνK 

m 

(3.17) 

Tf f 

Osmotiese koëffisiënte vir ‘n aantal elektroliete en nie-elektroliete is in die literatuur 

beskikbaar. 

3.2.8 Osmolaliteit en osmolariteit 

3.2.8.1 Osmolaliteit 

Dit is gebruiklik om omotiese druk, in die kliniese praktyk in terme van osmole (Osm) 

uit te druk in plaas van die klassieke atmosfeer. ‘n Oplossing wat 1 mol stof per kg 

water bevat (1 molaal oplossing), staan ook bekend as ‘n 1 osmolaal oplossing. 

Hierdie oplossing bevat 1 osmol (1000 milli-osmole) opgeloste stof per kilogram 

oplosmiddel. Osmolaliteit meet dus die aantal deeltjies (molekules of ione) in 

oplossing per kilogram water en is afhanklik van die dissosiasie van die verbinding. 

Die aantal deeltjies in oplossing is soos reeds genoem afhanklik van dissosiasie en


interioniese aantrekkingskragte. In verdunde oplossings kan die milli-osmolaliteit 

(mOsm/kg) met vergelyking 3.18 bereken word. 

Milli − osmolaliteit 

= i x mm 

(3.18) 

met: mm, die milli-osmolale konsentrasie van die oplossing. 

Die osmolaliteit van oplossings kan in die praktyk met osmometers bepaal word. 

3.2.8.2 Osmolariteit 

Osmolariteit kan gedefinieer word as die aantal osmole opgeloste stof per liter 

oplossing. Net so kan die milli-osmolariteit gedefineer word as die aantal milliosmole 

per liter oplossing. In die geval van verdunde olossings verskil milliosmolaliteit 

min van milli-osmolariteit, tipes tussen 1 en 2%. In gekonsentreerde 

oplossings raak die verskil egter meer betekenisvol. 

Osmolariteit word meer dikwels gebruik tydens die etikettering van parenterale 

oplossings as osmolaliteit maar, osmolariteit kan nie gemeet word nie en word 

bepaal vanaf die eksperimenteel bepaalde osmolaliteit van ‘n oplossing. Die 

omskakeling van osmolaliteit na osmolariteit kan met die volgende verwantskap 

gedoen word: 

Osmolariteit = gemete osmolaliteit 

x digtheid van oplos sin g ( g / ml) 

− 

anhidriese opgeloste stofkonsentrasie 

( g / ml) 

Voorbeeld 3.1 

Bereken die milli-osmolaliteit van ‘n 0.120 m oplossing van kaliumbromied, ‘n sterk 

elektroliet. 

Antwoord 


= i x mm 


= 1. 

86 x 120 mm 


= 223 mOsm / kg 

Voorbeeld 3.2 

‘n 30 g/l Oplossing van NaHCO3 bevat 0.030 g/ml anhidriese NaHCO3. Die digtheid 

van hierdie oplossing is 1.0192 g/ml by 20 °C en die milli-osmolaliteit van hierdie 

oplossing is bepaal as 614.9 mOsm/kg. Skakel milli-osmolaliteit om na milliosmolariteit. 

87

Antwoord 

Bereken die aantal mol NaHCO3 per liter oplossing: 

88 

Aantal mol NaHCO 3 

Massa 

= 

MM 

30 g 

= 

84 g / mol 

= 

0. 

357 

mol 

Die oplossing bevat dus 0.357 mol NaHCO3 per liter. 

Die molariteit van die oplossing is dus 0.357 mol/liter. 

Die milli-osmolaliteit van bogenoemde oplossing is 614.9 mOsm/kg. 

Dus: daar is 614.9 milli-osmole NaHCO3 per 1000 g water. 

Leesbundel (Deel II) – Hoofstuk 3

Bereken die massa water in 1000 ml oplossing as volg: 

Massa = 

Digtheid x V olume 

= 

= 

1. 

0192 g / ml 

1019. 

2 

Die massa water is dus: 

g 

989. 

2 

x 1000 ml 

Massa water = Massa oplos sin g − Massa NaHCO 3 

= 1019. 

2 g − 30 g 

= 

Bereken die aantal milli-osmole NaHCO3. 

989. 

2 g X Osm 

= 

1000 g 614. 

9 mOsm 

X = 

608. 

26 

g 

mOsm 

Die osmolariteit van die oplossing is dus: 608,26 mOsm/l. 


Vir addisionele voorbeelde oor osmolaliteit en osmolariteit sien Pharmaceutical 

Calculations, 12:177-193. 

33..33 IIOONNIIEESSEE EEWWEEWWIIGGTTEE 

3.3.1 Moderne teorieë oor sure, basisse en soute 

‘n Baie bruikbare klassifikasie vir sure en basisse is die Brönsted-Lowry-sisteem wat 

as volg saamgevat kan word: 

‘n Suur: kan gedefinieer word as ‘n verbinding, met of sonder ‘n lading wat in staat 

is om ‘n proton te skenk. 

‘n Basis: kan gedefinieer word as ‘n verbinding met of sonder ‘n lading wat in staat 

is om ‘n proton te ontvang. 

Die relatiewe sterkte van sure en basisse word gemeet aan die gemak waarmee ‘n 

suur ‘n proton afgee en die gemak waarmee ‘n basis ‘n proton ontvang. So is 

soutsuur ‘n sterk suur in water en asynsuur ‘n swak suur in water. Die sterkte van ‘n 

suur is nie net afhanklik van die gemak waarmee die suur ‘n proton skenk nie maar 

ook van die vermoë van die oplosmiddel om ‘n proton te ontvang. Hierdie vermoë 

van die oplosmiddel staan bekend as die basiese sterkte van die oplosmiddel. 

89

90 


Oplosmiddels kan vervolgens geklassifiseer word as protofilies, protogenies, aproties 

en amfiproties. 

‘n Protofiliese oplosmiddel: is ‘n oplosmiddel wat in staat is om protone te ontvang 

vanaf ‘n opgeloste stof. Dit is met ander woorde ‘n basiese oplosmiddel. 

Oplosmiddels in hierdie klas sluit in: asetoon, eter en vloeibare amoniak. 

‘n Protogeniese oplosmiddel: is ‘n oplosmiddel wat in staat is om protone te 

skenk. Oplosmiddels in hierdie klas sluit in sure soos asynsuur, swaelsuur en 

soutsuur. 

‘n Aprotiese oplosmiddel: is ‘n oplosmiddel wat nie in staat is om protone te skenk 

of te ontvang nie. Hierdie oplosmiddels sluit in: vloeibare koolwaterstowwe. 

‘n Amfiprotiese oplosmiddel: is ‘n oplosmiddel wat in staat is om protone te skenk 

en te ontvang. Water en die alkohole val in hierdie klas. 

Dit volg uit die Brönsted-Lowry-sisteem dat sure en basisse anione soos HSO4 - ,en 

CH3COO - en katione soos NH4 + en H3O + of neutrale molekules soos HCl en NH3 

kan wees. 

Suur-basis reaksies vind plaas indien ‘n suur met ‘n basis reageer om ‘n nuwe suur 

en basis te vorm. Aangesien die oordrag van ‘n proton ter sprake is, staan hierdie as 

protolitiese reaksies of protolise bekend. In die reaksie van water en HCl wat 

geïllustreer word is HCl die suur en water die basis. 

+ − 

HCl + H2 

O → H3O 

+ Cl 

3.3.2 Die ionisasie van ‘n swak suur 

Ewewig kan gedefinieer word as ‘n balans tussen twee opponerende kragte of 

aksies. Dit is belangrik om te besef dat ewewig nie noodwendig beteken dat die 

opponerende kragte gestaak het nie maar dat die snelhede van die twee reaksies in 

ewewig is. Dit beteken dat die konsentrasies van die reaktante en produkte konstant 

bly. 

Die meeste chemiese reaksies verloop in ‘n voorwaartse en terugwaartse rigting, 

indien die gevormde produkte nie verwyder word nie. Sommige reaksies verloop 

egter amper volledig en kan dus vir alle praktiese doeleindes as onomkeerbaar 

beskou word. Chemiese ewewigte hou slegs verband met omkeerbare reaksies


soos die geval met die ionisering van swak elektroliete. Die ionisering van ‘n swak 

elektroliet byvoorbeeld asynsuur kan as volg voorgestel word: 

+ − 

HAc + H2 

O ↔ H3O 

+ Ac 

(3.19) 

Die pyltjie in vergelyking 3.19 dui daarop dat die reaksie gelyktydig in beide die 

voorwaartse ringting (na regs) sowel as terugwaarts (na links) plaasvind. 

Volgens die wet van massawerking is die snelheid (Rf) van die voorwaartse reaksie 

eweredig aan die konsentrasie van die reaktante: 

f 

1 

[ ] [ ] 1 

1 

HAc x H O 

R = k x 

(3.20) 

met: k1, ‘n eweredigheidskonstante. 

2 

Die snelhied van die voorwaartse reaksie word gewoonlik uitgedruk in terme van die 

afname in konsentrasie van die reaktante per tydseenheid. 

Net so geld vir die terugwaartse reaksie: 

R 

r 

2 

[ ] [ ] 1 

+ 1 − 

H O x Ac 

= k x 

(3.21) 

met: k2, ‘n ewewigskonstante. 

3 

Die snelheid van die terugwaartse reaksie word gewoonlik uitgedruk in terme van die 

vorming van die ongeïoniseerde suur, HA. 

Volgens die ewewigsbeginsel sal by ewewig: 

R = R 

(3.22) 

f 

r 

Ewewig impliseer nie noodwendig dat die konsentrasies van die reaktante en 

produkte gelyk is nie, maar wel dat die snelheid van die twee reaksies gelyk is aan 

mekaar. Kombinering van vergelykings 3.20, 3.21 en 3.22 lewer: 

+ − [ H O ][ Ac ] 

k1 

3 

k = = 

(3.23) 

k 

2 

[ HA][ 

H O] 

2 

In verdunde oplosssings, kan die konsentrasie van water as ‘n konstante geneem 

word, sodat: 

91

92 

K 

+ − [ H O ][ Ac ] 

[ HA] 


3 

a = (3.24) 

met: Ka, die dissosiasiekonstante vir ‘n suur. 

Vergelyking 3.24 kan vereenvoudig word, sodat vir ‘n swaksuur die volgende geld: 

+ [ O ] = K x c 

H3 a 

met: c, die aanvanklike molêre konsentrasie van die suur. 

(3.25) 

Vergelyking 3.25 kan onder andere gebruik word om die hidroniumioonkonsentrasie 

waarmee die pH vir ‘n waterige oplossing van ‘n swak suur bereken kan word, te 

bereken. 

3.3.3 Die ionisasie van ‘n swak basis 

Die ionisering van ‘n swak basis soos ammoniak (NH3) kan as volg voorgestel word: 

− + 

B + H2 

O ↔ OH + BH 

(3.26) 

Die ewewigsvergelyking van vergelyking 3.26 word in vergelyking 3.27 gegee. 

K b 

+ − [ BH ][ OH ] 

= (3.27) 

[ B] 

met: Kb, die dissosiasiekonstante vir ‘n swak basis. 

Vereenvoudiging van vergelyking 3.27 lewer die volgende: 

− [ ] = K x c 

OH b 

met: c, die aanvanklike molêre konsentrasie van die swak basis. 

(3.28)


3.3.4 Die ionisasie van 'n geneesmiddel wat die sout 

is van 'n swak basis en 'n sterk suur 

Hierdie tipe geneesmiddels - omdat hulle soute is - dissosieer gewoonlik volkome in 

waterige oplossings. Die pH van die oplossing word bepaal deur die 

dissosiasiekonstante van die basis en die konsentrasie van die sout. 

93

94 


NH4Cl (ammoniumchloried) is die sout van 'n sterk suur (HCl) en 'n swak basis 

(NH 4 OH). Wanneer dit in water opgelos word, dissosieer dit soos volg : 

+ − 

NH4 Cl + H2O 

→ NH4 

+ Cl 

Die Cl - is die gekonjugeerde basis van die sterk suur HCl wat 100 % in water 

dissosieer. Die ioon is dus 'n swak basis en reageer dus nie met water nie. Die 

NH 4 + -ioon (die gekonjugeerde suur van 'n swak basis en dus 'n sterk suur) reageer 

met water soos volg: 

+ 

NH4 H2O 

↔ NH3 

+ H3 

+ O 

+ 

Hierdie dissosiasie verhoog dus die [H3O + ] en die oplossing se pH sal gevolglik daal. 

Die waarde van die pH word bepaal deur die ewewigskonstante vir die reaksie (die 

Ka vir NH4 + ). 

'n Voorbeeld van 'n geneesmiddel wat in dié klas tuishoort is efedrienhidrochloried. 

Dit is die sout van die swak basis, efedrienl, en die sterk suur, HCl. Waterige 

oplossings van efedrienhidrochloried is suur. 

3.3.5 Die ionisasie van 'n geneesmiddel wat die sout 

is van 'n swak suur en 'n sterk basis 

Hierdie soute dissosieer soos onder punt 3.3.4 bespreek maar vorm in oplossing die 

gekonjugeerde basis van die swak suur en daarom verhoog die pH. Dan geld 

dieselfde verwantskappe as wat in 3.3.3 gegee is. Natriumsalisilaat is 'n voorbeeld in 

hierdie klas. 

3.3.5.1 Die invloed van pH op die ionisasie van geneesmiddels 

Die invloed van pH op die ionisasie word bereken uit die vergelykings vir die 

dissosiasiekonstantes soos gegee in vergelykings. 3.24 en 3.27. 

Die verband tussen die pH en die persentasie ionisasie (vergelyking 3.33), vir 'n 

swak suur in waterige oplossing kan soos volg afgelei word. 

Die persentasie ionisasie, I is per definisie: 

− 

100 x [ A ] 

− [ HA] 

+ [ A ] 

I = 

(3.29)

Volgens vergelyking 3.24 is: 

K 

+ − [ H O ][ A ] 

[ HA] 


3 

a = (3.24) 

Vergelyking 3.24 kan as volg geskryf word: 

− 

+ [ ] [ A ] 

H O − log 

− logK a = −log 

3 

(3.30) 

[ HA] 

Vereenvoudiging van vergelyking 3.30 lewer: 

− [ A ] 

= pK + log 

(3.31) 

pH a 

[ HA] 

Herrangskikking van vergelyking 3.31 lewer: 

[ HA] [ A ] x antilog( 

pK a pH) 

− 

= 

− 

Vervanging van die waarde vir [HA] in vergelyking 3.29 lewer: 

( pK pH) 

(3.32) 

100 

I = (3.33) 

1+ 

antilog 

a − 

Die persentasie ionisasie as funksie van pH vir 'n swak basis (vergelyking 3.38) kan 

netso uit vergelyking 3.27 afgelei word deur die verband tussen [OH - ], pKa, pKw en 

pKb in berekening te bring. 

+ 

100[ 

BH ] 

+ [ B] 

+ [ BH ] 

I = 

(3.34) 

Volgens vergelyking 3.27 is: 

K b 

+ − [ BH ][ OH ] 

= (3.27) 

[ B] 

Vergelyking 3.27 kan as volg geskryf word: 

+ 

− [ ] [ BH ] 

OH − log 

− K = −log 

(3.35) 

log b 

[ B] 

95

Vereenvoudiging van vergelyking 3.35 lewer: 

96 

+ [ BH ] 

[ B] 


= pK − pH − log 

(3.36) 

pK b w 


+ [ B ] = [ BH ] x antilog( 

pH − pK + pK ) 

Vervanging van die waarde vir [B] in vergelyking 3.34 lewer: 

w 

( pH − pK + pK ) 

w 

b 

b 

(3.37) 

100 

I = (3.38) 

1+ 

antilog 

Uit vergelykings 3.33 en 3.38 is dit duidelik dat daar 'n skerp verandering in die 

persentasie geïoniseerdes is as die pH die waarde van pKa of pKb nader. As die pH 

= pK a of pK b is die verhouding geïoniseerdes tot ongeïoniseerde gelyk aan 1. Dit 

beteken dat 50% van die molekules dan geïonieerd is en 50% van die molekules 

ongeïoniseerd. 

Indien die pK a bekend is, kan vergelykings 3.33 en 3.38 die effek van pH op 

ionisasie van ‘n swak suur of swak basiese geneesmiddel voorspel. Die 

oplosbaarheid van geneesmiddels, die absorpsie en die deurlaatbaarheid deur 

lipiedmembrane, 

geneesmiddel. 

is sterk afhanklik van die persentasie ionisasie van 'n 

3.3.5.1.1 Die ionisasie van furosemied as funksie van pH 

Furosemied is 'n swak suur geneesmiddel met 'n pKa van 3.8. Die ionisasie van die 

geneesmiddel as funksie van pH is volgens vergelyking 3.33 bereken en in figuur 3.1 

gestip. Dit is duidelik dat die geneesmiddel baie swak of min geïoniseerd is by 'n lae 

pH en persentasie, I, styg vinnig sodra die pH groter as die pKa word. By 'n pH = 

pKa is 50 persent van die furosemiedmolekules geïoniseerd.

Persentasie geioniseerde molekules 

120 

100 

80 

60 

40 

20 


0 

0 2 4 6 8 10 12 14 16 

Figuur 3.1: Die voorspelde persentasie ionisasie vir furosemied as funksie van pH 

(die stippellyn dui die persentasie ionisasie by pH = pKa aan). 

3.3.6 Die ionisasie van water 

As gevolg van die ionisering van water is dit moontlik om ‘n kwantitatiewe verband 

tussen die hidroksielioon- en waterstofioonkonsentrasie van enige waterige oplossing 

vas te stel. Soortgelyk aan swak sure en basisse dissosieer water om waterstof- en 

hidroksielione te vorm. Die autoprotolitiese reaksie kan as volg voorgestel word: 

+ − 

H2 O + H2O 

↔ H3O 

+ OH 

(3.39) 

Die ewewigsvergelyking vir die bostaande vergelyking sien as volg daar uit: 

k 

+ − [ H O ][ OH ] 

3 

= (3.40) 

[ ] 2 

H O 

2 

Aangesien die konsentrasie van water in ‘n groot oormaat teenwoordig is kan 

vergelyking 3.40 as volg geskryf word: 

K 3 

+ 

− 

[ H O ] x [ ] 

w = OH 

(3.41) 

met: Kw, die dissosiasiekonstante vir water. 

pH 

97

98 


Die dissosiasiekonstante vir water, Kw, staan ook bekend as die ioonproduk van 

water. Die ioonproduk van water het ‘n waarde van 1 x 10 -14 by 25 °C. Die waarde 

van die ioonproduk is afhanklik van temperatuur. Dit is dus belangrik om die korrekte 

waarde te gebruik in berekeninge waar die ioonproduk van water gebruik word. In 

suiwer water is die konsentrasie van die hidroksiel- en waterstofione ongeveer 

dieselfde (≅ 1 x 10 -7 ). 

3.3.7 Die verband tussen K a, K b en K w 

Daar bestaan ‘n eenvoudige verband tussen die dissosiasiekonstante van ‘n swak 

suur, HA en die dissosiasiekonstante van die gekonjugeerde basis van die swak 

suur, A - indien die oplosmiddel amfiproties is, sodat: 

K 

w 

K a = (3.42) 

K b 

Dit is ook moontlik om vergelyking 3.42 in logaritmiese vorm te skryf. In logaritmiese 

vorm sien die vergelyking as volg daaruit: 

⎛ K ⎞ w 

log K = 

⎜ 

⎟ 

a log 

(3.43) 

⎝ K b ⎠ 


en 

Dus: 

log K = logK 

+ logK 

w 

− logK = −logK 

− logK 

w 

w 

a 

a 

b 

a 

b 

b 

pK = pK + pK 

(3.44) 

3.3.8 Die ioniserig van ‘n poliprotiese elektroliet 

‘n Monoprotiese elektroliet: is ‘n suur of ‘n basis wat slegs een proton afgee of 

opneem. Voorbeelde van monoprotiese elekroliete is HCl en NH3.


‘n Poliprotiese elektroliet: is ‘n suur of ‘n basis wat meer as een proton kan afgee 

of opneem. Voorbeelde van poliprotiese elektroliete is H2SO4 en H3PO4. 

‘n Tribasiese suur soos H3PO4, ioniseer in drie stappe. Vir enige poliprotiese 

elektroliet vind die eerste protolitiese reaksie die maklikste plaas, met ander woorde 

die waarde van die dissosiasiekostante is die grootste. Die daaropvolgende 

protolitiese reaksies vind al hoe moeiliker plaas. Die waardes van die 

dissosiasiekonstantes vir die daaropvolgende protolitiese reaksies word dus al hoe 

kleiner. 

3.3.9 Berekening van pH 

Die pH van oplossings is ‘n belangrike eienskap. Die pH van ‘n oplossing bepaal 

onder ander of ‘n oplossing weefselirritasie sal veroorsaak. Dit is dus belangrik om 

die pH van oplossings te kan bereken. Die basiese vergelyking vir die berekening 

van pH word in vergelyking 3.45 getoon. 

+ [ H ] 

pH = −log 

3 O 

(3.45) 

3.3.9.1 Oplossings wat ‘n sterk suur of sterk basis bevat 

Sterk sure en basisse beskik oor dissosiasiekonstantes groter as 10 -2 . Sterk sure en 

basisse word beskou as 100% geïoniseer in water. Vir ‘n sterk suur geld vergelyking 

3.46. 

+ [ H3O ] ≅ Ca 

met: Ca, die konsentrasie van die suur. 

Net so vir ‘n sterk basis, geld vergelyking 3.47: 

[ ] b C 

− 

OH ≅ 

(3.46) 

(3.47) 

Vergelykings 3.46 en 3.47 geld indien die konsentrasie van die suur of basis 1 x 10 -6 

mol/l of groter is. 

99

100 


3.3.9.2 Oplossings wat ‘n swak suur of ‘n swak basis bevat 

In die geval van ‘n oplossing wat ‘n swak suur bevat word vergelyking 3.25 gebruik 

om die hidroniumioonkonsentrasie te bereken en in die geval van ‘n swak basis word 

vergelyking 3.28 gebruik om die hidroksielioonkonsentrasie te bereken. 

3.3.9.3 Oplossings wat ‘n swak suur en ‘n sout van die swak suur of ‘n 

swak basis en die sout van die basis bevat. 

Indien ‘n oplossing ‘n swak suur soos asynsuur en ‘n sout van die suur soos 

natriumasetaat of ‘n swak basis (eferien) en ‘n sout van die swak basis 

(efedrienhidrochloried) bevat kan die hidroniumioonkonsentrasie van die oplossing 

bereken word met vergelyking 3.48 bereken word. 

+ [ O ] 

K aC 

H 3 = 

C 

b 

a 

(3.48) 

met: Ca, die konsentrasie van die suur en Cb, die konsentrasie van die sout. In die 

geval van ‘n swak basis verteenwordig Cb, die konsentrasie van die basis en Ca, die 

konsentrasie van die sout. 

Asynsuur en natriumasetaat vorm ‘n gekonjugeerde suur basispaar aangesien die 

asetaatioon die gekonjugeerde basis van asynsuur is. Net so vorm 

efedrienhidrochloried die gekonjugeerde suur van efedrien na dissosiasie van 

efedrienhidrochloried in water. 

Oplossings wat ‘n swak suur en die gekonjugeerde basis van die suur of ‘n swak 

basis en die gekonjugeerde suur van die basis bevat is voorbeelde van 

bufferoplossings. Bufferoplossings word in meer detail onder punt 3.4 bespreek. 

33..44 GGEEBBUUFFFFEERRDDEE OOPPLLOOSSSSIINNGGSS 

Die kombinasie van ‘n swak suur en die sout van die swak suur of ‘n swak basis en 

die sout van die swak basis beskik oor die vermoë om veranderinge in die pH van ‘n 

oplossing teen te werk indien klein hoeveelhede alkali of suur bygevoeg word. 

Die teenwerking van ‘n verandering in pH staan bekend as bufferwerking. Die rede 

waarom ‘n kombinasie van ‘n swak suur en sy sout of ‘n swak basis en sy sout as 

buffers optree is omdat die soute die gekonjugeerde basis of gekonjugeerde suur 

vorm na gelang van die tipe buffer ter sprake.

