materiaalzending “Bollen en Knollen” - MEC Nijmegen

Materiaalzending
Bollen en Knollen
Centra voor natuur- en milieueducatie
in Gelderland 2013

Colofon
Deze materiaalzending is verzorgd door
De vereniging Netwerk Gelderse Centra voor
Natuur en Milieueducatie
Natuurcentrum Arnhem
Het Dijkmagazijn, Beuningen
Steunpunt NME, Culemborg
De Ulebelt, Deventer
Regionaal NME-centrum
De Hortus, centrum voor natuur en milieu, Harderwijk
Bezoekerscentrum De Grote Rivieren, Heerewaarden
NME Centrum Midden Betuwe, Opheusden
Milieu Educatie Centrum, Nijmegen
Stichting NME Overbetuwe
Milieu Educatie Centrum, Renkum
IVN Scholenwerk, Rheden
Stichting Duurzaam Rivierenland, Tiel
Het Groene Wiel, Wageningen
De Huusker, Winterswijk
Liemers centrum voor NME, Zevenaar
De Kaardebol, Zutphen
Natuurmuseum Nijmegen
Januari 2013
2

1.1.1.1.1 Inhoudsopgave
1. INLEIDING EN INFORMATIE ..................................................................................................................... 4
1.1 VOORWOORD ......................................................................................................................................... 4
1.2 DOELSTELLINGEN .................................................................................................................................. 4
1.3 MATERIALEN .......................................................................................................................................... 4
1.4 VERZORGING VAN MATERIALEN ............................................................................................................. 5
1.5 ORGANISATIE ......................................................................................................................................... 5
1.6 AANSLUITING METHODEN ...................................................................................................................... 6
2 LESSUGGESTIES ............................................................................................................................................. 7
2.1 KLEUTERBOUW ...................................................................................................................................... 8
2.2 ONDERBOUW ........................................................................................................................................ 12
2.3 MIDDENBOUW ...................................................................................................................................... 16
2.4 BOVENBOUW ........................................................................................................................................ 21
3 ACHTERGRONDINFORMATIE ............................................................................................................ 27
4 LITERATUUR ........................................................................................................................................... 36
BIJLAGEN .......................................................................................................................................................... 37
BIJLAGE 1: VOORJAARSVERHAAL ........................................................................................................... 38
BIJLAGE 2: LIEDJES & GEDICHTJES ........................................................................................................ 40
BIJLAGE 3: STRIPVERHAAL OVER DE TULP .......................................................................................... 42
BIJLAGE 4: DE AARDAPPELETERS VAN V. VAN GOGH ...................................................................... 46
BIJLAGE 5: WEBSITES RONDOM BOLLEN EN KNOLLEN ................................................................... 47
WEBSITES KLEUTERS (GROEP 1-2) .................................................................................................................... 48
WEBSITES ONDERBOUW (GROEP 3-4) ............................................................................................................... 50
WEBSITES MIDDENBOUW (GROEP 5-6) ............................................................................................................. 52
WEBSITES BOVENBOUW (GROEP 7-8) ............................................................................................................... 54
WERKBLAD 1: GROEI EN ONTWIKKELING ............................................................................................ 57
WERKBLAD 2: BLOEMEN VERGELIJKEN ............................................................................................... 58
WERKBLAD 3: BOEKET ................................................................................................................................. 59
WERKBLAD 4: TULP VOUWEN .................................................................................................................... 60
WERKBLAD 5: WAT ETEN WE WEL EN WAT NIET? ............................................................................. 61
WERKBLAD 6: BOL, KNOL OF WORTELS? .............................................................................................. 62
WERKBLAD 7: DOORSNEDE BOL & KNOL .............................................................................................. 63
WERKBLAD 8: ONTWIKKELING VAN EEN BOL .................................................................................... 64
WERKBLAD 9: DE TULP ................................................................................................................................ 65
WERKBLAD 10: PUZZEL ................................................................................................................................ 66
WERKBLAD 11: KAART VAN NEDERLAND ............................................................................................. 67
WERKBLAD 12: QUIZ ..................................................................................................................................... 68
WERKBLAD 13: BOUW VAN DE PLANT .................................................................................................... 69
3

1. INLEIDING EN INFORMATIE
1.2 Voorwoord
Als het na een koude winter weer wat warmer begint te worden en de lente aanbreekt,
komen ook de eerste planten boven de grond tevoorschijn. Het sneeuwklokje is één van de
eerste. Daarna volgen andere bollen en knollen, zoals krokussen, blauwe druifjes, narcissen,
hyacinten en tulpen. Dit ziet er allemaal heel vrolijk uit. Maar hoe kan het dat die vrolijke
bloemen elk jaar weer zomaar uit de grond komen?
Met deze materiaalzending kunnen de leerlingen op een actieve en inspirerende manier
kennis maken met verschillende bollen en knollen en hun ontwikkeling. In de handleiding
staat een aantal lessuggesties vermeld voor alle klassen van de basisschool, verdeeld per
bouw (kleuterbouw, onderbouw, middenbouw en bovenbouw).
1.3 Doelstellingen
Met de lessuggesties willen we de volgende leereffecten bereiken:
- De leerlingen leren enkele bol- en knolgewassen kennen;
- De leerlingen ontdekken wat de kenmerken zijn van bollen en van knollen;
- De leerlingen volgen de ontwikkeling van een bol/knol tot plant;
- De leerlingen kennen verschillende bloemvormen en bloeiwijzen;
- De leerlingen leren uit welke onderdelen een bol en een knol bestaan en kunnen deze
delen benoemen;
- De leerlingen leren relaties te leggen tussen de bouw en de functie van een
plantonderdeel;
- De leerlingen leren experimenteren, verzamelen en het verklaren van de verkregen
resultaten.
- De leerlingen ontwikkelen waardering voor planten.
- De leerlingen leren zorg te hebben voor planten.
1.4 Materialen
De materiaalzending “Bollen en Knollen” bestaat naast deze handleiding uit:
Voorgetrokken bollen van Losse knollen van:
♣ Narcis 3x ♣ 15 Biologische Aardappels
♣ Blauw Druifje 5x ♣ 15 Biologische Uien
♣ Hyacint 1x
♣ Krokus 5x ♣ Plastic potjes
♣ Tulp 7x ♣ potgrond
Voor een aantal materialen dient u zelf te zorgen. In de handleiding zijn deze materialen
aangegeven met het symbool:
Mesjes om de bollen en knollen mee door te snijden
7 glazen (jam)potjes (voor de tulpenbollen)
30 satéprikkers / tandenstokers
Linialen
Touw / lint voor opmeten van planten
4

Het kopiëren van de werkbladen
1.5 Verzorging van materialen
Voor een goede verzorging van de bollen en knollen dient u op de volgende punten letten:
- De bollen zijn ecologisch geteeld. Er is daarom geen schimmelwerend middel gebruikt. Bij
het voortrekken in een vochtige omgeving krijgt de buitenste droge schil daarom wat
schimmelvorming. Dit kan geen kwaad, het levende materiaal wordt niet aangetast.
- De bollen hebben al wortels. U kunt ze dus direct potten. Zet de Hyacint, de Krokussen,
de Blauwe Druifjes en de Narcissen met potgrond in de plastic potjes. Dit gebeurt het
beste als volgt. Doe een laagje aarde in de pot. Plaats de bol met wortels naar beneden
voorzichtig op de aarde. Vul aan met aarde en giet een beetje water erop, zodat de aarde
contact kan maken met de wortels.
- Plaats de tulpen met de wortels in met water gevulde glazen potten. Of laat de leerlingen
dit doen.
- Zet de bollen en knollen niet direct in het volle licht, maar wen ze langzaam aan meer
licht door ze eerst op een schaduwplekje in de klas te zetten.
- Als ze eenmaal flink zijn doorgegroeid, kunnen ze voor het raam en hebben ze meer
water nodig. Twee keer per week water geven is vaak voldoende. Teveel water is ook
niet goed, want dan gaan de bollen en knollen schimmelen. Dus zorg dat de grond
vochtig blijft.
- De potjes met bollen en knollen worden niet meteen gebruikt: zorg er wel voor dat ze niet
uitdrogen!
- Zet de bollen en knollen niet op de verwarming.
- Als u de potten 's nachts op een koele plek zet, heeft u langer plezier van de bollen en
knollen.
1.6 Organisatie
Hoe u met de bollen en knollen werkt, hangt af van uw eigen voorkeur, het niveau van de
kinderen en de grootte van de klas.
De meeste opdrachten kunnen uitgevoerd worden in groepjes. De leerlingen kunnen dan de
resultaten van de opdrachten met elkaar vergelijken. De opdrachten zijn er op gericht dat de
kinderen zelf ontdekken. Laat per opdracht duidelijk zien welk materiaal nodig is.
Maak in de klas een centrale plek voor de potjes met bollen en knollen. Zorg wel dat de
potjes/bollen per groepje gemarkeerd worden. Dit voorkomt verwarring over van welk
groepje welke bol of knol is.
5

1.7 Aansluiting methoden
De materiaalzending “Bollen en Knollen” sluit aan bij de volgende methodes:
Leefwereld 1 e editie
Groep 3 Les 11 Bolletje kom uit je holletje
Groep 5 Les 22 Bollen en knollen
Groep 6 Les 19 Goed ingepakt de winter door
Groep 7 Les 23 Vroege bloeiers
Leefwereld 2 e editie
Groep 3 Les 19 Bloembolletjes
Groep 5 Les 18 Bollen en knollen
Groep 6 Les 18 Goed ingepakt de winter door
Groep 7 Les 17 Vroege bloeiers
Natuurlijk 1 e editie
Groep 4 Les 2 Regelmaat
Groep 6 Les 19 Het schiet op
Natuurlijk 2 e editie
Groep 5 Les 1 Warm of koud
Groep 6 Blok 1 Uitlopende knollen
In vogelvlucht 1 e editie
Groep 8 Blok 5.2 Alleen een moeder
Wijzer door de natuur
Groep 5 Les 1.3 Warm of koud
Groep 5 Les 5.2 Bollen, knollen en zaden
Groep 8 Les 2.1 Overwinteren
Natuniek
Groep 3 Les 1.2 Ik groei, Van zaadje tot vrucht
Groep 6 Les 3.4 Planten in de kou
Groep 7 Les 1.1 Zonder bevruchting
Een grote reis
Groep 3 6.2 6. Bollen en knollen
Groep 5 12.2 3. Winter in zicht
Topondernemers
Groep 5-6 Boerderij Les 10 Bollen en knollen
6

2 LESSUGGESTIES
De lessuggesties zijn ideeën die u in de klas kunt gebruiken. Sommige aspecten aan 'bollen
en knollen' zijn al te zien, zodra ze in de klas komen, andere zijn pas later te zien. De
lessuggesties zijn daarom verdeeld over de volgende fases:
A. Kennismaking met bollen en knollen
Activiteiten die uitgevoerd kunnen worden zodra het materiaal de klas in komt.
B. Groei en ontwikkeling.
Activiteiten gericht op het volgen van de groei en de ontwikkeling van de planten.
C. De planten bloeien.
Activiteiten die mogelijk zijn als de planten bloeien.
D. De uitgebloeide plant.
Als de plant is uitgebloeid, verdwijnt onze aandacht er snel voor. Toch is het de moeite
waard om de planten nog wat langer te volgen, tot ongeveer 6 – 8 weken na het uitbloeien.
Dit hoofdstuk is zo opgebouwd dat per bouw de opdrachten staan weergegeven,
onderverdeeld over de vier verschillende fases van het materiaal. Per onderdeel staan ook
de leerdoelen beschreven
Bij sommige lessuggesties wordt verwezen naar achtergrondinformatie. Deze informatie
staat in hoofdstuk 3.
Ook wordt bij een aantal lessuggesties verwezen naar werkbladen die u kunt kopiëren. U
vindt deze werkbladen achter in deze handleiding.
Tijdspad
Onderstaande tabel geeft globaal weer wanneer welke fase aan bod komt. U kunt natuurlijk
zelf altijd bepalen of u een fase langer of korter behandelt.
Week 1 Week 2 Week 3 Week 4 Week 5 Week 6 e.v.
KB A A B B B C C D
OB A A B B B C C D
MB A A B B B C C D
BB A A B B B C C D
7

2.1 Kleuterbouw
A: KENNISMAKING MET BOLLEN EN KNOLLEN
Leerdoelen
- Leerlingen leren wat kenmerken zijn van de lente.
- Leerlingen ervaren het verschil tussen een bol en een knol.
- Leerlingen leren verschillende onderdelen van een bol en een knol waarnemen.
- Leerlingen leren deze verschillen benoemen.
Benodigdheden
- Bijlage 1 ‘Voorjaarsverhaal’
- 15 Biologische uien
- 15 Biologische aardappels
Mesje
Introductie
Begin deze introductieles met een verhaal over het voorjaar. In bijlage 1 ‘Voorjaarsverhaal’
staat een voorjaarsverhaal over een ongehoorzaam viooltje. Bespreek daarna in een
kringgesprek wat er gebeurt als het lente wordt. De volgende antwoorden kunnen aan bod
komen:
o Eerste bloemen komen uit de grond
o Het gras wordt groener
o De lammetjes worden geboren en gaan de wei in
o Het wordt warmer buiten
o Je hoeft je jas niet meer aan als je gaat buiten spelen
o Etc.
Vertel de leerlingen na het kringgesprek wat ze in de aankomende lessen gaan doen met de
planten. Maak ook afspraken over de verzorging.
Een bol of een knol?
Laat de leerlingen in tweetallen aan een bol (ui) en aan een knol (aardappel) voelen. Welke
verschillen nemen zij waar? De leerlingen kunnen ook nagaan of ze ook met de ogen dicht
de ui en de aardappel kunnen onderscheiden. Begrippen als rond, bobbelig, glad kunnen
aan bod komen, maar ook de geur. Hoe ruikt een ui en hoe ruikt een aardappel?
U snijdt een ui en een aardappel door en bespreek in een kringgesprek met de leerlingen
welke verschillen zij zien. Vertel hoe een bol groeit en hoe een knol (zie achtergrondinformatie).
B: GROEI EN ONTWIKKELING
Leerdoelen
- Leerlingen leren de ontwikkeling van een plant waar te nemen.
- Leerlingen leren de hoogte en hoogteverschillen te bepalen van een plant.
- Leerlingen leren de groeiwijze van een bol kennen.
8

