Werkelijkheid op reis - merel
Werkelijkheid op reis - merel
Werkelijkheid op reis - merel
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Werkelijkheid</strong> <strong>op</strong> <strong>reis</strong><br />
Een onderzoek naar <strong>reis</strong>fotografie in de huidige beeldcultuur<br />
WDKA Rotterdam<br />
studierichting digitale fotogra5ie<br />
M.S. Brugman<br />
Studentnummer 0807076<br />
Studiebegeleider E.F. van Eeden<br />
Theoriedocent fotogra5ie
<strong>Werkelijkheid</strong> <strong>op</strong> <strong>reis</strong><br />
Een onderzoek naar <strong>reis</strong>fotografie in de huidige beeldcultuur<br />
Mei, 2012<br />
Willem de Kooning academie Rotterdam<br />
studierichting digitale fotogra6ie<br />
M.S. Brugman<br />
Studentnummer 0807076<br />
www.<strong>merel</strong>brugman.com<br />
info@<strong>merel</strong>brugman.com<br />
Studiebegeleider E.F. van Eeden<br />
Theoriedocent fotogra6ie<br />
1
Voorwoord<br />
Deze scriptie is geschreven in het kader van mijn afstudeer<strong>op</strong>dracht als onderdeel van de<br />
<strong>op</strong>leiding digitale fotogra8ie aan de Willem de Kooning academie te Rotterdam. Het omvat een<br />
onderzoek naar de werkelijke en denkbeeldige wereld in de <strong>reis</strong>fotogra8ie. Na een korte<br />
terugblik <strong>op</strong> het verleden onderzoek ik een aantal belangrijke ontwikkelingen in de<br />
<strong>reis</strong>fotogra8ie en ga ik <strong>op</strong> zoek naar de manieren waar<strong>op</strong> de werkelijkheid wordt weergegeven.<br />
Tenslotte doe ik een poging een blik in de toekomst te werpen.<br />
Bij deze wil ik mijn theoriedocent fotogra8ie Elke van Eeden bedanken voor de begeleiding die zij<br />
mij tijdens mijn afstuderen heeft gegeven.<br />
Merel Brugman<br />
Rotterdam, mei 2012<br />
2
Inhoud<br />
Voorwoord<br />
Inhouds<strong>op</strong>gave<br />
Inleiding<br />
1. Ontwikkelingen <strong>op</strong> het gebied van <strong>reis</strong>fotografie<br />
-‐ Opkomst massatoerisme en fotogra8ie<br />
-‐ Fotogra8ie voor het grote publiek<br />
-‐ Van analoog naar digitaal<br />
-‐ Online delen<br />
2. Betekenis van <strong>reis</strong>fotografie in de huidige beeldcultuur<br />
-‐ Ontwikkelingen in de <strong>reis</strong>fotogra8ie<br />
-‐ Overvloed van beelden<br />
-‐ Clichés<br />
-‐ Schijnwerkelijkheid<br />
3. Trends en ontwikkelingen in de <strong>reis</strong>fotografie<br />
-‐ Extreme tourism<br />
-‐ Software ontwikkelingen<br />
-‐ Google<br />
-‐ Publiek en Privé<br />
-‐ Toekomstbeeld<br />
4. Conclusie<br />
5. Nawoord<br />
6. Literatuurlijst<br />
3
Inleiding<br />
Reizen begint met het fantaseren over een bestemming. Voor mij betekent reizen heel veel.<br />
Het ontmoeten van nieuwe mensen en ontdekken van bijzondere plekken. Was reizen<br />
vroeger nog iets bijzonders, tegenwoordig <strong>reis</strong>t -‐ bij wijze van spreken -‐ iedereen de wereld<br />
rond. We groeien <strong>op</strong> in een tijd waarin reizen dankzij de groeiende welvaart en verbeterde<br />
vervoersmogelijkheden tot een levensstijl is verworden, een sociale verplichting bijna. 1<br />
Daarbij is het fotograferen van een <strong>reis</strong> iets wat we niet meer weg kunnen denken. Susan<br />
Sontag schreef hierover in 1977 het volgende: “De foto’s gaan immers het onbetwistbare<br />
bewijs vormen dat de <strong>reis</strong> werd gemaakt, het programma werd uitgevoerd en dat men zich<br />
heeft vermaakt. Foto’s worden het bewijsstuk van een consumptie die bedreven werd buiten<br />
het gezichtsveld van familie, vrienden en buren.” 2<br />
Op mijn rond<strong>reis</strong> door Californië in februari 2011 heb ik in twee maanden tijd in totaal 2.487<br />
foto’s gemaakt. Veel daarvan zijn bij de welbekende ‘Vista Points’ genomen die je continu<br />
langs de weg tegenkomt. Deze uitzichtpunten hadden zo’n aantrekkingskracht dat ik ondanks<br />
de menigte die er al stond, toch ook moest fotograferen. Terug in Nederland vroeg ik mij af<br />
waarom ik (in godsnaam) zoveel foto’s had genomen van plekken die al veelvoudig<br />
gefotografeerd zijn. Deed ik dit om anderen te laten zien waar ik geweest was? Had ik het<br />
gedaan om een persoonlijke herinnering te hebben? Het fotogra8ische bewijs laat<br />
voornamelijk herkenning zien. Dat je <strong>op</strong> die plek, <strong>op</strong> dat moment geweest bent. Volgens de<br />
Engelse schrijver Gerry Badger maakt de fotograaf de foto om de toeschouwer mee te nemen<br />
naar die bepaalde plek (take the viewer there). Dat geldt zowel voor een professionele<br />
fotograaf, als voor een ‘ansichtkaartfotograaf’ of de amateur <strong>op</strong> vakantie. 3 Zelfs voordat we<br />
een <strong>reis</strong> maken, creëren we al een beeld van wat we gaan zien. Zo schrijft Alain de Botton dat<br />
we de beleefde momenten zelf vergelijken met een langdradige 8ilm waaruit het geheugen en<br />
-‐ vooraf -‐ het voorstellingsvermogen foto’s kiezen van de hoogtepunten. 4<br />
Na het k<strong>op</strong>en van de Lonely Planet ben ik gaan uitzoeken wat ik graag wilde zien in Californië.<br />
Daarbij stonden een aantal bezienswaardigheden hoog <strong>op</strong> mijn lijstje. Al deze plekken kende<br />
ik feitelijk al. De beelden had ik eerder in 8ilms en <strong>op</strong> internet gezien, of herkende ik van<br />