3.4.1 Bufferwerking 


Die rede waarom die mengsel van die swaksuur (HA - asynsuur) en die sout (NaA - 

natriumasetaat) 'n buffer is, is omdat die asetaatioon (A - ) met die H3O + -ione wat 

bygevoeg word (indien klein hoeveelhede suur bygevoeg word) reageer om die 

ongedissosieerde suur (HA) te vorm: 

H3 O + A ↔ HA + H2O 

− + 

Indien ‘n basis bygevoeg word, word daar in effek OH - -ione bygevoeg wat sal neig 

om die pH te verhoog. Die OH - -ione word deur die swak suur (HA) geneutraliseer, 

met die gevolglike vorming van water: 

− 

OH HA ↔ H2 

+ O + A 

− 

Die bufferwerking van 'n swak basis (B) en die sout van die basis (BH + ) kan op 

dieselfde manier verduidelik word. In hierdie geval word die H3O + -ione deur die 

basis (B) verwyder met die vorming van die sout en die OH - -ione reageer met die 

sout en vorm water: 

+ 

+ 

B + H3 

O ↔ BH + H2O 

+ − 

BH + OH ↔ B + H2O 

3.4.2 Die buffervergelyking 

Die pH van ‘n bufferoplossing en die verandering in pH indien ‘n suur of alkali 

bygevoeg word kan bereken word met die buffervergelyking. Die buffervergelyking 

vir ‘n swak suur en die sout van die swak suur word in vergelyking 3.49 gegee en vir 

‘n swak basis en sy sout in vergelyking 3.50. 

[ sout] 

[ suur] 

pH pK a log + = (3.49) 

pH w b 

[ basis] 

[ sout] 

= pK − pK + log 

(3.50) 

101

Die konsentrasieterme in vergelykings 3.49 en 3.50 is in molariteit. 

3.4.3 Bufferkapasiteit 

102 


'n Buffer se kapasiteit (β) is die vermoë van die oplossing om pH-veranderinge uit te 

skakel en word gedefineer deur die verhouding: 

∆c 

β = 

(3.51) 

∆pH 

In vergelyking 3.51 is ∆c die aantal mole alkali (of suur) wat by 1 liter buffer gevoeg 

moet word sodat die pH met ∆pH verander. As 1 mol van 'n NaOH oplossing die pH 

van 1 liter van 'n buffer met 1 eenheid verander is die kapasiteit dus 1. 

Bufferkapasiteit soos gedefinieer deur vergelyking 3.51, is slegs benaderd. Vir ‘n 

meer akkurate berekening van bufferkapasiteit het Koppel en Spiro asook Van Slyke 

vergelyking 3.52 ontwikkel. 

[ ] 

( [ ] ) 2 

+ 

K a H3O 

+ 

K + H O 

β = 2. 

3C 

(3.52) 

a 

3 

met: C, die totale konsentrasie van die bufferkomponente (die som van die molêre 

konsentrasies van die sout en die suur). 

Die bufferkapasiteit van ‘n asynsuur/natriumasetaatbuffer as funksie van pH word 

grafies in figuur 3.2 voorgestel. Die pKa van asynsuur is 4,76.

Bufferkapasiteit (mol/l) 

0.25 

0.2 

0.15 

0.1 

0.05 


0 

0 1 2 3 4 5 6 7 8 

Figuur 3.2: Die bufferkapasiteit van ‘n asynsuur/natriumasetaatbuffer. 

Bufferkapasiteit word beïnvloed deur die verhouding van die sout- tot 

suurkonsentrasie sowel as die totale konsentrasie van die sout en suur. Verhoging 

van die konsentrasie van die bufferkomponente lei tot ‘n verhoogde bufferkapasiteit. 

Bufferkapasiteit verhoog ook soos wat die suur tot soutverhouding ‘n waarde van 1 

nader. Maksimum bufferkapasiteit word verkry indien die sout- en suurkonsentrasie 

gelyk is of indien pH = pKa. 

Maksimumbufferkapasiteit kan met vergelyking 3.53 bereken word. 

β 0, 

576C 

(3.53) 

maks = 

3.4.3.1 Kapasiteit van ‘n mengsel van buffers en universele buffers 

Die bufferkapasiteit van ‘n buffer is vir alle praktiese doeleindes tussen pH = pKa – 1 

en pH = pKa + 1. 

Indien buffers gemeng word is die kapasiteit die som van die kapasiteite van elke 

buffer (sien stippellyn in figuur 3.3). 

Die kapasiteit van die mengsel is dus verspreid oor 'n wyer pH-gebied. Voorbeelde 

hiervan is McIlvaine se sitroensuur/fosfaat-mengsel wat 'n kapasiteit het oor 'n 

gebied van pH 2,6 - 8. 'n Mengsel van 'n aantal buffers waarvan die pKa-waardes 

ongeveer 2 pH-eenhede van mekaar lê, se kapasiteit is redelik konstant oor 'n wye 

pH 

103

104 


pH-gebied. Sulke mengsels staan bekend as universele buffers. Die kapasiteit van 'n 

mengsel van 3 buffers word in figuur 3.3 gegee. 

Bufferkapasiteit (mol/l) 

0.25 

0.2 

0.15 

0.1 

0.05 

0 

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 

Figuur 3.3: Die kapasiteit van ‘n mengsel van 3 buffers. 

3.4.4 Farmaseutiese belang van buffers 

Buffers het ‘n wye toepassingsgebied in farmaseutika. Buffers word onder andere in 

farmaseutiese toepassings gebruik om: 

• die pH van oplossings in te stel sodat die geneesmiddel se stabiliteit (chemies 

en fisies ) 'n maksimum of 'n aanvaarbare waarde het, 

• die ionisasie van 'n geneesmiddel so te beheer dat die maksimum 

oplosbaarheid verkry kan word, 

• die ionisasie van 'n geneesmiddel so te beheer dat die maksimum fisiologiese 

effek verkry kan word, 

• veranderinge in die pH van 'n oplossing te verhoed wat kan plaasvind wanneer 

die produk gestoor word. Hierdie verandering kan die gevolg wees van 

afbraakprodukte of uitlogings- of adsorpsiereaksies tussen die oplossing en die 

houer en 

• die pH van 'n doseervorm so te beheer dat die minimum irritasie aan 

liggaamsweefsels en liggaamsvloeistowwe veroorsaak word. 

pH


Oplossings wat in die oog aangewend word se pH moet so na as moontlik aan die 

pH van traanvog (7 - 8 ) wees. Die bufferkapasiteit van traanvog is egter hoog sodat 

die pH van oogpreparate heelwat daarvan kan verskil solank die oplossing self 'n lae 

bufferkapasiteit het. 

Die pH van bloed is gewoonlik 7,4. Die bloed word gebuffer deur die sogenaamde 

primêre buffers (koolsuur/bikarbonaat en die natriumfosfaatsoute), en die sekondêre 

buffers in die rooibloedselle (hemoglobien/oksiehemoglobien). Die bufferkapasiteit 

van bloed word aangegee as synde tussen 0,025 en 0,039 mol/l te wees. Binneaarse 

doseervorme word gewoonlik nie gebuffer nie of indien dit die geval is word dit 

met 'n lae-kapasiteit gebuffer wat beteken dat die bloed se bufferkapasiteit 'n 

verandering in pH as gevolg van bv. 'n inspuiting sal kan teenwerk. 

3.4.5 Oorwegings by die ontwerp van ‘n 

farmaseutiese buffer 

'n Aantal buffers word redelik algemeen in farmaseutiese toepassings gebruik. Vier 

van hierdie buffers, pKa-waardes en pH-gebied word in tabel 3.4 gegee. 

Tabel 3.4: Voorbeelde van buffers wat redelik algemeen in farmaseutiese 

toepassings gebruik word. 

Buffer pKa(i) pH-gebied Komponente 

Asetaat 4,76 3,6-5,7 Asynsuur/natriumasetaat 

Sitraat 

3,14 (1) 

4,8 (2) 

5,2 (3) 

Glutamaat 9,67 (3) 8,2-10,2 

2,5-6 Sitroensuur/natriumsitraat 

Fosfaat 7,2 (1) 6-8,2 NaH2PO4/Na2HPO4 

Indien 'n nuwe buffer ontwerp moet word is die volgende riglyne belangrik: 

i) Kies 'n swak suur met 'n pKa-waarde na aan die verlangde pH van die buffer. 

ii) Bereken die verhouding van die sout/suur vir die verlangde pH. 

105

106 


iii) Bereken die totale konsentrasie om die verlangde kapasiteit te lewer. In 

farmaseutiese toepassings is 'n kapasiteit van 0,01 - 0,1 mol/l gewoonlik 

aanvaarbaar. Konsentrasies is gewoonlik tussen 0,05 en 0,5 mol/l. 

iv) Die toksisiteit, steriliteit en die stabiliteit van die bestanddele, moet 

aanvaarbaar wees. 

v) Dit is altyd belangrik om die pH van die finale oplossing met 'n betroubare pH- 

meter te meet om te bepaal of die buffer aan die verwagtinge voldoen. Afwykings 

kom voor wanneer die konsentrasies van die komponente hoog is. Dit is te 

wagte want in sulke gevalle sou die gebruik van aktiwiteitskoëffisiënte in plaas 

van konsentrasies meer betroubaar gewees het. 

3.4.6 Probleme oor buffers 

Voorbeeld 3.3 

Jy berei ‘n buffer wat bestaan uit gelyke konsentrasies melksuur en natriumlaktaat. 

Die totale konsentrasie van die bufferkomponente is 0,1 mol/l. Melksuur het ‘n pKawaarde 

van 3,85. Bereken die pH en die kapasiteit van die buffer. 

Antwoord 

Melksuur is ‘n swak suur. 

Die suur- en soutkonsentrasie is gelyk, dus: 

0, 

1 mol / l 

[ suur] 

= [ sout] 

= 

2 

[ suur] 

= [ sout] 

= 0, 

05 mol / l 

Nota: Die totale konsentrasie van die buffer bestaan uit die [suur] + [sout] en 

aangesien die konsentrasies gelyk moet wees word die totale konsentrasie deur 

twee gedeel soos gedoen in die bostaande berekening. 

pH = 

pK a + log 

[ sout] 

[ suur] 

0, 

05 mol / l 

pH = 3, 

85 + log 

0, 

05 mol / l 

pH = 3, 

85 + log ( 1) 

pH = 3, 

85


Let op in die berekening dat in die geval van hierdie buffer pH = pKa aangesien [suur] 

= [sout]. Dit beteken dat hierdie buffer maksimum kapasiteit sal vertoon. 

β 

β 

β 

maks 

maks 

maks 

= 0, 

576C 

= 0, 

576 

= 

Voorbeeld 3.4 

0, 

0576 

( 0, 

1 mol / l) 

mol / l 

Van u word verwag om ‘n buffer met ‘n kapasiteit van 0,02 mol/l en ‘n pH van 5,00 te 

berei. Bereken die konsentrasies van die sout en suur benodig. Gebruik die inligting 

in tabel 3.5. 

Tabel 3.5: Inligting van ‘n aantal verbindings. 

Swak suur Ka pKa Molekulêre 

massa (g/mol) 

Asynsuur 1.75 x 10 -5 

Askorbiensuur 5.00 x 10 -5 

Bensoësuur 6.30 x 10 -5 

NaH2PO4 

6.20 x 10 -8 

Sitroensuur 7.00 x 10 -4 

4.76 60.05 

4.30 176.12 

4.20 122.12 

7.21 120.00 

3.15 210.14 

Antwoord 

Kies ‘n suur met ‘n pKa-waarde so na as moontlik aan die verlangde pH. 

Keuse in hierdie geval is dus asynsuur. 

Die konsentrasies van die suur en die sout moet dus vervolgens bepaal word. Dit 

kan vanuit die buffervergelyking vir ‘n swak suur gedoen word. 

107

108 

pH = pK 

pH − pK 

5. 

00 

− 

antilog 

[ sout] 

[ suur] 

a 

a 

4. 

76 

+ log 

= log 

( 0. 

24) 

= 

= log 

= 

1. 

7378 

[ sout] 

[ suur] 

[ sout] 

[ suur] 

[ sout] 

[ suur] 

[ sout] 

[ suur] 


Met die bostaande vergelyking word die verhouding tussen die sout en suur 

konsentrasie bereken. Dit is egter nie die sout en suur se totale konsentrasie nie. 

Vanuit die vergelyking van van Slyke kan die totale konsentrasie van die 

bufferkomponente (konsentrasie van die suur + die konsentrasie van die sout) as 

volg bereken word: 

Dus: 

en 

β = 

C 

C 

C 

0 

0 

0 

+ 

0K 

a [ H3O 

] 

+ 2 

( K a + [ H3O 

] ) 

+ 2 

( K a + [ H3O 

] ) β 

+ 

2. 

303K 

a [ H3O 

] 

−5 

−5 

2 

( 1. 

75x10 

) + ( 1x10 

) x 

−5 

−5 

2. 

303x( 

1. 

75x10 

) x( 

1x10 

) 

2. 

303C 

= 

= 

= 0. 

0375mol 

/ l 

[ suur ] + [ sout] 

= 0. 

0375 

[ ] 

[ suur] 

sout 

= 1. 

7378 

Stel suur = x en sout = y 

0. 

02

Dus: 

y = 1. 

7378 

2. 

7378x 

x = 

0. 

0137 

( x) 

x + 1. 

7378x 

= 

= 

0. 

0375 

0. 

0375 

Die suurkonsentrasie is dus 0.0137 mol/l 

en: 

x + y = 

y = 

y = 

y = 

0. 

0375 

0. 

0375 

0. 

0375 

0. 

0238 

− x 

− 

0. 

0137 

Die soutkonsentrasie is dus 0.0238 mol/l 

33..55 IISSOOTTOONNIIEESSEE OOPPLLOOSSSSIINNGGSS 


Die nodigheid van isotonisiteit vir oplossings wat op delikate membrane aangewend 

word of met hulle in kontak kom, kan deur die volgende geïllustreer word. Indien 

rooibloedselle met ‘n 0,9% NaCl-oplossing gemeng word, sal die rooibloedselle hulle 

normale groote behou. Dit gebeur omdat die oplossing naastenby dieselfde 

soutkonsentrasie het as die vloeistof in die rooibloedselle. Die vloeistowwe (binne en 

buite die rooibloedselle) is dus isotonies ten opsigte van mekaar. 

Indien die rooibloedselle in ‘n 2,0% NaCl-oplossing gevoeg word, sal water uit die 

rooibloedelle beweeg in ‘n poging om die soutkonsentrasie buite die selle te verdun 

om dieselfde soutkonsentrasie binnne en buite die selle te kry. Hierdie uitbeweging 

van water uit die rooibloedselle veroorsaak dat die rooibloedselle ineenkrimp. In 

hierde geval is die eksterne soutoplossing hipertonies ten opsigte van die selinhoud. 

Indien die rooibloedselle in ‘n 0,2% NaCl-oplossing of gedistilleerde water gevoeg 

word, sal water in die selle inbeweeg en gevolglik sal die selle begin swel totdat hulle 

bars. Hierdie bars van rooibloedselle staan bekend as hemolise en die flou 

soutoplossing is hipotonies ten opsigte van die rooibloedselinhoud of bloed. 

Soos in die voorafgaande bespreking is dit duidelik dat indien die rooibloedselle nie 

‘n verandering in volume ondergaan nie (die sel verloor of neem nie water op nie) die 

eksterne vloeistof isotonies is met die intrasellulêre vloeistof. Daar kan 

109

110 


alternatiewelik gesê word dat die intra- en ekstrasellulêre vloeistowwe dieselfde 

tonisiteit het. 

Twee oplossings is iso-osmoties ten opsigte van mekaar indien hulle oor dieselfde 

osmotiese druk beskik. Indien die selmembraan nie volkome semi-deurlaatbaar is 

nie (laat ook ander molekules buiten water deur) kan dit gebeur dat oplossings wat 

iso-osmoties is nie isotonies is nie omdat van die molekules van die opgeloste stof 

deur die membraan kan beweeg. Selmembrane is nie volkome semi-deurlaatbaar 

nie aangesien voedingstowwe en afvalprodukte deur die selmembraan moet kan 

beweeg anders sal die sel sterf. 

Dit is belangrik om te kan onderskei tussen tonisiteit en osmotiese druk. Hierdie 

twee begrippe sal aan die hand van figuur 3.4 geïllustreer word. Ten einde hierdie 

twee begrippe te verduidelik, geld die volgende ten opsigte van figuur 3.4. 

• die selmembraan is deurlaatbaar ten opsigte van water (oplosmiddel) en 

ureum. 

• die selmembraan is ondeurlaatbaar ten opsigte van glikogeen en proteïen. 

• die verskillende soorte opgeloste stowwe is teenwoordig in dieselfde 

konsentrasie (10 mmol/l).


Figuur 3.4: Illustrasie van die verskil tussen osmotiese druk en tonisiteit (Wallwork & 

Grant, 1978:249). 

In figure A, B en C is die intra- en ekstrasellulêre vloeistowwe aanvanklik iso- 

osmoties aangesien die konsentrasies van die opgeloste stowwe dieselfde is (10 

mmol/l). In figuur A kan nog glikogeen nog proteïen die selmembraan kruis en 

gevolglik is die ekstrasellulêre vloeistof altyd isotonies met die intrasellulêre vloeistof. 

In die geval van figuur B kan glikogeen nie die selmembraan kruis nie maar ureum 

kan wel. Ureum sal gevolglik in die sel in beweeg ten einde die konsentrasie verskil 

111

112 


(ten opsigte van ureum) op te hef. Omdat ureum in die sel in beweeg sal water volg 

in ‘n poging om die totale konsentrasie van opgeloste stowwe aan weerskante van 

die selmembraan gelyk te kry. Die ekstrasellulêre vloeistof is dus hipotonies ten 

opsigte van die intrasellulêre vloeistof. In figuur C sal ureum uit die sel na die 

ekstrasellulêre vloeistof beweeg en gevolglik sal water volg. Die ekstrasellulêre 

vloeistof is dus hipertonies ten opsigte van die intrasellulêre vloeistof. In beide figure 

B en C sal die intra- en ekstrasellulêre vloeistowwe nie meer iso-osmoties wees nie 

sodra van die ureum deur die selmembraan beweeg het nie. 

In figuur D is die intrasellulêre konsentrasie dubbel die ekstrasellulêre konsentrasie. 

In hierdie geval is dit duidelik dat die twee oplossings aanvanklik nie iso-osmoties is 

nie. Ureum beweeg uit die sel uit en water sal inbeweeg en gevolglik is die twee 

oplossings ook nie aanvanklik isotonies nie. Eventueel sal ureum- en 

watermolekules sodanig versprei dat die konsentrasies aan weerskante van die 

membraan by ewewig gelyk is. By ewewig sal die oplossings isotonies sowel as isoosmoties 

wees. Om saam te vat kan dus gesê word dat iso-osmotiese oplossings 

slegs isotonies is indien die membraan ondeurlaatbaar is vir opgeloste molekules 

maar deurlaatbaar is vir oplosmiddelmolekules met ander woorde die membraan is 

volkome semi-deurlaatbaar. 

Veral figuur B is farmaseuties belangrik. Baie farmaseutiese formulerings bevat 

aktiewe bestanddele wat selmembrane kan kruis. Dit is noodsaaklik anders sal baie 

geneesmiddels nie die plek van werking binne die sel bereik nie. Dit is dus moontlik 

dat oplossings bestem vir parenterale toediening en oogdruppels wat iso-osmoties is 

met bloedserum, weefselvloeistowwe, of lakrimale afskeidings (trane), hipotonies kan 

wees ten opsigte van die inhoud van rooibloedselle of selle in die oog. So 

byvoorbeeld veroorsaak iso-osmotiese boorsuur-, heksamien-, ureum en 

uretaanoplossings hemolise omdat hierdie stowwe die membrane van rooibloedselle 

vinnig kruis. Hierdie is egter ekstreme en rare voorbeelde. Dit is normaalweg 

voldoende om voorsorg te tref dat oplossings bestem vir inspuiting en oogdruppels 

iso-osmoties is met bloedserum, weefselvloeistowwe en trane. 

3.5.1 Die bereiding van isotoniese oplossings 

Uit die voorafgande bespreking is dit dus duidelik dat oplossings bestem vir 

inspuiting en oogdruppels isotonies moet wees. Alhoewel byvoorbeeld 

rooibloedselmembrane nie semi-deurlaatbaar ten opisigte van alle geneesmiddels of


opgeloste stowwe is nie word daar vir berekeningsdoeleindes aanvaar dat oplossings 

wat iso-osmoties is met bloed of trane ook isotonies is. 

Osmotiese druk word nie algemeen bepaal nie. Dit is meer gebruiklik om van die 

verwantskappe tussen die kolligatiewe eienskappe gebruik te maak en om osmotiese 

druk te bereken vanaf ‘n makliker meetbare eienskap soos vriespuntverlaging. 

Vir ‘n oplossing om iso-osmoties te wees met bloed moet die vriespuntverlaging van 

die oplossing dieselfde wees as die vriespuntverlaging van bloed. Die vriespunt van 

bloed word onder andere deur die Pharmaceutical Codex (1994:52) aangegee as - 

0,52 °C. Dit is gebruiklik om die vriespuntverlaging van oplossings aan te pas deur 

die byvoeging van ‘n aanpassingsstof soos natriumchloried, indien nodig. Daar is 

meer as een manier om die hoeveelheid aanpassingsstof benodig om ‘n oplossing 

isotonies met bloed te maak, te bereken. Slegs twee maniere sal hier behandel 

word. Beide hierdie maniere berus op vriespuntverlagingsberekeninge 

3.5.1.1 Berekenings gebaseer op vriespuntverlaging (∆Tf) 

Met hierdie metode moet die vriespuntverlaging van die oplossing bereken word. Dit 

is belangrik om te onthou dat vriespuntverlaging ‘n kolligatiewe eienskap is en dus 

afhanklik van die hoeveelheid deeltjies in oplossing. Vriespuntverlaging kan met 

vergelyking 3.10 bereken word. Indien die vriespuntverlaging minder as 0,52 °C is, 

beteken dit dat aanpassingsstof bygevoeg moet word. Die hoeveelheid 

aanpassingsstof wat bygevoeg moet word, is daardie hoeveelheid benodig om die 

vriespuntverlaging tot by 0,52 °C te kry (sien voorbeeld 3.5). 

Dit is ook moontlik om die vriespuntverlagingswaardes van ‘n reeks verbindings met 

verskillende konsentrasies in die Pharmaceutical Codex te kry (Pharmaceutical 

Codex, 1994:53-64). Deur van ‘n eenvoudige berekening gebruik te maak is dit 

moontlik om die hoeveelheid aanpassingstof te bereken om ‘n oplossing isotonies te 

maak. Die hoeveelheid aanpassingsstof wat benodig word om ‘n oplossing isotonies 

te maak kan met vergelyking 3.54 bereken word (sien voorbeeld 3.6). 

0, 

52 − a 

w = (3.54) 

b 

met: w, die massa aanpassingsstof in g/100ml (% m/v), a, die vriespuntverlaging van 

die hipo-osmotiese oplossing en b, die vriespuntverlaging veroorsaak deur ‘n 1% m/v 

oplossing van die aanpassingsstof. 

113

114 


Die waarde van a, in vergelyking 3.54 word bereken deur die konsentrasie van die 

hipo-osmotiese oplossing te vermenigvuldig met die vriespuntverlaging veroorsaak 

deur ‘n 1% m/v oplossing van hierdie stof. 

Voorbeeld 3.5 

Jy het ‘n 0,002 mol/kg oplossing van oksimetasolienhidrochloried (MM = 297 g/mol; i 

= 1,8). Hoeveel natriumchloried (MM = 58,5 g/mol; i = 1,8) moet bygevoeg word om 

hierdie oplossing isotonies met bloed te maak? 

Antwoord 

Bereken eers die vriespuntverlaging van die oksimetasolienhidrochloriedoplossing 

om te bepaal of die oplossing isotonies is of nie. 

∆Tf 

= iK fm 

∆Tf 

= 1, 

8 x 1, 

86 x 0, 

002 

∆T 

= 0, 

007 ° C 

f 

Die oplossing is nie isotonies nie en gevolglik moet NaCl bygevoeg word omdat die 

vriespuntverlaging minder as 0,52 °C is. 

