Opgravingsverslag Akersloot 2005 - Archeologie Zaanstreek

Verslag archeologische opgraving 2005
Buurtweg 9, Akersloot
AWN afd. 3 ‘Zaanstreek Waterland en omstreken’
September 2007

In de jaren 2002 en 2003 is er door de Archeologische Werkgemeenschap Nederland (AWN)
afdeling 3 ‘Zaanstreek Waterland e.o’ archeologisch onderzoek verricht op een perceel ten
noorden van Buurtweg 9 in Akersloot. In 2005 is er een vervolgonderzoek op hetzelfde terrein
uitgevoerd. Naast leden van de AWN-afdeling is hieraan ook deelgenomen door leden van de
Historische Vereniging ‘Oud-Akersloot’. Gedurende de opgraving zijn de volgende personen
actief geweest: Kees van Roon, Menno de Boer, Rutger Terluin, Jelus Matser, Ted Mooij,
Andé Noomen, Mark Phlippeau, Ton Dekker, Gerard Graas, Joke Broeze, Greet Blokker,
Joop Stolp en Jan Sombroek. Aan de uitwerking van de opgravingsgegevens hebben de
volgende personen deelgenomen: Menno de Boer, Mark Phlippeau, Cassandra Scheffer-Mud,
Gerard Graas, Rutger Terluin, Jelus Matser, Piet Kleij, Marijke Top, Ali Tromp, Andé
Noomen en Martine Bruijnesteijn. De AWN afdeling dankt al deze personen voor hun inzet.
Speciale dank gaat uit naar de familie Struijf, eigenaren van het perceel, voor het gastvrije
onthaal gedurende de opgraving en alle informatie, en aan Greet Blokker voor het ter
beschikking stellen van opslagruimte voor het vondstmateriaal. Ten slotte danken wij de
provincie Noord-Holland voor het geven van een subsidie om dendrochronologisch
onderzoek uit te laten voeren.
AWN afdeling 3 ‘Zaanstreek Waterland e.o.’
Technische gegevens Vindplaats
X/Y coördinaat: 110339/508431
Toponiem: Buurtweg 9
Plaats: Akersloot
Gemeente: Castricum
Provincie: Noord-Holland
Gegevens Onderzoek
Reden: bouw woning / vervolgonderzoek
OM nummer: 42687
Uitvoering:AWN afd. 3 ‘Zaanstreek Waterland’
Tuinstraat 27a, 1544RS Zaandijk
Leiding: C. van Roon / R. Terluin
Periode opgraving: 28 mei ‘05 - 30 sept. ‘05
Complextype: Huisperceel
Datering: NT (Nieuwe Tijd)
Overig
Auteur verslag: R. Terluin m.m.v. M. de Boer Bron: Archis II
Beeldmateriaal: G. Graas, R. Terluin, M. Phlippeau, C. van Roon, M. de Boer, J. Stolp,
P. Kleij, M. Bruijnesteijn
Op dit verslag zijn geen auteursrechten van toepassing. Met bronvermelding mag alles uit dit
verslag worden overgenomen.
2

Inhoud
Opgraving................................................................................................................................... 4
Inleiding ................................................................................................................................. 4
Het opgravingsterrein............................................................................................................. 4
Het onderzoek ........................................................................................................................ 6
Opbouw perceel en structuren................................................................................................ 9
Vondsten................................................................................................................................... 19
Keramiek .............................................................................................................................. 19
Datering............................................................................................................................ 20
Objecten ........................................................................................................................... 21
Roodbakkend aardewerk .................................................................................................. 22
Witbakkend aardewerk..................................................................................................... 28
Majolica............................................................................................................................ 28
Faience ............................................................................................................................. 31
Porselein ........................................................................................................................... 34
Steengoed ......................................................................................................................... 37
Industrieel vervaardigde keramiek ................................................................................... 38
Pijpaarde........................................................................................................................... 39
Bouwkeramiek ................................................................................................................. 42
Niet archeologisch complete objecten.............................................................................. 44
Glas....................................................................................................................................... 45
Metaal................................................................................................................................... 46
Organisch ............................................................................................................................. 48
Natuursteen........................................................................................................................... 50
Overig................................................................................................................................... 50
Zeefmonsters ........................................................................................................................ 51
Interpretatie .............................................................................................................................. 52
Literatuur.................................................................................................................................. 55
Bijlage (los): Catalogus
3

Opgraving
Inleiding
In 2005 is er door de AWN afdeling 3 “Zaanstreek Waterland en omstreken” in
samenwerking met leden van de Historische Vereniging “Oud-Akersloot” een opgraving
verricht op een perceel aan de noordkant van Buurtweg 9, Akersloot. Aanleiding hiervoor
waren bouwplannen voor een huis op dit perceel. In 2002 en 2003 was de voorzijde van dit
terrein al onderzocht, waarbij er een aanzienlijke hoeveelheid relatief gave objecten konden
worden verzameld. Tijdens het onderzoek in 2005 was de achterkant van het perceel aan de
beurt. Indertijd kon dit gedeelte niet worden onderzocht aangezien hier nog beplanting stond.
Hieronder wordt verslag gedaan van deze opgraving.
Er zal beperkt aandacht worden besteed aan de opgravingen van 2002 en 2003. In
Kleij (2007) worden de vondsten uit deze eerdere campagnes uitgebreid beschreven, waarbij
ingegaan wordt op de bewoners van het perceel, wat ze deden en hoe hun cultuur er uitzag.
Kleij neemt hierin ook verscheidene vondsten uit 2005 op. Er zal dan ook onvermijdelijk
enige overlap zijn tussen zijn publicatie en dit opgravingsverslag. De focus hieronder is
gericht op de activiteiten in 2005, de aangetroffen structuren en beschrijving van de vondsten.
Het opgravingsterrein
De opgraving vond plaats op een braakliggend perceel aan de noordkant van Buurtweg 9,
Akersloot. Het heeft als coördinaten 110339/508431 op het landelijk meetsysteem. Het
perceel was in gebruik als een moestuin/boomgaard. Op dit perceel stond tot in de jaren 70
van de vorige eeuw nog een huisje (foto 1).
Foto 1: Huis (rechts) rond 1970 op het opgravingsterrein
Bron: Archief van Historische Vereniging ‘Oud-Akersloot’
Van de huidige eigenaren van het perceel vernamen we dat dit huisje toen ongeveer 100 jaar
oud was. Het moet dan aan het eind van de 19 de eeuw zijn gebouwd. Het grootste gedeelte van
de 19 de eeuw lijkt het terrein braak te hebben gelegen. Als de kadasterkaart van A. van
4

Oosterhout uit de eerste helft van deze eeuw wordt bekeken treffen we hier in ieder geval
geen bewoning aan. Figuur 1b toont een uitsnede van deze kaart waarbij de ligging van het
perceel met de pijl wordt aangegeven. Toch heeft er voordien wel een huis gestaan. Dit valt af
te leiden uit het archeologisch onderzoek en uit een detail van een kaart van Visser van de
Schermer uit 1635 (figuur 1a). Op deze kaart is aaneengesloten bewoning te zien langs de
Buurtweg.
Figuur 1a. Akersloot in 1635 1b: Akersloot in 1821
Bron: Archief Noord-Holland / Alkmaar, www.beeldbank-nh.nl
De Buurtweg zelf volgt het verloop van een oude strandwal. In de huidige topografie is de
ligging van de strandwal nog goed te herkennen. Westelijk van de weg, waar ook het perceel
ligt, loopt het maaiveld langs de helling van de wal naar beneden toe. Dit neerwaartse verval
is echter niet overal gelijk. De eerste 15-20 meter, vanaf de Buurtweg gemeten, is relatief
vlak. Vervolgens verloopt het maaiveld steiler neerwaarts. Uit dit verloop, in combinatie met
wat er tijdens de opgraving is aangetroffen, leiden wij af dat het vlakkere gedeelte het
(voormalige) woonperceel is geweest. Het loopvlak ligt hier rond 1,0m. NAP + . Op dit vlakke
gedeelte hebben de opgravingen plaatsgevonden. Gedurende de 2002 en 2003 opgravingen is
de voorkant van dit vlaklopende gedeelte onderzocht en in 2005 de achterzijde ervan. Foto 2
en 3 tonen de opgraving van deze achterzijde, vanuit het westen gefotografeerd. Achter de
boompjes van de boomgaard is nog een kaal stuk terrein zichtbaar. Dit is de voorzijde waar in
2002 en 2003 is opgegraven.
Foto 2 en 3: opgraving 2005
5

Het onderzoek
De opgraving vond plaats tussen eind mei en eind september 2005, met weken waarin enkel
op zaterdagen werd gewerkt en weken waarin bijna dagelijks werd gegraven. Gedurende de
opgraving werden de vondsten opgeslagen bij Greet Blokker op Buurtweg 15. Hier werd een
gedeelte van de vondsten ook gewassen. Al het materiaal is vervolgens overgebracht naar de
werkruimte van de AWN aan de Tuinstraat 27a, Zaandijk. Hier is het materiaal naar soort
gesorteerd en uitgewerkt. Op het ogenblik is al het materiaal hier nog aanwezig, maar het zal
t.z.t. samen met de opgravingsdocumentatie aan het provinciaal depot voor bodemvondsten
Noord-Holland worden overgedragen.
Figuur 2 geeft een overzicht van de werkputten die zijn aangelegd. Ook is de plaats van de
2002/2003 opgraving aan de voorzijde van het perceel (in grijs) en de toen aangetroffen
structuren aangegeven. Tijdens deze eerdere campagnes werden enkele funderingen, een
keldertje en twee waterputten (nummers 1 en 2) opgegraven. In 2005 is hier een derde put (3)
bijgekomen. Het was echter nog niet helemaal duidelijk of alle vondsten en afvalkuilen op het
voorterrein indertijd ook waren opgespoord. Daarom zijn er in 2005 nog twee kleine
werkputjes (WP 0) aangelegd op de ‘grens’ van de voorzijde. Hier werden echter geen nieuwe
afvalkuilen aangetroffen.
Het middengedeelte van het perceel is niet tot nauwelijks onderzocht, getuige het lege
witte gedeelte op de figuur. Hiervoor zijn een aantal redenen. De nadruk van de opgraving lag
in eerste instantie op de achterzijde. In vroeger tijd werd afval op het achterterrein begraven
zodat op dit gedeelte de meeste vondsten werden verwacht. Tevens stonden er nog steeds
fruitboompjes op het middendeel van het perceel en ten slotte was er ook een gebrek aan tijd
en mankracht.
Figuur 2: Opgravingsputten en fasen Buurtweg 9
De opgraving van 2005 viel in drie fasen uiteen. Gedurende de eerste en laatste fase kon met
behulp van een kraan een relatief groot oppervlak worden blootgelegd. Deze twee fasen zijn
met de kleuren rood en blauw op de figuur weergegeven. De werkputten 1 en 2 (WP1, WP2)
zijn aangelegd rond de westrand van het vlakker lopende deel van het perceel zoals dit
hierboven is beschreven. Hier lag naar verwachting de achtergrens van het woonperceel.
6

Er werd gegraven, getekend, geïnterpreteerd, geschaafd, gemeten, gewassen, gefotografeerd
7

Om te controleren of we inderdaad tegen de achtergrens van het woonperceel aan zaten is een
sleuf verder in de richting van het westen aangelegd. In de figuur is dit de rode uitstulping
links in WP1. Dit gedeelte van het terrein bleek archeologisch ‘leeg’ te zijn. Het leverde geen
vondsten op wat suggereert dat de sleuf voorbij de grens van het oude woonperceel lag. En in
lijn met de verwachte ligging van het woonperceel is uit de werkputten zelf wel veel
vondstmateriaal tevoorschijn gekomen. Hierbij viel op dat in WP1 de vondsten zich meer aan
de noordoostzijde concentreerden terwijl in WP2 juist aan de zuidzijde veel materiaal werd
aangetroffen. Dus ook de grens tussen beide werkputten werd door weinig materiaal
gekenmerkt.
Gezien de vondstconcentratie aan de zuidkant van WP2 is dit gedeelte gedurende fase
3 van de opgraving verder onderzocht. De strategie was, net als in fase 1, gericht op het
verzamelen van vondsten. Vanaf de zuidwesthoek van het oude woonperceel (zuidkant WP 2)
is er in fase 3 tevens een sleuf richting het oosten getrokken. Hiermee kwam de zuidkant van
het gehele perceel bloot te liggen. Het doel van deze uitbreiding was te bekijken of er zich
nog vondsten of structuren bevonden tussen de achter- en voorzijde van het perceel. Op figuur
2 is dit het gebiedje tussen waterput 3 en WP3. Er werden hier geen vondsten of structuren
aangetroffen. Ook dit gedeelte bleek archeologisch ‘leeg’. Ter controle van deze constatering
is er nog een kleine sleuf richting het noorden aangelegd. Ook hier werd niets aangetroffen.
Gedurende de middelste fase (fase 2) is er een andere opgravingstrategie gevolgd. Het
onderzoek was er nu op gericht om de opbouw (of stratigrafie) van de bodem en structuren in
kaart te brengen. Het gedeelte dat tijdens deze fase is onderzocht is op figuur 2 in groen
aangegeven. Werkput 1 werd aan de noord(-oost)kant uitgebreid en werkput 2 aan de
(zuid)oostkant (WP3). De ligging van deze uitbreidingen werd ingegeven door de structuren
die gedurende fase 1 werden aangetroffen. In werkput 1 was dit een ‘vloertje’(wat later een
puinkuil bleek te zijn) en in WP 2 was dit een waterput. Tevens is er tijdens fase 2 een
doorsnede van het terrein gemaakt (het groene gedeelte rechts van de grens tussen WP1 en
WP2 op figuur 2) om de opbouw van het gehele perceel te onderzoeken.
Figuur 3: Detailoverzicht werkputten 1-3
In figuur 3 is de achterzijde van het
woonperceel weergegeven met de
daarop aangetroffen structuren. Het
betreft vier (water)putten (S100, S101,
S308, S400), een bakstenen structuur
S402, en een grote afvalkuil S304. Ook
zijn er lagen beer aangetroffen die wij
associëren met een (of meer)
beerkuil(en). De mogelijke omvang
ervan is in groen aangegeven. Om de
opbouw van het terrein te onderzoeken
zijn er doorsneden of coupes van het
terrein getekend. Enkele van deze
coupes, weergegeven door de rode
lijnen (CA, CB, CC), komen in dit
verslag aan bod.
De opbouw, samen met de
structuren en de vondsten (vooral
aardewerk) kunnen ons iets over de indeling en geschiedenis van het perceel vertellen. Enige
voorzichtigheid moet hierbij wel in acht worden genomen. Zoals uit figuur 1 blijkt is een
groot gedeelte van het perceel niet onderzocht (het witte middenterrein) en is van slechts een
8

klein gedeelte (groen) de opbouw in detail ingemeten en getekend. Er blijven dan
onvermijdelijk onduidelijkheden bestaan. Toch heeft de opgraving ons wel iets geleerd over
de geschiedenis van het perceel. Naast de beschrijving van wat er tijdens de opgraving is
aangetroffen komt deze geschiedenis hieronder aan bod.
Opbouw perceel en structuren
Op de figuren 2 en 3 staan meerdere structuren en coupelijnen afgebeeld. In deze paragraaf
wordt hier meer in detail op ingegaan. Hoewel dit een verslag is van de opgraving die in 2005
heeft plaatsgevonden zal er, voor de compleetheid, toch enige aandacht worden besteed aan
de structuren die in 2002 en 2003 zijn gevonden.
Aan de voorzijde van het terrein (zie figuur 2) zijn drie waterputten, stenen funderingen en
een keldertje aangetroffen. Op basis van foto’s (foto 4) van de structuren op de voorzijde van
het perceel lijken deze zich relatief dicht (ongeveer 50 cm) onder het maaiveld te bevinden.
Wij denken dat de funderingen behoren tot het huisje dat hier aan het eind van de 19 de eeuw
werd gebouwd, en in de jaren 70 van de vorige eeuw weer werd afgebroken (foto 1). De
ligging van dit huisje, tegen de Buurtweg aan, stemt hiermee overeen. Overigens bestaat de
mogelijkheid dat het keldertje ouder is. Dit is de mening van de opgravers van dit keldertje,
die het aan de hand van de bakstenen in de 17 de of 18 de eeuw plaatsen.
De bakstenen putten (put 1 t/m 3, figuur 2) worden, naar hun vorm, met het
bijenkorftype aangeduid. In principe zijn ze aan de bovenkant gesloten, hoewel dit voor put 3
niet opging. De putten zijn waarschijnlijk recent. Uit één van de putten kwam vondstmateriaal
uit het begin van de 20 ste eeuw tevoorschijn. 1 Dit sluit aan bij de recente woonfase die rond
deze tijd of iets ervoor begon.
Foto 4: Structuren voorzijde perceel
Keldertje Fundering
Put 3 en stukje fundering Put 3 bovenzijde
1 Archeologische Kroniek van Noord-Holland 2003 (Blazer 2004), p20
9

Op het achterterrein zijn ook verschillende structuren herkend. Al tijdens fase 1 van de 2005
opgraving kwam er op ongeveer een halve meter onder maaiveld een bakstenen putje (S100)
tevoorschijn. Dit was rond van vorm met een diameter van 40-45cm. Het was niet gevoegd
maar bestond uit slordig op elkaar gestapelde stenen (8-hoog). De hoogte was 50cm. Aan de
onderzijde hield het plotseling op. Er lijkt gewoon een gat te zijn gegraven waarin vervolgens
de put is aangelegd. Er is geen tonnetje of iets anders aangetroffen dat er op wijst dat dit een
waterput is. Mogelijk diende het als afvoer van overtollig water of als wasplaats. Zowel in als
rond de put is er materiaal gevonden dat uit de 19 de / 20 ste eeuw komt. Het putje is daarom
waarschijnlijk vrij recent.
Op ongeveer één meter zuidelijk van het bovengenoemde putje Foto5: Stenen structuurtje
kwam een bakstenen structuur S402 naar boven. Ook hiervan is
de functie onduidelijk. Uit de vorm (foto 5) blijkt dat deze
structuur is aangelegd, en niet door het toevallig dumpen van
stenen tot stand gekomen. S402 ligt bijna één meter onder het
maaiveld en is slechts één laag hoog. De langwerpige vorm
suggereert dat het wellicht de onderste laag is van een
funderinkje met een oost-west oriëntering. De ligging is
opvallend aangezien het een soort van grens lijkt te vormen.
Op de foto is rechts van de bakstenen de schone, ongestoorde
natuurlijke grond te zien terwijl de bodem aan de linkerkant
grijsbruin is. Op figuur 5 (onder) komt deze ‘grensligging’
beter naar voren. De kuilen of lagen onder de bakstenen bevatten materiaal uit de 17 de eeuw
en eerder. De laag die links tegen de bakstenen ligt (figuur 5, laag ix) bevatte helaas geen
(dateerbaar) materiaal. Maar deze laag bestond uit bruingrijs humeus zand met beervlekken.
Mogelijkerwijs zijn dit de resten van een beerkuil. S402 zou daarmee de rand van deze
beerkuil kunnen hebben gevormd. Maar dit is niet zeker aangezien er slechts weinig van de
structuur is blootgelegd. S402 leek nog wel verder in oostelijke richting door te gaan.
10