a8beeldingen uit de Lonely Planet. Ik kreeg hierdoor een vooroordeel over wat mij nog te<br />
wachten stond. Vervolgens maakte ik ter plekke reproducties van de iconen die in mijn<br />
<strong>reis</strong>gids stonden.<br />
In deze scriptie richt ik mij <strong>op</strong> <strong>reis</strong>fotogra8ie. In mijn onderzoek re8lecteer ik <strong>op</strong> de rol van<br />
<strong>reis</strong>fotogra8ie en vormgeving in het publiek domein. Tijdens mijn scriptie ben ik <strong>op</strong> zoek<br />
gegaan naar een antwoord <strong>op</strong> de vraag: Laten <strong>reis</strong>foto’s een schijnwerkelijkheid zien?<br />
Ik stelde mij daarbij de volgende deelvragen:<br />
-‐ Wat zijn belangrijke ontwikkelingen <strong>op</strong> het gebied van <strong>reis</strong>fotogra8ie?<br />
-‐ Wat is de betekenis van <strong>reis</strong>fotogra8ie in de huidige beeldcultuur?<br />
-‐ Hoe zal <strong>reis</strong>fotogra8ie zich verder ontwikkelen?<br />
Vervolgens heb ik mijn bevindingen beschreven en kom ik tot een aantal conclusies.<br />
1 Rutger Lemm, ‘De onvermijdelijke teleurstelling van het reizen’ in: NRC next, 13 maart 2011.<br />
2 Susan Sontag, Over Fotografie, 1977, p.19.<br />
3 Gerry Badger, The Genius of Photography, 2007, p. 131.<br />
4 Alain de Botton, De kunst van het reizen, 2002, p. 23.<br />
4
1. Ontwikkelingen <strong>op</strong> het gebied van <strong>reis</strong>fotografie<br />
De komst van fotogra8ie viel omstreeks 1850 samen met de <strong>op</strong>komst van toerisme.<br />
Fotogra8ie werd in het begin ingezet om landschappen weer te geven en om het<br />
onbekende voor anderen zichtbaar te maken. Reizigers konden foto’s van een<br />
bezienswaardigheid die ze zojuist bewonderd hadden k<strong>op</strong>en bij een fotograaf. Veel<br />
fotografen zagen meer mogelijkheden en begonnen met het fotograferen van toeristen <strong>op</strong><br />
de locatie zelf. A8beelding 1 laat een foto van Platt D. Babbitt zien waar<strong>op</strong> toeristen bij de<br />
Niagara Falls te zien zijn. Doordat de reiziger nu zelf <strong>op</strong> de foto stond kreeg deze een<br />
emotionele waarde. Een bewijs. De toerist had nu een souvenir om mee naar huis te<br />
nemen.<br />
Met het verbeteren van de technologie werd het in het begin van de 20 e eeuw makkelijker<br />
om grote afstanden te overbruggen. Het verlangen naar reizen groeide uit tot een<br />
essentieel onderdeel van de westerse moderniteit. 5 Na de jaren ’60 kwam het<br />
massatoerisme <strong>op</strong> gang. Voor het eerst werden er groepsreizen georganiseerd. Men ging<br />
ook steeds verder <strong>op</strong> vakantie, omdat de vervoersmiddelen (met name het vliegtuig) sterk<br />
verbeterden.<br />
Niet alleen <strong>op</strong> het gebied van transport waren er grote veranderingen, ook fotogra8ie<br />
ontwikkelde zich razendsnel. Camera’s werden goedk<strong>op</strong>er en gemakkelijker in gebruik.<br />
Kodak verkocht steeds meer camera’s en reizigers konden voortaan zelf hun<br />
vakantiebelevenissen vastleggen. Het nostalgische beeld dat Kodak communiceerde was<br />
dat fotogra8ie gebruiksvriendelijk was en vooral bedoeld om je privéleven mee vast te<br />
leggen. Het eenvoudige gebruik van de Kodak camera <strong>op</strong> vakantie is te zien in een<br />
5 John Urry, The Tourist Gaze, 2002, p. 148, 149.<br />
Afb.1, Platt D. Babbitt, Niagara Falls, Daguerreotype (hand-colored), 1854<br />
5
Afb.2, Kodak reclame, 1926<br />
advertentie uit 1926 (a8b. 2). De camera werd een<br />
instrument om je vrije tijd mee vast te leggen. Met de<br />
komst van handzame camera’s in 1888 gingen steeds<br />
meer mensen dit doen. Wanneer je eerst nog<br />
technisch en rijk moest zijn om foto’s te maken,<br />
konden vanaf die tijd steeds meer mensen dat.<br />
Doordat fotogra8ie steeds toegankelijker werd<br />
ontstond er gaandeweg ook een snapshot cultuur.<br />
Alles werd vastgelegd. Volgens Susan Sontag, die<br />
baanbrekend onderzoek deed naar de rol van<br />
beelden in onze mediacultuur, doet het er nauwelijks<br />
iets toe wat er wordt vastgelegd, zolang er maar<br />
foto’s worden genomen en liefdevol worden<br />
bewaard. 6<br />
Het bewaren van foto’s gebeurde in die tijd meestal in fotoalbums. Bij het wegbrengen van<br />
het fotorolletje was het altijd weer een verrassing of de foto’s gelukt waren. Ook werden<br />
de foto’s soms <strong>op</strong> creatieve wijze uitgeknipt en werden er collages van gemaakt. Tekst in<br />
een album speelde een belangrijke rol. Bij de foto’s werd vaak verslag gedaan van wat er<br />
precies te zien was. In het fotoalbum werden de herinneringen gebundeld. De <strong>reis</strong> of<br />
gebeurtenis werd een verhaal dat gepresenteerd kon worden aan familie en vrienden.<br />
Met de komst van digitale fotogra8ie gingen toeristen anders fotograferen. Er kon nu<br />
immers net zolang worden geklikt totdat de <strong>op</strong>name goed genoeg werd bevonden. De<br />
hoeveelheid beelden nam enorm toe en werd voor iedereen zichtbaar toen in 1991<br />
internet beschikbaar kwam. Niet alleen beelden, maar ook informatie kon overal ter<br />
wereld <strong>op</strong> het World Wide Web gezet worden. Daarmee werd de wereld nog inzichtelijker<br />