Benodigdheden
- Narcis in potje met grond
- Tulpenbol
Satéprikkers
Jampotje
- Werkblad 1 ‘Groei en ontwikkeling’ (kopieer werkblad voor elke leerling)
Schoolbord voor tekening met gekleurde krijtjes
Linten voor opmeten van de hoogte
Verschillende kleuren pennen of viltstiften voor markeren van de hoogte
Ontwikkeling van bol tot plant
Opdracht:
Leerlingen volgen de groei en ontwikkeling van een narcis en een tulp.
Werkwijze:
Plaats de narcis en de tulpenbol op een opvallende plaats.
Bij de tulpenbol is het van belang dat de bol op zijn plek gehouden
wordt door satéprikkers (zie figuur 1) en dat de bolschijf het water net
niet raakt, ongeveer 0,5 cm tussen het wateroppervlak en de bol.
U bespreekt met de leerlingen hoe de plant en de bol er op dit
moment uitzien. De groeiwijze van de narcis wordt op het schoolbord
bijgehouden. De tulpenbol is voorbeeld voor de groeiwijze van de
wortels, die bij de narcis niet te zien zijn.
Twee leerlingen gaan de hoogte bepalen van de planten met een lint en een pen of viltstift.
Ze zetten op het lint een streepje hoe hoog de planten zijn. Gebruik voor de twee planten
een andere kleur viltstift.
Teken onder op het schoolbord de pot en de planten na in kleur. Houd de pot rechts van de
tekening tegen het bord aan en geef met een streepje aan hoe hoog de narcis en de tulp nu
is. Schrijf de dag en de datum bij deze streep.
Laat de bordtekening staan en besteed na enkele dagen opnieuw aandacht aan de planten
en de tekening. Elke keer mag een andere leerling de hoogte van de planten bepalen. De
leerlingen kijken of er wat veranderd is aan de planten. Zijn ze gegroeid en hebben ze
blaadjes gekregen? Leerlingen meten weer met het lint hoe hoog de planten nu zijn en
zetten weer een streepje op het lint. Zijn de planten veel gegroeid? Dan worden de planten
weer voor het bord gehouden en nagetekend, zodat het verschil met de vorige keren
duidelijk te zien is.
Als er wat veranderd is, geeft u dit aan op het bord: verander de tekening en zet een nieuw
streepje neer met ook nu weer dag en datum.
Onderdelen van de plant
Weten de leerlingen de onderdelen al te benoemen? Laat ze de volgende onderdelen zien
ter kennismaking: bol, knol, stengel, blad, wortel.
9
Figuur 1 Bol op glas

Op het werkblad 1 'groei en ontwikkeling' staan tekeningen van verschillende fases van een
bol. Kopieer voor iedere leerling het werkblad. De leerling knipt de plaatjes uit, die kunnen
ingekleurd worden. Wat is de juiste volgorde voor de groei tot een mooie bloem? Leg of plak
de plaatjes op volgorde.
C: PLANTEN BLOEIEN
Leerdoelen
- Leerlingen nemen de verschillen tussen de bloeiende planten waar.
- Leerlingen kunnen deze verschillen ook benoemen.
- Leerlingen leren op een speelse wijze, met behulp van liedjes, gedichtjes en knutselen
meer over bloeiende planten.
- Leerlingen weten hoe ze een plant moeten verzorgen.
Benodigdheden
- Vier potjes met bloeiende planten
- De bloeiende tulp op water
- Werkblad 3 ‘Boeket’ (kopieer het werkblad voor elke leerling)
- Bijlage 2 ‘Liedjes & Gedichtjes’
Bloemen vergelijken
In deze fase zijn de planten aan het bloeien en zien we de vrolijke kleuren van de narcis,
hyacint, krokus, blauwe druifje en de tulp. Verdeel de bloeiende planten over groepjes
kinderen en bespreek de onderstaande vragen in een kringgesprek.
- Hoe heten de verschillende soorten?
- Welke kleuren zijn er allemaal te zien?
- Hoeveel bloemblaadjes heeft een krokus en hoeveel een narcis?
- Hoe ruiken de verschillende bloemen?
- Vind je dat vies of juist lekker ruiken?
- Kunnen ze de bloem met de ogen dicht aan de geur herkennen?
- Welke bloem vind je het mooist?
- Kun je ook vertellen waarom je die het mooist vindt?
- Zie je ook verschillende stengels en bladeren?
Maak je eigen boeket
Op werkblad 3 ‘Boeket’ staat een tekening. Kleur die in en knip of prik die uit. Plak de
zijkanten aan elkaar en zet je boeket op een leuk plekje, bijvoorbeeld op je eigen tafel op
school of thuis in de vensterbank!
Zelf een hyacint maken
Benodigdheden:
Verschillende kleuren crêpepapier
Stevig groen papier
Keukenrol of toiletrol
Lijm
10
Bloempotje
Schaar
Potlood
Kranten

Beplak de keukenrol/toiletrol met groen crêpepapier aan de buitenkant en de bovenkant. Zet
de rol in de bloempot en vul de ruimte op met wat kranten.
Maak voor de bloem van (bijvoorbeeld roze) crêpepapier kleine propjes. Plak de propjes
rondom de top tot ongeveer halverwege de keukenrol/toiletrol, zodat het een hyacint wordt.
Knip uit het groene papier enkele repen en vouw deze dubbel. Knip aan de bovenkant een
puntje. Je hebt nu de bladeren van de hyacint. Steek de bladeren rondom tussen de kranten
en de keukenrol/toiletrol.
Maak van bruin crêpepapier kleine propjes en leg dit boven op de kranten (dit is de aarde).
Nu alleen nog een mooi plekje zoeken om je hyacint neer te zetten!
Liedjes en gedichtjes
Over bolletjes, voorjaarsbloemen en lente zijn liedjes en gedichtjes geschreven. Enkele
daarvan vind je in bijlage 2. Zing en lees ze samen met de hele klas.
D: DE UITGEBLOEIDE PLANT
Let op: deze opdracht kan pas +/- 6 weken na de vorige uitgevoerd worden, omdat de plant
tijd nodig heeft om uit te bloeien en zich te vermeerderen! De planten moeten in deze
periode verzorgd blijven worden!
Leerdoelen
- Leerlingen leren de verschillen tussen de bloeiende en uitgebloeide planten waar te
nemen en deze verschillen ook te benoemen.
Benodigdheden
- Vier potjes met uitgebloeide planten.
- De uitgebloeide tulp op water.
Wat is er van over?
Opdracht:
Leerlingen gaan kijken hoe de plant zich voortgeplant heeft.
Werkwijze:
Laat ze nu kijken naar de uitgebloeide planten en de antwoorden op de volgende vragen
vergelijken met hun eerder gegeven antwoorden.
- Hoe zien de blaadjes er nu uit? Mooi, lelijk, groen, bruin, etc.
- Hoe staan de groene bladeren van de plant, mooi rechtop of hangen ze slap?
- Hoe ruikt de bloem nu die uitgebloeid is?
- Is de plant nu dood?
- Haal de bollen uit de grond hoe ziet de bol/knol er nu uit?
- Zijn er bolletjes bijgekomen? Tel samen met de leerlingen.
- Wat gebeurt er met die bolletjes?
Ga nu, ter afsluiting van de lessenreeks, samen met de hele klas naar buiten en plant de
uitgebloeide bollen en knollen in de schooltuin of in het park dicht bij de school. Een smal
strookje grond langs een grasveldje is al voldoende. Vergeet niet volgend jaar terug te gaan
om te kijken of ze opnieuw zijn gaan groeien en bloeien!
11

2.2 Onderbouw
A: KENNISMAKING MET BOLLEN EN KNOLLEN
Leerdoelen
- Leerlingen weten dat in de lente de bloembollen en -knollen tot ontwikkeling komen.
- Leerlingen weten wat het verschil is tussen een bol en een knol.
- Leerlingen leren zorgen voor de planten.
Benodigdheden
- Bijlage 1 ‘Voorjaarsverhaal’
- 15 biologische uien (of tulpenbol)
- 15 biologische aardappels
Mesjes
Introductie
Ter introductie vertelt u een voorjaarsverhaal. Het voorjaarsverhaal staat in bijlage 1
‘Voorjaarsverhaal’. Daarna houdt u een klassengesprek om na te gaan wat de leerlingen al
over de planten weten die zojuist zijn binnengekomen. De volgende vragen kunnen daarbij
aan bod komen (zie ter voorbereiding 1.5 Verzorging van materialen):
- Wanneer komen de eerste bloemen uit de grond?
- Welke bloemen zien we na de winter als eerste verschijnen?
- Wie heeft er thuis ook bloembollen? In het huis of in de tuin?
- Weet je ook welke bloemen dat zijn?
- Hoe moet je bloembollen verzorgen?
o Veel water of juist weinig?
o Veel licht of in het donker?
Maak afspraken over de verzorging en vertel de leerlingen wat ze gaan doen met de planten.
Een bol of een knol?
Laat de leerlingen aan een bol (ui) en aan een knol (aardappel) voelen. Welke verschillen
nemen zij waar? De leerlingen kunnen ook nagaan of ze ook met de ogen dicht de ui en de
aardappel kunnen onderscheiden. Begrippen als rond, bobbelig, glad kunnen aan bod
komen.
De leerlingen (of uzelf) snijden een ui en een aardappel door. Vervolgens beschrijven ze
welke verschillen zij zien. Wat zit er binnen in een ui en binnen in de aardappel? U legt
vervolgens uit welke functie ieder onderdeel heeft (zie achtergrondinformatie).
Uienpuzzel
Voor de uienpuzzel moeten de leerlingen het volgende doen:
♣ Snij de ui in een aantal schijfjes.
♣ Probeer de ui weer in elkaar te zetten.
Vervolgens kunnen ze hetzelfde ook eens doen met een aardappel.
12

B: GROEI EN ONTWIKKELING
Leerdoelen
- Leerlingen kunnen de ontwikkeling van een plant waar te nemen.
- Leerlingen kunnen de hoogte en hoogteverschillen van een plant bepalen.
- Leerlingen kennen de groeiwijze van een bol.
Benodigdheden
- Vier potjes met planten
- De tulpenbol
Jampotjes
Satéprikkers
- Werkblad 1 ‘Groei en Ontwikkeling’ (kopieer het werkblad voor elke leerling)
Schoolbord voor tekening met gekleurde krijtjes
Lint voor opmeten van de hoogte
Pen of viltstift voor markeren van de hoogte
Ontwikkeling van bol tot plant
Opdracht:
Leerlingen volgen de groei en ontwikkeling van de planten.
Werkwijze:
Verdeel de vier potjes met planten (narcis, blauwe druif, hyacint en
krokus) en de tulpenbollen over de leerlingen. Bij de tulpenbol is het
van belang dat de bol op zijn plek gehouden wordt door satéprikkers
(zie figuur 2) en dat de bolschijf het water net niet raakt, ongeveer 0,5
cm tussen het wateroppervlak en de bol.
Ieder groepje kiest een bol uit het potje en markeert deze met een touwtje of lintje om deze
bol te kunnen herkennen. Van deze bol gaan ze de groei en ontwikkeling volgen. Bespreek
klassikaal met de leerlingen hoe de plant er op dit moment uitziet. Welke onderdelen zijn nu
te zien? Weten de leerlingen deze te benoemen?
Geef elk groepje een lint. Ieder groepje gaat met een lint zelf de hoogte van de plant
bepalen. Ze geven de hoogte aan door op het lint een streepje te zetten. Elk groepje bewaart
het eigen lint!
Van één bol tekent u onder op het schoolbord de pot en de plant na in kleur. Houd de pot
rechts van de tekening tegen het bord aan en u geeft met een streepje aan hoe hoog de
plant nu is. Schrijf de dag en de datum bij deze streep.
Laat de bordtekening staan en besteed na enkele dagen opnieuw aandacht aan de planten
en de tekening. Laat de leerlingen kijken of er wat veranderd is aan hun plant. Ze bekijken
onder andere of de plant gegroeid is. Leerlingen meten weer met het lint hoe hoog de plant
nu is en zetten weer een streepje op het lint. Is de plant veel gegroeid? Als er wat veranderd
is, geeft u dit aan op het bord: verander de tekening en zet een nieuw streepje neer met ook
nu weer dag en datum. Zo ontstaat op het schoolbord een mooi overzicht van 5 schema’s
13
Figuur 1 Bol op glas

van de groei en ontwikkeling van de vier verschillende planten. Zijn er veel verschillen tussen
de vier planten?
Het is belangrijk ervoor te zorgen dat in ieder geval enkele begrippen bij alle leerlingen
bekend worden, zoals: bol, knol, stengel, blad, wortel, knop van de bloem. Bij iedere
verandering (bijvoorbeeld ontwikkeling van blad, stengel en knop) is het belangrijk dat de
leerlingen leren wat het nieuwe onderdeel van de plant is. Dus vraag bij iedere verandering
of ze weten hoe het nieuwe deel heet.
Op het werkblad 1 'groei en ontwikkeling' staan tekeningen van verschillende fases van een
bol. Kopieer voor alle leerlingen het werkblad. De leerlingen knippen de plaatjes uit, die eerst
ingekleurd kunnen worden. Ze leggen of plakken daarna de plaatjes op volgorde.
C: DE PLANTEN BLOEIEN
Leerdoelen
- Leerlingen kunnen de verschillen tussen de bloeiende planten waarnemen en deze ook
benoemen.
- Leerlingen maken op een creatieve manier kennis met bloeiende planten.
- Leerlingen ervaren hoe ze planten moeten verzorgen en leren ze waarderen.
Benodigdheden
- De vier potjes met planten
- Tulp op water
- Werkblad 2 ‘Bloemen vergelijken’ (kopieer het werkblad voor elke leerling)
- Werkblad 3 ‘Boeket’ (kopieer het werkblad voor elke leerling)
- Werkblad 4 ‘Tulp vouwen’ (kopieer het werkblad voor elke leerling)
- Bijlage 2 ‘Liedjes & gedichtjes’
Bloemen vergelijken
In deze fase zijn de planten aan het bloeien en zien we de vrolijke kleuren van de narcis,
hyacint, krokus en het blauwe druifje en tulp.
- Welke kleuren zijn er allemaal te zien?
- Hoeveel bloemblaadjes heeft een krokus en hoeveel een narcis?
- Welke plant heeft de meeste bloemen?
- Hoe ruiken de verschillende bloemen?
- Vind je de bloem vies of juist lekker ruiken?
- Kunnen ze de bloem met de ogen dicht aan de geur herkennen?
- Welke bloem vind je het mooist?
- Kun je ook vertellen waarom je die het mooist vindt?
- Zie je ook verschillen tussen stengels en bladeren?
Kopieer werkblad 2 ‘Bloemen vergelijken’ voor iedere leerling, waar ze de antwoorden op in
kunnen vullen. De leerlingen moeten het werkblad bewaren voor de volgende opdrachten.
Maak je eigen boeket
Op werkblad 3 ‘Boeket’ staat een tekening die de leerlingen kunnen inkleuren. Laat ze
daarna het boeket uitknippen. Als ze de zijkanten aan elkaar plakken kunnen ze daarna het
14

