Zwolle - Monumentenwacht Overijssel Flevoland

Zwolle Monumenten
Magazine 2012

Colofon
ISBN: 978-90-8533-059-2
Uitgave: Gemeente Zwolle
Expertisecentrum, Omgevingsadvies
Postbus 10007
8000 GA Zwolle
Druk: Upmeyer Zwolle
Tekst: Gerrit Piek / Voorwoord
Michael Klomp / Bolwerken en singels rondom de
stad Zwolle
Peter van Saane / Openbare Parken
Hank van Tilborg / De buitenplaats Windesheim
Adriaan Mostert / Landgoed Schellerberg
Henry Kranenborg / Het groen van de wederopbouw
Koen Nijmeijer / Het landhuis Soeslo
Johan Teunis / ‘Plaatsen om tot rust te komen’
Bert Kiekebelt / De buitenplaats Boschwijk
Bert Jonker / Groen
Michael Klomp / De groene accommodaties van de
voetbalclub PEC Zwolle
Liewe Dijkstra / Groene Muren
Harry Vrielink / Monumenten programma
Acquisitie: Carl Borst, Johan Teunis
Vormgeving: Hidde Heikamp
Eindredactie: Hemmy Clevis
Fotoverantwoording:
Henry Kranenborg, Harry Vrielink, Jeroen Drost,
Hidde Heikamp, Hans Westerink, Archeologie Zwolle,
Gemeente Zwolle, Monumenten advies bureau,
Liewe Dijkstra, Historisch Centrum Overijssel,
Stichting Levende Stadsgeschiedenis Zwolle.
Comité Open Monumentendag Zwolle
Domus Scolarium Divitum of Domus Vicina
Praubstraat 16-18
8011 LW Zwolle
Tel. (038)4651565
E-mail: Harry.vrielink@home.nl
Internetadres Landelijke Stichting OMD:
www.openmonumentendag.nl
Internetadres Zwols Comité OMD:
http://home.kpn.nl/harry.vrielink/comd.htm
Groen van Toen
Een Latijns spreekwoord stelt dat er over smaken en kleuren niet valt te twisten.
Iedereen heeft er een andere mening over of beleving bij. Dat blijkt al uit een niet
uitputtende lijst van 50 verschillende kleurbenamingen groen. Van een groot deel
heb ik geen idee wat voor soort groen ik me er bij moet voorstellen: JandeBouvriegroen,
Schweinfurtergroen, standgroen. Weet u het? Zaansgroen en monumentengroen
ken ik wel. De kleuren liggen dicht bij elkaar. PecZwollegroen, dat
overigens niet in die lijst voorkomt, ken ik ook, maar dat zullen de meeste mensen
buiten Zwolle wel weer niet kennen.
De groenkleuren die ook niet in die lijst voorkomen zijn ‘groen van jaloezie’ of
‘iemand die groen wegtrekt’. Marsmannetjes worden ook groen afgebeeld. Het
groen dat op dit moment enorm in de aandacht staat is de groene economie.
Maar het echte groen verwijst natuurlijk naar de natuur.
Dit al weer vijfde monumentenmagazine speelt met de kleuren groen rondom de
26ste open monumentendag in Zwolle. Dat groen een onderdeel is van het welbehagen
binnen stedelijk gebied, speelt nog niet zo lang. De eerste groenbeheerders
waren de bezitters van kastelen of buitenhuizen. Zij ontwierpen aan het einde van
de 18de eeuw prachtige en grote tuincomplexen achter of rondom hun buitens,
naar de stijl van hun tijd. Er waren toen al tuin- en landschapsarchitecten. Gelukkig
zijn er tegenwoordig nog altijd eigenaren van buitens die zorg dragen voor hun
buitenhuis en het daarbij horende groen. Het buiten Soeslo is daar een treffend
voorbeeld van.
Gemeentelijke overheden begonnen zich pas in de eerste helft van de 19de eeuw
met openbaar groen te bemoeien. Aanvankelijk bleef dat beperkt tot het verbouwen
van de vestingwerken tot romantische tuinen in de landschapsstijl. In 1860
komt daar bijvoorbeeld park Eekhout bij, oorspronkelijk ook een particuliere tuin.
Stadsparken is pas iets uit het begin van de 20ste eeuw en je ziet dat een begraafplaats
ineens ook een wandelpark functie krijgt binnen het ontwerp. De Kranenburg
is daar een voorbeeld van. Elke tijd heeft bij openbaar groen een eigen
beleving en invulling. Een jongere variant is het openbaar groen in de wederopbouwwijken.
Al deze onderwerpen komen in dit magazine aan bod. En uiteraard mag het meest
recente groen in dit blad dan ook niet ontbreken. Dit jaar is Fc Zwolle kampioen
geworden en gepromoveerd naar de eredivisie. Tijdens de huldiging is door de
voorzitter Adriaan Visser de slogan “Pec is back” geuit.
Hierbij wordt teruggegrepen naar de oude naam en de roemrijke historie van de
club. De prachtige kleur groen hoort hier onmiskenbaar bij. Als wethouder monumentenzorg
en archeologie ben ik dan ook trots op al dit Zwols groen, ondanks het
feit dat het logo van Zwolle in Zwols blauw is uitgevoerd.
Gerrit Piek
Wethouder Monumentenzorg en Archeologie

4
De oudste verdedigingswerken van de stad dateren van na de stadsrechtverlening van
1230. Deze verdedigingswerken hebben bestaan uit aarden wallen met daarop houten
palissades die de toenmalige stad begrensden. Opgravingen in 2004, op de locatie Achter
de Broeren, hebben aangetoond dat rond 1260 een deel van deze aarden wal vervangen
is door een bakstenen muur. In deze muur zullen op belangrijke plekken torens en
poortgebouwen aanwezig zijn geweest. Naarmate de stad groeide is deze muur voor een
groot deel verlegd en vervangen door latere stadsmuren. De op dit moment nog aanwezige
stadsmuur aan de Thorbeckegracht dateert bijvoorbeeld uit de periode rond 1480.

Van nog later is de karakteristieke stervorm die ontstaan is door
de aanleg van elf aarden bolwerken of bastions. Het is juist deze
stervorm die bij een rondrit langs de grachten en singels voor de
bezoeker van de stad nog duidelijk waarneembaar is.
In de periode vóór 1589 kwamen de uitvoering en de kosten voor
de aanleg van stedelijke verdedigingswerken voor rekening van
de stad. Het belangrijkste doel was in die tijd het waarborgen van
de veiligheid van de Zwolse burgers. Na 1589 brak een belangrijke
verandering aan. De stad moest zijn neutrale koers laten varen
en zich schikken in het nieuwe staatsbestel. De grote steden in de
IJsselstreek, waaronder Zwolle, werden uitgeroepen tot belangrijke
grensvestigingen in de oostelijke verdedigingslinie van de
Republiek der Zeven Verenigde Provinciën en waren daarmee van
nationaal belang. De benoeming tot grensvesting en de opkomst
van de Spaanse troepen in het oosten van het land die uiteindelijk
resulteerde in de val van Deventer in 1587, heeft de stad Zwolle
doen besluiten om een verzoek te doen aan de Staten-Generaal
om de stad naar de nieuwe inzichten te versterken.
In 1589 diende de Zwolse burgemeester Godfried Bloemendal
een rekest in dat de stad zou mogen worden ‘gefortificeert ende
voorzien met nieuwe grachten, bolwercken ende strijckweerden
ende andere nootelijckheden’. Tevens werd gevraagd om een
nieuwe IJsselgracht te graven zodat de al eerder aangelegde drie
schansen met elkaar verbonden konden worden. In 1590 gaf de
Raad van State toestemming en kreeg mr. Adriaen Anthonisz opdracht
om een ontwerp van de Zwolse vestingwerken te maken.
Met uitzondering van enkele tekeningen en plannen, waaronder
de tekening van Cornelis Bloemert uit 1593 van de ‘het nye werck
voor de Diezerpoort’ zou het echter tot 1606 duren voordat men
overging tot de aanleg van de verdedigingswerken.
In ruil voor het tijdelijk stopzetten van de stedelijke muntslag
kreeg Zwolle een subsidie vanuit Den Haag van 6000 gulden. De
aanleg van nieuwe verdedigingswerken rond de stad was in 1619
grotendeels afgerond.
De in het rekest uit 1589 vermelde nieuwe IJsselgracht was in
eerste instantie bedoeld om de ‘Coterschans’ (Katerschans) en
de ‘Berghschans’ met de stad te verbinden. In de periode na 1619
wordt aan de bestaande linie een zijtak met een extra schans toegevoegd.
Deze Nieuwe Schans, later het Nieuwe- of Engelse Werk
genoemd, was door een aparte gracht en wal aan de Bergschans
op de Spoolderberg gekoppeld. Van deze linie resteren thans nog
het park het Engelse werk en delen van de liniesloot aan de rand
van park Eekhout.
Onder leiding van de bekende vestingbouwkundige Menno van
Coehoorn werd in 1698 het plan opgevat om de Zwolse linie naar
de IJssel te verbeteren en de Nieuwe Schans te moderniseren.
Stadsmuur met Wijndragerstoren

Luchtfoto Zwolle
De oude gebastioneerde schans zou worden vervangen door een
dubbel hoornwerk met drie redoutes. In dit plan zal ook de Katerschans
en de Bergschans komen te vervallen. Hetzelfde gold
ook voor de verbindingslinie, die werd aangeduid met ‘communicatie’
tussen de Bergschans en de Nieuwe Schans. Dit plan is in
de periode 1698-1701 uitgevoerd.
Naast plannen voor de verbetering van de linie naar de IJssel
zorgde Menno van Coehoorn ook voor aanpassing aan enkele
bastions. Een goed voorbeeld van een dergelijke aanpassing is
het maken van kelders onder het Eekmolenbastion.
Na 1790 komt in Zwolle de militaire functie van de vestingwerken
te vervallen en raakte de vestinggordel ook haar functie als
accijnsgrens en tolpoort kwijt. Vanaf omstreeks 1820 werden de
wallen en bastions door het gemeentebestuur stelselmatig geslecht
en kregen de vestingwerken andere functies. Het Maagjesbolwerk
veranderde door de stichting van een stoombierbrouwerij
en zeepziederij in een industriegebied. De meeste bastions
werden echter getransformeerd tot aangename wandelparken.
Ontwerper van deze ‘bolwerkparken’ was de Utrechtse tuinarchitect
Hendrik van Lunteren, die onder andere bekend is door
het toepassen van de romantische Engelse landschapsstijl. Een
goed voorbeeld van deze stijl is het buiten de stad gelegen Engelse
Werk dat omstreeks 1830 is aangelegd. Van Lunteren zorgde
met parken als de Suikerbult, het Van Nahuysplein en het Ter
Pelkwijkpark voor de aanleg van een gedeeltelijke groene ring
rond de stad.
In dezelfde periode als het opruimen en afgraven van (delen) van
de bastions werd ook de middeleeuwse stadsmuur gesloopt. Het
ging dan voornamelijk om de afgetopte restanten van de muurtorens
en poorten. De overige delen van de stadsmuur waren door
de aanbouw van huizen al uit het gezicht ontrokken.
Ruim een eeuw later, anno 2012, kunnen we concluderen dat veel
elementen en onderdelen van de vestingwerken zijn verdwenen.
Gelukkig kunnen we constateren dat de reeks van bolwerkpar-

ken die in de jaren 20 van de 19de eeuw zijn aangelegd nog aanwezig
zijn. Deze bolwerkparken behoren tot de meest duurzame
stedelijke milieus die we kennen. De kroon wordt hier onbetwist
gespannen door die van Zwolle. De Zwolse bolwerkparken kunnen,
door de ongekende gave staat waarin ze verkeren, de variatie
en de ruimtelijke samenhang, gerekend worden tot één van
de fraaiste voorbeelden in Nederland.
Liniesloot langs park Eekhout

De eerste openbare parken in Zwolle dateren uit de eerste helft van de 19de eeuw
(zie kader). Voor die tijd bestonden er wel beplante terreinen, in gebruik om te
wandelen of te spelen. Ze waren echter niet speciaal als park aangelegd. Het waren
vooral de verdedigingswerken, die in de 18de eeuw hun functie al begonnen te
verliezen. Een voorbeeld van zo’n groene plek in de stad was de Zeven Alleetjes;
zeven rijen lindes om onder te wandelen op het Hoornwerk. In de 18de eeuw werden
ook ‘plantagiën’ aangelegd; vooral lanen aan de stadsrand. Waar woningbouw
of stadsuitleg nog niet als taak van de overheid werd gezien, vond men de verfraaiing
van de stad door het aanbrengen van groen al wel belangrijk genoeg.

Groene vestingwerken
De eerste aangelegde, openbare parken kregen een plaats op
de voormalige verdedigingswerken. Rond de stad (als de Potgietersingel
en het Ter Pelkwijkpark) en bij de IJssel (Engelse
Werk). Niet toevallig; deze plekken waren al langer in gebruik
voor recreatie en er was ruimte. Met de aanleg probeerde men
ook een aantrekkelijke woonomgeving te maken, om vooral rijkere
inwoners naar de stad te lokken. De vormgeving was vooral
die van de romantische landschapsstijl. Paden en water kregen
een slingerende vorm, boomgroepen zorgden voor een afwisseling
van licht en donker, uitzicht en beslotenheid. De gebruikers
konden zich daardoor spiegelen aan de eigenaren van de landgoederen
waar die stijl voorheen was toegepast. Het gebruik
bestond vooral uit wandelen. Als deel van de eerste generatie
stadsparken in Zwolle is ook Park Eekhout te noemen, ook al is
het niet aangelegd als openbare voorziening.
Park Eekhout
Park Eekhout ligt aan de rand van de Zwolse binnenstad. De kern
van het park bestaat uit de voormalige tuin van de Villa Eekhout.
De Villa is gebouwd in 1860, in het gebied tussen de oude stad
en het nieuwe station. De voorzijde keek uit over de voormalige
stadswallen, aan de achterzijde werd een tuin in romantische
landschapsstijl aangelegd. Villa Eekhout is in 1911 aangekocht
door de gemeente. De tuin is opengesteld als stadspark. Hiervoor
werd een ingang naast de villa gemaakt. In de jaren dertig
van de twintigste eeuw werd achter de tuin een woonwijkje gebouwd.
Daarbij bleef een weide, die later als dierenweide bij het
park is gevoegd. Aan de noordwest zijde van het park loopt nog
een restant van de Liniesloot. Deze verbond ooit de vestingwerken
rond de stad met de schans Het Nieuwe Werk bij de IJssel.
Na een opknapbeurt in de jaren ´80 (waarbij onder andere een
tweede ingang is gemaakt bij de Emmawijk), is in 2002-2003 het
park ingrijpend gerenoveerd. Daarbij zijn nieuwe toegangen gemaakt
over de dierenweide (richting het Emmadek) en vanaf de
Roopoort (richting de Stationsbuurt). Hierdoor ontstonden routes
door het park, wat meer bezoekers en meer sociale veiligheid
bracht. De stijlkenmerken van de tuin zijn teruggebracht, onder
andere door de loop van de paden en zichtlijnen te herstellen.
Ook is een aantal nieuwe elementen toegevoegd, als een zitgelegenheid
op de dierenweide en een nieuwe speelplek.
Park Eekhout

De 20ste eeuw
Tot aan de Tweede Wereldoorlog zijn er in Zwolle wel plantsoenen
aangelegd, maar geen grotere parken. Dat wil zeggen; geen
groengebieden waar men kon wandelen of waar recreatieve
elementen in waren opgenomen. Zwolle was daarmee laat ten
opzichte van andere gemeenten. Zo werden in het begin van de
20ste eeuw in Groningen het Stadspark aangelegd, in Rotterdam
het Kralingse Bos en in Amsterdam het Amsterdamse Bos.
Een uitzondering was Kranenburg. Dit oude landgoed, in 1928
gekocht door de gemeente Zwolle, werd nadrukkelijk ingericht
als begraafplaats én park. Het idee was dat daarmee een tegenhanger
van het Engelse Werk zou komen aan de oostkant van de
stad. Na de Tweede Wereldoorlog kwam er een sterke groei van
de bevolking en daarmee van de stad op gang. Die werd opgevangen
op een planmatige wijze, door de overheid. In de stadsuitbreidingen
werden ook parken aangelegd.
Tweede generatie parken
De eerste nieuwe parken in Zwolle kwamen in Holtenbroek. De
eerste planmatige stadsuitbreidingen, als Nieuw Assendorp,
Pierik en Dieze, kenden nog vooral plantsoenen. De nieuwe parken
waren minder romantisch van opzet en ook niet alleen bedoeld
om in te wandelen. Er kwamen recreatieve elementen in
Park de Wezenlanden plan Dudok
Zicht op Assendorp
het park als lig-, speel- en dierenweiden, speelplekken en sportvelden.
De beplanting bestond veelal uit inheemse soorten bomen
en heesters. Vanaf de jaren ’70 kwam er ook aandacht voor
natuur en milieu. Ook werden de parken toen onderdeel van de
groenstructuur van de stad. In Zwolle kwamen daarbij de groene
vingers in beeld, die stad en het buitengebied met elkaar verbonden.
Als eerste moderne park is Park de Wezenlanden te noemen.
Hoewel het pas in 1971 is geopend, dateert het eerste plan
van 1948. Het ontwerp had ook de kenmerken van de zakelijke
parken uit de jaren ’50 en ’60; rechte paden met bajonetaansluitingen,
rechte vakken met beplanting, veel inheemse soorten en
veel functionele elementen in het park.
Park de Wezenlanden
Park de Wezenlanden is aangelegd op een terrein dat lang in
bezit was van het weeshuis van de Nederlands Hervormde Gemeente
in Zwolle. Tot de afsluiting van de Zuiderzee - in 1932
- was het drassig land, buitendijks gelegen ten opzichte van de
Assendorperdijk, dat regelmatig overstroomde. In het uitbrei-
Park de Wezenlanden plan Heidemij

Park de Wezenlanden plan Heidemij en Mien Ruys
dingsplan voor Zwolle uit 1948 van W. M. Dudok werd het gebied
opgenomen als ‘groene long’. Dudok maakte zelf in 1951 een
ontwerp voor het park. De relatie van het park met de omgeving
heeft in het plan bijzondere aandacht gekregen. Zo ontwierp
Dudok ten zuiden van de Wethouder Alferinkweg boomblokken
en een open bebouwing om een overgang te maken van de
groene ruimte van het park naar het dicht bebouwde Assendorp
en een brug over het kanaal naar de Wipstrik. Nadat het uitbreidingsplan
door de gemeente werd verworpen, vanwege de uitbreiding
van Zwolle naar het zuiden, maakte ir. S.J. van Embden
een nieuw plan. Hij bedacht een uitbreiding naar het noorden,
maar nam belangrijke elementen uit het plan van Dudok over,
zoals het park.
Planwijzigingen en geldgebrek
De aanleg was echter een grote onderneming voor Zwolle en
zowel planvorming als uitvoering verliepen traag. In 1958 werd
de Heidemij (met de heer Cornet als ontwerper) ingeschakeld.
Het eerste plan van de Heidemij bevatte recreatieve elementen
als een ijsbaan (’s zomers te gebruiken voor schoolsport) speelplaatsen,
een visvijver en een hertenkamp. De verwezenlijking
van de plannen werd ‘in verband met de investeringsbeperking
en de financieringsmoeilijkheden’ opgeschort. In oktober 1963
lag er een aangepast plan, opnieuw gemaakt door de Heidemij,
maar in overleg met de ontwerpers van het Provinciehuis: Prof.
Duintjer en de tuinarchitect Mien Ruijs. Eind 1963 werd goedkeuring
verleend.
Aanvullend Werk
Ook daarna vorderde het werk traag. Door gebrek aan geld en omdat
een groot deel van het werk met de hand is uitgevoerd. Het rijk
had de aanleg van het park aangewezen als ‘Aanvullend Werk’; het
ministerie zou de loonkosten betalen als hier werkloze arbeiders
te werk werden gesteld. Er waren echter in eerste instantie niet
genoeg werkelozen en toen ze eenmaal aan het werk waren riepen
de werkomstandigheden veel kritiek op. De Zwolsche Courant
berichtte in februari 1967 onder de kop ‘In Wezenlanden wordt
klok vijftig jaar teruggedraaid’ dat het Nederlands Katholiek Vak-
Park de Wezenlanden plan herinrichting gemeente Zwolle
Tuinontwerp Mien Ruys
verbond liet weten de werkverschaffing in het park af te keuren.
De geplande oplevering in mei 1968 werd niet gehaald. Verschillende
delen van het plan, als asfaltverharding op de paden en de
aanleg van een pad op de dijk langs het Koelwaterkanaal werden
wegbezuinigd. Uiteindelijk vond de feestelijke opening van het park
plaats op 30 april 1971. ‘Een opening die lang genoeg op zich heeft
laten wachten’, aldus de toenmalige burgemeester Drijber. Voor
Park de Wezenlanden is in 2004 een herinrichtingsplan gemaakt.
De (gefaseerde) uitvoering daarvan is in 2005 gestart.

