Werkelijkheid op reis - merel

Werkelijkheid op reis
Een onderzoek naar reisfotografie in de huidige beeldcultuur
WDKA Rotterdam
studierichting digitale fotogra5ie
M.S. Brugman
Studentnummer 0807076
Studiebegeleider E.F. van Eeden
Theoriedocent fotogra5ie

Werkelijkheid op reis
Een onderzoek naar reisfotografie in de huidige beeldcultuur
Mei, 2012
Willem de Kooning academie Rotterdam
studierichting digitale fotogra6ie
M.S. Brugman
Studentnummer 0807076
www.merelbrugman.com
info@merelbrugman.com
Studiebegeleider E.F. van Eeden
Theoriedocent fotogra6ie
1

Voorwoord
Deze scriptie is geschreven in het kader van mijn afstudeeropdracht als onderdeel van de
opleiding digitale fotogra8ie aan de Willem de Kooning academie te Rotterdam. Het omvat een
onderzoek naar de werkelijke en denkbeeldige wereld in de reisfotogra8ie. Na een korte
terugblik op het verleden onderzoek ik een aantal belangrijke ontwikkelingen in de
reisfotogra8ie en ga ik op zoek naar de manieren waarop de werkelijkheid wordt weergegeven.
Tenslotte doe ik een poging een blik in de toekomst te werpen.
Bij deze wil ik mijn theoriedocent fotogra8ie Elke van Eeden bedanken voor de begeleiding die zij
mij tijdens mijn afstuderen heeft gegeven.
Merel Brugman
Rotterdam, mei 2012
2

Inhoud
Voorwoord
Inhoudsopgave
Inleiding
1. Ontwikkelingen op het gebied van reisfotografie
-­‐ Opkomst massatoerisme en fotogra8ie
-­‐ Fotogra8ie voor het grote publiek
-­‐ Van analoog naar digitaal
-­‐ Online delen
2. Betekenis van reisfotografie in de huidige beeldcultuur
-­‐ Ontwikkelingen in de reisfotogra8ie
-­‐ Overvloed van beelden
-­‐ Clichés
-­‐ Schijnwerkelijkheid
3. Trends en ontwikkelingen in de reisfotografie
-­‐ Extreme tourism
-­‐ Software ontwikkelingen
-­‐ Google
-­‐ Publiek en Privé
-­‐ Toekomstbeeld
4. Conclusie
5. Nawoord
6. Literatuurlijst
3

Inleiding
Reizen begint met het fantaseren over een bestemming. Voor mij betekent reizen heel veel.
Het ontmoeten van nieuwe mensen en ontdekken van bijzondere plekken. Was reizen
vroeger nog iets bijzonders, tegenwoordig reist -­‐ bij wijze van spreken -­‐ iedereen de wereld
rond. We groeien op in een tijd waarin reizen dankzij de groeiende welvaart en verbeterde
vervoersmogelijkheden tot een levensstijl is verworden, een sociale verplichting bijna. 1
Daarbij is het fotograferen van een reis iets wat we niet meer weg kunnen denken. Susan
Sontag schreef hierover in 1977 het volgende: “De foto’s gaan immers het onbetwistbare
bewijs vormen dat de reis werd gemaakt, het programma werd uitgevoerd en dat men zich
heeft vermaakt. Foto’s worden het bewijsstuk van een consumptie die bedreven werd buiten
het gezichtsveld van familie, vrienden en buren.” 2
Op mijn rondreis door Californië in februari 2011 heb ik in twee maanden tijd in totaal 2.487
foto’s gemaakt. Veel daarvan zijn bij de welbekende ‘Vista Points’ genomen die je continu
langs de weg tegenkomt. Deze uitzichtpunten hadden zo’n aantrekkingskracht dat ik ondanks
de menigte die er al stond, toch ook moest fotograferen. Terug in Nederland vroeg ik mij af
waarom ik (in godsnaam) zoveel foto’s had genomen van plekken die al veelvoudig
gefotografeerd zijn. Deed ik dit om anderen te laten zien waar ik geweest was? Had ik het
gedaan om een persoonlijke herinnering te hebben? Het fotogra8ische bewijs laat
voornamelijk herkenning zien. Dat je op die plek, op dat moment geweest bent. Volgens de
Engelse schrijver Gerry Badger maakt de fotograaf de foto om de toeschouwer mee te nemen
naar die bepaalde plek (take the viewer there). Dat geldt zowel voor een professionele
fotograaf, als voor een ‘ansichtkaartfotograaf’ of de amateur op vakantie. 3 Zelfs voordat we
een reis maken, creëren we al een beeld van wat we gaan zien. Zo schrijft Alain de Botton dat
we de beleefde momenten zelf vergelijken met een langdradige 8ilm waaruit het geheugen en
-­‐ vooraf -­‐ het voorstellingsvermogen foto’s kiezen van de hoogtepunten. 4
Na het kopen van de Lonely Planet ben ik gaan uitzoeken wat ik graag wilde zien in Californië.
Daarbij stonden een aantal bezienswaardigheden hoog op mijn lijstje. Al deze plekken kende
ik feitelijk al. De beelden had ik eerder in 8ilms en op internet gezien, of herkende ik van
a8beeldingen uit de Lonely Planet. Ik kreeg hierdoor een vooroordeel over wat mij nog te
wachten stond. Vervolgens maakte ik ter plekke reproducties van de iconen die in mijn
reisgids stonden.
In deze scriptie richt ik mij op reisfotogra8ie. In mijn onderzoek re8lecteer ik op de rol van
reisfotogra8ie en vormgeving in het publiek domein. Tijdens mijn scriptie ben ik op zoek
gegaan naar een antwoord op de vraag: Laten reisfoto’s een schijnwerkelijkheid zien?
Ik stelde mij daarbij de volgende deelvragen:
-­‐ Wat zijn belangrijke ontwikkelingen op het gebied van reisfotogra8ie?
-­‐ Wat is de betekenis van reisfotogra8ie in de huidige beeldcultuur?
-­‐ Hoe zal reisfotogra8ie zich verder ontwikkelen?
Vervolgens heb ik mijn bevindingen beschreven en kom ik tot een aantal conclusies.
1 Rutger Lemm, ‘De onvermijdelijke teleurstelling van het reizen’ in: NRC next, 13 maart 2011.
2 Susan Sontag, Over Fotografie, 1977, p.19.
3 Gerry Badger, The Genius of Photography, 2007, p. 131.
4 Alain de Botton, De kunst van het reizen, 2002, p. 23.
4

