Werkkaarten 1 t/6 - NIP

WERKKAART 1
Hoe bouw je een veilige gehechtheidsrelatie op met een kind/jongere?
D O ’ S 1
• Neem de tijd om op een positieve en speelse manier contact te hebben met het kind. Nodig het kind uit om
dingen te doen samen, zoals spelen, praten, of huishoudelijke taken. Geef het kind de ruimte; maar houdt
wel de regie door het kind keuzes aan te bieden.
• Gebruik een vriendelijke gezichtsuitdrukking en stem in contact met het kind. Zorg voor een ontspannen,
positieve sfeer. Heb plezier samen met het kind. Houd het contact luchtig en speels : maak grapjes, lach en
heb plezier. Geniet van het samenzijn met jouw kind of met het kind dat in je werk aan je is toevertrouwd.
• Wees voorspelbaar, betrouwbaar en duidelijk naar het kind toe: zeg wat je doet, en doe wat je zegt.
• Geef het kind je volle aandacht, maak oogcontact , zorg dat je op ooghoogte met het kind bent. Luister en
kijk goed naar het kind. Let op lichaamstaal (ogen, mimiek, stem, lijf). Benoem wat je ziet dat het kind doet
en de emoties van het kind. En check of dit klopt: heb je het goed verwoord, prima - lijkt dit niet het geval:
herstel dan wat je zei en zoek samen met het kind naar welk gevoel, gedachte of wens er onder het gedrag
zit.
• Verplaats je in het kind, zak door de knieën. Denk na over wat er in het kind omgaat. Laat het kind merken
dat je het ziet en hoort. Bied hulp of troost als het kind verdrietig of angstig is of hulp en steun zoekt bij jou;
Leid boosheid in goede banen. Als het kind het contact afweert, terwijl het verdrietig of van slag is, wees dan
als verzorger wel aanwezig voor het kind, en laat het kind merken dat je er bent voor hem.
• Verhelder voor het kind oorzaak en gevolg in situaties, help het kind om het verband tussen een
gebeurtenis, gevoel en gedrag te ontdekken.
• Probeer zoveel mogelijk aan te sluiten bij de behoeften en wensen van het kind, die jij benoemt . Dan voelt
het kind zich serieus genomen. Als dat niet kan, leg dan uit waarom wel/niet en verwoord daarbij dat het
kind zich hierdoor teleurgesteld of alleen of boos of verdrietig voelt.
• Focus zoveel mogelijk op positieve gedragingen van het kind, benoem dat en prijs het kind. Positieve dingen
van het kind mogen best uitvergroot, aangedikt worden zodat het kind de waardering echt voelt. Het gaat
hierbij vooral om waardering van de persoon en de intenties van het kind (formuleren als; “jij bent …”) en
niet zozeer om diens prestaties/resultaten.
• Kinderen met een problematische gehechtheidsrelatie weten goed ze contact kapot moeten laten gaan,
maar niet hoe te herstellen nadat het mis is gegaan. Zoek daarom naar herstel in de relatie.
1 Niet bedoeld als uitputtende lijst van aanbevelingen die onder alle omstandigheden allemaal opgevolgd moeten worden. Bij
het opvolgen van de tips zal de verzorger de leeftijd en de situatie van het kind in acht moeten nemen; daarbij zullen sommige
tips meer houvast bieden dan andere.
1

• Als jij als opvoeder iets fout deed, erken dat eerlijk, en zoek naar manieren om het goed te maken die voor
jou en het kind leuk/prettig zijn.
• Wees je bewust van wat er in jezelf omgaat, van wat je zelf voelt, denkt en wenst. Probeer je persoonlijke
gevoelens, gedachten, wensen los te laten in de omgang met het kind.
DONT’S:
Hoe ga je om met opstandig gedrag ?
Enkele tips
• Probeer gedrag zoveel mogelijk op positieve wijze te reguleren, door belonen i.p.v.
straffen.
• Laat je niet verleiden door het kind om de confrontatie met hem/haar aan te gaan. Blijf
rustig, maar geef wel duidelijk aan dat de grens is overschreden.
• Help het kind tot rust te komen, haal het zo nodig uit de situatie.