De historische buitenplaats Windesheim maakt zich op voor tweede
jeugd – groen erfgoed als majeure culturele opgave
Iets ten zuiden van Zwolle ligt Windesheim, een oud landgoed van enkele honderden hectare. In
het hart van dit landgoed liggen de overblijfselen van een oude havezate die in een aantal perioden
in de loop van vijf eeuwen is uitgebreid en ontwikkeld tot een statige buitenplaats van zo’n
dertig hectare. De buitenplaats is als rijksmonument met een ‘zeer hoge waarde’ beschermd.
Niet alleen de historische gebouwen en monumentale entreehekwerken, tuinsieraden, vazen
en bakstenen bruggen zijn beschermd, ook de totale parkaanleg valt onder de formele rijksbescherming.
Maar het park is sleets geworden, kent achterstallig onderhoud en sluit niet meer
aan bij de huidige tijd. Het vraagt kortom om ingrijpen. Maar hoe doe je dat: welk inhoudelijk
concept moet dan gehanteerd worden voor de vernieuwing? Hoe verhouden oud en nieuw zich
daarbij? Hoe gaan we anno nu om met ons historisch 18de- en 19de-eeuws groen cultureel
erfgoed? Het zijn vragen die op veel plaatsen in Nederland en daarbuiten spelen.
De geschiedenis van de buitenplaats Windesheim zoals we die nu kennen, start in de 18de eeuw als
Joachim baron van Plettenberg de havezate voor ƒ 47.000,- koopt om deze samen met zijn vrouw
te bewonen – eerst alleen in de zomer als een buiten maar later permanent. Van Plettenburg had
diverse belangrijke functies bij de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Met zijn vrouw heeft Van
Plettenberg een grote rol gespeeld bij de ontwikkeling van Windesheim. Zij breidden de buitenplaats
fors uit. In hun opdracht stelde architect Jacob Otten Husly in 1789 een advies op voor een
grootschalige tuin- en parkaanleg. Van Plettenburg heeft helaas maar kort van zijn levenswerk
kunnen genieten; hij overlijdt in 1793 als de realisatie van de buitenplaats nog in volle gang is.

Na het overlijden van de Van Plettenbergs komt Windesheim in
handen van het adellijk geslacht De Vos van Steenwijk genaamd
van Essen, die het huis verder hebben verfraaid en gemoderniseerd.
Daarnaast werd het buiten uitgebreid en aangepast. Begin
20ste eeuw gaf de toenmalige eigenaar Frederik Henri baron de
Vos van Steenwijk de bekende tuinarchitect Leonard Springer de
opdracht de directe omgeving van het huis te veranderen. Springer
ontwierp oostelijk van het omgrachte landhuis en het oostelijk
bouwhuis een neo-barokke verdiepte rozentuin, waar toentertijd
een moestuin lag. Westelijk van het hoofdgebouw en het
westelijk bouwhuis ontwierp Springer een geometrische bloementuin
met zandstenen vijverbassin. De tuinarchitect hield zich
ook bezig met het formele voorplein. Springer voegde eigenlijk
een aantal tuindelen toe aan het landschapspark van Husly.
Precisie-bombardement
Op 20 oktober 1944 werd het landhuis, dat kort daarvoor nog
Duitse officieren huisvestte, tijdens een precisie-bombardement
door de Britse Royal Airforce verwoest (alhoewel de geallieerden
naar verluid wisten dat de Duitsers kort daarvoor hals over kop
vertrokken waren). De bommen waren precies gemikt: van het
huis was alleen het fundament en de gemetselde toegangsbrug
over. De beide bouwhuizen werden wel grotendeels gespaard. De
toenmalige eigenaar, die na de oorlog in Frankrijk woonde, heeft
van herbouw van het huis afgezien. Vanaf de jaren tachtig is gestart
met het opknappen van de verwaarloosde buitenplaats. Zo
is het oostelijk bouwhuis gerestaureerd en voor bewoning geschikt
gemaakt. In die periode zijn ook de rozentuin en het voorplein
opgeknapt. In 1999 is het westelijk bouwhuis gerestaureerd
en daarna in erfpacht uitgegeven ten behoeve van bewoning. De
ruïne herinnert tot op de dag van vandaag aan de tragische geschiedenis.
Het oostelijk bouwhuis is sinds het overlijden van Jan Arend de
Vos van Steenwijk als laatste telg van het geslacht in 2008 niet
meer als woonhuis in gebruik. Het biedt nu onderdak aan de
stichting Landgoed Windesheim die is belast met de zorg voor
het landgoed. Het doel van de stichting is gericht op behoud van
het landgoed, waarbij een zorgvuldig evenwicht tussen de aanwezige
functies – waaronder landbouw, natuur, cultuurhistorie,
recreatie - voor de toekomst wordt nagestreefd. De historische
buitenplaats vraagt daarbij om bijzondere aandacht.
Om Windesheim op korte termijn voor publiek interessanter te
maken, heeft het stichtingsbestuur enkele jaren geleden besloten
een aantal vernieuwingen en ontwikkelingen door te voeren,
waaronder het terrein toegankelijker en aantrekkelijker maken
voor het publiek. Het terrein is nu moeilijk toegankelijk en slecht
begaanbaar. Verder wil het bestuur op korte termijn in parkeergelegenheid
voorzien voor bezoekers, maar wel passend in een
lange termijn visie. Aan H+N+S landschapsarchitecten is daarom
gevraagd een lange termijn perspectief te schetsen, waarbinnen
deze korte termijn acties zijn opgenomen.
Hoofdletter C
Windesheim is cultuurhistorisch erfgoed met een hoofdletter C.
Het kent een rijke geschiedenis. Jarenlang is de betekenis van
onze historische parken en buitens onvoldoende op waarde geschat.
In de moderne naoorlogse periode werd de 19de-eeuwse
vormgeving van het klassieke stadspark als ‘romantisch’ afgezworen.
Deze antipathie tegen de als saai beschouwde ontwerpen
van de landschapsstijl met hun ‘valse’ natuurbeelden, heeft
diepe sporen achtergelaten in onze omgang met deze groene erfenis
volgens E. de Jong. De laatste jaren valt hier gelukkig een
verandering in te ontdekken.
Maar welk inhoudelijk concept wordt dan gehanteerd voor de
vernieuwing? De Jong zegt hierover hetvolgende: “Iedereen die
iets van parken weet, beseft dat parken, meer dan gebouwen,
onderhevig zijn aan de factor tijd, aan groei, aan verandering en
ook aan verval. Er is geen constant beeld, temeer daar het karakter
van het park afhangt van onderhoud en beheer. Voor de
revitalisering van een bestaand park is dit van essentieel belang,
want het maakt de restauratie van een park niet makkelijk. Is het
wel mogelijk om een historisch exacte reconstructie te maken en
is dat eigenlijk ook wel gewenst? Of moet men veel eerder leven
met de gegroeide situatie en daaruit een haalbare interpretatie
destilleren, die zowel recht doet aan de traditie als ook aan de
nieuwe eisen van gebruik en beheer? En wat is een haalbare interpretatie?
Maakt men een beheerplan dat zorgt voor cultuurhistorisch
verantwoord beheer en onderhoud, inclusief de aanwezige
natuurwaarden, of mag men een park herontwerpen met
gebruikmaking van de aanwezige historische waarden?”.
Historische parken vragen kortom om een ontwerpvisie die recht
doet aan het verleden maar zich ook met open vizier op de toekomst
richt.
Planvisie Buitenplaats Windesheim

De Wandeling
Het huidige park Windesheim is de optelsom van verschillende planlagen en
beheeringrepen. De historische ontwikkeling laat zich het beste duiden aan de
hand van een aantal tijdslagen. Hierin in te grijpen vereist goede kennis van de
geschiedenis van de locatie en de functie of betekenis die iets heeft gehad. Bij
het opstellen van het plan is daarom veel aandacht en tijd besteed aan historisch
onderzoek.
De ruimtelijke ontwikkelingsgeschiedenis van Windesheim betreft een aantal tijdlagen
die een markante verandering van het landgoed representeren. Van de ene
tijdslaag zijn wel veel meer sporen overgebleven dan van de andere laag. De tijdlaag
van J.O. Husly en van L.A. Springer zijn de meest waardevolle.
Maar de meest in het oog springende is zonder twijfel de Husly-tijdslaag. De erfenis
van Husly is bijzonder, gegeven het feit dat er nog veel van het oorspronkelijke
plan (uit 1796) aanwezig is en gezien het feit dat Husly van oorsprong architect
is en van hem geen andere parkontwerpen bekend zijn. Otten Husly moet als architect
bijzonder goed op de hoogte te zijn geweest van de ontwikkelingen op het
gebied van de tuinarchitectuur in die tijd om zich succesvol op dat vakgebied te
kunnen bewegen.
Husly’s ontwerp is helaas verloren gegaan, maar met Husly’s advies in briefvorm
uit 1789 is een nauwkeurige beschrijving van het ontwerp wel bewaard gebleven.
Een van Husly’s eerste zorgen was hoe hij water een rol in zijn ontwerp kon laten
spelen. Zijn ideeën voor slingervijvers met een eiland, een kleinere vijver in de
zichtas van het huis en een drinkplaats voor koeien waren ervan afhankelijk. Als
spiegelend, levend element in het park was het water van het grootste belang voor
de esthetiek van zijn ontwerp en voor de beleving van de natuur door de wandelaar.
Daarvoor moest hij wel de waterstand iets verhogen en het waterpas graven.
Nauwkeurig geeft Husly in zijn brief aan hoe de slingering van de waterlopen
vormgegeven moest worden. De beplanting langs de vijverpartijen moest soms tot
aan het water doorlopen, zodat men de slingervijver niet geheel langs kon wandelen
en in een keer kon overzien. Ook de breedte van het wandelpad langs de vijver
wisselde, evenals de breedte van de watergang zelf. Het natuurlijk effect moest
gehandhaafd blijven, eentonigheid van de wandeling moest worden voorkomen.
Husly speelde met afwisseling in licht en donker, warmte en koelte, dat al lopend
via een wandeling ervaren werd. Bijzondere bomen, heesters en bloemperken
werden ingezet om bepaalde plekken te accentueren. Van de bijzondere soorten
die Husly in zijn advies noemt, zijn nog altijd exemplaren terug te vinden, zoals
spar, treurwilg, linde en kastanje. Het merendeel van de door Husly ontworpen
wandeling werd echter begeleid door eiken (en op enkele plaatsen beuken), onderling
op regelmatige afstand geplaatst.
De wandeling is de samenbindende factor in het plan van Husly. Deze wandeling
leidde langs diverse markeringspunten. Doorzichten werden gecreëerd naar de
nabijgelegen molen, een weiland en een bestaande boerderij met op de achtergrond
de kerk van Windesheim. In Husly’s concept speelde een bergje met ervoor
een abreuvoir ofwel drinkplaats voor koeien een belangrijke rol. De in groepjes
drenkende koeien, hun bewegingen en de melkende boeren brachten een gevoel
van landelijkheid met zich mee en verhoogden de esthetische kwaliteit van het
landschap ter plaatse. De koeien zijn te zien als schilderachtige elementen in een
landschappelijke compositie. Het (agrarische) landschap in de directe omgeving
werd zo gebruikt ter versterking van de ‘pastorale idylle’ en de beleving van het
parklandschap; een principe uit de landschapsstijl dat bekend staat als ‘the borrowed
landscape’.
Op basis van een nauwkeurige analyse is gekeken wat in de huidige situatie nog
resteert aan sporen van het oorspronkelijk plan van Husly. Daarnaast is het plan
van Husly ontleed in principes; er zijn maar liefst negen principes onderscheiden.

Het vaststellen ervan is niet bedoeld om Husly’s plan te kunnen
herstellen: dit wordt niet nagestreefd en is – zo het al gewenst
zou zijn – simpelweg niet mogelijk omdat veel informatie ontbreekt.
Met de principes in de hand is het echter wel mogelijk
in de toekomst, ook bij eigentijdse keuzes, voort te borduren op
het oorspronkelijk vocabulaire van Husly; niet zozeer naar de letter,
maar in de geest van het oorspronkelijke plan. Ook voor de
periode Springer is deze werkwijze gevolgd. Op basis hiervan is
de masterplankaart gecomponeerd. In dit plan wordt voort geborduurd
op de hoofdopzet (driedeling) zoals die door Husly is
geïntroduceerd en waar ruim een eeuw later ook door Spinger
op is voortgeborduurd.
In de directe omgeving van het huis is de Springer-laag dominant
verklaard voor het ontwerp. Met relatief bescheiden ingrepen
wordt voorgesteld dit deelgebied, gekenmerkt door een formele
opzet van stijltuinen in een assenstelsel, verder te versterken.
Ingezet wordt op herstel van de oude bloementuin. Voor de ruïne
geldt dat deze niet toegankelijk gemaakt wordt voor publiek. De
ruïne wordt als spannende plek gekoesterd. Wel wordt de ruïne
beter zichtbaar door in combinatie met de brug over de gracht
ook een uitzichtplateau te realiseren voor het publiek.
Voor het middendeel, het deel van het Engelsche Bosch of Engelsche
Tuin, geldt dat van de oude planlagen nog maar weinig
aanwezig is. Wat aanwezig is, stamt uit de Husly-tijdlaag, zoals
enkele monumentale eiken, de zichtas (met vijver) en de slingerende
waterpartij met het eiland (solitude). Van de latere planlagen
is in dit deelgebied niet veel meer over, maar deze hebben
wel als gevolg gehad dat ook de Husly-laag sterk is verwaterd.
Voor dit deelgebied wordt dan ook een nieuwe planlaag voorgesteld,
met een knipoog naar de ‘luie romantische wandelpaden’
van Springer, waarin de Husly-sporen echter op heel ‘natuurlijke’
wijze zijn geïntegreerd. Ten tijde van Husly bood de Engelsche
Tuin de bezoeker veel kleur en fleur. Dit onderscheidde dit deel
ook van het achtergelegen meer landschappelijk deel, waar de
sfeer meer arcadisch was en de inzet van beplanting subtieler
(met kastanjes, lindes en wilg). Het terugbrengen van kleur en
fleur wordt beoogd; niet door de stokroos weer voor te stellen,
wel door bijzondere vaste planten gekoppeld aan bepaalde plekken
in het padenplan.
Hoogtepunten
Voor het derde deelgebied, het parkdeel ten noorden van het Engelsche
Bosch, geldt dat net als bij het eerste deelgebied met
redelijk beperkte ingrepen kan worden volstaan. In dit deelgebied
is de Husly-laag dominant voor het ontwerp. De hoogtepunten
in het plan van Husly krijgen weer de bijzondere plek die ze
verdienen, maar hebben wel een nieuwe, eigentijdse invulling
gekregen. Op enkele plaatsen worden oude zichtlijnen hersteld.
Het principe van het ‘geleende landschap’ wordt aan de oostzijde
hersteld, zodat het bergje en de abreuvoir (waterbekken) weer
tot hun recht komen. Het zicht op de molen kan worden teruggebracht,
evenals het vee aan de voet van het bergje bij de drinkplaats.
Bijzondere elementen in het plan zijn ook de bruggen. Ze vormen
belangrijke elementen in het beoogde parkbeeld en zijn eigenlijk
de ‘sieraden’ in het plan. De bedoeling is dat de bruggen de door
Husly beoogde contrastwerking mede invulling geven.
Het laatste onderdeel dat nader is uitgewerkt, betreft de ontsluiting
en het parkeren. Op de buiten zelf wordt een kleine parkeervoorziening
voorgesteld, van circa 20 tot 25 plekken. De andere,
grotere parkeervoorziening is buiten de monumentale hekken
gesitueerd. Wandelaars worden vanaf de parking met een
wandelpad oostwaarts geleid. Deze geeft direct toegang tot het
landschapspark van Windesheim, via een nieuwe ingang aan de
zuidoost-zijde vlakbij de spoorovergang en het dorp Windesheim.
Zo wordt de oude, directe relatie tussen dorp en buitenplaats die
bij de aanleg van de spoorlijn verloren is gegaan weer hersteld.

Het landgoed Schellerberg ligt in de gemeente Zwolle, zuidelijk van het grote uitbreidingsplan
Zwolle-Zuid. Schellerberg maakt deel uit van de buurschap Schelle dat in het oosten wordt begrensd
door de buurschappen Oldeneel en Ittersum en in het westen door de buurschap Spoolde.
Historisch gezien is de kern van Schelle gelegen op en rond het rivierduin bij de splitsing van de
Schellerbergweg en de Kleine Veerweg.
De betekenis van het woord ‘schelle’ of ‘schelne’ is lange tijd een raadsel geweest, maar de naam
is etymologisch verwant met het Engelse ‘shallow’ dat ondiep of doorwaadbaar betekent. Het achtervoegsel
-berg in Schellerberg duidt op het rivierduin waarop het landgoed is gesitueerd. Tot in
de negentiende eeuw werd gesproken over ‘Schellenberg’ in plaats van Schellerberg.
De aanwezigheid van het landgoed heeft er zeker toe bijgedragen dat er tussen stad en IJssel een
zogenaamde ‘groene buffer’ is ontstaan, waar het heerlijk uitwaaien is voor de bewoners van het
nieuwe stadsdeel. Had het landgoed er niet gelegen, dan zouden er weinig belemmeringen zijn
geweest om de nieuwbouw tot aan de IJsseldijk door te zetten.
Aan de huidige bewoners van het landgoed is dan ook de taak om het bezit ‘als een goed rentmeester’
over te dragen aan volgende generaties. Dit betekent dat er een evenwicht gezocht moet
worden tussen de verhoging van de rentabiliteit, de maatschappelijke functie van het landgoed en
de bescherming van het privé-leven van de bewoners. Handhaving van de kleinschaligheid, het
historische karakter van Schellerberg en de bescherming van natuurwaarden vormen daarbij de
hoofdzaak.

