De kracht van water - Zuidwestelijke Delta

Juni 2009
De kracht van water
De sociaal-culturele ruimte voor samenwerking
binnen de Zuidwestelijke Delta
Essay in opdracht van de Stuurgroep Zuidwestelijke Delta
SCOOP – Zeeuws Instituut voor Sociale & Culturele Ontwikkeling
1

Inhoudsopgave
Samenvatting 5
1 Inleiding 9
2 De sociale identiteit van de Zuidwestelijke Delta: contrasten, samenhang en eenheid 13
3 Eenheid via historie 23
4 Eenheid in politiek-bestuurlijke aansturing 27
5 Eenheid door geografische ligging 31
6 Eenheid in sociaal-culturele identiteit 35
7 Zijn de bewoners van de Zuidwestelijke Delta waterproof? 39
8 Epiloog 43
Bijlagen
Bijlage 1: Geraadpleegde literatuur 49
3

Samenvatting
Dit essay werkt in zes denkstappen naar drie hoofdconclusies
toe.
De zes denkstappen
De sociaal-culturele ruimte gaat over bezigheden die mensen
samen doen. Voorbeelden hiervan zijn: wonen, werken, leren,
sporten en recreëren.
In dit essay wordt de sociaal-culturele ruimte verbonden aan
de geografische schaal waarop mensen gezamenlijke bezigheden
organiseren. Voorbeelden van geografische schalen zijn:
wijk, dorp, stad, regio en land.
In het leven van mensen speelt de ene sociaal-culturele activiteit
zich op lokale schaal af (bijvoorbeeld: de buurtbarbecue),
terwijl een andere activiteit op mondiale schaal is
georganiseerd (bijvoorbeeld: een nieuwsgroep op Internet).
Een centrale stelling in dit essay is dat in het leven van mensen
steeds meer bezigheden op steeds hogere schaalniveaus
worden georganiseerd (globalisering), maar dat tegelijkertijd
het belang van het lokale schaalniveau dominant blijft
(lokalisering). Deze verstrengelde gang van zaken wordt wel
glokalisering genoemd. De ene trend roept onmiddellijk een
tegenovergestelde trend op.
In dit afstemmingsproces tussen globalisering en lokalisering
neemt de regio een steeds belangrijkere plek in.
De Zuidwestelijke Delta is een regio en fungeert derhalve als
een schakelniveau tussen het lokale schaalniveau en het landelijke
en internationale schaalniveau.
De hamvragen die dit essay stelt, luiden: “Neemt als gevolg
van de glokalisering het belang van de Zuidwestelijke Delta
toe? Is er sociaal-culturele (ook wel: mentale) ruimte aan het
ontstaan op het niveau van de Zuidwestelijke Delta? Wordt de
Zuidwestelijke Delta meer en meer een schaal waarop sociaalculturele
bezigheden worden georganiseerd?”
De conclusies
Het essay concludeert dat er op het niveau van de Zuidwestelijke
Delta inderdaad mentale ruimte aan het ontstaan is.
Het proces dat gaande is, wordt getypeerd als “het borrelt
en het bruist”. In de hoofdstukken 2 tot en met 6 wordt deze
conclusie onderbouwd.
In hoofdstuk 2 wordt aan de hand van statistieken geconcludeerd
dat de Zuidwestelijke Delta tot op zekere hoogte een
sociale eenheid is. Bijvoorbeeld: in de Zuidwestelijke Delta
trekken jongeren van het platteland naar de stad en gezinnen
met kinderen en ouderen trekken van de stad naar het platteland.
In hoofdstuk 3 wordt vastgesteld dat ook het gedeelde
waterverleden van de Zuidwestelijke Delta bijdraagt aan het
één geheel gehalte van het gebied. Hoofdstuk 4 laat zien dat
binnen de Zuidwestelijke Delta diverse samenwerkingsverbanden
bestaan. Vooral Zeeland en het westen van Noord-Brabant
werken meer en meer samen. De samenwerking tussen
de regio Rotterdam en de rest van de Zuidwestelijke Delta is
perspectiefvol, maar moet in de praktijk nog meer handen en
voeten krijgen. Ook op terreinen als onderwijs, arbeidsmarkt
en cultuur werkt de Zuidwestelijke Delta tot op zekere hoogte
als een geheel. Hoofdstuk 5 stelt dat de Zuidwestelijke Delta
in geografische zin absoluut geen periferie is: het gebied ligt
midden tussen een aantal grootstedelijke en economische
conglomeraten; op de schaal van Noordwest Europa heeft de
Zuidwestelijke Delta zeker betekenis. In hoofdstuk 6 wordt
gesteld dat de mentaliteit van verschillende gebieden van de
Zuidwestelijke Delta in een aantal gevallen op elkaar aansluit.
Bijvoorbeeld: Zeeland en Goeree-Overflakkee, Zeeland en de
kleidelen van West-Brabant, Rotterdam en de Drechtsteden,
Rotterdam en Zeeland.
De conclusie dat op het niveau van de Zuidwestelijke Delta
mentale ruimte aan het ontstaan is, betekent niet dat er
zoiets aan het ontstaan is als de sociaal-culturele identiteit
van de Zuidwestelijke Deltanaar. Daarvoor overheerst de diversiteit
te zeer. Wat onbetwist is, is dat de bewoners van
de Zuidwestelijke Delta in toenemende mate functies uit het
hele gebied gebruiken. Verder neemt de samenwerking tussen
de verschillende instituties en gebieden toe. De glokalisering
leidt enerzijds tot een toename van (het belang van) lokale
identiteiten, ook binnen de Zuidwestelijke Delta. Anderzijds
krijgt in het ‘globale’ krachtenveld regionale identiteit al
meer nadruk. De beweging is gaande, maar getwist kan worden
over de stevigheid van de identiteit die zich mogelijk op
het niveau van de Zuidwestelijke Delta zal gaan settelen.
In het essay wordt niet gepleit voor een nieuwe politiek-bestuurlijke,
territoriale indeling.
De volgende twee vragen komen in het essay aan bod, maar
worden niet finaal beantwoord. Vraag 1: wat is het voordeel
van de mentale ruimte die binnen de Zuidwestelijke Delta aan
het ontstaan is? De niet-getoetste vooronderstelling is dat de
mentale ruimte kan zorgen voor draagvlak voor beleid dat op
de schaal van de Zuidwestelijke Delta inhoud krijgt.
5

6
Vraag 2: borrelt en bruist de mentale ruimte als het ware
vanzelf van onderaf omhoog, of kan, mag, moet de mentale
ruimte (de sociale cohesie binnen de geografische ruimte van
de Zuidwestelijke Delta) actief gecreëerd worden?
In de Zuidwestelijke Delta is het onderwerp water een natuurlijk
knooppunt. In de eerste plaats als ondergrond: zee,
rivieren en kreken. In de tweede plaats als netwerklaag, bijvoorbeeld
in de vorm van havens, vaarwegen, sloten dijkweggetjes
en dergelijke. Het thema water verbindt ook in mentale
zin: het boeit historici, industriëlen, boeren, watersporters,
wandelaars, vissers, waterschappen, biologen enzovoort. Het
onderwerp water omvat zoet en zout, zee en rivier, water en
waterkering. Elk gebied in de Zuidwestelijke Delta heeft een
eigen waterverhaal.
In dit verband komt het essay met twee ideeën. Het eerste
idee betreft de mate waarin de bewoners van de Zuidwestelijke
Delta kunnen en willen leven met de wetmatigheden
van water. Vooral in steden en riviergebieden waar zoetwater
soms voor overlast zorgt, draaien programma’s om burgers
meer ‘waterproof’ te maken. Voor zee en zoutwater worden
soortgelijke programma’s in de Zuidwestelijke Delta gemist.
In deze lacune zou moeten worden voorzien!
Het tweede idee gaat over het aanboren van de energie die
veel mensen hebben als ze spreken over het thema water. Wat
zou er gebeuren met de samenwerking binnen de Zuidwestelijke
Delta als een rijk geschakeerd gezelschap zich regelmatig
zou buigen over alles wat met water te maken heeft?
(Er wordt wel gezegd: de Zuidwestelijke Delta heeft een vereniging
nodig, net als bijvoorbeeld de Waddenzee). In het
essay wordt niet zozeer gekozen voor een van bovenaf, vanuit
de overheid, targetgeoriënteerde, geïnstitutionaliseerde
vereniging, maar meer voor een spontane, zichzelf in fluïde
netwerken organiserende club mensen, die energie ontleend
aan de gezamenlijke interesse in watergerelateerde thema’s
en waaruit als het ware spontaan nieuwe, onverwachte zaken
en allianties opborrelen. Welke nieuwe agenda’s zouden dan
mogelijk kunnen ontstaan op het niveau van de Zuidwestelijke
Delta?
De laatste conclusie betreft mentaal schakelen. Dit houdt
rechtstreeks verband met de al eerder genoemde glokalisering.
In het essay wordt het advies gegeven het verhaal van
de Zuidwestelijke Delta te starten bij en aan te laten sluiten
op de lokale situatie (of de situatie van een bepaalde doelgroep).
Op lokaal niveau voelen en ervaren burgers immers
vooral de negatieve en positieve kanten van veranderingen
die veelal op een hogere geografische schaal worden geïnitieerd
en geïmlementeerd. Het is zaak deze lokale gevoelens
en gegevens te begrijpen, te beseffen dat de mentale wereld
veelal gefundeerd is op de lokale situatie.Het is slim lokale
pijn eventueel te verzachten en de lokale leefwereld te respecteren.
Van daaruit kan vervolgens de stap gezet worden
naar de hogere geografische schaal van de Zuidwestelijke
Delta. Benoem, benadruk en vergroot de kansen en voordelen
die op dit hogere schaalniveau te behalen zijn. Er is
mentale ruimte op dit niveau en op deze ruimte kan worden
afgestemd. Maak van de Zuidwestelijke Delta aldus een extra
kring die ontstaat door de steen in het hart van de lokale
schaal te gooien!