1. Ontwikkelingen op het gebied van reisfotografie
De komst van fotogra8ie viel omstreeks 1850 samen met de opkomst van toerisme.
Fotogra8ie werd in het begin ingezet om landschappen weer te geven en om het
onbekende voor anderen zichtbaar te maken. Reizigers konden foto’s van een
bezienswaardigheid die ze zojuist bewonderd hadden kopen bij een fotograaf. Veel
fotografen zagen meer mogelijkheden en begonnen met het fotograferen van toeristen op
de locatie zelf. A8beelding 1 laat een foto van Platt D. Babbitt zien waarop toeristen bij de
Niagara Falls te zien zijn. Doordat de reiziger nu zelf op de foto stond kreeg deze een
emotionele waarde. Een bewijs. De toerist had nu een souvenir om mee naar huis te
nemen.
Met het verbeteren van de technologie werd het in het begin van de 20 e eeuw makkelijker
om grote afstanden te overbruggen. Het verlangen naar reizen groeide uit tot een
essentieel onderdeel van de westerse moderniteit. 5 Na de jaren ’60 kwam het
massatoerisme op gang. Voor het eerst werden er groepsreizen georganiseerd. Men ging
ook steeds verder op vakantie, omdat de vervoersmiddelen (met name het vliegtuig) sterk
verbeterden.
Niet alleen op het gebied van transport waren er grote veranderingen, ook fotogra8ie
ontwikkelde zich razendsnel. Camera’s werden goedkoper en gemakkelijker in gebruik.
Kodak verkocht steeds meer camera’s en reizigers konden voortaan zelf hun
vakantiebelevenissen vastleggen. Het nostalgische beeld dat Kodak communiceerde was
dat fotogra8ie gebruiksvriendelijk was en vooral bedoeld om je privéleven mee vast te
leggen. Het eenvoudige gebruik van de Kodak camera op vakantie is te zien in een
5 John Urry, The Tourist Gaze, 2002, p. 148, 149.
Afb.1, Platt D. Babbitt, Niagara Falls, Daguerreotype (hand-colored), 1854
5