Historische aanleg
Op Schellerberg was in de 18de eeuw sprake van een Franse
classicistische tuin compleet met een sterrenbos en een zichtlaan.
De classicistische ofwel formele tuin wordt gekenmerkt
door rechte lanen en een strakke aanleg. Het idee in die tijd was
dat de wilde natuur bedwongen en beteugeld moest worden. De
aanleg van een sterrenbos paste goed in zo’n opvatting. In een
dergelijk bos komt een aantal lanen op een centraal punt uit zodat
de vorm van een ster ontstaat. De wandelaar verliest gemakkelijk
zijn oriëntatie, doordat de lanen ten opzichte van elkaar
een scheve hoek maken. Hij krijgt op die manier het idee dat hij
een flinke route aflegt, terwijl de wandeling zich in werkelijkheid
op een kleine oppervlakte afspeelt. Bij het vroegere sterrenbos
komen drie lanen vlak achter het huis op één punt samen. Eén
daarvan, de Torenlaan, is gericht op de Peperbus, de belangrijkste
toren van Zwolle. Tot op de dag van vandaag is het zicht op de
Peperbus vanaf de Torenallee in ere gehouden. De bebouwing
van Zwolle-Zuid heeft daaraan niet veel afbreuk gedaan. Uit de
18de eeuw dateert ook een andere zichtas: die op het Hattemse
kerkje en de heuvels van de Veluwe. Hoge bomen langs de Schellerenkweg
belemmeren op dit moment het uitzicht op Hattem.
De Veluwse heuvels liggen daarentegen wel goed in het zicht.
Rond het huis is nog een ander restant te zien van de classicistische
aanleg: een carré van beuken- en eikenlanen.
Predikant Henricus Ravesteyn bezingt in juli1742 het uitzicht
vanaf Schellerberg in een wijdlopig 18de-eeuws dichtwerk over
het ‘roerige Europa’. Hij verbouwde Schellerberg in die eeuw van
spyker tot buitenplaats. Voor de jaarlijkse nationale biddag in
1742 schreef hij zijn preek in dichtvorm.
De Franse, classicistische aanleg is rond 1850 doorbroken om,
naar de inzichten van die tijd, een natuurlijker landschap te verkrijgen.
De late Engelse landschapsstijl is gedeeltelijk doorgevoerd.
Kenmerkend voor deze stijl zijn de open weiden, grote
waterpartijen en vergezichten. Zoals op zoveel andere landgoederen
is ook op dit landgoed een zogenaamd Engelsch Boschje
aangelegd: een vijverbosje met een drietal meanderende vijvers.
Een slingerend wandelpad voerde de wandelaar vanaf de Ossenlandse
Allee door het Boschje langs de vijvers naar de Torenallee.
Begin 1990 zijn deze vijvers uitgebaggerd en weer in de oorspronkelijke
19de-eeuwse staat teruggebracht. In het bos bij de
Fles zijn in de 19de eeuw slingerpaden aangelegd. Op de bankjes
in het Engelsch Boschje konden Ernest en Johanna Greven rond
1870 genieten van het nieuwe fenomeen van de voorbij tuffende
treinen. De spoorlijn Amersfoort -Zwolle was kort daarvoor, in
1863, aangelegd.
Vlak achter het huis heeft een boerenbehuizing plaats gemaakt
voor een grote ronde vijver, waardoor het huis zich romantisch
in het water spiegelt. Volgens mondelinge overlevering zou deze
Engelse aanleg het werk van de landschapsarchitect J.D. Zocher
jr. zijn, maar er zijn geen tekeningen bewaard gebleven.
Sierelementen van de late landschapsstijl komen tot uitdrukking
in de neo-classicistische bouwstijl van het huis en in de Zwitserse
Chaletstijl van het dierenverblijf, dan wel hoenderhok.

Onderhoud van tuin en park
Zo mooi als in de negentiende eeuw is de tuin niet meer, maar anderzijds is aan
de saaiheid van de 20ste eeuw gelukkig een einde gekomen. Er wordt veel energie
in het onderhoud van de tuin gestoken.
Elke vier jaar krijgen de paden rond de huizen een nieuwe laag grind. Het houten
toegangshek is geheel in oorspronkelijke staat hersteld.
In de winter krijgen de heesters een snoeibeurt. Zij worden van hun zware takken
ontdaan en flink teruggesnoeid. De kastanje in de tuin is ruim honderd jaar oud.
Ieder voorjaar, bij windstil weer, brak er een zware tak af met een omvang zo groot
als de stam.
Traditioneel vindt op buitenplaatsen de aanplant van bijzondere bomen en heesters
plaats. Door de jarenlange verwaarlozing was van deze opzet niet veel meer
over. Alleen een oude Catalpa doet nog aan de vroegere tijd herinneren. De afgelopen
jaren zijn er een Ginko, een echte tulpenboom (dus niet de Magnolia, maar
de liriodendron tulipifera), een sneeuwklokjesboom en een zakdoekjesboom aangeplant.
De pluimhydrangea’s die al van oudsher langs de vijver stonden zijn nu
ook bij het terras aangeplant. De kort geleden geplante Kathleen Ferrier rozen
met daarachter diep-paarse Buddleia’s zullen het groene geheel een fleurig accent
geven.
In maart bloeien in het bos sinds mensenheugenis dichte bossen sneeuwklokjes,
een paar maanden later gevolgd door de lelietjes van Dalen en Vogelmelk. Eind
mei beginnen rondom het prieel de rododendrons aan hun felle kleurengamma.
Op Schellerberg staan ze in de volle zon, wat tot gevolg heeft dat de bloemen nagenoeg
tegelijk uitkomen.
Het voorjaar is een drukke tijd voor de eigenaar. De beelden in de tuin die tegen de
vorst zijn beschermd, worden van stro en kunststofhoezen ontdaan. Uit de grote
bomen op het gazon is gedurende de winter veel dood hout gewaaid dat opgeruimd
moet worden.
De oude buxushaag krijgt een laag mest, evenals het gazon. De weilanden worden
‘gesleept’, dat wil zeggen dat ze glad gemaakt worden met een weidesleep en vervolgens
bemest. In het voorjaar krijgt ook de afwatering van de sloten aandacht.
Altijd zijn wel ergens duikers verstopt geraakt met ‘prut’. Een goede afwatering is
van belang, anders blijft het soppen.
Het kippenpaleis

Bij het thema ‘groen van toen’ wordt in eerste instantie aan monumentaal groen,
zoals buitenplaatsen gedacht. De naoorlogse periode (1945-1965) verdient hierin
ook de aandacht die vaak nog niet vanzelfsprekend is. Inmiddels groeit de waardering
voor de stedenbouw en architectuur uit deze wederopbouwperiode. Het is
een periode die wordt gekenmerkt door vooruitgang en ontwikkeling. Zo leidden
nieuwe materialen en werkwijzen tot vernieuwing in de architectuur en werden in
de stedenbouw nieuwe verkavelingprincipes toegepast. Het groen maakt daar een
essentieel onderdeel van uit. Om de plek van het groen beter te kunnen begrijpen,
wordt eerst ingegaan op de maatschappelijke ontwikkelingen en op de principes
van stedenbouw uit de wederopbouwperiode.

‘Volksvijand nummer 1’
Na de Tweede Wereldoorlog kende Nederland een ongekende
woningnood. Naast herstel van oorlogsschade nam de vraag naar
woningen door de explosieve toename van het aantal huwelijken,
de geboortegolf en de daling van het sterftecijfer enorm toe. De
woningnood werd tot ‘Volksvijand nummer 1’ verklaard. Het rijk
nam daarin de regie. De hoeveelheid te bouwen woningen in een
gemeente (bouwcontingenten) werd door het rijk toegewezen. Om
te mogen bouwen had een gemeente een uitbreidingsplan nodig.
In een gemeentelijk Structuurplan werd op een integrale manier
voor de hele stad geregeld waar nieuwe woonwijken, industrieterreinen
en infrastructuur zou komen. Dit werd vervolgens concreter
uitgewerkt en juridisch geregeld in Uitbreidingsplannen.
Wijkgedachte
Typerend voor de wederopbouwperiode is het idee van de maakbaarheid
van de samenleving. Stedenbouw werd daarbij als instrument
ingezet om een betere mens, en daarmee een betere
maatschappij, te scheppen. Kenmerkend voor de opzet van veel
naoorlogse woonwijken is de ‘wijkgedachte’ die was gericht op gemeenschapsvorming.
Die opzet volgde uit de gelede of samengestelde
stadsstructuur. De stad bestaat daarbij uit een centrum dat
wordt omringd door “welafgeronde en weltoegeruste wijken” die
op hun beurt weer onderverdeeld zijn in duidelijk te onderscheiden
“buurten”. Elke woonbuurt is samengesteld uit diverse woning-
en gebouwtypen voor verschillende sociale klassen en leeftijdscategorieën.
Zo is er bijvoorbeeld een woonblok voor starters,
een woonblok voor gezinnen en een woonblok voor bejaarden.
De wijken en buurten hebben elk hun eigen voorzieningen: een
buurtwinkel voor de dagelijkse boodschappen, een wijkwinkelcentrum
voor de grotere aankopen en tenslotte de binnenstad
voor grote aankopen.
Luchtfoto van Dieze-Oost met groen en ‘stempels’ en
structuurschets van S.J. van Embden
Ook het groen was als een hiërarchische reeks bedoeld; buurtgroen
voor het samenhangend stel woonblokken, er was wijkgroen
zoals een groen assenkruis en er waren tenslotte groene
ruimtes op stadsniveau. Speelplaatsen, volkstuinen en parken
waren voorzieningen waar bewoners elkaar konden ontmoeten.
Dit zou de gemeenschapvorming bevorderen. Het geheel bood
de bewoner zijn leven lang een overzichtelijke en vertrouwde
levenskring. Zodoende raakte een inwoner niet ‘verloren’ in de
grote stad, zo was de gedachte.
Moderne architectuur en stedenbouw
Er lag dus een enorme bouwopgave. Probleem was echter de
schaarste aan materiaal en een gebrek aan geschoolde arbeidskrachten.
Ook kostte het veel manuren om een traditioneel huis te
bouwen. Het rijk stimuleerde daarom snelheidsbevorderende bouwwijzen
zoals uniformering en systeembouw om in korte tijd meer
woningen te kunnen bouwen en om de bouw goedkoper te maken.
Na de oorlog zijn veel ideeën van modernistische ontwerpers in
de stedenbouw terechtgekomen. De scheiding van functies (zoals
wonen, werken en recreatie) en een efficiënte verkaveling waardoor
woningen konden worden voorzien van voldoende licht en
lucht waren nieuwe principes die samen met de standaardisatie
in de bouw voet aan de grond kregen. De internationale Congrès
Internationaux d’ Architecture Moderne (CIAM) heeft daarbij een
belangrijk stempel op het architectuurdebat gedrukt.
De traditionele vooroorlogse stedenbouw kenmerkt zich door
een gesloten bouwblok. In de naoorlogse stedenbouw wordt een
ander principe toegepast: de open bebouwing. Daarbij was gestapelde
woningbouw (etagewoningen/galerijflats) een nieuw
fenomeen. Deze werden geplaatst in een verkaveling met bijvoorbeeld
stroken of ‘stempels’. Voorbeelden strokenbouw en
stempels in het groen.

Etagewoningen van architect P.A. Lankhorst
Groenvoorzieningen vormden een essentieel onderdeel van de
nieuwe stedelijke wijken. De moderne en grootstedelijke bebouwing
met veel gestapelde bouw kende in mindere mate particulier
groen (tuin) en werd daarom ontworpen in een nadrukkelijk
aanwezige en doorlopende groenstructuur met gras, boomgroepen,
solitairen en struiken. Het groen diende als scheiding tussen
de verschillende buurten en lag vaak ook aan de randen van
de wijk. Ook wijkvoorzieningen zoals winkels, scholen en kerken
werden in het groen gebouwd. Iedereen kon op deze manier van
het openbaar groen genieten en elkaar in de eigen wijk ontmoeten.
Wederopbouw in Zwolle
Ook Zwolle had een Structuurplan nodig. In 1948 werd architect
en stedenbouwkundige W.M. Dudok aangetrokken om een Algemeen
Uitbreidingsplan voor Zwolle te maken. Het plan van Dudok
voorzag onder meer in een stadsuitbreiding aan de zuidzijde van
het station. Het gemeentebestuur had hierin geen vertrouwen en
uiteindelijk werd Dudok in 1954 opgevolgd door stedenbouwkundige
S.J. van Embden.
Uitbreidingsplan Dieze-Oost van S.J. van Embden
Waterstructuur naast de Van Schoonhovenstraat
Het Uitbreidingsplan van Van Embden dat in 1956 werd aangenomen,
omvatte conform de wens van het gemeentebestuur grootschalige
stadsuitbreidingen in noord- en noordwestelijke richting
van de stad. Aan de noordzijde van de Rijksweg 28 moesten de
wijken Holtenbroek en Aa-landen worden gebouwd. De noodzaak
om te bouwen was groot. Al op 17 september 1957 sloeg Minister
van Volkshuisvesting H.B.J. Witte de symbolische eerste paal
voor nieuwbouwwijk Holtenbroek.

Het (openbaar) groen kreeg ook in de Zwolse werderopbouwwijken
een prominente plek. In de ‘nota over de algemene stedebouwkundige
ontwikkeling van Zwolle’ uit 1955 schrijft S.J. van Embden:
‘het welbevinden van een stedelijke bevolking vraagt niet alleen
voldoende werkgelegenheid en een goede huisvesting, maar
evenzeer voorzieningen ten dienste van de ontspanning. Reeds
aanstonds bij het ontwerpen van woonkwartieren moet derhalve
ruimte worden gereserveerd voor sport- en speelvelden, volkstuinen,
parken en dergelijke. … Parken en dergelijk “algemeen
groen” ontbreken tot dusver vrijwel geheel (in Zwolle)’.
In Zwolle dateren delen van Assendorp, Pierik en Ittersum uit de
wederopbouwperiode. De grote wijken uit die tijd zijn Dieze-Oost
en Holtenbroek.
Groen in Dieze-Oost
Toen Van Embden aan zijn plannen begon, werd er in Dieze-Oost
al flink gebouwd. Zo zijn de 11 portieketagewoningen in de groene
strook langs de Meppelerstraatweg (naar ontwerp van architect
P.A. Lankhorst) en de middenstandswoningen daartegenover
gebouwd in de tijd van Dudok. Het onderscheid tussen de meer
traditionalistische gesloten bouwblokken en de moderne open
verkaveling van Van Embden en N.P.H.J. Roorda van Eysinga is in
Dieze-Oost dan ook goed zichtbaar.
Het uitbreidingsplan Dieze-Oost werd op 7 januari 1957 door de
raad vastgesteld. In dit plan is een duidelijk onderscheid in ruimtes.
Centraal staat de grote groenstrook die als scheiding tussen
Dieze-West en Dieze-Oost diende. Deze opzet is een voorbeeld
van de wijze van buurtvorming die in het gehele structuurplan
werd nagestreefd: ‘het creëren van enigszins afgeronde eenheden
met eigen voorzieningen, waardoor aan de stad het karakter
van een stenen huizenzee wordt ontnomen’. Haaks daarop ligt
een brede strook waarin functies zoals scholen een plek vonden.
Deze strook eindigt bij de winkelstrookjes rondom het Simon van
Slingelandtplein. In noord-zuid richting is daarbij de waterstruc- Bomentypologie
Park/brede groenstrook langs Middelweg
tuur naast de Van Schoonhovenstraat ontworpen. De noordzijde
van de wijk, grenzend aan de Rijksweg 28, was bestemd voor enkele
grote woongebouwen en andere gebouwen voor bijzondere
doeleinden in een groene setting.
Dieze-Oost is een typische wederopbouwwijk. Dat is onder meer
te zien aan het toegepast idee van de wijkgedachte, de verkaveling,
de typologie van bebouwing en de principiële aandacht voor
het groen. Dit laatste was nodig omdat in de wijk veel etagewoningen
en flats, variërend van 2 tot 6 woonlagen op een onderverdieping,
zijn ontworpen. De ondergrond bestaat uit een groen
tapijt waarop de woonblokken in stroken en stempels zijn gebouwd.
Zelfs de beplanting met solitaire bomen, boomgroepen
en singel met onderbeplanting zijn op de plankaart opgenomen.
De bomen zijn daarbij onderverdeeld in grotere bomen (bomen
1ste grootte) en wat kleinere bomen (bomen 2de grootte).
De onbebouwd blijvende terreingedeelten zijn volgens het plan
‘alle bestemd voor tuin en plantsoen, waarbij er naar is gestreefd
om een aantrekkelijk en ruim stadsbeeld te verzekeren’.

Groen in Holtenbroek
Holtenbroek is in het geheel door S.J. van Embden ontworpen.
De structuurschets geeft een mooi beeld van de wijze waarop de
wijk is ontworpen en de rol die het groen daarin speelt. Kenmerkend
voor de wijk is een duidelijke ruimtelijke scheiding tussen
de verschillende functies, wonen, werken, voorzieningen, verkeer
en recreatie.
In de toelichting bij de structuurschets geeft Van Embden aan dat
de wijk in overeenstemming met de geformuleerde beginselen
van de gelede stad is verdeeld in vier ongeveer even grote buurten,
die onderling gescheiden zijn door vrij brede groenstroken die
met elkaar een soort kruis (nu het Groene Assenkruis genoemd)
vormen. De hele wijk is ingebed in een deel van de, gehele stad
omringende, park- en recreatiegordel aan de noordzijde en een
groenzone van eenzelfde karakter langs de oostzijde die een onderdeel
zou vormen van een in de structuurschets voorziene, diep
in het stadslichaam doordringende groene scheg of “long”.
De groene ruimten moesten waarborgen dat de wijk geen compact
stenen stadsdeel zou gaan vormen. De voor de riolering
benodigde singels zouden de aantrekkelijkheid van de groene
ruimte verhogen. De parkstroken waren in de eerste plaats voor
de passieve recreatie, waartoe voetpaden zouden worden aangelegd
langs de waterpartijen. In en nabij de groenzones waren
openbare voorzieningen zoals winkels, kerken, scholen en speelvoorzieningen
gepland.
Afbeelding uit tekst Structuurplan van S.J. van Embden
Voor de allerkleinste kinderen waren onmiddellijk bij de woningen
grasveldjes gedacht, evenals speelvelden met zandbakken
voor de wat grotere kleuters. Voor de lagere schooljeugd waren
speelvelden met toestellen nodig. De groenstroken tussen de
buurten in de nabijheid van de schoolterreinen waren daarvoor
een geschikte plaats. Voor de grotere kinderen moest nog gerekend
worden op speelvelden voor balspelen en gelegenheid tot
rolschaatsen. Omdat deze kinderen ’s zomers nog vaak buiten
spelen, terwijl de kleintjes al zouden slapen, moesten deze spelvormen
buiten de woonbuurten in de groenstrook worden beoefend.
Sportvelden en volkstuinen werden in de groene zones
buiten de wijk gesitueerd. Tenslotte werden voor de ‘jeugd in de
typisch baldadige leeftijd’ buiten de wijk ruige speelterreinen gedacht.
Die moesten wel worden voorzien van een behoorlijke afschermende
beplanting zodat het rommelig terrein geen schade
zou doen aan de omringende parkzones.
Het plan van Van Embden met de essentie van het groene assenkruis
is geheel uitgevoerd. In de loop der jaren is het op onderdelen
wel gewijzigd. Wijzigingen hadden hoofdzakelijk betrekking
op aanpassing van typologie zoals eengezinshuizen en kantoren.
Ondanks enige verdichting bleef de groenstructuur hierbij min of
meer in tact. Na de eeuwwisseling is een deel van Holtenbroek
vanwege woonkwaliteit en (sociale) problemen geherstructureerd.
Daarbij zijn in de oorspronkelijk open groene ruimte van
het zuidelijke been van het Groene Assenkruis woningen gebouwd.
Luchtfoto Holtenbroek met zicht op het ‘groene assenkruis’

Uitbreidingsplan Holtenbroek van S.J. van Embden

Renovatie van Zwols buiten nadert voltooiing
De schatbewaarders van Soeslo
Ooit telde Nederland zo’n 6.000 historische buitenplaatsen, nu zijn dat er nog zo’n
550. Vaak eigendom en/of in beheer van kapitaalkrachtige families. Dit jaar werden
zij in een speciale editie van het weekblad Elsevier omschreven en geroemd als
schatbewaarders. Gefortuneerde mensen, die hun ziel en zaligheid leggen in de
strijd om behoud van een eeuwenoud complex met vaak immens grote tuinen. Die
vaak niet te beroerd zijn zelf op de bouwsteiger te klimmen of met hun handen in
de grond te woelen. Nol en Hana Hony behoren tot die groep en voelen zich, na een
levenlang in de stad, God in Frankrijk.
In een bijkans verloren hoekje van Zwolle, verscholen in het groen van Wijthmen, ligt
Landgoed Soeslo, in de donkere Middeleeuwen ooit eigendom van het Stift Essen, nu
een rijksmonument van bij elkaar zo’n 80 hectare. Niet bijzonder groot, wel bijzonder
mooi. Het landhuis, de boerderij, de koetstuin en het park zijn sinds 1997 in het bezit
van Nolly en Hana Hony, zakenechtpaar-in-ruste. Hij houdt zich voornamelijk bezig
met het vastgoed, zij verzorgt de tuin, de pauwen, parelhoenders, Indische loopeenden
en ander gevogelte. De omliggende grond is (in beheer) van Landschap Overijssel.
Aan de veelgebruikte keukentafel van Huize Soeslo grijpt Paul Schaap (expert op
het gebied van buitenplaatsen en adviseur van de Hony’s) naar zijn leesbril en pakt
een van de boekwerkjes uit een hoge stapel over de geschiedenis van het landgoed.
‘Ik wil dit graag voorlezen’, zegt Schaap als hij de juiste pagina heeft gevonden en
begint voor te dragen uit een gedicht van Rijnvis Feith.