1. Inleiding
De opdrachtgever van dit essay is de Stuurgroep Zuidwestelijke
Delta. Deze stuurgroep werkt momenteel aan een Uitvoeringsprogramma.
Met dit programma worden drie doelen
nagestreefd: een Zuidwestelijke Delta die klimaatbestendig
veilig, ecologisch veerkrachtig en economisch vitaal is.
Bij de totstandkoming van het Uitvoeringsprogramma spelen
de mensen van Rijkswaterstaat een belangrijke rol. De mentale
ontwikkeling die deze organisatie de afgelopen vijftig tot
zestig jaar heeft doorgemaakt, is opmerkelijk. In de jaren na
de watersnoodramp van 1953 lag de focus van Rijkswaterstaat
nagenoeg volledig op veiligheid. De slag om de Oosterschelde
heeft ertoe geleid dat stapsgewijs ook ecologie in
beeld is gekomen. Wie nu luistert naar Rijkswaterstaat, hoort
de organisatie hardop zeggen dat de eenzijdige aandacht
voor veiligheid ten koste is gegaan van de ecologische veerkracht
van de Zuidwestelijke Delta.
In het Uitvoeringsprogramma is het herstellen van de ecologische
veerkracht een zogenoemd kantelpunt. Met ecologische
veerkracht wordt bedoeld dat er meer dynamische en
geleidelijke overgangen komen tussen land en water en tussen
zout en zoet water. Het Uitvoeringsprogramma gaat er
van uit dat het klimaatbestendig maken van de Zuidwestelijke
Delta gekoppeld kan worden aan het herstel van deze ecologische
veerkracht. Klimaatbestendigheid is daarnaast ook
een primaire voorwaarde voor de economische vitaliteit. Als
de veiligheid niet is gewaarborgd, is immers geen economische
ontwikkeling mogelijk. Speerpunten van de economische
structuur van de Zuidwestelijke Delta zijn recreatie, toerisme,
landbouw, visserij en transport. Deze sectoren staan of vallen
bij water van een goede kwaliteit, gezonde overgangen
tussen zout en zoet water, een rijke natuur en een boeiend
landschap.
Aldus is de eenzijdige veiligheidsagenda van weleer uitgegroeid
tot een gebiedsagenda waarin klimaatbestendige
veiligheid, ecologische veerkracht en economische vitaliteit
onlosmakelijk en evenwichtig met elkaar verbonden zijn (zie
figuur 1).
Figuur 1: De ambitiedriehoek voor de Zuidwestelijke Delta
Hoe gaat de Stuurgroep Zuidwestelijke Delta het Uitvoeringsprogramma
uitvoeren? Het antwoord is: samen met alle betrokkenen
en vanuit gedeelde belangen. Dit wordt concreet
gemaakt door de volgende inspanningen:
- Voor de problemen die de Stuurgroep op gaat lossen, worden
ook buiten de eigen kring eigenaren gezocht, zowel
in het bestuurlijke als maatschappelijke veld.
- De problemen die de Stuurgroep gaat oplossen, worden
onder de aandacht gebracht van de bewoners en bezoekers
van de Zuidwestelijke Delta. Op die manier worden de
bewoners en bezoekers zich bewust van deze problemen.
- De bewoners en de bezoekers worden vroegtijdig betrokken
bij de mogelijke oplossingen.
- De Stuurgroep sluit bij voorkeur aan op initiatieven die er
al zijn.
Is de Zuidwestelijke Delta één geheel?
Over de Zuidwestelijke Delta als geheel wordt momenteel
nog niet zoveel gesproken en de identiteit van dit gebied als
geheel is thans nog niet heel sterk. Wie bijvoorbeeld op de
online encyclopedie Wikipedia de zoekterm “Zuidwestelijke
Delta” intypt, krijgt de mededeling dat er geen pagina met
deze naam bestaat.
Toch is de stelling dat de Zuidwestelijke Delta in het geheel
geen eenheid is, te bout. Het gebied vertoont wel degelijk
trekken van een gebied dat één geheel is. Die eenheid zit
hem vooral in zaken als ondergrond, infrastructuur en schaalgrootte
en deze zaken vereisen dat de verschillende (politiek-
9

10
bestuurlijke) delen van de Zuidwestelijke Delta met elkaar
samenwerken. Ook bewoners maken gebruik van functionaliteiten
uit alle delen van de Zuidwestelijke Delta. Het zijn dit
soort activiteiten, waarbij inwoners zich steeds minder gelegen
laten liggen aan bestaande politiek-bestuurlijke grenzen,
die voor een bepaalde eenheid binnen de Zuidwestelijke
Delta zorgt.
In dit essay wordt uitgelegd dat de Zuidwestelijke Delta op
sociaal-cultureel gebied geen eenheid is. Het essay gaat op
zoek naar de verschillen en overeenkomsten en concludeert
dat er niet zoiets is als de Zuidwestelijke Deltanaar, maar dat
er wel een gemeenschappelijke mentale ruimte bestaat binnen
de Zuidwestelijke Delta. Deze ruimte kan prima benut
worden om de samenwerking binnen het gebied te bevorderen.
Een uitstekend aangrijpingspunt voor verdergaande samenwerking
is het thema water.
In hoofdstuk 2 wordt de sociale identiteit van de Zuidwestelijke
Delta in kaart gebracht. Aan de hand van variabelen als
bevolkingsontwikkeling, inwonertal, woningdichtheid, leeftijdsopbouw,
onderwijs, bevolkingsgroei, banen, economische
sectoren, pendelaars, autobezit, besteedbaar inkomen, woningwaarde
en religie, wordt verduidelijkt dat de Zuidwestelijke
Delta een regio van contrasten, samenhang en eenheid is.
In een viertal prikkelende en commentariërende betogen worden
in hoofdstuk 3 tot en met 6 vervolgens vier eenheidvormende
aspecten van de Zuidwestelijke Delta afgetast: bestaat
er zoiets als de Zuidwestelijke Delta als ingezoomd wordt op
de historie (hoofdstuk 3), de politiek-bestuurlijke aansturing
(hoofdstuk 4), het geografische karakter (hoofdstuk 5) en de
mentaliteit van het gebied (hoofdstuk 6)?
Leiden de bewegingen langs de assen die in de hoofdstukken
2 tot en met 6 aan bod komen, tot een gemeenschappelijke
mentale ruimte die de samenwerking in de Zuidwestelijke Delta
kan bevorderen?
Een uitstekend aangrijpingspunt voor verdergaande samenwerking is het thema water.
Waterproof?
Zijn de bewoners van de Zuidwestelijke Delta waterproof,
zijn ze gewend aan, vertrouwd met en één met het water? De
vooronderstelling is dat bewoners verleerd hebben wat “leven
met het water” betekent. Dit geldt in meerdere mate voor de
bewoners van de gebieden van zout water, zee en platteland.
En in (veel) mindere mate voor de bewoners van de gebieden
van zoet water, rivier en stad. Bewoners zouden weer moeten
ontdekken wat het is om te wonen, werken en recreëren
in, aan, op en onder het water. Bij deze mentale verandering
heeft het Uitvoeringsprogramma vanzelfsprekend veel baat.
De energie die vrijkomt als meer bewoners weer met het water
leren leven, is echter brandstof voor veel meer initiatieven
dan het Uitvoeringsprogramma alleen!
In hoofdstuk 7 staan we stil bij het veranderingsproces dat tot
doel heeft de bewoners van de Zuidwestelijke Delta te betrekken
bij het gesprek over water. Aandacht wordt vooral gevraagd
voor een zoute, rurale en zeebestendige variant van “leven met
water”.
Epiloog
En wat betekent dit nu allemaal voor het Uitvoeringsprogramma?
In het slothoofdstuk – de epiloog – wordt het betoog
samengevat en wordt ingegaan op de vraag wat dit essay
betekent voor de transitieagenda van de Stuurgroep Zuidwestelijke
Delta.
De eerste conclusie betreft mentaal schakelen. Voor het benutten
van de mentale ruimte op het niveau van de Zuidwestelijke
Delta is het noodzakelijk te beseffen dat burgers veel
identiteit ontlenen en betekenis geven aan het lokale niveau.
Dit verschilt per burger, per activiteit en in de tijd. Het benutten
van de mentale energie die zich bevindt op het niveau
van de Zuidwestelijke Delta vraagt om mentaal schakelen:
hoe boor je via de diversiteit op lokaal niveau deze energiebron
aan? Het antwoord is dat dit telkens om een aanpak op
maat vraagt.

De tweede conclusie gaat over de gemeenschappelijke mentale
ruimte. Geconcludeerd wordt dat het thema water de belangrijkste
drager kan vormen van deze gemeenschappelijkheid.
De slotconclusie van het essay is dat water een kracht in
zich heeft: het thema kan een belangrijke versneller zijn voor
de – voor de realisatie van de stuurgroep zeer noodzakelijke
– samenwerking binnen de Zuidwestelijke Delta. Kortom: de
kracht van water!!
Het is noodzakelijk te beseffen dat burgers hun identiteit ontlenen aan het lokale niveau.
11

2. De sociale identiteit van de Zuidwestelijke Delta: contrasten,
samenhang en eenheid
Dit hoofdstuk brengt aan de hand van een aantal variabelen
de sociale identiteit van de Zuidwestelijke Delta in kaart. Geconcludeerd
wordt dat dit gebied rijk is aan contrasten. Door
de contrasten heen is echter ook sprake van de nodige sociale
samenhang. De analyses suggereren dat in de dag- en leefpaden
van de mensen het gebied al meer een sociale eenheid is
dan vaak wordt verondersteld.
Gebiedsbeschrijving
De Zuidwestelijke Delta is een gebied dat de hele provincie
Zeeland omvat en delen van Noord-Brabant en Zuid-Holland.
Het beslaat een oppervlakte van in totaal 5.700 vierkante kilometer.
Daarvan is 29% water, waarvan weer een groot deel
buitenwater. Er wonen iets meer dan twee miljoen mensen in
de Zuidwestelijke Delta (zie figuur 2). Het Centraal Bureau
voor de Statistiek (CBS) kent de Zuidwestelijke Delta niet als
een gebied waarover statistieken worden verzameld, waardoor
het verkennen van de karakteristieken van het gebied
als geheel niet eenvoudig is.
Figuur 2: Bevolkingsontwikkeling in de Zuidwestelijke Delta (bron: CBS Stat-
Line)
De Zuidwestelijke Delta bestaat in totaal uit 45 gemeenten
met een sterk uiteenlopend karakter (zie figuur 3). De noordoostelijke
rand van het gebied is sterk stedelijk, met Rotterdam
en Dordrecht als de meest compacte steden, terwijl
de Zuidrand met Zeeuws-Vlaanderen het minst dichtbevolkte
deel van het gebied is.
Figuur 3: Gemeenten behorende bij de Zuidwestelijke Delta (bron: Plan van
aanpak 08/09, Stuurgroep Zuidwestelijke Delta)
De gemeenten verschillen ook sterk in oppervlakte en inwonertal.
Wat betreft inwonertal is Rotterdam de grootste
gemeente met bijna 583.000 inwoners en een adressendichtheid
van 3.835 adressen per vierkante kilometer. Meer
dan een kwart van de bevolking in de Zuidwestelijke Delta
woont daarmee op een relatief klein gebied aan de noordkant
van de Zuidwestelijke Delta. De gemeente Noord-Beveland
is de kleinste gemeente met ruim 7.000 inwoners
en een adressendichtheid van 202 adressen per vierkante
kilometer. De Zuidwestelijke Delta is sociaalgeografisch gezien
contrastrijk: de meeste stedelijkheid aan de noordoost
rand en een sterk landelijk gebied in het merendeel van
de provincie Zeeland (zie figuur 4). Tussen 1995 en 2008
is de verstedelijking in het gebied sterk toegenomen, het
sterkst in het Brabantse deel. Het contrast tussen stedelijk
en landelijk betekent ook dat de contrasten in de lokale
bestuurslaag erg groot zijn.
13

14
Wat betreft oppervlakte is de gemeente Schouwen-Duiveland
de grootste gemeente met 490 vierkante kilometer, terwijl de
gemeente Hendrik-Ido-Ambacht met 12 vierkante kilometer
de kleinste is. Vlissingen is de gemeente met het grootste
oppervlak aan water.
Figuur 4: Woningdichtheid in de Zuidwestelijke Delta (bron: CBS StatLine)
Steden en platteland in de Zuidwestelijke Delta contrasteren
ook in de mate waarin de leefbaarheid wordt benoemd en
ervaren. In de steden speelt vooral veiligheid en een relatief
geringe mate van sociale cohesie, terwijl op het platteland
vooral het voorzieningenniveau onderwerp van discussie is.
Het opschalen van voorzieningen wordt met name vanuit die
laatste optiek als een aanslag op de leefbaarheid ervaren.
De Zuidwestelijke Delta kenmerkt zich door het contrast tussen
stad en platteland. De stedelijke gebieden liggen aan de
buitenranden van het gebied. Ze vormen als het ware een
schil om de kern van het platteland.
Bevolkingsopbouw en sociale samenhang
Nederland vergrijst en dit geldt ook voor de Zuidwestelijke
Delta. Zeeland is het meest vergrijsde gebied. Met name
Zeeuws-Vlaanderen vergrijst: de grijze druk, dat wil zeggen
het aantal 65-plussers ten opzichte van de potentiële
beroepsbevolking, is er het hoogst. De Zuidwestelijke Delta
is ook hier wederom een regio vol contrasten en dit sociale
contrast toont zich onder andere sterk in de verschillen in
bevolkingsopbouw tussen Rotterdam en Zeeuws-Vlaanderen
(zie figuur 5). Rotterdam is de stad van de jongeren, Zeeuws-
Vlaanderen is de regio met gezinnen met kinderen en ouderen.
De “hap” in de bevolkingsopbouw van Zeeuws-Vlaande-
Figuur 5: Leeftijdsopbouw in Zeeuws-Vlaanderen en Rotterdam
(bron: CBS StatLine)
ren bij de jongvolwassenen zien we als “bult” terug indie van
Rotterdam. Dit duidt op een trek van het platteland naar de
stad, voor wat betreft de jongeren. Tegelijkertijd is er ook een
omgekeerde beweging te herkennen: mensen in de spitsuurfase
van het leven vertrekken van de stad naar het platteland.
Tussen Noord- en Midden Zeeland en Groot-Rijnmond verhuizen
over en weer jaarlijks meer dan tweeduizend mensen.