Foto 6: Waterputten S308 en S400
a b
c d
Meer duidelijkheid bestaat er over de drie waterputten die aan de zuidkant van het
achterterrein zijn opgegraven. Op figuur 3 zijn dit S101, S308 en S400. Van de laatste twee
putten geven de foto’s hierboven een impressie. Linksboven wordt als eerste put S308
aangetroffen. Deze put wordt verder blootgelegd, waarbij een tweede ingestorte put (S400)
wordt aangetroffen. Op de foto b komt deze rechtsonder S308 tevoorschijn. Foto c toont beide
putten in doorsnede. Vanwege het grondwater kon deze coupe niet verder naar beneden
worden doorgezet. Na verder te hebben gegraven resteerden van beide putten enkel nog de
tonnetjes (foto d).
In figuur 4 staan beide putten in doorsnede afgebeeld. De tekening komt overeen met
foto 6c hierboven (waarvan de top en bodem door middel van de pijltjes zijn aangegeven) en
is naar boven en onder toe aangevuld. Er is te zien hoe put S304 over S400 is aangelegd,
waarbij het tonnetje van S400 ‘in de weg’ lijkt te hebben gezeten bij de aanleg van de latere
put. S304 is dan ook op een hoger niveau gebouwd.
Beide putten hebben waarschijnlijk dezelfde constructie gehad: onderaan een ton van
eikenhout en een stenen bovenbouw. In figuur 4 is de stenen wand recht naar boven toe
doorgetrokken, maar ook is het mogelijk dat de bovenzijde gesloten was. In dit geval zou de
vorm gelijk zijn geweest aan de putten op de voorzijde van het perceel. Hoewel de stenen van
put S308 niet echt netjes op elkaar lagen (zie ook bijvoorbeeld foto 6b) waren ze wel met klei
gevoegd. Opvallend was dat er geen hele bakstenen waren gebruikt. De stenen waren 9-10cm
breed en 4-5cm dik. De ton van put S308 heeft een hoogte van ongeveer 80cm gehad en een
breedte van rond 60cm. De houten ton van S400 is waarschijnlijk iets kleiner geweest met een
hoogte van plusminus 75cm en een breedte van 50cm.
11

Figuur 4: Coupe CC
De ton van S400 werd overdekt met een donkergrijze zavelige laag (laag viii) waarin zich
bakstenen bevonden die waarschijnlijk de voormalige bovenbouw van de put vormden. Uit
deze laag kwam relatief veel schervenmateriaal, waaronder grijs aardewerk en vroeg
steengoed. Dit aardewerk dateert uit de Late Middeleeuwen. In totaal kon bijna de helft van
het materiaal als (mogelijk) middeleeuws worden geclassificeerd. Van alle scherven grijs
aardewerk en vroeg steengoed die gedurende de gehele tweede fase van de opgraving zijn
verzameld (totaal 43 stuks) zijn er 17 vlak rondom deze twee waterputten aangetroffen. En de
overige scherven, op slechts één na, bevonden zich in een iets wijdere cirkel rond deze putten.
Dit alles bracht bij ons de gedachte op dat waterput S400 mogelijk al in de middeleeuwen was
aangelegd.
Om deze gedachte te testen is het hout van put S400 dendrochronologisch gedateerd.
Bij deze manier van dateren wordt naar het patroon van de jaarringen van het hout gekeken.
Bomen maken ieder jaar een nieuwe jaarring aan. Maar de dikte van deze ringen is niet elk
jaar gelijk. In goede jaren kan een boom hard groeien en vormt deze een dikke ring. In slechte
droge jaren stokt de groei en wordt een dunne ring gevormd. Zo ontstaat een patroon van
opeenvolgende dikkere en dunnere jaarringen. Er bestaan zogeheten referentiecurven van het
patroon zoals dit zich in het verleden heeft gevormd. Door het jaarringenpatroon van het hout
van de ton van S400 te vergelijken met deze referentiecurven kan een datering worden
gekregen.
Dankzij een subsidie van de provincie Noord-Holland konden we een
dendrochronologische analyse laten uitvoeren. Deze analyse is uitgevoerd door Dendrolab
(Hollandia). Het jaarringpatroon gaf aan dat het hout afkomstig was van een boom die in ieder
geval tussen 1325 en 1461 (plus of min 6 jaar) in leven was. Het maken van het tonnetje, en
daarmee de aanleg van de waterput kon daarmee met zekerheid ná 1461 na Chr. worden
gedateerd. Deze datering maakt de aanleg van de put in de Middeleeuwen minder
waarschijnlijk. Eerst moet de boom nog worden gekapt en de ton worden gemaakt. Deze ton
12
a grijs zand
b gevlekt lichtgrijs plus geel zand
i verrommeld donker grijs plus
lichtgrijs plus bruin zand
ii verrommeld donker grijs plus
lichtgrijs plus bruin zand
iii gevlekt bruin en lichtgrijs zand
iv lichtgrijs zand
v lichtgrijs zand
vi geel zand met donkergrijze
zavellenzen
vii donkergrijs zand
viii donkergrijze zavel
Ix gevlekt donkergrijs zand met geel
zand
X lichtgrijs tot geel zand
Xi geel zand met lichtgrijze vlekjes
Xii donker en lichtgrijs zand plus
lichtgrijze klei
Xiii geelwit zand
Xiv bruingrijs zand
Xv grijs zand plus lichtgrijze
kleibrokjes
Xvi grijs zand plus beerbrokjes
Xvii geelwit zand

kan vervolgens nog voor andere doeleinden zijn aangewend en pas in tweede instantie voor de
bouw van de waterput zijn gebruikt. Op deze manier komen we waarschijnlijk al snel in de
16 de eeuw terecht. Maar dan is onduidelijk hoe de middeleeuwse scherven moeten worden
geïnterpreteerd; misschien was dit aardewerk toch langer in gebruik dan wij aannemen. Een
aanleg aan het eind van de Middeleeuwen blijft echter niet uitgesloten.
Op het hout van put S308 is geen dendrochronologische analyse uitgevoerd. Dit is
achterwege gelaten omdat het materiaal dat in en rond deze put is aangetroffen wijst op een
aanleg in de 17 de eeuw. Er heeft waarschijnlijk nog enige tijd gezeten tussen het buiten
gebruik raken van put S400 en de aanleg van put S308. Het ‘in de weg zitten’ van het tonnetje
van de oude put lijkt te suggereren dat de precieze ligging van deze oude put niet meer
zichtbaar was, of vergeten. Anders was de nieuwe put wel iets verderop aangelegd. Een
tweede aanwijzing vormt de aanleg van put S101. De insteek van deze put (dat is de kuil die
men groef om de put aan te leggen) is iets ten noorden van de waterput S308 nog zichtbaar.
Waterput S308 is door deze insteek heen gegraven. De insteek van put S101 was er dus al
toen put S308 werd aangelegd. Hieruit volgt de conclusie dat put S101 ouder is dan S308. In
volgorde van de tijd is dus eerst S400, vervolgens S101 en ten slotte S308 aangelegd.
De derde waterput, S101, werd al gedeeltelijk tijdens de eerste fase van de opgraving
blootgelegd. De zuidkant van deze put is voor een groot gedeelte verdwenen doordat er
vroeger een grote afvalkuil (S304) doorheen is gegraven. De waterput zelf lijkt uit
verschillende fasen te bestaan. Maar om dit te verduidelijken zal eerst aandacht moeten
worden besteed aan de opbouw van het terrein.
Figuur 5: Profiel achterterrein
laag Omschrijving laag Omschrijving laag Omschrijving laag Omschrijving
i donkergrijsbruin zand, losse
structuur
ii donkergijsbruin zand,
compacte structuur
iv grijs zand met witgrijze
vlekken
ix bruingrijs humeus zand met
beervlekken
xvi bruin zand met lensjes en
brokjes lichtgrijze klei
x geeloranje beer xvii licht- tot donkergrijs zand,
gevlekt met witte
zandlenzen
xi geeloranje beer xviii verrommeld geel en grijs
zand
xxiv donkergrijs zand met witte
zandlaagjes
xxv donkergrijs zand met witte
zandlaagjes
xxvii donkergrijze zavel
v Bruin zand xii Puinkuil xx wit zand xxviii grijs en lichtgrijs zand plus
lichtgrijze kleibrokjes
vi donkergrijs zand, compacte
structuur met bs puin
vii Bruin compact zand met witte
zandbrokken onderin
viii Bruin zand plus oranjegele
beer(vlekken)
xiii Puinkuil xxi gevlekt donkergrijs en wit
zand plus lichtgrijze
kleibrokjeszand
xiv donkerbruin zand xxii verrommeld geel plus grijs
plus bruingrijs zand
xv bruin zand met lensjes en
brokjes lichtgrijze klei
Xxiii grijs en donkergrijs zand
met witte zandlaagjes
xxix wit zand
S304 donkergrijs zand
13

Figuur 5 toont een doorsnede van de achterzijde van het perceel. Deze loopt langs de lijnen
CA en CB die in figuur 3 zijn getrokken. Maar CA en CB lopen niet precies in het verlengde
van elkaar. CB ligt iets oostelijker. Dit verschil in ligging wordt door de vertikaal lopende
vetgedrukte onderbroken lijn weergegeven.
Wat direct opvalt, is dat de zijkanten van het perceel intensiever lijken te zijn gebruik
dan het midden. Verstoringen in het midden lopen tot iets onder 0 (nul) NAP. Aan beide
zijkanten is de grond tot op een dieper niveau verstoord. Tevens concentreerde zoals al eerder
aangegeven de vondsten zich aan de zijkanten. Uit het middengedeelte kwam maar weinig
materiaal tevoorschijn
Foto 7: puinkuil
Uit figuur 5 blijkt dat er nauwelijks duidelijke aparte afvalkuilen
zijn te onderscheiden. Eerder lijkt er sprake te zijn van een soort
gelaagde opbouw. De verschillende Romeinse nummers geven
verschillen in structuur en samenstelling van de grond weer zoals
deze in het veld zijn geconstateerd. In een enkel geval was de
inhoud van de laag bepalend, bijvoorbeeld de lagen xii en xiii
(CA). Deze vormden een duidelijke puinkuil, vol met baksteen en
plavuizen (foto links). De afwezigheid van goed te onderscheiden
afvalkuilen is waarschijnlijk te wijten aan het langdurig begraven
van afval, waarbij nieuwe kuilen door oude kuilen werden
gegraven. Hierdoor werd de bodem zodanig omgeroerd dat het
zicht op afzonderlijke afvalkuilen verloren ging.
In ieder geval had het voortdurend begraven van afval ook tot gevolg dat het afval in
hoge mate vermengd raakte. Tot in de bovenste lagen van het terrein zijn er middeleeuwse
scherven aangetroffen. Maar ondanks alle verstoringen lijkt er toch sprake van een soort
gelaagdheid in bodemopbouw. Deze in figuur 5 met kleuren getoonde gelaagdheid komt voort
uit de datering van het verzamelde materiaal. Tijdens de opgraving zijn per genummerde laag
de vondsten apart verzameld. Deze vondsten zijn vervolgens gedateerd, met de kleuren in de
figuur als resultaat.
De datering van het vondstenmateriaal uit de onderste laag van het in figuur 5
getoonde profiel (laag xvii) loopt tot en met de 16 de eeuw, hoewel hierin ook wel vroeger
aardewerk werd aangetroffen. Bijvoorbeeld kogelpot- en Pingsdorf aardewerk uit de
Middeleeuwen. Uit de zuidelijker gelegen laag xviii kwamen naast slecht dateerbaar
roodbakkend aardewerk zelfs twee ijzertijdscherven tevoorschijn. Iets hoger gelegen lagen
(zoals xiv, xvi, xii, xxii) bevatten recenter materiaal, namelijk met een datering tot en met de
17 de eeuw. Hoe hoger de laag lag, hoe recenter het materiaal werd. Zo is industrieel aardewerk
uit de 19 de / 20 ste eeuw slechts in de bovenste twee lagen (i en ii) aangetroffen. Uit één laag,
(ix) kwamen geen vondsten tevoorschijn, wat door een vraagteken tot uitdrukking komt.
Gezien de ligging lijkt deze laag echter goed binnen de 18 de eeuw te kunnen vallen.
14

Foto 8: Waterput S101 en afvalkuil S304
Op de hierboven omschreven
dateringsmethode is één uitzondering
gemaakt. Dit betreft de overgang van
S304 naar laag ii aan de rechterzijde van
de figuur (CB). Deze overgang is niet in
het veld herkend. Ook op de foto rechts,
waarbij S304 herkenbaar is aan al het
uitstekende vondstenmateriaal, is de
overgang onduidelijk. 2 Deze overgang
zou zich rechts van de bovenkant van de
stenen van de put bevinden.
S304 is de afvalkuil die door de
waterput S101 is heen gegraven.
Hierboven is dit kort vermeld. Dat de
aanleg van deze kuil de rechterzijde
(zuidzijde) van de put grotendeels heeft
vernietigd komt op foto 8 duidelijk naar voren. Deze kuil is tijdens fase 2 van de opgraving
langzaam naar beneden uitgegraven waarbij het vondstmateriaal steeds weer apart werd
verzameld. Dit gaf inzicht in de hoogte waarop de verschillende vondsten aangetroffen waren.
Na datering bleek dat het materiaal wat tot op ongeveer 0,10m NAP + werd aangetroffen nog
een duidelijke component uit de 19 de / 20 ste eeuw bevatte. Op lagere niveau’s stamden de
vondsten uit de 18 de eeuw of vroeger. Op basis hiervan is de grens tussen S304 en laag ii
bepaald.
Op de bodem van de kuil werd een pijpenkop aangetroffen met als reliëfmerk het
wapen van de stad Den Haag tussen de letters OV. Dit is het merk van Abraham Eling die het
tussen 1746 en 1774 zette. Ook lag op dit niveau een pijpenkop met het merk AB gekroond.
Dit merk laat zich moeilijker plaatsen (1684-1880) maar wij schrijven het toe aan Jan
Brammert (zie hieronder). Deze zette dit merk tussen 1780 en 1821. Beide pijpenkoppen bij
elkaar suggereren dat de kuil rond het begin van het vierde kwart van de 18 de eeuw is
aangelegd. Deze datering vindt enige ondersteuning van de afwezigheid van zogenoemd
Engels industrieel aardewerk in de kuil. Er wordt wel verondersteld dat dit type aardewerk
vanaf de jaren 60 van de 18 de eeuw in grote getallen ons land wordt ingevoerd. Juist de
afwezigheid van dit Engelse aardewerk wordt dan gezien als een aanwijzing om
vondstcomplexen vóór deze tijd te dateren. Clevis/Kotman (1989, 47) suggereert een datering
vóór de tweede helft van de 18 de eeuw, Clevis (2001, 77) van vóór het jaar 1760 en Bartels
(1999, 238) vóór 1763. Deze laatste dateringen in het derde kwart van de 18 de eeuw liggen
niet heel ver af van onze datering van het begin van vierde kwart van die zelfde eeuw.
Overigens hoeft het niet zo te zijn dat de kuil in één keer is gegraven, het afval
gedumpt, en vervolgens weer dichtgegooid is. Op foto 8 is te zien dat de scherven verspreid
door de kuil liggen. Dit suggereert dat er sprake is van meerdere kuilen die steeds op dezelfde
plek door elkaar heen zijn aangelegd. Aan de hand van het materiaal zou dit dan gedurende de
tweede helft van de 18 de eeuw, heel misschien zelfs tot in begin 19 de eeuw, kunnen zijn
gebeurd.
Met de grote afvalkuil (of kuilen) komen we weer uit bij de waterput S101. Dit is de laatste
put die nog niet is behandeld. Foto 9a weerspiegelt, behalve de ontbrekende zuidzijde, goed
dat de bovenkant van de put bestaat uit enigszins slordig op elkaar gestapelde stenen van
2 De zichtbare ingekraste lijn geeft de overgang van laag i en ii weer. De bruine vlek in de rechterbovenhoek van
de foto zijn roestresten van een daar weggegooide batterij.
15

velerlei kleur en formaat. Linksonder is op deze foto de eerder genoemde insteek te zien. De
insteek is de kuil die men groef om de waterput aan te leggen. Foto 9b toont een uitvergroting
hiervan, als een naar beneden toe duikende donker gekleurde laag. Bovenop deze laag is de
grond enigszins oranjeachtig gekleurd. Dit is een beerlaag die wij als het overblijfsel van een
beerkuil interpreteren. Hieronder komen we daar nog op terug.
Foto 9a: Stenen bovenbouw S101 9b: Insteek S101
Wordt de stenen bovenbouw van de waterput bekeken dan blijkt deze uit twee delen te
bestaan. Direct bovenop de ton van de put, aan de noordzijde, bevindt zich eerst een met
mortel gevoegde rand van 6 bakstenen hoog. De oriëntering van de stenen volgt die van de
ton. Hier bovenop verandert echter de constructiewijze. De oriëntering van de stenen draait
met 90 graden. Foto 9a geeft hiervan een beeld. Ook op figuur 5 komt deze bouwwijze naar
voren. Zoals hierboven is aangegeven, en zichtbaar op de foto liggen de stenen van de tweede
laag slordig op elkaar gestapeld. Er is geen sprake van mortelvoeging. Het suggereert dat de
put ná aanleg nog een keer is hersteld of opnieuw aangelegd. Aan de zuidzijde liggen de
stenen eveneens dwars op de ton van de put terwijl deze stenen ook niet zijn gevoegd.
Daarom beschouwen wij dit deel van de put als onderdeel van de herstelfase, ondanks dat de
stenen hier iets beter in verband liggen.
Dat de put een herstel- of vernieuwingsfase heeft gehad wordt, naast de aan/afwezige
mortelvoegen en oriëntatie van de bakstenen, door enkele andere aanwijzingen gesteund. Ten
eerste zijn de stenen die aan elkaar gevoegd zijn alle van hetzelfde soort roodbakkend
materiaal met een maat van 17-19 x 8½-9½ x 4cm. De formaten en kleuren van de slordig
gestapelde stenen was zeer variabel: van kleine gele IJsselsteentjes tot grote rode bakstenen
van meer dan 20cm lang. Twee andere aanwijzingen worden gevormd door de stratigrafie van
de bodem rondom de put en de datering van grondlagen. Op figuur 5 komen deze tot
uitdrukking.
Uit de insteek rondom de ton en de eerste - de onderste gevoegde - bakstenen rand
komt materiaal dat dateert tot en met de 17 de eeuw. Deze insteek is door de lagen xxiii, xxiv
en xxv in figuur 5 weergegeven. Hier bovenop bevindt zich de beer uit de beerkuil. Aan de
noordzijde van S101 is dit laag x, aan de zuidzijde laag xi. Ook deze lagen bevatten enkel
vondsten die uit de 17 de eeuw of eerder stammen. Het geeft aan dat de waterput S101 in de
17 de eeuw is aangelegd.
Op de beerlaag en half over of door S101 bevindt zich de hierboven genoemde
afvalkuil S304 uit de 18 de eeuw. Maar opvallend genoeg is ook aan de andere zijde van de
bakstenen rand van de waterput materiaal uit de 18 de eeuw opgegraven. Op figuur 5 wordt
deze laag aan de buitenkant weergegeven door laag vii. De onderzijde van deze laag sluit
16