Deze beroemde dichter (1753-1824) woont in 1816, want dat jaar
schrijven we, op Boschwijk en is als zodanig buurman van Georg
Roijer, de bewoner van Soeslo. Het hoge voorhuis is zojuist in opdracht
van Roijer gebouwd aan de toen al eeuwenoude ‘spieker’
(voorraadschuur voor graan) als Rhijnvis Feith als gast op het
openingsfeest om het woord vraagt. Hij heeft een ode geschreven
voor deze speciale gelegenheid (zie kader).
Schaap gebruikt deze bloemrijke en literair verantwoorde omweg
om zijn visie te geven hoe het ontwerp van de tuin van Soeslo,
ruimtelijk gelegen op een zogeheten dekzandrug of es, tot
stand is gekomen. ‘De landgoederen werden stuk voor stuk geometrisch,
zeg rechtlijnig, aangelegd. Pas later werd dat anders.
Ik heb een donkerbruin vermoeden, dat het ontwerp van de tuin
van Soeslo door Georg Anton Blum is aangepast. Dat hij de zogeheten
landschapsstijl heeft toegevoegd aan de oorspronkelijke,
formele stijl. Waarom ik dat denk? Wel, Blum (hij woonde geloof
ik aan de Badhuiswal) had ook de tuin van Boschwijk ontworpen.
En Rhijnvis Feith en Georg Roijer waren goede vrienden. Dat
blijkt wel uit de moeite die Rhijnvis Feith nam om een gedicht
voor Roijer te schrijven. Bovendien, doet de stijl me aan die van
Blum denken. Nee, bewijzen kan ik het niet. Van sommige buitenplaatsen
is heel veel bekend, van andere (waaronder Soeslo)
minder. Er is ook geen familiearchief van de Roijers. Maar ik weet
zeker, dat in zijn tijd heel veel is gebeurd op Soeslo’.
Geen zekerheid dus, maar Schaap heeft wel recht van spreken.
Jarenlang was hij medewerker van Stichting tot Behoud van Particuliere
Historische Buitenplaatsen, kortweg PHB, en betrokken
bij het opstellen van het beheersplan voor Soeslo. In die hoedanigheid
raakte en bleef hij betrokken bij het Soeslo van Nolly en
Hana Hony, nadat deze het van de gemeente kochten, maar ook
nadat de PHB in 2011 werd opgeheven wegens het stopzetten van
de landelijke subsidie.
De panden op Soeslo waren, bij de aankoop in 1997, tot niet meer
dan bouwvallen vergaan en de tuin en boomgaard waren veranderd
in een met onkruid volgewoekerde wildernis. Van de verre
erfenis van Georg Anton Blum was weinig overgebleven, maar
de Hony’s besloten ook daar wat aan te doen. ‘Pal voor de ramen
van het huis stonden linden’, verbaast Nol Hony zich nog. ‘Hoe
kun je het bedenken: bomen voor de ramen! Ik vraag je…’.
De nieuwe eigenaren begonnen, gesteund door Landschap Overijssel,
met een flinke portie moed en hun met hard werken verdiende
familiekapitaal aan een even helse als dankbare klus,
waarbij de regie zoveel mogelijk in eigen hand werd gehouden.
De heer des huizes benoemde zichzelf tot autodidactisch bouwmeester
en de tuin werd het domein van zijn vrouw Hana. ‘Nol en
ik waren echte stadsmensen, ik had ook helemaal geen groene
vingers, deed nooit iets in de tuin. Maar je leert snel’. Tot op de
dag van vandaag neemt zij, met haar trouwe hulp Dries, het leeu-

wendeel van het tuinonderhoud voor haar rekening, welhaast
een dagtaak in sommige delen van het jaar. Nol zit het liefst in
de tuin, om weg te dromen in zijn prieeltje of, bij echt mooi weer,
overleg met de bouwploeg.
‘Eén ding had ik al gauw in de gaten’, herinnert Nol Hony zich.
‘De tuin moet onlosmakelijk verbonden zijn met het huis. Anders
klopt het geheel niet. Mensen als Blum wisten dat natuurlijk ook
al lang. Maar je moet er wel een goed gevoel bij hebben. Toen
ik begon, werd mij verteld, dat ik verplicht was een landschapsarchitect
in handen te nemen. Kwam er zo’n interessante gozer
met een duur koffertje. Die heb ik dus weggestuurd. Later hebben
anderen als Klaas Boomert en Carl Stoelinga van de Wezo
het opgepakt’.
Zo’n 15 jaar bestond Soeslo uit een halve bouwput; het waren
jaren van tekenen, slopen en herbouwen. Nu nadert de voltooiing
van de grootscheepse renovatie. Als laatste wordt de laatste hand
gelegd aan het koetshuis (inclusief het in ere herstelde schilddak).
In dit gebouw komen twee prachtige, grote gastverblijven.
Van de tuin wordt de boomgaard opgeknapt door het Overijssels
Landschap.
De totale renovatie mag een klein vermogen hebben gekost,
maar het resultaat is ernaar. Landgoed Soeslo zal erbij liggen
als in zijn beste dagen. Met gerenoveerde gebouwen in de oude
stijl, zijn bijzondere lanenstructuur, slingerpaden, waterpartijen,
siertuin, moestuin, boomgaard, hakhoutpercelen, singels, weiland
en bouwland. Kortom, zoals het er zo’n 200 jaar geleden
ooit bijgestaan heeft, toen Rijnvis Feith er zijn gedicht voordroeg
en een heildronk uitbracht. En zo, hopen de Hony’s, zoals het er
over nog eens 200 jaar nog bij zal staan. ‘Want’, zegt de gewezen
stadsmens Nol Hony, ‘je bouwt toch ook voor het nageslacht. Ik
vind het leuk als mensen hier wandelen en genieten. En dat blijven
doen. Zelf ga ik hier in elk geval nooit meer weg, hier is mijn
paradijs op aarde’.
Onderstaand gedicht werd in 1816 door Rijnvisch Feith voorgedragen
ter ere van het openingsfeest van het nieuwe Landhuis
Soeslo.
Na ‘t vriendelijkst onthaal ter wijding dezer woning,
zij, brave Roijer, U dees heildronk toebereid.
Ontvang uit éénen mond onze aller dankbetoning
bij onzen hartenwensch yoor Soersels zaligheid.
Geniet nog jaren met uw gade en kindren tevens,
zoo vaak de lieve lente U naar dees woning wenkt,
bij ongestoorde rust, er al de vreugd des levens,
die immer ’t zalig land aan zijn bewoners schenkt.
Zie nog uw schepping in haar volle schoonheid bloeijen,
en pluk nog menigmaal een bloem van ‘t wreemd plantsoen.
Zoo moge uw ouderdom hier zachtskens henen vloeijen,
en vol van ‘t zoetst genot, ten vreedzame einde spoên!
Komt, eedle vriendenrei! het glas omhoog geheven,
dat elk onze aller vriend dees’ dronk ten heilwensch biê!
en’ t Soersel ons dan steeds, als heden, vrolijk zie !
(spoên = spoeden, biê = biede/biedt)

Broerenkerk, geen alledaags project!
De verbouwing van de Broerenkerk in Zwolle is een arbeidsintensieve
uitdaging. Een uiterst secuur vakwerk dat Trebbe graag aangaat samen
met Van den Hengel. Dit zusterbedrijf heeft dan ook een jarenlange
expertise opgebouwd met monumentale gebouwen.
De voormalige 14de-eeuwse kloosterkerk krijgt dan wel een nieuwe
bestemming, maar het authentieke uiterlijk blijft behouden. Met liefde
voor hun vak werken onze medewerkers aan de restauratie van de
historische elementen. De Broerenkerk is zeker geen alledaags project,
maar een uitdaging waar we met passie aan werken!
www.trebbe.nl
www.vdhengel.nl
Samen maken we de toekomst
www.unica.nl
Unica Zwolle Schrevenweg 2 Postbus 623 8000 AP Zwolle T (038) 456 04 56

‘Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren’
Iedereen heeft deze zin uit de Bijbel (Genesis 3:19) wel eens gehoord bij een afscheid
op een begraafplaats of in een crematorium. Het lichaam wordt begraven
of gecremeerd, het vergaat tot stof. Voor de komst van het Christendom was het
niet altijd gebruikelijk om doden te begraven. In veel gevallen verbrandde men
de lijken. Soms werd de as verzameld in urnen. Met de komst van het Christendom
werd het gebruikelijk de doden te begraven in afwachting van de terugkomst
van Christus. De gewoonte om overledenen in kerken te begraven ontstond al tijdens
het vroege Christendom. Later werd het begraven in de kerk een kwestie van

standsaanduiding. De sociale positie van de overledene was bovendien
bepalend voor de kerk waarin deze een laatste rustplaats
vond. In Zwolle was een graf in de Grote Kerk voorbehouden aan
vertegenwoordigers van de stedelijke magistraat, aan juristen,
predikanten, leraren, geestelijken en officieren. Middenstanders
en mensen uit de vrije beroepen werden meestal begraven in de
(drie) andere kerken die Zwolle in de middeleeuwen kende. De
Onze Lieve Vrouwe Kerk, de Bethlehemskerk en de Broerenkerk.
Gewone mensen of de armen werden op het kerkhof buiten de
kerk begraven.
In de eerste helft van de 18de eeuw won de opvatting terrein,
dat het niet hygiënisch was om de doden binnen de bebouwde
kom te begraven. Niet iedereen was het met deze gedachte eens.
Vooral de adel die verschillende rechten bezat op familiegraven
en grafkelders verzette zich met hand en tand. Het duurde in
Zwolle mede daardoor tot 1823 voordat de gemeenteraad enige
akkers bij de Beltmolen aan de Meppelerstraatweg aankocht en
tot kerkhof liet inrichten. Een landelijke wet in 1829 maakte vervolgens
definitief een eind aan de discussie. Vanaf die tijd werd
iedereen buiten de stad begraven. Inmiddels telt Zwolle negen
begraafplaatsen, viif gemeentelijke en vierparticuliere. De gemeentelijke
begraafplaatsen zijn: Kranenburg, Meppelerstraatweg,
Voorst, Windesheim en het Heilige Kruis. De particuliere
begraafplaatsen zijn: Bergklooster, de Israëlitische begraafplaats
aan de Kuyerhuislaan en de twee RK begraafplaatsen aan
de bisschop Willebrandlaan en aan de Ergenamenweg in Wijthmen.
Algemene Begraafplaats
Met de aanleg van de algemene begraafplaats aan de Meppelerstraatweg
werd in 1823 begonen. De begraafplaats is daarmee
de oudste in Zwolle. In het eerste jaar waren er 93 begrafenissen.
Een cholera epidemie in 1826 zorgde er voor dat er steeds
vaker besloten werd niet binnen de stadsmuren te begraven.
Sinds 1954 worden op deze begraafplaats geen nieuwe graven
meer uitgegeven. Bijzettingen in familiegraven vinden, als er
nog ruimte is in het graf, wel plaats. De algemene begraafplaats
heeft de status van gemeentelijk monument. Onder de bescherming
vallen het hekwerk, de bebouwing en de parkaanleg. Vier
grafmonumenten hebben ook een beschermde status. De ingang
van de begraafplaats wordt gemarkeerd door een ijzeren
sierhekwerk, geflankeerd door gemetselde hekpeilers bekroond
door siervazen in rococovormen. Bij bebouwingen op de begraafplaats
zie je invloeden van de neorenaissance en de neogotiek.
Het aanwezige wachtlokaal en de bijhorende woning dateren
uit 1900. Verder op het terrein staat het voormalige lijkenhuis.
Dit gebouw heeft houtengevels, een imitatie rustica-indeling en
rondboogvensters.
Het meest bijzondere grafmonument is wel het in grotendeels
gietijzer uitgevoerde graf van Mr. J. Ter Pelkwijk. Het graf werd
hem door de stad Zwolle opgedragen. Dichter Rhijnvis Feith, die
aanvankelijk in 1824 in de Grote Kerk was begraven, werd in 1825
naar het nieuwe kerkhof overgebracht. Zijn grafmonument werd
Algemene begraafplaats aan de Meppelerstraatweg
betaald uit giften afkomstig uit het hele land. Het graf bevat een
marmeren portretbuste van de beroemde schrijver. Vlak er naast
ligt de theoloog G.H. van Senden begraven. Dit monumentale
graf dateert van 1851. Even verderop bevindt zich een graf met
een groot reliëf van een scheepsanker. Hier werd in 1881 W.J.
Schutevaer begraven. Hij was de oprichter van de vereniging voor
belangen van de schipperij.
Begraafplaats Bergklooster
De begraafplaats Bergklooster is ontstaan in en rond de voormalige
kapel van het klooster op de Nemeler-of Agnietenberg, dat in
1386 werd gesticht door volgelingen van Geert Grote, grondlegger
van de Moderne Devotie, uit Deventer. Het klooster kreeg zijn
grootste bekendheid door de aanwezigheid van de Augustijner
kanunnik Thomas a Kempis (1397-1471). Hij schreef het boek ‘In
Navolging van Christus’ een van de meest verspreide boeken die
ons land heeft voortgebracht. Even buiten de begraafplaats staat
een door P.J.H. Cuypers ontworpen gedenksteen (gemeentelijk
monument) ter na gedachtenis aan Thomas a Kempis. In 1399
werd het kerkhof ingewijd. Daarmee is deze begraafplaats de
oudste, nog steeds in gebruikzijnde dodenakker in Zwolle. Na de
intrede van de Reformatie in Zwolle werd het klooster gesloopt.
Talloze fragmenten van het klooster en kapel zijn in de loop van
der tijd bij graafwerkzaamheden teruggevonden. Met name uit
de orthodox protestantse omgeving is er vele eeuwen begraven
op Bergklooster, daardoor heeft de begraafplaats een sober

karakter gekregen. Desondanks is er een verscheidenheid aan
grafmonumenten. De vorm varieert van gedecoreerde tombes
tot hergebruikte zandstenen bouwfragmenten van het klooster.
Ook het materiaal gebruik is divers. Het graf van Jan Mulert, uit
1541 is het enige onderdeel dat de sloop na de Reformatie overleefd
heeft. Naar alle waarschijnlijkheid dekt de zerk nog steeds
het oorspronkelijke graf, dat destijds in de kerk was gelegen. Het
grafmonument van Mulert is net als de bebouwing en de parkaanleg
een gemeentelijk monument. Na de Reformatie zijn met
name de buurtbewoners uit Haerst en Berkum blijven begraven
op Bergklooster. In de loop der eeuwen is de begraafplaats een
aantal malen uitgebreid. Sinds 1931 wordt de begraafplaats beheerd
door een vereniging waarvan de leden alleen komen uit de
vijf omliggende buurtschappen. De begraafplaats is sinds enige
jaren aangewezen als gemeentelijk monument.
Begraafplaats Binnengasthuis
Ingeklemd tussen de WZRV sporthal en de Blaloweg, een van de
drukke verkeeraders van Zwolle, ligt een verstilde plek. Begraafplaats
Binnengasthuis is ook al door de monumentale kastanje
bomen een oase van rust tussen alle 21ste-eeuwse drukte en
vooruitgang. Deze begraafplaats is aangewezen als gemeentelijk
monument. In 1377 werd hier het Buitengasthuis gesticht.
Het huis ook wel Ten Hilligen Cruce genoemd lag ver buiten de
stad. Dit was niet zonder reden. Het Binnengasthuis gaf namelijk
onderdak aan melaatsen (lepra). Naast dit gasthuis bouwde men
twee jaar later nog een kapel. In en rond de kapel werden de
doden begraven. De begraafplaats is daarmee de oudste nog bestaande
in Zwolle. We gaan er dan gemakshalve vanuit dat vanaf
het beging van de stichting er begraven werd. In 1703 stortte bij
een hevige storm de kapel in. De fundamenten van de kapel waren
al aan het eind van de 19de herkenbaar door een ook nu nog
bestaande rij met ijzeren stangen verbonden palen. Tot ver in de
20ste eeuw is hier begraven. Vooral bewoners van het Buitenhuis
en inwoners van de Kamperpoort en de omliggend, merendeels
arme buurschappen Voorst en Frankhuis werden hier ter aarde
besteld. De spaarzame en eenvoudige zerken en steles geven
slechts een deel van de talloze begravingen aan die eeuwenlang
op deze plek hebben plaatsgevonden. Een klein deel van de begraafplaats
werd in de 20ste eeuw opgeofferd ten behoeve van de
verbreding van de Blaloweg.
Begraafplaats Binnengasthuis
Begraafplaats Kranenburg
Na een aantal uitbreidingen raakte de Algemene Begraafplaats
aan de Meppelerstraatweg aan het begin van de 20ste eeuw vol.
In 1926 kocht de gemeente Zwolle de voormalige havezate Kranenburg
aan de noordzijde van Zwolle. De havezate dateert uit
de 15de eeuw. Het 17de eeuwse huis werd afgebroken in 1844.
Het westelijk bouwhuis werd in de 20ste eeuw gesloopt. Aan het
begin van de Kranenburgweg staan nog de vier gemetselde hekpeilers
van de havezate. Hekpijlers en het nog bestaande bouwhuis
staan als rijksmonument geregistreerd. In 1926 schreef
de gemeente Zwolle een prijsvraag uit voor het ontwerpen van
een nieuwe begraafplaats annex wandelpark op de Kranenburg.
Behalve een begraafplaats en een plek om dierbaren te herdenken
zou het ook een park worden voor de Zwollenaren. De jury
koos voor een ontwerp van het bureau van H. Copijn en zoon.
De Gids voor de Nederlandse Tuin –en Landschapsarchitectuur
noemt medefirmant C.H. Schouten als ontwerper van het
plan. Zij gingen bij het ontwerp uit van de bestaande structuur
van de buitenplaats en voegden daar een aantal elementen aan
toe. In het ontwerp zijn elementen uit verschillende stijlperioden
gecombineerd. Zo gebruikte Copijn onder andere de Hollandse
landschapsstijl die in de 19de eeuw populair was. Volgens het
juryrapport maakte het winnende ontwerp prachtig gebruik van
het bestaande terrein en vloeiden het begraafplaats- en parkgedeelte
op fraaie wijze samen.