De trek van het platteland naar de stad wordt ook duidelijk
als we kijken naar afstudeerders in de diverse vormen van
onderwijs. Vooral bij hogere vormen van onderwijs wordt dit
duidelijk. Dit betekent dat vooral de jeugd die een hogere
opleiding volgt in de grote steden woont (zie figuur 6). In die
zin is de Zuidwestelijke Delta te beschouwen als een gebied
met een zekere sociale samenhang.
Figuur 6: Voortgezet en wetenschappelijk onderwijs in de Zuidwestelijke Delta
(bron: CBS StatLine)
De urbanisatie heeft ook gevolgen voor de groei van het aantal
inwoners. In veel plattelandsgemeenten in het gebied zal
de komende tijd het aantal inwoners gaan dalen. Steden als
Rotterdam en Breda blijven groeien (zie figuur 7).
Figuur 7: Bevolkingsgroei in de Zuidwestelijke Delta (bron: CBS StatLine)
15

16
Sociaaleconomische structuur
De steden in de Zuidwestelijke Delta fungeren als de werkgelegenheidscentra
van de regio. Rotterdam, Dordrecht en
Breda zijn de grootste werkverschaffers (zie figuur 8). De
economische activiteiten in de Zuidwestelijke Delta bestaan,
gerekend in banen, voor meer dan 80% uit dienstverlening.
Een derde deel van de werkgelegenheid is niet-commercieel,
de helft is commerciële dienstverlening.
Figuur 8: Aantal en type banen in de Zuidwestelijke Delta (bron: CBS StatLine)
Niet overal is de dienstverlening een even zware werkgever.
De commerciële dienstverlening vinden we relatief vaak in
de kustgemeenten (recreatie), terwijl de niet-commerciële
dienstverlening in steden als Middelburg en Goes dominant
is, maar ook in plattelandsgemeenten waar relatief grote
werkgevers als defensie (Woensdrecht) of ziekenhuiszorg
(Dirksland) zitten (zie figuur 9).
Figuur 9: Commerciële en niet-commerciële dienstverlening in de Zuidwestelijke
Delta (bron: CBS StatLine)

Moerdijk, Borsele en Terneuzen zijn gemeenten met grote
industriegebieden en relatief veel werkgelegenheid in nijverheid
en energievoorziening (zie figuur 10). Een groot deel
van het gebied van de Zuidwestelijke Delta is landbouwareaal,
maar het aandeel van banen in de landbouw, bosbouw en visserij
is gering. In Zeeland zijn de meeste akkerbouwbedrijven
(zie figuur 11). De kustgemeenten profileren zich duidelijk
als recreatiegebieden. Dit zijn ook de gebieden waar vooral in
Figuur 10: Nijverheid en energievoorziening; landbouw, bosbouw en visserij
(bron: CBS StatLine)
de zomermaanden, naast de permanente inwoners, ook veel
toeristen verblijven. In de gemeenten Sluis en Veere is het
aandeel tweede woningen ongeveer 20%.
Figuur 11: Akkerbouwbedrijven en recreatieterreinen in de Zuidwestelijke Delta
(bron: CBS StatLine)
17

18
Pendel en mobiliteit
De opschaling van regionale verbanden in de Zuidwestelijke
Delta toont zich onder andere door de toenemende pendel
(zie figuur 12). De afgelopen jaren is de pendel vanuit Zeeland
zo omvangrijk geworden dat het economische belang dat
hiermee samenhangt, groter is dan de grootste economische
sector in dat gebied (zorg, onderwijs en welzijn). Het grootste
deel van de Zeeuwse pendelaars werkt in Zuid-Holland en
Noord-Brabant.
Figuur 12: Hoofdbaan buiten Zeeland
Afstanden in de Zuidwestelijke Delta kunnen best groot zijn
en de brede wateren vereisen vaak langere reistijden dan nodig
zou zijn wanneer men hemelsbreed zou kunnen reizen.
Aan de andere kant zien we dat de automobiliteit juist in de
meest perifere gebieden het grootst is (zie figuur 13). Daar
kan vrijwel iedereen over een auto beschikken.
Figuur 13: Particulier personenautobezit in de Zuidwestelijke Delta
(bron: CBS StatLine)
Sociale gelaagdheid en culturele
identiteiten
Er zijn grote verschillen tussen gemeenten wat betreft gemiddeld
besteedbaar inkomen (zie figuur 14). Het ligt het hoogst
in enkele randgemeenten van Rotterdam. In Dordrecht en
Rotterdam wonen de meeste mensen met een bijstandsuitkering.
Figuur 14: Besteedbaar inkomen en aantal uitkeringen per 1.000 huishoudens
(bron: CBS StatLine)

De sociale structuur van het gebied toont zich ook in de gemiddelde
woningwaarde (zie figuur 15). We zien dat zowel
de steden Rotterdam, Dordrecht, Middelburg als Vlissingen
relatief goedkope woonregio’s zijn. Goedereede is met de
hoogste gemiddelde woningwaarde het “Wassenaar” van de
Zuidwestelijke Delta. In Zeeuws-Vlaanderen is de woningprijs
gemiddeld het laagst. Rotterdam heeft door de omvangrijke
hoogbouw veel goedkope woningen.
Figuur 15: Gemiddelde woningwaarde in de Zuidwestelijke Delta (bron: CBS
StatLine)
Van de twee miljoen inwoners is 15,5% niet-westerse allochtoon.
Ook hier is het contrast tussen gemeenten groot. In
Goedereede wonen slechts 1,2% niet-westerse allochtonen,
terwijl dat in Rotterdam 36% is.
De Zuidwestelijke Delta vertoont op het sociale vlak veel contrasten.
Sociaal-religieus gezien maakt een groot deel van de Zuidwestelijke
Delta onderdeel uit van de zogenaamde Bible Belt.
In gemeenten als Tholen, Reimerswaal en Goedereede zijn de
strengere christelijk gereformeerde geloofsgemeenschappen
omvangrijk aanwezig. Dit is ook terug te zien in het relatief
grote aantal SGP-stemmers (zie figuur 16).
Figuur 16: SGP-stemmers (Tweede Kamerverkiezing 2003) per gemeente
Tot slot
De cijfers tonen aan dat de Zuidwestelijke Delta op het sociale
vlak veel contrasten herbergt: water/land, stad/platteland,
dichtbevolkt/dunbevolkt, grote en kleine gemeenten, jonge
en oude bevolking, veel/weinig studenten, krimp of groei,
woon/werk, wel/niet multicultureel. De contrasten volgen de
indeling van de Zuidwestelijke Delta in een zachte kern en
een harde schil.
19

20
Door de contrasten heen is echter ook sprake van samenhang:
voor werk en hoger onderwijs trekken mensen vanuit
het platteland naar de stad; voor ruimte, rust, recreatie en
prachtige woonlocaties vertrekken mensen vanuit de stad
naar het platteland. Vooral aan de toename van het verkeer
tussen de verschillende gebieden van de Zuidwestelijke Delta
is te zien dat er meer en meer interactie plaatsvindt tussen de
gebieden. De groep mensen die woont in Zeeland en werkt in
Noord-Brabant of Zuid-Holland is aan het groeien. Studenten
zijn voor een groot deel van het voortgezet onderwijs aangewezen
op de grote steden in de Zuidwestelijke Delta. Het
aantal tweede woningen is vooral in de plattelandsgebieden
groot; veel West-Brabanders en Zuid-Hollanders recreëren in
de waterrijke gebieden van Zeeland. Voor veel voorzieningen
zijn de bewoners van de plattelandsgebieden aangewezen
op de meer verstedelijkte gebieden. De bevolkingsgroei gaat
door in de gebieden waar nu al veel, voornamelijk jongere,
allochtone mensen wonen. Op het platteland is hier en daar
al sprake van een krimpende bevolking.
Al met al is de Zuidwestelijke Delta een contrastrijk gebied
waar diversiteit volop aanwezig is. Tegelijkertijd trekken de
contrasten elkaar als een soort magneten aan. Verderop in
dit essay wordt verduidelijkt dat de leefwereld van mensen
zich door tal van factoren steeds meer buiten het eigen lokale
schaalniveau afspeelt (waarbij het lokale schaalniveau overigens
absoluut niet onbelangrijk wordt). Dit proces bevordert
de sociale samenhang op het niveau van de Zuidwestelijke
Delta. Het gebied wordt meer en meer een sociale eenheid.
Enerzijds doordat de realiteit van de bewoners zich meer afspeelt
op dit schaalniveau. Anderzijds doordat in bestuurlijke
zin aan het doordringen is dat sommige lokale problemen beter
op het schaalniveau van de Zuidwestelijke Delta kunnen
worden opgelost.