precies aan bij de onderzijde van de rand die uit de slordig opeengestapelde stenen bestaat. De
aanleg van deze laatste rand beschouwen wij, zoals gezegd, als herstelfase van de put. Laag
vii kan dan worden gezien als de bij dit herstel behorende insteek. Dit herstel moet dus in de
18 de eeuw hebben plaatsgevonden. De functie van de op foto 9a getoonde opening (achter het
gele maatstokje) in de rand van de put is niet helemaal duidelijk.
Ten slotte zijn er nog de beerlagen. Hierboven is de constatering dat er beerlagen zijn
aangetroffen al enkele malen naar voren gekomen. Een duidelijke laag ligt half rondom de
waterput S101. Op figuur 5 zijn dit de lagen x en xi. De onderkant van deze twee lagen
verschilt echter nogal in hoogte. Richting zuid duikt de onderzijde sterk naar beneden. Foto
10b toont de laag zoals in het zuidprofiel (de wand) van werkput 2 ligt. Deze sluit aan op laag
xi in figuur 5. De onderzijde ligt op een hoogte van 0,60-0,70m NAP - . Foto 10a toont laag x,
ten noorden van de waterput. De onderzijde van deze laag (links van de meetstok) ligt rond
0,20-0,30m NAP - .
Foto 10a: beerkuil (fig. 5, laag x) 10b: beerkuil (haaks op fig. 5, laag xi)
Waarom er sprake is van zo’n sterk verval in de
bodem van de beerkuil is niet duidelijk. Wel is er enig
zicht op de ligging ervan. Foto 10b geeft een
duidelijke grens aan de westkant weer. De oostgrens
van de beerkuil ligt halverwege de waterput S101.
Hoever de kuil richting het zuiden doorloopt is
onzeker. Ook de exacte ligging aan de noordkant is
onbekend. Bij de aanduiding van de beerkuil op figuur
2 is de noordzijde van laag x als rand verondersteld.
Maar mogelijkerwijs liep de beerkuil verder door.
De vondsten uit de beerkuil dateren tot en met de 17 de eeuw. De kuil is aangelegd ná
de bouw van waterput S101. De beerlaag ligt immers op de insteek van deze 17 de eeuwse put.
Of de beerkuil en de waterput gelijktijdig in gebruik waren is echter niet te zeggen. Uit
hygiënisch oogpunt lijkt dit onverstandig. Maar hygiëne is een modern begrip en mogelijk
niet van toepassing op de 17 de eeuw.
Ook aan de noordkant van het perceel, in werkput 1 zijn beerresten aangetroffen. Het is laag
viii op figuur 5 die op de foto11 als oranje-gele vlekken naar voren komt. Deze beerresten
bevonden zich op en langs de tevens zichtbare laag stenen van de eerder genoemde puinkuil
uit de 17 de eeuw. In deze beerlaag bevond zich relatief veel archeologisch compleet porselein
en faience uit het einde van de 17 de - 18 de eeuw. Dit is een opvallend fenomeen. Op foto’s van
de opgravingscampagnes uit 2002 en 2003 zijn ook beerachtig verkleurde lagen of kuilen te
zien met relatief complete objecten. Foto 4 (links van keldertje) is hiervan een voorbeeld.
17

Foto 11: beerkuil? (fig. 5, laag viii)
De vraag is of we deze lagen ook moeten interpreteren als
beerkuilen waarin afval gedumpt is. Als dit het geval is dan
was er op het achterterrein naast de hierboven beschreven
beerkuil uit de 17 de eeuw een tweede beerkuil aanwezig,
maar nu uit de 18 de eeuw. De ligging en omvang van deze
beerkuil is echter onduidelijk.
Maar als we consequent doorredeneren dan moeten
er ook beerkuilen aan de voorzijde van het perceel zijn
geweest. Dit lijkt niet aannemelijk aangezien hier het huis
stond. Maar als het geen beerkuilen zijn, wat dan wel? De
mogelijkheid bestaat dat we hier met gewone afvalkuilen van doen hebben. Misschien werden
(echte) beerputten van elders leeggehaald en de inhoud hier gedumpt. Dit geeft aan dat de
inhoud van beerputten niet altijd werd aangewend om het land te bemesten. En het geeft ook
aan dat het aantreffen van concentraties beer in de bodem niet altijd een aanwijzing is voor de
ligging van een echte beerkuil of beerput.
Een andere mogelijkheid is dat we hier te maken hebben met een cultureel fenomeen
waarbij kuilen die werden gegraven voor het dumpen van compleet servieswerk ook met beer
werden gevuld. Dit lijkt een gezocht argument maar hoe toevallig is het dat de grote afvalkuil
S304, gevuld met wat completer servieswerk lijkt, boven een oude beerkuil gegraven werd?
En die kuil is precies gegraven tot het niveau waarop de beer zichtbaar werd, waardoor kleine
klonten beer zich door de afvalkuil heen vermengden. Het lijkt interessant om bij toekomstige
opgravingen te kijken naar kuilen gevuld met relatief gaaf servieswerk en beer, zonder dat er
direct sprake is van een beerkuil of beerput.
18

Vondsten
Gedurende de veldwerkzaamheden is er keramiek, glas, bot, natuursteen, metaal en nog enkel
ander materiaal aangetroffen en meegenomen. Al het vondstmateriaal is naar de werkruimte
van de AWN overgebracht en daar uitgewerkt. Cassandra Scheffer-Mud heeft het glas
gedetermineerd. Het botmateriaal is uitgewerkt door Gerard Graas en het overige
vondstmateriaal (keramiek, metaal, natuursteen, organisch, overig) door Menno de Boer, Piet
Kleij, Marc Phlipeau, Rutger Terluin, Marijke Top en Ali Tromp (tegels). Hieronder worden
de vondsten naar materiaalsoort beschreven.
Keramiek
In totaal zijn ruim 7000 scherven keramiek meegenomen. Ongeveer tweederde van dit aantal
is verzameld gedurende de eerste en laatste fase van de campagne. Aangezien de precieze
vondstlocatie van deze scherven niet bekend is, behalve op perceelsniveau, zijn al deze
scherven als stortvondsten aangemerkt.
Keramiek kan worden ingedeeld in bakselgroepen. Dit is gebaseerd op bepaalde
kenmerken dat het keramiek bezit, wat wordt bepaald door bijvoorbeeld het soort klei dat is
gebruikt, het bakproces, het glazuur en de afwerking. Bij de beschrijving van de categorieën
hieronder wordt daar dieper op ingegaan. Voorlopig volstaat een overzicht per keramieksoort
van het absolute en relatieve aantal scherven:
Figuur 6: Overzicht keramiekscherven, absoluut en relatieve aantallen
Keramieksoort Aantal
Faience 841
Grijsbakkend aw 29
Prehistorisch aw 5
Industrieel aw 451
Jydepot 1
Bouwkeramiek 218
Knikkers 11
Onbekend 5
Majolica 159
Kogelpot 5
Porselein 332
Paffrath 1
Pijpaarde 559
Pingsdorf aw 3
Roodbakkend aw 4005
Steengoed 189
Witbakkend aw 494
Totaal 7307
3%
5%
2%
7%
6%
8%
1%
2%
12%
55%
Faiance Rood
Wit Porselein
Steengoed Ker bouw
Industrieel Pijpaarde
Overig Majolica
Iets meer dan de helft van de scherven valt binnen de categorie roodbakkend aardewerk.
Andere grote categorieën zijn faience, pijpaarde (kleipijpen), witbakkend aardewerk,
industrieel aardewerk en porselein. Aangezien baksteen niet is verzameld, is de categorie
bouwkeramiek klein. Het betreft hier overwegend tegels en plavuizen.
19

Datering
Al het materiaal is gedateerd, met uitzondering van een grote bulk roodbakkend aardewerk
die als stortvondst is aangemerkt (bijna 2500 scherven). Roodbakkend aardewerk, vooral
kleine fragmenten, laat zich moeilijk dateren. Wij hebben daarom deze bulk eenvoudigweg
als 14 de -20 ste eeuw aangeduid. Voor de overige ongeveer 5000 scherven is een ruwe
dateringsindeling naar eeuwen gebruikt. Aangezien precieze vondstlocaties onbekend, danwel
veelal verrommeld waren, bleek het ondoenlijk het materiaal naar bijvoorbeeld kwart-eeuwen
onder te verdelen. Het meeste materiaal is daarom naar eeuw of twee aaneensluitende eeuwen
ingedeeld, bijvoorbeeld 17 de eeuw of 17 de /18 de eeuw. De grafieken hieronder geven een
overzicht voor het materiaal dat op één (grafiek links) of twee eeuwen (rechts) is gedateerd.
In totaal omvatten de onderstaande twee grafieken een overzicht van iets meer dan
4000 scherven. Dit is ongeveer 80% van het gedateerde materiaal. 140 Stuks keramiek
konden niet goed gedateerd worden. Het betreft hier zaken als knikkers, dakpannen,
plavuizen. Ook het keramiek waarvan de datering meer dan twee eeuwen besloeg is buiten
beschouwing gelaten. Hieronder vallen bijvoorbeeld de scherven grijs aardewerk. Deze
categorie stamt uit de 13 de -15 de eeuw.
Figuur 7: Datering keramiekscherven, naar eeuwen (y-as) en aantallen (x-as), N=4298
20
20st e
19de
18de
17de
16de
15de
14de
0 500 1000 1500
19/ 20
18/ 19
17/ 18
16/ 17
15/ 16
14/ 15
0 500 1000 1500
De meeste scherven komen uit de 17 de en 18 de eeuw. Vroeger materiaal is schaarser. In
aanvulling op de dateringgrafieken hierboven zijn er 4 prehistorische (IJzertijd) scherven
opgegraven. Aan 60 scherven wordt een middeleeuwse datering (vóór 1500 na Chr.) gegeven.
Hieraan kunnen eventueel nog 18 scherven die mogelijk Middeleeuws zijn worden
toegevoegd (categorie 15/16 (de eeuw) in rechterdiagram hierboven). Op zich is het totaal aan
Middeleeuws materiaal dus niet onaanzienlijk maar het beslaat wel een zeer lange periode, zo
ongeveer vanaf 700 na Chr. Het zwaartepunt ligt echter wel in de Late Middeleeuwen (13 de -
15 de eeuw).
De 16 de eeuw is met ongeveer 200 scherven (inclusief mogelijk 16 de eeuw uit rechter
grafiek) beter vertegenwoordigd. Bijna de helft hiervan dateren wij als zeker 16 de eeuws.
Vanaf deze eeuw neemt het vondstmateriaal fors toe met een piek in de 17 de / 18 de eeuw, om
vervolgens weer snel te dalen. Toch kunnen nog altijd bijna 1000 scherven als (mogelijk) 19 de
eeuws worden aangemerkt. En fors aantal is immers als 18 de /19 de en 19 de /20 ste eeuw
gedateerd. Wordt de categorie 18 de /19 de eeuw nader bekeken (382 stuks) dan bestaat het

materiaal voor 80% uit moeilijk dateerbare fragmenten van pijpenstelen. Het is waarschijnlijk
dat deze stelen overwegend aan de 18 de eeuw moeten worden toegeschreven. Dit komt omdat
er nauwelijks pijpenkoppen zijn opgegraven die uit de 19 de eeuw stammen. De meeste hiervan
zijn 18 de eeuws (zie onder).
Een soortgelijke redenering geldt voor de ongeveer 400 scherven die als 19 de /20 ste
eeuw zijn aangemerkt. Hier is het industriële aardewerk veruit de grootste categorie.
Fragmenten van dit aardewerk die we wel beter hebben kunnen dateren (aan de hand van
bijvoorbeeld fabrieksmerken) komen uit de periode laatste kwart 19 de eeuw – eerste helft 20 ste
eeuw. Het lijkt derhalve aannemelijk dat ook het minder goed dateerbare materiaal uit deze
periode komt. Het suggereert dat het aantal scherven uit de eerste drie kwartalen van de
negentiende eeuw beperkt zal zijn. Dat vanaf het eind van deze eeuw de vondsten weer
toenemen is in lijn met de eerder aangegeven tweede woonfase van het perceel.
Voor het vroegere materiaal begint het aantal scherven vanaf de 16 de eeuw te groeien.
Ongetwijfeld zal het aantal scherven uit de 16 de eeuw, maar ook die uit de 14 de en 15 de eeuw,
nog hoger zijn dan hierboven is aangegeven. We hebben immers een grote bulk van 2500
scherven roodbakkend aardewerk niet gedateerd. Dit introduceert een bias in het voordeel van
de latere eeuwen. Deze bias of scheve verhouding blijkt uit de volgende getallen. Van alle
gedateerde scherven keramiek komt ongeveer 5% uit de periode 14 de -16 de eeuw. Maar van
alle gedateerde scherven roodbakkend aardewerk komt bijna 10% uit deze periode. Dit is een
logisch verschil vanuit de gedachte dat er in huishoudens in vroegere tijden relatief meer
objecten van roodbakkend aardewerk in gebruik waren dan in latere eeuwen. Maar dit houdt
tevens in dat door het weglaten uit de datering van een zeer grote bulk van bijna 2500
scherven rood aardewerk, de periode 14 de -16 de eeuw ondervertegenwoordigd is.
Objecten
Het vondstmateriaal bevat vele vormen, zoals bakpannen, grapen, borden, lekschalen of
vergieten, olielampen etc. Interessant is om te weten hoeveel verschillende objecten er zijn
opgegraven. Maar de mate van fragmentatie maakte het moeilijk om uit het verzamelde
materiaal veel complete vormen te herkennen. Hoewel er wel een poging is ondernomen
bleek, gezien de grote hoeveelheid, het bijeenzoeken van scherven die tot hetzelfde object
behoren een probleem. Daarom is er voor gekozen om bij het tellen van de objecten slechts te
kijken naar die vormen die als zogenaamd ‘archeologisch compleet’ kunnen worden
beschouwd. Dit zijn die objecten waarvan aan
de hand van een aantal scherven de vorm
compleet reconstrueerbaar is. Zo hebben we
bijvoorbeeld van een bord slechts een stuk
van de rand en bodem nodig om de vorm van
het bord compleet te herkennen.
Deze manier van tellen houdt in dat de
getoonde aantallen lager zijn dan in
werkelijkheid. Foto 12 maakt dit duidelijk.
Het toont scherven van borden en kookgerei
die niet in de telling zijn opgenomen, maar
waarvan wel kan worden aangegeven dat het
allemaal aparte objecten zijn geweest. Ze zijn
echter niet archeologisch compleet.
Foto 12: Verschillende borden en kookgerei die niet in de telling zijn meegenomen
21

Veel vormen staan afgebeeld binnen het Deventer systeem. Dit is een systeem dat in de
archeologie veel wordt gebruikt om keramiek te classificeren. Het werkt als volgt. Eerst wordt
er een onderverdeling naar soort keramiek gemaakt (roodbakkend aardewerk, steengoed,
faience etc). Vervolgens wordt de verdeling verder verfijnd naar object, bijvoorbeeld een
bord, een fles, een kom. Ten slotte wordt de specifieke vorm van het object bekeken. Een fles
kan bijvoorbeeld hoog en smal of breed en laag zijn. Deze vormen krijgen een eigen nummer.
Op deze manier ontstaat er een typeaanduiding, bijvoorbeeld i-bor-2 of i-bor-5. De i geeft aan
dat het industrieel vervaardigd aardewerk is, bor staat voor bord en de nummers voor de
vorm. Nummer 2 is een bord met een andere vorm dan nummer 5.
In het onderstaande overzicht zijn de objecten ingedeeld op basis van het Deventer
systeem. Ook in de catalogus zijn de objecten op basis van dit systeem verwerkt. Soms, met
name voor recentere objecten uit de 19 de /20 ste eeuw is het vormtype niet binnen het Deventer
systeem opgenomen. In deze gevallen is de nummering achterwege gelaten.
Met betrekking tot de periodeaanduiding (datering) worden hieronder ook
standaardconventies binnen de archeologie gevolgd. Er wordt gebruik gemaakt van getallen
en letters. Het getal staat voor de eeuw, de letter voor de periode binnen die eeuw.
Hoofdletters (A,B)geven hierbij halve eeuwen aan, kleine letters (a,b,c,d) kwart eeuwen. De
aanduiding 17A staat voor de eerste helft van de zeventiende eeuw, maar 17a voor het eerste
kwart ervan. De aanduiding 13B-17c geeft de periode tweede helft van de 13 de tot en met het
derde kwart 17 de eeuw weer, ofwel 1250-1675 na Chr. En zo staat 18bd voor de periode 1725-
1800 en enkel 15 voor de 15 de eeuw (1400-1500).
Hieronder worden de objecten per bakselsoort behandeld. De beschrijving wil vooral
een overzicht geven van wat er is gevonden en de dateringen van dit materiaal. Naast een
algemene inleiding bestaat het overwegend uit een opsomming van de vondsten. Voor de
precieze vorm van de typen van de verschillende objecten, hoe deze er bijvoorbeeld uitzien,
wordt naar de catalogus verwezen. Aan het eind van iedere bakselsoort is een tabel
opgenomen waarin per type naar de catalogus wordt verwezen.
Roodbakkend aardewerk
Roodbakkend aardewerk komt als bakselsoort op in de 13 de eeuw. Zoals de naam al zegt
wordt het gekenmerkt door een baksel dat rood van kleur is. Deze kleur is het gevolg van in
de klei aanwezig ijzer dat bij het bakken het baksel rood doet kleuren. Vele
gebruiksvoorwerpen werden uit rood aardewerk vervaardigd. Dit blijkt ook wel uit de lijst van
objecten die wij hebben kunnen reconstrueren. Deze loopt van borden en zalfpotjes naar
kookgerei en pispotten.
Naast steengoed was het in eerste instantie praktisch de enige bakselsoort die in
huishoudens aanwezig was. Pas vanaf ruwweg de 17 de eeuw komen er nieuwe bakselsoorten
als faience en porselein bij. Toch worden nog veel objecten tot in de 20 ste eeuw uit
roodbakkende klei vervaardigd. Deze zeer lange looptijd maakt het dateren van roodbakkend
aardewerk enigszins problematisch. Een zeer algemene trend is dat het vroegste aardewerk
wat dikker en nog niet homogeen van kleur is, en weinig glazuur heeft. De objecten uit de
16 de / 17 de eeuw zijn dunwandiger, beter geglazuurd en (soms) mooi versierd. Gedurende de
18 de eeuw lijkt de wand weer dikker te worden terwijl er minder aandacht lijkt te worden
besteed aan de afwerking van de producten.
Misschien heeft deze laatste trend te maken met het gebruik van de objecten. Naast
een functioneel gebruik van aardewerk als bijvoorbeeld potje of bord kan het ook dienen als
statussymbool. Met mooi versierd, duur aardewerk kon je gasten imponeren. Bitter stelt dat
veel rood aardewerk vanaf de 18 de eeuw ruwer wordt afgewerkt omdat het voedsel toch in
22