Begraafplaats Kranenburg
Net als in de middeleeuwen werd er bij de graven onderscheid gemaakt in maatschappelijke
klassen. Er waren zes klassen: een hoofdklasse en de klassen 1-5.
Aan de afmetingen van het graf en de grootte van de gedenksteen kon je die klassen
herkennen. Pas in 1978 werd het klassensysteem afgeschaft. Wel bleef het
klassensysteem herkenbaar in het parkgedeelte. In 1931 ontwierp de waarnemend
directeur Gemeentewerken, W.B.M. Beumer een ontvangstgebouw/aula,
een opzichterswoning, een bergplaats/barenhuisje en een lijkenhuisje voor deze
nieuwe begraafplaats. De begraafplaats is in fasen aangelegd. Van het oorspronkelijke
ontwerp van Copijn is alleen de eerste fase verwezenlijkt. Dit oudste gedeelte
van de begraafplaats met aula, vijver en het westelijk stuk van het parkgedeelte
met graven werd in 1933 in gebruik genomen. In de jaren vijftig zijn de graven
uitgebreid aan de oostzijde. Samen met het gedeelte uit de jaren dertig vormt
dit deel het gravenpark. Kenmerkend zijn ovale graspaden, die liggen aan een
centrale as. Dit gedeelte van de begraafplaats/wandelpark met opstallen krijgt na
alle waarschijnlijkheid binnenkort de status van gemeentelijk monument. In 1992
is de begraafplaats aan de zuidoost kant uitgebreid met het Hagenpark. In het
Hagenpark is ook een islamitisch gedeelte opgenomen. De Parnassusberg werd
in 2003 in gebruik genomen. Het is een cirkelvormige terrein dat iets boven het
maaiveld uitsteekt. De graven zijn rondom deze natuurlijke verhoging aangelegd.
In 2003 is ook een Masterplan voor de begraafplaats gemaakt, dat voorziet in een
ontwikkeling op de lange termijn. Centraal element is een nieuw particulier uitvaartcentrum.
De nieuwbouw is verbonden met het voormalige bouwhuis dat nu
met rouwkamers een herbestemming heeft gevonden. Naast het nieuwe uitvaartcentrum
is de begraafplaats vergroot met tuin en wandgraven. Ook de parkeerplaats
werd vergroot. De oude as van de buitenplaats is nog steeds zichtbaar, van
het grachtenstelsel resteert niets. Natuurlijk liggen op de grootste begraafplaats
meer dan 6000 graven. De graven van enkele Zwolse stadsgenoten, Isaac Antonie
van Roijen (1859-1938), Helmig van der Vegt (1864-1944), Geraradus Horreus de
Haas (1879 – 1943), Hendrik van der Vegte (1868 – 1933 ) en Jean Charles Philip
Eeltink Schattenkerk (1908 – 1997) hebben cultuurhistorische waarde.

Begraafplaats Voorst/Westenholte
De begraafplaats Voorst is in 1933 aangelegd, in de vorm van
een pauwenstaart. Dit gebeurde in opdracht van de toenmalige
gemeente Zwollerkerspel. Met de gemeentelijke herindeling in
1967 ging de begraafplaats Voorst over naar Zwolle. Op Voorst
worden voornamelijk bewoners van Westenholte begraven.
Begraafplaats Windesheim
In 1917 nam de toenmalige gemeente Zwollerkerspel de begraafplaats
over van de Nederlandse Hervormde kerk. Er worden
voornamelijk overledenen uit het dorp Windesheim begraven.
Op het oude gedeelte van de begraafplaats kan er alleen
worden bijgezet als er nog plaats is in het graf. Er worden geen
nieuwe graven uitgegeven. Ook is er een afzonderlijk gedeelte
voor urnengraven.
Joodse begraafplaats
Al vanaf de Vroege Middeleeuwen leefden er Joden in Nederland.
De Joodse gemeenschap groeide in Zwolle in het begin van de
18de eeuw zo snel, dat zij in 1722 toestemming kregen op de
Luurderschans te begraven. Toen deze begraafplaats vol raakte
werd door de Joodse gemeente in 1881 een terrein in Berkum
aangekocht. In 1885 werd de nieuwe begraafplaats aan de huidige
Kuyerhuislaan in gebruik genomen en is deze als zodanig
in gebruik. In 1981 werd de begraafplaats aan de Luurderschans
gesloten en geruimd. De stoffelijke resten werden overgebracht
naar de Kuyerhuislaan. De begraafplaats, een rijksmonument, is
zoals gebruikelijk voor een Joodse begraafplaats eenvoudig ingericht.
De Hebreeuwse tekst op het metaheir- of metaarhuisje
(reinigingshuisje) heeft de volgende betekenis. ‘En het stof keert
weder tot de aarde en de geest tot God die hem gegeven heeft’
In tegenstelling tot het eenvoudige hek dat de begraafplaats omsluit,
zijn de ingangen wel monumentaal. Deze bestaan uit gemetselde
pijlers afgedekt met natuurstenen vazen.
Joodse begraafplaats aan de Kuyerhuislaan Rooms katholieke begraafplaats
Rooms-katholieke Begraafplaats
Hoewel bij grondwet van 1798 kerk en staat al gescheiden waren
en alle privileges van de staatskerk kwamen te vervallen,
betekende dit nog niet dat katholieken in alle opzichten als gelijkwaardige
burgers beschouwd werden. De meeste katholieken
werden begraven op de begraafplaats Bergklooster. In 1841
stelde F.W.J.A. baron van Lamsweerde een stuk akkerland beschikbaar
waarop katholieke Zwollenaren hun eigen begraafplaats
konden aanleggen. De baron zelf legde de eerste steen in
een van de hoekpijlers van de omringende muur. Aan de ingang
van de begraafplaats, een rijksmonument, staan twee bakstenen
hekpijlers voorzien van natuurstenen sierbekroningen in Franse
neorenaissancestijl. Het gietijzeren toegangshek is neogotisch.
Tegen de muur staat een baarhuisje, dat dateert uit 1882. Het
kerkhof wordt gekenmerkt door een strakke opzet van evenwijdige
hoofd- en zijpaden. In de hoofdas achter het toegangshek
staat centraal op het terrein een gietijzeren kruisbeeld. Verderop
staat een fraai gerestaureerde Neo Gotische kapel uit 1883. Onderdelen
van de begraafplaats zijn aangewezen als rijksmonument.
Het graf van Apollo
Het landgoed in het buurtschap Haerst, rond Huis Arnichem
wordt voor het eerst genoemd in 1408. Het landgoed heeft verschillende
families als eigenaar gehad. In 1797 kwam het in handen
van de familie Tobias. Verschillende leden van die hadden
het ambt van secretaris van Zwolle vervuld. Verscholen langs De
Doornweg op het landgoed rond Huis Arnichem ligt een bijzonder
graf. Wellicht het oudste Moslim graf in Nederland in ieder
geval in noord oost Nederland. Het is het graf van Apollo. Op de
eenvoudige dubbele zandstenen grafzerk staan twee moeilijk
leesbare opschriften. Een in het Latijn en een in het Arabisch. In
het Latijn: ‘Lepejou, die ook wel Apollo wordt genoemd, is geboren
op het eiland Celebes en is gestorven juli 1828.’

Uit archief onderzoek blijkt dat Apollo een jonge negerslaaf is die
overleed op 23 juli 1828. Hoogstwaarschijnlijk is Apollo geboren
in de toenmalige kolonie Demerary, in het voormalige Brits Guyana,
dat van 1620 tot 1796 Nederlands bezit was. Ook is er sprake
van dat Apollo geboren is op Celebes. De jongen werd naar Nederland
gebracht door Joan Hendrik Tobias, eigenaar van Huize
Arnichem. Tijdens een oorlog zou Apollo Tobias van een wisse
dood hebben gered. Uit dank voor zijn moedige daad nam Tobias
de jonge neger mee naar Haerst. Apollo stierf jong. Onduidelijk
is of hij 23 of 16 jaar is geworden. Het graf van Apollo is een goed
voorbeeld van het monumentenbegrip ‘gracieus verouderen’.
Daarmee wordt bedoeld dat een object er niet altijd spic en span
bij hoeft te staan. Maar door natuurlijke veroudering zijn reis
door de tijd maakt. Vooral door zijn geschiedkundige waarde is
het graf van Apollo aangewezen als gemeentelijk monument. Het graf van Apollo

Van 1784 tot 1824, heeft de Zwolse dichter, regent en literator Rhijnvis Feith zijn buitenplaats
‘Boschwijk’ met een kleinschalig Engels landschapspark vorm gegeven.
De oudste kaart waarop de aanleg van Boschwijk staat afgebeeld is die van Hottinger uit ca.
1781. In die tijd was er sprake van een geometrische tuinaanleg. Toen Feith het huis erfde liet
hij het huis vergroten om ruimte te kunnen bieden aan zijn grote kinderschare.
In het begin van zijn leven heeft hij veel gedaan aan de park en tuinaanleg, waarschijnlijk samen
met zijn tuinman en de Zwolse landschapsarchitect Blum.
Blum heeft in die tijd met name in Overijssel, maar ook in Groningen verschillende parken in
landschapsstijl aangelegd zoals bij de Fraelemaborg, de Gunne en Almelo.
Hoewel er geen ontwerptekeningen of terreinbeschrijvingen bewaard zijn gebleven heeft Feith
in zijn ode aan Boschwijk (ca 1799) uitvoerig beschreven wat hij tegenkwam.
De Ode bestaat uit 34 verzen van 6 regels. De opbouw is als volgt; in de eerste 6 verzen beschrijft
hij Boschwijk als ‘troost en wellust’ van zijn leven. Na vers 15 volgt een meer concrete
beschrijving van de verschillende elementen in het park. ‘stille, kalme, dierbare dreven’ – een
zachtbewogen vliet, een dwalend beekje etc.
Wat de beplanting betreft, lezen we over de dennen, heesters en lindenloof, Engelse bloemdragende
gewassen.

Het Kadastrale Minuutplan uit ca 1832 geeft niet alleen de oppervlakte
van de percelen aan, maar ook de infrastructuur, waardevolle
informatie voor de herinrichting van het park
Tijdens het leven van Feith was het landgoed ca. 300 ha. groot,
waarmee Boschwijk tot de middelgrote Overijsselse landgoederen
behoorde. Nu is het ca 4 ha. groot. Na diverse particuliere
bewoningen werd Boschwijk in 1949 verkocht aan de Gemeente
Zwollerkerspel. Na opheffing van deze Gemeente in 1966 bleef
de familie Crommelin het huis bewonen.
In 1997 heeft de Gemeente Zwolle de buitenplaats verkocht aan
de huidige eigenaren. Na de renovatie van het huis is begonnen
met de renovatie van het park.
Tientallen bomen – spontaan opgeschoten, of geplant vanwege
houtopbrengst – werden gekapt. Uitgangspunt was om het park
weer te herstellen zoals Rhijvis Feith bedoeld had. Een grote ingreep
was het kappen van een oude beukenlaan – na een second
opinion van Copijn boomspecialisten. Nieuwe beuken werden
aangeplant met de historische plantafstand van een halve Sallandse
roede (2 meter en 25 centimeter). Borders zijn aangeplant
met oude soorten en zichtlijnen werden hersteld. Nu, na
bijna 10 jaar noeste arbeid is het weer een park waar Feith trots
op zou zijn.

galgroen
bleekgroen, permanentgroen
bladgroen
olijfgroen
mosgroen
grachtengroen
cactusgroen
kopergroen
limoengroen
Bohemergroen chromaatgroen
Schweinfurtergroen
flessengroen
zinkgroen
cobaltgroen
voorjaarsgroen
Parijsgroen
grasgroen
geelgroen
standgroen
pastelgroen
berggroen Bremergroen
peterseliegroen
aardgroen
olijfgroen
gifgroen
Spaansgroen
chroomoxydegroen
blauwgroen
pastelgroen
erwtengroen
lindengroen
sapgroen
jadegroen
zeegroen
lentegroen
donkergroen
JandeBouvriegroen
Zaansgroen
varengroen
Egyptischgroen
junglegroen Veronesegroen

Groene kleur
In de Nederlandse taal heeft groen vaak een negatieve bijklank.
Dat zou komen omdat groen een kleur is die niet bij de mens
hoort. Groen wordt vaak in verband gebracht met negatieve zaken
omdat aan het menselijk lichaam geen spoortje groen te bespeuren
valt. Ons lijf is roze van buiten en rood van binnen en
als er nu één kleur is die tegengesteld is aan rood dan is het wel
groen. Groen wordt dus geassocieerd met alles wat niet-menselijk
is (denk maar aan draken, buitenaardse wezens,…).
Een mens ziet er groenig uit als er iets mis is of als hij nijdig is. Je
wordt groen als je zeeziek bent, je bent groen van ellende. Pus,
gal en snot - sorry dat het dat het zo plastisch wordt - zijn ook
groen. Groen staat dus voor ziekte en bederf.
Haaks daarop staat de betekenis van groen als kleur van natuur,
oorsprong, voorjaar, vruchtbaarheid, rustgevendheid en
betrouwbaarheid.
Verklaarbaar, want de geschiedenis van de mens begon in de natuur.
Onze ogen zijn dus helemaal ingesteld op groen. Daarom
is deze kleur voor ons zo normaal, zo vertrouwd, zo veilig en zo
rustig. Wanneer groen staat voor veiligheid, kun je bij groen licht
doorrijden of oversteken, een groene lichtbak met pijl of rennend
mannetje geeft wereldwijd aan waar we de nooduitgang kunnen
vinden.
Groene verf
De algemene opvatting is om de ramen en deuren van het exterieur
van een monument in het donkere grachtengroen te
schilderen. Uit recente onderzoeken blijkt dat het groen in het
stadsbeeld ook vele gezichten gekend heeft. Hoe is men er toe
gekomen om juist groen toe te passen? Waarschijnlijk komt dit
door de beschermende eigenschappen van sommige groene pigmenten.
Simis
Om de toepassing van groene verf te begrijpen moeten we even
terug in de tijd. Een prachtige bron hiervoor is boek Grondig
Onderwys in de Schilder- en Verw-kunst van Lambertus Simis
uit 1829. Hierin wordt duidelijk beschreven welke soorten verf
geschikt waren voor bepaalde doeleinden en hoe ze gemaakt
moesten worden.
Groene verfstoffen waren in keuze beperkt. Groen was een moeilijke
kleur om te maken. Het Berggroen, uit Duitsland, is een
oude verfstof en is in de tijd van Simis in onbruik geraakt. Voor de
komst van Spaans groen werd het veel gebruikt voor het verven
van deuren en vensters. Er bestaan verschillende soorten tinten,
van licht naar donker. Spaans groen verdrong dus het Berggroen,
waarschijnlijk omdat Spaans groen veel duurzamer is.
Ondanks dat het een moeilijke verfstof is om te maken werd het
veelvuldig toegepast op de houten onderdelen van de gevels. Dit
omdat het koperacetaat dat in Spaans groen zit een schimmelwerende
werking heeft. Het Spaans groen werd als volgt bereid:
koperen platen werden blootgesteld aan zure dampen of werden
in broeiende paardenmest gehangen. Na verloop van tijd werd
het groene koperoxide van de platen afgeschraapt. Na het fijn
wrijven van het oxide in olie werd het als verf toegepast. Dat het
een uitermate giftig pigment was, vertelt de volgende anekdote:
‘men had als proef het koperoxide aan een grote hond gevoerd
en deze viel ter plekke neer en verteerde binnen enkele minuten
tot schuim...‘
Het Fries groen was een belangrijke kleur in de zestiende en zeventiende
eeuw. Het lijkt qua kleur veel op Spaans groen. Blootgesteld
aan het zonlicht en buitenlucht verkleurde het echter
snel. Mineraal groen had dezelfde kleur als Spaans groen, maar
was minder duurzaam. Het werd daarom voornamelijk gebruikt
als een onderlaag voor Spaans groen. Terre verde of groene
aarde gaf een olijfachtige kleur en werd in de tijd van Simis nog
maar weinig gebruikt. Of het in het verleden geschikt was voor
verven in de buitenlucht wordt niet duidelijk, Simis heeft enkel
de opmerking dat het gebruikt wordt om metaal te verven.
Waarschijnlijk bedoelde hij daarmee de hekken, balustrades en
leuningen van stoepen en dus goed toepasbaar op het exterieur.
Over sapgroen is Simis duidelijker. Sapgroen kan niet met olie
worden gemengd omdat het dan een vuile groene kleur oplevert.
Voor waterverf was het echter wel zeer geschikt.
Het was dus tobben met de toepassing van de groene pigmenten.
De minerale pigmenten moesten grof gewreven worden en
waren dus moeilijk verwerkbaar en bij te fijn wrijven ontstond er
een fletse kleur.
‘Uitblauwen’
Met de ontdekking van het Pruisisch blauw
en het Napelsgeel werd het in de tweede
helft van de achttiende eeuw mogelijk een
(blauw)groene kleur te maken door menging
van deze pigmenten. Ook Pruisisch
blauw en okergeel werden wel gemengd.
Samen met loodwit kon er een mooie
groene kleur gemaakt worden van donker-
tot lichtgroen.
Goede groene pigmenten werden pas in
de negentiende eeuw geïntroduceerd,
zoals het giftige Schweinfurtergroen,
chroomoxidegroen, en chromaatgroen.
Standgroen
Het chromaatgroen ofwel standgroen
is samengesteld uit chromaatgeel en
Pruisisch blauw. Als bindmiddel werd
standolie gebruikt, vandaar de naam
standgroen. Sinds 1850 is het fabrieksmatig
geproduceerd. Aangezien
Blootgelegde groene afwerking op een deur.
Pruisisch blauw, gemengd met Napelsgeel
en loodwit

BEHOEDEN
OM TE
BEHOUDEN
CONSERDUC
/
RENOFORS
HOUTCONSERVERING HOUTRESTAURATIE
Aantasting van uw gebouw of constructie?
Wij hebben alle expertise in huis om uw panden
en constructies optimaal te beschermen
Sinds 1950 is Conserduc-Renofors het aanspreekpunt voor houtconservering en –restauratie.
BEHOEDEN
Gespecialiseerd in het inspecteren en behandelen van de meest uiteenlopende OM TE panden.
BEHOUDEN
Of het nu gaat om kerken, kastelen, paleizen, landgoederen, molens, grachtenpanden of
industrieel erfgoed, Conserduc-Renofors biedt de oplossing in drie stappen! Inspectie,
conservering en restauratie.
Wilt u graag meer informatie of een adviesgesprek? Bel dan naar 0184 - 82 02 30.
Tim Versteegh
Architect.
Da Costastraat 9
8023 AZ Zwolle
06 41046068
mail@timversteegh.nl
www.timversteegh.nl
beeld: maquette van de ingreep in een rijksmonument
A R C H I T E C T
- T I M V E R S T E E G H -
Conserduc-Renofors b.v.
Industrieweg 39a
3361 HJ Sliedrecht
T 0184 - 82 02 30
E info@conserducrenofors.nl
I www.conserducrenofors.nl
Voor particulieren én bedrijven de
natuurlijke keuze...
Als sinds 1866 leveren wij natuursteen. Natuursteen ademt,
is krachtig en eindeloos toepasbaar voor zowel binnen als
buiten. Van warme vloeren tot strakke keukens, van mooie
vensterbanken tot uitgebreide terrassen. Laat u inspireren én
adviseren in onze showroom. Graag tot ziens!
Galvaniweg 4 • Zwolle • Tel.: 038 466 03 30 - www.zwolsesteenhouwerij.nl

Typerende groene uitmonstering op een Jugenstilgevel
het geel sneller terugliep dan de kleurkracht van
het blauw, kwam er na verloop van tijd een blauwe
waas over het groen; de kleur ‘blauwde uit’.
Standgroen is de andere benaming van grachtengroen.
Met de historische kennis wordt het
dus begrijpelijk dat het niet altijd juist is deze
kleur klakkeloos op àlle monumenten toe te
passen. In Amsterdam is dit grachtengroen al
voor de tweede wereldoorlog vastgesteld als
standaardkleur. Dit om een rustig gevelbeeld
te krijgen en een bonte verzameling kleuren te
voorkomen.
Groene luiken
Een misverstand is het dat luiken aan de gevel
vroeger( 17de-18de eeuw) altijd groen geschilderd
werden. Uit beschrijvingen en schilderijen
van het stadsbeeld is duidelijk geworden dat de
luiken in geopende toestand rood waren en in
gesloten toestand groen. De rode kleur die vaak
aan de binnenzijde werd toegepast, was zichtbaar
op straat indien de luiken opengezet werden.
Naarmate het gebruik van glas in de ramen
toenam, werd de isolerende functie van de
luiken minder en stonden ze over het algemeen
open. Dit had een ingrijpende verandering van
het stadsbeeld tot gevolg. In plaats van veel
groen in de gevel, zag men nu veel rood De beschermende
functie van de luiken en het bieden
van privacy verdween niet. Wanneer de avond
viel werden de luiken vaak weer gesloten.
En met deze verandering van functie werden ze
later waarschijnlijk rondom groen geschilderd.
Eigenlijk kunnen we wel vaststellen dat de toepassing
van groen op het exterieur uit praktisch
oogpunt geboren is, vanwege de conserverende
werking van het pigment. En met het ontdekken
en ontwikkelen van nieuwe, groene pigmenten,
elk met hun eigen nuance, ontstond langzamerhand
het ons bekende beeld van donkergroen.
En dat wordt nu gemakshalve maar overal toegepast.
Of wilde men zich spiegelen aan de chique
grachtengordel?
Maar kleur is wat het is. Ik merk in mijn praktijk
als kleuronderzoeker en kleuradviseur dat
iedereen de kleuren weer anders beleeft. Dus
hersens en ogen verschillen. Een getraind oog
ziet veel meer nuances. Maar gelukkig ziet het
mij nog niet geel en groen voor de ogen!!