3. Eenheid via historie
Is er een rode draad te ontdekken in de historie van de Zuidwestelijke
Delta? Want een gedeeld verleden draagt ongetwijfeld
bij aan het één geheel gehalte van dit gebied.
De verhalen
Het verbindende historische thema is beslist water. In de
blauwgroene oase gaat het om de verhalen van zee, ijs, toendra,
moeras, zelfscheppende natuur, strandwallen, turf, herders
met schapen, honderden eilanden, inpolderen, overstromingen,
dijken en Deltawerken. Schrijver Paul de Schipper
heeft prachtige boeken geschreven over deze geschiedenis.
Maar ook de geschiedenis van steden als Rotterdam en Dordrecht
wordt gekleurd door verhalen over water. Rotterdam
is ontstaan doordat in de Rotte een dam werd gelegd. Rond
deze dam ontstond een nederzetting, waar men in eerste instantie
leefde van visserij. Later groeide Rotterdam uit tot
een handelsplaats met havens en industrie waar vele arbeiders
emplooi vonden. De oorspronkelijke naam van Dordrecht
is Thuredrith: doorwaadbare plaats in de rivier de Thure. De
strategische ligging aan het water maakte van Dordrecht een
belangrijke handelsplaats met bloeiende bedrijfstakken als
scheepvaart, visserij en scheepsbouw.
Water is onmiskenbaar een belangrijk motief in de economische
geschiedenis van de Zuidwestelijke Delta. Het gaat ten
eerste over de oude verhalen van de visserij, de eerste havens,
de scheepsbouw, de overzeese handel, de ontdekkingsreizen,
de slavenhandel en de smokkelhandel. Water is ook een cruciaal
thema in de agrarische geschiedenis van de Zuidwestelijke
Delta. Lokale producten als zeezout, meekrapwortel en
vlas konden dankzij de overzeese handel wereldwijd worden
De strategische ligging aan het water maakte van Dordrecht een belangrijke
handelsplaats.
geëxporteerd. Een ander voorbeeld: is nog bekend dat de
eerste bouwtekeningen van de Deltawerken tot doel hadden
de agrarische sector te voorzien van zoet water? Maar water
refereert ook aan recente geschiedenissen, bijvoorbeeld aan
de historie van de watersporten, het duiken, de sportvisserij
en de recreatie aan de kust. En over de geschiedenis van watergerelateerde
technologieën, zoals inpolderen, bruggen en
dijken bouwen.
Is nog bekend dat de eerste bouwtekeningen van de Deltawerken tot doel hadden
de agrarische sector te voorzien van zoet water?
Water komt ook terug in de geschiedenis van geleverde strijd.
De manier waarop inpolderaars honderden jaren geleden het
land van de herders en schapen inpikten, is een voorbeeld
van deze strijd. De Watergeuzen namen in 1572 Den Briel in.
Walcheren is in de winter van 1944-1945 bewust onder water
gezet. Er is felle strijd gevoerd tussen de vissers en Rijkswaterstaat
bij de totstandkoming van de kering in de Oosterschelde.
En wie vandaag de dag om zich heenkijkt, ziet
ook volop strijd. Tussen boeren, vissers, natuurliefhebbers,
havens, en containerbedrijven. Tussen land en water, zoet
en zout, oude en nieuwe natuur. Tussen de almaar groeiende
stad en de ruimte op het platteland. Strijd leveren hoort
blijkbaar bij gebieden die een delta zijn: het land is er vruchtbaar,
mensen komen er graag wonen, er valt in en aan het
water geld te verdienen, en via het water zijn er verbindingen
met de rest van de wereld.
Water refereert ook aan verhalen over barrière en verbinding.
Het sociale leven op de vele eilanden van de Zuidwestelijke
Delta was enerzijds geïsoleerd door het omringende water.
Anderzijds vormde juist het water de belangrijkste verbindingsmogelijkheid
met de rest van de wereld.
Water heeft ook invloed gehad op de bestuursvorm: een lange
periode van de geschiedenis van de Zuidwestelijke Delta
wordt gekenmerkt door een grote hoeveelheid aan lokaal
23

24
De casus van het zogenoemde landwater
Wat gebeurt er als je een dia laat zien van een Zeeuwse boerderij die rondom in het water ligt? Bij de toehoorders roept dat
beeld een blik van herkenning op. Zij kennen hun geschiedenisles en menen dus zeker te weten: dat is Zeeland na de Februariramp
van 1953. Fout. Een enkeling probeert het opnieuw: dan moet het Walcheren zijn, in de winter van 1944-1945, na de
gruwelijke actie waarbij het land bewust onder water is gezet. Maar, weer mis. Het is inderdaad Walcheren, maar onder omstandigheden
die tot 1930 heel normaal waren. In dat jaar trad het eerste gemaal pas in werking en tot die tijd stonden de lage
poelgebieden op het eiland vrijwel elk jaar van het vroege najaar tot soms ver in het voorjaar onder water. Onder landwater wel
te verstaan: overtollig hemelwater dat geen kant op kon. (Met dank aan Aad de Klerk van Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
voor het ter beschikking stellen van deze casus.)
sterke waterschappen. De fusie van de lokale waterschappen
kwam pas op gang na bemoeiing van de Provinciebesturen,
zo rond 1850. In het recente verleden is door toename van
complexiteit van werkzaamheden wederom een stap gezet in
deze fusie.
Anderzijds vormde juist het water de belangrijkste verbindingsmogelijkheid met de rest van de wereld.
Conclusie: langs de lijn van water kunnen vele verhalen verteld
worden over de rijke geschiedenis van de Zuidwestelijke
Delta. Het gedeelde waterverleden is een belangrijke eenheid
vormende kracht!

Het verdwijnen van het collectief geheugen
Hoe komt het toch dat de geschiedenis zo snel vergeten
wordt? In de casus van het landwater leiden machines
waarmee polders droog kunnen worden gepompt, tot een
mentale houding waarbij droge polders een soort vanzelfsprekendheid
worden. Men pompt zich als het ware steeds
verder de diepte in, zonder te beseffen dat dit feitelijk
tegennatuurlijk is. Heeft een zelfde soort proces bij de
totstandkoming van de Deltawerken ook niet geleid tot
een gevoel van veiligheid achter de dijken en dammen?
Niet de techniek als zodanig is hier het probleem, maar
wel de mens die denkt dat met techniek de natuur totaal
beheerst kan worden.
Het opnieuw vertellen van de watergeschiedenis van de
Zuidwestelijke Delta is niet alleen in regioverbindende zin
relevant. Uit de geschiedenis kunnen ook belangrijke les-
Men pompt zich als het ware steeds verder de diepte in, zonder te beseffen dat dit feitelijk tegennatuurlijk is.
sen voor het heden en de toekomst worden getrokken. In
dit verband citeren we Steven van Schuppen die in zijn
boek Onland en Geestgrond in het hoofdstuk Wassend Water
opmerkt dat we er verstandig aan doen ons te laten
inspireren door de mentale kaart van zeventiende-eeuws
Nederland: “Zijn wij heden ten dage in staat de verleiding
van de machine, van de al te gemakkelijke eenduidige en
grootschalige oplossingen te weerstaan en de techniek
in te zetten als een even sensibele als flexibele rap in
de dialoog met de machten en krachten van zee en rivieren,
zout, brak en zoet? Hoe kan de mentale kaart van
zeventiende-eeuws Nederland ons daarbij helpen? (…)
De vroegmoderne houding van het luisteren naar de stem
van het water zou hier een inspiratiebron kunnen zijn.”
Die houding omvatte volgens Van Schuppen een tweetal
vormen van levenskunst die we allengs verleerd zijn: de
kunst van het retireren (offervaardigheid) en de kunst van
het improviseren (levensmoed). Daarnaast gaat het om de
kunst van het anticiperen en combineren. Het woord dat
deze vier woorden verbindt, is aanpassingsvermogen.
Tot slot
Water kruipt waar het niet gaan kan. De geschiedenis van
de Zuidwestelijke Delta wordt getypeerd door een ongelooflijk
groot aanpassingsvermogen. De transities lijken
almaar complexer en risicovoller te worden en de snelheid
van veranderingen lijkt voortdurend omhoog te gaan. Toch
mag het in het verleden bewezen adaptieve vermogen van
de Zuidwestelijke Delta voor de mensen die werken aan
het Uitvoeringsprogramma van vandaag en morgen zowel
inspiratie als kompas zijn: we did it before, so we’ll manage
now!
25

4. Eenheid in politiek-bestuurlijke aansturing
Als we de blik naar binnen richten, valt één ding onmiddellijk
op: de Zuidwestelijke Delta is een regio die politiek-bestuurlijk
niet als één regio wordt aangestuurd. Is de Zuidwestelijke
Delta op provinciaal niveau een beleidsthema? En hoe hoog
staat dit beleidsthema op de prioriteitenlijst van de provincies?
In Zeeland staat het thema het hoogst, in Zuid-Holland
het laagst en Noord-Brabant neemt de middenplek in. In Zuid-
Holland en Noord-Brabant is de fysieke en mentale afstand
tussen de provinciale hoofdsteden en de Zuidwestelijke Delta
groter dan de afstand tussen de hoofdstad van Zeeland en de
Zuidwestelijke Delta. Zowel Zuid-Holland als Noord-Brabant
hebben een prioriteitagenda met andere vraagstukken, dan
kwesties die samenhangen met de Zuidwestelijke Delta. Zuid-
Holland werkt inniger samen met de provincies die samen
de Randstad vormen, dan met Zeeland of Noord-Brabant. In
Noord-Brabant neemt de politiek-bestuurlijke aandacht voor
de Zuidwestelijke Delta de laatste tijd flink toe.
Dat de prioriteit van de provincies Noord-Brabant en Zuid-
Holland niet in alle gevallen bij de Zuidwestelijke Delta ligt,
versterkt de oriëntatie van het westen van Noord-Brabant en
het zuiden van Zuid-Holland op de Zuidwestelijke Delta. Beide
gebieden hebben bij een oriëntatie op de Zuidwestelijke Delta
immers veel te winnen. Dit geldt niet voor Zeeland. Deze provincie
moet bij een sterkere oriëntatie op de Zuidwestelijke
Delta, vooral wat betreft bestuurlijke autonomie, ook verlies
incasseren.
De Zuidwestelijke Delta is een regio die politiek-bestuurlijk niet als één regio wordt aangestuurd
Goed om op te merken is dat de oriëntatie van de gemeente
Rotterdam in eerste instantie gericht is op de havengerelateerde
activiteiten en in tweede instantie op zijn positie in de
Randstad. Deze twee oriëntaties overschaduwen de oriëntatie
van Rotterdam op de Zuidwestelijke Delta. Als het gaat over
de Zuidwestelijke Delta overlegt de provincie Zeeland niet alleen
met de provincie Zuid-Holland, maar veelal ook rechtstreeks
met de stad Rotterdam.
Pessimisme
Wanneer gekeken wordt naar de politiek-bestuurlijke daadkracht
om eensgezind op te trekken in de Zuidwestelijke
Delta, is er weinig hoopgevends: iedereen streeft zijn eigen
doelen na, er is geen centrale regie, niemand wil voor elkaar
onder doen, er is geen grensoverschrijdend beleid, er zijn in
het verleden al zoveel plannen bedacht maar niet uitgevoerd,
de besluitvorming duurt te lang, en er is sprake van beleidsmatige
versnippering.
Het pessimisme zit hem vooral hier in dat niemand zo één,
twee, drie ziet hoe de issues van de Zuidwestelijke Delta
getackeld moeten worden. Het wordt of nog erger dan het
nu al is, wat tot gevolg zou hebben dat de Zuidwestelijke
Delta onbelangrijk wordt, of de ambitie en bereidheid tot
samenwerken gaan heel fors omhoog, en de Zuidwestelijke
Delta weet zich uit het moeras omhoog te trekken.
27