Afb.2, Kodak reclame, 1926
advertentie uit 1926 (a8b. 2). De camera werd een
instrument om je vrije tijd mee vast te leggen. Met de
komst van handzame camera’s in 1888 gingen steeds
meer mensen dit doen. Wanneer je eerst nog
technisch en rijk moest zijn om foto’s te maken,
konden vanaf die tijd steeds meer mensen dat.
Doordat fotogra8ie steeds toegankelijker werd
ontstond er gaandeweg ook een snapshot cultuur.
Alles werd vastgelegd. Volgens Susan Sontag, die
baanbrekend onderzoek deed naar de rol van
beelden in onze mediacultuur, doet het er nauwelijks
iets toe wat er wordt vastgelegd, zolang er maar
foto’s worden genomen en liefdevol worden
bewaard. 6
Het bewaren van foto’s gebeurde in die tijd meestal in fotoalbums. Bij het wegbrengen van
het fotorolletje was het altijd weer een verrassing of de foto’s gelukt waren. Ook werden
de foto’s soms op creatieve wijze uitgeknipt en werden er collages van gemaakt. Tekst in
een album speelde een belangrijke rol. Bij de foto’s werd vaak verslag gedaan van wat er
precies te zien was. In het fotoalbum werden de herinneringen gebundeld. De reis of
gebeurtenis werd een verhaal dat gepresenteerd kon worden aan familie en vrienden.
Met de komst van digitale fotogra8ie gingen toeristen anders fotograferen. Er kon nu
immers net zolang worden geklikt totdat de opname goed genoeg werd bevonden. De
hoeveelheid beelden nam enorm toe en werd voor iedereen zichtbaar toen in 1991
internet beschikbaar kwam. Niet alleen beelden, maar ook informatie kon overal ter
wereld op het World Wide Web gezet worden. Daarmee werd de wereld nog inzichtelijker
en kregen we informatie sneller binnen. Vanaf 2000 konden toeristen hun foto’s ook delen
met de rest van de wereld door ze op websites als Flickr te plaatsen.
Doordat er tegenwoordig in bijna iedere mobiele telefoon een camera is ingebouwd,
hebben wij continu een fototoestel bij ons. Zien wij iets bijzonders dan kunnen we dit
altijd en direct vastleggen. Het lijkt er steeds meer op dat het niet meer om de kwaliteit
van de foto gaat maar om de snelheid waarmee het op internet kan worden gezet. Die
snelheid heeft ertoe geleid dat foto’s niet meer achteraf maar al tijdens de reis met het
thuisfront kunnen worden gedeeld. 7 Facebook Places is een veelgebruikt applicatie
waarmee dit mogelijk is. Je kunt daarmee vrienden en familie meteen laten weten waar je
bent (geweest) en waar je naar toe gaat. Daarmee kun je je ook gemakkelijk herinneren
waar bepaalde foto’s zijn gemaakt en zien of je vrienden in de buurt zijn. 8
Maar waarom zou je dit willen als je op vakantie bent? Is het niet juist 8ijn om niet aan
thuis te hoeven denken en te genieten op de plek waar je op dat moment bent? Toch blijkt
contact met het thuisfront belangrijk en dat is niet iets van de laatste tijd. Het schrijven
van ansichtkaarten om te laten weten hoe het met je gaat en te vertellen over de
belevenissen, gebeurt al sinds 1840. Het schijven van kaarten heeft tegenwoordig (los van
de nostalgie) bijna geen zin meer. Tegen de tijd dat je thuis bent weten je vrienden en
6 Susan Sontag, Over Fotografie, 1977, p.18.
7 Bell, C. en Lyall, J. geciteerd in: Geographies of Tourist Photography, 2005, p. 255.
8 www.facebook.com/about/location, bezocht op 19 april 2012.
6

familie al wat je tijdens de vakantie gedaan hebt. Wanneer we tegenwoordig informatie op
internet delen, hopen we natuurlijk dat mensen het bekijken en er op gaan reageren.
Volgens onderzoeker, schrijver en journalist Lynn Berger is de tegenprestatie die we
verwachten wanneer we delen emotioneel: we willen erkenning en verbondenheid. 9 Dit
ervaarde ik zelf bij mijn soloreis door Zuid Afrika in 2006. Na deze reis merkte ik dat ik het
jammer vond dat ik weinig foto’s van mijzelf via internet had gedeeld. De interactie met
het thuisfront is toch anders als je achteraf je ervaringen vertelt en dan pas de foto’s laat
zien.
9 Lynn Berger, ‘Online delen: waarom iedereen het doet’, in: Vrij Nederland, 14 september 2010.
7

2. De betekenis van reisfotografie in de huidige beeldcultuur
Het meenemen van een camera op vakantie is de normaalste zaak ter wereld geworden.
Sterker nog, als je geen camera meeneemt, hoeft de reis voor de buitenwereld niet te hebben
plaatsgevonden. Het doel is niet alleen om een bewijs of souvenir te hebben maar ook omdat
we wat te doen willen hebben. Fotograferen als een gezellige imitatie van werken. Volgens
Susan Sontag waren het eind jaren ‘70 vooral de Duitsers, Japanners en Amerikanen die op
deze manier bezig waren. Nog een reden die zij bespreekt is de veilige afstand die we creëren
door een camera tussen ons en het onbekende te plaatsen. 10 Zo hoeven we niet direct in
contact te zijn met bijvoorbeeld de bevolking. De zoektocht naar authenticiteit blijkt echter
één van de belangrijkste doelen die we hebben bij het reizen en we willen dit graag ook terug
zien in de foto’s. Merkwaardig genoeg blijken de plekken die we doorgaans bezoeken vaak
alles behalve origineel. Veelal tref je bij bezienswaardigheden heel veel andere toeristen aan.
Deze toeristen laten we liefst niet terugkomen op de foto’s. We leggen alleen vast waar we
voor gekomen zijn: de bezienswaardigheid of toeristische attractie.
Etnoloog Orvar Löfgren schrijft dat de vakantiebeelden die we creëren een combinatie zijn
tussen persoonlijke herinneringen en het collectieve beeld. 11 De beelden die wij in reisgidsen,
tijdschriften brochures en op ansichtkaarten zien, spelen daarbij een belangrijke rol.
Daarnaast bouwen we met onze vakantiefoto’s aan ons imago. We laten zien wat we graag
willen delen maar tonen niet alles. File’s en wachtrijen laten we liever niet zien.
De Britse documentaire fotograaf, fotojournalist en verzamelaar Martin Parr onttrekt zich
aan dit fenomeen. Hij richt zich op wat we eigenlijk niet willen zien op vakantie:
overconsumptie en massatoerisme. Parr laat dit zien in zijn serie Small World uit 1995, waar
hij onderzoek deed naar het wereldwijde toerisme (a8b.3). Bij het bekijken van deze foto’s
krijgen we een goed beeld wat we eigenlijk met z’n allen doen op vakantie. Erg herkenbaar,
want wie herinnert zich niet de lange wachttijden op het vliegveld of eenmaal aan boord het
eten, dat toch niet zo à la carte bleek als de brochure deed vermoeden. Om nog maar te
zwijgen van de beruchte hotelkamer die niet het beloofde uitzicht op zee bleek te hebben.
Allemaal bevindingen waar je van te voren geen (of te weinig) rekening mee had gehouden.
10 Susan Sontag, Over fotografie, Plato’s Grot, 1977, p.19.
11 Orvar Löfgren, On Holidays: A History of Vacationing, 1999, p.2.
Afb. 3, Martin Parr, Small World, 1995
8