apart tafelservies wordt opgediend. 3 Objecten van roodbakkend aardewerk werden naar de
keuken teruggedrongen. Nu het niet meer onder de ogen van de gasten kwam, was het ook
niet meer noodzakelijk om dure, mooi afgewerkte roodbakkende objecten aan te schaffen.
In Akersloot zijn er scherven roodbakkend aardewerk uit alle eeuwen aangetroffen.
Aangezien vele objecten uit verrommelde lagen kwamen of als stortvondsten zijn aangemerkt
is een datering aan de hand van de precieze vondstlocatie problematisch. Van gesloten
vondstcomplexen is immers nauwelijks sprake. Ook bestaat er geen overzicht van dateringen
voor de vormtypen die in het Deventer systeem zijn opgenomen. Naast de algemene trend
zoals hierboven beschreven, is er om toch iets meer over de datering te zeggen gebruik
gemaakt van verschillende opgravingsverslagen en catalogi. 4 Hierin worden gedateerde
vondstcomplexen beschreven inclusief de vormtypen die in deze complexen zijn gevonden.
Er zijn tussen alle scherven 15 archeologische complete borden herkend. Wij noemen
het nu borden maar de vraag is of men in vroeger tijd van deze borden at. Tot in de 17 de eeuw
werd er gegeten van een vierkant of rond houten plankje (de teljoor) of een tinnen versie
daarvan. 5 Wat wij nu als borden aanduiden zijn wellicht eerder schalen voor het opdienen van
voedsel geweest. Binnen het Deventer systeem is zo’n verschil niet benoemd. Hier gaat het
enkel om de vorm van het object. Dus, hoewel het mogelijkerwijs schalen zijn geweest,
worden de objecten hieronder als borden aangeduid.
Foto 13: Bord met Noord-Hollands slibversiering
De borden zijn in te delen in 3 vormtypen. Het
waarschijnlijk oudste bord is van het type r-bor-1 en
heeft een versiering van dunne slibsikkels op de rand.
Van hetzelfde type is een bord met zogenoemd Noord-
Hollands slibaardewerk gevonden (foto 13 is een
voorbeeld van een dergelijke versiering op een ander
bord, ook uit Akersloot). Noord-Hollands
slibaardewerk was eind 16 de -17 de eeuw populair. Van
dit aardewerk zijn ook twee borden van het type r-bor-
6. Op één exemplaar is door Sjek Venhuis de hand van
Decorateur A herkend (foto 13). Deze decorateur was
aan het eind van de 16 de eeuw in Alkmaar werkzaam. 6
3 Bitter 2004, 13.
4 Waaronder: Bartels 1999; Bartels et al 1993; Bitter 1995; Bitter et al 1997 (Catalogus); Carmiggelt/Van Veen
1995; Clevis 1999; idem 2001; Clevis/Kottman 1989; Clevis/Smit 1990; Dijkstra/Oskamp 2006; Van Gangelen
et al 1987; Griffioen/Oskamp 2006; Kleij 1995; Klijn 1995; Lenting et al 1993; Van der Meulen/Smeele 2005;
Oskamp et al. 1998; Thijssen 1991; Weber/Hulst 2006. Met deze uitgaven wordt een periode vanaf de
Middeleeuwen tot en met de 20 ste eeuw gedekt. Hoewel verscheidene vormen in meerdere uitgaven zijn
opgenomen wordt hierboven niet altijd alle literatuur aangegeven.
5 Bitter 2004, 18.
6 Venhuis 2004, 106-107.
23

Foto 14: Versierd r-bor-3
Er is een groep van 7 borden van het type r-bor-
3. Al deze borden hebben een vrij dikke wand
en zien er een beetje ‘plomp’ uit. Het zijn die
typische producten uit de 18 de eeuw waarover
hierboven al iets is gezegd. Overigens komen
dergelijke typen al in het laatste kwart van de
zeventiende eeuw op. Het baksel is steenrood
waarin zich zwarte puntjes bevinden. Dit baksel
is kenmerkend voor producten uit Friesland. 7
Naar grootte zijn er drie klassen. De drie
grootste borden, met een diameter rond de 30
cm zijn het beste afgewerkt. Twee ervan zijn versierd (Foto 14).
.
Foto 15: verschillende bodemvormen r-bor-3
Twee borden zijn 22cm breed en 7 tot 9cm hoog
en de kleinste borden zijn beide 5cm hoog en
hebben een diameter van 18-19cm. Opvallend is
ook een verschil in afwerking en vorm van de
bodem binnen de standring. Deze kan hol of
bollopend zijn en glad, danwel niet afgewerkt
zijn (foto 15). In aanvulling op de hierboven
vermelde functie als schaal kunnen deze borden
ook als deksel in gebruik zijn geweest. 8 De vorm
is multifunctioneel.
Aardewerk dat waarschijnlijk wel werd gebruikt om uit te eten is de r-kop-2. Dit is een
papkommetje. Papkommen doen al in de 14 de eeuw hun intrede. De exemplaren uit Akersloot
zijn echter van latere datum. De vroegste kommen waren groot en waarschijnlijk aten
meerdere personen uit één kom. Gedurende de 16 de eeuw werd het gebruikelijk dat iedereen
over zijn eigen papkom beschikte. De omvang van de kommen werd kleiner. 9 Ook de
kommen uit Akersloot vallen binnen deze kleine categorie. Vergelijkbare papkommen worden
gedateerd op 16c-17. 10 Een verwante opgegraven vorm is de r-kop-4. Het exemplaar is aan de
binnenzijde met een schudtechniek versierd en aan de buitenkant met liggende S-jes. Deze
kop is van een iets latere datum, en wel 17B-18A. 11
Van hetzelfde plompachtige materiaal als de hierboven beschreven r-bor-3 zijn er twee
testjes aangetroffen. Testjes zijn een soort kommetjes die met kooltjes werden gevuld en
dienden ter verwarming. Er zijn slechts twee archeologisch complete exemplaren herkend.
Het werkelijke aantal zal echter vele malen groter zijn geweest. Tussen het vondstmateriaal
bevonden zich vele verschillende wandhoogten en bakselkleuren van scherven die van testjes
zijn geweest. De twee testjes zijn van een verschillend type: r-tes-1 met een vierkante
bovenkant en een oortje op de hoek, en r-tes-2 met dezelfde vorm maar een oortje in het
midden van de wand. Deze testjes worden wel in de tweede helft van de 17 de -eerste helft 18 de
7 Bartels 1999, 138-139.
8 vergelijk hiervoor Van der Meulen/Smeele 2005, afb 18.2 en 23.55.
9 De Jong-Lambrechts 2004, 37.
10 Bitter 1995; Bitter et al 1997; Clevis/ Kottman 1989; Clevis 2001.
11 Clevis 2001; Clevis/ Kottman 1989; Clevis/Smit 1990.
24

eeuw gedateerd. 12 Andere onderzoekers vermelden daarentegen een langere looptijd, tot zelfs
in de 20 ste eeuw. 13 Maar, zo stellen zij, in de loop van de 19 de eeuw wordt de test op pootjes
vervangen door een test op een standring. Dit suggereert dat de twee testjes uit Akersloot, die
op pootjes staan tot, laten we zeggen, in de eerste helft van de 19 de eeuw kunnen worden
gedateerd. Ook de komfoor dient als verwarmingsobject, maar nu om voedsel warm te
houden. De gevonden komfoor is van het type r-kmf-2 en is 18 de eeuws. 14 Een volgend object
dat aan verwarming gerelateerd is, is een r-dek-16 uit het laatste kwart van de 17 de – eerste
helft 18 de eeuw. 15 Dit is een deksel van een doofpot. Een doofpot werd gebruikt om de
asresten uit de haard in te verzamelen.
Er zijn verschillende kommen herkend. Eén kom (r-kom-1) is aan de binnenzijde met
de schudtechniek versierd en op de buitenrand met S-jes. Het baksel vertoont duidelijk de
kenmerken van een Fries product. Heel opvallend echter is dat er op de bodem aan de
onderzijde ijzer-engobe is aangebracht (foto 15).
Foto 16: kommetje met schudversiering binnenzijden en ijzer-engobe op onderzijde.
Het aanbrengen van een ijzer-engobe aan de onderzijde is een kenmerk voor zogenoemde
Duitse waar. 16 Hiermee komt niet Friesland, maar Ochtrup als mogelijke plaats van productie
in aanmerking. In dit geval zou het om een object van het type dw-kom-1 (dw staat voor
Duitse waar) gaan. Een tweede (grote) kom, type r-kom-4, is enigszins ruw afgewerkt en heeft
twee forse nokoren. Vergelijkbare vormen (ook als vergiet) worden in de 19 de eeuw
gedateerd, misschien al beginnend in de 18 de eeuw en met een uitloop naar de 20 ste eeuw. 17 De
lichte kleur van het glazuur ondersteunt deze datering. Aan de hand van het zeer slecht
hechtende glazuur kan mogelijk Duitsland (Nederrijns) als productieplaats worden genoemd.
Van recentere makelij is ook de r-kom-10. Vergelijkbare vormen dateren van rond 1900. 18
Ten slotte is er nog een kom die binnen het Deventer systeem niet als type roodbakkend
aardewerk is opgenomen (als witbakkend type (w-kom-9) is deze vorm echter wel bekend).
Aan de binnenzijde is er een witte kleipap aangebracht die vervolgens is geglazuurd. Op de
rand is een golflijn als versiering aangebracht. Een identiek exemplaar (de witbakkende
12
Clevis 2001; Clevis/Kotman 1989, Clevis/Smit 1990.
13
Van der Meule/Smeele 2005, 291-292
14
Bitter et al 1997; Bartels 1999.
15
Bartels 1999
16
Bartels 1999, 179; Clevis 2001, 111-112.
17
Klijn 1995, 110; Van der Meulen/Smeele 2005, afb 21.7/22.1/23.2/23.3
18
Clevis/Smit, 190, nr 80; Klijn 1995, 221.
25

variant) komt uit Nijmegen en stamt uit 19B. 19 Daar wordt Frechen als productieplaats
genoemd.
Hoewel er vele zwartgeblakerde bodems en voetjes of pootjes zijn verzameld kon van
slechts enkele grapen de vorm min of meer worden herkend. De grape is een bolle kookpot op
drie pootjes en één of twee oren. Grapen kwamen in de 14 de eeuw als nieuwe vorm op. Ze
waren de opvolger van de handgemaakte kogelpot. Deze kogelpot is aan de onderzijde rond
van vorm en daarmee niet goed geschikt voor het koken in haardplaatsen met een bakstenen
of plavuizen vloertje. De grape bleef eeuwenlang als vorm in gebruik, tot deze gedurende de
17 de en 18 de eeuw werd verdrongen door kookpotten of pannen met een platte bodem zonder
pootjes. Dit heeft te maken met de opkomst van het fornuis, waarvoor platte(re) bodems
geschikter waren.
We hebben verschillende grape-typen kunnen herkennen. Van de r-gra-11 is niet de
gehele vorm aanwezig. Maar dit type heeft echter een kenmerkende wand- en randvorm en
kan daarmee op basis van enkele scherven worden herkend. Er zijn 2 bolle grapen gevonden,
typen r-gra-34 en 58, uit respectievelijk 16-17A en 17A. Gedurende de 17 de eeuw verandert
de vorm van de grape van bol naar meer cilindrisch terwijl de bodem platter wordt (foto 17).
Maar nog altijd staat de kookpot op drie pootjes, waardoor het binnen het Deventer systeem
nog steeds als grape wordt aangeduid. Van deze cilindrische vorm, type r-gra-12, is één
exemplaar aangetroffen.
Foto 17: Oudere (links) en recentere grape-vorm
Van kannen zijn twee typen aangetroffen. Eén hogere kan uit de 17 de eeuw van het
type r-kan-27 die gezien de vorm voor uitschenken (van bijvoorbeeld water o.i.d.) bedoeld is.
De tweede kan, r-kan-5, lijkt eerder in de keuken gebruikt te zijn geweest, wellicht als
roompot. 20 Voor gebruik in de keuken zijn ook drie potten aangetroffen. De eerste pot is van
het type r-pot-12. Dit type wordt in de eerste helft van de 16 de eeuw gedateerd (Bitter 1995,
Bitter et al. 1997). Een latere datering richting het einde van de 16 de eeuw, of misschien wel in
de 17 de eeuw is echter niet uitgesloten. Deze pot is namelijk samen met de r-kan-27 (17 de
eeuw) en de r-gra-34 (16-17A) aangetroffen. Daarentegen is het natuurlijk ook mogelijk dat
de r-kan-27 vroeger moet worden gedateerd, en dat alle objecten uit de 16 de eeuw komen. Uit
de 17 de eeuw komt wel een pot waarvan de vorm nog niet in het Deventer systeem is
19 Bartels 1999, 746, 780.
20 vergelijk Klijn 1995, 95-96.
26

opgenomen. Het is een grote pot die praktisch identiek is aan een exemplaar dat aanwezig is
in het Nederlands openluchtmuseum. 21 Het museum dateert dit exemplaar op 1650. Ten slotte
is er een late pot is van het type r-pot-13 uit de tweede helft van de 18 de -begin 19 de eeuw. 22
Om voedsel te laten uitlekken zijn een lekschaal van een onbekend type en een vergiet.
Qua vorm lijkt het vergiet op de r-ver-2, in Carmiggelt/Van Veen (1995) gedateerd op de
tweede helft van de 17 de eeuw. De vorm lijkt echter ook sterk op de hierboven genoemde rkom-4,
zij het dat het een kleiner exemplaar is en geen puntige oren heeft. Met verwijzingen
is hierboven al aangegeven dat een dergelijke komvorm ook als vergiet werd gebruikt. Deze
vormen zijn van latere datum (18B-20a). Als tussenweg lijkt een datering 18 de -19 de eeuw voor
het vergiet een optie. Voor de lekschaal ontbreekt vergelijkingsmateriaal. Ook moeilijk te
dateren zijn twee miniatuurvormen van bakpannen, die als kinderspeelgoed zijn te
beschouwen. Ten slotte is er een zalfpotje (r-zal-3). Ook deze vorm lijkt zeer lang te zijn
gebruikt, ruwweg vanaf de 16 de – eerste helft 18 de eeuw. 23
Roodbakkend aardewerk
Vormtype MAE Datering Catalogusnummer
r-bor-1 2 16-17A 4, 5
r-bor-3 7 17d-18A 6
r-bor-6 6 16d-17A 7
r-dek-16 1 17d-18A 8
r-gra-11 1 17 -
r-gra-12? 1 18-19 8.1
r-gra-34 1 16-17A 9
r-gra-58 1 17A 10
r-kan-5 1 17d-18c 12
r-kan-27 1 17 13
r-kmf-2 1 18a-18c 14
r-kom- 1 19B 15
r-kom-1 (dw-kom-1?) 1 18B-20A 16
r-kom-4 1 18B-19a 17
r-kom-10 1 19d-20a 18
r-kop-2 2 16c-17 19
r-kop-4 1 17B-18A 20
r-lek- 1 20.1
r-min- 2 21, 22
r-pis-32 1 16d-17a 23
r-pot- 1 17bc 24
r-pot-12 1 16A 25
r-pot-13 1 18B-19a 26
r-tes-1 1 17B-19A 27
r-tes-2 1 17B-19A 28
r-ver-2 1 18B-20a 29
r-zal-3 1 16-18A 30
21 Klijn 1995, 145.
22 Oskamp et al. 1998, 186; Gangelen/ Helfrich 1992, 326, afb X-56.
23 Thijssen 1991; Bartels 1999; Bitter 1995.
27

Witbakkend aardewerk
Witbakkend aardewerk komt iets later op dan het roodbakkende. Het vormenscala komt
echter overeen. Wit- en roodbakkend aardewerk komen lange tijd naast elkaar voor. Pas
gedurende de 19 de eeuw lijkt het witte product enigszins de overhand te krijgen. De objecten
zijn vervaardigd uit niet-ijzerhoudende klei die wit wordt na het bakken. Deze klei komt niet
in de Nederlandse bodem voor. Zij moest worden geïmporteerd. Vaak zijn de objecten aan de
buitenzijde niet wit van kleur. Dit komt doordat de meeste met een loodglazuur bedekt zijn.
Dit kleurt tijdens het bakken geel (in tegenstelling tot loodglazuur op roodbakkend aardewerk
dat doorzichtig wordt). Vaak is witbakkend aardewerk ook groengekleurd. In dit geval is er
koperoxide aan het glazuur toegevoegd. Een bruine kleur komt ook wel voor als het
loodglazuur is vermengd met mangaan.
In lijn met het lagere aantal scherven zijn er minder complete vormen binnen het
witbakkend aardewerk herkend. Van slechts twee borden en twee bakpannen konden de
vormen worden gereconstrueerd, hoewel er ook scherven van o.a. komforen, potten en kannen
verzameld zijn. De twee borden zijn met een diameter van 37cm relatief groot. Op basis van
de versiering en de slecht hechtende glazuur nemen wij aan dat ze uit het Nederrijnse gebied
komen. Vanwege de lichte kleur van het glazuur schatten we de datering als 19 de eeuws in. De
twee bakpannen worden op basis van het donkergroene glazuur in de 17 de eeuw gedateerd
(foto 18).
Foto 18: twee bakpannen, waarschijnlijk uit de 17 de eeuw
Witbakkend aardewerk
Vormtype MAE Datering Catalogusnummer
w-bak- 1 17 31
w-bak- 1 17 32
w-bor-4 2 19 33, 34
Majolica
Majolica is aardewerk dat aan één zijde met tinglazuur is bedekt. Tinglazuur geeft een mooie
witte kleur. Vooral borden werden in majolica vervaardigd. Ze werden gestapeld in de oven
gebakken met behulp van zogeheten proenen. Dit zijn een soort onderzettertjes, vaak met drie
pootjes, waarmee werd voorkomen dat de objecten aan elkaar vast bakten. Deze pootjes
drukten echter door het glazuur heen, waardoor het glazuur beschadigde. Majolica is
herkenbaar aan dergelijke beschadigingen, vaak in de vorm van drie glazuurloze plekjes aan
de bovenzijde van de borden. Op foto 19, van een majolicabord dat overigens blauw gekleurd
is, zijn die beschadigingen te zien.
28