en kregen we informatie sneller binnen. Vanaf 2000 konden toeristen hun foto’s ook delen<br />
met de rest van de wereld door ze <strong>op</strong> websites als Flickr te plaatsen.<br />
Doordat er tegenwoordig in bijna iedere mobiele telefoon een camera is ingebouwd,<br />
hebben wij continu een fototoestel bij ons. Zien wij iets bijzonders dan kunnen we dit<br />
altijd en direct vastleggen. Het lijkt er steeds meer <strong>op</strong> dat het niet meer om de kwaliteit<br />
van de foto gaat maar om de snelheid waarmee het <strong>op</strong> internet kan worden gezet. Die<br />
snelheid heeft ertoe geleid dat foto’s niet meer achteraf maar al tijdens de <strong>reis</strong> met het<br />
thuisfront kunnen worden gedeeld. 7 Facebook Places is een veelgebruikt applicatie<br />
waarmee dit mogelijk is. Je kunt daarmee vrienden en familie meteen laten weten waar je<br />
bent (geweest) en waar je naar toe gaat. Daarmee kun je je ook gemakkelijk herinneren<br />
waar bepaalde foto’s zijn gemaakt en zien of je vrienden in de buurt zijn. 8<br />
Maar waarom zou je dit willen als je <strong>op</strong> vakantie bent? Is het niet juist 8ijn om niet aan<br />
thuis te hoeven denken en te genieten <strong>op</strong> de plek waar je <strong>op</strong> dat moment bent? Toch blijkt<br />
contact met het thuisfront belangrijk en dat is niet iets van de laatste tijd. Het schrijven<br />
van ansichtkaarten om te laten weten hoe het met je gaat en te vertellen over de<br />
belevenissen, gebeurt al sinds 1840. Het schijven van kaarten heeft tegenwoordig (los van<br />
de nostalgie) bijna geen zin meer. Tegen de tijd dat je thuis bent weten je vrienden en<br />
6 Susan Sontag, Over Fotografie, 1977, p.18.<br />
7 Bell, C. en Lyall, J. geciteerd in: Geographies of Tourist Photography, 2005, p. 255.<br />
8 www.facebook.com/about/location, bezocht <strong>op</strong> 19 april 2012.<br />
6
familie al wat je tijdens de vakantie gedaan hebt. Wanneer we tegenwoordig informatie <strong>op</strong><br />
internet delen, h<strong>op</strong>en we natuurlijk dat mensen het bekijken en er <strong>op</strong> gaan reageren.<br />
Volgens onderzoeker, schrijver en journalist Lynn Berger is de tegenprestatie die we<br />
verwachten wanneer we delen emotioneel: we willen erkenning en verbondenheid. 9 Dit<br />
ervaarde ik zelf bij mijn solo<strong>reis</strong> door Zuid Afrika in 2006. Na deze <strong>reis</strong> merkte ik dat ik het<br />
jammer vond dat ik weinig foto’s van mijzelf via internet had gedeeld. De interactie met<br />
het thuisfront is toch anders als je achteraf je ervaringen vertelt en dan pas de foto’s laat<br />
zien.<br />
9 Lynn Berger, ‘Online delen: waarom iedereen het doet’, in: Vrij Nederland, 14 september 2010.<br />
7
2. De betekenis van <strong>reis</strong>fotografie in de huidige beeldcultuur<br />
Het meenemen van een camera <strong>op</strong> vakantie is de normaalste zaak ter wereld geworden.<br />
Sterker nog, als je geen camera meeneemt, hoeft de <strong>reis</strong> voor de buitenwereld niet te hebben<br />
plaatsgevonden. Het doel is niet alleen om een bewijs of souvenir te hebben maar ook omdat<br />
we wat te doen willen hebben. Fotograferen als een gezellige imitatie van werken. Volgens<br />
Susan Sontag waren het eind jaren ‘70 vooral de Duitsers, Japanners en Amerikanen die <strong>op</strong><br />
deze manier bezig waren. Nog een reden die zij bespreekt is de veilige afstand die we creëren<br />
door een camera tussen ons en het onbekende te plaatsen. 10 Zo hoeven we niet direct in<br />
contact te zijn met bijvoorbeeld de bevolking. De zoektocht naar authenticiteit blijkt echter<br />
één van de belangrijkste doelen die we hebben bij het reizen en we willen dit graag ook terug<br />
zien in de foto’s. Merkwaardig genoeg blijken de plekken die we doorgaans bezoeken vaak<br />
alles behalve origineel. Veelal tref je bij bezienswaardigheden heel veel andere toeristen aan.<br />
Deze toeristen laten we liefst niet terugkomen <strong>op</strong> de foto’s. We leggen alleen vast waar we<br />
voor gekomen zijn: de bezienswaardigheid of toeristische attractie.<br />
Etnoloog Orvar Löfgren schrijft dat de vakantiebeelden die we creëren een combinatie zijn<br />
tussen persoonlijke herinneringen en het collectieve beeld. 11 De beelden die wij in <strong>reis</strong>gidsen,<br />
tijdschriften brochures en <strong>op</strong> ansichtkaarten zien, spelen daarbij een belangrijke rol.<br />
Daarnaast bouwen we met onze vakantiefoto’s aan ons imago. We laten zien wat we graag<br />
willen delen maar tonen niet alles. File’s en wachtrijen laten we liever niet zien.<br />
De Britse documentaire fotograaf, fotojournalist en verzamelaar Martin Parr onttrekt zich<br />
aan dit fenomeen. Hij richt zich <strong>op</strong> wat we eigenlijk niet willen zien <strong>op</strong> vakantie:<br />
overconsumptie en massatoerisme. Parr laat dit zien in zijn serie Small World uit 1995, waar<br />
hij onderzoek deed naar het wereldwijde toerisme (a8b.3). Bij het bekijken van deze foto’s<br />
krijgen we een goed beeld wat we eigenlijk met z’n allen doen <strong>op</strong> vakantie. Erg herkenbaar,<br />
want wie herinnert zich niet de lange wachttijden <strong>op</strong> het vliegveld of eenmaal aan boord het<br />