• Help het kind met boze, opstandige of agressieve gevoelens om te gaan. Blijf kalm/rustig
en laat d.m.v. rustige lichaamstaal en kalm taalgebruik blijken dat je de gevoelens van het
kind begrijpt. Benoem de gevoelens, wees aardig, en neem de leiding. Blijf aanwezig bij
het kind tot je samen het gevoel van het kind begrijpt. Leid het kind af of help het kind
terug te keren naar wat het aan het doen was.
• Zeg op een positieve wijze welk gedrag je van het kind verwacht. Vermijd daarbij de
woorden ‘NEE’ en ‘NIET’
• Waak ervoor om het kind zelf af te wijzen; laat het kind ervaren dat het mag zijn wie het is:
ook in een rotbui of met agressief gedrag laat je het kind niet vallen.
• Wanneer je je geduld verliest kun je beter even weggaan en contact met het kind
vermijden, dan de confrontatie aangaan.
• Opdringerig zijn doordat je jouw activiteiten of wensen belangrijker vindt dan de activiteiten of wensen van
het kind. Vermijd ‘moeten’.
• Straffen waarbij je het kind wegstuurt, apart zet, afwijst. Als je een straf wilt inzetten: kies er dan voor om
een consequentie te maken waarbij het kind iets doet dat bouwt aan jullie relatie. Bijvoorbeeld door samen
een activiteit, of een karweitje te doen.
• Uiting geven aan je eigen gevoel van machteloosheid of onmacht in de omgang met het kind, zodat het kind
zich afgewezen voelt.
• Activiteiten of uitjes die te veel prikkels met zich meebrengen voor het kind. Emotieregulatie is vaak moeilijk
voor kinderen met een problematische gehechtheidsrelatie. Kies daarom geen activiteiten die veel
opwinding en drukte met zich meebrengen. Kies liever ‘uitjes’ en activiteiten van korte duur, waarbij het
kind niet te veel geprikkeld of opgewonden wordt.
2

Werkkaart 2: Balansmodel voor factoren die een rol spelen in de ontwikkeling
van een gehechtheidsrelatie
Ouder/verzorger
Beschermend: Belemmerend:
-veilig model van gehechtheid -onveilig model van gehechtheid
-psychisch gezond -psychiatrische problemen
-kan zich verplaatsen in het kind, -moeite om zich te verplaatsen in het kind
-doorgaans sensitieve gedragsstijl -gedragsstijl is minder sensitief
-kan samenwerken en gebruik maken van aangeboden begeleiding -kan moeilijk samenwerken, defensieve
opstelling tov begeleiding of hulp
-geen verslaving of middelengebruik -gebruikt middelen of alcohol
Kind
Beschermend: Belemmerend:
-voldragen -te vroeg geboren
-geen medische problemen -medische problemen en
ziekenhuisopnames
-makkelijk, regelmatig temperament -moeilijk temperament
-geen ontwikkelingsstoornis -ontwikkelingsstoornis zoals autisme
-normale intelligentie -verstandelijke beperking
-geen zintuiglijke beperkingen -zintuiglijke beperking zoals blindheid,
beperkt gehoor
Gezinsomstandigheden
Beschermend: Belemmerend:
-stabiel gezin met twee ouders -éénoudergezin, tienermoeder
-de zorg voor de kinderen is adequaat in het gezin -mishandeling en/of verwaarlozing
-geen geweld in het gezin -geweld in het gezin
-aanwezigheid van sociale steun -sociale steun is beperkt
-sociaaleconomische situatie is redelijk -sociaaleconomische risico’s: armoede,
slechte huisvesting, werkloosheid;
- vanaf de geboorte groeit kind op in hetzelfde gezin -adoptie, pleegzorg
Contact tussen kind en verzorger
Beschermend: Belemmerend:
-een klein aantal vaste verzorgers -veel wisselende verzorgers
- regelmatig, dagelijks contact tussen kind en verzorger -kind ziet de vaste verzorger soms
voor langere periode niet
3

Werkkaart 3 Gesprek met ouders/verzorgers over de gehechtheidsontwikkeling
Doel van dit gesprek is om samen met de ouders of verzorgers bij wie het kind is opgegroeid de
gehechtheidsontwikkeling van het kind in kaart te brengen. In de regel zal dit gesprek een vervolg zijn op het eerste
kennismakingsgesprek waarin de voorgeschiedenis van het kind verkend wordt. Mogelijk zijn bepaalde zaken al
uitgebreid aan de orde geweest in het eerste gesprek.