Bereken die massa NaCl wat bygevoeg moet word as volg: 

∆ f 

0, 

52 

= iK fm 

− 0, 

007 = 1, 

8 x 1, 

86 x m 

0, 

513 ° C 

m = 

3, 

348 

m = 0, 

153 mol / kg 

T NaCl 

( benodig) 

Massa = MM x aantal mol 

Massa = 58, 

5 x 0, 

153 

Massa = 8, 

95 g 

Om hierdie preperaat dus isotonies te maak moet daar dus 8,95 g NaCl per kilogram 

oplosmiddel gebruik word in die bereiding van hierdie preparaat.

Voorbeeld 3.6 


Bereken die hoeveelheid natriumchloried wat by 50ml van ‘n 0,5% m/v oplossing van 

lignokaïenhidrochloried gevoeg moet word om die oplossing isotonies met bloed te 

maak. 

Antwoord 

Bereken die waarde van a as volg: 

Volgens die verwysingstabel in die Pharmaceutical Codex (1994:58) is die 

vriespuntverlaging van ‘n 1% m/v oplossing van lignokaïenhidochloried, 0,125 °C. 

Die waarde van a is dus: 

a = 0, 

125 ° C x 0, 

5% 

m / v 

a = 0, 

0625 ° C 

Die waarde van b volgens die verwyssingstabel (Pharmaceutical Codex, 1994:62) vir 

NaCl, is 0,576 °C. 

Vervanging in vergelyking 3.52 lewer: 

0, 

52 − a 

w = 

b 

0, 

52 − 0, 

0625 

w = 

0, 

576 

w = 0, 

892 g 

Daar moet dus 0,892 g NaCl per 100ml van die oplossing gebruik word, dus vir 50 ml 

is dit: 

0, 

892 g 

w = 

2 

w = 0, 

446 g 

115

116 


4 HOOFSTUK VIER: DISSO- 

LUSIE 


Dit word algemeen aanvaar dat vir die orale absorpsie van ‘n geneesmiddel na orale 

toediening, die geneesmiddel eers in oplossing moet wees. Dit impliseer dus dat vir 

die biologiese werking van die meeste geneesmiddels die proses waardeur ‘n 

geneesmiddel in oplossing gaan, ook bekend as dissolusie, ‘n voorvereiste en dus 

uiters belangrik is. Indien ‘n orale doseervorm soos byvoorbeeld ‘n tablet of ’n 

kapsule ingeneem is, moet die doseervorm opbreek (disintegreer) en die aktiewe 

bestanddeel vrystel ten einde effektiwiteit van die doseervorm te verseker. Figuur 

4.1 illustreer die disintegrasie- en dissolusieprosesse betrokke by die 

gastroïntestinale absorpsie van ‘n geneesmiddel vanuit ‘n orale doseervorm soos ‘n 

tablet of kapsule. 

Uit figuur 4.1 is dit duidelik dat dissolusie deur verskeie faktore en prosesse onder 

andere polimorfisme, oplosbaarheid, ionisasie en pH beïnvloed kan word. Alhoewel 

dissolusie streng gesproke as deel van oplosbaarheid bespreek kan word is dit ‘n 

baie belangrike proses in farmaseutika en word dit afsonderlik in hierdie hoofstuk 

bespreek.

Tablette of 

kapsules 

Suspensie 

Oplossing 

Disintegrasie 

Dissolusie 

Granules of 

aggregate 

Dissolusie 

Deaggregasie 


Fyn deeltjies 

Presipitasie 

Geneesmiddel in 

oplossing 

Dissolusie 

Absorpsie 

Figuur 4.1: Prosesse betrokke by die gastroïntestinale absorpsie van ‘n 

geneesmiddel vanuit ‘n orale doseervorm. Donker soliede pyle toon primêre paaie 

aan wat die meerderheid geneesmiddels volg toegedien in in spesifieke doseervorm. 

Groot stippelpyle toon aan dat die geneesmiddel in hierdie vorm in hierdie 

doseervorm toegedien word. Fyn stippelpyle toon sekondêre paaie aan wat 

normaalweg nie ‘n betekenisvolle bydra tot die terapeutiese effek lewer nie. 

44..22 DDIISSSSOOLLUUSSIIEE EENN DDIIEE OONNTTWWIIKKKKEELLIINNGG 

VVAANN DDIIEE DDIISSSSOOLLUUSSIIEEVVEERRGGEELLYYKKIINNGG 

Dissolusie word gedefinieer as die proses waardeur ‘n vastestof in oplossing gaan. 

Hierdie proses word as ‘n voorvereiste gestel vir die absorpsie van die meeste 

geneesmiddels. 

Dit word algemeen aanvaar dat dissolusie volgens die model plaasvind wat 

skematies in figuur 4.2 gegee word. 

117

118 

deeltjie deeltjie 

vloeistof 


stagnante lagie : dikte = h 

konsentrasie in vloeistof = C 

versadigde konsentrasie = C s 

Figuur 4.2: Die model waarvolgens vastestowwe oplos. 

Volgens hierdie model word daar op die oomblik van kontak met die medium 'n dun 

lagie om die vastestof gevorm. Hierdie lagie vorm 'n versadigde oplossing, en aan 

die buitekant van die lagie is die konsentrasie dieselfde as in die res van die 

oplossing. Die lagie is die sogenaamde stagnante diffusielagie waarin slegs 

diffunderende molekules beweeg. Die opgeloste molekules in hierdie lagie 

diffundeer na die res van die vloeistof met 'n spoed eweredig aan die verskil in die 

konsentrasie (konsentrasiegradiënt) in die diffusielagie en die res van die medium 

(sien figuur 4.3). 

konsentrasie = Cs 

deeltjie 

diffusielaag : dikte = h 

konsentrasiegradiënt = Cs - C 

konsentrasie = C 

afstand vanaf oppervlakte van deeltjie 

Figuur 4.3: Die konsentrasiegradiënt tussen die stagnante diffusielaag en die res 

van die dissolusiemedium. 

Die eerste kwantitatiewe studie oor dissolusie is deur Noyes en Whitney in 1897 

gedoen. Hierdie navorsers het roteerende silinders van bensoësuur en


looddichloried in water as modelle gebruik. Deur die tweede wet van Fick as 

uitgangspunt te gebruik, verklaar hulle hulle eksperimentele resultate aan die hand 

van vergelyking 4.1. 

dc 

dt 

( C − C ) 

= K 

(4.1) 

s 

t 

dc 

met: , die dissolusiesnelheid van die vastestof, K, ‘n eweredigheidskonstante (die 

dt 

dissolusiekonstante), Cs, die oplosbaarheid van die vastestof en Ct, die konsentrasie 

opgelos by tyd t in die dissolusiemedium. 

Noyes en Whitney verklaar die dissolusieproses volgens vergelyking 4.1 deur die 

aanname te maak dat ‘n versadigde oplossing van dié stowwe op die oppervlak van 

die roterende silinders vorm. Die opgeloste stof diffundeer dan vanaf hierdie 

versadigde lagie na die res van die dissolusiemedium. Dit is belangrik om te besef 

dat vergelyking 4.1 slegs geld indien dissolusie volgens diffusie plaasvind. Noyes en 

Whitney het die aanname gemaak dat vergelyking 4.1 ‘n algemene wet is, aangesien 

dit geld vir beide bensoësuur en loodchloried wat fisies en chiemies baie verskil. 

Volgens Brunner en Tolloczko is die dissolusiekonstante, K, afhanklik van die 

oppervlakte van die vastetsof blootgestel aan die dissolusiemedium, vloeisnelheid 

van die dissolusiemedium oor die blootgestelde oppervlak en die struktuur van die 

blootgestelde oppervlak. Dié navorsers voer die oppervlak van die vastestof as ‘n 

afsonderlike faktor in die dissolusievergelyking in, sodat: 

dc 

dt 

1 

( C − C ) 

= k S 

(4.2) 

s 

t 

met: k1, die dissolusiekonstante en S, die oppervlak van die vastestof. 

119

120 


Brunner toon aan dat die dissolusiekonstante, k1, as volg met die diffusiekoëffisiënt 

van die opgeloste stof in verband gebring kan word: 

DS 

k 1 = ( Cs 

− C t ) 

(4.3) 

Vh 

met: D, die diffusiekoëffisiënt van die opgeloste stof, S, die oppervlak van die 

vastestof, V, die volume van die dissolusiemedium en h, die dikte van die 

diffusielaag. 

In 1904 bevestig Nernst die bestaan van die diffusielaag en stel voor dat die 

dissolusieproses plaasvind deur diffusie van die opgeloste stof vanaf die diffusielaag 

na die res van die dissolusiemedium. 

Die dissolusievergelyking soos deur Noyes en Whitney voorgestel en uitgebrei deur 

verskeie mede-werkers kan as volg geskryf word: 

dC DS 

= ( Cs 

− Ct 

) 

(4.4) 

dt Vh 

Dit is belangrik om daarop te let dat die oppervlakterm in die voorafgaande 

dissolusievergelykings ‘n konstante is. Tydens die dissolusieproses van ‘n vastestof 

sal die oppervlak onder normale toestande egter verander soos wat die 

dissolusieproses verloop. As gevolg hiervan voer Hixson en Crowell in 1931, die 

oppervlak van die vastestof as ‘n veranderlike in die dissolusievergelyking van Noyes 

en Whitney in sodat: 

dW 

dt 

2 

( C − C ) 

= −k 

S 

(4.5) 

s 

t 

dW 

met: , die verandering in massa van die vastestof met tyd. 

dt 

Om die dissolusiesnelheid van ‘n vastetsofdeeltjie as funksie van die oppervlak van 

die vastestofdeeltjie te beskryf, lei die outeurs die wet van derdemagswortels, wat as 

volg geskryf kan word, af:

met: 

w 

1/ 

3 

0 

1/ 

3 

0 


1/ 

3 

− w = Kt 

(4.6) 

w , die aanvanklike massa van die vastestof, 

vastestof by tyd t en K, ‘n konstante. 

1/ 

3 

w , die massa van die 

Die konstante K, bevat die diffusiekoëffisiënt van die opgeloste stof, oplosbaarheid 

van die vastestof, dikte van die diffusielaag en die viskositeit van die 

dissolusiemedium. Die wet van Hixson en Crowell is afgelei onder die aanname dat 

die deeltjies oorwegend sferies en ewe groot is. Afwykings kom wel voor maar is 

klein. 

4.2.1 Dissolusie onder sinktoestande 

Uit die algemene dissolusievergelyking (vergelyking 4.4) kan gesien word dat die 

dissolusiesneheid afhanklik is van die konsentrasiegradiënt, Cs – Ct. Dit beteken dat 

hoe groter die konsentrasieverskil is, hoe vinniger sal die dissolusiesnelheid wees en 

hoe kleiner die konsentrasieverskil hoe stadiger sal die dissolusiesnelheid wees. 

Indien die volume groot is, sodat Cs >> Ct (tipies minder as 10%), vereenvoudig 

vergelyking 4.4 sodat: 

dC DS 

= Cs 

(4.7) 

dt Vh 

Indien die dissolusietoestande sodanig is dat die volume en die oppervlak konstant 

gehou word, vereenvoudig vergelyking 4.7 na: 

dC 

= K 

(4.8) 

dt 

Die konstante, K, in vergelyking 4.8 inkorporeer al die konstantes in vergelyking 4.7. 

Die dissolusiesnelheid in vergelyking 4.8 is dus ‘n konstante. Vergelyking 4.8 beskryf 

‘n dissolusieproses wat volgens zero-orde kinetika verloop. Indien vergelyking 4.8 

die dissolusieproses van ‘n geneesmiddel beskryf, geld sinktoestande. Dit word 

aanvaar dat vergelyking 4.8 die dissolusieproses gewoonlik in vivo beskryf 

aangesien biologiese studies van geneesmiddelabsorpsie getoon het dat die 

geneesmiddelkonsentrasie aan beide kante van die epiteellaag in ‘n kort tyd ewewig 

121

122 


bereik en dat geneesmiddels amper net so vinnig geabsorbeer word as wat dit oplos. 

Met ander woorde, die spysverteingskanaal handhaaf sinktoestande aangesien die 

geneesmiddel feitlik onmiddelik geabsorbeer word nadat dit in oplossing gegaan het. 

Gevolglik speel die dissolusiesnelheid van swak wateroplosbare geneesmiddels ‘n 

belangrike rol in die biobeskikbaarheid van hierdie geneesmiddels. Omdat 

sinktoestande in vivo geld, is dit gebruiklik om in vitro dissolusietoetsing te doen 

onder sinktoestande. In vitro sinktoestande kan gehandhaaf word deur ‘n groot 

dissolusievolume te gebruik of om die dissolusiemedium aan te vul teen ‘n bepaalde 

tempo met vars dissolusiemedium. 

4.2.2 Faktore wat die dissolusiesnelheid beïnvloed 

Vergelyking 4.4 is afgelei onder die aanname dat die geneesmiddel eweredig vanaf 

die oppervlak van al die deeltjies oplos. Dit is ook aanvaar dat al die deeltjies sferies 

is en dat die deeltjies almal ewe groot is. Daar is ook aanvaar dat die die dikte van 

die diffusielagie konstant bly en dat beide die dikte van die diffusielagie en die 

oplosbaarheid van die geneesmiddel onafhanklik is van deeltjiegrootte. Dit is 

belangrik om te besef dat die dissolusiemodel nie ‘n volledige beskrywing van die 

dissolusieproses gee nie maar tog baie gehelp het in die verklaring van 

eksperimentele resultate en die faktore wat dissolusiesnelheid beïnvloed. 

Die faktore wat die dissolusiesnelheid van ‘n geneesmiddel beïnvloed sal vervolgens 

aan die hand van vergelyking 4.4 bespreek word. 

4.2.2.1 Die effektiewe oppervlak (S) van die geneesmiddel 

4.2.2.1.1 Deeltjiegrootte 

Hoe kleiner die geneesmiddeldeeltjies, hoe groter is die oppervlak vir ‘n spesifieke 

massa (bv. 1 g) vastestof. Volgens vergelyking 4.4 kan gesien word dat ‘n 

verkleining in deeltjiegrootte sal lei tot ‘n toename in dissolusiesnelheid. Die invloed 

van deeltjiegrootte op die dissolusiesnelheid van furosemied word in figuur 4.4 

getoon.

% Furosemied opgelos 

120 

100 

80 

60 

40 

20 


0 

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 

Tyd (minute) 

Monster A (39,5 µm) 

Monster B (33,8 µm) 

Figuur 4.4: Die invloed van deeltjiegrootte op die dissolusiesnelheid van 

furosemied. 

Deeltjiegrootte verkleining lei egter nie altyd tot ‘n toename in dissolusiesnelheid nie. 

So byvoorbeeld is in ‘n studie waar die hidrofobiese geneesmidel, fenasetien in 0,1 M 

HCl gevoeg is, gevind dat dissolusiesnelheid toegeneem het met ‘n toename in 

deeltjiegrootte wat gevolglik ‘n weerspreking is van vergelyking 4.4. Die byvoeging 

van ‘n oppervlakaktiewe stof, Tween ® 80, by die dissolusiemedium (0,1 M HCl) het 

egter gelei tot ‘n toename in dissolusiesnelheid met ‘n afname in deeltjiegrootte soos 

wat vergelyking 4.4 voorspel. Die weerspreking van vergelyking 4.4 is waarskynlik 

omdat deeltjiegrootteverkleining van die hidrofobiese geneesmiddel, fenasetien gelei 

het tot ‘n afname in die effektiewe oppervlak van die geneesmiddel blootgestel aan 

die dissolusiemedium. Die effektiewe oppervlak is die oppervlak wat in kontak is met 

die dissolusiemedium. Tydens die uitvoering van die dissolusie-eksperiment kon 

duidelik gesien word dat ‘n deeltjiegroottevrekleining van fenasetien gelei het tot die 

adsorpsie van lug op die deeltjieoppervlaktes (lug is minder polêr as water), sodanig 

so dat die deeltjies bo-op die dissolusiemedium gedryf het en gevolglik die effektiewe 

oppervlak verminder het. Die byvoeging van ‘n oppervlakaktiewe stof het gelei tot ‘n 

verbeterde benatbaarheid van die fenasetien en ‘n gevolglike toename in die 

effektiewe oppervlak. 

In sommige gevalle kan deeltjiegrootteverkleining ook lei tot die agglomerasie van 

deeltjies. Agglomerasie is die kohesie van geneesmiddeldeeltjies wat gevolglik lei tot 

123

124 


‘n vergroting in deeltjiegrootte en ‘n verlaging in die oppervlak blootgestel aan die 

dissolusiemedium. 

Die effektiewe oppervlak van ‘n geneesmiddel blootgestel aan die dissolusiemedium 

kan ook vergroot word deur die byvoeging van ‘n hidrofiele verdunningsmiddel soos 

gelatien. 

4.2.2.1.2 Disintegrasie en deaggregasie 

Die tempo waarteen ’n doseervorm soos ‘n tablet disintegreer en die gevolglike 

grootte van die aggregate kan die snelheidsbepalende stap in die dissolusieproses 

wees. Indien die tablet nie disintegreer nie is die oppervlak van die geneesmiddel 

beskikbaar vir dissolusie baie kleiner as in die geval van ‘n doseervorm wat 

disintegreer. Disintegrasie van ‘n tablet sal dus lei tot ‘n toename in die 

dissolusiesnelheid van die geneesmiddel. Netso sal deaggregasie, die opreek van 

granules in kleiner deeltjies lei tot ‘n toename in dissolusiesnelheid aangesien die 

oppervlak vergroot word. 

4.2.2.2 Die oplosbaarheid (Cs) van die geneesmiddel 

Hierdie faktor kan deur beide pasiënt en farmaseutiese veranderlikes beïnvloed 

word. Voorbeelde van pasiëntafhanklike veranderlikes is veranderinge in pH en die 

hoeveelheid en tipe sekresies in die spysverteringskanaal. Farmaseutiese 

veranderlikes is onder andere, die fisiese – en chemiese eienskappe van die 

geneesmiddel. 

4.2.2.2.1 Soutvorm van die geneesmiddel 

Soos gesien in hoofstuk 3, is die soute van swak sure en basisse beter oplosbaar in 

‘n waterige omgewing as die vry suur of - basis. Die oplosaarheid van soute is egter 

afhanklik van die grootte van die soutioon. Normaalweg hoe kleiner die soutioon is, 

hoe beter is die oplosbaarheid van die sout. Indien die dissolusie van ‘n 

geneesmiddel die snelheidsbepalende stap in die absorpsie van ‘n geneesmiddel is, 

kan daar dus verwag word dat vir ‘n reeks van soute sowel as vir die ongeïoiseerde 

geneesmiddel, die absorpsie van die geneesmiddel sal verbeter soos wat die 

oplosbaarheid van die sout verhoog (sien tabel 4.1).


Tabel 4.1: Die oplosbaarheid van verskillende soute van para-aminosalisielsuur in 

water (Hoener & Benet, 1996:138). 

Verbinding Oplosbaarheid 

p-Aminosalisielsuur (PAS) 1 g/600 ml 

Kaliumsout (KPAS) 1 g /10 ml 

Kalsiumsout (CPAS) 1 g /7 ml 

Natriumsout (SPAS) 1 g /2 ml 

Die gemiddelde plasmakonsentrasie (dosisse gekorrigeer tot 4 g PAS) na die 

toediening van die verskillende soute aan gesonde individue word getoon in figuur 

4.5. Uit die figuur kan duidelik gesien word dat alhoewel die absorpsietempo van die 

verskillende soute (KPAS, CPAS en SPAS) nie betekenisvol verskil nie, die rangorde 

ooreenstem met die oplosbaarheid van die sout. Die absorpsietempo van al drie die 

soute was betekenisvol hoër as dié van die vry suur (PAS). Verder was ook gevind 

dat die omvang van absorpsie vir die vry suur ongeveer 77% was van dié van die 

soute wat moontlik daarop dui dat die geneesmiddel nie volledig opgelos het voordat 

dit deur die SVK beweeg het nie. Vir hierdie studie was gebruik gemaak van 

kommersiële produkte en dit is dus moontlik dat die verskil in die tempo en omvang 

van beskikbaarheid nie net aan die verskil in oplosbaarheid nie maar ook aan ander 

faktore toegeskryf kan word. 

125

Plasma concentration (µg/ml) 

126 

140 

120 

100 

80 

60 

40 

20 

PAS 

KPAS 

CPAS 

SPAS 


0 

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 

Time (hours) 

Figuur 4.5: Gemiddelde plasmakonsentrasie teen tyd kurwes van die onveranderde 

geneesmiddel na die toediening van vier verskillende p-aminosalasielsuurpreparate 

aan 12 individue. Die data was gekorrigeer vir ‘n liggaamsmassa van 70 kg en vir ‘n 

ekwivalente dosis van 4 g van die vry suur (Wan et al., 1974:708-711). 

4.2.2.2.2 Die invloed van pH 

Soos reeds genoem is die geïoniseerde vorm van ‘n geneesmiddel beter oplosbaar 

as die ongeïoniseerde vorm. Hierdie beginsel geld ook in die waterige omgewing 

van die spysverteringskanaal. Vir swak suur - en swak basiese geneesmiddels sal 

die pH in die SVK asook die pKa van die geneesmiddel bepaal of die geneesmiddel 

geïoniseerd of ongeïoniseerd gaan wees. Biologiese membrane is meer 

deurlaatbaar vir die ongeïoniseerde vorm omdat hierdie vorm meer lipofiel is maar 

die oplosbaarheid van hierdie vorm is egter laer as dié van die geïoniseerde vorm 

aangesien hidrasie van hierdie vorm moeiliker plaasvind. 

Aangesien die pH van die omgewing die graad van ionisasie van die geneesmiddel 

bepaal, sal enige verandering in pH ook die oplosbaarheid en gevolglik die 

dissolusiesnelheid van ‘n geneesmiddel beïnvloed. 

Die invloed van pH op die dissolusiesnelheid is nie duidelik uit vergelyking 4.4 nie. 

Wysiging van vergelyking 4.4 lewer onderskeidelik vergelykings 4.9 en 4.10 wat die


invloed van pH op die dissolusie van ‘n swak suur - en swak basiese geneesmiddel 

weerspieël. 

dC 

dt 

DS ⎛ ⎛ K 

⎜ 

Cs 

⎜1+ 

h ⎝ ⎝ 

⎞ 

⎞ 

[ ] ⎟ a 

⎟ − C 

H 

= + t 

⎠ 

⎠ 

(4.9) 

+ 

met: Ka, die dissosiasiekonstante van die swak suur en [ H ] , die 

waterstofioonkonsen-trasie van die omringende SVK-medium. 

+ [ H ] 

dC DS ⎛ ⎛ 

= ⎜C 

⎜ ⎜ s 1+ 

dt h ⎝ ⎝ K 

a 

⎞ ⎞ 

⎟ 

⎟ − C t ⎟ 

⎠ ⎠ 

(4.10) 

Uit vergelyking 4.9 vir ‘n swak suur is dit duidelik dat die dissolusiesnelheid sal 

toeneem met ‘n styging in pH en volgens vergelyking 4.10 vir ‘n swak basis sal die 

dissolusiesnelheid vir ‘n swak basiese geneesmiddel toeneem met ‘n afname in pH. 

Daar bestaan egter net by lae pH-waardes ‘n lineêre verwantskap tussen die pH en 

dissolusiesnelheid vir ‘n swak suurgeneesmiddel (en by hoë pH-waardes vir ‘n swak 

basiese geneesmiddel). Namate die pH styg is die voorspelde dissolusiesnelheid 

laer vir ‘n swak suur as die werklike dissolusiesnelheid. Hierdie verskil in 

dissolusiesnelhede kan toegeskryf word aan die verskil in die pH van die diffusielaag 

(pHd) en die pH van die dissolusiemedium (pHm). Die oplosbaarheid van die 

geneesmiddel in die diffusielaag is ‘n funksie van die pH van die diffusielaag en nie 

van die dissolusiemedium nie. Omrede die dissolusiesnelheid van ‘n swak elektroliet 

deur die oplosbaarheid van die elektroliet in die diffusielaag bepaal word, kan die 

werklike dissolusiesnelheid verskil aangesien vergelykings 4.9 en 4.10 net die pH 

van die omringende dissolusiemedium in ag neem. 