oeket op een leuk plekje zetten, bijvoorbeeld op de eigen tafel op school, of thuis in de
vensterbank!
Een andere manier is het maken van je eigen tulp. Kijk op werkblad 4 ‘Tulp vouwen’ voor de
uitleg.
Liedjes & gedichtjes
Over bollen en knollen, voorjaarsbloemen en lente zijn liedjes en gedichtjes geschreven.
Enkele daarvan vindt u in bijlage 2. Zing of lees ze samen met de kinderen.
D: DE UITGEBLOEIDE PLANT
Let op: deze opdracht kan pas +/- 6 weken na de vorige uitgevoerd worden, omdat de plant
tijd nodig heeft om uit te bloeien en zich te vermeerderen! De planten moeten in deze
periode verzorgd blijven worden!
Leerdoelen
- Leerlingen leren de verschillen tussen bloeiende en uitgebloeide planten waar te nemen
en deze ook te benoemen.
Benodigdheden
- De vier potjes met uitgebloeide planten
- Uitgebloeide tulp
Wat is er van over?
Opdracht:
Leerlingen gaan kijken hoe de plant zich voortgeplant heeft.
Werkwijze:
Gebruik weer werkblad 2 ‘Bloemen vergelijken’ waarop de leerlingen de verschillen hebben
geschreven tussen de bloeiende planten. Laat ze nu kijken naar de uitgebloeide planten en
de antwoorden op de volgende vragen vergelijken met hun eerder gegeven antwoorden.
- Wat vind je van de kleur van de blaadjes? Mooi, lelijk, bruin, groen, etc.
- Hoe staan de groene bladeren van de plant?
- Hoe ruikt de bloem nu die uitgebloeid is?
- Is de plant nu dood?
- Haal de bollen uit de grond hoe ziet de bol/knol er nu uit?
- Zijn er kleine bollen/knollen bijgekomen?
- Waarvoor zullen die bolletjes/knolletjes zijn?
- Welke plant heeft de meeste bolletjes of knolletjes gekregen?
Ter afsluiting kunnen de bollen en knollen in de schooltuin of in het park geplant worden. Een
strookje langs een grasveldje is al voldoende. Ieder groepje mag zijn eigen bol of knol
planten. Zet er wel een bordje bij, zodat je weet waar je volgend jaar je nieuwe bloemen kunt
bekijken.
15

2.3 Middenbouw
A: KENNISMAKING MET BOLLEN EN KNOLLEN
Leerdoelen
- Leerlingen kennen verschillende soorten bollen en knollen.
- Leerlingen weten het verschil tussen bollen en knollen.
- Leerlingen weten uit welke onderdelen bollen en knollen bestaan.
- Leerlingen kennen de functies van de delen van de plant.
- Leerlingen leren over de relatie tussen de tweede wereldoorlog en het eten van
tulpenbollen
- Leerlingen weten dat bollen en knollen ook bijvoorbeeld voor kunst gebruikt worden
Benodigdheden
- Werkblad 5 ‘Wat eten we wel en wat eten we niet’ (kopieer voor elke leerling)
Eventueel: gekochte producten uit het lijstje van werkblad 5, zoals knoflook, rode bieten
en suikerbiet (bij de boer)
- Werkblad 6 ‘Knol, bol of wortels?’ (kopieer voor elke leerling)
- Werkblad 7 ‘Doorsnede bol & knol’ (kopieer voor elke leerling)
- Bijlage 4: Aardappeleters
- 15 Biologische uien
- 15 Biologische aardappels
Mesjes
Introductie
Opdracht:
Leerlingen ontdekken de verschillen tussen bollen en knollen.
Werkwijze:
Kopieer werkblad 5 ‘Wat eten we wel en wat eten we niet’ voor elke leerling. Hierop vullen
leerlingen in welke bollen en knollen we wel of niet eten. Het is leuk als u vooraf op de markt
of in de supermarkt een aantal bollen en knollen die we gewoonlijk eten koopt. Die laat u in
de klas zien. Stel vragen als …
Welke bollen en knollen heb je wel eens gegeten?
Vond je ze lekker?
Sommige leerlingen kunnen ingevuld hebben dat tulpenbollen gegeten werden in de tweede
wereldoorlog. Vertel hier meer over met behulp van de achtergrondinformatie.
Voedsel wordt vaak gebruikt in kunst. Een heel bekend
schilderij is: “De aardappeleters” van Vincent van Gogh.
Vraag de leerlingen of ze het schilderij kennen en wat ze er
van weten.
- Wie heeft het schilderij wel eens gezien? (zie bijlage 4)
- Wie heeft het schilderij gemaakt?
- Hoe oud denk je dat het schilderij is?
Vertel aan de hand van de vragen en antwoorden over de
geschiedenis van het schilderij (zie achtergrondinformatie).
16
De aardappeleters

Bollen, knollen of wortels?
Welke plant heeft bollen, knollen of alleen maar wortels? Gebruik hiervoor werkblad 6 ‘Bol,
knol of wortels?’ waarop de leerlingen kunnen aangeven welke planten bollen of knollen of
alleen maar wortels hebben. Bespreek de resultaten klassikaal.
Een bol of een knol?
De leerlingen snijden (per tweetal) een ui
doormidden. De helft van de groepjes maakt een
dwarse doorsnede en de andere helft een
lengtedoorsnede (zie tekening). Laat de leerlingen
de doorsnede natekenen. Wat zijn de verschillen?
Weten ze de namen van de onderdelen? Welke
functie heeft ieder deel? U kunt de betreffende Dwars doorsnede
Lengte doorsnede
namen en/of een voorbeeld op het schoolbord
geven en hun bevindingen erna bespreken (zie ook achtergrondinformatie). Gebruik
werkblad 7 ‘Doorsnede bol & knol’ om de tekening op te maken.
Geef de leerlingen ook een aardappel en laat ze die doorsnijden. Ook hier tekenen ze de
doorsnede. Gebruik hiervoor ook werkblad 7 ‘Doorsnede bol & knol’. Wat is het verschil met
de vorige opdracht? Weten de leerlingen de delen van de knol te benoemen? Bespreek de
resultaten van deze twee opdrachten klassikaal.
B: GROEI EN ONTWIKKELING
Leerdoelen
- Leerlingen volgen en beschrijven de ontwikkeling van de planten.
- Leerlingen kunnen hun waarnemingen omzetten in tekeningen.
Benodigdheden per groepje (7 groepjes)
- Werkblad 8 ‘Ontwikkeling’ (voor elke leerling 2 à 3 maal gekopieerd)
- 1 Tulpenbol of
- 1 potje met bollen
1 glazen (jam)potje
3 Satéprikkers
Touwtje
Liniaal
Pen of potlood
Ontwikkeling van bol tot plant
Opdracht:
Leerlingen volgen de ontwikkeling van een tulpenbol.
Werkwijze:
De leerlingen gaan per groepje een tulpenbol op water zetten.
Ze moeten een glazen (jam)potje vullen met water. Daarna prikken
ze voorzichtig 3 prikkers een paar millimeter in de bol. Dus niet te
17
Figuur 1 Bol op glas

diep, anders raken ze het groeiend weefsel. De bol kan zo rusten op de jampotrand. Ze
moeten ervoor zorgen dat de bolschijf het water net niet raakt (ongeveer 0,5 cm tussen
wateroppervlak en bol).
Twee maal per week, 4 á 5 weken lang, bekijken de leerlingen de tulpenbol. Per keer kunnen
de leerlingen op werkblad 8 ‘Ontwikkeling’ de veranderingen noteren. Belangrijke onderdelen
om op te letten zijn:
- De omtrek van de tulpenbol
- De lengte van de wortels
- De lengte van de stengel
18
- Zijn er al bladeren?
- Is er een knop?
- Is er een bloem?
Op het werkblad staan lege glazen potjes getekend, waarop de leerlingen de veranderingen
van de bol kunnen weergeven. Ze meten de omtrek van de bol met een touwtje en een
liniaal. De omtrek zal de eerste weken nauwelijks afnemen, na de groei van de stengel
neemt de omvang merkbaar af. Waarom? (De voedingsstoffen in de bol worden gebruikt
voor de groei).
C: DE PLANTEN BLOEIEN
Leerdoelen
- Leerlingen ontdekken uit welke onderdelen de tulp bestaat.
- Leerlingen kunnen de onderdelen benoemen.
- Leerlingen ontdekken hoe elke plant zijn bladeren omhoog houdt.
- Leerlingen leren de planten verzorgen en waarderen.
Benodigdheden
- De bloeiende tulp op water
- Werkblad 9 ‘Tulp’ (kopieer het werkblad voor elke leerling)
- Alle bloeiende planten (dus narcis, hyacint, blauwe druif, krokus en tulp)
Pen of potlood
Papier dat in stroken geknipt moet worden
Schaar
Bouw van de plant
Opdracht:
Leerlingen ontdekken hoe de planten zijn gebouwd.
Werkwijze:
Kijk eens buiten, bloeien daar al bollen? Wat heeft een plant eigenlijk nodig om te groeien?
(denk aan zonlicht, water, voedingsstoffen).
Laat de leerlingen eens goed naar de bloem van de tulp kijken. Wat zie je daar allemaal?
(bloembladen, meeldraden en een stamper) Waar zijn ze voor? Hoe is dat bij de andere
planten? Naar aanleiding hiervan kunnen ze werkblad 9 ‘Tulp’ maken. Laat de leerlingen de
onderdelen van de tulp juist benoemen: wortels, bol, blad, bloem, steel. Ze kunnen de
tekening ook nog mooi inkleuren. Bespreek of iedereen de onderdelen goed benoemd heeft.

Het blad
De bolgewassen hebben van die lange smalle bladeren. Vraag de klas:
- Hoe houden de planten hun bladeren omhoog? Kijk goed naar de verschillende planten.
- Waarom houden de planten hun bladeren zo omhoog? (De planten zorgen ervoor dat
hun bladeren niet al te slap hangen, omdat ze dan ze te weinig van het zonlicht kunnen
profiteren en ze kunnen zo ook regenwater opvangen).
Laat de leerlingen uit een vel oud papier 4 lange, 3 cm brede stroken knippen (bij voorkeur
A4-papier in de lengterichting. Als je zo'n strook papier van onderen vast houdt, hangt deze
slap en bij de planten staan ze omhoog. Bekijk bij de planten hoe ze dit hebben opgelost.
Het duidelijkst is dat te zien bij de tulp, de krokus en de narcis. Kun je nu ook je eigen
stroken papier stevig maken?
- de tulp (onderaan oprollen, bijvoorbeeld om een potlood, strook in de lengterichting
oprollen),
- de krokus (strook dubbel vouwen, strook in de lengterichting vouwen),
- de narcis (strook aan beide kanten vasthouden en spiraalsgewijs oprollen - net als een
schietpijltje maar zonder punt - daarna weer loslaten).
Komen de leerlingen er zelf niet uit, doe er dan een voor en vraag welke plant op dezelfde
manier zijn blad stevig heeft gemaakt.
Opvallend aan het blad is ook het waslaagje. Dat is goed te voelen bij de narcis. Het
waslaagje is waterafstotend. Dat is duidelijk te zien als u er een druppel water op laat vallen.
Naar aanleiding hiervan kunt u de betekenis van het waslaagje uitleggen (zie
achtergrondinformatie narcis).
D: DE UITGEBLOEIDE PLANT
Let op: deze opdracht kan pas +/- 6 weken na de vorige uitgevoerd worden omdat de plant
tijd nodig heeft om uit te bloeien en zich te vermeerderen! De planten moeten dus verzorgd
blijven worden!
Leerdoelen
- Leerlingen leren kijken naar de uitgebloeide planten.
- Leerlingen ontdekken hoe een plant zich voortplant.
Benodigdheden per groepje
- De uitgebloeide planten
- Werkblad 10 Puzzel (kopieer het werkblad voor elke leerling)
Wat is er van over?
Opdracht:
Leerlingen gaan kijken hoe de plant zich voortgeplant heeft.
Werkwijze:
Nadat de plant uitgebloeid is, kunnen de leerlingen onderzoeken of er zaad is gevormd. Als
de planten nog een tijdje blijven staan, zullen uiteindelijk ook de bladeren slap gaan hangen
en verleppen. Dan kunnen de groepjes leerlingen hun bol uit de pot laten halen. Hoe ziet die
er uit? Zijn er ook nieuwe bolletjes of knolletjes gevormd? Weet je ook waarvoor deze
19

nieuwe bolletjes en knolletjes zijn? Vooral bij de krokus is goed te zien dat de plant zich al
heeft geprepareerd op het nieuwe jaar. In de kleine knolletjes op de oude knol zit het voedsel
opgeslagen dat door de bladeren door middel van de fotosynthese is geproduceerd.
Fotosynthese is het proces waarin licht als energiebron wordt gebruikt om koolstofdioxide en
water om te zetten in suikers.
Om de planten zich te laten voortplanten kunnen de leerlingen de bollen en knollen in de
schooltuin of in het park planten. Een strookje langs een grasveldje is al voldoende. Laat de
leerlingen per groepje een bol planten. Zet er een bordje bij, zodat ze volgend jaar hun bol
weer kunnen gaan bekijken.
Ter afsluiting van de lessenreeks kan de puzzel op werkblad 10 Puzzel ingevuld worden.
Leerlingen vullen de ontbrekende woorden in. Als het goed is kunnen ze in de vetgedrukte
kolom een woord lezen dat te maken heeft met de lessen over bollen en knollen. Een
alternatieve optie is om de leerlingen zelf een puzzel of quiz te laten maken.
20