eten, dat toch niet zo à la carte bleek als de brochure deed vermoeden. Om nog maar te<br />
zwijgen van de beruchte hotelkamer die niet het beloofde uitzicht <strong>op</strong> zee bleek te hebben.<br />
Allemaal bevindingen waar je van te voren geen (of te weinig) rekening mee had gehouden.<br />
10 Susan Sontag, Over fotografie, Plato’s Grot, 1977, p.19.<br />
11 Orvar Löfgren, On Holidays: A History of Vacationing, 1999, p.2.<br />
Afb. 3, Martin Parr, Small World, 1995<br />
8
Iemand die <strong>op</strong> een andere manier bezig is beeldmateriaal is fotograaf en beeldend<br />
kunstenaar Penel<strong>op</strong>e Umbrico. Zij verzamelt foto’s. In haar serie ‘Suns from Flickr’ (2006)<br />
veranderde zij voor elke installatie het aantal beelden met de tag ‘Sunset’ die ze van Flickr<br />
haalde. Dit is te zien <strong>op</strong> a8beelding (a8b. 4). Dit project maakt de enorme hoeveelheid foto’s<br />
zichtbaar. Foto’s die <strong>op</strong> internet niet in één beeld aanschouwelijk zijn te maken worden door<br />
dit project fraai gevisualiseerd.<br />
De betekenis van een <strong>reis</strong>foto is voor de maker anders dan voor de ontvanger. Je hebt bij<br />
wijze van spreken een emotie vastgelegd die jij <strong>op</strong> dat moment <strong>op</strong> die plek hebt ervaren. Deze<br />
emotie is bijna niet over te brengen in beeld. ‘Je had er bij moeten zijn!’<br />
Jonas Larsen, docent sociale en culturele geogra8ie aan de Deense Roskilde University<br />
omschrijft de combinatie van beelden die ontstaan door ons voorstellingsvermogen als<br />
‘imaginative geographies’ 12 We kunnen een goede voorstelling maken van een bestemming,<br />
zelfs als we daar niet geweest zijn. Een plek kan hierdoor ook tegenvallen, omdat we in<br />
brochures vaak alleen de positieve kanten te zien hebben gekregen. Reisfoto’s maken plekken<br />
niet alleen zichtbaar en/of gedenkwaardig, het worden ook simulaties van de ideale wereld<br />
zoals we die kennen van ansichtkaarten.<br />
Volgens Peter Osborne, fotogra8iedocent aan de University of the Arts in Londen zijn dergelijke<br />
reproducties die tijdens het reizen of <strong>op</strong> vakantie zijn gemaakt belangrijker dan hoe wij de<br />
bezienswaardigheid daadwerkelijk hebben ervaren. 13 De cirkel is daarmee rond: we zien een<br />
beeld in een <strong>reis</strong>gids, vervolgens spoort dit ons aan om naar die plek toe te gaan en we maken<br />
vervolgens een foto (reproductie) van de bezienswaardigheid die we vervolgens weer delen.<br />
Professionele <strong>reis</strong>foto’s die we kennen uit <strong>reis</strong>gidsen of tijdschriften hebben een groot effect<br />
<strong>op</strong> de wijze waar<strong>op</strong> amateurs <strong>op</strong> vakantie foto’s maken. Socioloog Erving Goffman had het al<br />
in 1976 over de ‘hyperritualisering’. Hij redeneert dat de overdreven werkelijkheid van<br />
reclamefoto’s veel verklapt over de wijze waar<strong>op</strong> mensen zichzelf ook in het ‘echte’ leven<br />
presenteren. 14<br />
12 Jonas Larsen, ‘I Was Here’: Pixilated Evidence’ 2005, in Geographies of Tourist Photography, p. 242.<br />
13 Peter Osborne, Travelling Light: Photography, Travel and Visual Culture, 2000, p.79.<br />
14 Erving Goffman geciteerd in: De plaatjes Maatschappij, Essays over beeldcultuur, 2002, p. 21.<br />
Afb. 4, Penel<strong>op</strong>e Umbrico, Suns from Flickr, 2006 - ongoing<br />
9
Het perfecte plaatje wordt als norm gezien en er worden nabootsingen gemaakt van wat we<br />
al kennen. De overtuigingskracht van beelden uit <strong>reis</strong>gidsen is zo groot dat mensen massaal<br />
naar dezelfde plekken gaan <strong>op</strong> vakantie. Dit wordt ook wel het ‘Lonely Planet Effect’<br />
genoemd. Door de selectie van beelden die naar buiten worden gebracht wordt vaak een<br />
romantisch beeld weergegeven. Dit wordt niet alleen door toeristen gedaan. Ook<br />
luchtvaartmaatschappijen, hotels en <strong>reis</strong>gidsen geven een illusie van de werkelijkheid weer.<br />
De teleurstellingen van dergelijke verwachtingen zijn fraai in beeld gebracht <strong>op</strong> de website<br />
oyster.com. Beelden van hotels zijn daar naast de beelden van de toerist geplaatst (a8b. 5).<br />
Toeristen schrijven <strong>op</strong> de website over de tegengevallen hotelkamer of dat het zwembad dat<br />
<strong>op</strong> de foto is de <strong>reis</strong>gids veel groter overkwam.<br />
De postmoderne Franse 8ilosoof Jean Baudrillard bespreekt in zijn bekende simulacrumtheorie<br />
dat wij het contact met de echte wereld hebben verloren en onze werkelijkheid voornamelijk<br />
baseren <strong>op</strong> beelden die we via media tot ons krijgen. 15 Omdat wij onze werkelijkheid baseren <strong>op</strong><br />
iets wat we zelf gecreëerd hebben blijft er volgens hem steeds minder waarheid over. Zo schrijft<br />
hij in zijn boek Simulacra And Simulation: “We live in a world where there is more and more<br />
information, and less and less meaning.” Een voorbeeld aan de hand van dit citaat is het<br />
onderzoek dat in 2009 door de uit Polen a8komstige kunstenaar Aleksandra Mir is gedaan. Haar<br />
project Venezia, All places contain all others betreft een verzameling van 100 stereotype<br />