4.2.2.2.3 Solvaatvorming 

‘n Ander veranderlike wat die oplosbaarheid van ‘n geneesmiddel beïnvloed is die 

graad van solvering. Aangesien die hidriese en anhidriese vorms van ‘n 

geneesmiddel oor verskillende oplosbaarhede beskik, kan die dissolusiesnelhede en 

gevolglik ook die anbsorpsiesnelhede van hierdie geneesmiddels verskil. Dit is egter 

moontlik dat hierdie verskille nie klinies betekenisvol is nie. 

127

4.2.2.2.4 Polimorfisme 

128 


Soos reeds genoem in hoofstuk 1, beskik verskillende polimorfe van dieselfde 

geneesmiddel oor verskillende oplosbaarhede en gevolglik kan hulle oor verskillende 

dissolusiesnelhede beskik. Dit is belangrik om te onthou dat die mees oplosbaarste 

polimorf gewoonlik die mees onstabiele polimorf is. Gevolglik kan daar veral by 

suspensies ‘n oorgang van die onstabiele polimorf na die stabiele polimorf wees met 

‘n afname in oplosbaarheid en moontlik ook ‘n afname in biobeskikbaarheid van die 

geneesmiddel. Hierdie verskynsel dui op die belang daarvan dat die apteker bewus 

moet wees van die bewaringsvereistes van medisyne. 

4.2.2.2.5 Kompleksering 

Dit is moontlik dat ‘n geneesmiddel ‘n komplekseringsreaksie met absorbeerbare of 

nie-absorbeerbare hulpstowwe in ‘n doseervorm kan ondergaan. Hierdie 

kompleksering kan plaasvind in die doseervom self of in die SVK. Die gevormde 

kompleks kan meer of minder oplosbaar as die geneesmiddel self wees. Dit is ook 

moontlik dat ‘n geneesmiddel ‘n kompleks kan vorm met komponente in die 

spysverteringskanaal self soos mukuskomponente of ensieme. Dit is dus duidelik 

dat kompleksvorming die biobeskikbaarheid van ‘n geneesmiddel nadelig kan 

beïnvloed. 

4.2.2.3 Konsentrasie van die geneesmiddel in die omringende 

dissolusiemedium (Ct) 

Uit vergelyking 4.4 is dit duidelik dat die dissolusiesnelheid van ‘n vastestof nie direk 

deur die oplosbaarheid Cs, self beïnvloed word nie maar eerder deur die verskil in 

kosentrasie naamlik Cs – Ct. Die dryfkrag vir die dissolusieproses is dus die 

konsentrasiegradiënt. Normaalweg is die konsentrasie in die SVK vloeistowwe (Ct) 

baie kleiner as die oplosbaarheid en gevolglik vind dissolusie onder sinktoestande 

plaas. Indien ‘n geneesmiddel egter stadig geabsorbeer word, kan dit gebeur dat die 

konsentrasie van die geneesmiddel in die SVK-vloeistowwe kan styg en gevolglik sal 

die konsentrasiegradiënt verklein en die dissolusiesnelheid sal gevolglik afneem. Dit 

is ook moontlik dat die samestelling van die diffusielaag kan verskil van die res van 

die dissolusiemedium. Hierdie verskil kan daartoe lei dat die geneesmiddel 

uitpresipiteer in die omringende medium. Hierdie gepresipiteerde deeltjies is egter 

gewoonlik klein en los gewoonlik vinnig op. Dit is ook moontlik dat die geneesmiddel 

beter oplosbaar is in die omringende medium as in die diffusielaag as gevolg van ‘n 

verskil in pH of kompleksering. In hierdie geval neem die konsentrasiegradiënt af en 

kan dissolusie afneem of selfs stop. Die volume van die dissolusiemedium in die


SVK is gewoonlik baie groter as die volume van die diffusielaag sodat ‘n groot 

hoeveelheid geneesmiddel in die omringende medium steeds ‘n lae konsentrasie vir 

Ct oplewer. 

Gewoonlik sal ‘n verhoging in Ct, wat daartoe sal lei dat die dissolusiesnelheid 

nadelig geaffekteer word, slegs plaasvind indien ‘n ander proses soos 

membraantransport of maaglediging die snelheidsbepalende stap word in die 

absorpsie van ‘n geneesmiddel. Aptekers moet pasiënte adviseer om medikasie met 

‘n vol glas water te neem om te verseker dat dissolusie onder optimale toestande 

plaasvind. 

4.2.2.4 Diffusiekoëffisiënt gedeel deur die dikte van die diffusielaag 

(D/h) 

Alhoewel dit moontlik is om die dissolusiesnelheid van ‘n geneesmiddel te beheer 

deur die deeltjiegrootte en oplosbaarheid te beheer, het die farmaseutiese 

vervaardiger geen of baie min beheer oor die D/h-term in die dissolusievergelyking. 

Soos reeds genoem is die dissolusievergelyking afgelei of ontwikkel onder die 

aanname dat die dikte van die diffusielaag onafhanklik is van die deeltjiegrootte. Dit 

is egter nie noodwendig waar nie aangesien die dikte van die diffusielaag 

waarskynlik toeneem met ‘n toename in deeltjiegrootte. Daar is verder ook vasgestel 

dat die dikte van die diffusielaag afneem met ‘n toename in “roersnelheid”. Dit word 

dus verwag dat die dikte van die diffusielaag sal toeneem of afneem soos wat die die 

motilieit van die SVK afneem of toeneem. 

Die diffusiekoëffisiënt, D is omgekeerd eweredig aan die viskositeit van die SVKinhoud. 

Die dissolusiesnelheid sal dus afneem met ‘n toename in viskositeit en 

toeneem met ‘n afname in viskositeit. Die farmaseutiese vervaardiger het egter min 

of geen beheer oor die viskositeit van die SVK-vloeistowwe. 

44..33 DDIIEE MMEETTIINNGG VVAANN DDIISSSSOOLLUUSSIIEESSNNEELL-- 

HHEEIIDD 

Baie metodes en apparate is al gebruik om die dissolusiesnelheid van vastestowwe 

te meet. Gewoonlik word die vastestof geplaas in 'n houer met oplosmiddel wat 

geroer word. Die temperatuur word altyd gekontroleer en dan word daar gewoonlik 

van tyd tot tyd monsters uit die oplossing onttrek. Die monster word gewoonlik 

gefiltreer om onopgeloste vastestof te verwyder en die konsentrasie opgelostes word 

dan volgens 'n analitiese metode bepaal. ‘n Grafiek van die hoeveelheid 

129

130 


geneesmiddel in oplossing teenoor tyd word getrek en dit staan bekend as die 

dissolusiekromme of ‘n dissolusieprofiel onder daardie bepaalde omstandighede 

(sien figuur 4.5 vir ‘n voorbeeld van ‘n dissolusieprofiel). 

% Furosemied opgelos 

120 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 

Tyd (minute) 

Figuur 4.5: Voorbeeld van ‘n dissolusieprofiel van ‘n geneesmiddel (furosemied). 

'n Dissolusiekromme gee oor die algemeen nie die dissolusiesnelheid volgens 

vergelykings 4.2 of 4.4 nie omdat die oppervlakte, S, en Cs – Ct in baie gevalle nie 

konstant is nie. Om die werklike dissolusiesnelheid (dC/dt) te meet moet spesiale 

metodes gebruik word. 

4.3.1 Dissolusiemeting volgens die Farmakopeë 

Die farmakopeë (USP en BP) gee spesifikasies vir die apparaat, metodes en 

toestande wat vereis word, vir bepaalde geneesmiddels. Die spesifikasies is streng 

om te verseker dat vergelykende resultate verkry kan word. Die belangrikste 

kenmerke van die apparaat word in figuur 4.6 gegee. Die hoeveelheid wat opgelos is 

na die verloop van 'n bepaalde tyd word gemeet. 

Die algemene standaard van die USP is dat daar ten minste 75% van die 

hoeveelheid van die geneesmiddel wat op die etiket aangedui is na 45 minute in 

water by 37 °C opgelos behoort te wees.

T 

D 

R 

M 

F 


Figuur 4.6: Die dissolusie-apparaat van die USP (United States Pharmacopoeia). R 

is die roerder - die gewone spoed is 50 o.p.m., D is die dissolusiemedium, M is die 

monsterpunt, F is die filter en T die termometer. 

Hierdie apparaat en metode is gewild onder Farmaseutiese navorsers, ten spyte dat 

dit nie dissolusiesnelheid kan meet nie. Die gewildheid is geleë in die feit dat die 

resultate van verskillende laboratoriums vergelykbaar is. Gewoonlik word 'n 

dissolusiekromme opgestel deur van tyd tot tyd monsters te onttrek, die konsentrasie 

te meet en hoeveelheid in oplossing grafies teenoor tyd te stip. Die USP skryf nog 'n 

apparaat voor. Dit is identies aan die een wat in figuur 4.6 voorgestel is behalwe dat 

die roerder se punt vervang word met 'n sifdraad mandjie waarin die tablet geplaas 

word. Dit is die sogenaamde roterende mandjie apparaat. 

4.3.2 Intrinsieke dissolusiesnelheid 

Dissolusie-snelheid is 'n kenmerkende eienskap van 'n vastestof. Indien S en h in 

vergelyking 4.4 konstant is en Cs >> C vereenvoudig die vergelyking na: 

dC 

= kC s 

(4.11) 

dt 

Volgens vergelyking 4.11 is die dissolusiesnelheid dan direk eweredig aan die 

oplosbaarheid, Cs van die vastestof. Onder hierdie omstandighede is die 

oplossnelheid dus karakteristiek vir die bepaalde vastestof en staan bekend as die 

intrinsieke oplossnelheid of intrinsieke dissolusiesnelheid. Vergelyking 4.11 stem 

ooreen met vergelyking 4.8. Die oplosbaarheid (Cs) in vergelyking 4.11 is net in die 

131

132 


geval van vergelyking 4.8 ook in die konstante, K geïnkorporeer aangesien die 

oplosbaarheid van ‘n vastetsof ‘n konstante is onder bepaalde dissolusietoestande. 

Die bepaling van die intrinsieke dissolusiesnelheid word in 'n apparaat en volgens 'n 

metode uitgevoer waarin dC/dt of dM/dt gemeet word. Die eksperiment word so 

uitgevoer dat S en h konstant, en Cs >> C tydens die eksperiment is. Die 

dissolusiesnelheid word dus onder sinktoestande bepaal. Kenmerkende dele van 'n 

apparaat om intrinsieke dissolusiesnelheid te meet word in figuur 4.7 gegee. 

T 

H 

R 

M 

D 

F 

B 

Figuur 4.7: Apparaat vir die bepaling van intrinsieke dissolusie van vastestowwe. 

Met T, die tablet, H die tablethouer, M die monsterpypie, F die filter, B die beker met 

medium, D en R die roerder. 

Die oppervlakte word konstant gehou deur 'n plat tablet van die stof te maak, dit in 'n 

houer te plaas sodanig dat slegs een kant daarvan aan die medium blootgestel word. 

Monsters word van tyd tot tyd onttrek, gefiltreer en die konsentrasie opgelostes 

daarin bepaal. Die proses word gestop voordat die blootgestelde oppervlakte 

betekenisvol verweer het. 

'n Voorbeeld van die resultate van so 'n eksperiment word in figuur 4.8 gegee.

Konsentrasie (µg/ml) 

16 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 


0 

0 5 10 15 20 25 30 35 

Tyd (minute) 

Geneesmiddel A 

Geneesmiddel B 

Figuur 4.8: Voorbeeld van ‘n intrinsieke dissolusieprofiel van twee geneesmiddels. 

Die verloop van konsentrasie teen tyd is reglynig soos dit in vergelyking 4.11 

voorspel is. Uit die bostaande figuur kan duidelik gesien word dat geneesmiddel B 

oor ‘n stadiger dissolusiesnelheid as geneesmiddel A beskik (die helling van die lyn 

vir geneesmiddel B is kleiner as vir geneesmiddel A). 

As die oppervlakte van die tablet bekend is kan die helling van die lyn gebruik word 

om een van die volgende drie waardes te bereken naamlik: die dikte van die 

diffusielaag, die diffusie-konstante, of oplosbaarheid indien ten minste twee van 

laasgenoemdes bekend is. 

133

5 BIBLIOGRAFIE 

134 

Leesbundel (Deel II) – Bibliografie 

• ABDOU, H.M. 1989. Dissolution, bioavalability & bioequivalence. 

Pennsylvania : Mack Publishing Company. 554 p. 

• AULTON, M.E. 2002. Dissolution and solubility. (In Aulton, M.E., ed. 

Pharmaceutics : the science of dosage form design. 2 nd ed. Edinburgh : 

Churchill Livingstone. p. 15-32). 

• BRUNNER, E. 1904. Reaktiongeschwindigkeit in heterogenen systemen. 

Zeitschrift Für Physikalische Chemie, 47:56-102. 

• FLORENCE, A.T. & ATTWOOD, D. 1988. Physicochemical principles of 

pharmacy. 2 nd ed. Macmillan press : London. 485 p. 

• GERBER, J.J. 1988. Die bereiding en fisiese karakterisering van 

siklopentiasiedkristalvorms. D.Sc.-proefskrif, Departement Farmaseutika, PU 

vir CHO : Potchefstroom. 161 p. 

• HOENER, B. & BENET, L.Z. 1996. Factors influencing drug absorption and 

drug availability. (In Banker, G.S. & Rhodes, C.T., eds. Modern 

pharmaceutics. 3 rd ed. New York : Marcel Dekker. p. 121-153). 

• LUND, W. 1994. The Pharmaceutical Codex : practice and principles of 

pharmaceutics. 11 th ed. 1117 p. 

• MATSUDA, Y., OTSUKA, M., ONOE, M. & TATSUMI, E. 1992. Amorphism 

and physicochemical stability of spray-dried frusemide. Journal of pharmacy 

and pharmacology, 44:627-633. 

• MARTIN, A., BUSTAMANTE, P. & CHUN, A.H.C. 1993. Physical Pharmacy . 

4 th ed. Lippincott, Williams & Wilkins : Philadelphia. 622 p. 

• NÉHEMETHY, G. & SCHERAGA, H.A. 1962. Structure of water and 

hydrophobic bonding in proteins. I. Amodel for the thermodynamic properties 

of liquid water. The journal of chemical physics, 36:3382-3400.

LABORATORIUM- 

WERK: FMSG 211 

2012

Laboratoriumgids saamgestel deur: 









Handleiding vir laboratoriumwerk - Inhoudsopgawe 

Inhoudsopgawe 

1 RIGLYNE EN VEREISTES VIR LABORATORIUMWERK .............................................. 1 

1.1 INLEIDING ............................................................................................................................ 1 

1.2 VOORBEREIDING .................................................................................................................. 1 

1.3 BENODIGDHEDE ................................................................................................................... 1 

1.4 EVALUERING ........................................................................................................................ 1 

1.5 REËLS TEN OPSIGTE VAN DIE LABORATORIUM ...................................................................... 2 

1.5.1 Kleredrag ....................................................................................................................... 2 

1.5.2 Kassies en Apparaat ....................................................................................................... 2 

1.5.3 Balanse ........................................................................................................................... 2 

1.5.4 Werksplekke .................................................................................................................... 2 

1.5.5 Wasbakke ........................................................................................................................ 3 

1.5.6 Rook ................................................................................................................................ 3 

2 LABORATORIUMSESSIE 1 .................................................................................................... 4 

LEERUITKOMSTE ................................................................................................................................ 4 

DOEN DIE VOLGENDE OPDRAGTE........................................................................................................ 4 

3 LABORATORIUMSESSIE 2 .................................................................................................. 10 

LEERUITKOMSTE .............................................................................................................................. 10 

INLEIDING ........................................................................................................................................ 10 

VOORBEREIDING VAN ‘N PREPARAAT ............................................................................................... 11 

DOEN DIE VOLGENDE OPDRAGTE...................................................................................................... 15 



VOORBEREIDING .............................................................................................................................. 17 

4.1 OPLOSSINGS ....................................................................................................................... 17 

4.1.1 Voordele van oplossings ............................................................................................... 18 

4.1.2 Nadele van oplossings .................................................................................................. 18 

4.2 ETIKETTE ........................................................................................................................... 19 

4.3 METODE............................................................................................................................. 19 

4.3.1 Oorwegings tydens die bereiding van oplossings ......................................................... 20 


BEOORDEEL DIE VOLGENDE VOORSKRIFTE TEN OPSIGTE VAN DOSISSE ............................................ 23 




5.1 EKSTRAKTE ....................................................................................................................... 24 

5.1.1 Ekstraksiemetodes ........................................................................................................ 25 

5.1.1.1 Masserering ...................................................................................................................... 25 

5.1.1.2 Perkolering........................................................................................................................ 26 

5.2 TINKTURE .......................................................................................................................... 26 

5.3 INFUSUMS .......................................................................................................................... 26 

5.4 BEREIDING VAN ‘N AMPTELIKE PREPARAAT ....................................................................... 27 

5.5 METODE............................................................................................................................. 28 





6.1 SUSPENSIES ........................................................................................................................ 33 

6.1.1 Voordele van suspensies ............................................................................................... 34 

6.1.2 Nadele van suspensies .................................................................................................. 34 

6.1.3 Metode vir die bereiding van ‘n suspensie wat diffundeerbare vastestowwe bevat ..... 35 

6.1.4 Metode vir die bereiding van ‘n suspensie wat nie-diffundeerbare vastestowwe bevat 36 

6.1.5 Oorwegings tydens die bereiding van suspensies ......................................................... 36 

6.1.5.1 Kalibrering van ‘n houer ................................................................................................... 36 

i

ii 

Handleiding vir laboratoriumwerk - Inhoudsopgawe 





7.1 EMULSIES EN ROME ........................................................................................................... 39 

7.1.1 HLB-klassifikasiesisteem van emulgeermiddels ........................................................... 40 

7.1.2 Voordele van emulsies .................................................................................................. 41 

7.1.3 Nadele van emulsies ..................................................................................................... 41 

7.1.4 Bereiding van emulsie .................................................................................................. 41 

7.1.4.1 Kontinentale of doë gom metode ...................................................................................... 41 

7.1.4.2 Engelse of nat gom metode ............................................................................................... 43 

7.1.4.3 Bottel of Forbes bottelmetode ........................................................................................... 44 

Eksperimentele metode vir die bereiding van ‘n primêre emulsie volgens die droë gom metode .... 44 

Bereiding van die primêre emulsie .............................................................................................. 44 

Verdunning van die primêre emulsie ........................................................................................... 45 

Oorwegings tydens die bereiding van ‘n emulsie ............................................................................. 45 

DOEN DIE VOLGENDE OPDRAG ......................................................................................................... 46 




8.1 SEMISOLIEDE DOSEERVORME ............................................................................................. 48 

8.1.1 Rome ............................................................................................................................. 48 

8.1.1.1 Metode vir die bereiding van ‘n roombasis ....................................................................... 49 

inkorporering van vastestowwe in ‘n roombasis ............................................................................... 50 

inkorporering van vloeistowwe in ‘n roombasis ............................................................................... 50 

8.2 SALWE ............................................................................................................................... 51 

8.2.1 Salfbasisse .................................................................................................................... 51 

8.2.1.1 Koolwaterstofbasisse ........................................................................................................ 51 

8.2.1.2 Absorpsiebasisse ............................................................................................................... 52 

8.2.1.3 Watermengbare basisse / emulsifiserende basisse ............................................................ 52 

8.2.1.4 Hidrofiliese basisse / Wateroplosbare basisse ................................................................... 52 

8.2.2 Tegnieke gebruik in bereiding van semisoliede ............................................................ 53 

8.2.2.1 Tritureer ............................................................................................................................ 53 

8.2.2.2 Levigeer ............................................................................................................................ 53 

8.2.3 Algemene bereidingsmetode vir ‘n salf ........................................................................ 54 

8.2.3.1 Inkorporering van vastetsowwe in ‘n salfbasis ................................................................. 54 

8.2.3.2 Inkorporering van vloeistowwe in ‘n salfbasis ................................................................. 55 


BRONNELYS ..................................................................................................................................... 57 

BYLAE ................................................................................................................................................ 58 

BYLAAG 1: WOORDELYS ................................................................................................................. 58

Handleiding vir laboratoriumwerk – Algemene inligting 

11 RRIIGGLLYYNNEE EENN VVEERREEIISSTTEESS VVIIRR LLAABBOORRAA-- 

TTOORRIIUUMMWWEERRKK 

1.1 INLEIDING 

In die laboratoriumwerk wat jy tydens hierdie module (FMSG 211) gaan doen, gaan 

jy, behalwe kennis, sekere vaardighede en gesindhede ten opsigte van die 

toebereiding, hantering en bewaring van medisyne aanleer. Jy sal ook onderlê word 

in die etiese gedrag van die aptekersberoep ten opsigte van verskeie medisyne en 

gesondheidaangeleenthede wat die publiek, die mediese – en paramediese 

professies raak. 

1.2 VOORBEREIDING 

Hou in gedagte dat die laboratoriumwerk, alhoewel prakties gerig, slegs ‘n 

voortsetting van die teorie is. Moet die laboratoriumwerk dus nie as ‘n losstaande 

deel van die module sien nie. As gevolg van die beperkte tyd beskikbaar in die 

laboratoriumsessies, is daar voorbereiding aan die begin van elke sessie wat jy voor 

die aanvang van die laboratoriumsessie moet bemeester. 

1.3 BENODIGDHEDE 

Jy gaan die volgende in die laboratoriumsessies benodig: 

• 1 x A4 hardeband boek 

• sakrekenaar 

• ‘n wit jas of baadjie 

1.4 EVALUERING 

Jy sal aan die begin van elke laboratoriumsessie ‘n toets aflê, wat sal handel oor die 

voorbereidingswerk wat jy moes doen of aan die einde van die laboratoriumsessie 

om te bepaal of jy die uitkomste bereik het. 

Daar kan ook van jou verwag word om ‘n preparaat (soortgelyk aan die wat jy moes 

voorberei) uit te werk. 

1

2 


1.5 REËLS TEN OPSIGTE VAN DIE LABORATORIUM 

Die laboratorium verskil van ander laboratoriums in die opsig dat dit toegerus is vir 

die toebereiding van medisyne. Die laboratorium is in breë ‘n nabootsing van die 

toebereidingsarea in ‘n apteek en word streng onder die volgende reëls bedryf: 

1.5.1 KLEREDRAG 

• ‘n Skoon wit jas vir die dames en ‘n wit jas of baadjie vir die mans moet vir alle 

laboratoriumsessies gedra word. Sweetpakke en ander “casual” drag is 

onaanvaarbaar. Mans moet netjiese langbroeke dra. 

• Mans mag nie plakkies gedurende die laboratoriumsessie dra nie aangesien dit 

onnet vertoon en nie veilig is nie. 

1.5.2 KASSIES EN APPARAAT 

‘n Bepaalde kassie sal aan jou uitgereik word. 

Die apparaat in jou kassie word deur meer as een persoon in die verskillende 

praktiese groepe gebruik. Dit is dus belangrik dat jy streng kontrole oor jou 

apparaat hou anders sal jy verantwoordelik gehou word vir breekskade wat nie deur 

jou veroorsaak is nie. 

Aan die begin van elke sessie sal jy geleentheid kry om die inhoud van jou kassie te 

kontroleer. Indien daar enige tekorte is, of indien jou apparaat vuil is, rapporteer dit 

aan die persoon in beheer van die laboratorium. 

Aan die einde van die laboratoriumsessie moet alle apparaat gewas word en droog 

in die kassie gebêre word. 

1.5.3 BALANSE 

Die balanse is sensitiewe apparaat en moet versigtig hanteer word. Die balanse 

moet ten alle tye skoon en vry van enige chemikalieë wees. Skoon wit papier moet 

onder die houer waarin geweeg word, geplaas word. 

1.5.4 WERKSPLEKKE 

Die werksplekke moet skoon en netjies wees tydens die sessie en daarna. Indien 

daar op die werksoppervlakte gemors word, moet dit dadelik opgevee word om te 

verhoed dat dit die oppervlakte vlek of beskadig.

1.5.5 WASBAKKE 


Wasbakke mag nie as vullishouers gebruik word nie. Slegs nie-vetterige apparaat 

mag in die wasbakke op die werksbanke gewas word. Vetterige apparaat moet 

eers skoon gevee en by die wasbak in die opwaskamer waar daar warm water 

beskikbaar is, gewas word. 