2.4 Bovenbouw
A: KENNISMAKING MET BOLLEN EN KNOLLEN
Leerdoelen
- Leerlingen kennen de verschillen tussen bollen en knollen.
- Leerlingen weten welke functies de verschillende onderdelen van de bollen en knollen
hebben
- Leerlingen weten door zelf te zoeken naar informatie meer over de geschiedenis van
bollen en knollen
- Leerlingen kunnen hun bevindingen verwerken in een presentatie (in verschillende
vormen)
- Leerlingen leren de planten verzorgen en waarderen.
Benodigdheden
- 15 Biologische uien
- 15 Biologische aardappels
- Werkblad 7 Doorsnede bol & knol (kopieer het werkblad voor elke leerling)
- Werkblad 11 Kaart van Nederland (kopieer het werkblad voor elke leerling)
- Werkblad 12 Quiz (kopieer het werkblad voor elke leerling)
- Bijlage 3 Stripverhaal over de tulp (kopieer de bijlage voor elke leerling)
- Bijlage 4 Aardappeleters (kopieer de bijlage voor elke leerling)
Mesjes
Internet, bibliotheek, kranten, tijdschriften, etc.
Attributen voor het maken van een presentatie
Introductie
Laat de leerlingen opschrijven wat ze al weten over bollen en knollen. Bijvoorbeeld de
verschillen en overeenkomsten. De leerlingen kunnen dit aan het eind van deze lessenreeks
over bollen en knollen nog eens lezen. Ze kunnen er dan onder schrijven, wat ze er bij
hebben geleerd en dit met elkaar bespreken.
Een bol of een knol?
De leerlingen snijden (per tweetal) een ui
doormidden. De helft van de groepjes maakt een
dwarsdoorsnede en de andere helft een lengte
doorsnede. Laat de leerlingen de doorsnede
natekenen en de verschillende onderdelen
benoemen en bespreek hun bevindingen. Werkblad
7 ‘Doorsnede bol & knol’ kunnen ze gebruiken om de
tekening op te maken.
Geef de leerlingen ook een aardappel en laat ze die doorsnijden. Wat is het verschil met de
vorige opdracht? Ook hier tekenen ze de doorsnede en geven ze de verschillende delen een
naam. Gebruik hiervoor ook werkblad 7 ‘Doorsnede bol & knol’. Bespreek de resultaten.
Geschiedenis van bollen en knollen
Voor deze opdracht worden de leerlingen in groepjes verdeeld. Ieder groepje gaat een
onderdeel van de geschiedenis van bollen en knollen uitzoeken. De onderwerpen zijn
21
Dwars doorsnede
Lengte doorsnede

ijvoorbeeld bollenteelt in Nederland; bollenteelt en het milieu; de tulp en zijn oorsprong; de
aardappel; en de “aardappeleters” van Vincent van Gogh. Goede bronnen voor de informatie
kunnen zijn het Internet, maar ook de bibliotheek op school, tijdschriften, kranten en een
atlas kunnen handig zijn. In bijlage 3 staat een stripverhaal over de geschiedenis van de tulp
dat ook als informatiebron gebruikt kan worden. In bijlage 5 websites rondom bollen en
knollen staan een aantal informatieve sites vermeld, die goed gebruikt kunnen worden in dit
onderzoek.
Laat ieder groepje voor het eind van de lessenreeks een poster, collage, (strip)verhaal,
toneelstukje, rollenspel of een quiz maken over hun onderwerp. Zo kunnen ze aan de klas
presenteren wat ze te weten zijn gekomen. Als ze een andere presentatievorm kiezen, kan
dit natuurlijk ook. Zolang maar duidelijk aan de klas gemaakt wordt wat ze te weten zijn
gekomen over hun onderwerp. Op werkblad 12 staan een aantal voorbeeldvragen van een
quiz. Als de leerlingen kiezen voor een quiz als presentatievorm, dan kunnen ze deze vragen
gebruiken en uitbreiden met vragen over hun eigen onderwerp.
Laat de leerlingen zelf een aantal onderzoeksvragen opstellen voor hun onderwerp. De
onderstaande zoeksuggesties kunnen daarbij als uitgangspunt gebruikt worden. Hieronder
volgt een aantal zoeksuggesties voor de leerlingen per onderwerp.
Bollenteelt in Nederland
- Waar vindt je de bloembollenteelt in Nederland? Teken dit in op werkblad 11 ‘Kaart van
Nederland’.
- Waarom op die plaatsen en niet op andere plaatsen?
- Wat zijn de belangrijkste werkzaamheden van een bloembollenteler?
- Wat betekent bollen telen voor onze economie/export?
Bollenteelt en het milieu
- Wat zijn de belangrijkste werkzaamheden van een bloembollenteler?
- Is zijn manier van bollen telen milieuvriendelijk? Waarom wel of waarom niet?
- Hoe werden er vroeger bollen geteeld?
De tulp en zijn oorsprong
- Waar komt de tulp oorspronkelijk vandaan?
- Wat is tulpomanie?
- Welke namen krijgen tulpen?
Aardappel
- Waar komt de aardappel oorspronkelijk vandaan?
- Hoe worden aardappels geteeld?
- Hoeveel aardappels eten Nederlanders per jaar?
- Eten ze in andere landen ook aardappels? (wellicht
ervaringen uit eigen klas?)
De Aardappeleters
- Ken je het schilderij van Vincent Van Gogh de
aardappeleters?
- In welke musea hangt een versie van het schilderij?
- Weet je hoe het eruit ziet? (zie ook bijlage 4)
- Wat stelt het schilderij voor?
22
De aardappeleters

B: GROEI EN ONTWIKKELING
Leerdoelen
- Leerlingen nemen de groei en ontwikkeling van een plant waar.
- Leerlingen kunnen hun waarnemingen formuleren en in grafieken weergeven.
- Leerlingen kunnen hun waarnemingen analyseren en daaruit conclusies te trekken m.b.t.
tot de groei en ontwikkeling van de plant.
Benodigdheden per groepje
- 1 Tulpenbol die op water groeit
- De vier potjes met bollen en knollen
1 glazen (jam)potje gevuld met water
3 Satéprikkers
Grafiekpapier
Opmeet materiaal (zelf door de leerlingen te kiezen)
Kleurpotloden
Tekenpapier
Ontwikkeling van bol tot plant
Opdracht:
De leerlingen gaan hier een eigen onderzoek doen naar de ontwikkeling van een bol tot een
bloeiende plant.
Werkwijze:
Laat de leerlingen de verschillende potjes met bollen en knollen goed bekijken. Kunnen ze al
zien welke soorten het zijn?
Verdeel de klas in groepjes. Elk groepje gaat de ontwikkeling van de
bollen en knollen in één pot volgen. In een pot kunnen meerdere bollen
zitten. Als dat het geval is, kiezen de leerlingen één van die bollen uit en
markeren deze. Indien gewenst kan de leerkracht het aantal groepjes
groter maken. Dan kunnen de bollen uit de pot aarde gehaald worden.
Spoel ze uit (dus zand eraf wassen) en zet de bol op een (jam)potje met
satéprikkers zoals in figuur 3. Indien satéprikkers gebruikt worden, zorg
dat de satéprikkers heel ondiep in de bol gestoken worden, anders wordt
groeiend weefsel geraakt.
Gebruik ook de tulpenbollen. Vul een glazen (jam)potje met grind en water en zet de
tulpenbol er bovenop. Zorg dat de bolschijf het water net niet raakt (ongeveer 0,5 cm tussen
wateroppervlak en bol).
Leerlingen bedenken en tekenen hoe de plant die ze voor zich hebben (hyacint, krokus,
narcis, tulp of blauwe druif) er later, als die bloeit, uit zal zien. De leerlingen vergelijken de
tekening later met de bloeiende plant. Dan wordt zichtbaar van welke aspecten van groei en
ontwikkeling van planten de leerlingen zich eerder nog niet bewust waren.
23
Figuur 1 Bol op glas

Om de twee à drie dagen is er telkens een andere leerling van het groepje aan de beurt,
bijvoorbeeld een op maandag, een op woensdag en een op vrijdag. De leerling die aan de
beurt is geeft water, maakt een tekening van de plant en schrijft daarbij de datum en wat er
veranderd is sinds de vorige keer. Denk daarbij aan het verschijnen van bladeren en
bloemen en het opmeten van de groei van de plant en de groei van de lengte van de wortels.
Laat ze zelf uitzoeken hoe ze dat op een nauwkeurige manier kunnen doen zonder de plant
te beschadigen.
De leerlingen verwerken de resultaten van hun onderzoek als volgt:
- De beschrijving van veranderingen (blad, wortels, hoogte) kunnen in een tijdbalk
weergegeven worden. Op een ruitjesvel kan een grafiek van de groei gemaakt worden:
een groeicurve. Verticaal de hoogte en op de horizontale as de dagen. Maak de
leerlingen er attent op dat als er een dag niet gemeten wordt dat hokje in de grafiek
overgeslagen moet worden. Uiteindelijk krijgen ze op deze manier een mooie groeicurve.
- Te zien is wanneer de plant het sterkst groeide en wanneer de lengtegroei begon af te
nemen. Dit is dan weer te vergelijken met de beschrijvingen uit de tijdbalk.
- Wanneer neemt de lengtegroei af? (Dit betekent niet de stop van de groei, maar het
moment dat de plant minder hard gaat groeien).
- Wat gebeurt er dan met de plant?
- Leuk is om de tekeningen en grafieken in de klas op te hangen, zodat de hele klas alle
resultaten kan zien.
C: DE PLANTEN BLOEIEN
Leerdoelen
- Leerlingen weten uit welke onderdelen een plant bestaat.
- Leerlingen nemen de verschillen tussen de bloeiende planten waar.
- Leerlingen weten hoe de verschillende planten hun blad omhoog kunnen houden.
Benodigdheden
- Werkblad 13 Bouw van de plant (kopieer het werkblad voor elke leerling)
- Alle vier de potjes met bloeiende planten
- De tulpenbol op water
Papier dat geknipt moet worden in stroken
Schaar
Bouw van de plant
Laat de leerlingen de verschillende bloemen vergelijken. Kunnen ze bij elke plant de
volgende delen herkennen en hoeveel zijn er van?
- bloemkroon
- kelk
- stengel
- stempel
- stijl
- vruchtbeginsel
- bol/knol
Bij sommige planten is het aantal meeldraden moeilijk vast te stellen omdat ze aan elkaar
vast zitten (zie werkblad 13 ‘Bouw van de plant’ voor de antwoorden).
24
- meeldraad
- kroonblad
- bloembodem
- blad
- wortel

Het blad
Opdracht:
Leerlingen gaan kijken hoe elke plant zijn bladeren stevig maakt.
25
Deze bijlage hoort bij KB – fase A en OB fase A
Werkwijze:
De bolgewassen hebben van die lange smalle bladeren. Vraag de klas:
- Hoe houden de planten hun bladeren omhoog? Kijk goed naar de verschillende planten.
- Waarom houden de planten hun bladeren zo omhoog? (De planten zorgen ervoor dat
hun bladeren niet al te slap hangen, omdat ze dan ze te weinig van het zonlicht kunnen
profiteren en zo ook regenwater kunnen opvangen).
Laat de leerlingen uit een vel oud papier 4 lange, 3 cm brede stroken knippen (bij voorkeur
A4-papier in de lengterichting. Als je zo'n strook papier van onderen vast houdt, hangt deze
slap en bij de planten staan ze omhoog. Bekijk bij de planten hoe ze dit hebben opgelost.
Het duidelijkst is dat te zien bij de tulp, de krokus en de narcis. Kun je nu ook je eigen
stroken papier stevig maken?
- de tulp (onderaan in de lengterichting oprollen, bijvoorbeeld om een potlood),
- de krokus (strook dubbel vouwen, in de lengterichting),
- de narcis (strook aan beide kanten vasthouden en spiraalsgewijs oprollen - net als een
schietpijltje maar zonder punt - daarna weer loslaten).
Komen de leerlingen er zelf niet uit, doe er dan een voor en vraag welke plant op dezelfde
manier zijn blad stevig heeft gemaakt.
Opvallend aan het blad is ook het waslaagje. Dat is goed te voelen bij de narcis. Het
waslaagje is waterafstotend. Dat is duidelijk te zien als u er een druppel water op laat vallen.
Naar aanleiding hiervan kunt u de betekenis van het waslaagje uitleggen: het gaat de
verdamping van het blad tegen (zie verder de achtergrondinformatie narcis).
D: DE UITGEBLOEIDE PLANT
Let op: deze opdracht kan pas +/- 6 weken na de vorige uitgevoerd worden omdat de plant
tijd nodig heeft om uit te bloeien en zich te vermeerderen! De planten moeten dus verzorgd
blijven worden!
Leerdoelen
- Leerlingen nemen de uitgebloeide planten waar.
- Leerlingen weten hoe de planten zich op verschillende manieren voortplanten.
- Leerlingen kunnen een presentatie maken in verschillende vormen.
- Leerlingen kunnen zich creatief uiten over hun uitgediepte onderwerp.
Benodigdheden
- De vier potjes met uitgebloeide planten
- Uitgebloeide tulp op water
Materiaal om de presentaties te maken (van presentatievorm afhankelijk)

Wat is er van over?
Opdracht:
Leerlingen gaan kijken hoe de plant zich voortgeplant heeft.
26
Deze bijlage hoort bij KB – fase A en OB fase A
Werkwijze:
Nadat de plant uitgebloeid is, kunnen de leerlingen onderzoeken of er zaad gevormd is. Als
de planten nog een tijdje blijven staan, zullen uiteindelijk ook de bladeren slap gaan hangen
en verleppen. Dan kunnen de groepjes leerlingen hun bol uit de pot laten halen. Hoe ziet die
er uit? Zijn er ook nieuwe bolletjes of knolletjes gevormd? De bollen en knollen kunnen in de
schooltuin of in het park geplant worden. Plant per groepje de bol of knol in de grond en zet
er wel een bordje bij zodat je hem volgend jaar weer kunt gaan bekijken.
Vooral bij de krokus is goed te zien dat de plant zich al heeft geprepareerd op het nieuwe
jaar. In de kleine knolletjes op de oude knol zit het voedsel opgeslagen dat door de bladeren
door middel van de fotosynthese is geproduceerd. Fotosynthese is het proces waarin licht
als energiebron wordt gebruikt om koolstofdioxide en water om te zetten in suikers.
Afsluitende presentaties
Aan het begin van de lessenreeks, tijdens onderdeel A, de kennismaking met bollen en
knollen, hebben de leerlingen de opdracht gekregen om één van de onderwerpen te
onderzoeken en daar een presentatie van te geven aan de klas. Nu is het moment
aangebroken voor de groepjes om hun bevindingen aan de klas te laten zien. Ieder groepje
heeft zelf besloten in welke vorm ze de presentatie gaan doen.