De club PEC Zwolle is officieel ontstaan op 12 juni 1910 uit een fusie van twee
Zwolse voetbalclubs Prins Hendrik (P.H.) en Ende Desespereert Nimmer (E.D.N.).
Beide clubs voetbalden op een eigen locatie.
De op 1 april 1906 opgerichte club P.H. speelde op een weiland bij Theetuin
Thijssen. De club huurde hier voor 25 gulden een veld dat bekend stond als “het
Bleekien”

E.D.N. kwam voort uit de in 1905 opgerichte A.V.C. (=Assendorpervoetbalclub)
en speelde op het zogenaamde Assendorperland, het
latere Assendorperplein. Woningbouwplannen uit die tijd dwongen
de club om te verhuizen naar een stuk land met de naam “het Veen”
aan de Groeneweg in de wijk Assendorp. De naam van de club veranderde
in “Voorwaarts”en de club verhuisde kort daarna naar een
locatie met de naam “de Rooseboom”. Deze locatie lag over het
spoor in de richting van Schelle. Gepaard met de verhuizing volgde
opnieuw een naamswijziging. De club luisterde vanaf dat moment
naar de naam “de Volharding”. De drassigheid van het veld bij de
Rooseboom maakte opnieuw een verhuizing noodzakelijk. Aan de
Schellerallee, achter uitspanning De Bierton werd een nieuw veld
gevonden. Toeschouwers bleven helaas uit en het bestuur ging op
zoek naar een meer passende naam. Deze werd gevonden in “Sallandia”.
Ook deze naam was, net als de locatie, geen lang leven
beschoren. De club verhuisde opnieuw. Nu naar een locatie aan
de Wipstrikkerallee bij herberg de Hanekamp. Op voorstel van bestuurslid
Jan Steinbach werd besloten de naam te veranderen in
“Ende Desespereert Nimmer”, afgekort E.D.N. Omdat de club echter
een sterke binding had met Assendorp en veel leden uit deze
wijk afkomstig waren, werden de voetballers van E.D.N. gezien
als indringers. Het was zelfs zo erg dat op een gegeven ogenblik
onbekenden de beide doelpalen van E.D.N. hadden doorgezaagd.
Ondanks alles werd door E.D.N. toch de promotie naar de 2e klasse
van de N.V.B. gehaald. Zoals gezegd werd in 1910 door P.H. en
E.D.N. besloten om te fuseren. Een belangrijk discussiepunt bleef
wel in welke kleuren men voortaan ging spelen. P.H. speelde in
geel-zwart en E.D.N in groen-wit. De betere prestaties van E.D.N.
gaven de doorslag en leidde ertoe dat de nieuwe club P.E.C. (=Prins
Hendrik Ende Desespereert Nimmer Combinatie) vanaf dat moment
ging spelen in groen-wit. Als speelveld werd “het Bleekien”
bij Theetuin Thijssen gekozen. Eigenaar Thijssen hoopte op een
hogere omzet. Om de gratis kijkers op het “Jeudendiekien” het uitzicht
te ontnemen werd door Thijssen langs het dijkje een groot
doek van jute gespannen van maar liefst 100 m lang. Dat het veld
soms nat en drassig was valt af te leiden uit twee fraaie tekeningen
uit het archief van P.E.C. Uit deze tekeningen blijkt verder dat de
ontmesting en ontwatering met veel liefde werden overgedragen
van leden van Prins Hendrik naar de nieuwe club PEC.
Op 1 juni 1923 vertrok P.E.C. naar sportpark De Vrolijkheid. Hier
speelde de club tot 1935. In dat laatste jaar werd aan de Ceintuurbaan
het Gemeentelijk Sportpark geopend. In 1932 ontwierp
de bekende architect Wiebenga een zweminrichting met voetbalterrein
aan “den grooten weg”(=Ceintuurbaan). In het plan heeft
hij het zwembad en voetbalterrein in één as tegen over elkaar
ontworpen. Volgens Wiebenga was dit voor de exploitatie en de
architectuur aanbevelenswaardig. Het college van B&W vond het
ontwerp van het sportcomplex van een te grote opzet waardoor
het plan uiteindelijk in een vereenvoudigde versie is uitgevoerd.
Het Gemeentelijk Sportpark werd een complex met een hoofdtribune
en wat provisorisch aangebrachte verhogingkjes. Rond
het voetbalveld lag een paardenrenbaan die vooral in de zomermaanden
voor wedstrijden werd gebruikt.
Twee tekeningen uit het fusiejaar 1910 met daarop leuzen die wijzen op de ontwatering van het speelveld bij Theetuin Thijssen.

Het bestuur van de Gemeentelijke Stichting voor Lichamelijke
Oefening (STILO) verhuurde aan de Zwolse Voetbal en Athletiekvereeniging
“PEC” het wedstrijdterrein no. 1 met bijbehorende
opstallen voor een periode van 1 mei 1935 tot 30 april 1941 voor
een bedrag van 1400 gulden per jaar. Op 18 augustus 1935 werd
de officiële opening gehouden en verrichtte burgemeester baron
de Vos van Steenwijk de aftrap bij de wedstrijd PEC tegen de
toenmalige kampioen PSV.
In de periode 1945 tot 1955 werd ook het wedstrijdterrein en oefenterrein
no. 3 met opstallen aan PEC verhuurt. Ditmaal voor
een bedrag van 2500 gulden per jaar. In 1946 werden op het Gemeentelijk
Sportpark “een tweetal kleed- en waschgelegenheden
en een bergplaats”gebouwd. Voor het optrekken van deze
gebouwen werd gebruik gemaakt van materialen die afkomstig
waren van een loods bij de Weteringbrug. Het ging om een loods
die door de gemeente Zwolle van defensie was aangekocht.
Direct na de oorlog lezen we dat een andere roemruchte club
de Zwolsche Boys in de periode 1947 tot 1959 een stuk weiland
huurde van paardenhandelaar Marinus Dijk. Ook de Zwolsche
Boys hebben op veel verschillende velden gespeeld. Direct na de
oprichting in 1918 hebben ze gevoetbald op de Turfmarkt. Na veel
omzwervingen, waaronder de Hanekamp en Urbana, kwamen de
Zwolsche Boys uiteindelijk na de oorlog bij de Vrolijkheid terecht.
Rond 1957 verruilen PEC en Zwolsche Boys opnieuw hun terreinen.
PEC keert terug naar de Vrolijkheid en koopt in 1960 het
speelveld van paardenhandelaar Marinus Dijk voor een bedrag
van f 416.338 gulden. In 1961 wordt op het speelveld gestart met
de bouw van een nieuwe tribune. Op het sportpark de Vrolijkheid
Oude hoofdtribune uit 1935 (foto Jan Drost)
had in het verleden al een houten tribune gestaan. Deze tribune
was een ontwerp van Wim Kaaks. In het HCO is een bestek bewaard
gebleven waarin “voornemens is aan te besteden het afbreken
hunner houten tribune staande op haar terrein nabij de
Vroolijkheid aan de Meppelerweg, gemeente Zwollerkerspel en
het weder opbouw dezer tribune op een aan te wijzen plaats op
de Gemeentelijke Sportterreinen van Zwolle”.
De nieuwe tribune kwam op de plek van een bestaande was- en
kleedgelegenheid te liggen. De staalconstructie van de tribune
op sportpark de Vrolijkheid werd vervaardigd door de N.V. constructiewerkplaats
en machinefabriek Brood aan de Ceintuurbaan.
Deze fabriek staat in de periode 1958-1967 ingeschreven
in het Handelsregister van de Kamer van Koophandel Zwolle.
Directeur van deze firma was niemand minder dan de vader van
Herman Brood.
In 1970 verhuist PEC weer naar het Gemeentelijk Sportpark aan
de Ceintuurbaan. Dit Gemeentelijk Sportpark was vanaf dat moment
beter toegankelijk door de aanleg van een voetgangersbrug
over de Ceintuurbaan in 1964, Veel supporters van PEC Zwolle
herinneren zich deze brug. Bij belangrijke wedstrijden stond de
brug vol met toeschouwers. Enkelen van hen namen zelfs lege
bierkratten mee om op te kunnen staan.
Op 20 september 1970 worden rond het stadion hekken geplaatst.
Drie jaar later worden nieuwe staanplaatsen gemaakt
bij de Berkumtribune. In 1974 werd een nieuw clubhuis en een
kantine gebouwd.
De bouw van de tribune uit 1961
De door Schrale Beton en Aannemingsmij n.v. aangelegde voetgangersbrug. Op
de voorgrond zijn de lege bierkratten te zien waarop werd gestaan.
(foto Jan Drost)
Foto clubhuis PEC Zwolle (foto Jan Drost)

Het totaal aantal plaatsen in het stadion bedroeg toen 12.000.
Geleidelijk aan werd het stadion met tribunes uitgebreid. In 1978
werden beide hoeken van de Berkumtribune volgebouwd.
Op 15 mei 1978 tijdens de wedstrijd PEC-FC Vlaardingen (Kampioenswedstrijd)
werd het toeschouwersaantal van 15.000 gehaald.
In 1983 zijn achter beide doelen tribunes gebouwd. PEC bezit op
dat moment nog steeds de fraaie hoofdtribune aan de zijde van
de Ceintuurbaan. Op 20 december 1985 werd de hoofdtribune
volledig in de as gelegd.
De tribune werd daarom in 1987 vervangen door de Johan Cruijff
tribune. Deze tribune had 2400 zitplaatsen en was genoemd naar
Cruijff omdat hij zijn laatste officiële wedstrijd tegen PEC Zwolle
speelde.
In 1997 wordt het Oosterenkstadion verbouwd tot een accommodatie
met 6800 zitplaatsen. Tien jaar later op 20 april 2007 tijdens
de wedstrijd FC Zwolle-De Graafschap werd op feestelijke wijze
afscheid genomen van het oude stadion. In datzelfde jaar werd
ook de eerste paal geslagen door de burgemeester van Zwolle,
Henk-Jan Meijer, directeur Jan Regterschot van projectontwikkelaar
IPMMC en voorzitter van FC Zwolle, Ronald van Vliet van het
nieuwe stadion. Dit nieuwe stadion is gebouwd door Stadionbouw
Zwolle V.O.F., een bouwcombinatie van Multiplan uit ’s Hertogenbosch
en Moes Bouwbedrijf Oost B.V. uit Zwolle. Na stagnatie en
onenigheid over onder andere de bouw van een hotel kon op 28
augustus 2009 het nieuwe stadion officieel worden geopend. Dit
nieuwe stadion heeft een capaciteit van 10.500 plaatsen.
In 2012 werd FC Zwolle kampioen van de Jupiler league en
maakte de club de sprong naar de eredivisie. Tijdens het kampioensfeest
werd door directeur Adriaan Visser de kreet “PEC is
back” geuit. De club gaat vanaf dat moment weer als PEC Zwolle
door het leven.
De promotie tot de eredivisie heeft er verder toe geleid dat de
capaciteit van het stadion wordt vergroot. In de eerste fase voor
de zomerstop voorafgaand aan het seizoen 2012-2013 wordt de
Marten Eibrink tribune aan de noordzijde van het stadion met
1000 plaatsen uitgebreid. Deze uitbreiding is mogelijk door een
groot aantal zitplaatsen te vervangen door staanplaatsen. De
Fred Patrick tribune aan de oostzijde wordt uitgebreid met een
tribune met 1000 zitplaatsen. Deze tribune is vergelijkbaar met
de constructie zoals ook bij de kampioenswedstrijd in 2012 was
neergezet. De totale capaciteit van het stadion wordt hierdoor
vergroot tot 12.500 zitplaatsen.
Bij handhaving in de eredivisie zal de capaciteit nog verder worden
uitgebreid tot maar liefst 14.500 plaatsen.
Recentelijk is afscheid genomen van de oude naam FC Zwolle
op 12 juli 2012 en is officieel gekozen voor de naam IJsseldelta
Stadion.
Uitbreiding van de hoeken van de Berkumtribune (foto Jan Drost) De afgebrande hoofdtribune 20 december 1985 (foto Jan Drost)

Opening van de Johan Cruijff tribune (foto Jan Drost)
De Johan Cruijff tribune (foto Jan Drost)
Huidige IJsseldelta Stadion (foto Gemeente Zwolle)

Historische bouwwerken zijn meestal grotendeels opgetrokken uit steen. Stenen bouwwerken vormen
in Nederland de enige groeiplaats voor een groep van planten die men elders gewoonlijk op rotswanden
aantreft, maar die in ons land toepasselijk muurplanten worden genoemd. Deze planten zijn
geheel aangepast aan de extreme en sterk wisselende groeiomstandigheden op muren. Toch geldt dat
ook zij specifieke eisen aan hun groeiplaats stellen.
In Nederland zijn vanouds stenen gebouwen aanwezig, voornamelijk opgetrokken uit baksteen maar
ook wel uit diverse soorten natuursteen. Oud metselwerk behoeft van tijd tot tijd een onderhoudsbeurt
om het gebouw voor verval te behoeden. Dit geldt voor de buitenmuren van gebouwen, maar ook voor
bruggenhoofden, grachtmuren, putten, tuin- en keermuren, sokkels en grafmonumenten.
Bij dit onderhoud wordt rekening gehouden met het feit dat oud metselwerk en natuursteen een groeiplaats
vormen voor waardevolle begroeiingen. Bij het herstel van de muur rond de Katholieke begraaf-

plaats in Zwolle werd een waardevolle begroeiing van korstmossen
en varens gespaard, door losgeraakte stenen en planten bij het
metselen en voegen weer in dezelfde positie terug te plaatsen.
Vooral oude muren zijn rijk aan muurplanten. De specie is namelijk
zachter en kalkrijker dan de moderne specie, waardoor
bijzondere groeiomstandigheden ontstaan. Ook het gebruik van
kalksteen is bevorderlijk voor de rijkdom aan soorten.
De vochtigheid van de muur is ook bepalend voor de muurplanten
die er kunnen groeien. De vochtigheid wordt voornamelijk
beïnvloed door de bezonning (noord- of zuidkant), door de hoogte
boven het water, door het al of niet keren van erachter liggende
grond en door de dikte van de muur die bepaalt hoeveel vocht in
droge periodes kan worden vastgehouden.
Tenslotte is de ouderdom van een muur bepalend voor de plantengroei.
Oude muren raken in de loop der jaren oppervlakkig
verweerd. Onder invloed van het pionierswerk van schimmels,
bacteriën, algen en mossen vormt zich een dunne leeflaag tussen
de stenen, die steeds nieuwe groeiplaatsen schept.
De Muurvaren is weinig kieskeurig en is in Zwolle een van de
meest algemene muurplanten. Al op muren van 30 jaar oud is hij
te vinden, bijvoorbeeld op muurtjes rond de Librije en het Conservatorium
uit de jaren 70, op het bruggenhoofd van de Diezerpoortenbrug
en op de tuinmuur van de Parkschool uit de jaren
30. Samen met Liggend vetmuur, eveneens een weinig kieskeurige
soort is de Muurvaren zelfs aangetroffen op de koepelrand
van de Peperbus op een hoogte van 70 meter!
Een andere en meer opvallende muurplant die vrij snel op metselwerk
verschijnt is de Muurleeuwenbek. Het is een sierlijk
paarsbloeiend plantje, dat vaak in lange slierten naar beneden
hangt. Het groeit op enkele kerken in de binnenstad van Zwolle
bij voorkeur op het schuine metselwerk onder de ramen (de zogenaamde
afzaat) maar komt bijvoorbeeld ook voor op de hardstenen
voordeurstoepen in de Koestraat .
Klein glaskruid en Gele helmbloem zoeken de schaduw op van een
muurvoet, vlak bij het trottoir. Klein glaskruid is als bloemplant
onopvallend gekleurd. In Zwolle is het gevonden in de Steenstraat.
Gele helmbloem staat in de Bitterstraat en bloeit wel opvallend.
Muurleeuwenbek
Muurvaren Gele Helmbloem

De Muurbloem is niet zo bescheiden als de naam doet vermoeden
en etaleert haar opvallende en geurende bloemen het liefst
bovenop de verbrokkelde toppen van stadsmuren. In Zwolle komt
deze plant helaas nog niet voor, hoewel de stadsmuur bij de Wijndragerstoren
er geknipt voor lijkt. In Kampen is deze fraaie plant
echter de botanische parel van de binnenstad.
De Tongvaren en de Steenbreekvaren zijn beide sierlijke en opvallende
maar vrij zeldzame varens van vochtige en beschaduwde
muren. In Nederland zijn dit varens van waterputten, sluiskolken
en met vocht doorgeslagen kademuren. Steden als Amsterdam,
Leiden en Utrecht zijn rijk aan vindplaatsen. In Zwolle zijn de
grachtkanten minder stenig, maar de laatste tijd worden deze
soorten ook regelmatig in Zwolle aangetroffen, onlangs zelfs op
een nieuwe kademuur in Stadshagen. Een tongvaren die groeide
aan het Rodetorenplein en wegens de reconstructie dreigde verloren
te gaan, is uitgezaagd en verplaatst naar de Buitenkant.
De plant heeft deze verplaatsing echter niet overleefd. De steenbreekvarens
die zijn aangetroffen bij de sloop van de pijlers van
de oude spoorbrug over de IJssel, zijn omzichtig verplaatst naar
de stadsmuur in Hattem.
Een bijzonderheid die Zwolle rijk is, is de Muurfijnstraal. Deze
plant, die oorspronkelijk uit Mexico afkomstig is, komt in ons
land maar op een paar plaatsen voor, en ook op de stadsmuur bij
de Wijndragerstoren.
Tot nu toe hebben we het gehad over de echte muurplanten, die in
Nederland alleen maar op muren kunnen groeien. Ze worden op
muren vaak begeleid door planten die normaal meestal op andere
groeiplaatsen voorkomen, en dus facultatief (‘vrijwillig’) op muren
groeien. Dit zijn allereerst planten van vochtige en schaduwrijke
omstandigheden zoals natte bossen en moerassen. Langs de Buitenkant
groeien bijvoorbeeld op diverse plaatsen Mannetjesvaren
en Wolfspoot. Het facultatieve karakter van hun aanwezigheid op
de kademuren is goed te zien, omdat deze soorten, in tegenstelling
tot de echte muurplanten, ook op de natte delen van dukdalven en
meerpalen in de omgeving groeien. Muursla is ook een bosplant
die de laatste tijd steeds vaker in steden wordt aangetroffen. Deze
plant met een pluim van kleine gele bloempjes groeit echter juist
Wolfspoot Moeras spirea
op de overgang tussen gebouw en trottoir. In Zwolle is het bijvoorbeeld
te vinden in de Koestraat en bij de Bethlehemskerk.
Een tweede groep die meestal elders maar ook wel op muren
groeit, wordt gevormd door planten van droge, lichte en warme
groeiplaatsen. Bovenop de top van de stadsmuur groeien bijvoorbeeld
de geelbloeiende Muurpeper en de reeds genoemde Liggend
vetmuur. Vormt zich bovenop een muur een dikkere leeflaag, bijvoorbeeld
door ophoping van verterende bladeren van een nabije
boom, dan bestaat de kans op het opschieten van diverse houtige
gewassen zoals Taxus, Gewone esdoorn, Ruwe berk en diverse
tuinstruiken zoals Budleja en Cotoneaster. Voor het behoud van
de muur en daarmee ook van de echte muurplanten moeten deze
diep wortelende struiken en bomen natuurlijk worden verwijderd.
De laatste groep van facultatief op muren groeiende planten
wordt gevormd door boslianen zoals Klimop en Wilde wingerd.
Deze planten wortelen niet in de muur, maar in de bodem eromheen,
en zijn alleen voor ondersteuning op weg naar het zonlicht
op muren aangewezen. Ze beschikken over zogenaamde hechtwortels
en zijn weinig kieskeurig. In principe groeien ze op elke
opgaande constructie, van steen, beton, hout, metaal en zelfs
glas, mits ze in de omgeving in voedselrijke grond kunnen wortelen.
Vanwege de grote groeikracht zijn kwetsbare constructieonderdelen
zoals houtwerk, pijpen en goten, leien en dergelijke
slecht bestand tegen deze lianen, en wordt vaak geadviseerd om
deze planten op historische bouwwerken te weren. Op geluidweringen
en parkeergarages is vooral klimop echter een welkome
muurbegroeiing, die nectar levert voor vlinders en bessen voor
vogels, graffiti weert, vocht reguleert en fijnstof afvangt.
Tegenwoordig wordt bij restauraties en onderhoud gelukkig zoveel
mogelijk rekening gehouden met waardevolle muurbegroeiingen.
In tegenstelling tot houtige gewassen zoals struiken en bomen
dragen varens en kruiden niet actief bij aan de achteruitgang van
de onderhoudstoestand van een muur, en is het handhaven ervan
goed mogelijk in combinatie met het goed onderhoud van monumenten.
Enkele soorten zijn wettelijk beschermd, en alle behoren
niet alleen tot de natuurwaarden, maar ook tot de schilderachtige
aspecten van onze historische bebouwde omgeving.