ansichtkaarten van Venetië. Tenminste, dat is wat het lijkt, want geen van de a8beeldingen die <strong>op</strong><br />
de kaarten te zien is, is gemaakt in Venetië (a8b. 6). Door de combinatie van tekst en beeld nemen<br />
we al snel aan dat wat we zien kl<strong>op</strong>t. In dit project is met deze verwachtingen gespeeld. Door de<br />
beeldcultuur waarin we leven zijn we blijkbaar minder goed gaan kijken. We hebben het plaatje<br />
immers al zo vaak gezien.<br />
15 Jean Baudrillard, Simulaca and Simulation, 1998.<br />
Afb.5, Photo Fakeouts, Oyster.com, z.d.<br />
10
Bij het interpreteren van beelden vallen we veelvuldig terug <strong>op</strong> wat we kennen uit het<br />
dagelijks leven. In zijn boek Ways of Seeing schrijft John Berger hierover: "The way we see<br />
things is structured by what we know or what we believe." 16 De betekenis van <strong>reis</strong>fotogra8ie<br />
is enorm veranderd. Het wordt ons steeds makkelijker gemaakt plekken te ontdekken die we<br />
niet in het echt hoeven te zien om ze te ervaren. Nieuwe realiteit wordt zelf gecreëerd en het<br />
maakt daarbij niet meer uit of wat we zien echt is of niet.<br />
16 John Berger, Ways of seeing, 1990, p.8.<br />
Afb. 6, Aleksandra Mir, Venezia (all places contain<br />
all others), 2009<br />
11
3.Trends en ontwikkelingen in de <strong>reis</strong>fotografie<br />
Niet alleen wij maken veel foto’s <strong>op</strong> vakantie, we worden ook (on<strong>op</strong>gemerkt) vastgelegd door<br />
camera’s om ons heen. Deze beelden vormen het bewijs dat je echt <strong>op</strong> die plek geweest bent.<br />
Visueel kunstenaar Willem P<strong>op</strong>elier maakte een <strong>reis</strong> naar Florida zonder zijn camera mee te<br />
nemen. Met zijn project Visual proof of my existence dat hij in 2010 maakte wilde hij zoveel<br />
mogelijk beeldend bewijs van zijn aanwezigheid. Hij maakte daarbij gebruik van de camera’s<br />
om hem heen die <strong>op</strong> die plekken al aanwezig waren (a8b. 7). Bij de uitleg van dit project<br />
schrijft hij als laatste: “In een wereld waarin alles wordt vastgelegd heb je geen camera meer<br />
nodig” 17<br />
17 http://www.willemp<strong>op</strong>elier.nl/visualproof.html, bezocht <strong>op</strong> 26 maart 2012.<br />
Afb. 7, Willem P<strong>op</strong>elier, Visual proof of my existence, 2010<br />
12
Dit statement sluit mooi aan <strong>op</strong> de serie Extreme Tourism (2008) van de Franse multimedia<br />
kunstenaar Thomas Mailaender. Die heeft dit aspect nog extremer in zijn werk doorgevoerd.<br />
Het totaal niet meer aanwezig zijn <strong>op</strong> de plek maar jezelf door iemand anders in een beeld te<br />
laten plaatsen. Dit heeft hij laten doen door fotograaf Steve Young die je voor 25 dollar met<br />
Photosh<strong>op</strong> in één van zijn vulkaanlandschappen plaatst. Het resultaat van deze<br />
gemanipuleerde foto’s is te zien <strong>op</strong> a8beelding 8. Deze serie is natuurlijk niet serieus bedoeld,<br />
maar de gedachtegang van Mailaender is interessant. Misschien is dit wel onze toekomt en<br />
hoeven we straks misschien niet meer overal heen <strong>op</strong> vakantie, maar creëren we zelf onze<br />
<strong>reis</strong>foto’s en een perfect imago dat we willen uitstralen. Zoals in het begin van het boek ‘De<br />
Plaatjesmaatschappij’ wordt geschetst over de toekomstige beeldcultuur: “Dat de grenzen<br />
tussen beeld en werkelijkheid vervagen, omdat beelden in toenemende mate de plaats<br />
zouden innemen van werkelijke ervaringen.” 18<br />
Afb. 8, Thomas Mailaender, Extreme Tourism, 2008<br />
18 Warna Oosterbaan, ‘De beelden van de beeldcultuur’, Pretenties, definities en de werkelijkheid’, 2002, in De plaatjes<br />
Maatschappij, Essays over beeldcultuur, p.12.<br />
13
“It would be remarkable simple for a would-be traveler to place his of her own portrait in front<br />
on an image of any tourist trap -there are non that remains unphotographed- and create a<br />
future travelogue.” 19<br />
Dit idee dat Fred Ritchin, professor of Photography and Imaging at New York University<br />
School of Arts, hierboven schetst is leuk maar neemt de ervaring van het reizen totaal weg. In<br />
principe hoef je dan helemaal niet meer uit je stoel te komen om een <strong>reis</strong> te maken en kun je<br />
jezelf door middel van bijvoorbeeld Photobooth in een andere setting plaatsen (a8b.9). Wel<br />
zou dit in zekere mate kunnen worden toegepast en zou dit, zoals hij later schrijft, een manier<br />
kunnen zijn om de toeristische plekken over te slaan en te focussen <strong>op</strong> de ‘echte’<br />
authenticiteit van een land. Door bijvoorbeeld van het bekende pad af te wijken en geen foto’s<br />
meer te maken van wat al overbekend is.<br />
Naast beeldkunstenaars die zich bezighouden met de grote hoeveelheden beeldmateriaal zijn<br />
ook softwareontwikkelaars aan de slag gegaan met dit fenomeen. Een voorbeeld hiervan is<br />
het door Microsoft ontwikkelde Photo Tourism, later Photosynth genoemd. 20 Met dit<br />
programma kun je zelf deelnemen aan het collectieve beeld (a8b.10). Foto’s van bijvoorbeeld<br />
de Eiffeltoren die door miljoenen toeristen zijn gefotografeerd, worden hier verzameld en zo<br />