3 ACHTERGRONDINFORMATIE
Wilde planten (met bollen en knollen) vinden we in de natuur vooral in bossen. Voorbeelden
van deze groep planten zijn de tulp en de krokus. Door het reservevoedsel dat deze planten
in de bollen en knollen hebben, kunnen ze al vroeg in het voorjaar uitgroeien. Dat is erg
belangrijk, omdat er dan nog licht op de bosbodem valt. De plant gebruikt dit licht om te
groeien. Ook maakt de plant dan reservevoedsel voor het volgende voorjaar. Later krijgen de
bomen in het bos hun blad en bereikt te weinig licht de bodem van het bos.
Uitwendig lijken de ondergrondse delen van de tulp en de krokus erg op elkaar. Toch zijn er
enkele opmerkelijke verschillen. Zo spreekt men bij de tulp van een bol, maar bij de krokus
daarentegen van een knol. Hieronder volgt daarover enige uitleg.
De bol
Figuur 2 Doorsnede van een bol
Voorbeelden van bolgewassen zijn: ui, tulp,
narcis, hyacint, blauwe druifje, sneeuwklokje,
daslook, bieslook, sjalot.
Figuur 2 laat de doorsnede van een bol zien.
Het onderste deel van de bol wordt de
bolschijf genoemd. Centraal op de bolschijf
bevind zich het groeipunt. Hieruit ontstaat later
de bovengrondse plant. Om dit groeipunt heen
staan - op de bolschijf - de rokken. Dit alles
samen vormt de bol. Onderaan de bol, tussen
de rokken, zitten de okselknoppen. Deze
groeien uit tot nieuwe, jonge bolletjes. De
kwekers noemen ze klisters.
De onderdelen van een bol kunnen vergeleken worden met die van een plant. De bolschijf
komt overeen met een verkorte stengel. De rokken zijn te vergelijken met sterk verdikte
bladeren, waarin reservevoedsel is opgeslagen.
De knol
Een belangrijk verschil tussen een bol en een knol is dat de knol, in
tegenstelling tot de bol, geen rokken heeft. De knol is een compacte
massa.
Er worden twee soorten knollen onderscheiden: stengelknollen en
wortelknollen.
Figuur 4 Wortelknol
- Stengelknollen lijken op bollen met een zeer
grote bolschijf, maar dan zonder rokken.
Voorbeelden van stengelknollen zijn: krokus,
speenkruid, gladiool en dahlia.
- Wortelknollen zijn verdikkingen van de wortel,
die veel reservevoedsel bevat. De wortelknol is te herkennen aan
de zogenaamde ogen of pitten. Dit zijn de beginpunten van nieuwe
wortels. Een bekend voorbeeld van een wortelknol is de aardappel.
27
Figuur 3 Stengelknol
Bolschijf

28
Deze bijlage hoort bij KB – fase A en OB fase A
Bollenteelt in Nederland
Nederland is onder andere bekend om zijn bollenvelden. Bloembollen zijn een handelsartikel
met grote afzet in binnen- en buitenland. De tulpen en hyacinten zijn echter niet van oudsher
bekend in Nederland. Oorspronkelijk zijn ze afkomstig uit Zuid - Europa en Azië. Veel
bloembollen vinden hun oorsprong in Turkije en omstreken. Waarschijnlijk hebben
kruisvaarders ze meegenomen naar onze streken. Zo rond 1500 kregen bloembollen een
wat grotere bekendheid in West - Europa. Onder andere door de inspanning van Carolus
Clusius (1526-1609), een plantkundige uit Leiden, die de bloembollenteelt heeft
gestimuleerd.
Tulpen en hyacinten had men toen niet om de tuin aantrekkelijk mee te maken. Het waren
verzamelobjecten die je in de tuinen van kloosters, wetenschappers en rijke kooplieden
aantrof. In die tijd dacht men ook dat van bollen geneeskracht uitging.
Bloembollen waren in die beginperiode erg zeldzaam en zeer geliefd. En zolang gewenste
verzamelobjecten zeldzaam zijn, wordt er een flinke prijs voor betaald. Hoe zeldzamer, hoe
duurder!
De toenmalige handel had dan ook geen belang bij grote partijen bloembollen. De
bloembollenteelt uit de 17e eeuw is vooral bekend geworden door de belachelijk hoge prijzen
die men voor de bollen moest betalen. Vooral de tulpenbol spande de kroon. Een prijs van
€1800 voor één bol werd regelmatig betaald. De recordprijs voor een tulpenbol lag op €5200.
Een graaf ruilde zelfs zijn koets met acht paarden voor één enkele bol.
Aanvankelijk ging het in deze handel om de levering van de bloembollen zelf: iemand die
bollen gekocht had, probeerde ze zo snel mogelijk voor een hogere prijs weer kwijt te raken.
Deze verkoop vond plaats per contract. Maar op den duur kwamen er steeds meer
handelaren tussen de oorspronkelijke bezitter en de uiteindelijke koper, zodat men zonder
daar daadwerkelijk ook het geld voor te hebben of de bol gezien te hebben, een bol op
krediet kocht en verkocht. De prijs van een enkele bol liep op deze manier steeds verder op,
want iedereen wilde eraan verdienen. Deze handel duurde enkele jaren. Toen tenslotte de
prijzen flink daalden probeerden de speculanten zoveel mogelijk bollen te verkopen,
waardoor de prijzen naar beneden gingen en de handel ineen stortte. Op dat moment werd
duidelijk dat men jarenlang in "wind" gehandeld had. Daarom is deze handel dan ook de
geschiedenis ingegaan als de beruchte “tulpenwindhandel” of “tulpomanie”. Ook voor de
hyacintenbol werden in de 18e eeuw enorme bedragen betaald, maar nooit zo extreem als
bij de tulpenhandel.
Door de tulpenwindhandel was er veel belangstelling ontstaan voor de bloembollenteelt. De
handel in bloembollen veranderde langzamerhand. De productie werd verhoogd en de
prijzen daalden. Je zag steeds meer bollenvelden en perken vol éénkleurige tulpen en
narcissen. Er ontstonden nieuwe bedrijven en het aantal hectares breidde zich uit van ± 400
ha. in 1870, naar 1500 ha. in 1900 en ± 23.520 ha. in 2004.
De gronden achter de duinen, de zogenaamde geestgronden (afgegraven duingronden,
bestaande uit een mengsel van zand, veen en soms wat klei) bleken zeer geschikt voor de
bollenteelt. Het gebied tussen Haarlem en Leiden is dan ook de oudste bollenstreek. Later
bleek dat lichte kleigrond ook geschikt was voor de bollenteelt. Zo zijn ook in bijvoorbeeld

West-Friesland, Texel en op de Zeeuwse- en Zuid-Hollandse eilanden bollenbedrijven
ontstaan.
De bloembollenteelt tegenwoordig
De bloembollenteelt wordt in de eerste plaats uitgeoefend op gespecialiseerde bedrijven.
Daarnaast zijn er akkerbouwbedrijven, veehouderijbedrijven en gemengde bedrijven die de
bloembollenteelt als nevenactiviteit beoefenen. In 2004 werd in ons land ruim 23.520 ha.
landbouwgrond gebruikt voor de teelt van bloembollen, verdeelt over 2357 bedrijven 1 .
Een bollenkweker wil dat één bol meerdere bollen wordt. Hij is dus niet geïnteresseerd in de
bloei van bollen of het zaad. De bloemen worden er dan ook afgehaald (“het koppen”)
voordat ze zaad hebben kunnen vormen. Zaadvorming vergt veel voedsel en zou ten kosten
gaan van de groei van de bol.
In het najaar worden de bloembollen machinaal geplant. 's Winters worden de bollenvelden
met een laag stro of met plastic afgedekt, om ze tegen vorst te beschermen. In het voorjaar,
wanneer de bollen zijn uitgelopen en de bloemen verschijnen, worden de planten op ziekten
onderzocht. De bollen worden dan “gekopt”. Dit koppen gebeurt machinaal, maar ook vaak
nog met de hand. Het loof (de stengel en de bladeren) blijft staan. Hieruit neemt de bol
namelijk voedsel op, dat nodig is voor de groei van de bol. Een gedeelte van de gekopte
bloemen wordt gebruikt voor de slingers van de bekende bloemencorso’s in de Bollenstreek.
In de zomer, als het loof is afgestorven, worden de bollen machinaal gerooid. Na het oogsten
worden de bollen gepeld: de stengelresten en wortelkransen worden met de hand
verwijderd. De bollen worden ook direct gesplitst: de jonge (nieuwe) bollen worden er
afgehaald. Hierna worden de bollen op grootte gesorteerd (machinaal en met de hand) en
daarna gedroogd. Dit drogen gebeurt om vroegtijdig uitlopen en ontwikkeling van
ziektekiemen te voorkomen. De kleinere bollen worden weer geplant voor de oogst van
volgend jaar. Grote bollen worden geteld en verkocht. De belangrijkste afnemers zijn
Duitsland, de Verenigde Staten, Frankrijk en Japan.
Figuur 5 Bollenteelt
1
Productschap Tuinbouw: www.tuinbouw.nl, 01-11-2005
29

30
Deze bijlage hoort bij KB – fase A en OB fase A
Bolgewassen worden dus niet uit zaad gekweekt. Het zou jaren duren voordat een
bloemproducerende bol wordt verkregen. Wanneer men echter een nieuwe soort wenst, dan
moet men wel met zaad werken. Men kruist dan de bloemen en wint het zaad om zo de
nieuwe rassen te verkrijgen. Dit is echter een heel andere activiteit.
Als in de natuur het loof is afgestorven gaat de bol in zogeheten rust. Een periode met een
bepaalde temperatuur (bijvoorbeeld een vorstperiode) zorgt ervoor dat deze rust doorbroken
wordt en de bol weer gaat uitlopen. Na de rustdoorbreking bepaalt vooral de temperatuur de
snelheid van de verdere groei. Hoe hoger de temperatuur, hoe sneller de groei.
Kwekers kunnen de rustdoorbreking nabootsen. Ze moeten de bol dan, gedurende een
periode, op een bepaalde temperatuur bewaren. Bij de diverse planten gelden verschillende
perioden en (verschillende, veelal lage) temperaturen. Na het doorbreken van de rust
bepaalt de kweker via de keuze van een bepaalde kastemperatuur de snelheid van de
verdere groei. Via deze foefjes kan de kweker er tegenwoordig voor zorgen dat het gehele
jaar (bol-) bloemen leverbaar zijn. Zo zijn er in november en december al tulpen te koop.
Bollenteelt en het milieu
Een keerzijde van alle mooie bolgewassen die we kunnen kopen is dat de teelt niet erg
milieuvriendelijk is.
Ten eerste wordt er veel gebruik gemaakt van gewasbeschermingsmiddelen. Een deel van
de middelen komt direct in het milieu terecht. De gewasbeschermingsmiddelen worden
gebruikt om;
♣ schadelijke wormpjes en schimmels, die in de bodem voorkomen, te doden. Dit wordt
grondontsmetting genoemd. Dit is het grootste milieuprobleem veroorzaakt door de
bollenteelt. Een oplossing zou zijn dat er meer gebruikt wordt gemaakt van
‘vruchtwisseling’. Hierbij wordt elk jaar een ander gewas op hetzelfde stuk grond geteeld.
Wanneer men elk jaar hetzelfde gewas op hetzelfde stuk grond teelt, kunnen de
bodemparasieten zich explosief ontwikkelen. Het grondontsmetten mag slechts 1x per vijf
jaar om de telers te dwingen om aan vruchtwisseling te doen.
♣ de geoogste bollen tegen schimmels te beschermen. Dit heet bolontsmetting.
♣ om het onkruid te bestrijden, omdat dit onkruid anders licht en voedsel wegneemt voor de
bolgewassen.
♣ om de uitgegroeide bolplanten preventief te beschermen tegen schimmels en bladluizen,
de gewasbespuiting.
♣ en tot slot om de bollen in de ruimtes waar ze bewaard worden te beschermen tegen
bepaalde insecten, die hun eitjes in de bollen leggen. Dit wordt ruimtebehandeling
genoemd.
Ten tweede worden de bollenpercelen te veel bemest. Slechts een derde deel van de mest
wordt daadwerkelijk door de planten gebruikt. De rest komt in de lucht, de bodem en het
grondwater terecht.
Om de bollenteelt milieuvriendelijker te maken, hebben sommige telers ervoor gekozen hun
bollen op een minder schadelijke manier te telen: op biologische wijze. De bollen heten dan
ook biologische bollen. In Nederland gebeurt dit nog heel weinig.