• Verkopen?
• Aankopen?
• Taxatierapport?
• Verzekeringen?
• Hypotheekgesprek?
• Vrijblijvende waardebepaling?
Wij zetten ons graag voor u in!
Voerman Greve... welkom thuis!
Luttekestraat 5
8011 LN ZWOLLE
Telefoon: 038-421 22 10
Fax: 038-422 51 66
E-mail. info@voermangreve.nl
Website: www.voermangreve.nl
Wij maken geschiedenis duurzaam.
Nieuwbouw
Onderhoud en renovatie
Betonbouw- en reparatie
Projectontwikkeling
Salverda B.V.
Industrieweg 13
8084 GS ‘t Harde
T 0525 - 65 16 66
info@salverda.nl
www.salverda.nl
een serieuze en betrouwbare partner
Yelloo is sinds 1995 gespecialiseerd in
het monteren en demonteren van stalen
en aluminium steigers, hangbruggen
en bouwliften. Met deze verschillende
oplossingen op hoogte kunnen de specialisten
u altijd van het juiste advies
en het juiste materiaal voorzien: van
woonhuizen en kantoorgebouwen tot
bruggen, kerk- en watertorens.
Kijk voor meer informatie op yelloo.nl
of bel!
SPIJKENISSE ZWOLLE
0181 61 00 61 038 460 30 40
EMAIL INTERNET
info@yelloo.nl yelloo.nl
Restauratie van de Jozefkerk te Enschede
De Sint-Jozefkerk aan de Oldenzaalsestraat in Enschede staat
aan zowel de binnen als buitenkant in de steigers. Het renovatieproject
bestaat uit vier fasen, waarvan fase drie en vier in april
2012 zijn gestart. In deze fasen worden de noordbeuk, het koor,
het schip en de toren gerestaureerd.
ALUMINIUM- EN STALEN STEIGERSYSTEMEN HANGBRUGINSTALLATIES BOUWLIFTEN
www.salverda.nl

Centraal informatiepunt: Informatiestand op de Grote Markt
voor de ´Hoofdwacht´
De volgende monumenten zijn open van 10.00-17.00 uur:

1De Grote- of St. Michaëlkerk,
Grote Markt 18
De huidige in gotische stijl opgetrokken driehallenkerk is gebouwd tussen 1370 en 1452. Met een
toren van 113,5 meter hoog, was dit de hoogste toren in Nederland, hoger zelfs dan de Domtoren.
Verschillende blikseminslagen werden de toren fataal in 1682. Toen stortte de toren in en werden
twee traveeën vernield.
In de kerk zijn nog enkele fragmenten bewaard gebleven van fresco’s uit de 15de eeuw van Meester
Joan van der Mynnesten, een fragment van de voormalige Sacramentstoren van de beeldhouwer
Willem Backerweerd en een timpaan van fijnkorrelig zandsteen in het Noorderportaal van
bouwmeester Arnt van Calcar, voorstellend het oude Stadswapen. Maar er zijn natuurlijk meer
kunstwerken te zien, waarover in de kerk informatie is.
Bouw van klooster en kerk zijn gestart in 1900. Het gehele neogotisch kerken
kloostercomplex is uitgevoerd naar een ontwerp van architect J. Kayser.
Het Kerkgebouw is van binnen fraai ingericht met een lang koor met het koorgestoelte
voor de Dominicanen en een fraai Frans Koororgel uit 1912 van P.J.
Adema. In de kerk is verder een sacramentsaltaar gebouwd naar voorbeeld
van de Sacramentstoren van Gabriël van der Bruyne in de St.Jacobskerk te
Leuven (16de eeuw). Het koorhek is voorzien van een bronzen baldakijn, gedragen
door kolommen en dragende Engelenfiguren door Jan Eloy Brom uit
Utrecht.
2
Onze Lieve Vrouwenbasiliek en Onze Lieve
Vrouwentoren (Peperbus), Ossenmarkt 10
3
Dominicanenklooster en kerk Rectoraat ‘St. Thomas van
Aquino’, Assendorperstraat 27-29
De Onze Lieve Vrouwebasiliek is een laat gotische kruiskerk die grotendeels gebouwd is in de
15de eeuw. In de 17de en 18de eeuw is de kerk niet voor liturgieviering gebruikt en pas in 1809 is
de kerk door koning Lodewijk Napoleon aan de katholieke geloofsgemeenschap teruggegeven. In
1866 kreeg de kerk haar neogotische inrichting onder leiding van pastoor Otto Anthonius Spitzen.
Hiervoor werd de beeldend kunstenaar Friedrich Wilhelm Mengelberg uit Utrecht aangetrokken.
Veel van zijn werk is nu nog te bezichtigen.
Na de grote restauratie van 1976-1980, waarbij de neogotische zijbeuken na ongeveer honderd
jaar weer werden afgebroken, kreeg de kerk haar oorspronkelijke vorm als kruiskerk terug. Meer
informatie is in de kerk te verkrijgen.

4
Waalse Kerk (Eglise Wallonne),
Schoutenstraat 4
De uit Frankrijk verdreven Hugenoten die in Zwolle hun toevlucht zochten, kregen in 1686
meteen al de in onbruik geraakte St. Geertruidenkapel in de Schoutenstraat als kerkgebouw
aangeboden. Deze in het begin van de 16de eeuw gebouwde kapel maakte deel uit van het
omstreeks 1390 door Gertrude Kadeneter gestichte Begijnenconvent. Na de hervormingen in
Zwolle kwamen in 1580 de conventsbezittingen in handen van de burgerlijke gemeente.
Tot op de dag van vandaag worden in wat de Waalse kerk is gaan heten de diensten in het
Frans gehouden. In het koor van de kerk zijn nog steeds resten te vinden uit de tijd van het
Begijnenconvent. Achter en aan de zijkant van het kerkgebouw zijn resten te zien van de kloostergebouwen.
6 Plantagekerk,
Ter Pelkwijkstraat 15-17
In 1834 vond binnen de Nederlandse Hervormde Kerk de zogenoemde Afscheiding
plaats, waarbij het meer orthodoxe gedeelte zich afsplitste. Een
kleine groep van ongeveer 65 gezinnen in Zwolle behoorde tot die Afscheiding,
die zich de Zwolse Christelijk Gereformeerde Gemeente noemde. Na
een turbulente periode werd deze afsplitsing eindelijk getolereerd. In 1869
liet deze groep in het Ter Pelkwijkpark een nieuwe kerk bouwen.
5
Lutherse Kerk,
Koestraat 2
Door de vele handelscontacten met Duitsland werden er al vroeg Lutherse
diensten in Zwolle gehouden. Duitse kooplieden, die destijds Zwolle aandeden,
kwamen in het geheim bijeen in zogenaamde ‘huisgemeenten’. Deze
groeiden door de jaren heen tot één Lutherse kerk. Pas in 1649 was het voor
de Luthersen mogelijk een eigen kerk te bouwen. Deze is met opzet onopvallend,
vanwege de geloofsvervolging in de voorbijgaande eeuw.

8 Synagoge,
Samuël Hirschstraat 8
7
Doopsgezinde kerk,
Wolweverstraat 9
In 1746 ontstond de eerste synagoge, in de Bitterstraat. Van 1758 tot 1899 heeft de Librije bij het
voormalige Broerenklooster dienst gedaan als synagoge. De huidige synagoge is op 21 juli 1899
ingewijd. Het gebouw, in eclectische stijl, is een ontwerp van architect F.C. Koch. De voorgevel
is ontworpen door de van oorsprong Zwolse architect J. Gosschalk. Het gebouw bestaat uit een
rechthoekige zaal met een vrouwenbalkon voor de diensten, enige portalen, een bijgebouw met
daarin de bij- of wintersynagoge en daarboven de kosterswoning. Naast de hoofdingang, boven
een raampartij, vindt u de tekst uit Jesaja 56 vers 7: ‘Want mijn huis zal een bedehuis zijn voor
alle volkeren.’ In 1995 zijn aan de wanden van de grote sjoel gedenkstenen aangebracht met de
499 namen van de in de Tweede Wereldoorlog vermoorde Zwolse Joden. De Stichting Voorbestaan
Synagoge Zwolle probeert het gebouw in stand te houden.
Doopsgezinden of Menisten werden in de 16de eeuw zwaar vervolgd. Deze Wederdopers hielden
er radicale ideeën op na. Zij bezetten in 1534 het Duitse Munster en riepen er het ‘Nieuwe Jeruzalem’
uit. In hetzelfde jaar werd Munster weer heroverd en de vele geloofsgenoten die vanuit
Nederland over de weg Munster te hulp wilden komen, werden in Zwolle op de Agnietenberg
tegengehouden. De wederdopers die in Zwolle woonden moesten hun geloof in stilte uitoefenen.
Op de plaats waar het kerkgebouw van de Doopgezinde Gemeente in Zwolle staat, werd al sinds
1638 “gekerkt”. Achter reeds bestaande huisjes werd een ruimte voor samenkomsten ingericht.
Begin 1700 is het gebouw aanzienlijk uitgebreid en de huidige gevel dateert van een verbouwing
tussen 1847 en 1856. Het karakter van het gebouw is gebleven. Niets in de voorgevel wijst erop dat
er sprake is van een kerkgebouw; een schuilkerk dus, een van de weinige die Zwolle nog heeft.
9 Oosterkerk,
Bagijnensingel 17
Nadat in 1834 de Christelijk Gereformeerde Gemeente zich had afgescheiden van de Nederlands
Hervormde Kerk, ontstond er in 1887 een nieuwe afsplitsing, bekend onder de naam Doleantie.
Deze Dolerenden lieten in 1888 op steenworp afstand van de Plantagekerk de Oosterkerk bouwen.
Beide kerkgemeenten gingen in 1897 samen in de Gereformeerde Kerk Zwolle.
De Oosterkerk is gebouwd volgens een ontwerp van de architecten J.W. en C.W. Meyer. De bouwstijl
van de Oosterkerk heet formeel eclectisch. Dit betekent dat de ontwerpers stijlelementen uit
diverse vroegere perioden door elkaar gebruikten. Het is een aardige combinatie geworden van een
klassiek thema met een vroeg industriële techniek. Een ingrijpende restauratie vond plaats in de
jaren 1988 -1990 onder leiding van architect G.E.B.J. Nijhoff. Hij slaagde erin de historische karakteristiek
te behouden en toch de kerk geschikter te maken voor de moderne liturgische praktijk.

2012
Erfgoedprijs Zwolle-Kampen
De gemeenten Zwolle en Kampen hebben in 2008 besloten om één gezamenlijke
gemeentelijke Erfgoedprijs in te stellen. Dit is een jaarlijkse prijs als waardering
voor de inzet van het op een goede wijze beheren, restaureren en in stand houden
van cultuurhistorisch erfgoed. De prijs wordt elk jaar afwisselend in Zwolle en
Kampen uitgereikt.
In 2008 werd de prijs uitgereikt aan de Rooms-Katholieke kapel aan de Plasweg
in IJsselmuiden. In 2009 ging de prijs naar de muziektent op het Assendorperplein
in Zwolle. In 2010 is de prijs toegekend aan De Olifant/De Eenhoorn aan de
Oudestraat 101 en 103 in Kampen. In 2011 is de prijs uitgereikt aan de Dominicanenkerk
in Zwolle.
Aan de prijs is een oorkonde en een geldbedrag ter grootte van € 1.000,- verbonden.
Dit jaar wordt de prijs voor de derde keer in de gemeente Kampen uitgereikt. De
Kamper burgers konden via de gemeentelijke website stemmen uit de volgende
genomineerden:
Hervormde Gemeente
De Hervormde gemeente in Kampen heeft twee grote monumentale kerken die
het stadsbeeld van Kampen bepalen. De afgelopen tijd hebben zij veel geïnvesteerd
in de restauratie van de Broederkerk en de Bovenkerk. Ook zijn zij actief
bezig met het rendabel maken van deze kerken waardoor ze naast hun eigenlijke
functie ook een functie voor de gemeenschap vervullen.
Delta Wonen
Delta wonen heeft in de afgelopen periode geïnvesteerd in twee monumentale
panden. Het gaat hier om de restauratie van de van Heutszkazerne en de renovatie
van de voormalige Hanzeschool. De Hanzeschool is ingericht als zorgcentrum.
Voor de van Heutszkazerne zijn de Culturele Clusters in beeld.
De eigenaar van Buiten Nieuwstraat 17
In 2011 is de laat middeleeuwse kap van het pand Buiten Nieuwstraat 17 gerestaureerd.
Met de restauratie van de kap van het pand heeft de eigenaar dit unieke
pand voor verder verval behoed. Het pand is tevens voorzien van een nieuwe voorgevel.
De restauratie is nog niet af omdat ook de verdiepingsvloeren en de achtergevel
in een slechte staat verkeren.
Op open monumentendag zal de winnaar van de Erfgoedprijs bekend zijn.
Bovenkerk
Broederkerk
Van Heutszkazerne
Hanzeschool
Buiten Nieuwstraat 17

KWALITEIT EN FLEXIBILITEIT
ZIJN ONZE KRACHT
Samenwerken met een professionele
partij die beschikt over ruime ervaring
met nieuwbouw-, totaalonderhoud-
en metaalconserveringprojecten?
Schildersbedrijf Porte BV is expert op
het gebied van dergelijke projectuitvoeringen.
Van advies tot en met
nazorg bieden we een kwalitatief
hoogwaardige aanpak.
Onze werknemers weten van aanpakken
en denken met u mee. Door te investeren
in scholing, houden we bovendien
rekening met onderwerpen als veiligheid,
gezondheid en milieu.
Een creatieve of praktische oplossing
voor uw project? De nieuwste ontwikkelingen
en technieken? Neem contact op
met Schildersbedrijf Porte BV!
Telfordstraat 18
8013 RM Zwolle
T 038 465 02 22
F 038 465 37 70
info@schildersbedrijfporte.nl
www.schildersbedrijfporte.nl

11
Fraterhuizen/ Huis met de Hoofden,
Praubstraat 14/ Goudsteeg 17
10
Bibliotheek met Statenzaal,
Diezerstraat 80
In het middeleeuwse Zwolle nam het Fraterhuis een belangrijke plaats in. Het was de basis van
waaruit de fraters hun werkzaamheden verrichtten met betrekking tot de huisvesting van scholieren
of de zielzorg van de zusters van het gemene leven. Daarnaast hielden zij zich binnen de
muren van het gebouw bezig met kopiëren en illustreren van religieuze werken. Het fraterhuis
was een stichting van Geert Grote die voor de Zwolse fraters de onbetwiste, door God uitverkoren
leider was, de inspirator van de Moderne Devotie en de stichter van hun huis te Zwolle.
Het Domus Parva, Het Domus Vinicia, de ziekenzaal, de brouwerij (later kapel) en de rectorwoningen
staan er nog. In een van de gotische kelders (Domus Parva) bevinden zich de fundamenten
van het huis dat Geert Grote hier liet bouwen. Het Zwolse Fraterhuis beleefde, zowel materieel als
spiritueel zijn bloeitijd in de 15de eeuw.
Het complex waar tegenwoordig de hoofdlocatie van Kunstencentrum Muzerie is gehuisvest,
loopt van de Goudsteeg door naar de Bloemendalstraat. Na een brand, eind jaren zeventig, is
een aantal woonhuizen aan de Bloemendalstraat, waaronder dat van patriot Johan Derck van der
Capellen, samengevoegd met het middeleeuwse Huis met de Hoofden aan de Goudsteeg. Het
hieruit ontstane, schitterende historische complex werd in 1982 na een ingrijpende restauratie
opgeleverd en huisveste aanvankelijk de Stedelijke Muziekschool en tegenwoordig Kunstencentrum
Muzerie.
Het uitgebreide, rondom twee binnenplaatsen gesitueerde complex bevat o.a. 29 kamers voor
de afdeling muziek, een concertzaal met een capaciteit van 111 zitplaatsen en biedt verassende
doorkijkjes, o.a. op de ‘Lubecker’ gevel van het Huis met de Hoofden. Dit laatste ontleent zijn
naam aan de zes balkdragers, waarvan het overigens een goed bewaard geheim is dat deze (balkdragers)
niet de originelen zijn maar afgietsels in polyester! De laatste particuliere eigenaar had
de euvele moed om dit middeleeuwse beeldhouwwerk er vlak voor de oplevering uit te slopen.
Pas na lang aandringen werd de Gemeente Zwolle in staat gesteld om kunststof afgietsels te
laten vervaardigen.
Onder leiding van Rijksbouwmeester Jacobus van Lockhorst werd de Statenzaal opgetrokken in
Neo-gotische stijl. Tussen 1895 en 1898 is hieraan gewerkt. Het Gouvernementsgebouw van de
Provincie Overijssel stond er al, het witte gebouw met pilasters en een fronton dateert van 1874
en werd in Neo Classicistische stijl opgetrokken. De Statenzaal, de vergaderzaal van de Overijsselse
bevolking, werd toegevoegd aan het reeds bestaande pand. De voormalige Statenzaal zelf
is ook van binnen neogotisch ingericht. De stijl is doorgevoerd tot in het kleinste detail. Van uitzonderlijke
technische en kunstzinnige kwaliteit zijn de glas in lood vensters. Afgebeeld zijn de
wapens van de Overijsselse gemeenten in 1894. De IJsselsteden hebben hun eigen raam waar
ook de Overijsselse Ridderschap aanwezig is. Monumentaal zijn de grote wandschilderingen (op
doek) van de hoogtepunten uit de geschiedenis van de provincie Overijssel.

12 Sassenpoort,
Van Nahuijsplein 1
In 1409 is deze forse Stadspoort opgetrokken als vervanging van een ouder poortgebouw ‘die
Zaggingporte’ dat zich waarschijnlijk aan het einde van de Krommejak bevond. Het binnenpoortgebouw
laat tussen de twee vestingtorens aan de veldzijde een speciale weergang zien waar naar
Franse aard de vijand werd verrast met kokende pek en olie. De ronde gaten onder de vensters
op de bovenverdieping werden gebruikt voor falconetten of ‘slangen’ waar brandende vuurkogels
naar beneden werden geworpen. De verdediging is gemaakt voor het gebruik van pijl en boog,
kruisboog en speren. Na het aanleggen van de bastions en vestingwerken (1592-1612) werd de
Sassenpoort een gevangenis. Door tussenkomst van de Rijksbouwmeester Jos Cuijpers en de
Staatscretaris van Kunsten & Wetenschappen Victor de Stuers werd het poortgebouw gespaard
voor de sloop en kreeg het zijn huidige bekroning (1894-1897).
13
Stadhuis, schepenzaal,
Sassenstraat 2
De oude hal en de Schepenzaal herinneren aan het oorspronkelijke
Zwolse Raadhuis dat tussen 1447 en 1450
werd opgetrokken als tweede raadhuis op deze plek.
Het zijn Meester Bartolomeus met behulp van de bouwmeesters
Berend van Covelenz en Arnt van Calkar die het
fraaie stadhuis bouwen. De oorspronkelijke Schepenzaal
wordt nu gebruikt als trouwzaal; voor de Franse revolutie
was hier de rechtbank. Veel inventaris herinnert
aan de rechtsspraak zoals de beulszwaarden, wat teksten
en het schilderij boven de schouw uit het eind der
16de eeuw. De schouw zelf is van Drachenfelder Trachiet
geleverd door Herman van Ceulen. De figuren (hoofden)
aan het plafond dateren uit de eerste helft van de 15de
eeuw evenals de muurkasten. Het fraaie staande Horloge
van de Zwolse klokkenmaker Wilhelm Bramer uit
1728 vervangt een oudere klok, en is pas gerestaureerd.