De volgende vragen of onderwerpen kunnen aan de orde gesteld worden; de lijst is louter bedoeld als handvat
(overgenomen van Dekker en Janssen, 2010)
1. Hoe verliep de baby- en peutertijd?
2. Wie zijn voor dit kind de gehechtheidsfiguren, toen het klein was en nu? Dit zijn meestal de (pleeg/adoptie)
ouders, maar het kunnen ook andere volwassenen zijn, zoals de grootouders of een vaste oppas.
3. Wat is het verloop van de ontwikkeling van de gehechtheidsrelaties?
4. Zijn er wisselingen geweest van ouders/verzorgers in de eerste levensjaren?
5. Hoe verliep de verdere sociaal-emotionele ontwikkeling als kleuter en schoolkind tot kalenderleeftijd?
Kan het kind met andere kinderen samen spelen?
Heeft het kind vrienden? Is het kind teruggetrokken of juist erg bazig?
Is het sociaal vaardig? Erg aanhankelijk aan volwassenen? Toont het kind veel agressie naar anderen?
6. Hoe verloopt de ontwikkeling van sociale relaties bij dit kind?
Het gaat hierbij om:
o de vroege relatie tussen het kind en ouders/adoptiefouders/pleegouders;
o de huidige relatie tussen kind met de ouders/adoptiefouders/pleegouders;
o de relatie met andere belangrijke volwassenen, zoals familieleden, begeleiders of leerkrachten;
o de relatie met leeftijdsgenoten.
7. Zijn er ingrijpende gebeurtenissen geweest in het leven van het kind?
8. Zijn er aanwijzingen voor pathogene zorg, dat wil zeggen: verwaarlozing, mishandeling , of het negeren van basale
fysieke en emotionele behoeften van het kind?
9. Hoe gaat het met de eventuele andere kinderen in het gezin?
10. Is jeugdbescherming betrokken in het gezin of zijn er juridische maatregelen aan de orde? Is er sprake van een
uithuisplaatsing op jonge leeftijd?
11. Hoe kijken de ouders/verzorgers aan tegen de band met het kind? hoe praat de ouder over het kind; wat zijn de
verwachtingen; wat is de opvoedingsstijl van de ouder?
12. Wat is de persoonlijke familiegeschiedenis van de ouders?
4

Belangrijke tips (Dekker & Janssen, 2010)
Leg uit wat het doel van het gesprek is: namelijk dat het belangrijk is terug te kijken hoe de ontwikkeling van
gehechtheid bij dit kind gelopen is.
Toon respect, geduld, interesse, en openheid naar de ouders toe.
Laat ouders een foto-album of videobeelden van de babytijd meenemen als hulp om concrete voorbeelden
te geven over de periode waarin de gehechtheidsrelatie werd opgebouwd, en het verdere vervolg;
Maak een tijdlijn met de ouders waarin de voorgeschiedenis van het kind wordt weergegeven;
Let op de emotionele toon van de ouders als hij/zij de relatie met het kind beschrijft : afstandelijk, of juist
betrokken en invoelend, verwijtend, of heel emotioneel?
Bij pleeg- of adoptiekinderen kan een deel van hun voorgeschiedenis onbekend zijn of de informatie over
hun voorgeschiedenis is erg summier. In dat geval kan de professional ervan uitgaan dat de
voorgeschiedenis voor het kind ingrijpend geweest moet zijn. De gedragswetenschapper heeft dan als
vertrekpunt het moment dat het kind bij de pleeg-/adoptieouders is gaan wonen tot aan de actuele situatie.
Bespreek bij een vermoeden van een problematische gehechtheidsrelatie met de (pleeg/adoptie) ouders of
ze zich schuldig voelen en/of een gevoel van falen hebben. Indien er inderdaad schuldgevoelens aanwezig
zijn:
- Ga met ouders het gesprek aan over wat een gehechtheidsrelatie is.
- Onschuldig de ouders door hen te ontvangen in het gevoel dat ze hebben over de gehechtheidsrelatie
- Neem een neutrale houding aan: probeer vooral goed naar de ouders te luisteren en niet te oordelen
- Geef erkenning voor de omstandigheden waarin ouders en kind een band hebben opgebouwd.