De tulp
De tulp is via Turkije naar West-Europa
gekomen. Een keizerlijke gezant kwam in de
16e eeuw in Turkije met de tulpenbol in
aanraking. Men heeft hem waarschijnlijk
willen uitleggen dat de bloem van de bol op
een tulband (“tulipat” in het Turks) leek. De
gazant moet begrepen hebben dat tulipat de
naam van de bol was, want sindsdien wordt
de bol Tulipa genoemd. De Turkse naam
voor de tulp was namelijk Lala.
De tulp is via de plantkundige Carolus
Clusius in Nederland terechtgekomen. In
1594 bloeide in Leiden de eerste tulp.
Nederland is beroemd geworden door de
tulp.
Belangrijke kenmerken van de plant:
♣ De bloem heeft zes bloembladen, die in
twee kransen van drie bij elkaar staan. In
de bloem zitten 6 meeldraden en een
stamper. De stamper bestaat uit een
langwerpig, bijna driehoekig vruchtbeginsel
en een stempel.
♣ De stengel is erg breekbaar.
♣ De bladeren zijn lang en puntig. De
nerven lopen evenwijdig aan elkaar. Het
onderste deel van het blad sluit als een
kokertje om de stengel. De bladeren
staan als een krans om de stengel heen.
Op het blad zit een wasachtig laagje dat
als bescherming dient tegen uitdroging.
Tulpenbollen eten in de WOII
In de Tweede Wereldoorlog was er niet
voldoende voedsel. Voedselbonnen werden
uitgedeeld, maar daar hadden de meeste
mensen niet genoeg aan. Daarom gingen ze
op zoek naar andere eetbare dingen,
waaronder rauwe suikerbiet, zuring,
brandnetelsoep en tulpenbollen. Vaak
werden mensen ziek van het eten van
tulpenbollen, omdat ze giftig kunnen zijn.
Een stripverhaal met de geschiedenis van de
tulp staat in bijlage 3.
31
Figuur 6 Tulp

32
Deze bijlage hoort bij KB – fase A en OB fase A
De narcis
De narcis komt in het wild in een groot deel van Zuid-, West- en Oost-Europa voor. Maar
sinds de Middeleeuwen zijn narcissen als siergewas al in tuinen te zien. De handel in
narcisbollen is niet zo extreem geweest als die van de tulpen- of hyacintenbol. Pas aan het
eind van de 19e eeuw kwam de verspreiding van de narcis als siergewas goed op gang.
Figuur 7 Narcis
De naam narcis wordt wel in verband gebracht met het Griekse
woord Narkao, dat bedwelmen betekent. Sommige narcissen
verspreiden dan ook een heel sterke geur. Maar bekender is de
verklaring die gebaseerd is op een oude Griekse mythe:
Narkissos was de zoon van een riviergod. Hij was erg knap en
heel veel vrouwen waren gek op hem. Maar Narkissos voelde
geen liefde voor mensen of andere levende wezens. Ook voor
de liefde van de nimf Echo bleef hij volkomen onverschillig. Diep
bedroefd en teleurgesteld ging Echo naar de godin van de
wraak. Ze vroeg of de godin Narkissos wilde straffen voor zijn
harteloosheid. En dat gebeurde...
Toen Narkissos tijdens een jachtpartij uitrustte en wat water uit
een heldere beek dronk, zag hij in het water zijn spiegelbeeld.
Hij herkende zichzelf niet en ... werd op slag verliefd op de man
die hij in het water zag. Dagenlang bleef hij naar zijn
spiegelbeeld kijken, totdat hij volkomen uitgeteerd was. Want
eten en drinken deed hij die dagen niet. Toen kreeg de godin
van de wraak medelijden met hem en veranderde hem in een
prachtige bloem. Narkissos werd een bloem, waarvan de kleur
zo bleek was als zijn huid, maar met een geel hart, dat omringd
was met oranjerood: de Narcis.
Kenmerken van de plant:
♣ De bladeren van de narcis zitten niet aan de bloemstengel vast. Ze komen afzonderlijk uit
de bol tevoorschijn. Opvallend is dat het blad wat schroefvormig gedraaid is. Hierdoor is
het blad waarschijnlijk wat steviger.
♣ De bladeren zijn grijsachtig groen. Die tint ontstaat door het waslaagje. Men kan dit
aantonen door het blad horizontaal te houden en er een paar waterdruppels op te laten
vallen. De waterdruppels trekken zich bolvormig samen. Als men het waslaagje weg wrijft
verschijnt hieronder de echte fris groene kleur van het blad. Laat men er nu water op
vallen dan vloeien de druppels uit. Het waslaagje zorgt ervoor dat het blad niet teveel
water verdampt. Hierdoor wordt uitdroging voorkomen.
♣ De trompetnarcis heeft één bloem per stengel. Veel andere soorten narcissen hebben er
meer.

De krokus
De krokus is één van onze oudste siergewassen. Waarschijnlijk is hij al in de Middeleeuwen
hierheen gebracht uit de gebieden rond de Middellandse Zee. De krokus is een knolgewas,
evenals de aardappel en de dahlia.
Uit de krokusknol verschijnen eerst de bladeren verpakt in een vliesje. Daarna verschijnt de
bloemknop, die ook door een vliesje wordt beschermd. In de klas gaat de bloem snel open.
Als u hem een kwartier koud wegzet, sluit hij zich weer.
Figuur 8 Krokus
Kenmerken van de plant:
♣ De bladeren zijn smal en donkergroen, met een lichte
streep in het midden.
♣ De bloemen zijn paars, geel of wit van kleur. Ze gaan open
bij een temperatuur boven 8 graden Celsius. In de
geopende bloem kunnen de leerlingen goed de stempels
en de meeldraden zien.
♣ Het stuifmeel is kleverig en blijft gemakkelijk aan het
lichaam van de insecten kleven die op bezoek komen in de
bloem. Ook vogels komen op de bloemen af. Spreeuwen
en mussen eten graag van de bloemen.
Het blauwe druifje
Het blauwe druifje behoort tot de familie van de
lelieachtigen. De bloemetjes bevatten veel nectar. De bijen
komen er op hun eerste voorjaarsvluchten meestal wel bij
terecht. De plant komt, net als de tulp, uit de bergachtige
streken van Klein - Azië.
Kenmerken van de plant:
♣ Aan een bloemsteel van ongeveer 10 cm hangt een
trosje met kleine blauwe klokjes.
♣ De bladeren zijn groen, enigszins dik.
♣ Het blauwe druifje is vorstbestendig, toch kan het blad
door de vorst slap gaan hangen, maar richt zich later
weer op.
♣ De bloem is gevoelig voor vorst.
33
Figuur 9 Blauw druifje

De hyacint
De hyacint komt uit Klein-Azië, waar ook veel soorten wilde tulpen,
narcissen, krokussen en andere bolgewassen vandaan komen. De
wilde hyacint, die een ijlere bloemtros heeft dan de gekweekte
soort, bestaat alleen in blauw en wit. De gekweekte is er in wit,
diverse tinten blauw, rood, roze en geel.
Kenmerken van de plant:
♣ De bloemen zijn klein en klokvormig. Ze staan op korte steeltjes
in een lange tros aan het eind van de bloemstengel. Evenals de
tulp en de narcis hebben zij 6 blaadjes, 6 meeldraden en een
stamper met 3 kamertjes.
♣ De bloemen verspreiden een zware geur die insecten aantrekt.
Ook worden ze in de cosmetische industrie gebruikt.
♣ De bladeren komen evenals bij de narcis direct uit de bol en niet
van de stengel, zoals bij de tulp. Ze zijn kleiner en harder groen
dan de bladeren van de narcis en missen het wasachtig laagje.
Ze hebben de vorm van een schuitje, zodat ze buiten het
regenwater goed kunnen opvangen en naar de bol voeren.
34
Deze bijlage hoort bij KB – fase A en OB fase A
De Ui
De precieze herkomst van de ui is onbekend. Wel blijkt uit oude
geschriften van 3000 v. Chr. dat de ui voor het eerst in delen van
Azië is gekweekt. Rond deze periode groeide hij ook in China en
later ook in het oude India. Van daaruit moet hij meegenomen zijn
naar Griekenland en Egypte. In decoraties en hiërogliefen van
piramides komt de ui veelvuldig in beeld. Uien werden door
Grieken en Romeinen gebruikt. Als lid van de Allium-familie,
waartoe ook knoflook en prei behoren, groeide de ui in Griekse
groentetuinen. Een deel van de markt in Athene werd zelfs ‘ta
skoroda’ genoemd, wat ‘de knoflook’ betekent en aangeeft dat de
handel in allium deel uitmaakte van het dagelijkse handelsleven.
Toen de Romeinen de ui in Europa hadden geïntroduceerd werd
hij, toen nog als groente, snel populair. Dit blijkt onder meer uit
een levendige handel op de markt van Londen in de dertiende eeuw, waar zelfs
geïmporteerde uien werden verkocht. Vanaf dat moment wint de ui aan terrein, zowel in
Europa als daarbuiten. 2 Figuur 11 Ui
De ui wordt in de hele wereld, dus door alle culturen, gegeten! Welke
andere bol kan dit zeggen?
Nederland is de grootste uienexporteur van de wereld. Het grootste gedeelte wordt vervoerd
naar onze buurlanden, maar ook deels naar Afrika en Azië. In ons land eten we ongeveer 4 á
5 kilo uien per persoon per jaar.
De uienbol bevat veel suiker en aromatische olie die de typische uiensmaak veroorzaakt.
Afhankelijk van het oliegehalte zijn de rassen te verdelen in scherpe, half scherpe en zoete
uien. De vroege zaaiui is vanaf begin augustus als groene ui oogstbaar. In september volgt
2 www.ui.nl, 27-10-2005
Figuur 10 Hyacint

de oogst van de bewaarui. Deze is onder goede bewaarcondities tot ver in het voorjaar
houdbaar.
De aardappel
Het is bijna niet voor te stellen dat de
aardappel bij onze voorouders onbekend
was. Dit gewas komt oorspronkelijk uit Zuid-
Amerika. Het is pas na de ontdekking van dit
werelddeel in Europa terecht gekomen.
Vervolgens heeft het heel lang geduurd
voordat de knollen als voedsel werden
geaccepteerd.
De aardappel (Solanum tuberosum) behoort tot de familie van de nachtschaden of
Solanaceae en bij deze familie is het oppassen geblazen. Ze zijn namelijk giftig. Ook de
aardappelplant, de groene knollen, de aardappelspruiten en vooral de bessen met het zaad
zijn giftig. De blanke knol is echter gifvrij.
Kunst
Aardappels worden ook als object voor kunstwerken gebruikt. Het meest bekende voorbeeld
is van de beroemde schilder Vincent van Gogh. Hij
schilderde: ‘De Aardappeleters’, in 1885 in Nuenen. Het is
geschilderd met olieverf op doek. Van het schilderij zijn er
verschillende versies. “De Aardappeleters" hangt zowel in
het Van Gogh Museum in Amsterdam als in het Kröller-
Müller museum. Vincent van Gogh heeft drie versies van het
doek gemaakt, de eerste versie, waar maar 4 personen op
staan, en de derde (definitieve) versie hangen in het Van
Gogh Museum, de tweede versie hangt in het Kröller-Müller
museum. 3
De aardappeleters
Details van het schilderij
Zo kun je duidelijker zien wat de mensen in het schilderij doen. De man drinkt koffie die de
vrouw net heeft ingeschonken. De andere mensen snijden het eten. Het eten bestond alleen
uit aardappels, omdat er in die tijd voor arme mensen nauwelijks iets anders te eten was.
Vincent van Gogh schilderde heel gedetailleerd. Let bijvoorbeeld op de rimpels op de
handen van de man en de vrouw die aan het snijden zijn. Afgebeeld is de familie De Rooij. In
bijlage 4 is een grotere versie van het schilderij te zien.
3 Bertine Centen-Nieuwenkamp van Stichting Kroller-Muller Museum, 20-10-2005
35
Figuur 12 Aardappel

4 LITERATUUR
36
Deze bijlage hoort bij KB – fase A en OB fase A
Gebruikte bronnen
• Gevaert Bea, Standaard vertelboek, voor kleuterleidsters en ouders van jonge kinderen.
Lente en Zomer, Deel II, Standaard Uitgeverij Antwerpen/Amsterdam, 1975
• Bertine Centen-Nieuwenkamp, Stichting Kroller-Muller Museum, e-mailcontact, 20-10-
2005
• Liedjes: http://www.pinkelotje.nl/nieuwe_liedjes/bloemetjes.html, bezocht op 04-10-2005
• Van Gogh Museum, Amsterdam, www.vangoghmuseum.nl, bezocht op 03-11-2005
Internet-websites
Er zijn veel internetsites waar informatie te vinden is over bollen, knollen en het voorjaar.
Enkele voorbeelden van informatieve sites zijn:
• http://www.tuinbouw.nl
• http://www.bloembollencentrum.nl/
• http://www.hetkleineloo.nl/
• http://bloembollen.pagina.nl/
• http://lente.startkabel.nl/
• http://www.speelzolder.com/lente
• http://www.internetwijzer-bao.nl/lente
• http://www.aardappel.be/
• http://www.ui.nl
Kijk verder naar bijlage 5: websites rondom bollen en knollen

BIJLAGEN
Bijlage 1: Voorjaarsverhaal
Bijlage 2: Liedjes & gedichtjes
Bijlage 3: Stripverhaal over de tulp
Bijlage 4: De Aardappeleters van Vincent van Gogh
Bijlage 5: websites rondom bollen en knollen
37

BIJLAGE 1: VOORJAARSVERHAAL
HET ONGEHOORZAME VIOOLTJE
38
Deze bijlage hoort bij KB – fase A en OB fase A
Prinses Lentebloem was op weg naar de aarde, ze had haast want de lente hing al in de
lucht en misschien had het bleke lentezonnetje de sneeuwklokjes al wakker gemaakt. Nu
moet je weten dat Koning Winter nog af en toe met hagel- en sneeuwbuien durfde te strooien
of zelfs een koude windvlaag over de aarde liet blazen. Daarom ging Prinses Lentebloem
eerst het zonnetje helpen, dat erg zijn best deed om stralen tussen de grijze winterwolken te
duwen. Dat was een heel karwei.
Ondertussen was er diep onder de grond een sneeuwklokje ontwaakt uit zijn winterslaap.
“He, word eens wakker, lieve zusjes” riep het. “Voelen jullie niet dat de aarde warmer wordt?
Het is tijd om jullie klaar te maken voor de lente.”
De sneeuwklokjes begonnen onmiddellijk met hun fijne worteltjes voedsel en water in het
zand te zoeken. Langs die wortelhaartjes ging het water naar hun bloembolletje zodat het
groot en sterk werd en er een mooi sneeuwklokje kon uitgroeien.
Nu maakten die sneeuwklokjes toch zo’n drukte onder de grond, dat er een viooltje wakker
was geworden. “Oei”, riep het met een fijn stemmetje, “de lente is er al en ik sliep nog.” “Blijf
jij maar lekker slapen”, zei een sneeuwklokje, “de lente is nog maar net in aantocht en het is
nog veel te koud voor jou. Je weet toch dat wij eerst moeten bloeien om met onze fijne witte
klokjes de lentebloemen wakker te tingelen”. “Maar dan kan ik je helpen”, sprak het viooltje
weer, “de mooiste liedjes speel ik op mijn viool en ik zal heel luid spelen, zodat ze het
allemaal horen”.
“Ach, klein viooltje, als wij ons kopje boven de grond steken is het nog bitter koud en er ligt
soms nog sneeuw, daarom worden we ook sneeuwklokjes genoemd. Jij moet je liedjes

zingen als de lentezon schijnt, want nu wordt je vast ziek van de koude”. “Dat is niets”, zei
het koppige viooltje, “ik wil de sneeuw zien en ik ga toch met jullie mee”.
Als Prinses Lentebloem nu maar vlug komt, dacht het sneeuwklokje, anders gebeuren er nog
ongelukken met ons viooltje. Maar Prinses Lentebloem had zoveel werk om Koning Winter te
verjagen dat ze nog steeds niet op de aarde was aangekomen. Toch hadden enkele
sneeuwklokjes al hun eerste sprietjes door het zand geduwd. En het stoute viooltje werd zo
kwaad – omdat het te langzaam groeide – dat het al zijn wortels rekte en strekte om zoveel
mogelijk water te drinken.
Het groeide en groeide en toen het eindelijk boven de aarde kwam, was de sneeuw al
gesmolten. “Nu heb ik nog geen sneeuw gezien”, huilde het viooltje en snikkend nam het zijn
viool en speelde een treurig wijsje. Toen de krokussen het viooltje hoorden spelen schoten
ze verschrikt wakker. ”Wij hebben te lang geslapen”, riepen ze opgewonden. “Wat zal
Prinses Lentebloem ontevreden zijn!” en uit angst staken ze onmiddellijk hun blaadjes door
de grond. “Zie je nu wat er gebeurt”, zeiden de sneeuwklokjes, “je gaat de andere
lentebloemen ook wakker maken en die zullen door jouw schuld ziek worden van de kou”.
Maar het viooltje luisterde niet en speelde luider en luider zodat alle lentebloemen het
hoorden. Anemoon, paasbloemen, meiklokjes en tulpen maakten zich al klaar om naar de
zon te groeien. Toen het viooltje de volgende dag nog meer liedjes wilde spelen, was het
helemaal stijf geworden van de kou en kon niet meer bewegen. Daarbij blies de wind nog zo
stevig dat de viool op de grond viel en in tien stukken brak.
Gelukkig is Prinses Lentebloem toen aangekomen, zodat de sneeuwklokjes de lente
mochten inluiden. De krokussen waren wel wat vroeg dat jaar, maar het lentezonnetje lachte
hen toe en dat gaf hun moed om verder te groeien. De andere lentebloemen werkten zich nu
naar boven, alleen de tulpen bleven nog wat slapen.
En het viooltje…? Het werd weer helemaal beter door het lekkere warme zonnetje; maar een
nieuwe viool heeft het van Prinses Lentebloem niet gekregen. Dat was de straf voor het
ongehoorzame viooltje.
Bea Gevaert
Uit het boek ‘Standaard vertelboek, Lente en Zomer, Deel II.
39