Iemand die op een andere manier bezig is beeldmateriaal is fotograaf en beeldend
kunstenaar Penelope Umbrico. Zij verzamelt foto’s. In haar serie ‘Suns from Flickr’ (2006)
veranderde zij voor elke installatie het aantal beelden met de tag ‘Sunset’ die ze van Flickr
haalde. Dit is te zien op a8beelding (a8b. 4). Dit project maakt de enorme hoeveelheid foto’s
zichtbaar. Foto’s die op internet niet in één beeld aanschouwelijk zijn te maken worden door
dit project fraai gevisualiseerd.
De betekenis van een reisfoto is voor de maker anders dan voor de ontvanger. Je hebt bij
wijze van spreken een emotie vastgelegd die jij op dat moment op die plek hebt ervaren. Deze
emotie is bijna niet over te brengen in beeld. ‘Je had er bij moeten zijn!’
Jonas Larsen, docent sociale en culturele geogra8ie aan de Deense Roskilde University
omschrijft de combinatie van beelden die ontstaan door ons voorstellingsvermogen als
‘imaginative geographies’ 12 We kunnen een goede voorstelling maken van een bestemming,
zelfs als we daar niet geweest zijn. Een plek kan hierdoor ook tegenvallen, omdat we in
brochures vaak alleen de positieve kanten te zien hebben gekregen. Reisfoto’s maken plekken
niet alleen zichtbaar en/of gedenkwaardig, het worden ook simulaties van de ideale wereld
zoals we die kennen van ansichtkaarten.
Volgens Peter Osborne, fotogra8iedocent aan de University of the Arts in Londen zijn dergelijke
reproducties die tijdens het reizen of op vakantie zijn gemaakt belangrijker dan hoe wij de
bezienswaardigheid daadwerkelijk hebben ervaren. 13 De cirkel is daarmee rond: we zien een
beeld in een reisgids, vervolgens spoort dit ons aan om naar die plek toe te gaan en we maken
vervolgens een foto (reproductie) van de bezienswaardigheid die we vervolgens weer delen.
Professionele reisfoto’s die we kennen uit reisgidsen of tijdschriften hebben een groot effect
op de wijze waarop amateurs op vakantie foto’s maken. Socioloog Erving Goffman had het al
in 1976 over de ‘hyperritualisering’. Hij redeneert dat de overdreven werkelijkheid van
reclamefoto’s veel verklapt over de wijze waarop mensen zichzelf ook in het ‘echte’ leven
presenteren. 14
12 Jonas Larsen, ‘I Was Here’: Pixilated Evidence’ 2005, in Geographies of Tourist Photography, p. 242.
13 Peter Osborne, Travelling Light: Photography, Travel and Visual Culture, 2000, p.79.
14 Erving Goffman geciteerd in: De plaatjes Maatschappij, Essays over beeldcultuur, 2002, p. 21.
Afb. 4, Penelope Umbrico, Suns from Flickr, 2006 - ongoing
9

Het perfecte plaatje wordt als norm gezien en er worden nabootsingen gemaakt van wat we
al kennen. De overtuigingskracht van beelden uit reisgidsen is zo groot dat mensen massaal
naar dezelfde plekken gaan op vakantie. Dit wordt ook wel het ‘Lonely Planet Effect’
genoemd. Door de selectie van beelden die naar buiten worden gebracht wordt vaak een
romantisch beeld weergegeven. Dit wordt niet alleen door toeristen gedaan. Ook
luchtvaartmaatschappijen, hotels en reisgidsen geven een illusie van de werkelijkheid weer.
De teleurstellingen van dergelijke verwachtingen zijn fraai in beeld gebracht op de website
oyster.com. Beelden van hotels zijn daar naast de beelden van de toerist geplaatst (a8b. 5).
Toeristen schrijven op de website over de tegengevallen hotelkamer of dat het zwembad dat
op de foto is de reisgids veel groter overkwam.
De postmoderne Franse 8ilosoof Jean Baudrillard bespreekt in zijn bekende simulacrumtheorie
dat wij het contact met de echte wereld hebben verloren en onze werkelijkheid voornamelijk
baseren op beelden die we via media tot ons krijgen. 15 Omdat wij onze werkelijkheid baseren op
iets wat we zelf gecreëerd hebben blijft er volgens hem steeds minder waarheid over. Zo schrijft
hij in zijn boek Simulacra And Simulation: “We live in a world where there is more and more
information, and less and less meaning.” Een voorbeeld aan de hand van dit citaat is het
onderzoek dat in 2009 door de uit Polen a8komstige kunstenaar Aleksandra Mir is gedaan. Haar
project Venezia, All places contain all others betreft een verzameling van 100 stereotype
ansichtkaarten van Venetië. Tenminste, dat is wat het lijkt, want geen van de a8beeldingen die op
de kaarten te zien is, is gemaakt in Venetië (a8b. 6). Door de combinatie van tekst en beeld nemen
we al snel aan dat wat we zien klopt. In dit project is met deze verwachtingen gespeeld. Door de
beeldcultuur waarin we leven zijn we blijkbaar minder goed gaan kijken. We hebben het plaatje
immers al zo vaak gezien.
15 Jean Baudrillard, Simulaca and Simulation, 1998.
Afb.5, Photo Fakeouts, Oyster.com, z.d.
10