1.5.6 ROOK 

Daar mag onder geen omstandighede in die lokaal gerook word nie. 

3

22 LLAABBOORRAATTOORRIIUUMMSSEESSSSIIEE 11 

4 

Handleiding vir laboratoriumwerk – Laboratoriumsessie 1 

Tydens hierdie laboratoriumsessie gaan jy bekend gestel word aan ‘n aantal 

produkte wat in Suid-Afrika in apteke beskikbaar is. Jy sal ‘n aantal vrae oor elkeen 

van hierdie produkte ontvang wat jy moet beantwoord. Jy moet hierdie antwoorde in 

die vorm van ‘n verslag inhandig. 

Leeruitkomste 

Na suksesvolle voltooiing van die laboratoriumsessie, moet jy: 

• weet hoe om inligting aangaande produkte wat in die handel verkrygbaar is in 

naslaanbronne soos die Mims Desk Reference (MDR), Monthly index of medical 

specialities (Mims), South African Medicines Formulary (SAMF) en die Daily 

Drug Use, te kry. 

• weet hoe om die amptelike farmakopieë te gebruik. 

• watter tipe inligting verkrygbaar is vanuit die amptelike farmakopieë. 

• weet hoe om die Martindale te gebruik. 

• weet watter inligting verkrygbaar is vanuit die Martindale. 

Voorbereiding 

Maak seker dat jy die volgende ken: 

• die studiemateriaal van leergedeelte 2.1, 2.2 en 2.3 in die studiegids vir FMSG 

211. 

Doen die volgende opdragte 

Beantwoord die volgende vrae aangaande die volgende produkte of preparate 

volledig: 

1. Iliadin neussproei ® / Drixine neusdruppels ® 

a) Hierdie preparate is bedoel vir nasale gebruik. Bespreek die nasale roete van 

toediening volledig. 

b) Wat is die verskil tussen hierdie twee preparate? Indien jy een van hierdie twee 

preperate vir jouself moes koop, watter een sou jou eerste keuse wees? 

Motiveer. 

c) Verskil die wyse van toediening van die twee preparate? Indien wel, hoe?


d) Is die geneesmiddels in die preparate slegs bedoel vir lokale werking in die 

neus? Motiveer. 

e) Bespreek die voordele van die nasale roete vir geneesmiddelaflewering. 

2. Venteze inhaleerder ® / Seretide accuhaler ® 

a) Wat is beide die produkte se aktiewe bestandele? 

b) Hoe verskil die doseervorme van mekaar? 

c) Hoe verskil die produkte se farmakologiese werking in die behandeling van 

asma? 

d) Beskryf die gebruiksaanwysings vir die gebruik van die Venteze ® inhaleerder. 

3. Covancaine ® / Spersallerg ® 

a) Hoekom moet Spersallerg ® 30 dae nadat die houer oopgemaak is weggegooi 

word? 

b) Wat staan 'n persoon te doen indien daar meer as een druppel per oog 

voorgeskryf word? 

c) Hoekom moet oogdruppels nie tussen verskillende persone gedeel word nie? 

d) Wat is die verskil in werkingsduur tussen 'n oogsalf en 'n oogdruppel? 

e) Noem die spesiale voorsorgmaatreëls van belang indien 'n pasiënt wat 

kontaklense dra, 'n oogdruppel moet gebruik. 

4. Endcol ® / Rinex ® kapsules 

a) Beide preparate is kapsules. Hoe verskil dit van mekaar? 

b) Beskryf die voorkoms van die inhoud van Rinex ® kapsules. Wat is die doel 

daarvan? 

c) Wat word die tipe verpakking van beide preparate genoem? 

d) Wat is die voordele van kapsules bo tablette as doseervorme? 

5. Zineryt ® / Dalacin T ® lotio 

a) Noem die aktiewe bestandde(e)l(e) in elk van die preparate. 

b) Wat is 'n lotion? 

c) Hoe verskil dit van 'n liniment? 

5

d) Waarvoor word hierdie produkte gebruik? 

6 


e) Wat is die doel van die skedule aangedui op die preparate. 

f) Noem ander tipiese doseervorme (vir topikale gebruik) waarmee hierdie 

toestand behandel kan word. 

g) Verduidelik hoe Zineryt ® voorberei moet word alvorens dit aan die pasiënt 

geresepteer word. 

h) Waarom moet Zineryt ® kort voor reseptering eers saamgestel word soos in die 

aanwysings gestippuleer en vir hoe lank is hierdie saamgestelde oplossing 

stabiel? 

6. Angised ® 

a) Wat is Angised ® se aktiewe bestandeel? 

b) Watter roete van toediening word met hierdie produk gebruik? 

c) Beskryf die voordele van hierdie roete van toediening. 

d) Hoe lank nadat die tablet toegedien is, kan 'n effek verwag word? 

e) Wat is belangrik omtrent die organoleptiese eienskappe van die produk en 

hoekom? 

f) Watter spesiale bergingsvereistes geld vir hierdie geneesmiddel, en wat geld 

t.o.v. herverpakking? 

g) Waarvoor word Angised ® gebruik? 

7. Panamor ® AT50 / Panamor ® SR 

a) Waarvoor staan die "SR" in Panamor ® SR? 

b) Wat is die verskil tussen 'n langwerkende preparaat en 'n inherente 

langwerkende geneesmiddel? 

c) Hoekom het 'n langwerkende doseervorm soos Panamor ® SR tablette 'n hoër 

dosis as 'n gewone tablet (Panamor ® AT50)? 

d) Wat is die aktiewe bestandeel in Panamor ® en noem drie indikasies vir die 

gebruik daarvan. 

e) Tot en met watter sterkte van die bogenoemde aktiewe bestandeel kan oor die 

toonbank verkoop word?


8. Persivate ® / Betadine ® / Amethocaine ® / Thrombophob ® / Vicks ® / 

Chloramex ® / Fissan ® / Adco-dermed ® / Bactroban ® / Thermorub ® 

a) Noem die tipes semi-soliede doseervorme wat jy kan identifiseer in die 

bogenoemde groep preparate. 

b) Dui die verskil tussen 'n salf en 'n room aan. 

c) Dui die verskil tussen 'n gel en 'n pasta aan. 

d) Beskryf die verpakking van Persivate ® en Betadine ® en waarom verskil dit? 

e) Hoeveel povidoonjodium is daar in 'n kwart buisie Betadine ® salf? 

f) Is Amethocaine ® room slegs bedoel vir topikale gebruik? Motiveer. 

g) Hoe verskil Bactroban ® en Chloramex ® ? 

h) Wat is die dosis en gebruiksaanwysings van die Chloramex ® oogsalf? 

i) Wat is die aktiewe bestandeel van Bactroban ® en hoe lank kan daar met die 

behandeling voortgegaan word? 

j) Beskryf hoe om Bactroban ® nasale salf aan te wend. 

k) Hoe verskil Vicks ® en Thermorub ® van die ander preparate? 

l) Is dit gevaarlik om Vicks ® aan die neusholtes van 'n suigeling te smeer? Indien 

wel, hoekom? 

m) Gee die kliniese gebruik van elke bestandeel in Vicks ® . 

n) Is metielsalisilaat in Thermorub ® 'n vastestof of 'n vloeistof? 

o) Skryf 'n bereidingsmetode vir Thermorub ® salf. 

9. Berocca ® -bruistablette / Vita-Thion ® 

a) Hoeveel foliensuur (in mg) is daar in een houer Berocca ® ? 

b) Bespreek die verpakking van bruistablette. 

c) Watter bestanddele in 'n bruistablet is verantwoordelik vir die bruisingsreaksie? 

d) Hoekom word geneesmiddels in 'n bruistablet geformuleer en nie in 'n gewone 

tablet nie? 

e) Hoekom moet daar meer aandag gegee word aan die smaak van 'n bruistablet 

as aan die van 'n gewone tablet? 

7

10. Bismarex ® / Grand Pa ® 

8 


a) Wat is die verskil tussen 'n verdeelde en onverdeelde poeier? 

b) Watter van die bogenoemde is 'n onverdeelde poeier? 

c) Watter geneesmiddelfaktore bepaal of ‘n geneesmiddel in 'n verdeelde of 

onverdeelde poeier geformuleer kan word? 

d) Aan watter vereistes moet 'n geneesmiddel voldoen vir formulerig in 'n 

poeiervorm? 

11. Panado ® -tablette / Theoplus ® -tablette 

a) Beskryf die verpakking van Panado ® . 

b) Waarom is dit so verpak? 

c) Hoekom moet Theoplus ® in 'n droë omgewing gestoor word? 

d) Wat dink jy is die rede waarom teofillien in 'n vrystellingsbeheerde tablet 

geformuleer word? 

12. Alcophyllex ® / D.P.H. stroop ® 

a) Vergelyk die vervaardigers se bergingsaanwysings van beide preparate. 

b) Wat dink jy is die rede daarvoor? 

c) Wat is die waarskuwing wat jy as apteker aan die pasient moet gee wanneer jy 

Alcophyllex ® verkoop. 

d) 'n Pasiënt kry die volgende voorskrif: 

Rx Alcophyllex ® 10ml tds (200ml) 

Bereken die hoeveelheid van elke aktiewe bestandeel wat die pasiënt daagliks 

inneem.

e) Jy ontvang die volgende voorskrif in die apteek: 

Rx Alcophyllex ® / Expigen ® 1:2 

20 ml qid 


Beskryf volledig hoe jy die voorskrif sou berei indien daar net 200 ml van elke 

preparaat in die apteek beskikbaar is. 

13. Scott's Emulsion ® / Pectrolyte ® 

a) Bespreek die verskille tussen 'n suspensie en 'n emulsie. 

b) Kan bogenoemde preparate gemeng word? Motiveer jou antwoord. 

c) Watter bestanddele in Pectrolyte ® is oplosbaar in water? 

d) Waarom word Vitamiene A & D in 'n emulsie geformuleer? 

e) Wat is die verskil tussen 'n water-in-olie emulsie en 'n olie-in-water emulsie? 

14. Tetmosol ® 

a) Hoeveel aktiewe bestanddele is daar in een verpakking Tetmosol ® ? 

b) Waarvoor word Tetmosol ® gebruik? 

c) Beskryf hoe jy vir 'n pasiënt sal verduidelik om die seep te gebruik. 

15. Linctus tussi infans ® / Cocillana Co Syrup ® 

a) Definieer 'n ekstrak. 

b) Definieer 'n tinktuur. 

c) Noem die twee ekstrakte in Linctus tussi infans ® . 

d) Wat is die farmakologiese werking van bogenoemde ekstrakte? 

16. Algemeen 

a) Wat verstaan jy onder die volgende terme: 

• estetiese voorkoms 

• organoleptiese eienskappe 

b) Waarom is die bogenoemde eienskappe belangrik by formulering? 

c) Watter inligting moet deur die vervaardiger van farmaseutiese produkte op die 

etiket aangebring word? 

9


10 


Tydens hierdie laboratoriumsessie gaan jy leer hoe om die resepteerkunde- 

apparaat reg te gebruik, medisynehouers korrek te kies en etikette op houers aan te 

bring. Jy gaan ook leer hoe om jou laboratoriumboek korrek te gebruik. 

Leeruitkomste 


• die resepteerkunde-apparaat korrek kan gebruik. 

• ‘n elektroniese balans korrek kan gebruik. 

• medisynehouers korrek kan kies. 

• die voorbereiding van ‘n preparaat korrek in jou werkboek kan doen. 

Inleiding 

Voordat daar enigsins met die bereiding van medisyne (preparate) begin kan word 

is dit nodig dat jy die apparaat wat jy gedurende die volgende sessies gaan gebruik, 

korrek kan gebruik. Om hierdie rede gee ons eers aandag aan die korrekte gebruik 

van die apparaat wat jy in die volgende laboratoriumsessies gaan gebruik. Daar sal 

onder andere aan jou gedemonstreer word hoe om die balanse, pipette en 

maatsilinders te gebruik. 

Daar sal ook aan jou verduidelik word hoe om ‘n preparaat in jou werkboek uit te 

werk. 

Voorbereiding 

Maak seker dat jy die volgende teorie ken: 

• Die afweeg van stowwe : Leesbundel : PP, hfst. 7 : pp. 78-79 (vanaf “weighing” 

tot voor “measuring liquids”) (Leesbundel : Deel I). 

• Die afmeet van vloeistowwe : Leesbundel : PP, hfst. 7 : pp. 79-81 (vanaf 

“measuring liquids” tot voor “mixing and grinding”) (Leesbundel : Deel I). 

• Afweegtegnieke, sensitiwiteit van balanse en persentasiefout : Pharmaceutical 

Calculations, hfst. 3 : pp. 41-48 (vanaf “Measurement of weight” tot aan die 

einde van die hoofstuk).

Voorbereiding van ‘n preparaat 


Gedurende die laboratoriumwerk wat jy gedurende die module gaan doen, sal daar 

van jou verwag word om preparate (“preps”) tuis voor te berei (uit te werk). ‘n 

Preparaat is basies ‘n “resep” wat die bestanddele/geneesmiddel aandui wat in 

bepaalde medisyne voorkom. Hierdie preparate kom gewoonlik voor in die 

amptelike farmokopieë soos die BP of die USP maar ook in ander bronne soos die 

Martindale. 

Die voorbereiding moet in jou werkboek uitgeskryf word en sal aan die hand van die 

volgende voorbeeld verduidelik word. 

Gestel jy kry die volgende preparaat/voorskrif om te berei: 

Mnr. R. Schoeman 

Rissikstr. 55 

Secunda 

2310 

Rx Parasetamol 0,5 g 

Syrup simplex 2 ml 

Aq. Chlorof ad 5 ml 

Mitte: 120 ml 

Sig: 10 ml t.d.s. 

Uit die gegewens is die volgende belangrik: 

• Die preparaat is vir ‘n volwasse persoon (Mnr. R. Schoeman). Dit kan gebeur 

dat ander preparate vir kinders sal wees wat natuurlik ‘n invloed sal hê op die 

parasetamoldosis (Kinders kry in die meeste gevalle ‘n kleiner dosis van die 

geneesmiddel as ‘n volwassene). 

• Die resep is vir 5 ml van die preparaat. Jy kan dit sien uit die laaste bestanddeel 

van die preparaat wat lui: 

Chloroformwater tot 5 ml (ad = tot). 

Dit beteken dus dat jy 0,5 g parasetamol en 2 ml stroop (syrup simplex) moet meng 

en dan chloroformwater moet byvoeg totdat jy 5 ml van die preparaat het. 

11

12 


Uit ‘n praktiese oogpunt en aangesien parasetamol nie goed oplosbaar is in water 

nie, sal dit egter beter wees om die parasetamol in ‘n bietjie (± 2 ml) 

chloroformwater op te los, die 2 ml stroop by te voeg, goed te meng en dan 

chloroformwater by te voeg totdat jy 5 ml van die oplossing het. 

• Jy moet vir die pasiënt (Mnr. R. Schoeman) egter 120 ml van die preparaat gee 

(Mitte = gee). Jy het egter net ‘n resep vir 5 ml en jy sal dus moet vermeerder 

en wel 24 keer (120/5 = 24 ). 

Dus: Vir 5 ml Vir 120 ml 

Parasetamol 0,5 g 12 g 

Syrup simplex 2 ml 48 ml 

Aq. Chlorof. Ad 5 ml tot 120 ml 

• Die pasiënt moet 10 ml van die medisyne driemaal per dag drink (Sig. = 

aanwysings en t.d.s. = driemaal per dag). 

Om die preparaat in jou werkboek uit te werk, volg die volgende stappe: 

Stap 1: Maak jou werkboek oop sodat jy aan beide kante bladsye het om op te 

skryf en verdeel die bladsye as volg: 

Formule Werksformule 

Berekeninge 

Stap 2: Skryf die voorskrif/preparaat net so onder die “Formule” neer. 

Stap 2: Jy moet nou al die aktiewe bestanddele in die Martindale gaan opsoek om 

onder andere die volgende te bepaal: 

Dosis, 

Onverenigbaarhede, 

Oplosbaarheid, 

molekulêre massa (sal later gebruik), 

Etiket 

Metode

soutvorme (sal later gebruik) en 

sinonieme. 


Daar kan onderskei word tussen aktiewe en nie-aktiewe bestanddele. Aktiewe 

bestanddele is geneesmiddels wat ‘n farmakologiese werking het en in hierdie geval 

is dit parasetamol. Nie-aktiewe bestanddele is hulpstowwe soos geurmiddels, 

smaakmiddels, oplosmiddels, preserveermiddels en draerstowwe. In hierdie geval 

is dit stroop (smaakmiddel) en chloroformwater (preserveermiddel, oplosmiddel en 

draerstof). 

As jy Parasetamol in die Martindale opsoek sal jy dit vind op bladsy 27 (30 ste 

uitgawe). Daar sal jy die naam, sinonieme, molekulêre samestelling en molekulêre 

massa vind. Jy sal ook die oplosbaarheid van parasetamol daar vind en sien dat 

dat 1 deel in 70 dele water is. As jy verder onder “Uses en Administration” kyk, sal 

jy die orale dosisse vind vir volwassenes (0,5 – 1 g elke 4 – 6 uur met ‘n maksimum 

van 4 g. Jy sal geen onverenigbaarhede vind nie. 

Stap 3: Bepaal of die pasiënt, indien jy die voorskrif berei soos vanaf die 

resep/opdrag wat jy gekry het, nie ‘n oordosis parasetamol gaan inneem nie. 

‘n Oordosis word op twee wyses geïdentifiseer: Die hoeveelheid geneesmidddel 

wat per keer ingeneem word, moet nie groter wees as die hoeveelheid wat in die 

Martindale aangedui word nie. Die doseringsinterval of die hoeveelheid wat per 24 

uur ingeneem word, mag nie meer wees as wat in die Martindale gespesifiseer word 

nie. 

As jy in die praktyk ‘n oordosis sou identifiseer, sou jy die geneesheer kontak en 

jouself vergewis of dit sy bedoeling was om sodanige dosis te gee. 

Vir die doel van die prakties moet jy in die geval van ‘n oordosis, sodanige dosis met 

die maksimum dosis wat in die Martindale aangedui word, vervang of waar van 

toepassing die doseringsinterval ooreenkomstig die Martindale vervang. 

Die pasient mag in hierdie geval (parasetamol) 1 g elke 4 uur inneem maar nie meer 

as 4 g per dag nie. Dus is die grootste hoeveelheid 1 g en die kortste 

doseringsinterval 4 uurliks. 

Mnr. Schoeman neem dus 1 g parasetamol driemaal per dag in en gevolglik 3 g per 

24 uur. Hier is dus geen oordosis nie. 

13

14 


Stap 4: Bepaal of daar enige onverenigbaarhede tussen die bestanddele van die 

preparaat is. 

Onverenigbaarhede kom voor waar twee of meer bestanddele, wanneer dit in 

kontak met mekaar kom, fisies of chemies met mekaar reageer sodat een of al die 

bestanddele sodanig verander word dat dit nie meer terapeuties effektief is nie, of in 

sommige gevalle selfs toksies is. Om dit te verhoed moet die monografie van elke 

bestanddeel deeglik bestudeer word vir inligting aangaande enige 

onverenigbaarheid met ander bestanddele wat in die preparaat mag voorkom. 

Vir die doel van die laboratoriumwerk, moet jy die bestanddeel wat laaste in die 

formule voorkom en onverenigbaar is met bestanddele wat voor sodanige 

bestanddeel in die formule genoem word, weglaat. 

Kyk dus in die Martindale onder die opskrif “incompatibility” of daar ‘n 

onverenigbaarheid voorkom. Geen onverenigbaarhede word by hierdie preparaat 

gevind nie. 

Stap 5: Bereken nou die regte hoeveelhede van elke bestanddeel (m.a.w. vir 120 

ml in hierdie voorbeeld) onder die opskrif “Berekeninge” in jou werkboek. 

Stap 6: Skryf hierdie name en hoeveelhede van elke bestanddeel neer onder die 

opskrif “Werksformule”. Die werksformule bevat dan die totale hoeveelhede wat jy 

vir elke bestanddeel bereken het en wat jy moet afmeet of afweeg. 

Stap 7: Skryf die gegewens neer soos jy dit op die etiket sou skryf, onder die 

opskrif “Etiket” in jou werksboek. 

In die bogenoemde geval: 

Die mengsel 

Neem twee medisynemate driemaal per dag 

Bevat per 5 ml: Parasetamol 0,5 g 

Mnr. R. Schoeman Nommer: (Kasnommer) 

Stap 8: Skryf die metode wat jy gevolg het/sal volg vir die toebereiding van die 

preparaat neer onder die opskrif “Metode” in jou werksboek.

Byvoorbeeld: 

1. Weeg parasetamol af. 


2. Meet net genoeg van die draerstof (chloroformwater) af om die 

parasetamolgrondstof op te los. 

3. Los die parasetamol in hierdie volume chloroformwater op. 

4. Meet die stroop af (48 ml). 

5. Voeg die stroop by die oplossing van parasetamol in chloroformwater. 

6. Meng die mengsel deeglik en filtreer deur watte in ‘n maatsilinder. 

7. Maak die mengsel op tot volume (120 ml) met chloroformwater. 

8. Gooi die oplossing oor in ‘n 150 ml glasbottel. 

9. Skryf die etiket. 

10. Etiketteer. 


1. Skryf die algemene metode vir die afweeg van ‘n poeier/room/salf op ‘n 

elektroniese balans neer. 

2. Wat is die minimum en maksimum hoeveelheid wat jy met die elektroniese 

balans kan afweeg. 

3. Meet die volgende volumes af en plaas in geskikte houers: 

a. 100 ml soutoplossing. 

b. 50 ml natriumkarboksiemetielsellulose (maak gebruik van die metode 

soos beskryf onder “Use of tared containers”). 

4. Elke groep soos ingedeel moet die volgende uitvoer: 

Meet 5 ml af met ‘n: 

a. pipet. 

b. klein maatsilinder. 

c. groot maatsilinder. 

Bepaal die gewig van die water in al die gevalle met ‘n elektroniese balans. Herhaal 

die afmeet en weeg van die bogenoemde nog 2 keer en kry ‘n gemiddeld. Bepaal 

telkens die persentasie fout wat met die meting begaan is. 

15

16 

5. Bring etikette aan op die houers in 4. 

Handleiding vir laboratoriumwerk – Laboratoriumsessie 2



Tydens hierdie laboratoriumsessie gaan jy farmaseutiese oplossings berei. 

Leeruitkomste 


• weet wat is ‘n farmaseutiese oplossing. 

• weet wat is ‘n aromatiese water en die gebruike daarvan ken. 

• ‘n algemene metode vir die bereiding van ‘n oplossing kan gee en toepas. 

• in staat wees om ‘n oplossing te berei. 

• onverenigbaarhede kan identifiseer en regstel. 

• berekeninge van toepassing op oplossings kan uitvoer. 

• oordosisse kan identifiseer en korrigeer. 

• preparate (in hierdie geval ‘n oplossing) korrek en volgens wetlike vereistes kan 

etiketteer. 

Voorbereiding 

Bestudeer die volgende : 

4.1 OPLOSSINGS 

Oplossings is homogene stabiele mengsels van twee of meer komponente. 

Oplossings bevat een of meer stowwe wat opgelos is in ‘n enkele of ‘n kombinasie 

van oplosmiddels. Oplosmiddels kan waterig, alkoholies of selfs olierig wees. So 

byvoorbeeld is strope, eliksers en linktusse voorbeelde van oplossings. Oplossings 

kan byvoorbeeld as orale doseervorme, mondspoele, neus-, oor- of oogdruppels, 

inspuitings, smeermiddels, ens. gebruik word. 

Benewens die oplosmiddel kan farmaseutiese oplossings ander bestanddele soos 

preserveermiddels, smaakmiddels, kleur- en geurmiddels bevat. 

Geurmiddels in oplossings is dikwels aromatiese waters. Sommige van hierdie 

aromatiese waters beskik egter ook oor ander eienskappe soos byvoorbeeld 

preserverende eienskappe. Aromatiese waters is gewoonlik in ‘n gekonsentreerde 

vorm beskikbaar, wat 40 keer sterker is as die gewone water. Gekonsentreerde 

17

18 


aromatiese waters moet gevolglik eers verdun word alvorens dit gebruik kan word. 