De naam majolica komt van de Spaanse stad Mallorca. Vanuit deze stad werd veel
Spaanse en Italiaanse majolica geëxporteerd. Vanaf het einde van de 15 de eeuw werd majolica
ook in onze contreien geproduceerd. 24 Gedurende de 17 de eeuw werd majolica verdrongen
door faience (zie onder). De productie van majolica, misschien als goedkoper product, bleef
echter bestaan.
Foto 19: majolicabordje
In Akersloot zijn slechts twee bekende typen
majolicaborden en één kom aangetroffen. Eén
bord van een onbekend type heeft een blauw
fond en een afbeelding van een haas op de
spiegel (foto 19). Majolica hoeft dus niet altijd
wit van kleur te zijn. Het bord stamt
vermoedelijke uit de eerste helft van de 17 de
eeuw. Korf (1989, afb. 223,225) toont identieke
borden uit deze periode.
Twee grote borden (m-bor-3), met een
diameter van 38 cm zijn monochroom blauw
versierd. Op de eerste is een herder in een
landschap afgebeeld, op de tweede een floraal
motief. In ieder geval één van de borden, die met
de herder, komt uit het einde van de 17 de -18 de eeuw. Op dit bord zijn de bomen uitgevoerd
met behulp van de zogenaamde sponstechniek. In plaats van met een penseel, werden de
bomen met een sponsje op het bord aangebracht. Deze techniek komt eind 17 de eeuw op. 25
Het grote bord met het florale motief kan uit dezelfde periode komen. Op basis van de
overeenkomst in vorm en in de kleuren van het glazuur en de versiering lijkt het een goede
combinatie te vormen met het herdersbord.
Een vierde bord is van het type m-bor-1. In tegenstelling tot de andere lijkt het niet
versierd te zijn. Het kan zowel uit de 17 de als 18 de eeuw komen. Ten slotte is een kom (r-kom-
6) gevonden. Het lijkt versierd met een meerkleurig geometrisch motief hoewel niet de totale
bodem aanwezig is. Een soortgelijk motief wordt niet beschreven door Korf (1981) die
majolica tot 1700 beschrijft. Dit doet vermoeden dat het een 18 de eeuws product is. In het
openluchtmuseum is een bord met een enigszins overeenkomend motief, daterend uit de
tweede helft van de 18 de eeuw. 26
Majolica
Vormtype MAE Datering Catalogusnummer
m-bor-1 1 17-18 35
m-bor-3 2 17d-18 36
m-bor- 1 17A 37
m-kom-6 1 18 38
24 Bitter 1995, 56.
25 Gierveld/Pluis 2005, 132; Carmiggelt/Van Veen 1995, 21.
26 Klijn 2003, 171.
29

30
Hoe een schaap een slak kan worden.
Majolica bord uit Akersloot.
Dit is een majolica bord, m-bor-
3, met een diameter van 38 cm
met daarop een herderstafereel.
Zo’n bord hing aan de muur of
stond op tafel als opdienschaal.
De menselijke figuur, herder of
herderin, was vrij gedetailleerd
geschilderd zoals de handen en
het gezicht. Daar tegenover
staan de cartoonachtige wolken
en de met een sponstechniek
aangebrachte boom die typisch
18 de eeuws zijn. Kijkt men naar
het dier dat in de gaten moest
worden gehouden door de
herder in het tafereel, een
schaap, dan blijkt dat dit schaap
meer op een slak lijkt. Maar waarom schilderde men slakken op borden?
Petra Clarijs vermeldt in haar boek, “Een huis vol tegels” op bladzijde 88, dat: “onder
invloed van de pastorale literatuur in de 17 de eeuw men een voorliefde had voor de landelijke
idylle”. Vandaar dat men in die tijd landschapjes en herdertaferelen ging schilderen op tegels
en borden. Het was de mode.
Johan Kamermans, conservator bij het Nederlands Tegelmuseum te Otterlo, noemt het
“snel schilderwerk, sterk vereenvoudigd en geschematiseerd”. De afbeeldingen kwamen vaak
van gravures en tekeningen die zeer gewild waren in die tijd. Men ging ze afbeelden op tegels
en borden en dat sloeg aan.
Gesuggereerd wordt, in het boek “Tegels” van Dingeman Korf, dat er naast gewone
tegels ook tegels voor de “gewone man” in de 18 de eeuw werden vervaardigd. “De schilders
namen het niet zo nauw wat de uitvoering betreft”, staat te lezen op bladzijde 141. Daarmee
mag aangenomen worden dat er dure en goedkope tegels en borden werden gemaakt. De
details zijn op sommige tegels en borden zeer gedetailleerd terwijl op andere het vlug en
slordig is gedaan. Zo hebben op sommige de bomen echte takken en blaadjes, en zijn op
andere de bomen een glazuurstreep met daar bovenop met behulp van de sponstechniek een
dotje glazuur voor de blaadjes. Je zou kunnen zeggen dat het impressionistisch is, zoals
Claude Monet bomen schilderde, maar het was een massaproduct. Het schaap kon wel als
echt schaap geschilderd worden, maar dat nam veel tijd in beslag, zodat het geworden is tot
een vorm: een bol met staart en twee oortjes op een kop. En steeds zie je deze vorm
terugkomen.
Mevrouw Tromp, deskundige bij de AWN op het gebied van tegels, sprak over de
mogelijkheid dat de tegel- en bordenschilders hun tekenvaardigheden niet allemaal even goed
onder de knie hadden. “ Ze werden per stuk betaald, dus ga je niet gedetailleerd schilderen.
Tijdens het schilderen wil je ook niet steeds van penseel wisselen, want dat kost tijd en tijd is
geld “ aldus mevrouw Tromp.
Bij gebrek aan beter of aan geld accepteerde de consument het kennelijk. Hiermee
voldeed de schilder ook aan de vraag van de gewone man. Door snel te schilderen of
onervaren (goedkope) schilders in te zetten bleef het product goedkoop en werden borden en
tegels met een landelijk tafereel ook bereikbaar voor de arme mensen. Zo kon iedereen zich
wentelen in de landelijke idylle. Dan maar met een slak in plaats van een schaap.
MENNO DE BOER

Faience
Faience zou kunnen worden beschouwd als de opvolger van majolica. Beide worden
gekenmerkt door het gebruik van tinglazuur. Bij faience is echter het gehele object met dit
glazuur bedekt. Een tweede verschil betreft een andere manier waarop het aardewerk werd
gebakken. Waar majolica gestapeld in de oven stond werd faience hangend in kokers
gebakken. Beschadigingen aan het glazuur bevinden zich dan ook niet aan de bovenzijde,
zoals bij majolica, maar aan de onderzijde van de objecten.
De eerste faience wordt in Italië in de 16 de eeuw gemaakt en aan het eind van deze
eeuw vinden importen, vooral serviesgoed, hun weg naar Nederland. Dit aardewerk kon
zowel meerkleurig versierd als onversierd zijn. Al snel werden beide (versierings)vormen in
Nederland geïmiteerd. Toch veranderde gedurende de eerste helft van de 17 de eeuw de
versieringskleur van de Nederlandse producten naar monochroom blauw. De aanleiding
hiervoor vormde de introductie in Nederland van het eveneens monochroom blauw versierde
Chinees porselein. Naast de kleur werden ook de Chinese motieven door de Nederlandse
producenten overgenomen. Zo werd de naam Delffs porceleyne geïntroduceerd voor de
producten die wij tegenwoordig als Delfts-blauw kennen.
Delft werd veruit de belangrijkste faiencestad van ons land. Een stimulans voor de
verkoop van haar producten vormde het wegvallen van de import van porselein als gevolg van
burgeroorlogen in China, die de aanvoer van porselein rond het midden van de eeuw deed
stokken. Hierdoor nam de verkoop van de Nederlandse faience sterk toe. Het hoogtepunt van
de productie lag rond het laatste kwart van de 17 de - eerste kwart 18 de eeuw. Hierna ging het
bergafwaarts. Hernieuwde aanvoer van porselein uit Azië en in de 18de eeuw ook uit Europa,
en de introductie van nieuwe soorten servies (industrieel vervaardigd aardewerk) vormde
geduchte concurrenten. Aan het einde van de 18 de eeuw is de faienceproductie
gemarginaliseerd.
Hoewel ook het aantal scherven faience uit Akersloot relatief beperkt is zijn er, in
tegenstelling tot het witbakkend aardewerk, binnen deze categorie meer vormen geteld. Dit is
gebruikelijk aangezien faience vaak veel borden telt, die naar hun typevorm eenvoudiger
herkenbaar zijn. De meeste scherven hadden een monochroom blauwe versiering.
De datering van het materiaal op zichzelf is problematisch. Bartels geeft een datering
voor verschillende typen (vormen) van het Deventer systeem, die elkaar in de tijd lijken op te
volgen. 27 Het probleem is dat deze dateringsvolgorde in andere opgravingsverslagen weer
wordt tegengesproken. Zo stelt Bartels dat het type f-bor-1 in het tweede en derde kwart van
de 17 de eeuw moet worden gedateerd. In Alkmaar wordt daarentegen gesteld dat hetzelfde
type ook in de tweede helft van de 18 de eeuw nog voor kan komen. 28 Een nauwe datering op
basis van vorm lijkt nauwelijks mogelijk.
27 Bartels 1999, 219
28 Bitter et al. 1997, 156.
31

Foto 20: Wan-Li randen
Een tweede manier van dateren geschiedt op
basis van de decoratie. Maar ook nu lijken er
problemen. Bekend is het zogenoemde Wan-Li
decoratiepatroon waarbij de rand in vakken is
verdeeld. Dit patroon is afgeleid van het
porselein dat in de eerste helft van de 17 de eeuw
ons land binnenkwam. Het als 17 de eeuws
dateren van faience met een dergelijke
randdecoratie lijkt dan logisch. Maar ook
gedurende de 18 de eeuw zijn er borden met een
Wan-Li rand gemaakt. 29 Dus hiermee ontstaat er
wederom een zeer ruime dateringsperiode.
Ten slotte kan er aan de hand van het baksel mogelijk iets worden gezegd over de
datering. Dijkstra (1997, 87) stelt dat het faience baksel uit de eerste helft van de 17 de eeuw
nog roodoranje van kleur is. Hierna wordt het baksel geel met rode aderen. Ten slotte is het
baksel in de 18de eeuw fel geel van kleur. In het algemeen wordt het glazuur gedurende deze
eeuw van slechtere kwaliteit (veel putjes). Ook worden de decoraties eenvoudiger en
slordiger. Het lijkt duidelijk, maar in dezelfde bijdrage van Dijkstra wordt ook gesteld dat dit
geen zuivere dateringscriteria zijn aangezien er verschillen in kwaliteit bestonden. 30
Per saldo is het aangeven van nauwe dateringen voor faience problematisch. Een op
het oog 17 de eeuws object zou even goed uit de 18 de eeuw kunnen stammen en andersom.
Toch lijkt het ons aannemelijk dat aan de meeste objecten een datering 17d-18 kan worden
gegeven. Dit is gebaseerd op enkele overwegingen (foto 21):
• Ten eerste hebben veel objecten een zogenoemde servetrand die door cartouches
wordt onderbroken. Volgens Lunsingh Scheurleer (1975, 41) komt dit in de laatste
decennia van de 17 de eeuw op.
• Vervolgens is het glazuur van veel objecten, getuige de vele putjes, van slechte
kwaliteit, lijken de decoraties veelal slordig aangebracht en zijn de baksels homogeen
geelachtig van kleur. Dit zou bij producten uit de 18 de eeuw horen.
• Ten slotte hebben we de afbeeldingen die in catalogi en opgravingsverslagen staan
vergeleken met die uit Akersloot. De datering van overeenkomstig gedecoreerde
objecten in deze publicaties is veelal laatste kwart 17 de en/of de 18 de eeuw, hoewel in
een enkel geval soms ook 17b nog wel voor komt.
Foto 21: versieringsmotieven.. ..en slechte kwaliteit faience
29 Lunsingh Scheurleer 1975, 52; Klijn 2003, 208, nrs 6.p.1-3.
30 zie ook Schledorn, 2006.
32

Naast versierde objecten zijn er ook enkele onversierd. Het aantal onversierde objecten is
echter veruit in de minderheid, slechts twee pispotten en één zalfpotje. Op zichzelf kan het
gebrek aan onversierde faience (ook wel wit-Delfts genoemd) een dateringsaanwijzing
vormen. Baart et al. (1986, 99, 102) stelt dat wit-Delfts met name gedurende het eerste kwart
van de 18 de eeuw populair was. 31 Vanaf ongeveer 1730 is het beschilderd aardewerk dat de
boventoon voert. Toch hoeft dit niet te betekenen dat de onversierde faience slechts aan de
eerste kwart van de 18 de eeuw kan worden toegewezen. Hoewel het wit-Delfts wordt genoemd
hebben de objecten uit Akersloot een lichtblauwe waas. Bartels (1999, 204) ziet deze waas als
typerend voor de late 18 de eeuw en later. Maar andere schrijvers geven ook eerde dateringen
aan dergelijk lichtblauw ‘wit-Delfts’. 32 Hiermee vallen ook de onversierde stukken dus goed
in de dateringsperiode die wij willen aanhouden voor de bulk van het materiaal: eind 17 de -18 de
eeuw.
Er zijn enkele elementen die opvallen als we het Akerslootse faience beschouwen.
Maar liefst zes van de zeven borden van het type f-bor-10 hebben een vakkenpatroon.
Vier zijn een duidelijke navolging van het Wan-Li patroon terwijl er twee door dit patroon
zijn geïnspireerd. Buiten deze borden hebben geen van de andere bordtypen een Wan-Li
decoratie. Dit suggereert een associatie tussen versieringsmotieven of –patronen en de vorm
van het bord. Hier sluit de versiering op het bordtype f-bor-3 op aan. De borden van dit type
uit Akersloot zijn alle sober versierd met enkele eenvoudige, gestileerde blad- of
bloemmotieven (foto 22).
Foto 22: sobere versiering op f-bor-3
Geen van de overige objecten hebben een
dergelijk sobere versiering. Het zou
interessant zijn om in een
vervolgonderzoek te kijken of er
inderdaad sprake is van een algemene
trend waarbij het type versiering
samenhangt met de vorm van een bord.
Op basis van het
versieringspatroon is er misschien één
servies gedeeltelijk aanwezig. Het bestaat
uit zes borden van het type f-bor-6 maar
de borden zijn niet allemaal even groot
en/of diep. Er zijn vier platte borden, één
diep bord en een kleiner bordje of
schoteltje met een kartelrand, allemaal met
eenzelfde soort versiering.
De versieringsmotieven lijken zich te beperken tot flora, al dan niet in een tuin met een
rots of een hek. Eén bord was versierd met bloemen in een vaas. Zelden zijn er dieren of
mensen afgebeeld. Hierbij moet wel enige voorzichtigheid worden betracht aangezien de
spiegels van de borden veelal niet compleet waren.
Er zijn twee miniatuurkopjes aangetroffen, de één ongeveer 2,5cm, de ander 2,8cm
hoog. Baart et al. (1986, 103) bestempelt dit als poppegoed of klein Hollands theegoed. Het is
speelgoed.
31 zie ook Carmiggelt/Van Veen 1995, 21
32 bijvoorbeeld Thijssen 1991, nr 192/196/197: 17B-18A.
33

In tegenstelling tot het porselein (zie onder) lijkt geen van de verzamelde kopjes bij
één van de schoteltjes te behoren. In tegenstelling tot het eetservies suggereert dit dat er geen
koffie- of theeservies in faience aanwezig was.
Faience
Vormtype MAE Datering Catalogusnummer
f-bor-3 5 17d-18 39
f-bor-5 5 17d-18 40
f-bor-6 11 17d-18 41, 42, 43
f-bor-7 4 17d-18 44
f-bor-8 9 17d-18 45
f-bor-10 7 17d (b?)-18 46
f-bor-13 1 17d-18 47
f-bor-16 3 17d-18 48
f-bor-17 1 18A 50
f-kom-13 1 17d-18 51
f-kop-1 5 17d-18 52, 53
f-kwi-2 1 17d-18 54
f-min- 2 17d-18 55
f-pis-1 1 17d-18 56
f-pis 2 1 17d-18 57
f-plo-4 1 17d-18 58
f-zal-1 1 17d-18 59
Porselein
Het eerste Chinese porselein kwam al in de 16 de eeuw via Portugal naar Nederland.
Gedurende de eerste helft van de 17 de eeuw nam het aanbod verder toe door de activiteiten
van de VOC. Zoals hierboven is aangegeven stokte de aanvoer echter rond het midden van de
eeuw door burgeroorlog(en) in China. Het gat kon voor een slechts een klein gedeelte door
Japans porselein worden gevuld. Vanaf 1680 was de rust weergekeerd en kwam de Chinese
export weer op gang. Vooral gedurende de 18 de eeuw verscheepte de VOC grote
hoeveelheden porselein richting Europa.
Het massale aanbod ging hand in hand met een toegenomen vraag naar porselein. Eén
van de oorzaken achter de hogere vraag was de populariteit van thee. Thee werd in de 17 de
eeuw in Nederland geïntroduceerd. Eerst werd het nog enkel in thee- en koffiehuizen
geschonken, maar gedurende de eerste helft van de 18 de eeuw werd thuisgebruik populair.
Rond het midden van de eeuw bereikte het theeritueel een hoogtepunt. De vraag naar
porseleinen theekoppen en schoteltjes nam evenredig toe. Volgens Lunsingh Scheurleer
(1966, 99-100) is porselein veel beter geschikt om thee uit en in te schenken dan het in
Nederland in gebruik zijnde drinkgerei van glas, steengoed of faience.
Tegelijkertijd werd het ‘opleuken’ van het interieur met allerlei oosterse snuisterijen
populair. De rijke bovenlaag van de bevolking liet zelfs hele serviezen met door hen gewenste
voorstellingen en decoratie in China vervaardigen. De VOC liet dit over aan particulier
initiatief, en verzorgde enkel het transport. Toch kocht de VOC zelf ook op grote schaal
porselein. Een belangrijke reden achter deze aankopen was dat porselein zeer goed geschikt
was om als tegenbalast te dienen in de VOC schepen die de thee naar ons land toe brachten.
Thee was één van de belangrijkste handelsgoederen van de VOC in de 18 de eeuw. Het is een
delicaat goed aangezien het al snel haar aroma verliest als het met andere (geur)stoffen in
aanraking komt. Nu heeft porselein het voordeel dat het geen geur afgeeft waardoor het dus
34

prima in één ruimte met thee kon worden opgeborgen. Dit maakte porselein zeer geschikt om
een rol als tegenbalast te vervullen. Op deze wijze kwamen zo in sommige jaren meer dan een
miljoen stuks porselein naar ons land toe. 33
Waar de rijken vooral het meerkleurige porselein uit China lieten overkomen kocht de
VOC de meer eenvoudige blauw-witte koppen, schotels en borden massaal in. Dit blauwwitte
goed was vooral met Chinese voorstellingen versierd. Hiermee sloot het prima aan bij de
populariteit van oosterse taferelen. Zo sneed het mes voor de VOC aan twee kanten. De
‘tegenbalast’ kon winstgevend op de thuismarkt worden afgezet. Door het steeds toenemende
aanbod, werd porselein voor steeds grotere groepen bereikbaar. Aan het einde van de 18 de
eeuw konden zelfs de allerarmsten zich wel een stukje porselein veroorloven. 34
De bovengenoemde ontwikkeling vinden we terug in het vondstmateriaal uit Akersloot. Op
het meeste materiaal lijkt de decoratie snel en enigszins slordig te zijn aangebracht. Dit zal het
meer eenvoudige goed zijn geweest dat door de VOC werd aangevoerd. Een uitzondering
wordt gevormd door r-kop-13 (foto 23). Het heeft een reliefwand dat is gedecoreerd in de
Wan-Li stijl. Op de bodem en aan de buitenzijde zijn vogels afgebeeld. Een soortgelijk
exemplaar is in Nijmegen gevonden. 35 Dit lijkt een echt kwaliteitstuk te zijn uit de eerste helft
van de 17 de eeuw.
Foto 23: porseleinen kom Foto 24: detail versiering
Ook van fijnere kwaliteit is het tafereeltje op een ander kopje. (foto 24). Hierop staan twee
chinezen afgebeeld die koffie(!) lijken te drinken. Dit wordt gesuggereerd door de afgebeelde
hoge Europese koffiekan. Misschien is het object op de voorgrond een theepot. Het is echter
de vraag of het kopje ook als koffiekopje heeft gediend. Koffie- en theekopjes verschilden van
elkaar in grootte. 36 Theekopjes waren ongeveer 3,5-5cm hoog en hadden een diameter van 6-
7,5cm. Koffiekoppen waren forser met een diameter rond 7,5-9cm en een hoogte van
ongeveer 3,5-5cm. De bijbehorende schoteltjes hebben een diameter van respectievelijk 11cm
(thee) en bijna 13cm (koffie). Met een hoogte van 3,5cm en een diameter onder 6cm. zou ons
kopje, ondanks het koffietafereeltje, voor thee bedoeld moeten zijn. En ondanks de fijnere
decoratie plaatsen wij, op basis van de aanwezige treurwilg, dit object in de tweede helft van
de 18 de eeuw. In deze periode is de wilg als motief zeer populair. 37 Uit dezelfde periode, ook
met een treurwilg, komt een kopje dat aan de buitenzijde een chocoladebruine kleur heeft.
33 Jörg 1989, 32.
34 Hof, 2002.
35 Bartels 1999, 870, nr 1236.
36 Jörg 1989, 45; Baart et al. 1986, 102.
37 Lunsingh Sheurleer 1972, 124.
35