tot een driedimensionaal beeld verwerkt. Het beeldarchief komt <strong>op</strong> deze manier online terug,<br />
maar <strong>op</strong> een interactieve manier.<br />
19 Fred Ritchin, After Photography, From zero to one, 2009, p. 53.<br />
Afb. 9, Merel Brugman, zonder titel, 2012<br />
20 Blaise Aguera y Arcas, Ted talk Photosynth, 2007, bekeken <strong>op</strong> 2 april 2012<br />
Afb. 10, ‘Photo Tourism’, z.d.<br />
14
Maar wat hebben we eraan als we bijvoorbeeld monumenten digitaal en driedimensionaal<br />
kunnen bekijken? We komen er misschien achter dat het fotograferen van dit soort gebouwen<br />
(zonder onszelf <strong>op</strong> de voorgrond te plaatsen) geen zin heeft, omdat het al zo vaak gedaan is.<br />
In After Photography (2008) schrijft Fred Ritchin over een ontwikkeling genaamd ‘Scene<br />
Completion Using Millions of Photographs’. Hiermee kan door middel van het collectieve<br />
beeld het perfecte plaatje gemaakt worden. Door het ongewenste in je foto te selecteren zoekt<br />
dit programma een geschikte vervanging. Daarmee krijgt het collectieve beeld dat wij met z’n<br />
allen <strong>op</strong> het internet zetten plotseling een functie voor de grote menigte die daarmee een<br />
perfect beeld wil creëren (a8b.11).<br />
Afb. 11, ‘Scene Completion’ Beeld gemaakt door James Hays en AlexeiA. Elfros/ Carnegie Mellon, z.d<br />
15
Google heeft voor een groot deel de online beeldcultuur gemakkelijker voor ons zichtbaar<br />
gemaakt. Met ontwikkelingen als Google Earth, Google Maps en Street View is het nu nog<br />
inzichtelijker hoe de wereld eruit ziet. Voordat ik ergens heen ga -‐ waar ik de weg niet ken -‐<br />
kan ik nu aan beelden zien hoe de omgeving eruit ziet. Dit herken ik vervolgens bij aankomst.<br />
Zo wordt het mij makkelijker gemaakt om mijn bestemming te vinden (aan de hand van<br />
beelden). Online foto’s worden gek<strong>op</strong>peld aan de beelden die bestaan van Google Street View.<br />
Zo is een programma van Google dat Panoramio heet. Het is een plattegrond waar foto’s in<br />
staan die door verschillende reizigers gemaakt zijn. Met dat programma kun je visueel door<br />
een landschap reizen en precies zien waar welke foto gemaakt is.<br />
In een interview verteld Michael T. Jones, Google’s chief technology over de toekomst van<br />
gecodeerde foto’s die een steeds belangrijkere rol gaan krijgen als het gaat om<br />
locatiegerichtheid. Zo wordt er tegenwoordig in bijna elk mobieltje GPS (Global Positioning<br />
System) aangebracht. Terwijl we fotograferen herkent het mobieltje waar de foto gemaakt is.<br />
Google k<strong>op</strong>pelt de foto’s die wij maken met de beelden die al bestaan en gelokaliseerd zijn.<br />
Het gevolg van deze ontwikkeling is dat de camera een locatie kan herkennen. Vervolgens zou<br />
je zelfs informatie kunnen <strong>op</strong>vragen en meteen de informatie kunnen lezen over de plek waar<br />
je bent. Als je camera je kan vertellen wat je aan het fotograferen ben, kun je dus in de<br />
toekomst de Lonely Planet wel thuis laten. Nog meer intelligentie zit in het programma<br />
Google Goggles. Dit programma tracht te herkennen wat er <strong>op</strong> de foto staat. Zo kan het lezen<br />
en direct een vertaling maken. Dus als reiziger hoef je dan niet meer te vragen wat er staat.<br />
Michael T. Jones zegt daarover: “You can search the world by taking a picture of it.” 21<br />
Afb. 12, Screenshot, Google Goggles, 2012<br />
21 Michael T. Jones interview door Jörg Colberg, ‘A Googled Future’, 2011, in Foam magazine 29 What’s Next, p. 185.<br />
16
De toegevoegde realiteit (augmented reality) die nu nog als iets origineels en bijzonders<br />
bekend staat, zullen we straks niet meer weg kunnen denken. Met deze techniek is het<br />
mogelijk om objecten die er niet zijn te laten verschijnen in 3D. De werkelijke en virtuele<br />
wereld vloeien als het ware in elkaar over. Aangezien in elke mobiele telefoon tegenwoordig<br />
een camera zit, is deze technologie binnen ieders handbereik gekomen.<br />
Een andere recente ontwikkeling is de zogenaamde Google bril (a8b.13), die in de toekomst<br />
onze mobiele telefoon zal doen vergeten. 22 Daarmee krijgen we constant informatie door<br />
over alles wat we zien. We laten de technologie voor ons denken. Deze ontwikkeling heeft<br />
echter ook iets verontrustend. Door deze techniek ontstaat er volgens mij een grotere afstand<br />
tussen realiteit en de virtuele wereld. Straks leven we alleen nog maar in deze schijnwereld<br />
en laten we niets meer aan het toeval over. Ieder in zijn eigen wereld, alleen tussen velen.<br />
Natuurlijk is het handig dat als je de weg kwijt bent je hem met gebruikmaking van deze<br />
techniek snel weer terug kan vinden. Of meer informatie kan krijgen van het gebouw of de<br />
omgeving waar je <strong>op</strong> dat moment voor staat. Maar de consequentie hiervan is wel dat we dan<br />
niemand meer hoeven aan te spreken en uitleg te vragen. Misschien weten we het zelfs wel<br />
beter dan de lokale bevolking. Maar een sociaal isolement ligt <strong>op</strong> de loer. Ik kies dan toch<br />
liever voor persoonlijk contact. Dat is een stuk ‘warmer’ dan het non-‐verbaal digitale contact<br />