Die verdunning is gewoonlik een deel aromatiese water plus 39 dele gedistilleerde 

water. In sommige gevalle word dubbelsterkte aromatiese water benodig. In hierdie 

geval is die verdunning 1 deel aromatiese water plus 19 dele gedistilleerde water. 

4.1.1 VOORDELE VAN OPLOSSINGS 

Voordele van farmaseutiese oplossings sluit in: 

• Die geneesmiddel(s) is reeds in oplossing en hoef nie eers dissolusie te 

ondergaan nie. Dit bevoordeel dus die absorpsieproses. 

• Doseringsaanpassings kan maklik gemaak word in teenstelling met orale vaste 

doseervorme soos bv. kapsules of tablette. 

• Oplossings kan volgens verskeie toedieningsroetes toegedien word bv. oraal, 

nasaal, parenteraal en selfs rektaal. 

• Dit is nie nodig om die houer te skud om uniforme dosering te verseker soos in 

die geval van suspensies nie. 

• Oplossings is maklik om te sluk indien dit oraal toegedien moet word. 

4.1.2 NADELE VAN OPLOSSINGS 

Nadele van farmaseutiese oplossings sluit in: 

• Geneesmiddelstabiliteit word dikwels nadelig beïnvloed as gevolg van 

afbraakreaksies soos solvolise, hidrolise en oksidasie wat tot gevolg het dat 

vloeibare doseervorme gewoonlik ‘n korter rakleeftyd het as die 

ooreenstemmende vaste doseervorme. 

• Dit is moeilik om onaangename smake te maskeer wat tot gevolg kan hê dat 

pasiëntmeewerking, veral in die geval van kinders nadelig beïnvloed word. 

• Oplossings is moeiliker om te vervoer as vastedoseervorme en breekskade kan 

‘n probleem wees. 

• ‘n Afmeetingstoestel (bv. ‘n maatlepel of ‘n spuit) word benodig vir akkurate 

dosering wat nie noodwendig moeilik is nie maar het addisionele finansiële 

implikasies.

4.2 ETIKETTE 


Medikasie wat aan pasiënte uitgereik word moet volgens wet geëtiketteer wees. Die 

etiket op ‘n produk vervul twee hooffunksies, naamlik: 

• dit identifiseer die inhoud van die houer, en 

• dit gee aan die pasiënt duidelike en akkurate inligting om te verseker dat die 

pasiënt die medikasie korrek en effektief gebruik. 

Etikette moet aan spesifieke wetlike vereistes voldoen en die volgende minimum 

inligting word vereis: 

• naam van die preparaat, 

• hoeveelheid, 

• aanwysings vir die pasiënt, 

• pasiënt se naam, 

• datum van reseptering, 

• naam en adres van die apteek en 

• “Hou buite bereik van kinders”. 

In sommige gevalle mag/moet etikette ook addisionele inligting of waarskuwings 

bevat. Vir verdere inligting en vereistes aangaande etikette word jy verwys na PP, 

hfst. 11, pp. 117-122 (Leesbundel : Deel I). 

4.3 METODE 

Video-insetsel 

Kyk die video-insetsel wat handel oor die bereiding van ‘n oplossing. 

Bereidingsmetodes vir medisinale oplossings kan van oplossing tot oplossing verskil 

maar dit is tog moontlik om ‘n basiese algemene metode vir die bereiding van 

oplossings weer te gee: 

1. Verpoeier die vastestowwe waar nodig. 

2. Meet of weeg die bestanddele af. 

3. Indien nodig kan die vastestowwe eers met ‘n stamper en vysel verpoeier word 

aangesien deeltjiegrootteverkleining normaalweg die dissolusieproses 

(oplosproses) bevoordeel. 

19

20 


4. Na deeltjiegrootteverkleining word die poeier(s) na ‘n beker oorgedra. Maak 

seker dat jy die vysel uitspoel met ‘n bietjie draervloeistof om te verseker dat al 

die vastestof na die beker oorgedra is. 

5. Los die vastestowwe op in ‘n klein bietjie meer draervloeistof as wat benodig 

word vir die oplosbaarheid van die bestanddeel wat die swakste oplosbaarheid 

toon. Die vastestowwe word daarna een vir een bygevoeg in volgorde van 

toenemende oplosbaarheid. Vastestowwe word bygevoeg sodra die vorige 

vastetstof opgelos het. Verhit indien nodig. Die oplosproses word normaalweg 

in ‘n beker gedoen en nie in ‘n maatsilinder nie. 

6. Roer indien nodig (om dissolusie te verseker) en beskou die inhoud krities. 

7. Verwyder alle “visse” met ‘n roerstaaf of filtreer deur watte. 

8. Dra die oplossing oor na ‘n maatsilinder. 

9. Spoel die beker/houer uit met ‘n bietjie draervloeistof en voeg dit by die 

oplossing in die maatsilinder. 

10. Voeg oorblywende vloeistofbestanddele (indien daar is) by die oplossing in die 

maatsilinder. 

11. Maak op tot volume met draervloeistof in maatsilinder. 

12. Vul houer en etiketteer. 

In die geval van ‘n preparaat wat ‘n vlugtige bestanddeel bevat voeg dié 

bestanddeel so na as moontlik aan die einde van die bereidingsproses by. Indien 

verhitting toegepas moet word, verhit die vloeistof (± 60 °C) en voeg dan eers die 

vlugtige bestanddeel by en plaas ‘n prop op die houer. Skud goed totdat die 

bestanddeel opgelos is. 

4. 3. 1 OORWEGINGS TYDENS DIE BEREIDING VAN OPLOSSINGS 

• Ten einde die dissolusieproses te versnel moet vloeistowwe met ‘n hoë 

viskositeit by vloeistowwe met ‘n lae viskositeit gevoeg word en nie anders om 

nie. 

• Wanneer ‘n komplekse oplossing berei word is dit raadsaam om eers die 

organiese bestanddele in alkoholiese oplosmiddels op te los en om 

wateroplosbare bestanddele in waterige oplosmiddels op te los.


• Waterige oplossings moet by alkoholiese oplossings gevoeg word terwyl daar 

geroer word om die alkoholkonsentrasie so hoog as moontlik te hou – die 

omgekeerde mag lei tot presipitering van die opgeloste bestanddele. 


Berei die volgende opdragte tuis voor deur die berekeninge, werksformule, etiket en 

metode in jou werkboek uit te skryf. 

1. Pediatriese ystersulfaatoplossing B.P. 

Pieter Rossouw (7 jr.) 

Kanaalstraat 3 

Pofadder 

Rx Ystersulfaat 12 g 

Sig: 10ml tds 

Mitte: 100 ml 

2. Fosfaatenema B.P. 

Vitamien C 2 g 

Lemoenstroop 100 ml 

Dubbelsterkte chloroformwater 500 ml 

Water ad 1000 ml 

Rx Natriumsuurfosfaat (anhidries) 160 g 

Mitte: 135 ml 

Natriumfosfaat (anhidries) 60 g 

Gedistilleerde water ad 1000 ml 

21

3. Simple linctus (BP) 

Danette Louw (10 jaar) 

Gouwsstraat 3 

Potchefstroom 

22 


Rx Sitroensuurmonohidraat 125 mg 

Anyswater (gekon.) 0.05 ml 

Sp. Chlorof. 0,3 ml 

Amarantoplossing 0,075 ml 

Syr. ad 5 ml 

Sig: 10 ml q6h 

Mitte: 100 ml 

4. Ammoniumchloriedmengsel (BP 1988) 

Rx Ammoniumchloried 100 g 

Mitte: 100 ml 

Aromatiese amoniakoplossing (BP) 50 ml 

Vloeibare soethoutekstrak 100 ml 


5. Natriumbikarbonaatoordruppels (BP) 

Rx Natriumbikarbonaat 5 g 

Gliserol 30 ml 


Sig: 5 gtt. nocté mdu 

Mitte: 30 ml


Beoordeel die volgende voorskrifte ten opsigte van dosisse 

1. Mev. A. Hugo 

Rx Doksielamiensuksinaattablette 50 mg/tablet 

Sig: I nocte prn 

Mitte: 30 

2. Mnr. R. Louw 

Rx Morfiensulfaat 20 mg 


Etanol 96% 10 ml 

Gedistilleerde water ad 50 ml 

Sig: 10 ml q 4 h 

Mitte: 100 ml 

3. Kind Jordaan (20 kg, 7 jaar) 

Rx Oksitetrasiklien 1 g/tablet 

Sig: 1 g qid 

Mitte: 20 tablette 

4. Mnr. P. Kirsten 

Rx Leponex 100 mg 

Sig: II soggens, II middag, IV saans 

Mitte: 60 

23


24 


Tydens hierdie laboratoriumsessie gaan jy eenvoudige mengsels berei. 

Leeruitkomste 


• kan onderskei tussen ‘n ekstrak, tinktuur en ‘n infusum. 

• weet wat is ‘n tinktuur, ekstrak en ‘n infusum. 

• weet waarom word infusums in gekonsentreerde vorm berei. 

• ‘n algemene metode vir die bereiding van ‘n mengsel kan gee en toepas. 

• in staat wees om ‘n mengsel te berei. 

• ‘n amptelike preparaat kan berei. 

• weet wat is ‘n amptelike preparaat. 

• gekonsentreerde infusums korrek te kan berei. 

Voorbereiding 


5.1 EKSTRAKTE 

Ekstrakte is gekonsentreerde preparate van plantaardige of dierlike materiaal. Dit 

word berei deur die ekstraksie met ‘n geskikte oplosmiddel of mengsel van 

oplosmiddels uit te voer waarna al of byna al die oplosmiddel afgedamp word en die 

oorblywende massa of poeier dan weer tot die korrekte standaard (sterkte) verdun 

word. 

Ekstrakte word berei vanaf rou plant- of dieremateriaal. Hierdie rou materiaal 

ondergaan geen verwerking behalwe die versameling-, skoonmaak- en 

drogingsproses ondergaan alvorens die ekstraksieproses nie. Ekstrakte kan met 

verskeie oplosmiddels berei word. Dit is egter algemeen om hidro-alkoholiese 

mengsels vir ekstraksie te gebruik. In sommige gevalle word water of alkohol alleen 

as oplosmiddel gebruik – dit word egter net in uitsonderlike gevalle gebruik. Die 

keuse van die oplosmiddelsisteem wat gebruik word tydens die ekstraksieproses 

berus op die vermoë van die oplosmiddelsisteem om die meeste moontlike aantal


aktiewe bestanddele op te los en die minimum hoeveelheid ongewenste 

bestanddele op te los. 

Omdat ekstrakte gekonsentreerde preparate is, is hierdie preparate potente 

preparate, gewoonlik 2-6 keer meer potent (per gewig) as die rou materiaal. 

Ekstrakte word dan dikwels as gevolg van hul potensie gebruik in 

produkformulering. Die hoeveelheid oplosmiddel wat verwyder word bepaal die 

fisiese karakter van die ekstrak en na aanleiding hiervan word ekstrakte in die 

volgende drie vorme verkry: 

• semivloeibare ekstrakte met ‘n stroopagtige konsistensie. By hierdie ekstrakte 

word daar nie gepoog om al die oplosmiddel of selfs die meeste oplosmiddel uit 

die ekstrak, te verwyder nie. 

• soliede ekstrakte met ‘n plastiese konsistensie. By hierdie ekstrakte is die 

meeste van die oplosmiddel verwyder. 

• verpoeierde ekstrakte. By hierdie ekstrakte is so veel as wat moontlik is, van die 

oplosmiddel verwyder. 

Soliede ekstrakte en droë poeier ekstrakte verskil net ten opsigte van die 

hoeveelheid oplosmiddel wat nog teenwoordig is in die soliede ekstrakte. Soliede 

ekstrakte word verkies tydens die bereiding van doseervorme soos salwe en pastas 

terwyl die droë poeier ekstrakte verkies word in die bereiding van doseervorme soos 

tablette, kapsules en poeiers. 

5.1.1 EKSTRAKSIEMETODES 

Die basiese metodes vir die bereiding van ekstrakte is masserering en perkolering. 

Die keuse van die ekstraksiemetode word beïnvloed deur verskeie faktore, onder 

andere die aard van die rou materiaal, die aanpasbaarheid van die rou materiaal ten 

opsigte van die metode asook hoe volledig die aktiewe bestanddele uit die rou 

materiaal geёkstraheer moet word. Dikwels word daar van ‘n kombinasie van 

masserering en perkolering gebruik gemaak. Die masserering word gebruik om die 

plant- of dierweefsel sag te maak en so veel as moontlik van die aktiewe 

bastanddele op te los waarna perkolering gebruik word om die ekstrak van die moer 

te skei. 

5.1.1.1 Masserering 

Die term masserering kom van die latynse word “macerare” wat beteken “om te 

week”. Masserering is ‘n proses waar die verpoeierde materiaal lank genoeg in die 

25

26 


oplosmiddelmengsel geweek word om te verseker dat die sellulêre struktuur sag 

word, deur die oplosmiddel gepenetreer word en die oplosbare bestanddele opgelos 

word. Die massereringsproses word gewoonlik by 15-20 °C uitgevoer en duur 

gewoonlik 3 dae, alhoewel massereringsperiodes van 2-14 dae gebruik kan word. 

Tydens die massereringsproses is dit raadsaam om die inhoud van die fles te roer. 

Die ekstrak word gewoonlik deur filtrasie van die moer geskei. 

Tee is ‘n voorbeeld van ‘n ekstrak wat volgens masserering berei word. Vir 

geneesmiddels soos bensoïen, aalwyn en tolu wat oor min of geen sellulêre 

materiaal beskik nie en gevolglik feitelik heeltemal oplos in die oplosmiddelsisteem 

is maserering die mees effektiefste ekstraksiemetode. 

5.1.1.2 Perkolering 

Die term perkolering kom van die latynse woorde “per” wat “deur” beteken en 

“colare” wat “forseer” beteken. Die proses behels die ekstraksie van die oplosbare 

bestanddele uit die verpoeierde materiaal deur die stadige beweging van ‘n geskikte 

oplosmiddel deur ‘n “pakking” van die verpoeierde materiaal. Hierdie proses word 

met ‘n spesiale apparaat naamlik ‘n perkoleerder uitgevoer. 

5.2 TINKTURE 

Tinkture is alkoholiese of hidro-alkoholiese oplossings van plantaardige materiaal of 

chemiese stowwe. Tinkture variëer ten opsigte van bereidingsmetode, sterkte van 

die aktiewe bestanddeel, alkoholkonsentrasie en doel. Wanneer die tinktuur berei 

word van ‘n chemiese stof soos jodium of timerosal word dit berei deur ‘n 

verdunning van die chemiese stof in die betrokke oplosmiddel te maak. Die 

alkoholkonsentrasie in tinkture wissel gewoonlik tussen 15 en 80%. Die alkohol 

dien as preserveermiddel in die tinktuur en hou ook die alkoholoplosbare 

bestanddele in oplossing. 

Omdat tinkture alkohol bevat moet die houers waarin tinkture geberg word 

digsluitend wees. Dit is ook belangrik om te weet dat baie van die bestanddele wat 

in tinkture voorkom vatbaar is vir fotochemiese afbraak en moet gevolglik beskerm 

word teen sonlig. 

5.3 INFUSUMS 

Infusums is verdunde aftreksels van plantaardige materiaal. Infusums word berei 

deur masserering van die rou materiaal vir kort periodes van 15 minute tot 2 ure


Infusums is normaalweg vatbaar vir mikrobiese kontaminasie en moet vars berei 

word. Tydens die bereiding van infusums kan warm of koue water gebruik word 

afhangende van die plantmateriaal. Vars bereide infusums moet binne 12 ure 

gebruik word. As gevolg van die onstabiliteit van infusums, word gewone infusums 

nie meer gebruik nie. Om die stabiliteitsprobleme van gewone infusums te oorkom 

word infusums in gekonsentreerde vorm berei en net voor gebruik tot die korrekte 

sterkte verdun. Gekonsentreerde infusums is 10 keer sterker as die gewone sterkte 

en word gevolglik in die verhouding van 1 deel infusum en 9 dele water verdun. 

Gekonsentreerde infusums word berei deur koue ekstraksie met 25% alkohol en 

preserveer die infusum onbepaald. 

5.4 BEREIDING VAN ‘N AMPTELIKE PREPARAAT 

‘n Amptelike preparaat is een waarvan die samestelling deur een van die amptelike 

farmakopieë gegee word. Vroeër is daar ook dikwels na preparate in die British 

Pharmaceutical Codex (BPC) verwys. Hierdie preparate het ook dan spesifieke 

name en die naam van die farmakopie word direk na die naam van die preparaat in 

hakies vermeld. Voorbeelde van hierdie preparate is: 

• Magnesium Hydroxide Mixture (BP) en 

• Aromatic Magnesium Carbonate Mixture (BP). 

Van hierdie preparate word ook in die Martindale weergegee. Let daarop dat die 

metode nie noodwendig in die amptelike farmakopieë verskyn nie en die apteker 

moet dus weet watter metode vir ‘n oplossing, mengsel en suspensie toegepas 

moet word. ‘n Amptelike preparaat word gewoonlik op die volgende wyse op ‘n 

voorskrif aangedui: 

Rx Aromatic magnesium carbonate mixture (BP) 

Mitte: 120 ml 

Sig: 10ml tds pc 

Om so ‘n preparaat te berei moet jy die samestelling van die preparaat in die BP of 

Martindale opsoek. Bereken dan die hoeveelheid van elke komponent ten opsigte 

van die volume wat verlang word. 

27

Formule volgens die BP: 

Ligte magnesiumkarbonaat 30 g 

Natriumbikarbonaat 50 g 

Aromatiese cardamomtinktuur 30 ml 



28 


Dus vir 120 ml van die preparaat word die volgende hoeveelhede benodig: 

Ligte magnesiumkarbonaat 3,6 g 

Natriumbikarbonaat 6,0 g 

Aromatiese cardamomtinktuur 3,6 ml 



Alhoewel dit nodig is om die dosis te kontroleer is dit nie nodig om 

onverenigbaarhede in ‘n amptelike preparaat te soek nie. 

5.5 METODE 

Die volgende basiese metode kan gevolg word vir die bereiding van ‘n eenvoudige 

mengsel: 

1. Verpoeier die vastestowwe waar nodig. 

2. Meet of weeg die bestanddele af. 

3. Indien nodig kan die vastestowwe eers met ‘n stamper en vysel verpoeier word 

aangesien deeltjiegrootteverkleining normaalweg die dissolusieproses 

(oplosproses) bevoordeel. 

4. Na deeltjiegrootteverkleining word die poeier(s) na ‘n beker oorgedra. Maak 

seker dat jy die vysel uitspoel met ‘n bietjie draervloeistof om te verseker dat al 

die vastestof na die beker oorgedra is. 

5. Los die vastestowwe op in ‘n klein bietjie meer draervloeistof as wat benodig 

word vir die oplosbaarheid van die bestanddeel wat die swakste oplosbaarheid 

toon. Die vastestowwe word daarna een vir een bygevoeg in volgorde van 

toenemende oplosbaarheid. Vastestowwe word bygevoeg sodra die vorige 

vastetstof opgelos het. Verhit indien nodig. Die oplosproses word normaalweg 

in ‘n beker gedoen en nie in ‘n maatsilinder nie.


6. Roer indien nodig (om dissolusie te verseker) en beskou die inhoud krities. 

7. Verwyder alle “visse” met ‘n roerstaaf of filtreer deur watte. 

8. Dra oplossing oor na ‘n maatsilinder. 

9. Spoel die beker/houer uit met ‘n bietjie draervloeistof en voeg dit by die 

oplossing in die maatsilinder. 

10. Voeg oorblywende vloeistofbestanddele (indien daar is) by die oplossing in die 

maatsilinder. 

11. Maak op tot volume met draervloeistof in maatsilinder. 

12. Vul houer en etiketteer. 

In die geval van ‘n preparaat wat ‘n vlugtige bestanddeel bevat, voeg dié 

bestanddeel so na as moontlik aan die einde van die bereidingsproses by. Indien 

verhitting toegepas moet word, verhit die vloeistof (± 60 °C) en voeg dan eers die 

vlugtige bestanddeel by en plaas ‘n prop op die houer. Skud goed totdat die 

bestanddeel opgelos is. 

Indien die mengsel slegs uit vloeistofbestanddele bestaan kan die volgende basiese 

metode gevolg word: 

1. Meet die vloeibare bestanddele af. 

2. Verdun die bestanddele in volgorde van toenemende. 

3. Verwyder “visse” indien nodig. 

4. Dra die mengsel oor na ‘n maatsilinder. 

5. Maak op tot volume in die maatsilinder. 

6. Vul die houer en etiketteer. 

29


30 




1. Mnr. S. De Waal 

Suikerboslaan 20 

Springs 

Rx Askorbiensuur 2 g 


Dubbelsterkte Chloroformwater 500 ml 

Gedistilleerde water 

Sig: 10ml bd 

ad 1000 ml 

Mitte: 100 ml 

2. Mnr. L. Blom 

Dassielaan 320 

Heidelberg 

Rx Ipecacuanha Tincture (BP) 

Sig: 10ml bd 

Mitte: 100 ml 

3. Mnr. K. Vermeulen 

Proteastraat 15 

Middelburg 

Rx Surgical Spirit (BP) 

Sig: mdu 

Mitte: 100 ml

4. Mev. G. Pienaar 

Gamtoosrivierstraat 22 

Secunda 


Rx Koorsblaarmiddel (“Cold sore lotion”-Groote Schuur Hospitaalformule) 

Mentol 1 g 

Kamfer 0,1 g 

Vervloeide fenol 1,18 ml 

Gliserien 4 ml 

Tinct. Benz. Co. 4 ml 

Alkohol (96%) 82 ml 

Water 

Sig: Apply prn 

ad 100 ml 

Mitte: 50 ml 

5. Dané Pienaar (5 maande) 

Gamtoosrivierstraat 22 

Secunda 

Rx Paediatric Simple linctus (BP 1988) 

Mitte: 100 ml 

6. Rx Aluminium hydroxide and Belladonna mixture (BPC 1973) 

Belladonnatinktuur (BP) 100 ml 

Chloroformspiritus (BP) 50 ml 

Aluminiumhidroksiedgel ad 1000 ml 

Sig: 5 ml verdun mdu 

Mitte: 50 ml 

31

32 


7. Rx Belladonna and Ipecacuanha mixture paediatric (BPC 1973) 

Belladonnatinktuur (BP) 30 ml 

Ipecacuanhatinktuur (BP) 20 ml 

Natriumbikarbonaat 20 g 

Tolustroop (BP) 200 ml 



Sig: 5 ml tds 

Mitte: 50 ml



Tydens hierdie laboratoriumsessie gaan jy farmaseutiese suspensies berei. 

Leeruitkomste 


• weet wat is ‘n suspensie. 

• ‘n algemene metode vir die bereiding van ‘n suspensie kan gee en toepas. 

• in staat wees om ‘n suspensie te berei. 

• weet wat is diffundeerbare en nie-diffundeerbare vastestowwe. 

• voor- en nadele van suspensies ken. 

• weet hoe om ‘n houer te kalibreer. 

Voorbereiding 


Maak seker dat jy die volgende teorie ken: 

Marriot et al., hfst. 5 : pp. 63-95 (Leesbundel : Deel I), asook: 

6.1 SUSPENSIES 

Suspensies is vloeibare doseervorme waarin onoplosbare komponente in ‘n 

draermedium gedispergeer is. Buiten die geneesmiddel en die draermedium kan 

suspensies ook hulpstowwe soos kleurstowwe, geurmiddels, buffers, 

preserveermiddels en stabiliseerders bevat. 

Sommige onoplosbare poeiers is lig en maklik waterbenatbaar. Hierdie poeiers 

meng geredelik met water en versprei eweredig deur die draermedium indien die 

suspensie geskud word om uniforme dosisse te verseker. Hierdie poeiers word 

diffundeerbare poeiers genoem. Sommige poeiers is egter swak waterbenatbaar. 

Hierdie poeiers meng moeilik of glad nie met water nie en versprei nie ewerdig deur 

die draermedium indien die suspensie geskud word nie. Uniforme dosisse word dus 

nie verkry nie. Hierdie poeiers word nie-diffundeerbare poeiers genoem. 