BIJLAGE 2: LIEDJES & GEDICHTJES
40
Deze bijlage hoort bij KB - fase C en OB – fase C
Op deze pagina staat een aantal liedjes en gedichtjes over lente, bloemen en bolletjes. Zeg
en zing ze samen met de leerlingen.
LIEDJES
Een krokusje in het gras
Tekst en melodie: Lin de Laat
Bron: http://www.pinkelotje.nl/nieuwe_liedjes/bloemetjes.html
Bolletjes
Liedje uit “Zingen in de kring” van Herman Broekhuizen, De Toorts Haarlem

Bloemetjes
Tekst en melodie: Lin de Laat
Bron: http://www.pinkelotje.nl/nieuwe_liedjes/bloemetjes.html
GEDICHTJES
Bloem
Dag bloem, dag mooie bloem
Je krijgt van mij een lentezoen
Zo blij ben ik met jou
Weg is alle winterkou…
Wordt wakker bol
In de grond zit een bol.
Al de hele winter lang.
Net of hij slaapt
Dan komt de lente.
De zon schijnt
De grond wordt warm
Word wakker bol!
Steek je neus naar buiten.
Ga maar groeien
En wordt een mooie bloem.
Bloembolletje
Bloembolletje klein,
Slaap je nog zo fijn?
De winterkou is weg.
Kom maar naar buiten zeg!
Steek je groene snuit
Maar gauw je huisje uit.
Bovenaan je steel
Word je misschien wel rood of blauw of
geel
Bloembolletje klein,
Kom maar gauw, het is hier fijn!
41
Deze bijlage hoort bij KB - fase C en OB – fase C
Lente in het bos
Als het eerste plantje groeit,
De egeltjes weer spelen op het mos.
Als de eerste krokus bloeit,
Begint de lente in het bos.
Als de koekoek buiten koekoek zegt,
En de mus een nest gaat bouwen.
En de eerste duif een eitje legt,
En twee kikkertjes gaan trouwen.
Als het eerste plantje groeit,
De egeltjes weer spelen op het mos.
Als de eerste krokus bloeit,
Begint de lente in het bos.
Bolletje in de klas
Kleine tere bolletjes,
Lekker dik en rond,
Steken met hun kopjes
Net nog boven de grond.
Al die bolletjes in een pot,
Staan heel dicht voor het raam.
Kinderen kunnen haast niet wachten,
Tot ze bloeien gaan!

BIJLAGE 3: STRIPVERHAAL OVER DE TULP
42
Deze bijlage hoort bij BB – fase A

43
Deze bijlage hoort bij BB – fase A

Onder water Sommige bollentelers zetten na de oogst hun land onder water.
Onkruid, ziekten en plagen krijgen daardoor geen kans zich te ontwikkelen. Het
water trekt vogels aan die naar voedsel zoeken, zoals de lepelaar. De
bollenteler teelt op zijn land elk jaar een ander gewas. Zo verkleint hij de kans
op plantenziekten. De teler huurt dan van een boer land om tulpen op te telen.
44
Deze bijlage hoort bij BB – fase A

45
Deze bijlage hoort bij BB – fase A

46
Deze bijlage hoort bij MB - fase A en BB – fase A
BIJLAGE 4: DE AARDAPPELETERS VAN V. VAN GOGH
Bron: Van Gogh Museum, Amsterdam, www.vangoghmuseum.nl, bezocht op 03-11-2005

BIJLAGE 5: WEBSITES RONDOM BOLLEN EN KNOLLEN
Websites voor de kleutergroepen
Websites voor de onderbouw/ groep 3 en 4
Websites voor de middenbouw / groep 5 en 6
Websites voor de bovenbouw / groep 7 en 8
In deze brochure is per bouw een overzicht met interessante websites met de bijbehorende
adressen gegeven.
Misschien is het makkelijker en sneller als u al deze adressen niet hoeft in te typen. Ga dan
naar de website van Natuurmuseum Nijmegen: www.natuurmuseum.nl.
U ziet dan een icoontje Bollen en Knollen. Klik hierop en u komt terecht bij dezelfde
overzichten. Nu hoeft u adressen niet in te typen maar u kunt direct doorklikken.
47

Websites Kleuters (Groep 1-2)
Algemene informatie voor de leerkracht over bloembollen
• http://www.bloembollencentrum.nl/
• http://bloembollen.pagina.nl
• http://www.kinderpleinen.nl/showPlein.php?plnId=917
algemene informatie voor de leerkracht over de lente
• http://www.internetwijzer-bao.nl/lente/
• http://lente.yurls.net/
• www.speelzolder.com/lente/
• http://www.juf2juf.info/Projecten/Lente/bloembollen.html
Werkbladen
• Stempel de woorden bij de tulp:
http://www.kleutergroep.nl/Lente/werkbladen%20lente/stempel%20de%20woorden%20tulp.pdf
• Plaatjes kleuren, uitknippen, in de goede volgorde op reep plakken en er een muts van maken
http://www.stbernardus.net/project/lentebolletjes.htm
• Knip plaatjes van bloembollen uit en plak ze in de tuin
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/W_BB_15.pdf
• Op volgorde plakken (van zaadje/bol tot plant)
http://www.kleutergroep.nl/Lente/werkbladen%20lente/Van%20zaadje%20tot%20plant.pdf
http://www.kleutergroep.nl/Lente/werkbladen%20lente/Logische%20volgorde%20bloemen%20(we
rkblad).jpg
Rekenen
• Powerpoint, tellen tot 10 met bloembollen
http://www.vowijzer.nl/powerpoints/ppt_lente/Lente_Bloembollen_tellen.ppt
• Sorteerlotto lentebloemen tellen tot 10
http://www.kleutergroep.nl/Lente/Materialen/lotto%20lentebloemen.pdf
• Zet een streepje onder de goede tulp (tellen)
http://www.kleutergroep.nl/Lente/werkbladen%20lente/Zet%20een%20streepje%20onder%20de%
20goede%20tulp.pdf
Kralenplanken
• http://www.kleutergroep.nl/Lente/index%20kralenplanken.htm
Spelletje
• http://bloembollen.surfsleutel.info/ (memorie)
Kleurplaten
• http://www.nukleuren.nl/kleurplaten/allerlei_lente_bloembol.html
48

Knutselen
• Maak een tulp
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/BB_09_1.pdf (eenvoudig)
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/BB_09_2.pdf (iets moeilijker)
• Vouwwerkjes lente
http://www.vouwwerkjes.nl/lentewerkjes.html
http://www.knutselidee.nl/startideeen.htm, link tulp
Filmpjes
• Verschil bol en knol groep 2-5 3:39 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_verschilbolenknol01
• De groei van de tulp groep 2-5 3:50 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_ontwikkelingbol01
• Hoe groeit een aardappel? groep 2-6 0:47 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030623_aardappelen02
• Uit mijn bol (liedje over de lente) Groep 2-5 1:45 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_uitmijnbol01
• Bollen planten (met machine)
http://nl.youtube.com/watch?v=eGo9eYcFdmU
• Keukenhof
http://nl.youtube.com/watch?v=2_zvXEbI5rQ
Digischool/kennisnet
In de leermiddelendatabase van digischool/kennisnet is ook veel te vinden.
Hierbij is het noodzakelijk om in te loggen.
Hiervoor moet u aangemeld zijn:
http://digischool.kennisnet.nl/community_po12
Kijk daarna naar …..
Algemeen
• Diverse activiteiten met het thema lente
http://www.digischool.nl/po/community12/?page=custom&file=lente.html
Knutselen
• Tulpen mozaieken- plaatjes
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/ee93a86dc17cfa4773d275620fbdb9d9/Dsc01942.j
pg
49

Websites Onderbouw (Groep 3-4)
Algemene informatie leerkracht
• Lesproject bloembollenteelt.
Met kijken naar bloembollen, plant-activiteiten, knutselactiviteiten, werkbladen en
achtergrondinformatie:
http://www.hetkleineloo.nl/lr_001.cfm?art_id=0&zoek=
• Museum De zwarte tulp (vanaf 7 jaar in Lisse)
Voor leerkrachten en leerlingen bovenbouw basisonderwijs lesbrieven met algemene informatie
over bollen.
tip. Bijvoorbeeld deze lesbrief bollen en knollen
http://home.12move.nl/museumdezwartetulp/Lesbrieven/Lesbrief%20bloembollen%20kweken.doc
Ter plekke zijn er voor het onderwijs speurtochten en rondleidingen mogelijk.
http://www.museumdezwartetulp.nl/
Werkbladen
• Namen bloembollen, kleuren, wel of geen bloembol, hoe ziet het er onder de grond uit
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/W_BB_16.pdf
Spelletjes
• Memorie bloembollen en bordspel
http://www.bloembollencentrum.nl/ (klik op basisonderwijs)
Rekenen:
• Bloembollen tellen tot 10 (powerpoint)
http://www.vowijzer.nl/powerpoints/ppt_lente/Lente_Bloembollen_tellen.ppt
Knutselen
• http://www.hetkleineloo.nl/pdf/BB_09_1.pdf eenvoudige tulp
• http://www.hetkleineloo.nl/pdf/BB_09_2.pdf iets moeilijker tulp
Bloembollen in de tuin
• http://www.hetkleineloo.nl/pdf/W_BB_15.pdf
Filmpjes (beeldbank)
• Verschil bol en knol groep 2-5 3:39 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_verschilbolenknol01
• De groei van de tulp groep 2-5 3:50 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_ontwikkelingbol01
• Tulpen vanaf groep 4 1:50 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060330_tulpen01
• Ken je bloeiende hyacinten? vanaf groep 4 1:15 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/2001127_cndpclipsb43_hyacint
• Hoe groeit een aardappel? groep 2-6 0:47 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030623_aardappelen02
• Uit mijn bol (liedje over de lente) Groep 2-5 1:45 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_uitmijnbol01
50

Digischool/kennisnet
In de leermiddelendatabase van digischool/kennisnet is ook veel te vinden.
Hierbij is het noodzakelijk om in te loggen.
Hiervoor moet u aangemeld zijn:
http://digischool.kennisnet.nl/community_po34.
Kijk daarna naar …
Werkbladen
• Werkblad herkennen van de bloemen, zet de juiste naam bij de bloem
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/e0f66e371832b1ac8b792757af31ed26/Werkblad_b
loemen__bollen_.doc
• Werkblad met extra (moeilijkere)opdrachten
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/cb2e0b6ca74fc005b8c2caee7e52138f/Werkblad_E
xtra_opdrachten_bloemen.doc
• Werkblad bloembollen onderzoeken en tekenen binnenste van bloembol en extra opdracht
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/d5d2b02070436cf3893228aab10570ac/Werkblad_
Bollen.doc
• Werkboekje groep 3
Woordjes van delen van een plant(narcis) op de goede plek schrijven, 6 plaatjes van bloembollen
uitknippen in de goede volgorde plakken
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/5804ef98d4ec5f987e26060e80568c79/werkboekje
_gr_3_bloemen_lente.doc
• Werkboekje groep 4
als groep 3 + zinnen op goede volgorde schrijven, bloembollen herkennen
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/fe4373498806fb46c44d1865cce74483/Planten_in_
de_lente4.doc
Knijpkaart
• Teksten en plaatjes rondom bollen en knollen combineren.
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/138085f9ebb7fadc102d7603242059de/knijpkaart_l
entebol.xls
Spelletjes
• bordspel
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/92e200c18f5c593a29bb9454f4bf62ef/LENTESPRI
NGSPEL.pdf
Lente
• Allerlei suggesties onder het thema lente
http://digischool.kennisnet.nl/community_po34/indepraktijk/thema/lente
• Thematische leesbladen waarin de volgende klanken aan bod komen: ie, oe, eer, oor, eur, aai,
ooi, oei, nk, ng, sch. Oefeningen voor het lezen en het spellen van woorden met deze klanken
(groep 3 en 4) aan de hand van een voorjaarsversje
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/88041a7412e17f8eaf0ac29e28793e54/lente_leesbl
aden_groep_3.doc
51