Bij het interpreteren van beelden vallen we veelvuldig terug op wat we kennen uit het
dagelijks leven. In zijn boek Ways of Seeing schrijft John Berger hierover: "The way we see
things is structured by what we know or what we believe." 16 De betekenis van reisfotogra8ie
is enorm veranderd. Het wordt ons steeds makkelijker gemaakt plekken te ontdekken die we
niet in het echt hoeven te zien om ze te ervaren. Nieuwe realiteit wordt zelf gecreëerd en het
maakt daarbij niet meer uit of wat we zien echt is of niet.
16 John Berger, Ways of seeing, 1990, p.8.
Afb. 6, Aleksandra Mir, Venezia (all places contain
all others), 2009
11

3.Trends en ontwikkelingen in de reisfotografie
Niet alleen wij maken veel foto’s op vakantie, we worden ook (onopgemerkt) vastgelegd door
camera’s om ons heen. Deze beelden vormen het bewijs dat je echt op die plek geweest bent.
Visueel kunstenaar Willem Popelier maakte een reis naar Florida zonder zijn camera mee te
nemen. Met zijn project Visual proof of my existence dat hij in 2010 maakte wilde hij zoveel
mogelijk beeldend bewijs van zijn aanwezigheid. Hij maakte daarbij gebruik van de camera’s
om hem heen die op die plekken al aanwezig waren (a8b. 7). Bij de uitleg van dit project
schrijft hij als laatste: “In een wereld waarin alles wordt vastgelegd heb je geen camera meer
nodig” 17
17 http://www.willempopelier.nl/visualproof.html, bezocht op 26 maart 2012.
Afb. 7, Willem Popelier, Visual proof of my existence, 2010
12

Dit statement sluit mooi aan op de serie Extreme Tourism (2008) van de Franse multimedia
kunstenaar Thomas Mailaender. Die heeft dit aspect nog extremer in zijn werk doorgevoerd.
Het totaal niet meer aanwezig zijn op de plek maar jezelf door iemand anders in een beeld te
laten plaatsen. Dit heeft hij laten doen door fotograaf Steve Young die je voor 25 dollar met
Photoshop in één van zijn vulkaanlandschappen plaatst. Het resultaat van deze
gemanipuleerde foto’s is te zien op a8beelding 8. Deze serie is natuurlijk niet serieus bedoeld,
maar de gedachtegang van Mailaender is interessant. Misschien is dit wel onze toekomt en
hoeven we straks misschien niet meer overal heen op vakantie, maar creëren we zelf onze
reisfoto’s en een perfect imago dat we willen uitstralen. Zoals in het begin van het boek ‘De
Plaatjesmaatschappij’ wordt geschetst over de toekomstige beeldcultuur: “Dat de grenzen
tussen beeld en werkelijkheid vervagen, omdat beelden in toenemende mate de plaats
zouden innemen van werkelijke ervaringen.” 18
Afb. 8, Thomas Mailaender, Extreme Tourism, 2008
18 Warna Oosterbaan, ‘De beelden van de beeldcultuur’, Pretenties, definities en de werkelijkheid’, 2002, in De plaatjes
Maatschappij, Essays over beeldcultuur, p.12.
13

“It would be remarkable simple for a would-be traveler to place his of her own portrait in front
on an image of any tourist trap -there are non that remains unphotographed- and create a
future travelogue.” 19
Dit idee dat Fred Ritchin, professor of Photography and Imaging at New York University
School of Arts, hierboven schetst is leuk maar neemt de ervaring van het reizen totaal weg. In
principe hoef je dan helemaal niet meer uit je stoel te komen om een reis te maken en kun je
jezelf door middel van bijvoorbeeld Photobooth in een andere setting plaatsen (a8b.9). Wel
zou dit in zekere mate kunnen worden toegepast en zou dit, zoals hij later schrijft, een manier
kunnen zijn om de toeristische plekken over te slaan en te focussen op de ‘echte’
authenticiteit van een land. Door bijvoorbeeld van het bekende pad af te wijken en geen foto’s
meer te maken van wat al overbekend is.
Naast beeldkunstenaars die zich bezighouden met de grote hoeveelheden beeldmateriaal zijn
ook softwareontwikkelaars aan de slag gegaan met dit fenomeen. Een voorbeeld hiervan is
het door Microsoft ontwikkelde Photo Tourism, later Photosynth genoemd. 20 Met dit
programma kun je zelf deelnemen aan het collectieve beeld (a8b.10). Foto’s van bijvoorbeeld
de Eiffeltoren die door miljoenen toeristen zijn gefotografeerd, worden hier verzameld en zo
tot een driedimensionaal beeld verwerkt. Het beeldarchief komt op deze manier online terug,
maar op een interactieve manier.
19 Fred Ritchin, After Photography, From zero to one, 2009, p. 53.
Afb. 9, Merel Brugman, zonder titel, 2012
20 Blaise Aguera y Arcas, Ted talk Photosynth, 2007, bekeken op 2 april 2012
Afb. 10, ‘Photo Tourism’, z.d.
14