Suspensies van nie-diffundeerbare vastestowwe word gewoonlik berei deur een van 

verskeie metodes. Die algemeenste metode is egter om die viskositeit van die 

draemedium te verhoog ten einde sedimentasie te voorkom en uniforme dosering te 

33

34 


verseker. Die viskositeit word gewoonlik verhoog deur ‘n viskositeitsverhoger by die 

draermedium te voeg. Voorbeelde van diffundeerbare en nie-diffundeerbare 

vastestowwe word in die onderstaande tabel gegee. 

Tabel 1: Voorbeelde van diffundeerbare en nie-diffundeerbare vastestowwe. 

Diffundeerbare vastestowwe Nie-diffundeerbare vastestowwe 

Ligte Kaolien Kalamyn 

Ligte magnesiumkarbonaat Sinkoksied 

Magnesiumtrisilikaat Hidrokortisoon 

Rabarberpoeier Gepresipiteerde swael 

Bismutsubnitraat Fenobarbitoon 

Kiniensulfaat Kalsiumkarbonaat 

6.1.1 VOORDELE VAN SUSPENSIES 

Suspensies as doseervorm hou verskeie voordele in, waaronder: 

• Die smaak van onoplosbare geneesmiddels kan meer aanvaarbaar wees. 

• Die stabiliteit van onoplosbare geneesmiddels is gewoonlik beter as die van 

geneesmiddels in oplossing. 

• Absorpsie kan beter wees as die van geneesmiddels in vaste doseervorme. 

• Maak die toediening van hoë dosis swak wateroplosbare geneesmiddels 

moontlik. 

6.1.2 NADELE VAN SUSPENSIES 

Suspensies beskik egter oor die volgende nadele: 

• die preparaat moet voor gebruik geskud word. 

• Doseringsakkuraatheid kan minder wees as die van ‘n oplossing. 

• Breekskade van die houer is ‘n oorweging.


6.1.3 METODE VIR DIE BEREIDING VAN ‘N SUSPENSIE WAT 


DIFFUNDEERBARE VASTESTOWWE BEVAT 

Kyk die video-insetsel wat handel oor die “vermenging deur verdubbellingstegniek” 

asook die insetsel oor die demonstrasie vir die “bereiding van ‘n suspensie wat 

diffundeerbare vastestowwe” bevat. 

Wanneer die mengsel diffundeerbare bestanddele bevat kan die volgende basiese 

prosedure gevolg word: 

1. Slaan die oplosbaarhede van al die vastestowwe in die draervloeistof na. 

2. Bereken die hoeveelhede van die draervloeistof benodig om al die oplosbare 

bestanddele op te los. 

3. Berei enige aromatiese water indien nodig. 

4. Weeg al die vastestowwe af op ‘n balans. 

5. Los al die oplosbare bestanddele op in ‘n klein beker in die draervloeistof deur 

gebruik te maak van die tegniek soos genoem onder die metode by die 

bereiding van oplossings (Laboratoriumsessie 3). 

6. Meng enige onoplosbare, diffundeerbare poeiers in ‘n porselein vysel deur 

gebruik te maak van die “vermenging deur verdubbellingstegniek” ten einde 

goeie vermenging te verseker. 

7. Voeg ‘n klein hoeveelheid van die draervloeistof (dit kan van die oplossing wat 

die opgeloste bestanddele bevat wees) by die vastestowwe in die vysel en 

vermeng met ‘n stamper tot ‘n gladde pasta verkry word. 

8. Voeg nou nog van die draervloeistof in klein hoeveelhede by totdat ‘n mengsel 

met ‘n vloeibare konsistensie verkry word. 

9. Dra die inhoud van die vysel oor na ‘n maatsilinder met ‘n geskikte volume. 

10. Spoel die vysel met van die draervloeistof uit (hierdie mengsel moet ook by die 

inhoud van die maatsilinder gevoeg word). 

11. Voeg nou die vloeibare bestanddele van die preparaat by (dit word nou eers 

gedoen, veral in die geval van vlugtige bestanddele wat tydens die 

vermengingsproses kon verdamp). 

12. Maak op tot volume met die draervloeistof. 

35

36 


13. Roer die inhoud van die maatsilinder en dra oor na ‘n geskikte houer en 

etiketteer. 

6.1.4 METODE VIR DIE BEREIDING VAN ‘N SUSPENSIE WAT NIE- 

DIFFUNDEERBARE VASTESTOWWE BEVAT 


Kyk die video-insetsel wat handel oor die demonstrasie vir die “bereiding van ‘n 

suspensie wat nie-diffundeerbare vastestowwe” bevat. 

Dieselfde basiese metode as vir die bereiding van ‘n suspensie wat diffundeerbare 

vastetsowwe bevat word gebruik. Die verskil is egter dat daar ‘n suspendeermiddel 

in die formule ingesluit word. Die suspendeermiddel word gewoonlik tydens die 

vermengingsproses in die vysel saam met die nie-diffundeerbare vastestowwe 

vermeng deur gebruik te maak van die verdubbelingstegniek. 

6.1.5 OORWEGINGS TYDENS DIE BEREIDING VAN SUSPENSIES 

• In plaas daarvan om die inhoud van die vysel oor te dra na ‘n maatsilinder kan 

die inhoud van die vysel direk na die finale houer oorgedra word. Indien jy dit op 

hiérdie manier sou doen, dan moet jy die houer net vooraf kalibreer. 

6.1.5.1 Kalibrering van ‘n houer 

Die kalibrasie van ‘n houer word as volg gedoen: 

1. Meet ‘n volume water af (met ‘n maatsilinder), gelyk aan die volume van die 

preparaat wat verpak moet word. Dit moet akkuraat afgemeet word. 

2. Dra inhoud van die maatsilinder oor na die houer en merk die menuskus met ‘n 

plakker of pen. 

3. Gooi die water uit die houer. 

4. Dra die voorbereide mengsel (waarvoor die houer bestem is) oor na die 

gekalibreerde houer. Maak seker dat jy die beker of vysel uitspoel met van die 

draervloeistof en voeg dit ook by die inhoud van die houer. 

5. Voeg nou enige vloeibare bestanddele by die inhoud van die houer en maak op 

tot volume met draervloeistof. 

6. Verwyder die menuskusmerk op die houer en etiketteer. 

Dit is belangrik om daarop te let dat die gekalibreerde houer droog moet wees 

voordat die preparaat in die houer gevoeg word tensy water een van die


bestanddele van die preparaat is, aangesien dit swak praktyk is om medikasie in nat 

houers te voeg. 




1. ‘n Volwasse pasiënt kla oor sooibrand. Berei vir die pasiënt 100 ml 

suspensie voor om die probleem op te los (gebruik ten minste 2 

teensuurbestanddele). Jy het tot jou beskikking: 

Lys van bestanddele: 

Natriumbikarbonaat 

Kalsiumkarbonaat 

Magnesiumtrisilikaat 

Magnesiumoksied 

Aluminiumhidroksied 

Peppermentolie 

Akasia 

Karboksiemetielsellulose 

Metielsellulose 

Xanthangom 

37

2. Berei 100 ml van een van die volgende: 

38 


a) Magnesiumhidroksiedmengsel (BP). 

b) Aromatiese magnesiumkarbonaatmengsel (BP). 

c) Magnesiumtrisilikaatmengsel (BPC 1973). 

d) Magnesiumsulfaatmengsel (BPC 1973). 

3. Berei 100 ml Calamine lotion (B.P.) 

4. Rx Menthol and Eucalyptus inhalation (BP 1980) 

Sig: Apply prn 

Mitte: 50 ml 

Mentol 20 g 

Bloekomolie 100 ml 

Ligte Magnesiumkarbonaat 70 g 

Water ad 1000 ml



Tydens hierdie laboratoriumsessie gaan jy farmaseutiese emulsies berei. 

Leeruitkomste 


• weet wat is ‘n emulsie. 

• weet wat is ‘n emulgeermiddel. 

• die klassifikasie van emulgeermiddels ken. 

• berekeninge oor emulsies kan doen. 

• in staat wees om ‘n emulsie te berei. 

• die basiese metode vir die bereiding van ‘n emulsie ken. 

• in staat wees om emulsies te verpak. 

Voorbereiding 


7.1 EMULSIES EN ROME 

‘n Emulsie is ‘n gedispergeerde sisteem van twee onmengbare vloeistowwe, waar 

die een vloeistof as fyn verdeelde druppels gedispergeer is in die ander vloeistof. 

Ten einde ‘n stabiele emulsie te berei moet ‘n emulgeermiddel by hierdie sisteem 

gevoeg word. ‘n Emulgeermiddel verseker dat die fyn verdeelde druppels van die 

een fase (gedispergeerde fase) nie saamvloei nie maar as fyn druppels in die 

kontinuefase gedispergeer bly. 

Die BPC stel voor dat die term “emulsie” beperk word tot o/w emulsies bestem vir 

inwendige gebruik terwyl die term “room” gebruik moet word vir o/w en w/o 

preparate bestem vir uitwendige gebruik. 

Emulsies kan as olie-in-water (olie is die gedispergeerde fase) of water-in-olie 

(water is die gedispergeerde fase) emulsies geklassifiseer word. 

Emulsies kan ook hulpstowwe soos geurmiddels, kleurmiddels, antioksidante en 

preserveermiddels bevat. Die eerste stap in die bereiding van ‘n emulsie is die 

keuse van die emulgeermiddel. Verskeie tipes emulgeermiddels word in die 

39

40 


bereiding van emulsies gebruik. Vervolgens word ‘n kort uiteensetting van die 

belangrikste klasse emulgeermiddels en stabiliseerders in emulsies gegee: 

• koolhidraatverbindings soos die natuurlike polimere akasia, tragakant, agar en 

pektien. Hierdie verbindings is hidrofieliese kolloïede indien dit by water gevoeg 

word en vorm normaalweg olie-in-water (o/w) emulsies. Akasia word dikwels in 

die bereiding van uit-die-vuis-bereide emulsies gebruik. Tragakant en agar word 

ook dikwels as verdikkers in akasia-emulsies gebruik. 

• Proteïnverbindings soos gelatien en kaseïen. Hierdie verbindings vorm o/wemulsies. 

Gelatien as emulgeermiddel het die nadeel dat die emulsie dikwels te 

vloeibaar is en die emulsie meer vloeibaar raak namate die emulsie staan. 

• Hoё molekulêre gewig alkohole soos stearielalkohol, setielalkohol en 

gliserielmonostearaat. Hierdie verbindings word primêr gebruik as 

verdikkingsmiddels en stabiliseerders in o/w-emulsies soos lotios wat uitwendig 

gebruik word. 

• Benattingsmiddels wat insluit anioniese –, kationiese - en nie-ioniese oppervlakaktiewe 

stowwe (ook genoem surfaktante). Afhangend van die oppervlakaktiewe 

stof kan ‘n o/w- of ‘n w/o-emulsie berei word. Voorbeelde van anioniese 

oppevlakaktiewe stowwe sluit in triёtanolamienoleaat en natriumlaurielsulfaat 

terwyl bensalkoniumchloried ‘n voorbeeld van ‘n kationiese oppervlakaktiewe 

stof is. Voorbeelde van die nie-ioniese oppervlakaktiewe stowwe sluit in Tween 

en Span. Die ioniese karakter van ‘n oppervlakaktiewe stowwe is ‘n belangrike 

oorweging tydens emulsieformulering aangesien nie-ioniese surfaktante aktief is 

oor ‘n pH-gebied van 3-10, terwyl kationiese surfaktante effektief is oor ‘n pHgebied 

van 3-7 en anioniese surfaktante effektief is by pH-waardes bo 8. 

• Fynverdeelde vastestowwe soos kolloïdale kleie wat bentoniet, 

magnesiumhidroksied en aluminiumhidroksied insluit. Hierdie verbindings vorm 

normaalweg o/w-emulsies indien die vastestof by die waterfase gevoeg word en 

indien die waterfase ‘n groter volume as die oliefase beslaan. Indien die 

vastestof egter by die oliefase gevoeg word en die oliefase meer is as die 

waterfase kan ‘n verbinding soos bentoniet ‘n w/o-emulsie vorm. 

7.1.1 HLB- KLASSIFIKASIESISTEEM VAN EMULGEERMIDDELS 

Alle emulgeermiddels beskik oor ‘n hidrofiele – en lipofiele gedeelte in die molekule. 

Die ideale emulgeermiddel moet hoofsaaklik konsentreer by die olie-


watertussenvlak en daar word dan gesê dat die emulgeermiddel die geskikte 

hidrofiele-lipofiele balans het. Wanneer ‘n emulgeermiddel meer hidrofiel is sal dit ‘n 

o/w-emulsie vorm en indien dit meer lipofiel is sal dit ‘n w/o-emulsie vorm. Ten 

einde ‘n emulgeermiddel volgens polariteit te klassifiseer is die HLB- 

klassifikasiesisteem ontwikkel. Die afkorting HLB staan vir hidrofiele-lipofiele- 

balans. HLB-waardes wissel van 1-40 maar normaalweg word emulgeermiddels 

met HLB-waardes van 1-20 gebruik. Emulgeermiddels wat oor ‘n meer polêre 

karakter beskik en dus meer hidrofiel is, beskik oor hoër HLB-waardes. 

7.1.2 VOORDELE VAN EMULSIES 

Emulsies as doseervorm hou verskeie voordele in, waaronder: 

• Emulsifisering maak dit moontlik om onsmaaklike geneemiddels in ‘n meer 

smaaklike vorm toe te dien. 

• Olie-oplosbare geneesmiddels kan in ‘n meer smaaklike vorm toegedien word. 

• Die waterfase kan maklik gegeur word. 

• Emulsifisering verbeter die absorpsie van vette in die spysverteringskanaal. 

• Emulsifisering maskeer die olierige sensasie in die mond. 

7.1.3 NADELE VAN EMULSIES 

Emulsies as doseervorm hou eger ook verskeie nadele in, waaronder: 

• Die doseervorm moet goed geskud word voor gebruik. 

• Bergingstoestande kan die stabiliteit van die produk nadelig beïnvloed. 

• Breekskade van die houers is ‘n oorweging. 

• Vatbaar vir mikrobiese kontaminasie wat kan lei tot breking van die emulsie. 

7.1.4 BEREIDING VAN EMULSIE 

Emulsies kan volgens verskeie metodes berei word maar vir klein skaalse bereiding 

van emulsies soos wat die geval is in ‘n laboratorium of apteek kan drie basiese 

metodes gebruik word. Hierdie drie metodes gaan kortliks bespreek word. 

7.1.4.1 Kontinentale of doë gom metode 

Hierdie metode word ook die 4:2:1 metode genoem aangesien daar vir elke 4 dele 

olie, 2 dele water en 1 deel gom (emulgeermiddel – gewoonlik akasia) gebruik word 

41

42 


in die bereiding van die primêre emulsie. Enige ander bestanddele en indien daar 

nog water bygevoeg moet word, word dan by die primêre emulsie gevoeg. Tydens 

hierdie metode word die akasia of enige ander o/w emulgeermiddel getritureer met 

die olie in ‘n porselein vysel totdat goeie vermenging plaasgevind het. Dit is 

belangrik dat ‘n vysel met ‘n growwe oppervlak gebruik word. Nadat die olie en 

emulgeermiddel vermeng is word die 2 dele water bygevoeg en die mengsel word 

vinnig en aanhoudend vermeng met die stamper totdat die primêre emulsie roomwit 

vertoon en ‘n krakerige geluid maak onder die beweging van die stamper. 

Normaalweg neem dit ongeveer 3 minute om die primêre emulsie te vorm. Alle 

ander vloeibare bestanddele wat oplosbaar/mengbaar met die kontinue fase is, kan 

nou by die primêre emulsie gevoeg word. Alle ander soliede bestanddele word eers 

in ‘n geskikte hoeveelheid van die kontinue fase opgelos voordat dit by die primêre 

emulsie gevoeg word. In die bereiding van sommige emulsies bv. Vlugtige olies, en 

minerale olie en lynolie moet die hoeveelheid akasia verhoog word om ‘n 

suksesvolle emulsie te lewer. In hierdie gevalle word daar gewoonlik van ‘n 3:2:1 of 

‘n 2:2:1 verhouding gebruik gemaak (sien tablet 2).


Tabel 2: Verhouding van olie, water en emulgeermiddel as funksie van die tipe olie. 

Tipe olie met voorbeelde Komponente in 

primêre emulsie 

Verhouding 

(dele) 

Nie-vlugtig, plantaadig (“fixed”) 4 

Grondboontjie-olie Olie 2 

Olyfolie Waterfase 1 

Lewertraanolie Gom 

Mineraal 

Ligte vloeibare paraffien Olie 3 

Vloeibare paraffien Waterfase 2 

Vlugtig 

Gom 1 

Kaneelolie Olie 2 

Peppermentolie Waterfase 2 

7.1.4.2 Engelse of nat gom metode 

Gom 1 

Tydens hierdie metode word dieselfde verhoudings as in die droë gom metode 

gebruik maar die volgorde van vermenging verskil en die proporsie van die 

bestanddele kan deur die formuleerder gevariёer word. Tydens die nat gom metode 

word die akasia met die water getritureer in ‘n stamper en vysel totdat ‘n slym 

gevorm word. Vervolgens word die olie stadig (drupsgewys) bygevoeg en 

geëmulsifiseer. Indien die mengsel te dik raak tydens die byvoeging van die olie 

kan daar weer ‘n bietjie water bygevoeg word voordat nog olie bygevoeg word. 

Nadat al die olie bygevoeg is word die mengsel verder vir nog ‘n aantal minute 

43

44 


vermeng om uniformiteit te verseker. Hierna kan soos by die droё gom metode alle 

ander vloeibare bestanddele bygevoeg word. 

7.1.4.3 Bottel of Forbes bottelmetode 

Hierdie metode is geskik vir die bereiding van emulsies met vlugtige olies of olierige 

bestanddele met ‘n lae viskositeit. Tydens hierdie metode word akasiapoeier in ‘n 

droë bottel gevoeg gevolg deur 2 dele olie en die bottel word goed geskud. Hierna 

word ‘n volume gelyk aan die volume van die olie in dele by die inhoud gevoeg en 

die bottel word goed geskud na elke byvoeging. Na byvoeging van al die water is 

die primêre emulsie gevorm en kan die ander vloeibare bestanddele bygevoeg 

word. 

Hierdie metode is egter nie geskik vir viskeuse olies nie aangesien goeie 

vermenging met die emulgeermiddel nie verkry word nie. 

EKSPERIMENTELE METODE VIR DIE BEREIDING VAN ‘N PRIMÊRE EMULSIE VOLGENS DIE 

DROË GOM METODE 



emulsie”. Uit die voorafgaande besprekeing en die video-insetsel is dit duidelik dat 

daar twee hoofkomponente betrokke is by die formulering en bereiding van ‘n 

emulsie, naamlik: 

• die bereiding van ‘n konsentraat wat die primêre emulsie is en 

• verdunning van die primêre emulsie. 

Wanneer ‘n emulsie in die laboratorium of apteek berei word kan die volgende 

prosedure gevolg word: 

BEREIDING VAN DIE PRIMÊRE EMULSIE 

1. Meet die oliefase akkuraat af in ‘n droë maatsilinder. Dra al die olie oor na ‘n 

droë porselein vysel. 

2. Meet die volume waterfase wat benodig word vir die bereiding van die primêre 

emulsie akkuraat af en plaas dit eenkant gereed vir gebruik. 

3. Weeg die emulgeermiddel af en vermeng met die olie in die vysel. Wees 

versigtig om ne te veel hitte te genereer tydens die vermengingsproses nie 

aangesien sommige emulgeermiddels denatureer en die resultaat ‘n gevolglike 

swak produk is.


4. Voeg die totale volume waterfase wat benodig word vir die bereiding van die 

primêre emulsie op eenslag by. Vermeng baie goed in die vysel met die 

stamper deur baie skuifkragte te genereer. Dit is belangrik dat die vermenging 

slegs in een rigting plaasvind met ander woorde óf kloksgewys óf 

antikloksgewys en geen afwisseling in rigting nie. Indien die produk ‘n roomwit 

kleur vertoon en ‘n krakerige geluid maak onder die beweging van die stamper 

dan het die primêre emulsie gevorm. Die produk moet oor ‘n dik wit voorkoms 

beskik. Daar moet geen oliedruppels sigbaar wees nie. 

VERDUNNING VAN DIE PRIMÊRE EMULSIE 

1. Verdun die primêre emulsie stadig met klein volumes van die oorblywende 

waterfase. Vermeng goed met die stamper in een rigting. 

2. Dra die emulsie oor na ‘n maatsilinder en voeg ander vloeistofbestanddele by 

(indien daar is) en maak op tot volume. 

OORWEGINGS TYDENS DIE BEREIDING VAN ‘N EMULSIE 

Die primêre emulsie vorm nie altyd korrek nie en die inhoud van die vysel kan soms 

olierig, dun en deurskynend vertoon. Dit gebeur indien fase-omkering plaasvind. 

Dit beteken dat die o/w-emulsie verander het na ‘n w/o-emulsie en kan gevolglik nie 

verder met die waterfase verdun word nie. Redes vir die fase-omkering kan die 

volgende insluit: 

• onakkurate afmeting van die olie- of waterfase, 

• kruiskontaminasie van die water of olie, 

• gebruik van ‘n nat vysel, 

• oormatige vermenging van die olie en die emulgeermiddel, 

• swak kwaliteit akasia, 

• onvoldoende skuifkragte tussen die kop van die stamper en die bodem van die 

vysel, en 

• te vinnige of te vroeë verdunning van die primêre emulsie. 

45

Doen die volgende opdrag 

46 




1. Mnr. G Breedt 

Visarendstraat 14 

Boksburg 

Rx Compound sodium chloride mouthwash (BP 1988) 

Sig: Spoel mond qid met 15ml 

Mitte: 100 ml 

2. Rx Lewertraanolie-emulsie (30%) 

Lewertraanolie (BP) 30 ml 

Akasia (BP) qs 

Dubbelsterkte chloroform 

water 50 ml 

Aq dist. 

Sig: 2.5 ml od mdu 

Mitte: 100 ml 

ad 100 ml 

3. Rx Vloeibare paraffienemulsie (15%) 

Vloeibare paraffien (BP) 150 ml 

Akasia (BP) qs 


Aq dist ad 1000 ml 

Sig: 5 ml nocté 

Mitte: 100 ml 

4. Rx Gekonsentreerde peppermintemulsie (BP 1993) 

Sig: Gebruik mdu 

Mitte: 100 ml

5. Rx Bensielbensoaataanwending (BP 2007). 

Sig: wend aan nocté mdu 

Mitte: 100 ml 


47


48 


Tydens hierdie laboratoriumsessie gaan jy semisoliede doseervorme (salwe en 

rome) berei. 

Leeruitkomste 


• weet wat is ‘n salf 

• weet wat is ‘n room. 

• weet wat die verskil tussen ‘n room en ‘n emulsie is. 

• berekeninge oor salwe en rome kan doen. 

• in staat wees om ‘n salf en ‘n room te berei en te verpak. 

Voorbereiding 


8.1 SEMISOLIEDE DOSEERVORME 

Semisoliede doseervorme is doseervorme wat nie geklassifiseer kan word as 

vloeibare doseervorme (bv. oplossings, suspensies en emulsies) of vaste 

doseervorme (bv. tablette, kaplette en kapsules) nie. Semisoliede doseervorme 

sluit onder andere salwe, rome, pastas en jelle in. Tydens hierdie 

laboratoriumsessie gaan jy slegs rome en salwe berei en gevolglik gaan slegs die 

basiese teorie van rome en salwe behandel word. 

8.1.1 ROME 

Soos genoem by laboratoriumsessie 6 is rome ook emulsie-doseervorme met die 

verskil dat die term “room” slegs gebruik moet vir emulsies wat uitwendig 

aangewend word. Twee verskillende tipes rome kan berei word, naamlik: 

• Water-in-olie rome: hierdie rome staan ook bekend as vetterige rome (“oily 

creams”). Hierdie rome word gewoonlik berei met emulgeermiddels van 

natuurlike oorsprong soos byweas, wolvet. Vetterige rome het goeie 

versagtende eienskappe. Hierdie rome het ‘n romerige wit, of deurskynende 

voorkoms en het ‘n stywe konsistensie.