en dat maakt je ‘<strong>reis</strong>’ een stuk aangenamer.<br />
En wat te denken van je privacy? We zijn er aan gewend geraakt privé informatie te delen met<br />
vreemden. Denk bijvoorbeeld aan Facebook, die <strong>op</strong> deze slimme manier steeds meer<br />
informatie over ons vergaart. Maar wat aanvankelijk onschuldig lijkt voor de gebruiker kent<br />
ook z’n keerzijde. Facebook kan met de informatie over ons straks een min of meer volledig<br />
beeld van bepaalde aspecten van ons leven verkrijgen. Iets waarvoor in de Nederlandse<br />
wetgeving een bevel van de Of8icier van Justitie nodig is (zie art. 126g van het Wetboek van<br />
Strafvordering / stelselmatige observatie).<br />
22 www.youtube.com/watch?v=9c6W4CCU9M4, bezocht <strong>op</strong> 21 mei 2012.<br />
Afb. 13, Screenshots YouTube, Google; Project Glass, 2012<br />
17
Als we deze privacykwestie in de context plaatsen van <strong>reis</strong>fotogra8ie zijn we nu nog in staat<br />
zelf aan te geven waar de foto gemaakt is, maar hoe lang nog? Want in de toekomst gaat dit<br />
allemaal automatisch. Wat er met onze online foto’s gebeurd is ook niet duidelijk. Bij het<br />
plaatsen van een <strong>reis</strong>foto <strong>op</strong> Facebook kun je dit natuurlijk wel afschermen voor vreemden,<br />
maar wat doet Facebook eigenlijk met al die 250 miljoen beelden die elke dag <strong>op</strong> Facebook<br />
geplaatst worden? Zij zijn immers de trotste eigenaar van het beeld. 23<br />
Mark Zuckerberg meldde in 2010: “Pe<strong>op</strong>le have really gotten comfortable not only sharing<br />
more information and different kinds, but more <strong>op</strong>enly and with more pe<strong>op</strong>le. That social norm<br />
is just something that has evolved over time.” 24 en probeerde het probleem daarmee te<br />
bagatelliseren. Zuckerberg kan zelf wel goede bedoelingen hebben maar het is de vraag of<br />
toekomstige eigenaren van Facebook dat ook hebben.<br />
Reisgidsen zoals de Lonely Planet spelen ook in <strong>op</strong> de nieuwe technische ontwikkelingen.<br />
Applicaties kunnen worden gedownload waardoor het <strong>reis</strong>boek word vervangen door<br />
software. Het zal niet lang meer duren voordat ook <strong>reis</strong>gidsen gebruik gaan maken van<br />
augmented reality. Filmpjes over de historische plekken verschijnen daarmee automatisch <strong>op</strong><br />
je scherm. Op de website van couchsurXing, 25 gericht <strong>op</strong> de reiziger die een slaapplek zoekt bij<br />
de lokale bevolking, kun je al zien welke reizigers bij jou in de buurt zijn en ook direct contact<br />
met ze maken. Er zullen de komende tijd veel applicaties ontwikkeld worden waarin<br />
dergelijke nieuwe technologie wordt verwerkt. Foto’s zullen nog makkelijker te maken zijn en<br />
zullen steeds meer gaan lijken (voor zover ze dat al niet doen) <strong>op</strong> stockfoto’s.<br />
Omdat iedereen zo makkelijk de wereld over <strong>reis</strong>t en alles met iedereen deelt hebben we<br />
straks misschien helemaal geen <strong>reis</strong>gidsen meer nodig …<br />
23 Catherine Forsythe, ‘The Issue Of Ownership and Using Your Pictures on Facebook’, geciteerd van: website<br />
.<strong>op</strong>enweb1.salon.com/blog/catherine_forsythe/2011/09/09/the_issue_of_ownership_and_using_your_pictures_on_<br />
facebook, bezocht <strong>op</strong> 16 april 2012.<br />
24 www.guardian.co.uk/technology/2010/jan/11/facebook-privacy, bezocht <strong>op</strong> 16 april 2012.<br />
25 www.couchsurfing.org/, bezocht <strong>op</strong> 20 maart, 2012.<br />
18
4.Conclusie<br />
Reisfoto´s hebben in de lo<strong>op</strong> van de tijd een andere betekenis gekregen. Waren het eerst nog<br />
vooraanstaande families die het konden veroorloven om zich <strong>op</strong> vakantie te laten<br />
fotograferen, met de komst van de Kodak camera werd het voor een groot publiek mogelijk<br />
om zelf vakantiekiekjes te maken. De intrede van de digitale camera zorgde uiteindelijk voor<br />
een enorme hoeveelheid beeldmateriaal en met de komst van internet werden die foto´s voor<br />
een groot publiek toegankelijk gemaakt. Met de introductie van smartphones en social media<br />
is fotograferen in toenemende mate een realtime aangelegenheid geworden. Niet achteraf<br />
maar tijdens de <strong>reis</strong> worden de foto’s al gedeeld. De kracht van het beeld wordt, evenals in<br />
social media het geval is, meer en meer gebruikt om een gewenste werkelijkheid weer te<br />
geven. Niet wie je bent maar wie je wilt zijn en wat je wilt uitstralen is daarbij van belang.<br />
Authenticiteit betekent zowel echtheid als geloofwaardigheid. Deze twee betekenissen<br />
hebben <strong>op</strong> <strong>reis</strong>fotogra8ie een verschillend effect. Alle foto’s die <strong>op</strong> vakantie gemaakt worden<br />
hebben een bepaalde echtheid. Omdat ze gemaakt zijn <strong>op</strong> dat bepaalde moment, <strong>op</strong> die<br />
bepaalde plek. Geloofwaardig wil zeggen dat een foto er betrouwbaar en overtuigend uitziet.<br />
Foto’s in <strong>reis</strong>gidsen bijvoorbeeld moeten ons doen geloven dat de werkelijkheid er ook zo<br />
uitziet maar de foto’s die vakantiegangers <strong>op</strong> dezelfde locatie maken zien er heel anders uit.<br />