Een dergelijk bruin glazuur komt vanaf ongeveer 1700 voor. 38 Het wordt ook wel als
capucijnergoed aangeduid. Jörg (1989, 45) stelt dat dit koffieservies is, maar wederom duidt
de grootte ervan eerder op een theekopje.
Er zijn 8 kopjes gevonden die wij als één set beschouwen op basis van de gelijke
decoratie van bloemen bij een rots en een bloemsymbool op de bodem aan de binnenzijde.
Hierbij zijn 3 schoteltjes aangetroffen met eenzelfde decoratie. Bij elkaar horende setjes van
koppen en schotels werden vanaf 1725 geïmporteerd. 39 Hoewel alle kopjes tot het type p-kop-
1 behoren, valt het in twee delen uiteen. Drie kopjes zijn 7cm hoog en hebben alle hetzelfde
merk op de onderzijde (foto 25a). Vijf kopjes zijn daarentegen een halve centimeter hoger (en
breder), hebben een hogere standring en een iets steiler wandverloop. Vier van deze vijf
hebben een merk als afgebeeld op foto 25b, en één draagt een onduidelijk chinees karakter
aan de onderzijde (25c). Het is ons niet duidelijk waar de merken a en b voor staan, anders
dan gestileerde bloemmotieven. De omvang van de schoteltjes geeft aan dat de set als een
theeservies bedoeld is.
Foto25: merken aan onderzijde van kopjes type p-kop-1
a b c
Van het overige niet-recente porselein is de datering onduidelijk. Er wordt wel onderscheid
gemaakt tussen porselein uit de Kangxi periode (1662-1722), en Qianglong porselein vanaf
het tweede kwart tot aan het eind van de 18 de eeuw. 40 Maar technieken en stijlen uit de eerste
periode kunnen ook tijdens de tweede periode zijn gebruikt. 41 Het toewijzen van ons materiaal
aan één van beide perioden is problematisch. Daarom plaatsen we het dan ook binnen het
totaal, 17d-18, waarbij we rekening houden met de herstart van de Chinese exporten rond
1680.
36
Naast het vroege materiaal is er ook recenter porselein opgegraven.
Het betreft hier allemaal schoteltjes. Een leuke vondst is een scherf
van een schoteltje (p-bor-6) uit Japan. Op de onderzijde staat in
Japanse karakters “Dai Nippon” wat staat voor ‘Groot Japan’ (foto
26). Deze aanduiding is te vinden op Japans porselein uit de Meiji
periode (1862-1912). 42 Dit was een tijd van opbloeiend nationalisme
in Japan, wat ook tot uitdrukking werd gebracht op de producten uit
die tijd.
Foto 26: ‘Dai Nippon’ in Japanse karakters
38 Bartels 1999, 189.
39 Jörg 1989, 45.
40 zie bijvoorbeeld Bartels 1999, 189.
41 Kaneda 2004, 100.
42 http://www.gotheborg.com/marks/index_jap_marks.htm

Er is overigens geen poging gedaan om het overige materiaal te onderscheiden in
porselein dat is vervaardigd in Europa en het goed dat uit het Verre Oosten kwam. Binnen het
Deventer classificatiesysteem wordt een dergelijk onderscheid wel gemaakt. 43 Het lijkt
aannemelijk dat op de Japanse scherf na, het recente porselein van Europese oorsprong is. Dit
is in ieder geval zeker voor een 6-kantige schaal (p-kom-). Deze draagt het merk van de
porseleinfabriek Pfeiffer & Löwenstein uit de Bohemen. Op basis van dit merk dateert het
stuk tussen 1901-1941. 44 Dus, hoewel het overige materiaal waarschijnlijk ook uit Europa
komt, gebruiken wij voor het gemak de vormentypen waarmee binnen het Deventer systeem
het Aziatische porselein wordt aangeduid. Deze typologie geeft in ieder geval de vormen
duidelijk weer.
Porselein
Vormtype MAE Datering Catalogusnummer
p-bor-1 7 17d-18 61
p-bor-1 2 19-20 60
p-bor-6 1 17d-18 62
p-bor-6 11 19-20 63
p-kom- 1 20A 64
p-kop-1 2 18B 66bc
p-kop-1 1 17d-18 62
p-kop-1 11 18bd 65/66
p-kop-5 1 17d-18 67
p-kop-6 1 17d-18 68
p-kop-8 1 17d-18 69
p-kop-13 1 17A 70
Steengoed
Er zijn niet veel steengoed-scherven aangetroffen. Het vroegst aangetroffen steengoed kan al
uit de 14 de / 15 de eeuw stammen. Dit zijn scherven van de bekende grijze kannen uit Siegburg.
Complete vormen ontbreken echter. Er zijn slechts drie archeologisch complete typen
herkend, die qua datering opeenvolgend zijn. De vroegste is een baardmankruik (s2-kru-47)
uit de 16 de eeuw. De aanduiding S2 geeft in het Deventer systeem steengoed met een
glazuurlaag aan. Hiernaast is een pot (s2-pot-7), waarschijnlijk uit Westerwald, uit de 18 de -
eerste helft 19 de eeuw naar boven gekomen. Ten slotte is er een flesje uit de 19 de eeuw, dat als
een stremselflesje voor het maken van kaas of als inktpotje in gebruik kan zijn geweest. Dit
type fles is echter niet bekend in het Deventer systeem. Het is op industriële wijze
vervaardigd, waarmee het binnen het Deventer systeem binnen de klasse S3 valt.
Steengoed
Vormtype MAE Datering Catalogusnummer
S2-kru-47 1 16B 1
S2-pot-7 1 18-19A 2
S3-fle- 1 19 3
43 Europees porselein wordt met de beginletters ep aangeduid, Aziatisch met de beginletter p.
44 http://www.collectorscircle.com/bohemian/porcelain/marks_table2.html
37

Industrieel vervaardigde keramiek
De industriële revolutie van de 18 de eeuw ging ook niet voorbij aan de productie van
aardewerk. Gedurende deze eeuw zien we industrieel aardewerk verschijnen. De inzet van
machines en een gewijzigde manier waarop de productie en distributie werden georganiseerd
zorgden ervoor dat serviesgoed goedkoop en op grote schaal kon worden vervaardigd en
verkocht. Engeland vervulde hier een voortrekkersrol. Iets na het midden van de 18 de eeuw
begon dit land zijn industrieel vervaardigde goed naar Nederland te exporteren, waar het al
snel populair werd door de lage prijs en goede kwaliteit. Vooral de aardewerkindustrie in
Delft had hier zwaar onder te lijden. Opvallend genoeg is er binnen het vondstenmateriaal
nauwelijks Engels industrieel aardewerk uit deze eeuw teruggevonden.
De productie van industrieel aardewerk in Nederland begon in het begin van de 19 de
eeuw. De eerste echte fabriek waar aardewerk op industriële wijze werd vervaardigd werd in
1836 door Petrus Regout in Maastricht opgericht. In het kielzog hiervan zagen ook andere
fabrieken het licht. Binnen de Akerslootse vondsten zijn twee namen vertegenwoordigd.
Dankzij fabrieksmerken die aan de onderzijde van het servies zijn geplaatsts zijn de producten
van P. Regout (foto 28), en die van Société Céramique te herkennen.
Foto 28: fabrieksmerken P. Regout
Aan de hand van de merken kunnen de producten worden gedateerd. 45 Die van Regout
stammen uit het laatste kwart van de 19 de eeuw, met eventueel een uitloop naar het begin van
de 20 ste eeuw. Die van Société Céramique kunnen worden gedateerd tussen 1901 en 1957.
In totaal zijn er bij de opgraving rond 450 scherven industrieel aardewerk verzameld.
Op enkele scherven na betreft het hier het zogenoemde industrieel-wit: aardewerk met een
witte tot beige of geelachtige kleur. Hoewel de fabrieksmerken als datering rond eind 19 de -
eerste helft 20 ste eeuw aangeven is het niet zeker of al het aardewerk ook aan deze smallere
periode kan worden toegewezen. Daarom wordt het industrieel-wit als 19 de - 20 ste eeuws
aangemerkt.
Binnen het vondstmateriaal zijn vier verschillende vormen herkend, en een minimum
aantal exemplaren van negen. Het zijn bijna allemaal borden. Eén van de exemplaren is nog
niet in het Deventer systeem beschreven. Met uitzondering van één bord is, zoals gezegd, de
datering 19 de of 20 ste eeuw. De uitzondering is een r-bor-6 met een fabrieksmerk (P.Regout),
45 Polling, 2006.
38

en kan daarmee in de periode laatste kwart 19 de – eerste kwart 20 ste eeuw worden geplaatst.
Een aardige curiositeit tussen het materiaal is een bordje waar op de rand het hele alfabet lijkt
te zijn afgebeeld. Naast de borden is er een kopje opgegraven. Het kopje heeft een wand met
vertikaal lopende ribbels, één oor en een blinkmerk ‘1701’ aan de onderzijde.
Industrieel wit
Vormtype MAE Datering Catalogusnummer
iw-bor-3 1 19-20 71
iw-bor-6 5 19-20 72b-f
iw-bor-6 1 19d-20a 72
iw-bor-11 1 19-20 73
iw-bor- 1 19-20 74
iw-kop- 1 19-20 75
Pijpaarde
Het roken van tabak komt in ons land aan het einde van de 16 de eeuw op. Gedurende de eerste
kwart van de 17 de eeuw is het in veel sociale lagen een wijd verbreide gewoonte geworden. 46
De productie van kleipijpen in de steden houdt hiermee gelijke tred. In de 17 de eeuw kent ons
land vele productiecentra. Vanaf het eind van deze eeuw is het vooral Gouda die de productie
domineert. Haar bloeiperiode loopt tot omstreeks het midden van de 18 de eeuw. Daarna kalft
het af. Onder andere zijn de introductie van snuiftabak onder de hogere lagen van de
bevolking, hernieuwde concurrentie uit andere steden en de verslechterende economische
toestand hier debet aan. Gedurende de Franse tijd zorgen hoge accijnzen op tabak voor een
afnemende vraag. Pas vanaf ruwweg het midden van de 19 de eeuw lijkt er weer sprake van
een opleving.
In Akersloot zijn veel ketels (pijpenkoppen) en stelen van kleipijpen verzameld. Rond
de 180 pijpenkoppen en ruim 400 fragmenten van stelen. De ketels zijn ingedeeld naar
vormtype zoals weergegeven door Duco (1987, 26ff). Er is in de loop van de tijd sprake van
een ontwikkeling in het model van de ketel zodat de typen ook een dateringsperiode
aangeven. Type 1 is het dubbelconische model uit de 17 de eeuw. Type 2 heeft een
trechtervorm. Dit model kan tussen 1680 en 1750 worden gedateerd. Het 3 de type, de ovoïde
ketelvorm, is waarschijnlijk het meest bekend. Dit model komt vanaf 1730 voor. Het type 5,
de krombodemkop, komt halverwege de 18 de eeuw op. De verschillende vormtypen zijn in de
figuur hieronder weergegeven. Aangezien de typen 3 en 5 een zeer lange looptijd kennen is er
voor deze typen een vroege en een late variant opgenomen. De vroege variant van type 3
loopt tot begin 19 de eeuw. Deze wordt opgevolgd door de late variant. De afgebeelde vroege
variant van type 5 is uit de 18 de eeuw. De late variant, ook wel beker genoemd, komt aan het
einde van de 19 de eeuw op. Naast deze typen zijn er ook enkele pijpen in Akersloot verzameld
die een van de basistypen afgeleide vorm hebben (niet afgebeeld). Dergelijke varianten
komen vanaf het midden van de 19 de eeuw voor.
46 Duco 1987, 9.
39

Figuur 8: vormtypen kleipijpen
40
Type 1 Type 2 Type 3-vroeg Type 3-laat Type 5-vroeg Type 5-laat
Naast de vorm bezitten pijpen ook andere kenmerken als makers-(of hiel)stempels en bij- en
reliëfmerken. Ook dergelijke merken kunnen een dateringsperiode weergeven. 47 Hierboven is
de met het wapen van Den Haag versierde ketel uit de periode 1746-1774 al genoemd. Een
ander duidelijk dateringskenmerk is het wapen van Gouda als bijmerk op de hiel van de pijp.
Dit komt vanaf 1739 voor. Ongeveer de helft van de pijpenkoppen die zijn verzameld bezit
een dergelijk merk.
Als we rekening houden met alle dateringskenmerken dan ontstaat het volgende beeld
(zie figuur 9). De grafiek toont de dateringsperiode door middel van een zwarte horizontale
lijn die correspondeert met de jaren op de beneden-as. De blauwe balk toont het aantal
(boven-as) pijpenkoppen dat binnen de desbetreffende periode is te dateren. Op de as links
wordt ter verduidelijking de periode nog eens weergegeven.
De grafiek toont de oververtegenwoordiging van pijpen uit de 17 de en 18 de eeuw (meer
precies, tot 1815). Voor het gemak is het jaar 1600 als startjaar genomen hoewel dit mogelijk
ook nog het laatste kwart van de 16 de eeuw kan zijn. Slechts 22 pijpen, ongeveer 10% van het
totaal dateert van na de 18 de eeuw. Dit vormt de reden waarom we hierboven de fragmenten
van pijpenstelen als overwegend uit de 18 de eeuw classificeren. Bijna alle pijpen uit de
periode 1730-1815 bezitten een wapenschild als bijmerk. Op enkele stuks na zou het
beginjaar voor deze groep dus eerder 1739 zijn. Een ander opvallend fenomeen is dat er
nauwelijks makers- of hielstempels staan op de pijpen uit de twee eerste perioden. Hoe dit is
te duiden is onzeker. Volgens Duco (1987, 72) is het zetten van stempels al in de 17 de eeuw
een algemeen gebruik. Misschien betreft het Akerslootse materiaal uit deze periode vooral
regionale productie, en geen Goudse waar. In Kleij (2007) wordt uitgebreid ingegaan op deze
17 de eeuwse pijpen.
In de grafiek hebben we de pijpen uit de 19 de en 20 ste eeuw opgesplitst omdat we
rekening houden met hernieuwde bewoning vanaf het laatste kwart van de 19 de eeuw. Vijf
pijpen stammen uit de periode 1800-1880 terwijl er acht vanaf het laatste kwart van de 19 de
eeuw kunnen worden gedateerd. 10 stuks kunnen uit beide perioden komen. Deze
periodeverdeling leert ons helaas weinig. Er komen wel iets meer pijpen uit de laatste periode
(acht versus vijf) maar gezien het geringe aantal totale pijpen is de significantie hiervan
onduidelijk.
47 ibidem; idem 2003; Van der Meulen 2003.