• Olie-in-water rome: hierdie rome staan bekend as waterige rome. Hierdie rome 

word berei met sintetiese stowwe soos die makrogole en setomakrogole. 

Hierdie rome word gebruik wanneer vinnige penetrasie en absorpsie van die 

geneesmiddel(s) verlang word. Hierdie rome is wit, dun en het ‘n dun 

konsistensie. 

Volgens die BP word ‘n room geformuleer om preperate te lewer wat mengbaar is 

met velsekresies. Rome is bedoel vir aanwending op die vel of sekere 

mukusmenbrane om ‘n beskermende, terapeutiese of profilaktiese funksie te verrig 

waar ‘n afsluitingseffek nie nodig is nie. 

8.1.1.1 Metode vir die bereiding van ‘n roombasis 



basisroom”. Die volgende basiese metode kan gebruik word tydens die bereiding 

van ‘n basisroom: 

1. Soos met die bereiding van emulsies maak seker dat alle apparaat skoon is. 

Industriële gemetileerde spiritus is beter as water aangesien dit vinnig verdamp. 

2. Berei altyd ‘n effense oormaat omdat oordragverlies voorkom wat veroorsaak 

dat jy nooit al die room na die finale houer kan oordra nie. 

3. Bepaal watter bestanddele is oplosbaar in die waterfase en los dit op in die 

waterfase. 

4. Smelt die vetterige basisse in ‘n smeltkroes oor ‘n waterbad. Begin by die basis 

met die hoogste smeltpunt. Laat die gesmelte massa afkoel tot by 60 °C. Nadat 

al die basisse gesmelt het, voeg dan die bestanddele by wat 

mengbaar/oplosbaar is in die oliefase. 

5. Verhit dan die waterfase ook tot by ongeveer 60 °C. 

6. Voeg dan die gedispergeerde fase by die kontinue fase: 

• vir ‘n olie-in water emulsie, voeg die oliefase by die waterfase. 

• vir ‘n water-in-olie emulsie, voeg die waterfase by die oliefase. 

7. Roer die resulterende emulsie totdat die emulsie stol maar moet nie te vinnig 

roer nie aangesien daar dan lugborrels in die room ingesluit gaan word wat sal 

lei tot ‘n swak produk. 

49

INKORPORERING VAN VASTESTOWWE IN ‘N ROOMBASIS 


50 


Kyk die video-insetsel wat handel oor die demonstrasie vir die “inkorporering van ‘n 

vastestof in ‘n roombasis”. Die volgende basiese metode kan gevolg word indien ‘n 

vastestof in ‘n roombasis geïnkorporeer moet word: 

1. Oplosbare vastestowwe word by die gesmelte roombasis gevoeg, by die laagste 

moontlike temperatuur terwyl die roombasis geroer word totdat dit stol. 

Alternatiewelik, as daar van ‘n voorafbereide roombasis gebruik gemaak word, 

kan dieselfde metode, wat vir onoplosbare vastestowwe gebruik word gebruik 

word. 

2. Onoplosbare vastestowwe word by die roombasis gevoeg deur van ‘n spatel en 

‘n teël gebruik te maak. Indien meer as een poeier geïnkorporeer moet word, 

moet die poeiers eers vooraf in ‘n vysel vermeng word deur die 

verdubbelingstegniek voordat dit op die teël geplaas word. 

• Growwe poeiers moet met die minimum hoeveelheid van die roombasis 

gelevigeer word waarna dit met die res van die roombasis vermeng kan word. 

• Fyn poeiers kan gewoonweg in die roombasis in getritureer word. 

INKORPORERING VAN VLOEISTOWWE IN ‘N ROOMBASIS 



vloeistof in ‘n roombasis”. Die volgende basiese metode kan gevolg word indien ‘n 

vastestof in ‘n roombasis geïnkorporeer moet word: 

1. Nie-vlugtige, menbare vloeistowwe word by die gesmelte roombasis gevoeg by 

die laagste moontlike temperatuur terwyl die roombasis geroer word totdat dit 

stol. Indien daar van ‘n voorafbereide basis gebruik maak word, kan dieselfde 

metode gevolg word as vir die inkorporering van vlugtige of nie-mengbare 

vloeistowwe. 

2. Vlugtige of nie-mengbare vloeistowwe word by die roombasis gevoeg deur van 

‘n spatel en ‘n teël gebruik te maak. ‘n Minimum hoeveelheid van die roombasis 

moet op die teël geplaas word en ‘n holte moet in die roombasis gemaak word. 

Die vloeistof word dan in die holte geplaas en vermeng met die roombasis.

8.2 SALWE 


Salwe is semi-soliede preparate (net soos rome) vir aanwending op die vel of 

slymvliese. Salfbasisse is feitlik altyd anhidries en onmengbaar met velsekresies en 

bevat medikamente in oplossing of gesuspendeerde vorm. 

Volgens die BP word salwe geformuleer om preparate te lewer wat mengbaar, 

onmengbaar of emulsifiseerbaar met velsekresies is. Hidrofobiese en water 

emulsifiserende salwe is bedoel vir aanwending op die vel of sekere 

mukusmenbrane om ‘n versagtende, beskermende, terapeutiese of profilaktiese 

funksie te verrig waar ook ‘n mate van ‘n afsluitingseffek verlang word. Hidrofiliese 

salwe is engbaar met velsekresies en die versagtende effek van hierdie salwe is 

uiteraard ook minder. 

8. 2. 1 SALFBASISSE 

Salfbasisse van konvensionele salwe bestaan gewoonlik uit die volgende: 

• wakse: wat solied en hard by kamertemperatuur is, 

• vette: wat semisolied en sag by kamertempratuur is, en 

• olies: wat vloeistowwe by kamertemperatuur is. 

Deur die proporsies van die bogenoemde komponente te verander kan die 

konistensie van die salfbasis verander word. So byvoorbeeld sal meer waks die salf 

‘n stywer konsistensie gee terwyl meer olie die salf minder viskeus sal maak. Die 

relatiewe hoeveelhede kan gevariëer wod afhangende van die bewaring van die 

basis (bv. tropies of arkties). Vier algemene groepe salfbasisse vir die bereiding van 

sawe is beskikbaar en sal vervolgens kortliks bespeek word. 

8.2.1.1 Koolwaterstofbasisse 

Hierdie basisse is onmengbaar met water en word nie deur die vel geabsorbeer nie 

en is ook moeilik om van die vel af te was. Koolwaterstofbasisse het ‘n 

afsluitingsfunksie indien dit op die vel aangewend word en verhoed gevolglik 

vogverlies vanaf die vel en is om hierdie rede versagtend omdat dit hidrasie van die 

vel bevorder. 

Dit is moontlik om klein hoeveelhede water of waterige vloeistowwe te inkorporeer in 

koolwaterstofbasisse maar dit verg baie moeite omdat hierdie basisse hidrofobies is. 

Petroleumjellie is ‘n voorbeeld van ‘n koolwaterstofbasis. Ander voorbeelde sluit in: 

white petroleum (USP), yellow ointment (USP) en white ointment (USP). 

51

8.2.1.2 Absorpsiebasisse 

52 


Absorpsiebasisse beskik oor goeie versagtende eienskappe (ahoewel minder as die 

koolwaterstofbasisse) maar is makliker om aan te wend as koolwaterstofbasisse. 

Daar is hoofsaaklik twee hoofgroepe absorpsiebasisse, naamlik: 

• nie-geëmusifiseerde basisse. Hierdie basisse absorbeer water om w/o-emulsies 

te vorm. Nie-geëmulsifiseerde basisse bestaan gewoonlik uit ‘n 

koolwaterstofbasis wat ‘n water-in-olie-emulgeermiddel (bv. Wool alcohols en 

wolvet) bevat. Voorbeelde van nie-geëmulsifiseerde basisse is Wools alcohol 

ointment (BP) en Simple ointment (BP). 

• water-in-olie-emulsies (geëmulsifiseerde basisse). Hierdie basisse is soortgelyk 

aan die nie-geëmulsiiseerde basisse maar kan meer water absorbeer. 

Geëmulsifiseerde basisse bevat gewoonlik komponente soos hidriese wolvet 

(lanolien) of “hydrous ointment“ (BP). 

Absorpsiebasisse word nie maklik met water van die vel afgewas nie omdat die 

kontinue (eksterne fase) van die emulsie olierig is. Absorpsiebasisse is handige 

hulpstowwe indien klein volumes waterige vloeistowwe in koolwaterstofbasisse 

ingesluit moet word. Die waterige vloeistof word gewoonlik in die absorpsiebasis 

ingesluit en dan word hierdie mengsel by die koolwaterstofbasis gevoeg. 

8.2.1.3 Watermengbare basisse / emulsifiserende basisse 

Hierdie is anhidriese basisse wat olie-in-water-emulgeermiddels bevat en gevolglik 

is hierdie basisse mengbaar met water en kan dit maklik afgewas word met water na 

gebruik. Die volgende drie emulsifiseerende salwe word as watermengbare basisse 

gebruik: 

• Emulsifying ointment (BP). Hierdie is ‘n anioniese basis. 

• Cetrimide emulsifying ointment (BP). Hierdie is ‘n kationese basis. 

• Cetomacrogol emulsifying ointment (BP). Hierdie is ‘n nie-ioniese basis. 

Omdat hierdie basisse maklik met water afgewas kan word is dit ideaal vir gebruik 

op die kopvel. 

8.2.1.4 Hidrofiliese basisse / Wateroplosbare basisse 

Hierdie basisse bevat geen olierige bestanddele nie. Hulle is heeltemal oplosbaar in 

water en glad nie olierig nie. Hierdie basisse bekik oor geen afsluitende eienskappe 

nie en was baie maklik af met water. Waterige geneesmiddeloplossings word


gewoonlik nie in hierdie basisse geïnkorporeer nie omdat hierdie basisse dan te sag 

word. Hierdie basisse word gebruik om vastestowwe te inkorporeer. 

Hierdie basisse is ontwikkel vanaf poliëtileenglikool (makrogol). Polyethylene glycol 

oitment (NF) is ‘n voorbeeld van ‘n wateroplosbare basis. 

8. 2. 2 TEGNIEKE GEBRUIK IN BEREIDING VAN SEMISOLIEDE 

Twee algemene tegnieke, triturering en levigering word in die bereiding van 

semisoliede gebruik. Die twee tegnieke gaan kortliks verduidelik word. 

8.2.2.1 Tritureer 

Dit is ‘n vermengingsmetode wat gebruik word om fyn verdeelde onoplosbare 

poeiers of vloeistowwe in ‘n basis te inkorporeer. Die poeiers word normaalweg op 

‘n teël geplaas en die basis word ingemeng deur van die verdubbelingstegniek 

gebruik te maak. Vloeistowwe word ingemeng deur ‘n klein hoeveelheid van die 

basis op die teël te plaas en ‘n holte in die middel van die basis te maak. Klein 

volumes van die vloeistof word dan in hierdie holte geplaas en ingemeng. 

Trituering kan ook met ‘n stamper en vysel gedoen word maar word gewoonlik 

gereseveer vir groter volumes. 

8.2.2.2 Levigeer 

Dit is ‘n vermengingsmetode wat gebruik word om growwe onolposbare poeiers in ‘n 

basis te inkorporeer. Die proses word ook natvermaling genoem. Tydens die 

proses word die poeier hardgevryf saam met van die gesmelte basis of ‘n 

semisoliede basis. Daar moet goeie skuifkragte tydens die vermengingsproses 

ontwikkel word. Daar kan van ‘n levigeermiddel gebruik gemaak word. In gevalle 

waar die eksterne fase water is kan gliserien as levigeermiddel gebruik word en in 

gevalle waar die eksterne fase olierig is, kan minerale olie (vloeibare paraffien) as 

levigeermiddel gebruik word. Dit is belangrik om te verseker dat die levigeermiddel 

verenigbaar is met die geneesmiddel of ander bestanddele. Die volume van die 

levigeermiddel moet ongeveer dieselde volume wees as die van die stof wat 

ingemeng moet word. 

Vir levigering moet ‘n stamper en vysel gebruik word om te verseker dat genoeg 

skuifkragte ontwikkel word. 

53

8. 2. 3 ALGEMENE BEREIDINGSMETODE VIR ‘N SALF 


54 



salf”. Die volgende basiese metode kan gevolg word indien ‘n salf berei moet word: 

Salwe word gewoonlik berei deur van smelting gebruik te maak. Tydens hierdie 

proses word die bestanddele van die basis oor ‘n waterbad gesmelt voordat enige 

ander bestanddele by die basis gevoeg word. Soos reeds genoem kan ‘n salfbasis 

bestaan uit ‘n mengsel van wakse, vette en olies waarvan sommiges vastestowwe is 

by kamertemperatuur. Die volgende basiese metode kan gebruik word vir die 

bereiding van ‘n salf: 

1. Berei altyd ‘n oormaat aangesien oordragverlies voorkom en jy nooit al die salf 

kan oordra na die finale houer nie. 

2. Bepaal die smeltpunte van die bestanddele van die basis en smelt saam oor ‘n 

waterbad. Die bestanddeel met die hoogste smeltpunt word eerste gesmelt en 

die ander dan in volgorde van afnemende smeltpunt soos wat die temperatuur 

daal. 

3. Maak seker om te roer tydens die smeltproses om ‘n homogene mengsel te 

verseker. 

8.2.3.1 Inkorporering van vastetsowwe in ‘n salfbasis 



vastestof in ‘n salfbasis”. Die volgende basiese metode kan gevolg word indien ‘n 

vastestof in ‘n salfbasis geïnkorporeer moet word: 

1. Oplosbare vastestowwe word by die gesmelte salfbasis gevoeg by die laagste 

moontlike temperatuur terwyl die salfbasis geroer word totdat dit stol. 

Alternatiewelik, as daar van ‘n voorafbereide salfbasis gebruik gemaak word, 

kan dieselfde metode gebruik word, wat vir onoplosbare vastestowwe gebruik 

word. 

2. Onoplosbare vastetsowwe word by die salfbasis gevoeg deur van ‘n spatel en ‘n 

teël gebruik te maak. Indien meer as een poeier geïnkorporeer moet word, moet 

die poeiers eers vooraf in ‘n vysel vermeng word deur die verdubbelingstegniek 

voordat dit op die teël geplaas word.


• Growwe poeiers moet met die minimum hoeveelheid van die salfbasis 

gelevigeer word waarna dit met die res van die salfbasis vermeng kan word. 

• Fyn poeiers kan gewoonweg in die salfbasis in getritureer word. 

8.2.3.2 Inkorporering van vloeistowwe in ‘n salfbasis 



vloeistof in ‘n salfbasis”. Die volgende basiese metode kan gevolg word indien ‘n 

vastestof in ‘n salfbasis geïnkorporeer moet word: 

1. Nie-vlugtige, menbare vloeistowwe word by die gesmelte salfbasis gevoeg by 

die laagste moontlike temperatuur terwyl die salfbasis geroer word totdat dit stol. 

Indien daar van ‘n voorafbereide basis gebruik maak word, kan dieselfde metode 

gevolg word as vir die inkorporering van vlugtige of nie-mengbare vloeistowwe. 

2. Vlugtige of nie-mengbare vloeistowwe word by die salfbasis gevoeg deur van ‘n 

spatel en ‘n teël gebruik te maak. ‘n Minimum hoeveelheid van die salfbasis 

moet op die teël geplaas word en ‘n holte moet in die salfbasis gemaak word. 

Die vloeistof word dan in die holte geplaas en vermeng met die salfbasis 




1. Rx Waterige Kalamynroom (BP) 

Sig: wend aan mdu 

Mitte: 25 g 

2. Rx Cetomacrogol cream (BP) 

Sig: Wend aan tds mdu 

Mitte: 25 g 

3. Rx Aqueous cream (BP) 

Mitte: 50 g 

55

56 


4. Berei 50 g Emulsifying ointment (BP) en gebruik dit om die volgende te berei: 

Rx Bensoësuur 60 g 

Salisielsuur 30 g 

Emulsifying ointment 910 g 

Sig: Wend aan soos nodig 

Mitte: 25 g 

5. Berei 25 g Metielsalisilaatsalf (BP) 

6. Berei 50 g Simple ointment (BP) en gebruik dit om die volgende te berei: 

Rx Gepresipiteerde swael 10% in Simple ointment (BP) 

Sig: Wend aan soos nodig 

Mitte: 25 g

BRONNELYS 


Ten einde jou met jou voorbereiding te help word die volgende bronne aanbeveel: 

• AULTON M.E. 2002. 2 nd ed. Pharmaceutics: the science of dosage form 

design. Churchill Livingstone: Edinburgh. 679p. 

• BRITISH PHARMACEUTICAL CODEX. 1973. The Pharmaceutical Press: 

London. 983p. 

• CARTER, S.J. 1975. Cooper and Gunn’s dispensing for pharmaceutical 

students. 12 th ed. Pitman Medical Publishing: London. 759p. 

• COLLET, D.M. & AULTON, M.E. 1990. Pharmaceutical practice. Churchill 

Livingstone: Edinburgh. 475p. 

• GENNARO, A.R. 2000. Remington: the science and practice of pharmacy. 20 th 

ed. Lippincott Williams & Wilkins: Philadelphia. 2077p. 

• WINFIELD, A.J. & RICHARDS, A.M.E. 2004. Pharmaceutical practice. 3 rd ed. 

Edinburgh: Churchill Livingstone. 573p. 

• MARRIOTT, J.F., WILSON, K.A., LANGLEY, C.A. & BELCHER, D. 2006. 

Pharmaceutical compouning and dispensing. London: The Pharmaceutical 

Press. 277p. 

• ALLEN, L.V., POPOVICH, N.G. & ANSEL, H.C. 2005. Ansel’s pharmaceutical 

dosage forms and drug delivery systems. 8 th ed. Lippincott Williams & Wilkins: 

Philadelphia. 738p. 

57

BYLAE 

Bylaag 1: Woordelys 

58 


Tabel 3: Latynse, Engelse en Afrikaanse name van ‘n aantal stowwe 

Latynse naam Engelse naam Afrikaanse naam 

Adeps Lanae Woolfat Anhidriese lanolien 

Adeps Lanae Hydrous Hydrous woolfat Hidriese wolvet; lanolien 

Alba White Wit 

Oleum Amygdalae Almond oil Amandelolie 

Amylum Starch Stysel 

Oleum Anisi Anise oil; Aniseed oil Anysolie 

Aqua Anisi Anise water Anyswater 

Aqua Aurantii floris Orange flower water Lemoenblomwater 

Aqua Chloroformi Chloroform water Chloroformwater 

Aqua Cinnamomi Cinnamon water Kaneelwater 

Aqua Anethi Dill water Anetumwater 

Aqua Menthae Piperitae Peppermint water Peppermentwater 

Aqua Rosae Rose water Rooswater 

Aqua Water Water 

Oleum Arachis Sweet oil Soetolie; grondboontjieolie 

Tinctura Benzoini Composita Friars’ Balsam Saamgestelde bensoïentinktuur; 

kloosterbalsem 

Aqua Hamamelidis Witch hazel water; Berghaselwater 

Oleum eucalypti 

Hamamelis water 

Eucalyptus oil Bloekomolie 

Nux vomica ----- Braakneut 

Oleum Ricini Castor oil Kasterolie 

Cera alba White beeswax Wit byews 

Cera flava Yellow beeswax Geel byewas 

Cera emulsificans Emulsifying wax Emulsifiserende was 

Creta Chalk Kryt 

Tinctura chloroformi et 

morphinae 

Chloroform and 

morphine tincture; Chlorodyne 

Chloroform en morfientinktuur


Tabel 3 (vervolg): Latynse, Engelse en Afrikaanse name van ‘n aantal stowwe 

Latynse naam Engelse naam Afrikaanse naam 

Oleum Caryophylli Clove oil Naeltjieolie 

Liquor Picis Carbonis Coal tar Solution Koolteeroplossing 

Oleum cocois Coconut oil Klapperolie 

Oleum Morrhuae Cod liver oil Lewertraanolie 

Zingiber Ginger Gemmer 

Glycyrrhiza Liquorice Soethout 

Oleum Theobromatis Theobroma oil; Cacao 

butter 

Kakaobotter 

Oleum Limonis Lemon oil Suurlemoenolie 

Oleum Olivae Olive oil Olyfolie 

Oleum Lini Linseed oil Lynolie 

Paraffin Molle Alba White soft paraffin; 

Vaseline (white) 

Paraffin Molle Flava Yellow soft paraffin; 

Vaseline (yellow) 

Mel Depuratum Honey Heuning 

Wit sagte paraffien; Wit 

petroleumjellie 

Geel sagte paraffien; Geel 

petroleumjellie 

59

Tabel 4: Sinonieme van ‘n aantal stowwe 

60 

Naam Sinoniem(e) 

Akasia Akasiagom; Gum arabic 


Blousalf Dilute mercury ointment (BPC); Bloubotter; Kwiksalf; 

Ruitersalf 

Blouvitrioel Kopersulfaat; Blue stone 

Groenvitrioel Ystersulfaat 

Witvitrioel Sinksulfaat 

Bytsoda Natriumhidroksied, Seepsoda; Caustic soda 

Gebluste kalk Kalsiumhidroksied; Slaked lime 

Kalk Kalsiumoksied; Lime; Unslaked lime 

Karbolsuur Fenol 

Koeksoda Natriumbikarbonaat; Bicarbonate of soda 

Condy’s crystals Kaliumpermanganaat 

Kremetart Wynsteensuur; Tartaric acid 

Gips Gedroogte kalsiumsulfaat; Plaster of Paris 

Vrugtesuiker Fruktose, levulose 

Glauber’s salt Natriumsulfaat 

Gliserol Gliserien 

Druiwesuiker Glukose, dekstrose 

Melksuiker Laktose 

Kalomel Kwikchloried 

Aptekersparaffien Minerale-olie, Vloeibare paraffien, Liquid paraffin 

Engelse sout Magnesiumsulfaat; Epsom salts 

Moutsuiker Maltose 

Mottegif Naftaleen 

Boraks Natriumboraat 

Wassoda Natriumkarbonaat; Sodium carbonate 

Rectified spirit Etanol (90%) 

Vlugsout Aromatiese ammonia spiritus; Sal volatile 

Tafelsout Natriumchloried; sout 

Spirit Fortris Etanol (95%); spiritus 

Geraffineeerde suiker Sukrose; suiker

Tabel 4 (vervolg): Sinonieme van ‘n aantal stowwe 

Naam Sinoniem(e) 

Turlington Friar’s balsam 

Vitamien B1 

Vitamien B2 

Vitamien B6 

Vitamien B12 


Tiamien; Thiamine 

Riboflavien; Riboflavin 

Piridoksien; Pyridoxine 

Sianokobalamien; Cyanocobalamine 

Vitamien C Askorbiensuur; Ascorbic acid 

Vitamien D2 

Kalsiferol, Calciferol 

Vitamien E Tokoferol; Tocopherol 

Tabel 5: Akortings van doseervorme 

Afkorting Doseervorm 

Appl. Application; Aanwending 

Aq. Aqua; Water 

Cap. Capsule; Kapsule 

Cr. Cream; Room 

Elix. Elixer; Elikser 

Ext. Extract; Ekstrak 

Inf. Infusion; Infusum 

Lin. Liniment; Liniment 

Linct. Linctus; Linktus 

Liq. Liquid; Vloeistof 

Lot. Lotion; Smeermiddel 

Loz. Lozenge; Suigtablet 

Mist. Mistura; Mixture; Mengsel 

Mixt. Mistura; Mixture; Mengsel 

Oint. Ointment; Salf 

Ung. Unguentum; Ointment; Salf 

Pulv. Pulvis; Powder; Poeier 

Sol. Solution; Oplossing 

Sp. Spirit 

61

Tabel 5 (vervolg): Akortings van doseervorme 

62 

Afkorting Doseervorm 

Supp. Suppository; Setpil 

Susp. Suspension; Suspensie 

Syr. Syrup; Stroop 

Tab. Tablet; Tablet 

Tinct. Tincture; Tinktuur 

Tr. Tincture; Tinktuur 

Handleiding vir laboratoriumwerk – Laboratoriumsessie 7

FMSG 211 PAC

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?