28
Voor het beleidsthema water geldt ook nog een ander soort
versnippering dan bestuurlijke versnippering. Water is geen
verbindend beleidsthema: het maakt versnipperd onderdeel
uit van tal van beleidsterreinen. In het waterdebat voeren de
sectoren natuurbescherming, landbouw (zoet water), visserij
en veiligheid van oudsher de boventoon. De sectoren recreatie,
horeca, wonen, watersport, zout water, onderzoek en
hoger onderwijs laten zich de laatste tijd nadrukkelijker zien
en horen op het waterpodium; in veel – vooral economisch
geïnspireerde – toekomstplannen worden nieuwe allianties
bedacht en gerealiseerd tussen deze sectoren en water. De
beleidsvelden cultuur, kunst, onderwijs (kinderdagverblijven,
basisschool, middelbare school), leefbaarheid van wijken en
dorpen, informatieverstrekking aan en debat met burgers, lopen
thans duidelijk nog achteraan in de rij van sectoren die
het debat over water initiëren en inspireren.
Optimisme
Is het op het terrein van politiek-bestuurlijke samenwerking
enkel kommer en kwel? Nee, want in de Zuidwestelijke
Delta vinden bijvoorbeeld Zeeland en West-Brabant elkaar
Zuid-West Nederland: landsdeel met een eigen economische structuur en groeipotentie.
steeds beter. Vooral op economische thema’s. We stippen
een aantal voorbeelden aan. Zo is in de land- en tuinbouw
al sinds jaar en dag sprake van een gemeenschappelijke
oriëntatie. Veel boeren uit West-Brabant sloten zich bijvoorbeeld
aan bij de Zeeuwse Landbouw Maatschappij.
Beide gebieden vallen nu onder de Zuidelijke Land- en
Tuinbouworganisatie (ZLTO). Een voorbeeld van recentere
aard is de samenbundeling van de Kamer van Koophandel
in de regio Zuid-West Nederland, met kantoren in Breda,
Middelburg en Terneuzen. Ook de Zeeuwse en West-Brabantse
werkgevers werken samen, namelijk in de Brabants
Zeeuwse Werkgeversvereniging. In december 2008 publiceerde
deze vereniging het plan Ambities in Balans. Dit
plan bevat de strategische visie voor economische groei
in de regio Zuidwest-Nederland tot aan 2040. Ook in het
programma Pieken in de Delta van het ministerie van Eco-
nomische Zaken wordt Zuid-West Nederland beschouwd als
een landsdeel met een eigen economische structuur en
groeipotentie. Tot slot wijzen we op de dwarsverbanden
tussen de ontwikkelingsmaatschappijen N.V. Economische
Impuls Zeeland en NV REWIN West-Brabant.
Verder kan ook een aantal thema’s worden genoemd waarbij
de grenzen tussen de drie provincies aan het vervagen zijn.
Het hoger onderwijs is hier een mooi voorbeeld. Brabanders
gaan naar het CIOS in Goes en veel Zeeuwen studeren aan de
Erasmus Universiteit Rotterdam. Andere voorbeelden zijn de
succesvolle initiatieven van de Dutch Delta Academy en het
Kennis Netwerk Delta Water.
En geldt voor zaken als arbeidsmarkt, sport en cultuur eigenlijk
ook niet meer en meer dat provinciale grenzen er niet
meer toe doen? Zomaar een willekeurige inwoner: hij woont
in Zeeland, werkt in Rotterdam, speelt met zijn basketballteam
competitie in de regio Zuid Nederland (Zeeland, Brabant
en Limburg) en gaat geregeld een avondje stappen in
Antwerpen.
Tot slot
De conclusie is dat de Zuidwestelijke Delta politiek-bestuurlijk
(nog) niet als één regio wordt aangestuurd. Er is een portie
pessimisme en een stuk optimisme te bespeuren. Het zal heel
veel moed vergen en kruim kosten om de politiek-bestuurlijke
tekortkomingen te overwinnen. Tegelijkertijd is er optimisme:
op diverse beleidsterreinen en tussen verschillende regio’s
van de Zuidwestelijke Delta zijn en ontstaan samenwerkingsverbanden
die zich niets aantrekken van de provinciale grenzen.
Als de Stuurgroep Zuidwestelijke Delta er in slaagt het Uitvoeringsprogramma
te realiseren, wordt in de samenwerking
tussen de drie provincies een belangrijke stap voorwaarts
gezet. Niet alleen op het thema waterveiligheid en
ecologie, maar vanwege de integrale aanpak van het pro-

ject, juist ook op het gebied van economie en gerelateerde
sociaal-culturele issues. Hebben politici en bestuurders de
moed om van het Uitvoeringsprogramma de ‘best showcase
ever’ te maken?
29

5. Eenheid door geografische ligging
De in het vorige hoofdstuk geformuleerde kansen voor een
toekomstige politiek-bestuurlijke eenheid van de Zuidwestelijke
Delta worden versterkt als op de kaart van de Zuidwestelijke
Delta wordt uitgezoomd. We komen dan terecht in het
werkgebied van de zogenoemde Rijn-Schelde-Delta samenwerking.
Deze in Bergen op Zoom kantoorhoudende organisatie
is een samenwerking van Vlaamse en Nederlandse organisaties
op het gebied van economie, mobiliteit, ecologie,
cultuur, toerisme en recreatie. Tot het werkgebied behoren:
- de havens van Rotterdam, Antwerpen, Zeeland Seaports,
Zeebrugge, Gent, Moerdijk, Dordrecht en Oostende;
- de mondingen van de rivieren de Rijn, Maas en Schelde;
- de steden Antwerpen, Rotterdam, Gent en Brugge.
Als we nog verder uitzoomen, verschijnt nagenoeg heel
Noordwest-Europa op de kaart. De relatie tussen dit grote gebied
en de Zuidwestelijke Delta wordt op een mooie manier
gelegd in de strategienota Ambities in balans van de Brabants
Zeeuwse Werkgevers. Zij zien Zuidwest-Nederland en de main-
ports van Antwerpen en Rotterdam als de poort tot Noordwest-Europa,
dat wil zeggen als een zenuwcentrum waarin
alle aan- en afvoerlijnen innovatief worden gecoördineerd.
Op de schaal van Noordwest-Europa, in sociaal en fysisch
geografische en economische zin, is de Zuidwestelijke Delta
dus alleszins één gebied. Dat onderstreept nog eens dat
het eigenlijk merkwaardig is dat de Zuidwestelijke Delta in
politiek-bestuurlijk zin niet als één regio wordt aangestuurd.
Sterker nog: de krachten die werkzaam zijn binnenin de Zuidwestelijke
Delta, volgen vooral de scheidslijnen tussen bijvoorbeeld
provincies, tussen de zachte kern van de eilanden
en zeearmen en de harde schil van het Rijnmondgebied, de
Drechtsteden en West-Brabant, tussen de haven van Rotterdam
en de haven van Antwerpen, tussen Nederland en België.
De politiek-bestuurlijke krachten zijn daardoor meer met de
delen (en elkaar) bezig dan met het geheel van de Zuidwestelijke
Delta.
Op de schaal van Noordwest-Europa, in sociaal en fysisch geografische en economische zin, is de Zuidwestelijke Delta dus alleszins één gebied.
Periferie?
Gek genoeg wordt de Zuidwestelijke Delta in de beleving toch heel vaak geassocieerd met een periferie. Woorden die bij deze
beleving horen: platteland, groenblauwe oase, zachte kern, demografische krimp, Zeeland, rust, ruimte en recreatie. Dit is een
hardnekkig beeld! Je hoort bijvoorbeeld zeggen: “Als ik uit de sigarettenbocht bij Bergen op Zoom kom, en de landschappelijke
badkuip inrijd, ervaar ik onmiddellijk dat ik de Zuidwestelijke Delta binnenrijd”. Of als men gevraagd wordt in beelden over de
Zuidwestelijke Delta te denken: men ziet vooral water, strand en dijken. Deze associaties horen natuurlijk allemaal bij de zachte
kern van de Zuidwestelijke Delta. De Zuidwestelijke Delta is echter ook: grote steden en grote havens.
De Zuidwestelijke Delta is eigenlijk allesbehalve een periferie. Het gebied heeft met het vele water sterke troeven in hand en ligt
op de schaal van Noordwest-Europa in het midden van een aantal grootstedelijke en economische conglomeraten. De kracht van
de Zuidwestelijke Delta zit hem juist in deze diversiteit: zee en land, stad en platteland, rust/ruimte en kabaal/vol. Het goed
voor het voetlicht brengen van deze diversiteit is echter nog een hele klus.
31

32
Men ziet vooral water, strand en dijken. De Zuidwestelijke Delta is echter ook: grote steden en grote havens.
Tot slot
Op de schaal van Noordwest-Europa heeft de Zuidwestelijke
Delta absoluut betekenis. De Reflectiecommissie Zuidwestelijke
Delta heeft hierover terecht opgemerkt dat deze
betekenis meer erkenning verdient en dat bestuurders en
anderen daartoe moeten gaan spreken over en werken aan
de identiteit van dit gebied als geheel. Dat ze dit nog
onvoldoende doen, is al meerdere keren gezegd. Toch zijn
de schrijvers van dit essay hoopvol gestemd, want bij alle
bij dit deelonderzoek betrokken mensen zagen we energie
ontstaan zodra de discussie zich verlegt naar het niveau
waarvoor geldt dat het geheel meer is dan de som der
delen: naar het niveau van de Zuidwestelijke Delta dus.
Het Uitvoeringsprogramma slaagt als op die energiegolven
wordt aangesloten.

6. Eenheid in sociaal-culturele identiteit
Hebben de drie provinciale delen van de Zuidwestelijke Delta
een duidelijk herkende en breed erkende (sociaal-culturele)
identiteit? Zeeland wel. Als je mensen uit binnen- en buitenland
vraagt naar Zeeuwen, Zeeuws, of Zeeland, hebben ze
daar – al dan niet juiste – beelden en woorden bij. Maar pas
op: het begrip identiteit moet niet te dogmatisch worden opgevat.
Er is een Zeeuwse identiteit, maar er zijn tegelijkertijd
ook verschillen tussen de Zeeuwse eilanden. Bestaat er ook
zoiets als een identiteit van de Deltadelen van de provincies
Zuid-Holland en Noord-Brabant? De identiteit van West-Brabant
bestaat mogelijk (als een soort afgeleide identiteit van
de Brabander), maar de herkenning en erkenning hiervan is
veel geringer dan die van de Zeeuwse identiteit. Dat geldt in
nog sterkere mate voor de identiteit van het zuiden van Zuid-
Holland; deze is niet of nauwelijks te herkennen.
Conclusie: er is niet zoiets als een aantal lokaal, nationaal en
internationaal herkende en erkende identiteiten in de Zuidwestelijke
Delta. De identiteit van de Zuidwestelijke Delta is
toch vooral een optelsom van de identiteit van de delen van
de Zuidwestelijke Delta, waarbij het deel Zeeland de sterkst
herkende en erkende identiteit van de drie Deltadelen heeft.
Er is niet zoiets als een lokaal, nationaal en internationaal herkende en erkende identiteit van de Zuidwestelijke Delta.
Sociaal-culturele aansluiting
Sluiten de verschillende sociaal-culturele delen van de Zuidwestelijke
Delta op elkaar aan? Jazeker, er is bijvoorbeeld een
sociaal-culturele aansluiting tussen de provincie Zeeland aan
de ene kant en Goeree-Overflakkee en de kleidelen van West-
Brabant aan de andere kant. Drie voorbeelden: de gebieden
delen de zogenoemde Bible Belt, op de officiële website van
de Promotie Zeeland Delta (VVV) prijkt ook Goeree-Overflakkee
en mensen verhuizen vrij gemakkelijk van het ene naar
het andere gebied. Verder geldt dat Zeeuwen meer hebben
met een stad als Rotterdam dan met een stad als Amsterdam.
Dit zou dan samenhangen met de herkomst van grote aantal-
len arbeiders die in de vorige eeuw vanuit Zeeland naa Rotterdam
trokken en met de overeenkomstige mentaliteit van gewoon
doen en hard werken. Niet voor niets zijn veel Zeeuwen
fan van voetbalclub Feyenoord! (Opmerkelijk: ook voetbalclub
RBC Roosendaal beschouwt de regio Zeeland als haar natuurlijke
achterland.) Verder is opvallend dat de sociaal-culturele
eenheid van de Zuidwestelijke Delta aan de zuidkant begrensd
lijkt te worden door de Westerschelde.
Van Zeeuws-Vlaanderen wordt door sommigen wel gezegd dat
het niet verwant is met de rest van Zeeland, maar evenmin met
de noordkant van België. Anderen zien wel degelijk verwantschap,
maar stellen daarbij vast dat Zeeuws-Vlaanderen meer
verwant is met de rest van Zeeland, dan met de noordkant van
België. En de sociaal-culturele verschillen tussen Vlaanderen
en de Zuidwestelijke Delta zijn talloos vele malen groter dan
de verschillen tussen de diverse gebieden die samen de Zuidwestelijke
Delta vormen. De sociaal-culturele verschillen tussen
Vlaanderen en de Zuidwestelijke Delta hebben een historische
achtergrond. De verschillen tussen de formele stelsel van
Nederland en België (bijvoorbeeld op het gebied van arbeid,
sociale zekerheid, hypotheken en onderwijs) staan grensover-
schrijdend economisch verkeer vaak in de weg. Dit is de reden
dat de pendel van werknemers over de grens tussen België en
Nederland vrij gering is en eerder aan het afnemen dan aan
het toenemen is. Toch gebruiken bewoners van beide landen
elkaars landen in functionele zin. Twee voorbeelden: Belgen
duiken in Zeeland en hebben er hun jacht liggen en Nederlanders
maken gebruik van de ziekenhuiszorg van Gent.
Conclusie: ondanks dat niet gesproken kan worden van de
(sociaal-culturele) identiteit van de Zuidwestelijke Delta,
sluiten de verschillende sociaal-culturele delen van de Zuidwestelijke
Delta wel op elkaar aan.
35