Maar wat hebben we eraan als we bijvoorbeeld monumenten digitaal en driedimensionaal
kunnen bekijken? We komen er misschien achter dat het fotograferen van dit soort gebouwen
(zonder onszelf op de voorgrond te plaatsen) geen zin heeft, omdat het al zo vaak gedaan is.
In After Photography (2008) schrijft Fred Ritchin over een ontwikkeling genaamd ‘Scene
Completion Using Millions of Photographs’. Hiermee kan door middel van het collectieve
beeld het perfecte plaatje gemaakt worden. Door het ongewenste in je foto te selecteren zoekt
dit programma een geschikte vervanging. Daarmee krijgt het collectieve beeld dat wij met z’n
allen op het internet zetten plotseling een functie voor de grote menigte die daarmee een
perfect beeld wil creëren (a8b.11).
Afb. 11, ‘Scene Completion’ Beeld gemaakt door James Hays en AlexeiA. Elfros/ Carnegie Mellon, z.d
15

Google heeft voor een groot deel de online beeldcultuur gemakkelijker voor ons zichtbaar
gemaakt. Met ontwikkelingen als Google Earth, Google Maps en Street View is het nu nog
inzichtelijker hoe de wereld eruit ziet. Voordat ik ergens heen ga -­‐ waar ik de weg niet ken -­‐
kan ik nu aan beelden zien hoe de omgeving eruit ziet. Dit herken ik vervolgens bij aankomst.
Zo wordt het mij makkelijker gemaakt om mijn bestemming te vinden (aan de hand van
beelden). Online foto’s worden gekoppeld aan de beelden die bestaan van Google Street View.
Zo is een programma van Google dat Panoramio heet. Het is een plattegrond waar foto’s in
staan die door verschillende reizigers gemaakt zijn. Met dat programma kun je visueel door
een landschap reizen en precies zien waar welke foto gemaakt is.
In een interview verteld Michael T. Jones, Google’s chief technology over de toekomst van
gecodeerde foto’s die een steeds belangrijkere rol gaan krijgen als het gaat om
locatiegerichtheid. Zo wordt er tegenwoordig in bijna elk mobieltje GPS (Global Positioning
System) aangebracht. Terwijl we fotograferen herkent het mobieltje waar de foto gemaakt is.
Google koppelt de foto’s die wij maken met de beelden die al bestaan en gelokaliseerd zijn.
Het gevolg van deze ontwikkeling is dat de camera een locatie kan herkennen. Vervolgens zou
je zelfs informatie kunnen opvragen en meteen de informatie kunnen lezen over de plek waar
je bent. Als je camera je kan vertellen wat je aan het fotograferen ben, kun je dus in de
toekomst de Lonely Planet wel thuis laten. Nog meer intelligentie zit in het programma
Google Goggles. Dit programma tracht te herkennen wat er op de foto staat. Zo kan het lezen
en direct een vertaling maken. Dus als reiziger hoef je dan niet meer te vragen wat er staat.
Michael T. Jones zegt daarover: “You can search the world by taking a picture of it.” 21
Afb. 12, Screenshot, Google Goggles, 2012
21 Michael T. Jones interview door Jörg Colberg, ‘A Googled Future’, 2011, in Foam magazine 29 What’s Next, p. 185.
16

De toegevoegde realiteit (augmented reality) die nu nog als iets origineels en bijzonders
bekend staat, zullen we straks niet meer weg kunnen denken. Met deze techniek is het
mogelijk om objecten die er niet zijn te laten verschijnen in 3D. De werkelijke en virtuele
wereld vloeien als het ware in elkaar over. Aangezien in elke mobiele telefoon tegenwoordig
een camera zit, is deze technologie binnen ieders handbereik gekomen.
Een andere recente ontwikkeling is de zogenaamde Google bril (a8b.13), die in de toekomst
onze mobiele telefoon zal doen vergeten. 22 Daarmee krijgen we constant informatie door
over alles wat we zien. We laten de technologie voor ons denken. Deze ontwikkeling heeft
echter ook iets verontrustend. Door deze techniek ontstaat er volgens mij een grotere afstand
tussen realiteit en de virtuele wereld. Straks leven we alleen nog maar in deze schijnwereld
en laten we niets meer aan het toeval over. Ieder in zijn eigen wereld, alleen tussen velen.
Natuurlijk is het handig dat als je de weg kwijt bent je hem met gebruikmaking van deze
techniek snel weer terug kan vinden. Of meer informatie kan krijgen van het gebouw of de
omgeving waar je op dat moment voor staat. Maar de consequentie hiervan is wel dat we dan
niemand meer hoeven aan te spreken en uitleg te vragen. Misschien weten we het zelfs wel
beter dan de lokale bevolking. Maar een sociaal isolement ligt op de loer. Ik kies dan toch
liever voor persoonlijk contact. Dat is een stuk ‘warmer’ dan het non-­‐verbaal digitale contact
en dat maakt je ‘reis’ een stuk aangenamer.
En wat te denken van je privacy? We zijn er aan gewend geraakt privé informatie te delen met
vreemden. Denk bijvoorbeeld aan Facebook, die op deze slimme manier steeds meer
informatie over ons vergaart. Maar wat aanvankelijk onschuldig lijkt voor de gebruiker kent
ook z’n keerzijde. Facebook kan met de informatie over ons straks een min of meer volledig
beeld van bepaalde aspecten van ons leven verkrijgen. Iets waarvoor in de Nederlandse
wetgeving een bevel van de Of8icier van Justitie nodig is (zie art. 126g van het Wetboek van
Strafvordering / stelselmatige observatie).
22 www.youtube.com/watch?v=9c6W4CCU9M4, bezocht op 21 mei 2012.
Afb. 13, Screenshots YouTube, Google; Project Glass, 2012
17