5

Werkkaart 4 Stappenplan voor screening en diagnostiek
Hieronder beschrijven we een goed voorbeeld van een diagnostische procedure die in de klinische praktijk gebruikt
wordt (Dekker & Janssen, 2010). Het is de weerslag van ‘gestolde’ ervaring. Dit betekent dat het stappenplan een
duidelijke richting aangeeft, maar het plan zal zeker nog verder bijgesteld moeten worden.
Stap 1: Wees alert op gehechtheid
Ouders (ook pleeg-/adoptie-/en gezinshuis- ouders), pedagogisch medewerkers, en begeleiders letten erop of
het kind zich op z’n gemak voelt bij de personen aan wie hij gehecht is. Voelt het kind zich veilig bij zie
persoon, laat het kind zich troosten of helpen, luistert het kind doorgaans naar deze volwassene? Hebben ze
samen plezier?
• Raadpleeg eventueel de Lijst Signalen van Verstoord Gehechtheidsgedrag ( Werkkaart 5) om te
checken welke gedragingen van het kind zouden kunnen wijzen op een problematische
gehechtheidsrelatie. De Lijst wordt nog niet afgenomen!
Stap 2: Wanneer er een vermoeden is van een problematische gehechtheidsrelatie, schakel dan de
gedragswetenschapper in voor een korte screening.
In overleg met de (ambulant) begeleider of de werker worden de volgende activiteiten uitgevoerd (a t/m d):
a. Een eerste gesprek met de ouders of verzorger bij wie het kind opgroeit of opgegroeid is. In dit
eerste gesprek verkent de gedragswetenschapper de voorgeschiedenis van het kind. De informatie die de
ouders aandragen, kan worden aangevuld met gegevens uit het dossier van het kind. Het is de bedoeling
dat de gedragswetenschapper een globaal beeld krijgt van de volgende aandachtspunten:
• Zijn er aanwijzingen voor pathogene zorg, dat wil zeggen: verwaarlozing, mishandeling , of het
negeren van basale fysieke en emotionele behoeften van het kind?
• Is jeugdbescherming betrokken (geweest) in het gezin of zijn er juridische maatregelen aan de orde?
• Zijn er wisselingen geweest van ouders/verzorgers?
• Is er sprake van een uithuisplaatsing op jonge leeftijd?
• Zijn er ingrijpende gebeurtenissen geweest in het leven van het kind?
Verder is het van belang dat samen met de ouders de belemmerende en beschermende factoren op alle vier
niveaus in kaart gebracht worden: ouder, kind, gezinsomstandigheden en het contact tussen ouder en kind.
Hierbij kan gebruik gemaakt worden van werkkaart 2. Het gesprek hierover kan eventueel vervolgd worden
bij stap 3, de gehechtheidsanamnese.
b. De gedragswetenschapper neemt de Lijst Signalen van Verstoord Gehechtheidsgedrag 2 af (Zie werkkaart
5). In een gesprek met de ouders/verzorgers wordt voor elk gedrag uit de lijst nagegaan of het kind gedrag
laat zien ten opzichte van de ouder/verzorger. Voor elk gedrag wordt een score tussen 1 en 5 toegekend.
De gedragswetenschapper vraagt zoveel mogelijk naar concrete voorbeelden van het gedrag van het kind.
Na afloop een verslagje gemaakt en wordt een totaalscore berekend. Het is ook mogelijk de lijst in te vullen
op basis van observaties van het kind met zijn ouder/verzorger.
2 In plaats van de hierboven genoemde Lijst kan ook de Attachment Difficulties Screening Inventory (ADSI , Stams, et al, 2012)
ingezet worden
6

c. Het brede functioneren van het kind in het dagelijks leven wordt verder onderzocht, met behulp van de
CBCL/TRF of de Vragenlijst over Ontwikkeling en Gedrag (VOG) (Koot & Dekker, 2001). Bij voorkeur vullen
zowel ouders/verzorgers als de leerkracht de vragenlijst in. De vragenlijst geeft een indicatie van de mate
waarin gedrags- en emotionele problemen voorkomen.
d. De gedragswetenschapper rondt samen met de begeleider en eventueel de pedagogisch medewerker de
screening af, met als drie mogelijke uitkomsten:
o het vermoeden van problematische gehechtheid wordt niet bevestigd; nagaan of er nog verder
onderzoek nodig is, zo niet dan afronden
o het vermoeden wordt gedeeltelijk bevestigd; van belang is om onderscheid te maken tussen
gehechtheidsproblematiek en andere gedrags- of emotionele problemen. Ga naar stap 3
o het vermoeden wordt bevestigd: stap 3.