36
Die Karla Peijs is zo gek nog niet!
In de Provinciale Courant Zeeland verscheen op 30 januari 2009 een leuke reactie op het annexatie ballonnetje dat Karla Peijs
losliet tijdens de nieuwjaarsreceptie van de provincie Zeeland. West-Brabander Larant Heere schreef over het idee om West-
Brabant en Zeeland samen te voegen onder ander het volgende. (Het annexatie ballonnetje strekte zich overigens ook uit tot
Goeree-Overflakkee.)
“Het idee om West-Brabant en Zeeland samen te voegen, is zo gek nog niet. Want die regio heeft toch meer met Zeeland dan
pakweg met het Land van Cuijck, de Meierij of de Peel. En laten we eerlijk zijn: Den Bosch ligt niet alleen in kilometers ver
weg… Maar wij, West-Brabanders hebben toch niks met Zeeland, ze vieren er niet eens carnaval! Klopt, maar (…) de bewoners
van het kleigebied (…) hebben aanmerkelijk minder met carnaval dan de “zuidelijken” van het zand… Hoeveel West-Brabanders
hebben niet een vakantiewoning, stacaravan of boot in Zeeland? Hoeveel West-Brabanders trekken niet elk weekeinde naar de
kust zodra het weer het enigszins toelaat?... De West-Brabander heeft weinig op met het prototype van de Brabander, altijd een
Oost-Brabander met een zachte, bijna Limburgse tongval. Nee, de West-Brabander is bijna net zo stug als de Zeeuw, vaak niet
katholiek en net zo gehard door de wind die over de dijken jaagt… Wat is de meest Zeeuwse stad van Brabant? Juist, Bergen op
Zoom, waar talrijke Tholenaren komen winkelen en waar de eilanders naar school en het ziekenhuis komen.”
Hoe staat men tegenover thema’s als water en veiligheid? Zijn er verschillen tussen de gebieden?
Tot slot
Onze stelling is dat het geen zin heeft energie te stoppen in
de verwekking en geboorte van zoiets als de Zuidwestelijke
Deltanaar. De Zuidwestelijke Delta heeft zoals gezegd geen
herkende en erkende sociaal-culturele identiteit. En let op:
het opvoeren van de druk op bijvoorbeeld Zeeuwen om Zuidwestelijke
Deltanaar te worden, leidt er hoogstwaarschijnlijk
toe dat ze feller met de Zeeuwse vlag gaan wapperen. En dat
geldt evenzeer voor alle andere culturele identiteiten die de
Zuidwestelijke Delta rijk is. En geldt voor een dergelijke gemeenschappelijk
herkende en erkende culture identiteit toch
vooral ook niet: die is er of niet, maar laat zich in ieder geval
niet of nauwelijks creëren, zeker niet binnen een termijn van
enkele tientallen jaren?
Het gaat veel meer om het opsporen en etaleren van de
sociaal-culturele aansluitingen en van daaruit om overeenkomsten
tussen verschillende geografische delen van
de Zuidwestelijke Delta. Maar bijvoorbeeld ook om overeenkomsten
tussen mensen die behoren tot een bepaalde
dwarsdoorsnede van de gehele bevolking van de Zuidwestelijke
Delta. Het is zinvol om dergelijke overeenkomsten
op te sporen en te etaleren, omdat ze voor de totstandkoming
van het Uitvoeringsprogramma kunnen werken als
belangrijke geleiders van samenwerkende energie.

Onderzoek
Nader onderzoek kan helpen bij het vinden van antwoorden op de vraag of er in de Zuidwestelijke Delta sociaal-culturele verbindingen
zijn die dieper gaan dan water en klei en/of verder gaan dan hetgeen in hoofdstuk 6 voorzichtig is afgetast. Is er
verbinding aan te brengen die gebaseerd is op bijvoorbeeld familiebanden, historische verbindingen, architectonische overeenkomsten
en andere vanzelfsprekende integratiekaders? Er wordt niet of nauwelijks sociaal-cultureel onderzoek gedaan op
het niveau van de Zuidwestelijke Delta. Dat is jammer, omdat het aantal onderzoeksvragen groot is. We noteren er een paar:
- Hoe streekeigen, Zeeuws/Brabants/Hollands, Nederlands, Europees of mondiaal zien de bewoners van de Zuidwestelijke
Delta het heden en de toekomst? Verschilt dit per thema?
- Hoe staat men tegenover thema’s als water en veiligheid? Zijn er verschillen tussen de gebieden?
- Waar zit de kracht en de trots bij de Zeeuwen, zuid Zuid-Hollanders en west Noord-Brabanders? Wat zijn hun wensen, verlangens
en ambities? Zitten hier verschillen tussen?
- Is er dwars door de regionale of stedelijke komaf een segmentering van de bevolking van de Zuidwestelijke Delta te maken,
bijvoorbeeld aan de hand van de vier burgerschapsstijlen zoals die door Motivaction zijn ontwikkeld (plichtsgetrouwen;
verantwoordelijken; pragmatici; en buitenstaanders)? Of bijvoorbeeld tussen mensen die in de blauwgroene oase zijn komen
wonen (import) en de mensen die er van oudsher al wonen?
37

7. Zijn de bewoners van de Zuidwestelijke Delta waterproof?
Het borrelt en het bruist! Dat is waarschijnlijk de beste samenvatting
als het gaat om het geheel dat de Zuidwestelijke
Delta was, al is, aan het worden is, of zou kunnen worden.
Het borrelt en het bruist niet in de richting van zoiets als de
sociaal-culturele identiteit van de Zuidwestelijke Deltanaar.
De mentale diversiteit overheerst, er is sprake van historischcultureel
gegroeide verschillen tussen de gebieden van de
Zuidwestelijke Delta en de verschillen tussen de mensen die
er wonen, werken en recreëren zijn groot. De samenhang die
er in sociaal-culturele zin echter zeker ook is, gaat absoluut
kansen geven.
Watergerelateerde onderwerpen zijn daarbij als het ware de
natuurlijke punten van verknoping en scheppen een gemeenschappelijke
mentale ruimte.
Die ruimte kan benut worden om de samenwerking binnen
de Zuidwestelijke Delta te bevorderen. Bijvoorbeeld op het
thema van Flood Management, het thema van dit hoofdstuk.
Salt & Rural Flood Management?
Hebben de bewoners die wonen in de blauwgroene oase van de Zuidwestelijke Delta veel met water? Je zou het misschien zeggen,
maar sinds de Deltawerken is de watergevoeligheid van deze bewoners gedaald. Men waant zich veilig achter dijken en
dammen.
Steden als Dordrecht en Rotterdam leren ons dat men daar wel aan het verbroederen is met het zoete water uit de rivier. Voor
het leren omgaan met het water heeft men zelfs een woord: Urban Flood Management. Huizen worden op palen gebouwd,
gebieden mogen tijdelijk overstromen, er worden regelmatig oefeningen gehouden. Bestuurders, bewoners en ondernemers
zoeken samen naar verbindingen tussen wonen, recreëren, natuur en economie.
Als het om leven met het water gaat, zijn de stedelingen en de bewoners van het zoete rivierengebied van de Zuidwestelijke
Delta dan inderdaad verder dan hun evenknieën uit de zoute plattelandsgebieden? Is er behoefte aan een zoute en rurale variant
van ‘Urban Flood Management’? Een variant die tevens rekening houdt met de verwoestende kracht, onvruchtbare kanten
en macht van de zoute zee?
39

40
Uitdaging
Voor de realisatie van het Uitvoeringsprogramma is het van
eminent belang de komende jaren de bewoners van de Zuidwestelijke
Delta te betrekken bij het gesprek over water. Er
zijn geen onderzoeken beschikbaar die aantonen in welke
mate de bevolking van de Zuidwestelijke Delta op de hoogte
is van de watergerelateerde vraagstukken van de regio.
Maar het vermoeden bestaat dat kennis over zaken als klimaatbestendigheid,
veiligheid, en ecologische kwaliteit geen
gemeengoed is bij de bewoners van de Zuidwestelijke Delta.
Hoogstwaarschijnlijk zijn er wel verschillen tussen de bewoners
van de gebieden van zout water, zee en platteland en
de bewoners van de gebieden van zoet water, rivier en stad.
Werken aan een mentaliteit die veel meer waterproof is,
vraagt om een breed draagvlak in de samenleving en inwoners
zullen dan ook betrokken moeten worden bij dit veranderingsproces.
Het gaat om het op gang brengen van een
dialoog en om het overdragen van kennis. Ook om het leren
dominante opinie is dat het water wordt omarmd en dat er
niet alleen tegen wordt gevochten. Men realiseert zich dat
water voorspoed, maar soms ook tegenspoed met zich meebrengt.
Deze nieuwe watermentaliteit is zichtbaar tot in de
haarvaten van de samenleving. Zichtbaar in het onderwijs,
zichtbaar in het culturele leven en de culturele instellingen,
zichtbaar in de wijze waarop mensen de Zuidwestelijke Delta
ervaren in hun wijken, buurten, dorpen en steden. Daarnaast
levert de nieuwe mentaliteit werk en inkomen op, doordat
mensen werken met water, in recreatie, zilte teelten, zeewering,
energieproductie, en dergelijke. Bij het realiseren van de
gewenste mentaliteitsverandering kan beroep gedaan worden
op diverse sociaal-culturele instellingen, zoals bibliotheken,
popgroepen, film, en kunst. Verder is het zinvol om samen op
te trekken met scholen, van kinderdagverblijven tot universiteiten.
De bewoners ervaren dat er samenhang bestaat tussen klimaatbestendigheid en veiligheid, ecologische veerkracht en economische vitaliteit.
van elkaar: wat kunnen de reeds lopende Leven met Water
projecten overdragen aan projecten die nog moeten beginnen?
Wat kunnen zout water en zoet water, zee en rivier, en
stad en platteland van elkaar en aan elkaar leren?
Enerzijds krijgt de gewenste mentaliteitsverandering vorm
vanuit het Uitvoeringsprogramma zelf. Door bijvoorbeeld
rondom een bepaald project trouw te blijven aan de (in de
inleiding van dit essay reeds genoemde) uitgangspunten.
Anderzijds kan de handschoen ook op een hoger schaalniveau
worden opgepakt. Bijvoorbeeld door op het niveau
van de Zuidwestelijke Delta te werken aan de basisgedachte
‘wij omarmen het water, wij gaan een nieuwe koers varen als
het gaat om omgaan met water’. De bewoners ervaren dat
er samenhang bestaat tussen klimaatbestendigheid en veiligheid,
ecologische veerkracht en economische vitaliteit. De
Het gaat om een programma dat inhaakt op bestaande initiatieven
en bestaande energie probeert te vergroten. Geen
planmatig, op targets gestuurd en van bovenaf (door de overheid)
vormgegeven programma, maar om een programma dat
organisch, creatief, netwerkachtig, door en voor mensen uit
alle hoeken en gaten van de maatschappij, kortom bottom-up
gestalte krijgen.