Websites Middenbouw (Groep 5-6)
Algemene informatie leerkracht
• Museum De zwarte tulp (vanaf 7 jaar in Lisse)
Voor leerkrachten en leerlingen bovenbouw basisonderwijs lesbrieven met algemene informatie
over bollen.
tip. Bijvoorbeeld deze lesbrief bollen en knollen
http://home.12move.nl/museumdezwartetulp/Lesbrieven/Lesbrief%20bloembollen%20kweken.doc
Ter plekke zijn er voor het onderwijs speurtochten en rondleidingen mogelijk.
http://www.museumdezwartetulp.nl/
• Achtergrondinformatie leerkracht
http://www.hetkleineloo.nl/lr_001.cfm?art_id=210
• Lesproject bloembollenteelt van “Het kleine Loo” :
Met bloemen uit bol, knol en wortel, bloembollenteelt, werkbladen en achtergrondinformatie:
http://www.hetkleineloo.nl/lr_001.cfm?art_id=0&zoek
Bijbehorende werkbladen
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/W_BB_16.pdf (bloembollen)
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/W_BB_17.pdf (bloembollenteler)
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/W_BB_18.pdf (zo groeit een tulp)
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/W_BB_19.pdf (wat doet de bloembollenteler)
Bijbehorende antwoorden:
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/ANT_BB.pdf
informatie voor leerlingen
• http://bloembollen.surfsleutel.info/, kies bloembollen
• http://www.kinderpleinen.nl/showPlein.php?plnId=917
Werkbladen
Zie eerder genoemd lesproject Kleine Loo
Spelletjes
• Memorie en bordspel
http://bloembollen.surfsleutel.info/spelletje.htm memorie en bordspel
• Knutselen
Maak een narcis
http://www.onderwijs.net/pabo/menu/weerennatuur/mb/lente_knutsel1_narcis.htm
Filmpjes/Afbeeldingen (beeldbank)
• Verschil bol en knol groep 2-5 3:39 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_verschilbolenknol01
• De groei van de tulp groep 2-5 3:50 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_ontwikkelingbol01
• Tulpen vanaf groep 4 1:50 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060330_tulpen01
52

• Ken je bloeiende hyacinten? vanaf groep 4 1:15 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/2001127_cndpclipsb43_hyacint
• Hoe groeit een aardappel? groep 2-6 0:47 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030623_aardappelen02
• Hoe groeien uien? Vanaf groep 5 2:25 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030623_uien01
• Uit mijn bol (liedje over de lente) Groep 2-5 1:45 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_uitmijnbol01
Webkwestie bloembollen (groep 6-8):
• Een webkwestie is een webopdracht waarin kinderen via internet dingen leren over een
onderwerp.
In deze gaan ze op zoek naar een aantal zaken rondom bloembollen: de geschiedenis, het
kweken en veredelen, de bloemenveilingen en spreekwoorden.
http://www.webkwestie.nl/bloembollen/index.htm
Digischool/kennisnet
In de leermiddelendatabase van digischool/kennisnet is ook veel te vinden.
Hierbij is het noodzakelijk om in te loggen.
Hiervoor moet u aangemeld zijn:
http://digischool.kennisnet.nl/community_po56
Allerlei suggesties onder het thema lente
• http://digischool.kennisnet.nl/community_po56/thema/speciallente
• Begrijpend lezen les
Leerlingenblad en opgavenblad te gebruiken als begrijpend leesles over de geschiedenis van de
tulp en hoe de tulp groeit.
http://www.digischool.nl/po/community56/beveiligd/De%20tulp.doc
http://www.digischool.nl/po/community56/beveiligd/Opgavenblad%20bij%20de%20tulp.doc
• Practicum ui en aardappel
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/1826c91186ea8bce09d56b9253570003/Practicum
_ui_en_aardappel.doc
• Woordzoeker
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/0401a9eb492b46376924271c4d9f2631/Woordzoek
er_bloemen_en_planten.doc
53

Websites Bovenbouw (Groep 7-8)
Algemene informatie leerkracht
• Museum De zwarte tulp (vanaf 7 jaar in Lisse)
Voor leerkrachten en leerlingen bovenbouw basisonderwijs lesbrieven met algemene informatie
over bollen.
tip. Bijvoorbeeld deze lesbrief bollen en knollen
http://home.12move.nl/museumdezwartetulp/Lesbrieven/Lesbrief%20bloembollen%20kweken.doc
Ter plekke zijn er voor het onderwijs speurtochten en rondleidingen mogelijk.
http://www.museumdezwartetulp.nl/
• Achtergrondinformatie leerkracht
http://www.hetkleineloo.nl/lr_001.cfm?art_id=210
extra lessen voor leerkracht
• Lesproject bloembollenteelt van “Het kleine Loo” :
Met bloemen uit bol, knol en wortel, bloembollenteelt, werkbladen en achtergrondinformatie:
http://www.hetkleineloo.nl/lr_001.cfm?art_id=0&zoek
Bijbehorende werkbladen:
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/W_BB_18.pdf (zo groeit een tulp)
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/W_BB_19.pdf (wat doet de bloembollenteler)
Bijbehorende antwoorden:
http://www.hetkleineloo.nl/pdf/ANT_BB.pdf
• Les over de bloembollenteelt
http://www.suc6les.nl/content/view/90/33/
Bijbehorend informatieblad:
http://www.suc6les.nl/images/stories/pdf/Informatie_bloembollenteelt.pdf
Bijbehorend werkblad:
http://www.suc6les.nl/images/stories/werkbladen/Werkblad_bloembollenteelt.pdf
extra informatie leerling
• http://bloembollen.surfsleutel.info/, kies bloembollen
• http://www.kinderpleinen.nl/showPlein.php?plnId=917
Werkbladen
Zie bovenstaande lessen
Spelletjes
• Memorie en bordspel
http://bloembollen.surfsleutel.info/spelletje.htm memorie en bordspel
Filmpjes/Afbeeldingen (beeldbank)
• Tulpen vanaf groep 4 1:50 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060330_tulpen01
• Ken je bloeiende hyacinten? vanaf groep 4 1:15 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/2001127_cndpclipsb43_hyacint
54

• Hoe groeien uien? Vanaf groep 5 2:25 min
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030623_uien01
Webkwestie bloembollen (groep 6-8):
• Een webkwestie is een webopdracht waarin kinderen via internet dingen leren over een
onderwerp. In deze gaan ze op zoek naar een aantal zaken rondom bloembollen: de
geschiedenis, het kweken en veredelen, de bloemenveilingen en spreekwoorden.
http://www.webkwestie.nl/bloembollen/index.htm
Digischool/kennisnet
In de leermiddelendatabase van digischool/kennisnet is ook veel te vinden.
Hierbij is het noodzakelijk om in te loggen.
Hiervoor moet u aangemeld zijn:
http://digischool.kennisnet.nl/community_po78
Lente en Pasen, een keuzemap
• 10 opdrachten waar kinderen zelfstandig aan kunnen werken.
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/aff156ea4173a6753d5e6373554a3f4e/opdrachtkaa
rten_lente.doc
Werkbladen
• Werkblad/Informatieblad Bollen en knollen
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/5cdab359af064a27d35d5d3053813de4/Bollen_en_
knollen.pdf
• Practicum ui en aardappel groep 7-8
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/1826c91186ea8bce09d56b9253570003/Practicum_
ui_en_aardappel.doc
• Aardappellabyrint maken
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/32d0a3a9b5e0ee37a748138e5b73338c/Aardappell
abyrint_maken.doc
• Woordzoeker
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/0401a9eb492b46376924271c4d9f2631/Woordzoek
er_bloemen_en_planten.doc
• I like the flowers (engels liedje over lentebloemen)
Handleiding leerkracht
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/167e4154df41889a2ec5da82c6fbfc7f/Handleiding_
Engelse_les___I_like_the_flowers_.doc
Bijbehorend werkblad
http://leermiddel.digischool.nl/po/redir/bestand/64e3a3e117a0f7b641c21154027f41f4/Werkblad_E
ngelse_les.doc
55

WERKBLADEN
Werkblad 1: Groei en ontwikkeling
Werkblad 2: Bloemen vergelijken
Werkblad 3: Boeket
Werkblad 4: Tulp vouwen
Werkblad 5: Wat eten we wel en wat eten we niet
Werkblad 6: Knol, bol of wortels?
Werkblad 7: Doorsnede bol & knol
Werkblad 8: Ontwikkeling
Werkblad 9: Tulp
Werkblad 10: Puzzel
Werkblad 11: Kaart van Nederland
Werkblad 12: Quiz
Werkblad 13: Bouw van de plant
56

WERKBLAD 1: GROEI EN ONTWIKKELING
57
Deze bijlage hoort bij KB - fase B en OB – fase B
Kleur de verschillende plaatjes in, knip ze uit en leg ze in de goede volgorde van bol (klein)
tot een mooie bloem (groot).

WERKBLAD 2: BLOEMEN VERGELIJKEN
Bekijk en onderzoek de bloeiende planten. Vul daarna het schema in.
Waarom vind
je die het
mooist?
Welke bloem
vind je het
mooist?
Welke vorm
heeft de
bloem?
Hoe ruikt de
bloem? Lekker
of vies?
Welke plant
heeft de
meeste
bloemen?
Hoeveel
blaadjes tel je?
Welke kleuren
zie je?
Narcis
Hyacint
58
Krokus
Deze bijlage hoort bij OB – fase C
Blauw
Druifje

WERKBLAD 3: BOEKET
59
Deze bijlage hoort bij KB – fase C en OB – fase C

WERKBLAD 4: TULP VOUWEN
60
Deze bijlage hoort bij OB – fase C
Pak een vouwblaadje met een mooie kleur en vouw het blaadje zoals op de tekening. Knip
daarna de zijkanten in en plak de ze aan elkaar en je hebt een mooie tulp. Met een groen
papiertje kan je de steel en een blad van de tulp maken.

WERKBLAD 5: WAT ETEN WE WEL EN WAT NIET?
Zet de namen van de bollen of knollen die we eten in de goede rij:
Tulpen
Ui
Hyacint
Wij eten: Wij eten geen:
Iris
Narcis
Rode bieten
61
Aardappels
Krokus
Suikerbiet
Deze bijlage hoort bij MB – fase A
Sneeuwklokje
Blauw Druifje
Knoflook

WERKBLAD 6: BOL, KNOL OF WORTELS?
62
Deze bijlage hoort bij MB – fase A
Op dit werkblad zie je een aantal planten. Weet jij hoe ze heten? Schrijf de naam erbij.
Kies uit: paardebloem, aardappel, tulp, blauw druifje, narcis, hyacint, krokus, gras
Welke plant heeft een bol en welke een knol en welke alleen maar wortels? Teken bij elke
plant of die knollen, bollen of alleen maar wortels heeft onder de grond.

WERKBLAD 7: DOORSNEDE BOL & KNOL
Teken op dit werkblad de binnenkant van een bol en een knol.
Welke verschillen zie je?
Doorsnede bol:
Doorsnede knol:
63
Deze bijlage hoort bij MB – fase A en BB – fase A

WERKBLAD 8: ONTWIKKELING VAN EEN BOL
Teken op dit werkblad hoe de bol zich ontwikkelt tot een mooie bloem.
Let op de volgende dingen:
- De omtrek van de bol
- De lengte van de wortels
- De lengte van de stengel
- Zijn er al bladeren?
- Is er een knop?
- Is er een bloem?
64
Deze bijlage hoort bij MB – fase B

WERKBLAD 9: DE TULP
Geef op dit werkblad aan uit welke onderdelen de tulp bestaat. Vul in:
Een tulp heeft …… bloembladen en …… meeldraden en …… stamper.
Waar zitten de wortels, de bol, de bladen, de bloem en de steel van de tulp?
65
Deze bijlage hoort bij MB – fase C

WERKBLAD 10: PUZZEL
66
Deze bijlage hoort bij MB – fase D
Vul in de zin de juiste woorden in en lees in de vetgedrukte kolom een woord dat te maken
heeft met deze lessenserie. Kies voor elke zin uit de volgende woordencombinaties het juiste
woord:
Seizoen/Jaar; Veel/Weinig; Hyacint/Narcis; Bol/Knol; Bladeren/Bloemen;
Groenteboer/(bollen)Teler; Bol/ Knol; Eerste/Laatste
1. Een hyacint heeft … bloemetjes
2. Een … heeft laagjes (rokken)
3. Een … is van binnen één geheel
4. Een sneeuwklokje is de … bloem die bloeit na de winter
5. Een bol en een knol bloeien één keer per …
6. Alle planten hebben groene …
7. Een gele bloem met gele kroonbladen heet: …
8. Bollen worden geteeld bij een …
8
6
3
4
2
7
Het woord in de kolom is:
1
5

WERKBLAD 11: KAART VAN NEDERLAND
67
Deze bijlage hoort bij BB – fase A
Geef op deze kaart aan waar in Nederland veel bloembollen worden geteeld door dat gebied
rood te kleuren. Weet je ook waarom juist op die plaatsen en niet op andere?

WERKBLAD 12: QUIZ
Maak je eigen quiz! Gebruik de onderstaande
vragen als voorbeeld en bedenk met je groepje
voor je eigen onderwerp nog meer vragen. Laat
je klasgenootjes de quiz invullen. Hoeveel
hebben ze er goed?
1. Tulpen komen oorspronkelijk uit:
A. Oostenrijk
B. Griekenland
C. Turkije
D. Nederland
2. Waar vind je de bollenstreek?
A. Tussen Haarlem en Alkmaar
B. Amsterdam en Utrecht
C. Rotterdam en Dordrecht
D. Leiden en Haarlem
3. Waarom haalt de kweker de bloem er af (koppen)?
A. Hij kan dan de bloemen verkopen op de veiling
B. Hij wil niet dat de bloem alle voedsel uit de bol opneemt
C. Hij vindt de bloemen niet mooi
D. Hij kan de bollen niet verkopen met een bloem eraan.
4. Waarom leggen de kwekers stro boven de bollen?
A. Tegen ongedierte
B. Zodat de bollen niet zo snel bevriezen
C. Zodat er geen kans is op schimmel
D. Omdat de bollen die voedingstoffen uit stro nodig hebben
5. Wat is het verschil tussen een bol en een knol?
A. Een bol heeft laagjes (rokken), een knol bestaat uit 1 geheel
B. Een bol heeft laagjes, een knol bestaat uit 1 geheel (rokken)
C. Een bol bestaat uit 1 geheel, een knol heeft laagjes (rokken)
D. Een bol bestaat uit 1 geheel (rokken), een knol heeft laagjes
68
Deze bijlage hoort bij BB – fase A

WERKBLAD 13: BOUW VAN DE PLANT
Op dit werkblad staan de verschillende onderdelen van de plant beschreven.
69
Deze bijlage hoort bij BB – fase C