Stap 3: Uitgebreid diagnostisch onderzoek indien er aanwijzingen zijn voor gehechtheidsproblemen door de
gedragswetenschapper, samen met de begeleider en (pleeg- adoptie)- ouders.
NB: Niet persé alle hier genoemde instrumenten moeten altijd afgenomen worden. In het algemeen geldt de regel:
een vermoeden van een problematische gehechtheidsrelatie moet bij voorkeur systematisch onderzocht worden,
met een combinatie van hulpmiddelen (interview, vragenlijst en observatie).
a. In een gesprek met de ouders wordt de gehechtheidsontwikkeling van het kind nauwkeuriger in kaart
gebracht (zie werkkaart 3).
b. Klinische Observatie van Gehechtheid (COA) (Boris et al., 2004; Dekker& Janssen, 2010); dit is een
gestructureerde observatieprocedure van 50 minuten om gehechtheidsgedrag bij het kind te kunnen
observeren. De procedure wordt op video opgenomen in een onbekende ruimte, en daarna beoordeeld
door een getrainde observator.
c. Disturbances of Attachment Interview (DAI) (Smyke & Zeanah, 1999; Dekker& Janssen, 2010): is een kort
interview met de ouder(s)/verzorger over het kind. In twaalf vragen wordt ingegaan op gedragingen die
passen bij ‘geen hechting’ of een ‘vertekening veilige basis’.
d. Bij ernstige problemen van het kind is het goed om te verwijzen naar een kinderpsychiater zodat
beoordeeld kan worden of er sprake is van een hechtingsstoornis zoals gedefinieerd door DSM –IV en
eventuele comorbiditeit.
e. Video-observaties van interacties tussen kind en de volwassene aan wie het kind problematisch gehecht is.
Gedragswetenschapper en begeleider bekijken en beoordelen de video-opname, onder andere met behulp
van de Emotional Availability Scales (EAS) (Biringen, 2000). Met behulp van deze schalen wordt de
sensitiviteit van de ouder/verzorger en de responsiviteit van het kind beoordeeld.
f. Totaalbeeld: de uitkomsten uit de verschillende instrumenten worden naast elkaar gelegd, en gewogen. Op
basis van dit totaalbeeld wordt vastgesteld welke behandeling of begeleiding nodig is. Bij ernstige
gehechtheidsproblemen, zoals een hechtingsstoornis, zal het nodig zijn het kind te verwijzen naar een
(gespecialiseerde) klinisch psycholoog, GZ psycholoog, of psychotherapeut met relevante scholing in de
gehechtheidsproblematiek.
7

Werkkaart5 Lijst Signalen van Verstoord Gehechtheidsgedrag (Stor & Storsbergen, 2006).
Instructie
Geef bij elk item in onderstaande lijst op een 5-puntsschaal aan in hoeverre het kind normaal of verstoord gedrag
vertoont:
1 bijna altijd normaal;
2 meestal normaal;
3 soms normaal en soms verstoord;
4 meestal verstoord;
5 bijna altijd verstoord.
1. Affectie
Normaal: Toont affectie tijdens verschillende interacties in verschillende situaties.
Verstoord: Gebrek aan affectieve uitwisseling in verschillende sociale situaties of niet passende, veelal promiscue
affecties tegenover relatief onbekende volwassenen.
2. Zoeken van troost
Normaal: Zoekt troost bij een specifieke volwassen verzorger, die daartoe speciaal wordt uitgekozen.
Verstoord: Zoekt geen troost bij pijn, angst of ziekte of zoekt troost op een vreemde of ambivalente manier bij een
specifieke volwassen verzorger (bijvoorbeeld: toenemende stress wanneer het kind geen troost zoekt).