Figuur 9: Kleipijpen naar aantal en periode
1600-1700
1680-1750
1730-1815
1800-1880
1800-1950
1875-1950
Aantal
0 20 40 60 80 100
1600 1650 1700 1750 1800 1850 1900 1950
Periode
Uitzonderlijk is een groepje van 12 pijpenkoppen waarvan het model a-typisch is. De vorm
lijkt afgeleid van het ovoïde model, maar is kleiner. Alle bezitten het makersmerk of
hielstempel VH gekroond. Dit is het merk van Mathijs van der Helm (1736-1774, weduwe, -
1776). Dezelfde pijpvorm met hetzelfde stempel is in Alkmaar aangetroffen en daar als
buitenmodel omschreven en afgebeeld door Duco (2004, 84, afb 144). Volgens Duco
veroverde dit type pijp vanaf 1730 een gevestigde plaats in het assortimentsaanbod van pijpen
in Alkmaar. Het merk VH gekroond behoorde tot één van de meest geliefde merken in deze
stad. Misschien dat we hier een steel van een pijp aan kunnen toevoegen. Op deze steel is de
naam I(?) V.D. HELM gestempeld.
Iets dergelijks zou op kunnen gaan voor de pijpen die wij toeschrijven aan Jan en
Teunis Brammert. Van beide zijn de makersstempels op het materiaal aangetroffen. Van Jan
het merk AB gekroond op 11 pijpen, van Teunis het merk AP gekroond op zeven pijpen. Op
zichzelf lijken dit geen hoge aantallen maar toch niet insignificant op een totaal van ongeveer
80 pijpen (type 3) met een hielmerk. Hoewel dezelfde merken ook door andere makers gezet
werden denken wij toch aan deze beide personen. Er zijn elf stelen met een bandstempel
41

aangetroffen waarvan er zes met de naam BRAM, BRAMM, of BRAMMR en de initialen
W. en I. (en/of T.?). Jan Brammert zette het merk AB gekroond tussen 1780 en 1821 en
Teunis zijn merk tussen 1762 en 1776. Dit plaatst deze pijpen in de tweede helft 18 de – begin
19 de eeuw.
Bouwkeramiek
Met slechts een paar procent van al het verzamelde vondstmateriaal vormt bouwkeramiek een
kleine categorie. Eén heel bijzonder object is een deksteen. Een deksteen vormde met zijn
halfronde vorm de bovenkant of top van een set haardstenen, die de achterkant van de haard
vormden. Helaas is het exemplaar slechts voor de helft overgebleven. Maar toch lijkt de
afbeelding volledig te reconstrueren aan de hand van een identiek exemplaar uit Utrecht. 48
Figuur 10: deksteen uit Utrecht naast die uit Akersloot
Bron: Afdelingsblad AWN afd 3 “Grondspoor “ 161, jaargang 47, september 2006, 12
De gelijkenis is zelfs zo groot dat de mogelijkheid dat beide stenen in dezelfde mal
vervaardigd zijn niet kan worden uitgesloten. Op de spreukband langs de rand staat de tekst:”
[GHEEF]T TE WIJL GH[IJ SIJT LEVENDE. NA DE D]OOT IST U [VERKLEVENDE AO 1554]. Op
de afbeelding is Sint-Maarten te zien met een bedelaar. Gezien de gelijkenis lijkt het
aannemelijk dat ook de Akerslootse deksteen uit de tweede helft van de 16 de eeuw komt.
Naast de deksteen en enkele dakpan- en puinfragmenten bestaat de categorie
bouwkeramiek uit plavuizen (40 fragmenten) en tegels (bijna 150 fragmenten). Plavuizen zijn
moeilijk te dateren. Over tegels lijkt er iets meer duidelijkheid. De productie van tegels in
Nederland kwam eind 16 de / begin 17 de eeuw van de grond. 49 Aanvankelijk werden ze nog
polychroom versierd maar vanaf het tweede kwart van de 17 de eeuw werd monochroom blauw
populair. In de 18 de eeuw werd de versiering ook wel in paars uitgevoerd.
Als we de tegelfragmenten dateren dan blijkt hetzelfde beeld te ontstaan als hierboven
voor de pijpen naar voren is gekomen. De diagram, waarin bijna 100 tegelfragmenten zijn
opgenomen toont dat veruit de meeste fragmenten uit de 17 de / 18 de eeuw dateren. De rest van
de tegels, dat uit nauwelijks te dateren onversierde fragmenten bestaat, is hier buiten
beschouwing gelaten. Als dateringsindicatoren zijn overwegend de volgende kenmerken
genomen. 17A: dik en polychroom versierd, 17bd: kleine ossenkopversiering hoekjes, 17B-
18A: spinnenkopversiering hoekjes, 17B-18: blauw versierd, 17d-18A: gesprenkelde- of
48 Lagers 2006, 149, afb 225.
49 http://www.nederlandstegelmuseum.nl/Museum/Geschiedenis_Nederlands.htm
42

spatversiering in paars, 18: volledig paars, 18-19A: lelieversiering hoekjes. Hierbij is rekening
gehouden met de stijl waarin de verschillende versieringselementen zijn uitgevoerd.
Figuur 11: verdeling tegels naar datering (N=91)
30%
3%
13%
5%
9%
14%
18%
8%
17A
17bd
17B-18A
17B-18
17d-18A
18
18-19A
Ongeveer een kwart van de fragmenten is aan de 17 de eeuw toe te schrijven en rond éénderde
aan de 18 de eeuw. Eenzelfde aantal valt in de 17 de of 18 de eeuw terwijl een klein percentage
van recente makelij is. Hieronder is 1 fragment met het stempel TMM. Dit staat voor Tegels
Mosa Maastricht. De tegelfabriek werd rond 1900 opgericht.
20
43

Niet archeologisch complete objecten
Tussen het materiaal bevinden zich nog enkele vondsten die niet archeologisch compleet zijn,
maar wel het vermelden waard.
• Vuurklokken, waarschijnlijke alle daterend uit de 17 de eeuw (foto 29).
• Wijwaterbakje (foto 30)
• Pisa- en Montellupo aardewerk en Italiaanse faience. Dit was duur importaardewerk
uit het einde van de 16 de -eerste helft zeventiende eeuw (foto 31).
• Kaarsentrekbak uit de Middeleeuwen (foto 32).
• Enkele scherven Engels industrieel aardewerk, daterend uit de tweede helft 18 de -
eerste helft 19 de eeuw. Het is theeservies (foto 33).
• Een curiositeit is een engeltje (?) van pijpaarde, en een Jezus-figuur (foto 34).
Foto 29: Scherven van vuurklokken Foto 30: Deel wijwaterbakje met (IH)S
Foto 31: Aardewerk uit Pisa (links) en Montellupo (rechts)
44
Foto 34: religie
Foto 32: Kaarsentrekbak Foto 33:Engels industrieel aardewerk

Glas
Er zijn in totaal ongeveer 2000 glasfragmenten verzameld. In Kleij (2007) zal uitgebreid op
de vondsten worden ingegaan. Hier wordt volstaan met een kort overzicht.
Opvallend is dat wijnflessen en medicijnflesjes overheersen. De medicijnflesjes zijn
vooral uit de afvalkuil S304 in grote aantallen tevoorschijn gekomen. Interessant hierbij is dat
er ook een bijna complete glazen vijzel, die wel in apotheken werd gebruikt, als stortvondst is
teruggevonden. Zowel de vijzel als de medicijnflesjes zijn moeilijk te dateren, slechts ruwweg
17 de -18 de eeuw. De wijnflessen lijken op basis van de herkende typen overwegend uit de
periode 17B-18A te stammen. Maar Henkes (1994, 310), geeft al aan dat dergelijke flessen
nog veel in de tweede helft van de 18 de eeuw werden gebruikt. De dikke wand van de flessen
leidde er toe dat flessen lang in gebruik waren.
Naast flessen is er ook drinkgerei teruggevonden. Hieronder zitten 18 de eeuwse
kelkglazen en enkele bekers uit zowel de 17 de als 18 de eeuw. Ook zat er een platte braamnop
van een roemer (een drinkglas uit de 17 de eeuw) tussen het vondstmateriaal. Naast het oudere
materiaal is er ook recenter glas (19 de -20 ste eeuw) opgegraven. Dit beslaat ongeveer 10% van
het totaal. Dit lijkt een laag percentage maar de fragmentatiegraad van het oudere materiaal
was veel hoger.
Opvallende vondsten waren:
• Een glaszegel van een wijnfles van de Duitse familie von Brockendorf uit het einde
van de 17 de eeuw.
• Een rode langwerpige kraal met witte strepen. Wellicht een halffabrikaat.
• Een roodbruin staartje van een uitschenkflesje die vermoedelijk de vorm van een
vogel had (vgl Henkes 1994, 226, 49.4)
Uit het Deventer systeem zijn er één of meer exemplaren van de volgende typen binnen het
vondstmateriaal aangetroffen.
Glas
Fles Roemer Kelkglas
gl-fle-3 gl-roe gl-kel-1
gl-fle-4 gl-kel-2
gl-fle-6 Bekers gl-kel-32
gl-fle-7 gl-bek-11
gl-fle-8 gl-bek-58 Vijzel
gl-fle-9 gl-bek-6a gl-vij-1
gl-fle-11 gl-bek-19
gl-fle-19
gl-fle-22 Brilglas Deksel
gl-fle-38 of 39 gl-bri gl-dek
45

Metaal
In totaal zijn er bijna 200 (fragmenten van) metalen objecten verzameld. Meer dan helft
hiervan (in totaal 115) zijn (delen van) spijkers. Van iets meer dan 40 vondsten kon niet meer
worden vastgesteld wat het waren. Er zijn twee muntjes gevonden en een rekenpenning.
Een rekenpenning is een penning gebruikt om met behulp van een rekenbord (of
rekendoek) te kunnen rekenen. De penning nam een waarde aan afhankelijk van het vak waar
hij op geplaatst was. Het is vergelijkbaar met een telraam. Hieronder staat een voorbeeld,
waarbij links het getal 1254 staat: 1x1000 + 2x100 + 1x50 + 4x1. Als er nog 1 muntje op de
onderste rij wordt bij gelegd dan verdwijnen de muntjes op deze rij en komt er 1 muntje op de
5-lijn voor in de plaats. Dan zou er 1255 komen te staan. Het rekenbord (rechts) was een
veelgebruikt hulpmiddel voor de boekhouding.
Vanaf de 17 de eeuw werd de rekenpenning steeds vaker als speelpenning gebruikt. 50 Veel
rekenpenningen werden in Neurenberg geslagen, vandaar de aanduiding Neurenbergse
rekenpenning. Het exemplaar uit Akersloot is geslagen door Johan Weidinger (foto 35). Hij
werd meester in 1710. De laatst bekende penning van zijn hand stamt uit 1765. 51 Op de
keerzijde is een portret van een vrouw afgebeeld. De randtekst is niet goed leesbaar. In ieder
geval lijkt één van haar namen ANNA te zijn of te bevatten. Op de voorzijde staan vier
gekroonde wapenschilden met daaromheen de randtekst COVNTERS IOHANN WEIDINGERS
RECH PF.
Foto 35: Rekenpenning Foto 36: double tournois
50 http://nl.wikipedia.org/wiki/Historische_rekenpenningen_in_de_Nederlanden
51 http://www.ukdfd.co.uk/pages/nuremberg-jetons.html
46

Van de munten is er één een double tournois uit Frankrijk uit 1642 (foto 36). Op de voorzijde
staat Lodewijk XIII (1610-1643) afgebeeld, op de keerzijde staan drie Franse lelies. De
randteksten zijn niet leesbaar. De tweede munt is een Nederlands 1 cent stuk uit 1914.
Een ander object dat met handel kan worden geassocieerd is een gewichtje van lood (foto 37).
Het is rechthoekig en plat van vorm, weegt iets meer
dan 30 gram, en heeft een ijkmerk ‘09’of ‘60’.
Volgens R. Holtman 52 zou het ijkmerk voor het jaar
1709, 1809 of 1760 kunnen staan.
Tot in de 19 de eeuw gebruikte veel streken
hun eigen gewichten. Algemeen was 1 ons gelijk aan
1/16 de pond. Alkmaar gebruikte een pond van
486,6gram terwijl het Amsterdamse pond 494,1gram
woog. Bij beide komt 1 ons ongeveer overeen met 30
gram. Dit suggereert dat het Akerslootse gewichtje 1
‘ons’ representeert. Overigens stelt Holtman dat de
vormgeving van het gewicht vrij bijzonder is.
Foto 37: loden gewichtje
Foto 38: 2 Gero theelepeltjes
Ten slotte bevonden zich tussen het metaal twee complete
theelepeltjes (foto 38). In één is ‘alpacca’, de ander ‘Gero
alpacca’ gestempeld. Ze zijn afkomstig uit de
Gerofabriek. Deze fabriek is voortgekomen uit de in 1909
opgerichte 'M.J. Gerritsen & Co' en heette vanaf 1912
'Eerste Nederlandsche Fabriek van Nieuw Zilverwerken,
voorheen M.J. Gerritsen & Co'. Hoewel de naam
Gerofabriek al langere tijd werd gebruikt, werd dit pas in
1925 de officiële naam van het bedrijf. Het doel van de Gerofabriek was het fabriceren van
goede verzilverde tafelcouverts, dat voor een ieder bereikbaar was. Gero maakte haar
voorwerpen van het zogenaamde 'nieuw zilver', alpacca genoemd. Alpacca bevat in het geheel
geen zilver maar bestaat uit een legering van koper, nikkel en zink. Dit alpacca werd
vervolgens langs elektronische weg verzilverd. In 1931 werd het Gero zilmeta (edelstaal) op
de markt gebracht ter vervanging van het alpacca. 53 Dit suggereert dat beide lepeltjes, met de
aanduiding alpacca, ergens tussen het tweede decennium van de vorige eeuw en 1931 dateren.
52
Redactielid van het blad ‘Meten & Wegen’. De bovenstaande is gebaseerd op zijn antwoorden van vragen van
onze kant.
53
http://www.zilverbank.nl/zilverfeiten/03_02_vr_gero.shtml
47

Organisch
Er is een opvallende hoeveelheid schelpen aangetroffen. In totaal 55 stuks. Voor het overgrote
deel (48) betreft het oesterschelpen. Hiernaast zijn er 2 mosselschelpen verzameld. De rest is
niet naar ondersoort toegewezen.
Er zijn 392 botten (inclusief tanden en kiezen) van dieren verzameld. Van ruim 240
fragmenten kon het soort dier worden bepaald, van bijna 150 kon enkel worden aangegeven
of het grote of kleinere dieren waren. De diagram geeft een overzicht van de aangetroffen
aantallen botten naar diersoort en grootte.
Figuur 12: Verdeling bot naar dier (aantallen, N=392)
48
85
131
26 1 13 1
41
48
1
18
24
20
konijn
kat
hond
vogel
eend
vis
klein/middelgroot
varken
middelgroot
schaap/geit
middelgroot/groot
Veruit de meeste botten zijn afkomstig van runderen, zeker als hier nog het aantal botten van
grote en grote/middelgrote dieren aan wordt toegevoegd. Het beeld wordt enigszins vertekend
door een groot aantal visbotjes. Bijna al deze botjes zijn in de buurt van elkaar verzameld
zodat het hier mogelijk om hooguit om enkele visjes gaat. Rund maakt dan ook veruit de
grootste categorie uit, gevolgd door het varken en dan het schaap/geit. Wellicht werden deze
dieren ter plaatse geslacht en geconsumeerd. Van alle drie de diersoorten zijn zowel
vleesrijke, vleesarme en vleesloze delen van het skelet teruggevonden. Vleesrijke delen zijn
dan indicatief voor consumptieafval en vleesloze delen geven het slachtafval aan. Sommige
botten van runderen en varkens vertonen hak- en snijsporen, in één geval zijn ook zaagsporen
zichtbaar. Van de leeftijd kan enkel worden gezegd dat er zich tussen de resten van alle drie
diersoorten in ieder geval ook de resten van dieren bevinden die nog geen één jaar oud waren.
Van de huisdieren zijn er delen van de hond en de kat verzameld. Opvallend genoeg
zijn van de kat enkel de delen van alle vier de voor- en achterpoten aangetroffen. Ten slotte
bevond zich een achterpoot van een konijn tussen de vondsten alsmede 14 botten van de
vogel, waaronder één van een eend.
rund
groot

Ook bewerkt bot is teruggevonden. Eén botfragment is tot knoop bewerkt (foto 40). Een
tweede tot een speelkootje dat is doorboord (foto 39).
Foto 39: Speelkootje Foto 40: knoop
De duigen van de tonnen van de putten S308 en S400 zijn meegenomen en bekeken. De
duigen van de ton van S308 werden door vastgespijkerde houten hoepels bijeengehouden. Ze
hadden aan de onderkant een breedte die varieerde tussen 9-12cm. De onderkant van de ton
was ongeveer 55cm breed. De hoogte, afgeleid uit de opgravingsdocumentatie, was 75-80cm.
Wij schatten dat deze ton een inhoud van 170 à 180 liter heeft gehad. Hierbij is er rekening
gehouden met een bodem (deksel) die zich op 6cm van de onderkant (bovenkant) bevond. Er
zijn geen markeringen of merktekens op het hout waargenomen, wel twee waarschijnlijk
bewust aangebrachte gaten met een doorsnede van ongeveer 2cm.
Ook de duigen van de ton van S400 werden met houten hoepels bijeengehouden en
varieerden in breedte (onderkant) tussen 9-12cm. Aan de onderzijde was deze ton 45cm
breed, en halverwege liep de breedte uit naar 55cm. De hoogte is ongeveer 75cm geweest
waarmee de inhoud op rond 115 liter kan worden bepaald. Ook op deze ton zijn geen
markeringen of merktekens waargenomen, wel wederom weer gaten van rond 2cm in
diameter. Het eikenhout van de ton van waterput S400 is dendrochronologisch onderzocht
door Dendrolab NL. Op basis van visuele inspectie zijn hiervoor twee duigen geselecteerd. De
uitkomst van het onderzoek staat in de tabel.
Uitkomst dendrochronologisch onderzoek eiken ton waterput S400
Dendrolabcode Jaar waarin/waarna de Zekerheid van de Referentiechronologie
boom is geveld
datering
aks00011 ná 1461 AD +/- 6 99,95% NLARTPOL
aks00021 ná 1459 AD +/- 6 97,00% NLARTPOL
49

Natuursteen
50
Binnen de categorie natuursteen (74 stuks) is er
relatief veel leisteen verzameld. Leisteen was in
het algemeen in gebruik als dakbedekking. In
drie fragmenten waren de gaten waardoor de
spijkers gingen waarmee de leisteen werd
vastgezet nog aanwezig. Mogelijk zijn ze
oorspronkelijk afkomstig van de nabijgelegen
kerk, die in de loop van zijn bestaan enkele
verbouwingen en restauraties heeft gekend. 54
Een bijzondere vondst is een leistenen plaatje
waarop een bootje is ingekrast (foto 41)
Foto 41: leitje met ingekrast bootje
Overig
Ten slotte zijn er nog een brok verbrand leem meegenomen en twee voorwerpen van plastic:
een deel van een mesheft en een tandenborstel, en twee voorwerpen van baksteen waarvan de
functie onduidelijk is (zie foto 42).
Foto 42: twee voorwerpen van baksteen
.
54 http://home-2.worldonline.nl/~oradewit/kerkakersl.htm

Zeefmonsters
Er zijn gedurende de opgraving 3 monsters genomen. Eén betreft een monster van de
voegspecie die gebruikt is bij S101. Dit is onder vondstnummer 106 opgeslagen. De twee
overige monsters zijn door Menno de Boer en Mark Phlippeau uitgewerkt. Het eerste monster
van ongeveer 25 liter is genomen uit de binnenkant van waterput S308 (figuur 4, laag xvi).
Het tweede monster betreft een handvol zaden die bij elkaar werden aangetroffen net buiten
waterput S101, in laag vii, net boven laag x (figuur 5).
Monster 1 is gezeefd met 3 mm, 2 mm, 1 mm, 0,5 mm en 0,2 mm gestapelde zeef. Wat opviel
is dat houtskool en puindelen veel voor kwamen. De hoeveelheid organisch materiaal is hoog.
De onderstaande tabel geeft een overzicht van wat is aangetroffen. Een nadere
detailuitwerking naar aantallen en soorten is niet gedaan.
Zeef Organisch Anorganisch
3 mm mosselschelp,
houtskool,
hout, visbot,
gecalcineerd
bot. Slakhuis
Zadenvondst monster 2:
Naast waterput 1 was een beerlaag (laag x) met daarboven een laag met bakstenen en puin
(laag vii). In deze laatste laag, vlak bij elkaar gelegen lag een handvol zaden. Ze zaten verpakt
in een omhulsel van zand. Na het wassen en het bekijken onder de microscoop bleken het
zaden te zijn van de vlier (Sambucus, foto 43).
Foto 43: zaadje van een vlierboom
Stuk plavuis, stukken van
mortel, roodbakkend en
geglazuurd aardewerk,
leisteen, puin zowel rood
als geel, ijzerconcretie,
slak/sintel
Als boven + mortel
brokjes
Als boven + sintel +
2 mm + wervel van
vis
1 mm + vissenschub
+ bot mineraal
0,5 mm Houtskool, Leisteen, puin zowel rood
schelp, hout, als grijs/wit
insectdelen,
enkele zaden
o.a. vlier
0,2 mm Ei van insect Zand
.
Vlierbomen hadden vroeger (en nu nog) een betekenis. Ze
werden zowel voor medische doeleinden als voor voedsel
gebruikt.
Leuk detail : 'Sambucus' is afgeleid van het Grieks
'sambuke', dat fluit betekent. Van het hout kan een fluit
gemaakt worden. Hier komt ook de term Flierefluiter
vandaan.
51