Toch willen we vaak reproducties maken van hetgeen we kennen uit de <strong>reis</strong>gidsen. Ik ben er<br />
van overtuigd geraakt dat we binnen de <strong>reis</strong>fotogra8ie steeds vaker schijnwerkelijkheden<br />
zullen tegenkomen. De maker zelf kan zijn ervaring immers vormgeven zoals hij of zij dit zelf<br />
wil. De presentatie die vervolgens aan de buitenwereld wordt getoond zal naar mijn idee<br />
steeds vaker afwijken van de realiteit.<br />
Twee werkelijkheden l<strong>op</strong>en als het ware door elkaar heen. Het ideale vakantiebeeld dat door<br />
commerciële instellingen wordt gecreëerd en de vakantieganger die <strong>op</strong>zoek is naar het<br />
ultieme vakantiegevoel dat deze foto’s uitstralen. De illusie ligt <strong>op</strong> de loer en is altijd en overal<br />
om ons heen. Echtheid krijgt een andere dimensie, die stel je als het ware zelf samen.<br />
Afb. 13, Gummbah, z.d.<br />
Afb. 14, Gummbah, z.d.<br />
19
5.Nawoord<br />
Tijdens het schrijven van deze scriptie heb ik gelijktijdig een fotoserie gemaakt <strong>op</strong> het thema<br />
‘beelden als bewijsmateriaal’. Ik was geboeid door het naast elkaar bestaan van waarheid en<br />
geloofwaardigheid. De foto’s die ik heb gemaakt houden verband met het spanningsveld<br />
tussen deze werkelijkheid en schijnwerkelijkheid. Ze gaan over een <strong>reis</strong> naar Thailand die ik<br />
ogenschijnlijk gemaakt heb maar in Nederland heb gefotografeerd.<br />
Same Same, But Different,<br />
Een onderzoek naar <strong>reis</strong>foto’s in de huidige (online) beeldcultuur<br />
Met dit project ben ik er achter gekomen dat het voor de toeschouwer niet uitmaakt of je<br />
werkelijk een <strong>reis</strong> maakt of niet. Zolang je zorgt dat de context kl<strong>op</strong>t, gelooft iedereen dat je<br />
daadwerkelijk <strong>op</strong> <strong>reis</strong> bent. Waarom zou je ook twijfelen? Al snel kreeg ik in de gaten dat mijn<br />
veronderstelling kl<strong>op</strong>te. Foto’s die ik <strong>op</strong> mijn site plaatste waren erg aannemelijk. Mijn<br />
vertrek van Schiphol, mijn aankomst in Bangkok en foto’s van mij met Thaise kinderen deden<br />
allemaal veronderstellen dat ik <strong>op</strong> <strong>reis</strong> was (a8b. 15). Ik kreeg ik door dat deze aanname tot<br />
een interessant onderzoek kon leiden. Nu ik overtuigd was dat iedereen mijn verhaal<br />
geloofde, ging ik grenzen <strong>op</strong>zoeken en maakte mijn foto’s steeds een beetje minder<br />
geloofwaardig. Ik ho<strong>op</strong>te dat mijn volgers daardoor zouden gaan twijfelen. Niets bleek<br />
minder waar. De typische cliché vakantiefoto’s waren (naast de overvloed aan beelden die je<br />
sowieso al per dag te verwerken krijgt) voor veel mensen niets bijzonders en daardoor keek<br />
men niet kritisch. Pas toen ik zogezegd weer geland was <strong>op</strong> Schiphol en men mijn ‘Thaise’<br />
ansichtkaarten ontving reageerden er twee (!) <strong>op</strong> de <strong>op</strong> z’n k<strong>op</strong> geplakte Nederlandse<br />
postzegel. Een andere ontdekking die ik tijdens deze ‘<strong>reis</strong>’ <strong>op</strong>deed is dat ik door dit project<br />
meer over Thailand te weten ben gekomen dan in de twee keer dat ik er echt geweest ben.<br />
Afb. 15, Merel Brugman, Same Same, But Different, 2012<br />
20
Literatuurlijst<br />
Badger, Gerry, The Genius of Photography, 2007<br />
Bell, C. en Lyall, J. ‘I Was Here’: Pixalated Evidence, 2005<br />
Berger, John, Ways of seeing, 1990<br />
Berger, Lynn, ‘Online delen: waarom iedereen het doet’, in: Vrij Nederland, 14 september 2010.<br />
Betten, Inga, ‘In search of something special, always 8inding the Same’, in: Album, Magazin für<br />
fotograXie, september 2011<br />
Botton de, Alain, De kunst van het reizen, 2002<br />
Goffman, Erving, Gender Advertisement, 1976<br />
Haveman, Mariette, ‘Waarheid en leugen, over digitale denkbeelden’ De plaatjes Maatschappij,<br />
Essays over beeldcultuur, 2002<br />
Hurenkamp, Menno, Lonely planet? De Nederlandse toerist als kuddedier, 2006<br />
Jones, Michael T., interview door Jörg Colberg, ‘A Googled Future’, 2011, in Foam magazine 29<br />
What’sNext<br />
Lemm, Rutger, ‘De onvermijdelijke teleurstelling van het reizen’ in: NRC next, 13 maart 2011.<br />
Larsen, Jonas, Geographies of Tourist Photography, 2005<br />
Löfgren, Orvar, On Holidays: A History of Vacationing, 1999<br />
Oosterbaan, Warna, ‘De beelden van de beeldcultuur’, De plaatjes Maatschappij, Essays over<br />
beeldcultuur, 2002<br />
Osborne, Peter, Travelling Light: Photography, Travel and Visual Culture, 2000<br />
Ritchin, Fred, After Photography, From zero to one, 2009<br />
Sarvas, Risto, David M. Frohlich, From snapshots to social media: the changing picture of domestic<br />
photography,2011<br />
Sontag, Susan, Over fotograXie, Plato’s Grot, 1977<br />
Urry, John, The Tourist Gaze, 2002<br />
websites<br />
www.couchsur8ing.org<br />
www.facebook.com<br />
www.guardian.co.uk/technology/2010/jan/11/facebook-‐privacy<br />
www.oyster.com<br />
www.photographicuniverse.parsons.edu<br />
www.photosynth.net/<br />
www.ted.com/talks/lang/en/blaise_aguera_y_arcas_demos_photosynth.html<br />
www.willemp<strong>op</strong>elier.nl/visualproof.html<br />
21