3. Vertrouwen in de ander; zoekt hulp
Normaal: Is bereid/heeft de mogelijkheid om hulp te zoeken bij specifieke verzorgers als een probleem te moeilijk is
om alleen op te lossen.
Verstoord: Buitensporige afhankelijkheid van de verzorger of, als het nodig is, niet zoeken naar of gebruiken van de
ondersteunende aanwezigheid van een gehechtheidsfiguur.
4. Samenwerking
Normaal: Stelt zich over het algemeen coöperatief op naar de ouder/verzorger.
Verstoord: Voortdurend niet ingaan of niet nakomen van verzoeken en eisen van de verzorger is een overheersend
kenmerk van de interactie; of angstige buitengewone meegaandheid ten opzichte van instructies van de
verzorger (‘dwangmatige gehoorzaamheid’).
5. Explorerend gedrag
Normaal: Gebruikt de gehechtheidsfiguur als veilige basis van waaruit een nieuwe omgeving wordt geëxploreerd.
Verstoord: Controleert niet of de verzorger aanwezig blijft in een onbekende situatie tijdens de exploratie, of heeft
zeer grote tegenzin om de verzorger te verlaten om te gaan exploreren.
6. Controlerend gedrag
Normaal: Weinig signalen van controlerend gedrag ten opzichte van de verzorger.
Verstoord: Overbezorgd en/of niet bij de leeftijd passend verzorgend gedrag van het kind ten opzichte van de
verzorger, buitengewoon bazig of bestraffend controleren van de verzorger.
7. Reactie bij hereniging/terugkeer
Normaal: Zoekt troost bij de hechtingsfiguur bij angst of wanneer het kind niet angstig is, maakt hij op een positieve
manier opnieuw contact door middel van non-verbale of verbale communicatie van positieve affecties, of
beschrijft wat er gebeurde tijdens de scheiding.
Verstoord: Lukt niet om na scheiding contact te maken met verzorger. Daarbij vertoont het kind actieve negerende of
vermijdende gedragingen, intense boosheid of duidelijk gebrek aan affectie, of de stress die
teweeggebracht werd door de scheiding verdwijnt niet, of elke aanwijzing van gedesorganiseerd
gehechtheidsgedrag.
8

8. Reactie tegenover vreemden
Normaal: In eerste instantie terughoudendheid in sociaal contact met vreemden, dit is duidelijker in een onbekende
omgeving.
Verstoord: Onmiddellijk aangaan van het contact zonder terughoudendheid in het begin, veel lichamelijk contact
zonder op de verzorger te letten, wil om de verzorger zonder protest te verlaten en met een vreemde mee
te gaan.
Toelichting bij de Lijst Signalen van Verstoord Gehechtheidsgedrag
Deze lijst is een vertaling van de Behavioral Signs of Disturbed Attachment in Young Children (Boris & Zeanah, 2005).
De lijst geeft geen diagnose, enkel aanwijzingen of het kind verstoord gehechtheidgedrag laat zien. De diagnose
moet op basis van breder, multidisciplinair onderzoek gesteld worden.
De lijst is bedoeld voor jonge kinderen, maar kan ook prima bij oudere kinderen/jeugdigen afgenomen worden. Het
gaat immers om gedrag in sociale relaties, dat is niet leeftijdsspecifiek. Wel uiten oudere kinderen zich anders.
Affectie tonen bijvoorbeeld zal bij een peuter veel lijfelijker gaan dan bij een dertienjarige, die affectie eerder via de
taal of mimiek zal uiten.
Hoe af te nemen?
In een kort gesprek met de ouders/verzorgers en de gedragswetenschapper wordt voor elk gedrag uit de lijst (8 in
totaal) nagegaan of het kind gedrag laat zien ten opzichte van de ouder/verzorger. De lijst kan ook worden
besproken met vaste begeleiders die het kind minimaal één jaar kennen. Voor elk gedrag wordt een score tussen 1
en 5 toegekend. Bij twijfel moet men streven naar onderlinge overeenstemming tussen ouders en
gedragswetenschapper en de argumenten vastleggen. De gedragswetenschapper vraagt zoveel mogelijk naar
concrete voorbeelden van het gedrag van het kind.