Interpretatie
Uit de historische kaarten en de mededelingen van de huidige eigenaren wisten we dat er op
het perceel twee woonfasen konden worden aangetroffen. Een oude fase waarin het perceel in
ieder geval in de 17 de eeuw bewoond was, en een recente uit eind 19 de / 20 ste eeuw.
De tweede woonfase eindigde in de jaren 70 van de vorige eeuw. Uit deze fase zijn
enkele funderingen en waterputten aangetroffen. Dat deze woonfase aan het eind van de 19 de
eeuw moet zijn begonnen, zoals ons was verteld, werd door het aantreffen van relatief veel
vondstmateriaal uit deze tijd bevestigd. Als we het materiaal dat door ons als 19 de / 20 ste eeuw
wordt gedateerd bekijken, valt één ding op. Goed dateerbare vondsten, bijvoorbeeld aan de
hand van merken, vallen alle in de tweede helft van de 19 de en de eerste helft van de 20 ste
eeuw terwijl hierbinnen de nadruk ligt op het laatste kwart van de 19 de eeuw. Precies de tijd
waarin de tweede woonfase moet zijn begonnen.
In deze periode lijkt vooral het voorperceel in gebruik te zijn geweest. Hier lagen het
huis en de waterputten. Twee van deze putten lagen bijna tegen de achterkant van het huis,
één wellicht eronder. Dit kan een technologische oorzaak hebben. In ieder geval twee putten
waren aan de bovenzijde gesloten. Het water zal via een pijp met een handpomp naar boven
moeten worden gehaald. Misschien liepen deze pijpen direct de woning in. Dit kan de nabije
ligging van de putten bij het huis verklaren. Waarvoor het achterterrein diende is niet echt
duidelijk. Misschien was een deel ervan als wasplaats in gebuik, indien de slordig gestapelde
bakstenen put hiervoor diende. Maar het gebrek aan (andere) bouwstructuren duidt
overwegend op het gebruik als (moes)tuin.
Door de kaart van Visser uit 1635 weten we wel dat de woning uit de eerste woonfase zich
ook aan de voorzijde van het perceel bevond. Aan de hand van de aangetroffen sporen en
vondsten nemen wij aan dat het begin van de eerste woonfase in de 16 de eeuw kan worden
gelegd. Hiervoor bestaan enkele aanwijzingen. Ten eerste de oudste waterput. Wij gaan er van
uit dat de aanwezigheid van een waterput een indicator is dat het perceel ook wordt bewoond.
De oudste put die is aangetroffen stamt zeker van ná 1461 (±6jr). Eventueel zou de put dus
nog in de tweede helft van de 15 de eeuw gebouwd kunnen zijn (en dus middeleeuws). Maar
als er met een periode tussen het kappen van de boom en het uiteindelijke (secundair) gebruik
van het hout in de vorm van een waterput rekening wordt gehouden, belanden we al snel in de
16 de eeuw. Uit deze eeuw komt waarschijnlijk ook de haardsteen. Dit is een stuk
bouwkeramiek dat ook bij een woonhuis past. Tevens stamt de oudste laag die we hebben
gedateerd uit de 16 de eeuw, wat ook geldt voor de vroegste dateringen van de archeologisch
complete objecten. Ten slotte beginnen de scherven die uit deze eeuw kunnen komen in
aantallen toe te nemen ten opzichte van eerdere perioden. Dus hoewel er ook ouder materiaal
is aangetroffen (zelfs uit de IJzertijd) en hiermee eerdere bewoning niet is uitgesloten, lijken
de in onze ogen meer concretere aanwijzingen toch op de 16 de eeuw als aanvang te wijzen.
Het perceel zal tot rond het midden van de 18 de eeuw zijn bewoond (zie Kleij 2007).
Op het voorterrein zijn onder een laag met veel puin één of meer afvalkuilen aangetroffen wat
kan passen bij het slopen van een huis en vervolgens het begraven van het puin en afval. Toch
kan het perceel zelf nadien ook nog als afvalstortplaats in gebruik zijn geweest. Vele
scherven, pijpen en archeologisch complete objecten passen nog heel goed in de tweede helft
van de 18 de eeuw. Zo kan een grote afvalkuil, indien deze in één keer is aangelegd, aan het
begin van het laatste kwart van de 18 de eeuw gegraven zijn. Dat deze kuil(en) werd(en)
aangelegd op de plek waar het water naar boven werd gehaald vormt ook een aanwijzing dat
het perceel in de tweede van de 18 de eeuw niet meer werd bewoond.
52

Hoe werd het perceel gebruikt? De kaart van Visser leert dat het huis waarschijnlijk
aan de voorzijde van het perceel stond, hoewel archeologische aanwijzingen hiervoor
ontbreken. Of het moet een keldertje zijn, maar de datering hiervan is onduidelijk. Gedurende
de laatste woonfase werd ook het water op dit deel van het perceel gewonnen. Het
waterwingebied tijdens de oude woonfase bevond zich echter aan de achterzijde van het
perceel. En wel aan de zuidkant ervan, getuige de ligging van de drie waterputten uit deze tijd
(figuur 13). Het gebruik binnen dit waterwingebied lijkt te switchen tussen oost en west. De
eerste put (1) bevond zich aan de oostzijde. Vervolgens werd waterput 2 aan de westzijde
gebouwd. Hierna volgde de aanleg van een derde nieuwe put die wederom aan de oostkant
lag. Ten slotte is put nummer 2 weer opnieuw opgebouwd of hersteld.
Onduidelijk is de reden achter dit patroon van opeenvolgende putten. Misschien
stortten de putten in waardoor de aanleg van een nieuwe put noodzakelijk werd. Put 1 lijkt in
ieder geval te zijn ingestort. Voor put 2 en 3 is dit minder duidelijk. Ook is het is mogelijk dat
men door de aanleg van de beerkuil tegen de westkant van put 2 deze put niet meer wenste te
gebruiken, en daarom een nieuwe bouwde. Dit suggereert dan een hygiënebesef.
Figuur 13: gebruik van het perceel 16 de -midden 18 de eeuw (schematisch)
De noordzijde van de achterkant van het perceel zien wij als de plek die diende om afval te
begraven. Uit de fragmentatie van het materiaal leiden wij af dat hier langdurig kuilen zijn
gegraven om afval te dumpen. Hoever deze ‘afvalzone’ richting de voorkant van het terrein
doorloopt is niet duidelijk. Hier is niet opgegraven. Dat wij deze plaats als afvalplek
aanwijzen heeft ook te maken met de constatering dat er plekken zijn waar weinig tot geen
archeologische vondsten uit de grond kwamen. Er is dan blijkbaar een bewust ruimtelijk
depositiepatroon aanwezig. De ruimte tussen het woongedeelte en het waterwingebied was
zo’n archeologisch leeg gebied. Ook het middengedeelte van het achterterrein bleek relatief
leeg. Deze gebieden zijn dan mogelijk als looppaden te beschouwen.
Wat ten slotte de functie van de bakstenen structuur (S402) was is enigszins
raadselachtig. Het kan 17 de of 18 de eeuws zijn en lijkt een grens te vormen. Maar waarvan?
Misschien lag er gedurende de 18 de eeuw toch een beerkuil waarvan het dan de rand vormde.
De ongedateerde laag die ertegenaan lag was sterk humeus. Een iets noordelijker gelegen laag
met beerresten zou hier dan mogelijk ook onderdeel van zijn geweest. Door de aanleg van put
S100 zijn de twee lagen gescheiden geraakt. In dat geval is er alsnog sprake van een beerkuil
waarin al dat completere materiaal werd gedumpt. Maar gezien de onduidelijkheid hierover is
deze structuur in de bovenstaande tekening niet opgenomen.
53

Hierbij speelt nog de mogelijkheid dat het aantreffen van een laag met beerresten niet
per definitie op een echte beerkuil hoeft te wijzen. Onder een beerkuil verstaan we een kuil
waarin de beer werd verzameld die diende om het land te bemesten. Dit laatste hoeft echter
niet op te gaan voor sommige lagen met beer(vlekken) uit Akersloot. Het zouden evengoed
‘gewone’ afvalkuilen kunnen zijn geweest.
Concluderend heeft de opgraving van 2005 de nodige informatie opgeleverd over het tijdstip
van bewoning en gebruik van het perceel. Helaas ontbrak de tijd en mankracht om het gehele
perceel beter te onderzoeken en in kaart te brengen. Nu blijft het beeld toch enigszins
fragmentarisch en onzeker. Ook is er in dit verslag geen aandacht besteed aan wie de
bewoners waren, wat ze deden en hun cultuur. Maar die leemte wordt gevuld door het boek
Archeologie van het platteland. Zeventiende en achttiende eeuwse vondsten van de Buurtweg
te Akersloot geschreven door Piet Kleij (2007).
54

Literatuur
Bartels, M., 1999: Steden in scherven. Vondsten uit beerputten in Deventer, Dordrecht,
Nijmegen en Tiel (1250-1900), Zwolle.
Bartels, M./H. Clevis/ F.D. Zeiler (red.), 1993: Van huisvuil en huizen in Hasselt.
Opgravingen aan het Burg Royerplein, Kampen.
Baart, J.M./W. Krook/A.C. Lagerweij, 1986: Opgravingen aan de Oostenburger-middenstraat,
in J.B Kist et al. (red.) Van VOC tot werkspoor. Het Amsterdamse industrieterrein
Oostenburg, Utrecht.
Bitter, P., 1995: Geworteld in de bodem. Archeologisch en historisch onderzoek van een
pottenbakkerij bij de Wortelsteeg in Alkmaar, Zwolle (Publicaties over de Alkmaarse
Monumentenzorg en Archeologie 1)
Bitter, P., 2004: De verborgen stad. Archeologisch onderzoek naar 750 jaar wonen in
Alkmaar, in P. Bitter/J. van Campen/K. Duysters/S. Oskamp/C. Smits (red.) De
verborgen stad. Archeologisch onderzoek van 750 jaar wonen in Alkmaar,
Amsterdam, 4-29.
Bitter P./J. Dijkstra/R. Roedema/R. van Wilgen (red.), 1997: Wonen op Niveau. Archeologie,
bouwhistorie en historie van twee percelen aan de Langstraat, Alkmaar (inclusief
catalogus, Rapporten over de Alkmaarse Monumentenzorg en Archeologie 5/5A)
Carmiggelt, A./M.M.A. van Veen, 1995: Laat- en postmiddeleeuws afval afkomstig uit zes
vondstcomplexen te Den Haag, Den Haag (Haagse Oudheidkundige Publicaties 2).
Clevis, H. (red), 2001: Zwolle ondergronds. Zeven blikvangers van archeologische vondsten
in Zwolle, Zwolle
Clevis, H./J. Kottman, 1989: Weggegooid en teruggevonden. Aardewerk en glas uit Deventer
vondstcomplexen 1375-1750, Kampen.
Clevis, H./M. Smit, 1990: Verscholen in vuil. Archeologische vondsten uit Kampen 1375-
1925, Kampen.
Dijkstra, J., 1997: Post Middeleeuwse keramiek in P. Bitter et al. 1997, 76-96.
Dijkstra, M./S. Oskamp, 2006: Vondsten uit een beerput van huis Rosendaal te Lisse (ca.
1590-1630). Een kijkje in de keuken van een VOC beambte, in H. Clevis/S. Oskamp
(red.) Assembled articles 3. Symposium on Medieval and Post-Medieval Ceramics.
Zwolle 9 en 10 okt 2003, Zwolle, 139-183.
Duco, D.H., 1987: De Nederlandse kleipijp. Handboek voor dateren en determineren, Leiden.
Duco, H., 2003: Merken en merkenrecht van de pijpenmakers in Gouda, Amsterdam
Duco, D.H., 2004: Drie eeuwen tabakspijpen uit Alkmaar. Een analyse van de kleipijpen na
vijftien jaar stadskernonderzoek, in P. Bitter/J. van Campen/K. Duysters/S. Oskamp/C.
Smits (red.) De verborgen stad. Archeologisch onderzoek van 750 jaar wonen in
Alkmaar, Amsterdam, 71-96.
Hof, M., 2002: VOC-porselein in Delft, op:
http://thema.delft.nl/archeologie/Htmlfiles/Publicaties/Delfbulletin/Delfartikelen02/vo
c/porselein.htm.
Fermin, B./M. Groothedde/ J. Krijnen, 2006: “Haickfortz huesinge war de armen in wonen”.
Archeologisch onderzoek naar Hackfort’s armenhuisjes aan de Spittaalstraat in
Zutphen, Zutphen (Zutphense Archeologische Publicaties 17).
Gangelen, H. van/ K. Helfrich, 1992: De keramiekvondsten vanaf circa 1550, in P.H.
Broekhuizen/ H. van Gangelen/ K. Helfrich/ G.L.G.A. Kortekaas/ R.H. Alma/ H.T.
Waterbolk (eds.): Van boerenerf tot bibliotheek. Historisch, bouwhistorisch en
archeologisch onderzoek van het voormalig Wolters-Noordhoff-Complex te
Groningen, Groningen, 293-345.
55

Gangelen. H. van/G. Kortekaas/A. Carmiggelt, 1987: Ceramiek uit een laat-18 de eeuwse
afvalkuil op het voormalig Zuiderkerkhof te Groningen, Amersfoort (Corpus
Middeleeuws Aardewerk, Reeks B).
Gierveld, A.J./J. Pluis, 1995: Fries Aardewerk. Harlingen. Bedrijfsgeschiedenis 1600-1933 &
producten tot 1720, Leiden.
Griffioen, A./S. Oskamp, 2006: Een 16 de –eeuwse beerput uit de binnenstad van Woerden, in
H. Clevis/S. Oskamp (red.) Assembled articles 3. Symposium on Medieval and Post-
Medieval Ceramics. Zwolle 9 en 10 okt 2003, Zwolle, 101-121.
Groeneweg, G., 1992: Bergen op Zooms aardewerk. Vormgeving en decoratie van
gebruiksaardewerk gedurende 600 jaar pottenbakkersnijverheid in Bergen op Zoom,
Waalre (Bijdragen tot de studie van het Brabantse Heem deel 35).
Henkes, H.E., 1994: Glas zonder glans. Vijf eeuwen gebruiksglas uit de bodem van de Lage
Landen 1300-1800, Herent (Rotterdam papers 9).
Jong-Lambrechts, N. de, 2004: Koken, baken, braden en eten met aardewerk. Over
detoepassing van gebruiksaardewerk uit archeologische context, in P. Bitter/J. van
Campen/K. Duysters/S. Oskamp/C. Smits (red.) De verborgen stad. Archeologisch
onderzoek van 750 jaar wonen in Alkmaar, Amsterdam, 30-47.
Jörg, C.J.A., 1989: Chinese Export Porcelain. Chine de Commande from de Royal Museums
of Art and History in Brussels, Hong Kong.
Kaneda, A., 2004: Bont en blauw. Aziatisch porselein uit de bodem van Alkmaar, in P.
Bitter/J. van Campen/K. Duysters/S. Oskamp/C. Smits (red.) De verborgen stad.
Archeologisch onderzoek van 750 jaar wonen in Alkmaar, Amsterdam, 97-102.
Kleij, P., 1995: Oosterhouts aardewerk, in H. Clevis (red.) Assembled articles 2. Symposium
on medieval and post-medieval ceremics. Antwerpen 25 and 26 January 1995, Zwolle,
101-128.
Kleij, P., 2007 (in druk): Archeologie van het platteland. Zeventiende en achttiende eeuwse
vondsten van de Buurtweg te Akersloot, Zaandijk/Zwolle.
Klijn, E.M.Ch.F.,1995: Loodglazuuraardewerk in Nederland. De collectie van het Nederlands
Openluchtmuseum, Arnhem.
Klijn, E.M.Ch.F., 2003: Onbekend tinglazuuraardewerk. De collectie van het Nederlands
Openluchtmuseum, Arnhem.
Korf, D., 1981: Nederlandse Majolica, Haarlem.
Lägers, H., 2006: Hertsteen en Cronement. Haardstenen uit de zestiende en zeventiende eeuw,
Utrecht (Utrechtse materiaalcatalogus 2).
Lenting, J.J./H. van Gangelen/H. van Westing (red.), 1993: Schans op de grens. Bourtanger
bodemvondsten 1580-1850, Groningen.
Lunsingh Scheurleer, D.F., 1966: Chine de commande, Hilversum.
Lunsingh Scheurleer, D.F., 1972: Chinees porselein, Bussum.
Lunsingh Scheurleer, D.F., 1975: Delfts Blauw, Bussum.
Meulen, A. van der/P. Smeele, 2005: Fries aardewerk. De pottenbakkers van Friesland 1750-
1950. Het ambacht, de mensen, het aardewerk, Leiden
Meulen, J. van der, 2003: Goudse pijpenmakers en hun merken, Leiden.
Oskamp, S., 2003: Majolica en faience uit een beerput op het bedrijfsterrein aan het
Oosteinde. Een greep uit het assortiment van De Porceleynen Fles (1660-1680), in
L.A. Schledorn/M.S. van Aken-Fehmers/T.M. Eliëns (red.).Delfts aardewerk.
Geschiedenis van een nationaal product, deel III, De Porceleyne Fles, Zwolle, 14-47.
Oskamp, S./ P. Bitter/ R. Roedema/ R. van Wilgen, 1998: Afval van gorters, brouwers en een
hospitaal. Archeologisch onderzoek van het Wortelsteegplein, Alkmaar (Rappotern
over de Alkmaarse Monumentenzorg en Archeologie 6).
56

Schledorn, L.A., 2003: Het productassortiment van De Porceleyne Fles in de zeventiende en
achttiende eeuw, in L.A. Schledorn/M.S. van Aken-Fehmers/T.M. Eliëns (red.).Delfts
aardewerk. Geschiedenis van een nationaal product, deel III, De Porceleyne Fles,
Zwolle, 48-61.
Thijssen, J. (red.), 1991: Tot de bodem uitgezocht. Glas en ceramiek uit een beerput van de
‘hof van Batenburg’ te Nijmegen, 1375-1850, Nijmegen.
Venhuis, S. 2004: Gewapend slib. Alkmaars slibaardewerk uit de late zestiende en
zeventiende eeuw, in P. Bitter/J. van Campen/K. Duysters/S. Oskamp/C. Smits (red.)
De verborgen stad. Archeologisch onderzoek van 750 jaar wonen in Alkmaar,
Amsterdam, 103-111.
Weber, E./M. Hulst, 2006: Middeleeuwse vondsten uit de beerput van de Beverwijkse
woonstoren, in H. Clevis/S. Oskamp (red.) Assembled articles 3. Symposium on
Medieval and Post-Medieval Ceramics. Zwolle 9 en 10 okt 2003, Zwolle, 123-138.
57