Als we deze privacykwestie in de context plaatsen van reisfotogra8ie zijn we nu nog in staat
zelf aan te geven waar de foto gemaakt is, maar hoe lang nog? Want in de toekomst gaat dit
allemaal automatisch. Wat er met onze online foto’s gebeurd is ook niet duidelijk. Bij het
plaatsen van een reisfoto op Facebook kun je dit natuurlijk wel afschermen voor vreemden,
maar wat doet Facebook eigenlijk met al die 250 miljoen beelden die elke dag op Facebook
geplaatst worden? Zij zijn immers de trotste eigenaar van het beeld. 23
Mark Zuckerberg meldde in 2010: “People have really gotten comfortable not only sharing
more information and different kinds, but more openly and with more people. That social norm
is just something that has evolved over time.” 24 en probeerde het probleem daarmee te
bagatelliseren. Zuckerberg kan zelf wel goede bedoelingen hebben maar het is de vraag of
toekomstige eigenaren van Facebook dat ook hebben.
Reisgidsen zoals de Lonely Planet spelen ook in op de nieuwe technische ontwikkelingen.
Applicaties kunnen worden gedownload waardoor het reisboek word vervangen door
software. Het zal niet lang meer duren voordat ook reisgidsen gebruik gaan maken van
augmented reality. Filmpjes over de historische plekken verschijnen daarmee automatisch op
je scherm. Op de website van couchsurXing, 25 gericht op de reiziger die een slaapplek zoekt bij
de lokale bevolking, kun je al zien welke reizigers bij jou in de buurt zijn en ook direct contact
met ze maken. Er zullen de komende tijd veel applicaties ontwikkeld worden waarin
dergelijke nieuwe technologie wordt verwerkt. Foto’s zullen nog makkelijker te maken zijn en
zullen steeds meer gaan lijken (voor zover ze dat al niet doen) op stockfoto’s.
Omdat iedereen zo makkelijk de wereld over reist en alles met iedereen deelt hebben we
straks misschien helemaal geen reisgidsen meer nodig …
23 Catherine Forsythe, ‘The Issue Of Ownership and Using Your Pictures on Facebook’, geciteerd van: website
.openweb1.salon.com/blog/catherine_forsythe/2011/09/09/the_issue_of_ownership_and_using_your_pictures_on_
facebook, bezocht op 16 april 2012.
24 www.guardian.co.uk/technology/2010/jan/11/facebook-privacy, bezocht op 16 april 2012.
25 www.couchsurfing.org/, bezocht op 20 maart, 2012.
18

4.Conclusie
Reisfoto´s hebben in de loop van de tijd een andere betekenis gekregen. Waren het eerst nog
vooraanstaande families die het konden veroorloven om zich op vakantie te laten
fotograferen, met de komst van de Kodak camera werd het voor een groot publiek mogelijk
om zelf vakantiekiekjes te maken. De intrede van de digitale camera zorgde uiteindelijk voor
een enorme hoeveelheid beeldmateriaal en met de komst van internet werden die foto´s voor
een groot publiek toegankelijk gemaakt. Met de introductie van smartphones en social media
is fotograferen in toenemende mate een realtime aangelegenheid geworden. Niet achteraf
maar tijdens de reis worden de foto’s al gedeeld. De kracht van het beeld wordt, evenals in
social media het geval is, meer en meer gebruikt om een gewenste werkelijkheid weer te
geven. Niet wie je bent maar wie je wilt zijn en wat je wilt uitstralen is daarbij van belang.
Authenticiteit betekent zowel echtheid als geloofwaardigheid. Deze twee betekenissen
hebben op reisfotogra8ie een verschillend effect. Alle foto’s die op vakantie gemaakt worden
hebben een bepaalde echtheid. Omdat ze gemaakt zijn op dat bepaalde moment, op die
bepaalde plek. Geloofwaardig wil zeggen dat een foto er betrouwbaar en overtuigend uitziet.
Foto’s in reisgidsen bijvoorbeeld moeten ons doen geloven dat de werkelijkheid er ook zo
uitziet maar de foto’s die vakantiegangers op dezelfde locatie maken zien er heel anders uit.
Toch willen we vaak reproducties maken van hetgeen we kennen uit de reisgidsen. Ik ben er
van overtuigd geraakt dat we binnen de reisfotogra8ie steeds vaker schijnwerkelijkheden
zullen tegenkomen. De maker zelf kan zijn ervaring immers vormgeven zoals hij of zij dit zelf
wil. De presentatie die vervolgens aan de buitenwereld wordt getoond zal naar mijn idee
steeds vaker afwijken van de realiteit.
Twee werkelijkheden lopen als het ware door elkaar heen. Het ideale vakantiebeeld dat door
commerciële instellingen wordt gecreëerd en de vakantieganger die opzoek is naar het
ultieme vakantiegevoel dat deze foto’s uitstralen. De illusie ligt op de loer en is altijd en overal
om ons heen. Echtheid krijgt een andere dimensie, die stel je als het ware zelf samen.
Afb. 13, Gummbah, z.d.
Afb. 14, Gummbah, z.d.
19