Na afloop van het gesprek wordt een kort verslagje gemaakt met de argumenten voor de scores en concrete
voorbeelden. De scores van de 8 gedragingen worden opgeteld, om een indruk te krijgen van de ernst van een
eventuele problematische gehechtheidsrelatie.
Voorlopige normering: bij een totaalscore van 16 of hoger is meer aandacht vereist!
• Som score van 8/16: waarschijnlijk geen problematische gehechtheidsrelatie;
• Som score van 16-24: mogelijk problematische gehechtheidsrelatie
• Som score > 24: problematische gehechtheidsrelatie is waarschijnlijk.
Training
Er is geen specifieke training nodig, wel kennis van de gehechtheidstheorie en bekendheid met veilig en onveilig
gehechtheidsgedrag. Aanbevolen wordt wel een training te volgen in het stappenplan, waaronder de verschillende
onderzoeksinstrumenten, zoals deze lijst.
Aandachtspunten bij de lijst:
- Gehechtheidsgedrag is altijd selectief: kinderen bouwen gehechtheidsrelaties op met specifieke verzorgers
en ontwikkelen zo een exclusieve band. Verstoord is als de selectieve voorkeur voor de opvoeder ontbreekt
en het kind de neiging heeft zonder reserve contact te zoeken met vreemden of bereid is met onbekenden
mee te gaan zonder bevestiging van de opvoeder.
- Gehechtheidsgedrag is als een kind de opvoeder of verzorger gebruikt als veilige basis om de omgeving te
exploreren. Normaal is dat het jonge kind niet wegloopt in een vreemde omgeving, maar steeds de
opvoeder in de gaten houdt en zijn ervaringen meedeelt aan de opvoeder. Verstoord is als het kind absoluut
niet bereid is om van de zijde van de opvoeder te wijken en niet tot spelen komt.
- Gehechtheidsgedrag is als het kind de opvoeder gebruikt als een veilige haven in tijden van stress, angst en
verdriet om zich te laten troosten, geruststellen of kalmeren.
9

Werkkaart 6 Preventie en behandeling
De gedragswetenschapper
1. De gedragswetenschapper stelt in overleg met de ambulante begeleider, en de ouders (dwz de biologische/pleeg-
/adoptie- /gezinshuisouders), en eventueel de pedagogisch medewerker het behandelplan op voor een kind met een
problematische gehechtheidsrelatie.
Daarbij zijn de volgende afwegingen van belang:
Mbt Kind
- De uitkomst van de signalering en diagnostiek (zoals beschreven in het stappenplan, werkkaart 4) waarbij de
ernst van de gehechtheidsproblemen ingeschat wordt
- De leeftijd van het kind;
- De mate waarin het kind gedragsproblemen heeft;
Mbt gehechtheidspersoon
- Is de ouder aan wie het kind problematisch gehecht is, nog beschikbaar voor het kind?
- In hoeverre staat de ouder aan wie het kind problematische gehecht is, open voor begeleiding?
- Indien de gehechtheidspersoon niet beschikbaar is voor het kind, OF indien deze persoon niet begeleid wil
worden, dan moet het kind de kans krijgen om een nieuwe gehechtheidsrelatie op te bouwen met een
andere volwassene, zoals een pleegouder zijn of een gezinshuisouder. Bij voorkeur wordt de nieuwe
gehechtheidsrelatie opgebouwd met een persoon met wie het kind al vertrouwd is en die voor langere tijd
en regelmatig beschikbaar kan zijn.
Mbt randvoorwaarden
- De beschikbaarheid en expertise met specifieke, preventieve interventies zoals de VIPP SD, de moeder-baby
interventie, PCIT, Basic Trustmethode en K-VHT.
- De beschikbaarheid en expertise met specifieke therapieën die gericht zijn op het herstel van de relatie
tussen ouder en kind.
2. Het bijsturen van de problematische gehechtheidsrelatie verdient de voorkeur boven het opbouwen van een hele
nieuwe relatie.
3. Indien bijsturing of correctie van de problematische gehechtheidsrelatie niet mogelijk is, dan moet worden
gezocht naar de mogelijkheid dat het kind een nieuwe gehechtheidsrelatie opbouwt, bij voorkeur met een
volwassenen met wie het kind een band heeft en die voor langere tijd beschikbaar kan zijn. Een Familie Netwerk
Beraad (FNB) waarbij familieleden en bekenden uit het netwerk van het kind bij elkaar gebracht worden een goed
hulpmiddel zijn.