Spongebob
De waterrijke omgeving waarin de mensen van de Zuidwestelijke Delta wonen en werken, doet sterk denken aan de wondere
wereld waarin stripfiguur SpongeBob SquarePants leeft. SpongeBob is een tekenfilmserie die sinds 2003 wereldwijd wordt uitgezonden.
De serie speelt zich diep in de oceaan af, in het stadje Bikinibroek. Daar woont een vierkante, gele zeespons, met
de naam SpongeBob SquarePants. Hij woont in een ananas, samen met zijn huisdier, de katachtige zeeslak Gerrit. SpongeBob
houdt van zijn werk als kok bij de Krokante Krab. Hij raakt snel in moeilijkheden, werkt op de zenuwen van zijn geflipte buurman
Octo Tentakels, en belandt in geestige en vreemde situaties met zijn zeestervriend Patrick Ster en de altijd naar sensatie
zoekende eekhoorn Sandy Wang.
Wat is, in de context van het Uitvoeringsprogramma van de Zuidwestelijke Delta, het frapperende aan deze metafoor? Ten eerste
dat er mensen leven in een gebied, waarover Rik Launspach in de opening van zijn boek 1953 verzucht, dat God het daarvoor
nu juist niet gemaakt had. Ook het stripfiguur Spongebob maakt het onmogelijke mogelijk door allerlei “menselijke” aanpassingen
aan te brengen in een volledig natuurlijke omgeving. Punt twee is dat Spongebob onder water een prima leven leidt. Hij
verdient zijn brood met het water; de wegen, gebouwen en vaartuigen van Bikinibroek zijn zowel wat vorm als functionaliteit
betreft 100% waterproof; en ook het sociaal-culturele leven is helemaal gekleurd door de kansen en mogelijkheden van het onderwaterleven.
Tot slot: wie naar SpongeBob kijkt, geniet, lacht, beleeft avonturen, komt onverwachte dingen tegen, en tintelt
van de sensatie. Zouden de bewoners en de bezoekers de Zuidwestelijke Delta niet net zo willen beleven?
41

8. Epiloog
De Stuurgroep Zuidwestelijke Delta staat voor zeer grote opgave:
het realiseren van een Uitvoeringsprogramma. De slagingskans
van deze opdracht stijgt naarmate in de Zuidwestelijke
Delta de handen ineen worden geslagen en op tal van
terreinen intensiever dan tot nu toe wordt samengewerkt. De
stelling van het essay is dat een gedeelde sociaal-culturele
ruimte de samenwerking binnen de Zuidwestelijke Delta bevordert.
Dit essay gaat over de gemeenschappelijke sociaalculturele
ruimte van de Zuidwestelijke Delta.
De redenering start met het begrip sociaal-culturele identiteit.
Dit begrip zinspeelt op bezigheden die mensen met
elkaar doen; dus om bezigheden als wonen, werken, leren,
sporten, recreëren en dergelijke. Mensen maken daarbij gebruik
van allerlei sociaal-culturele instituties, zoals de woningmarkt,
de arbeidsmarkt, onderwijsinstellingen, verenigingen,
schouwburgen enzovoort. In dit essay gaat het over
de geografische schaal waarop de gezamenlijke bezigheden
worden georganiseerd. Bijvoorbeeld in de wijk, in de stad of
het dorp, op gemeentelijk of provinciaals niveau, in de regio,
in Nederland of in Europa. Als gemeenschappelijke sociaalculturele
bezigheden op een bepaalde geografische schaal
worden georganiseerd, ontlenen de mensen aan deze geografische
schaal betekenis. Men ervaart deze geografische schaal
dan bovendien als een eenheid.
Met de sociaal-culturele identiteit van de Zuidwestelijke Delta
wordt bedoeld dat het gaat om de betekenis en eenheid die
mensen (die in gezamenlijkheid sociaal-culturele instituties
hebben georganiseerd) ontlenen aan de geografische schaal
van de Zuidwestelijke Delta.
Sociaal-culturele bezigheden worden op meerdere schaalniveaus
georganiseerd. De schaal loopt van minimaal lokaal
tot en met maximaal mondiaal. De minimaal lokale schaal is
de directe woonomgeving, zoals de straat, buurt of wijk of
het dorp waarin men woont. Voorbeelden van grotere schaalniveaus
zijn het stadsdeel, een groep dorpen, de stad en de
gemeente. Weer een stap hoger gaat het om het schaalniveau
van de provincie of deelgebieden van de provincie, of algemener
het schaalniveau van de regio. En tot slot om land,
werelddeel en het mondiale schaalniveau.
Een willekeurige bewoner kan voor verschillende sociaal-culturele
instituties betekenis en eenheid ontlenen aan verschillende
geografische schalen. Sommige bezigheden spelen zich
af op het minimale lokale schaalniveau (de buurtbarbecue),
andere bezigheden spelen zich af op het maximale mondiale
niveau (een internationale nieuwsgroep op Internet over het
fokken van Hazewindhonden). Elke bewoner kan daarom tegelijkertijd
betekenis en eenheid ontlenen aan de wijk Kralingen,
de stad Rotterdam, de Randstad, Nederland en Europa.
Meerkeuzevraag
Stel nu dat alle bewoners van de Zuidwestelijke Delta de
meerkeuzevraag ‘wat ben je?’ krijgen voorgelegd:
A. Een Nederlander?
B. Een Europeaan?
C. Een Zuidwestelijke Deltanaar?
D. Een Zeeuw, Zuid-Hollander, of Noord-Brabander?
Hoeveel mensen zouden dan invullen dat ze zich een inwoner
van de Zuidwestelijke Delta voelen? Het essay stelt dat de
betekenis en eenheid die bewoners ontlenen aan de Zuidwestelijke
Delta geringer is dan die van bijvoorbeeld de provincie,
Nederland of Europa. Niet alle bewoners zullen dit in gelijke
mate ervaren. Voor de ene groep (bijvoorbeeld ondernemers)
is de Zuidwestelijke Delta belangrijker dan een andere groep
(bijvoorbeeld bejaarden). Een burger kan voor de ene sociaal-
Een willekeurige bewoner kan voor verschillende sociaal-culturele instituties betekenis en eenheid ontlenen aan verschillende geografische schalen.
43

44
De dynamiek van verschillende sociaal-culturele lagen
De bevolking van de Zuidwestelijke Delta herbergt diverse groepen mensen. Als het gaat om de dynamiek binnen de Zuidwestelijke
Delta kan bijvoorbeeld onderscheid gemaakt worden tussen de volgende groepen:
- Pendelaars: wonen in de ene regio van de Zuidwestelijke Delta, werken in een andere regio van de Zuidwestelijke Delta.
Er is ook een groep die plaatsonafhankelijk werkt: wonen waar je wilt en vanuit deze woonplaats, met behulp van
communicatietechnologie, werken voor wie je maar wilt.
- De Zilveren Golf: de groep vooral oudere bewoners die de drukte van de steden van de Zuidwestelijke Delta inruilt en gaat
wonen in de blauwgroene oase van de Zuidwestelijke Delta.
- De kennisuitruil: de groep vooral jonge mensen die voor studie en/of werk naar de stedelijke centra van de Zuidwestelijke
Delta trekken en in de levensfase van gezinsvorming de rurale kwaliteiten opzoeken.
- Toeristen: er is een groep die op zoek is naar kwantiteit en elkaars nabijheid (kamperen in Renesse) en er is een groep die
op zoek is naar kwaliteit, rust en ruimte (varen in de Biesbosch).
- Tweede woning bezitters: in de weekeinden en tijdens vakanties wonend in de blauwgroene oase; de rest van het jaar
wonend en werkend in de stedelijke centra van de Zuidwestelijke Delta.
- Stedelingen: in de steden van de Zuidwestelijke Delta wonende groep met diverse type mensen en leefstijlen.
culturele bezigheid (bijvoorbeeld onderwijs) meer betekenis
en eenheid toedichten aan de Zuidwestelijke Delta dan de andere
bezigheid (bijvoorbeeld het vieren van Koninginnedag).
In het essay wordt verder verondersteld dat het lokale schaalniveau
in het leven van bewoners nog steeds een dominante
positie inneemt. De woorden nog steeds verwijzen naar het
proces van ontsluiting van het lokale schaalniveau. Steeds
meer bezigheden worden op een steeds groter schaalniveau
georganiseerd. Dit proces van globalisering maakt de betekenis
en eenheid die bewoners ontlenen aan grotere schaalniveaus
belangrijker (in die zin is er sprake van een proces
van mentale verstedelijking), maar niet vergeten moet worden
dat het lokale schaalniveau hierbij nog immer dominant
blijft. In het essay wordt geen wetenschappelijk bewijs voor
de volgende vooronderstelling geleverd, maar in het betoog
wordt er wel rekening mee gehouden: ten minste 70% van
de sociaal-culturele identiteit wordt ontleend aan het lokale
schaalniveau.
Feit is in elk geval dat sociaal-culturele identiteit geen tijdloos
begrip is. Het is onderhevig aan veranderingen. Het ene
schaalniveau wordt bijvoorbeeld belangrijker dan het andere.
Er zijn verschillen per groepen van burgers en per sociaal-culturele
bezigheden. Diversiteit is een onderscheidend begrip
als het gaat om de sociaal-culturele identiteit.
De Zuidwestelijke Delta is een schaalniveau tussen het lokale,
het nationale en het internationale. Op nationale schaal con-
curreert de Zuidwestelijke Delta met het schaalniveau van de
provincie. Op de schaal van Noordwest-Europa concurreert de
optelsom van de zuidwestkant van Nederland en het noordwesten
van België (dit is een alternatieve geografische afbakening
van de Zuidwestelijke Delta) met de schaalniveaus van
de landen Nederland en België.
Mentale ruimte
Het essay behandelt vervolgens de vraag of op de as die loopt
van minimaal lokaal tot en met maximaal mondiaal, in mentale
zin, meer ruimte beschikbaar is voor de regio Zuidwestelijke
Delta. Zal er, met andere woorden, ruimte ontstaan
om de stelling van het essay dat de betekenis en eenheid die
bewoners ontlenen aan de Zuidwestelijke Delta nu geringer is
dan die van de provincie, kantelt in de richting van de Zuidwestelijke
Delta? Het essay beantwoordt deze vraag met ja:
de Zuidwestelijke Delta lijkt in toenemende mate een niveau
te worden waarop burgers, ondernemers, politici en dergelijke
gezamenlijk sociaal-culturele bezigheden organiseren.
De beweging die gaande is, wordt getypeerd als “het borrelt
en het bruist”. Langs assen als pendel en mobiliteit, wonen
in de Zuidwestelijke Delta, historie, politiek- bestuurlijke samenwerking
en dergelijke worden bewegingen gezien die de
sociaal-culturele betekenis van de Zuidwestelijke Delta groter
(kunnen) maken. Hetgeen geïdentificeerd wordt, is soms realiteit,
soms ook een wenkend perspectief. Langs de ene as
(meer kilometers tussen woon- en werkplaats) gaat het soms
sneller en eenvoudiger dan langs de andere as (bestuurlijke