14
Het Langhuis,
Goudsteeg 8
Het pand waarin de Galerie ‘Het Langhuis’ is gevestigd (een stichting die zich inzet om jonge aankomende
kunstenaars tentoonstellingruimte te bieden), bestaat uit twee gedeelten. Het meest
zuidelijk gedeelte, grenzend aan het hofje van de Emmanuelshuizen en het Hof van Suthem, is het
oudste. Het langhuis werd in de 15de en 16de eeuw gebruikt als refectorium of refter. Deze refter
behoorde tot een groter, er naast gelegen complex van het Domus Pauperum of Armen Fraterhuis,
een convict waar arme studenten werden opgevangen. Deze panden zijn nu herkenbaar als
het ‘Domus Clericorum’ en het ‘Venduhuis’ dat ooit werd gebruikt als het ‘Domus Scolasticum’
waar de studenten waren gehuisvest. In het complex van het Armen Fraterhuis werden soms
tussen de 150 en 200 arme scholieren tegelijkertijd ondergebracht na schooltijd. De studenten
kregen hier van de broeders des Gemeenen Levens opvang. Zij leerden hier het persoonlijk gebed
en meditatie.
15 Koorconcerten
11.30 uur Convocaal Melkmarkt 41
14.00 uur Concert Overijssels Kamerkoor
16
Vrouwenhuis van Aleida Greve (1670-1742),
Voorstraat 46
In 1706 kochten de zussen Aleida, Wilhelmina en Judith Greve, dochters van een bierbrouwer
uit de Voorstraat, een groot patriciërshuis aan het eind van de huidige Melkmarkt. Het was het
laatste huis ‘voor de wal’ en keek uit op de stadsmuur met de waterpoort over de Grote Aa en de
Rodetorenpoort. De achterdeur kwam uit in de Voorstraat.
Als langstlevende van haar gezin bestemde Aleida Greve bij testament haar woonhuis tot een
tehuis voor oude vrouwen en vrijsters. haar dood in 1742 werd het pand verbouwd tot een aantal
Koor- kleinere en kamers orgelconcerten: waar oude vrouwen van protestantse huize gratis mochten wonen. Later in de
11.30 18de eeuw uur Orgelconcert
breidde men het aantal kamers uit en kwam een nieuwe zijvleugel aan de Voorstraat
12.30 tot stand. uur Concert door het Salland Vocaal
13.30 Dit oorspronkelijk uu Concert 14de-eeuwse dor Zwolse Cantorij huis met een trapgevel aan de voorzijde uit het begin van de 17de
14.30 eeuw werd uur Orgelconcert
in 1984 uitvoerig gerestaureerd en kreeg nieuwe bestemmingen.
15.30 uur Concert door het Salland Vocaal
Stedelijk Museum Zwolle,
Het Drostenhuis is een van oorsprong 16de-eeuws pand. De bouwheer was Engelbert van Ensse.
Hij stamde uit een Kamper magistraatsfamilie en was rentmeester van Salland en later drost van
Drenthe. Het Drostenhuis behoorde met z’n tien haardplaatsen van meet af aan tot de grootste
huizen van Zwolle. De familie Podt heeft in de 18de eeuw de grootste veranderingen laten aanbrengen.
Het pand werd vergroot, de ingang verplaatst en de kamers werden naar de mode van
de tijd, de rococo, verbouwd en ingericht. Nadat het pand een museumbestemming had gekregen
heeft men in de loop der tijd een aantal stijlkamers ingericht die passen bij het nog aanwezige
interieur. Behalve de 18de-eeuws ingerichte keuken zijn er drie stijlkamers te zien. De salon is
een prachtig voorbeeld van de rococoperiode. Maar ook de Blokzijlkamer (17de eeuw, Hollandse
renaissance) en de Patriottenkamer (eind 18de eeuw, neoclassicisme) zijn de moeite waard.

17
‘Groote Sociëteit’,
Koestraat 8 en 8 I
Hier stonden drie huizen die eertijds ongetwijfeld een voornaam Herenhuis hebben gevormd met
vleugels aan weerzijden van een ommuurd voorplein. Het geheel werd in 1805 door koop eigendom
van de Grote Sociëteit. De grote restauratie vond plaats in 1964. Het geheel werd in het midden
van de 17de eeuw opgetrokken. In de oostelijke vleugel bevindt zich in de westgevel een decoratieve
omlijsting van een venster op de eerste verdieping aan het besloten plein. Bij de algehele
restauratie is onder het stucplafond in de biljartzaal een beschilderde balkzoldering tevoorschijn
gekomen uit het midden van de 17de eeuw. De zeven vakken vertonen cartouches met voorstellingen
van de tekens van de dierenriem en andere mythologische figuren.
19
Het Karel V huis en de hof van Ittersum,
Sassenstraat 35
De bouwheer van de hof van Ittersum moet Roloff van Ittersum zijn geweest, als eigenaar genoemd
in 1397, die naast schepen van Zwolle ook gerichtsman en bisschoppelijk rentmeester van Salland
was tussen 1380 en 1393. De belangrijke Zwolse familie Van Ittersum bezat het pand tot 1735.
Over het gebruik van De Hof is niet veel bekend. Het representatieve belang van De Hof blijkt bij
een bezoek van de landvoogdes Maria van Hongarije in 1545. Haar verblijfplaats moet toen De Hof
zijn geweest, omdat op kosten van de stad gewerkt werd ‘an die dore in zalige bernt van Itterssum
huyss als die koninginne commen solde’.
Met de bouw van Sassenstraat 33 (Karel V Huis) kreeg het grote zaalgebouw Sassenstraat 31A
een Zijhuis met een pronkgevel in renaissance stijl. Op de voorgevel staat het jaartal 1571. De
hierbij horende kap toont dat de bouwmassa achter de gevel oorspronkelijk slechts vijf meter
diep was.
18
De Proosdij,
Bethlehemkerkplein 35
De Bethlehemse Kerk is een tweeschepige gotische hallenkerk, die geheel
door gemetselde gewelven wordt overdekt. Zij bestaat uit een hoofdkoor van
twee rechthoekige vakken en een wat smaller driezijdig gesloten eindvak,
een zuiderzijkoor van twee rechthoekige vakken, en een tweebeukig schip.
De hoofdingang, die met het venster daarboven wordt omlijst door een geprofileerde
bakstenen spitsboog, bevindt zich in de westelijke gevel van de
noorderbeuk. De kerk heeft twee evenwijdige, met leien belegde kappen. Dat
het schip aan de noordzijde geen steunberen heeft, is ongetwijfeld het gevolg
van het feit dat het aan die zijde door het winterpaleis van de familie Van Ittersum
was ingesloten
De voormalige kloosterkerk is nu in gebruik als partycentrum. Zo werd de
historische naam, Bethlehemse kerk, omgedoopt in ‘De Proosdij’. In het Reventer
is een vergadercentrum gevestigd.

20
Museum ‘De Fundatie’,
Blijmarkt 18
In het voormalige Paleis van Justitie, gebouwd in 1838 in neoclassicistische stijl, is sinds juni 2005
Museum de Fundatie gevestigd. Dit museum voor moderne en hedendaagse kunst legt zich toe
op de passie van het verzamelen en de verrassingen van particuliere collecties. De collecties van
Paul Citroen en Dirk Hannema, voormalig directeur van Boymans-Van Beuningen en de laatste
bewoner van kasteel Het Nijenhuis in Heino, vormen de basis. Daarnaast is er aandacht voor
andere spraakmakende verzamelaars uit heden en verleden. Te zien zijn werken van o.a. Appel,
Mondriaan, Sluijters, Rachid Ben Ali, Zadkine, Van Elk, Visch en Voerman. In verband met de inrichting
van een grote overzichtstentoonstelling van het werk van Paul Citroen (v.a. 21 september
te zien) zal de toegang tot het Paleis a/d Blijmarkt zich wel beperken tot de benedenverdieping,
waar onze vaste collectie te zien is.
21 Hopmanshuis,
Rodetorenplein 15
Het Hopmanshuis is eigenlijk een dubbel pak-of faktoorshuis,
hier in 1662 gesticht door de Zwolse koopman
Claes de Cock. De pakhuizen stonden buiten de stadsmuur
op het oude haventerrein aan de kade van het Rodetorenplein,
genoemd naar de toren die toegang gaf tot
de stad. Het pand stond met de achterzijde aan het water
waardoor de schepen direct konden worden gelost. Hopman
Nauta, eveneens factoor en koopman, liet het pand
verbouwen waarbij de grote gevel aan de voorzijde is
ontstaan met hoge ramen en een trapopgang. In november
1986 werd een start gemaakt met de algehele restauratie
van het pand. Het pakhuis is beneden ingericht
als kantoor. Aan de bovenverdiepingen is de functie als
pakhuis nog duidelijk zichtbaar. De oude kelders hebben
een horecabestemming gekregen.
22
Windkorenmolen ‘Windesheim’,
Wijheseweg 43
De Windesheimer molen is een levend voorbeeld van cultuur, schone energie en techniek. De
broeders van het in 1387 ingewijde klooster in Windesheim kregen in 1391 toestemming om een
molen te bouwen. Een woeste storm maakte de molen in 1747 met de grond gelijk. Een jaar later
bouwde men de huidige korenmolen. Het geslacht Langevoort heeft generaties lang met deze
molen gemalen. Maar vanaf 1942 ging het bergafwaarts.
Dankzij de oprichting van stichting ‘De Windesheimer Molen’ in 1952 zag het er beter uit. De stichting
kocht de molen en restaureerde hem. Later kwam hij in handen van de Gemeente Zwolle. In
2009 is de molen uitgebreid met een aanbouw, en is het molengedeelte gerestaureerd.
Sinds 1989 wordt de molen bemand door vrijwilligers. Vanaf 1993 malen Gijs Jansen en Wannie
van Emmen weer op ambachtelijke wijze baktarwe voor de bakker en voor particulieren.

23
Windoliemolen ‘De Passiebloem’,
Vondelkade 175
Dit is een houten stellingmolen waarvan de romp gedekt is met riet. De molen wordt geflankeerd
door twee houten schuurvleugels. Toen de molen uit 1776 buiten gebruik was gesteld is hij door
aankoop eigendom geworden van de gemeente Zwolle die in 1965 tot restauratie is overgegaan.
Vanaf de Potgietersingel vaart een rondvaartboot van de steiger naar de windoliemolen. Men kan
alleen met de boot ‘De stad Zwolle’ gratis mee naar de molen en weer terug naar de stad; de
laatste afvaart van de Passiebloem is om 15.30 uur.
De molen is open voor publiek. Er zijn rondleidingen in diverse talen, er is een videopresentatie,
een demonstratie van een werkend model van een stoomoliefabriek, men kan er pannenkoeken
kopen, in historische kleding op de foto en er is een presentatie ‘van vlas tot linnen.’
25
Huize ‘Bestevaer’,
Koestraat 10
24
R.K. Begraafplaats,
Bisschop Willebrandlaan 62
Koestraat 10 is door de eeuwen heen een pand geweest voor welgestelden en weldoeners. Zo was
het van 1647 tot ongeveer 1750 in bezit van de adellijke familie Van Dedem, die ook in het bezit
was van huize De Gelder bij Wijhe en De Berg bij Dalfsen. Aan het begin van de twintigste eeuw
kwam het pand in de vrije verkoop, waarna verschillende advocaten er kantoor hielden. In 2007
kocht Leo van Heijst het pand.
Van Heijst wilde de sfeer van vroeger niet verloren laten gaan en sinds 2007 heeft hij het pand
daarom stukje bij beetje door vaklieden laten restaureren. In 2008 was de voorkamer aan de
beurt. Een kamer met 18de-eeuwse allure, met een eikenhouten schouw waarop een ‘gekuiste’
schildering prijkt van de zelfmoord van Cleopatra. Het imitatie goudleer behang, dat met twee
lagen muurverf was bedekt, is dit jaar weer in de oorspronkelijke staat teruggebracht.
De R.K. Begraafplaats werd rond 1841 aangelegd op grond die verkregen was van F.W.J. baron
van Lamsweerde. Het gietijzeren toegangshek is neogotisch. De neogotische kapel dateert van
1883 en is een geschenk van Paulina Vos de Wael. Aan weerszijden van de ingang bevinden zich
de naamplaten van de pastoors en geestelijken van de St. Michaël- en O.L.Vrouweparochie, waaronder
J.W. van Kessel, Aartspriester van Salland en Drente. De stoffelijke overschotten zijn in de
gesloten grafkelder, voor deze kapel, bijgezet. Vooraan rechts heeft men toegang beneden tot de
hal met gewelven waarin de oorspronkelijke grafplaten van de geestelijkheid uit de 18de en 19de
eeuw zijn ingemetseld.

26
Oude Ambachtschool,
Mimosastraat 1
Op de hoek van de Hortensiastraat en de Mimosastraat staat de monumentale Ambachtschool
die in 1931-1932 is gebouwd. Het gebouw is ontworpen door de architecten Baart en Krook in de
stijl van Het Nieuwe Bouwen. Kenmerkende elementen zijn de gevels met horizontale stroken
baksteen, rood op de begane grond en geel op de verdiepingen. Er zijn brede rechthoekige ramen
die bij de restauratie zoveel mogelijk authentiek bewaard zijn gebleven. In 1934 opende de school
haar deuren en deze werden in 1985 weer gesloten.
Begin 2007 is het pand aangekocht door Woningstichting SWZ met de bedoeling om de nieuwe
functie ‘wonen’ erin aan te brengen, met het behoud van de culturele broedplaats, geleid door de
stichting DOAS. SWZ creëert in het gebouw 35 Artlofts en atelierruimtes voor kunstenaars. Het is
een plek geworden waar bewoners en kunstenaars samen onder één dak wonen, werken en leven.
28
Huize Schellerberg,
Schellerbergweg 18
27 Vrijmetselaarsloge,
Bloemendalstraat 11
Schellerberg maakt deel uit van de buurschap Schelle. Historisch gezien is de kern van Schelle
gelegen op en rond het rivierduin bij de splitsing van de Schellerberg en de Kleine Veerweg.
Het landgoed Schellerberg heeft een typische Sallandse verschijningsvorm. De weilanden zijn
voor het merendeel omzoomd door beuken- en eikenlanen. Daartussen bevinden zich kleine percelen
bos. De meeste weilanden en lanen beschikken over veldnamen waarvan er verscheidene
al in de zeventiende eeuw voorkomen, zoals bijvoorbeeld de Grote Hazelaar, het Voorste en Achterste
Ossenland en de Rijssen. Men kan een wandeling over het terrein maken, maar moet
daarvoor wel eerst een kaartje kopen bij de Bosweg nummer 3.
De vrijmetselarij is al meer dan 200 jaar (1764) in Zwolle vertegenwoordigd. Al vanaf 1867 heeft
de vrijmetselarij residentie in het statige pand aan de Bloemendalstraat 11, een monument uit de
16de eeuw. Op de Open Monumentendag zal er in het pand worden verteld over de Vrijmetselarij,
wat het inhoudt en wat er zich achter deze monumentale gevel afspeelt.

29
De oude IJsselbrug,
Spoolderbergweg
De oude IJsselbrug – ook wel Katerveer genoemd - ligt 400 meter stroomopwaarts
van de IJsselbrug in de A28. Het Katerveer is de naam van de veerdienst
die eeuwenlang op deze plaats werd onderhouden.
De oude IJsselbrug uit 1930 is een van de eerste bruggen uit het Rijkswegenplan
uit 1927. Vier van de twaalf bruggen uit dit plan zijn inmiddels Rijksmonument.
De brug heeft een stalen middenbrug naar Duits voorbeeld en
twee betonnen aanbruggen met ieder vier boogribben. Tijdens de Tweede
Wereldoorlog is de brug twee maal opgeblazen en herbouwd.
HuneBouw; een allround
marktpartij in de burgerlijkeen
utiliteitsbouw en dat
al meer dan 200 jaar.
uw partner in restauratie
Restauratie, voor deze bedrijfsactiviteit van HuneBouw is een team
van echte specialisten inzetbaar. Stuk voor stuk vakmensen, die zich
binnen ons eigen bedrijf hebben bekwaamd in het ambachtelijk werk.
Want oog voor detail is vooral in dit vakgebied een must. Daarnaast
hebben onze medewerkers passie voor dit vak, het zit ze als het
ware in de genen. Ze zijn trots op hun werk en komen dan ook niet
gauw voor verrassingen te staan.
Het in authentieke staat herstellen van bouwwerken is bij HuneBouw
in vertrouwde handen, waarbij het resultaat verrassend goed is.
HuneBouw is lid van de Vereniging Restauratie Noord.
HuneBouw bv | Stephensonstraat 3
Hoogeveen | T 0528 22 70 70
info@hunebouw.nl | www. hunebouw.nl
ISO 9001 en VCA** gecertifi ceerd
Karakteristiek aan de oude IJsselbrug bij Zwolle is de kleurstelling in groen
en blauw, zoals voorgesteld in 1995 door het toenmalige districtshoofd van
Rijkswaterstaat. Een kleurvoorstel dat afweek van de ‘kleuren’ van Rijkswaterstaat.
Voorheen waren bruggen doorgaans onopvallend groen of donkergrijs.
Het enthousiasme van de betrokken gemeenten en Commissies van
Welstand heeft bijgedragen aan de definitieve keuze voor de kleuren.
Resultaat
dankzij Jurgen
Salet, glansrijk resultaat!
www.salet.nl

16
21
2
15
20
5
11
1
13
14
17
25
27
19
18
12
4
7
8
10

6
9
Centrum
1. De Grote- of St. Michaëlkerk
2. Onze Lieve Vrouwenbasiliek en Onze Lieve Vrouwentoren
(Peperbus)
4. Waalse Kerk (Eglise Wallonne),
5. Lutherse Kerk
6. Plantagekerk
7. Doopsgezinde kerk
8. Synagoge
10. Bibliotheek met Statenzaal (vml. Provinciehuis en
Gouvernementsgebouw van de Provincie Overijssel)
11. Fraterhuizen, Papenstraat/ingang Praubstraat (alleen
binnenhof te bezichtigen)
12. Sassenpoort
13. Stadhuis (oude raadhuis met hal en schepenzaal
14. Het Langhuis
15. Stedelijk Museum Zwolle
16. Vrouwenhuis van Aleida Greve (1670-1742), ingang
Voorstraat 46
17. ‘Groote Sociëteit’
18. De Proosdij (voormalige kloosterkerk Bethlehem)
19. Het Karel V huis en hof van Ittersum
20. Museum ‘De Fundatie’
21. Hopmanshuis
25. Huize ‘Bestevaer’, Koestraat 10
27. Vrijmetselaarsloge, Bloemendalstraat 11
Buiten het centrum
3. Dominicanenklooster en kerk Rectoraat
‘St. Thomas van Aquino’, Assendorperstraat 27-29
9. Oosterkerk, Bagijnensingel
22. Windkorenmolen ‘Windesheim’, Wijheseweg 43
23. Windoliemolen ‘De Passiebloem’, Vondelkade 175
24. R.K. Begraafplaats, Bisschop Willebrandlaan 62
26. Oude Ambachtschool, Mimosastraat 1
28. Huize Schellerberg, Schellerbergweg 18
29. De oude IJsselbrug, Spoolderbergweg