Voorwaarden voor het opbouwen van een veilige gehechtheidsrelatie met een andere ouder dan de ouder:
- Er is een volwassene die het kind al kent beschikbaar;
- het kind is verzekerd van een veilige en stabiele plek waar het positieve interacties met de
gehechtheidsfiguur kan aangaan;
- in een instelling wordt gezocht wie de rol als vaste vertrouwenspersoon kan vervullen: een mentor,
familielid e.d.
4. Jonge kinderen met een problematische gehechtheidsrelatie en milde gedragsproblemen worden behandeld met
behulp van een van de volgende erkende interventies , de VIPP-SD, de moeder-baby interventie, PCIT Basic trust en
K-VHT. Jonge kinderen (tot en met zeven jaar) die een problematische gehechtheidsrelatie hebben en ernstige
gedragsproblemen zijn gebaat bij de interventie PCIT .
10

5. Kinderen met ernstiger problemen rond gehechtheid (zoals een gedesorganiseerde gehechtheidsrelatie) hebben
soms een specifieke behandeling nodig van de kinderpsychiater of de psycholoog. Het gaat hierbij om therapieën
waarbij gewerkt wordt aan het herstel van de relatie tussen ouder en kind: zoals Integratieve Therapie voor
Gehechtheid en Gedrag (ITGG), Differentiatietherapie en Fasetherapie of Mentaliserende kindertherapie.
6. Omdat kinderen met een problematische gehechtheidsrelatie vaak ook gedragsproblemen hebben, is serieuze
aandacht voor de gedragsproblemen van het kind gewenst (zie ook Richtlijn Gedragsproblemen).
De ambulante begeleider
1. Bij het ondersteunen van ouders/verzorgers in de omgang met een kind dat een problematische
gehechtheidsrelatie heeft de begeleider enkele erkende interventies ter beschikking: de VIPP-SD, de Moeder-baby
interventie, PCIT, Basic Trustmethode en K-VHT. Hierbij geldt uiteraard wel dat de begeleider getraind in zo’n
specifieke interventie.
2. Indien bovengenoemde interventies niet beschikbaar zijn, dan gelden de volgende aanbevelingen:
o Erken als begeleider de problemen en de eventuele pijn van ouders (dwz. biologische/pleeg-
/adoptieouders) rond hun ouderschap.
o Zorg dat er gewerkt wordt aan de psychiatrische problemen van de ouder(s), bijvoorbeeld door hen
te verwijzen naar de huisarts of maatschappelijk werk. Als het stappenplan gevolgd wordt, dan is bij
de eerste screening al duidelijk geworden of de ouders psychiatrische problemen hebben.
o Zoek op een niet beschuldigende manier de samenwerking met de ouders, en motiveer hen tot
coaching;
o Zet psycho-educatie in waarbij zo concreet mogelijk uiteengezet wordt wat het kind nodig heeft om
een veilige gehechtheidsrelatie op te bouwen, en welke stappen de ouders daarin kunnen zetten;
o Indien er een videocamera beschikbaar is, maak opnames van de ouder-kind interacties en bespreek
achteraf met de ouders waar de interactie heel goed ging.
o Pas zelf in het contact met de ouders de principes toe die je hen wilt leren. Dat wil zeggen: reageer
sensitief op hen, luister goed, toon respect, heb vertrouwen in de ouders, probeer zoveel mogelijk
aan te sluiten bij wat de ouders nodig hebben en heb veel geduld met hen.
o In het contact dat je als begeleider hebt met het kind, pas je de sensitieve gedragsstijl toe zoals
omschreven in werkkaart 1.
De (professionele) verzorger:
Kinderen met een problematische gehechtheidsrelatie zijn gebaat bij verzorgers die sensitief met hen omgaan.
Investeer daarom in (de relatie met) het kind. Neem de tijd om samen met het kind te zijn en samen activiteiten te
ondernemen, geef het kind je volle aandacht. Luister en kijk goed naar het kind. Benoem wat het kind met zijn
gedrag laat zien en benoem de emoties van het kind.
(Zie voor een uitgebreide beschrijving Werkkaart 1)
11