5.Nawoord
Tijdens het schrijven van deze scriptie heb ik gelijktijdig een fotoserie gemaakt op het thema
‘beelden als bewijsmateriaal’. Ik was geboeid door het naast elkaar bestaan van waarheid en
geloofwaardigheid. De foto’s die ik heb gemaakt houden verband met het spanningsveld
tussen deze werkelijkheid en schijnwerkelijkheid. Ze gaan over een reis naar Thailand die ik
ogenschijnlijk gemaakt heb maar in Nederland heb gefotografeerd.
Same Same, But Different,
Een onderzoek naar reisfoto’s in de huidige (online) beeldcultuur
Met dit project ben ik er achter gekomen dat het voor de toeschouwer niet uitmaakt of je
werkelijk een reis maakt of niet. Zolang je zorgt dat de context klopt, gelooft iedereen dat je
daadwerkelijk op reis bent. Waarom zou je ook twijfelen? Al snel kreeg ik in de gaten dat mijn
veronderstelling klopte. Foto’s die ik op mijn site plaatste waren erg aannemelijk. Mijn
vertrek van Schiphol, mijn aankomst in Bangkok en foto’s van mij met Thaise kinderen deden
allemaal veronderstellen dat ik op reis was (a8b. 15). Ik kreeg ik door dat deze aanname tot
een interessant onderzoek kon leiden. Nu ik overtuigd was dat iedereen mijn verhaal
geloofde, ging ik grenzen opzoeken en maakte mijn foto’s steeds een beetje minder
geloofwaardig. Ik hoopte dat mijn volgers daardoor zouden gaan twijfelen. Niets bleek
minder waar. De typische cliché vakantiefoto’s waren (naast de overvloed aan beelden die je
sowieso al per dag te verwerken krijgt) voor veel mensen niets bijzonders en daardoor keek
men niet kritisch. Pas toen ik zogezegd weer geland was op Schiphol en men mijn ‘Thaise’
ansichtkaarten ontving reageerden er twee (!) op de op z’n kop geplakte Nederlandse
postzegel. Een andere ontdekking die ik tijdens deze ‘reis’ opdeed is dat ik door dit project
meer over Thailand te weten ben gekomen dan in de twee keer dat ik er echt geweest ben.
Afb. 15, Merel Brugman, Same Same, But Different, 2012
20

Literatuurlijst
Badger, Gerry, The Genius of Photography, 2007
Bell, C. en Lyall, J. ‘I Was Here’: Pixalated Evidence, 2005
Berger, John, Ways of seeing, 1990
Berger, Lynn, ‘Online delen: waarom iedereen het doet’, in: Vrij Nederland, 14 september 2010.
Betten, Inga, ‘In search of something special, always 8inding the Same’, in: Album, Magazin für
fotograXie, september 2011
Botton de, Alain, De kunst van het reizen, 2002
Goffman, Erving, Gender Advertisement, 1976
Haveman, Mariette, ‘Waarheid en leugen, over digitale denkbeelden’ De plaatjes Maatschappij,
Essays over beeldcultuur, 2002
Hurenkamp, Menno, Lonely planet? De Nederlandse toerist als kuddedier, 2006
Jones, Michael T., interview door Jörg Colberg, ‘A Googled Future’, 2011, in Foam magazine 29
What’sNext
Lemm, Rutger, ‘De onvermijdelijke teleurstelling van het reizen’ in: NRC next, 13 maart 2011.
Larsen, Jonas, Geographies of Tourist Photography, 2005
Löfgren, Orvar, On Holidays: A History of Vacationing, 1999
Oosterbaan, Warna, ‘De beelden van de beeldcultuur’, De plaatjes Maatschappij, Essays over
beeldcultuur, 2002
Osborne, Peter, Travelling Light: Photography, Travel and Visual Culture, 2000
Ritchin, Fred, After Photography, From zero to one, 2009
Sarvas, Risto, David M. Frohlich, From snapshots to social media: the changing picture of domestic
photography,2011
Sontag, Susan, Over fotograXie, Plato’s Grot, 1977
Urry, John, The Tourist Gaze, 2002
websites
www.couchsur8ing.org
www.facebook.com
www.guardian.co.uk/technology/2010/jan/11/facebook-­‐privacy
www.oyster.com
www.photographicuniverse.parsons.edu
www.photosynth.net/
www.ted.com/talks/lang/en/blaise_aguera_y_arcas_demos_photosynth.html
www.willempopelier.nl/visualproof.html
21