Maatschappelijke trends
In het Sociaal en Cultureel Rapport 2004 In het zicht van de toekomst van het Sociaal Cultureel Planbureau zijn een aantal
algemene maatschappelijke trends gesignaleerd. Deze hebben nadrukkelijk invloed op de sociaal-culturele identiteiten: de
leefwerelden van mensen omvatten steeds grotere geografische gebieden.
- Individualisering: het proces waarbij steeds meer erkend wordt dat mensen individueel ontwerpers en uitvoerders (moeten)
zijn van hun eigen leven, op basis van keuzen die ze zelf hebben gemaakt. Zelfstandig je brood kunnen verdienen, zelf
verantwoordelijk zijn voor je gezondheid, je veiligheid enzovoorts. Individualisering betekent voor organisaties het leveren
van maatwerk.
- Informalisering: het proces waarin de omgangsvormen tussen mensen steeds meer op basis van gelijkheid plaatsvinden.
- Internationalisering: het proces waarbij het leven van mensen door toenemende (fysieke en geestelijke) mobiliteit en communicatie
wordt opgerekt tot op wereldschaal en waarbij de mensheid in toenemende mate een internationaal samenhangende
wereldorde aan het maken is, economisch, maar ook sociaal en cultureel.
- Informatisering: het proces waarbij steeds meer informatie steeds sneller en universeler beschikbaar is.
- Intensivering: het proces waarbij de belevingskant van wat mensen met elkaar doen aan belang wint; dit proces is nauw
verbonden met welvaart, hoge opleiding en veel vrije tijd.
samenwerking). En het opschalen van de lokale schaal naar
het schaalniveau van de Zuidwestelijke Delta is veelal zowel
een verrijking (de voorziening krijgt een betere kwaliteit) als
een verarming (de voorziening is minder dichtbij beschikbaar).
Mentaal schakelen
Wat betekent het essay voor het Uitvoeringsprogramma van
de Zuidwestelijke Delta? Een eerste conclusie is dat rekening
gehouden moet worden met de vooronderstelling dat ten
minste 70% van de sociaal-culturele identiteit wordt ontleend
aan het lokale schaalniveau. Het getal 70 staat in een
scheve verhouding tot de agenda van de Zuidwestelijke Delta
die zich afspeelt op mondiaal, nationaal en bovenregionaal
schaalniveau. Draagvlak creëren voor deze agenda vraagt om
mentaal schakelen, tussen de verschillende schaalniveaus,
maar ook tussen de vele kleuren en geuren van de diversiteit
wat betreft groepen mensen en soorten bezigheden. Het essay
neemt hieromtrent de volgende stelling in: als ten minste
70% van de sociaal-culturele identiteit (van een bepaalde
groep mensen en/of van bepaalde bezigheden) wordt ontleend
aan het lokale schaalniveau, moet het startpunt van
het verhaal van de Zuidwestelijke Delta aansluiten bij dit lokale
schaalniveau. Via een lokale proloog kunnen mensen in
mentale zin als het ware worden meegenomen naar het grotere
schaalniveau van het Uitvoeringsprogramma. De eerste
vraag is dus telkens:
Als het gaat om sociaal-culturele bezigheden die samenhan-
gen met de drie centrale ambities klimaatbestendig veilig,
ecologisch veerkrachtig en economisch vitaal, welke betekenis
en eenheid ontlenen een bepaalde groep mensen dan aan
de eigen lokale regio?
Het gaat hierbij dus eerst om het verkrijgen van inzicht in
hetgeen op lokale niveau wordt georganiseerd:
- Welke geschiedenissen zijn hieraan voorafgegaan?
- Hoe dik en complex is het lokale politiek-bestuurlijke dossier?
- Is er sprake van samenwerking met aangrenzende regio’s?
- Wat zijn de verschillen tussen groepen op lokaal niveau?
- Enzovoorts.
Werken met een op de locatie, doelgroep en soorten bezigheden
afgestemde startverhalen is arbeidsintensief, maar uitermate
effectief.
De dominantie van het lokale schaalniveau is ook om een
andere reden van belang. Op dit niveau voelen en ervaren
burgers vooral de negatieve en positieve kanten van de veranderingen
die soms op het eigen schaalniveau, maar – gedreven
door economische krachten – veelal op bovenliggende
schaalniveaus plaatsvinden. Neem het voorbeeld van het opschalen
van voorzieningen. Als de zelfstandige rechtbank van
een kleine provincie een afdeling wordt van een rechtbank
van een veel grotere provincie, wordt deze verandering op
het lokale niveau van de kleine provincie als een verarming
gezien, ook als in de back office van de samengesmolten
45

46
Wat niet
In het essay worden geen voorstellen of suggesties gedaan om de territoriale, politiek-bestuurlijke grenzen van de drie provinciale
delen van de Zuidwestelijke Delta op te heffen ten gunste van de vorming van één nieuwe regio. Ook wordt niet aangestuurd
op zoiets als één sociaal-culturele identiteit voor de Zuidwestelijke Delta. En dus ook niet op het creëren van een
Zuidwestelijke Deltenaar.
rechtbanken de kwaliteit er stukken op vooruit is gegaan. Op
het lokale schaalniveau worden vooral de veranderingen in de
front office beleefd. In mentale zin geldt dat de afname van
de autonomie van de eigen rechtbank (en het meer overgeleverd
zijn aan macht op een ander schaalniveau dan het eigen
lokale niveau) relatief veel pijn doet, juist omdat mensen
aan het lokale schaalniveau veel betekenis toekennen. Het
betekent tegelijkertijd dat de meerwaarde van de opschaling
relatief weinig vreugde brengt, omdat aan het bovenliggende
schaalniveau minder betekenis wordt toegekend. Voor het
Uitvoeringsprogramma is het dus mentaal schakelen: begrijp,
besef en verzacht de pijn op het lokale niveau en benoem,
benadruk en vergroot de vreugde op het hogere schaalniveau!
Mentale ruimte voor samenwerking
De tweede conclusie die in het essay wordt getrokken,
houdt verband met de eerder geuite constatering dat er in
mentale zin ruimte (aan het ontstaan) is voor de Zuidwestelijke
Delta. Deze ruimte kan ingezet worden om de samenwerking
binnen het gebied te bevorderen. Een voor de
hand liggend, verbindend thema is water. Voor de Zuidwestelijke
Delta geldt dat veel mensen en tal van organisaties
bijzonder geïnteresseerd zijn in het onderwerp water. Water
wordt hierbij breed gedefinieerd, het is een thema dat
allerlei mensen en organisaties op allerlei verschillende
manieren aan en met elkaar verbindt. Juist de diversiteit
van deze groep geeft nieuwe inzichten, verrassende allianties,
energie en dynamiek. Wat zou de Zuidwestelijke Delta
met deze gezamenlijke interesse kunnen doen? Wat zou er
gebeuren als deze mensen en organisaties elkaar geregeld
op zouden zoeken, dingen samen op ging pakken, anderen
met hun passie voor water aan zouden steken? Zou
de samenwerking binnen de Zuidwestelijke Delta hiermee
gebaat zijn? Wij denken van wel!!
Water is een thema dat allerlei mensen en organisaties op allerlei verschillende manieren aan en met elkaar verbindt.

Bijlage 1: Geraadpleegde literatuur
Rik Launspach (2009). 1953.
Paul de Schipper (2008). De Slag om de Oosterschelde. Een reconstructie van de strijd om de open Oosterschelde.
De Thijs Kramerlezing, 22 februari 2008
Jan Zwemer (2005). Zeeland 1950/1965.
Leo Adriaanse en Tjeerd Blauw. Naar een nieuwe delta.
Rijkswaterstaat (2007). De Delta: rijk en robuust.
Provincie Zeeland, projectcommissie strategische visie (2000). Zeeland in discussie. Prominente ex-Zeeuwen en Zeeuwse jongeren
aan het woord.
Steven van Schuppen (2007). Onland en Geestgrond. Het mentale landschap in de ruimtelijke orde van de lage landen.
BZW (2008). Ambities in balans. Strategie voor economische groei in Zuidwest-Nederland 2040.
Provincie Zeeland (2008). Onverkende Paden. Uitdagingen voor de provincie Zeeland door de veranderende bevolkingsopbouw.
Programmacommissie Zuidwest-Nederland. Pieken in Zuidwest-Nederland. Profiteren van de strategische ligging.
DRIFT (2009). Buitengewoon vanuit oergevoel. Toekomstvisie op Schouwen-Duiveland 2039.
DRIFT (2008). Watermerk. 1e Zeeuwse transitieagenda.
Project Integrale Visie Deltawateren (2003). De Delta in Zicht. Een integrale visie op de Deltawateren.
ZKA, FABRIC, Telos (2009). Terug naar de Kust. Nieuwe marktallianties voor toeristische gebiedsontwikkeling in de Delta.
SCOOP (1999). Grenzen verleggen. Naar een agenda voor de volgende eeuw.
SCOOP (2003). Verschuivende verbanden. Trendstudie naar processen van individualisering in Zeeland.
Deltacommissie (2008). Samen werken met water. Een land dat leeft, bouwt aan zijn toekomst.
Stuurgroep Zuidwestelijke Delta (2008). Opstellen uitvoeringsprogramma en sturingsconcept voor de Zuidwestelijke delta.
Plan van aanpak 08-09.
Programmabureau Zuidwestelijke Delta (2009). Een Delta vol kansen. Aanbevelingen van de reflectiecommissie voor het
Uitvoeringsprogramma Zuidwestelijke Delta.
49

50
Standplaats Zeeland (2008). Zee + Land van de toekomst. Een veranderend klimaat voor landbouw en voedsel.
Gemeente Goedereede (2008). Toekomstvisie gemeente Goedereede.
Koersnotitie Goeree-Overflakkee, 16 december 2008
B.C. de Pater, G.A. Hoekveld en J.A. van Ginkel. Nederland in Delen. Een regionale geografie. Hoofdstuk 22: Zeeland, een land
van overkanten (tekst van Aad de Klerk)

52
Colofon
© Programmabureau
Zuidwestelijke Delta
De kracht van water
een uitgave van het Programmabureau
Zuidwestelijke Delta
Postbus 5014
4330 AK Middelburg
info@zwdelta.nl
www.zwdelta.nl
Dit essay kwam tot stand onder regie
van de Werkplaats Zuidwestelijke Delta
Onderzoek en tekst:
Louis Geleijnse (Passie voor beleid)
en Dick van der Wouw (SCOOP)
Klankbordgroep:
Ton Brandenbarg, Ger van de Velde-de
Wilde, Lous Coppoolse, Gert de Kok,
Rinus Platschorre, Dick van den Bout,
Johanna Nelisse
Geïnterviewden: David Luteijn,
Ronald Bandell, Lous Coppoolse,
Rinus Platschorre, Jan Zwemer,
Aad de Klerk, Peter Sijnke
Eindredactie: Tobie Chamuleau
Vormgeving: Crevi dtp/ontwerpstudio
Fotografie: Nico Out (SCOOP)
Druk: Dentex Drukkerij BV
Juni 2009