Advies 'Loopbaan en burgerschap in het mbo' - MBO Raad

Loopbaan en burgerschap
in het mbo
000800-MBO burgerschap.indd 1 17-05-10 15:59:59

Vormgeving en druk: Drukkerij Libertas, Bunnnik, www.libertas.nl
Inhoudsopgave
1 Inleiding 4
1.1 Leeswijzer 5
2 Achtergronden en begripsomschrijving 5
2.1 Begripsomschrijving burgerschap 6
2.2 Begripsomschrijving loopbaan 8
3 Eisen aan loopbaan en burgerschap 9
3.1 Burgerschap 11
3.1.1 De politiek-juridische dimensie 11
3.1.2 De economische dimensie 12
3.1.3 De sociaal-maatschappelijke dimensie 13
3.1.4 De dimensie vitaal burgerschap 13
3.2 Loopbaan 14
4 Diplomabeslissing 15
5 Gemaakte keuzes & onderhoudsagenda 16
Geraadpleegde literatuur 17
Met dank aan 18
000800-MBO burgerschap.indd 2-3 17-05-10 16:00:09
3

1 Inleiding
Loopbaanoriëntatie en -ontwikkeling en burgerschapsvorming vormen een
integraal onderdeel van het middelbaar beroepsonderwijs. Loopbaanoriëntatie
en -begeleiding dragen bij aan het vermogen van de student om zicht te krijgen
op de eigen kwaliteiten, mogelijkheden en drijfveren en helpen de student om
de juiste keuzes te maken ten aanzien van opleiding en toekomstig beroep.
Burgerschapsvorming draagt bij aan de maatschappelijke betrokkenheid van de
student. Beide zijn niet alleen belangrijk voor de vorming van de individuele
student maar dragen ook bij aan de verbetering van het (leer)klimaat binnen de
school: studenten die beter gemotiveerd zijn en nemen meer verantwoordelijkheid
voor gemeenschapsbelangen binnen en buiten de school.
Vanaf augustus 2007 stonden de kwalifi catie-eisen voor loopbaan en burgerschap
beschreven in ‘Leren, Loopbaan en Burgerschap’ (versie april 2007).
Dat document voldeed om een aantal redenen niet. De MBO Raad adviseert de
staatssecretaris van OCW om het document ‘Leren, Loopbaan en Burgerschap’
van april 2007 te vervangen door dit document ‘Loopbaan en burgeschap in het
mbo’ (mei 2010). Een aantal onderwijsinstellingen heeft het onderwijs en de
begeleiding op het gebied van loopbaan en burgerschap al succesvol uitgewerkt
op basis van het document van april 2007. Het nieuwe document is zodanig
opgesteld, dat het recht doet aan deze succesvolle uitwerkingen.
Het document ‘Loopbaan en burgerschap in het mbo’ beschrijft de kwalifi catieeisen
op het gebied van loopbaan en burgerschap. Deze kwalifi catie-eisen
geven samen met de kwalifi catie-eisen van de betreffende kwalifi catie uit het
kwalifi catiedossier aan wat er van een student verwacht wordt om het betreffende
diploma te krijgen.
Naast het beschrijven van de kwalifi catie-eisen heeft het document ‘Loopbaan en
burgerschap in het mbo’ ook als doel te bewerkstelligen dat de thema’s op het
gebied van loopbaan en burgerschap ordentelijk aan bod komen in het onderwijs.
Daarom zijn naast de inhoudelijke kwalifi catie-eisen ook eisen opgenomen die
gaan over het vastleggen van het onderwijs- en begeleidingsaanbod op het
gebied van loopbaan en burgerschap.
Evenals het beroepsgerichte deel van de opleiding zijn burgerschapsvorming en
loopbaanoriëntatie en -ontwikkeling een verantwoordelijkheid van het gehele
onderwijsteam. Het vereist draagvlak binnen het onderwijsteam en vertrouwen
in de docenten die het moeten uitvoeren. Dit wordt door elke onderwijsinstelling
verankerd in de professionaliteit van de medewerkers.
1.1 Leeswijzer
In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op het waarom van loopbaan en burgerschap en
worden beide begrippen toegelicht. De eisen aan loopbaan en burgerschap
worden in hoofdstuk 3 uitgewerkt. Hoofdstuk 4 behandelt de diplomabeslissing
en het toezicht van de inspectie. Hoofdstuk 5 sluit af met de verantwoording en
de handvatten voor het ontwikkelen van onderwijs.
De gekleurde kaders die zijn opgenomen in het document geven voorbeelden
van succesvolle implementaties van burgerschap of aanvullende informatie die
de onderwijsinstellingen kan helpen bij het implementeren van burgerschap.
Deze kaders maken geen deel uit van de formele tekst.
2 Achtergronden en begripsomschrijving
In het middelbaar beroepsonderwijs is er sprake van een drievoudige kwalifi cering.
Dit is in verschillende artikelen van de Wet Educatie en Beroepsonderwijs
(WEB) beschreven. In artikel 7.1.3 wordt de drievoudige kwalifi cering vastgelegd 1 :
‘Een kwalifi catie is een geheel van bekwaamheden die een afgestudeerde van
een beroepsopleiding kwalifi ceren voor het functioneren in een beroep of een
groep van samenhangende beroepen, in het vervolgonderwijs en als burger en
dat is beschreven in een kwalifi catiedossier.’ In artikel 1.2.1 lid 2 wordt beschreven
4 5
noot
1 Dit is het artikel uit het Voorstel van Wet inzake de invoering van de competentiegerichte
kwalifi catiestructuur dat het huidige artikel in de WEB moet vervangen.
Het huidige artikel is nog gebaseerd op eindtermen en luidt: ‘Eindtermen
zijn als zodanig beschreven kwaliteiten op het gebied van kennis, inzicht en
vaardigheden en in voorkomende gevallen beroepshoudingen, waarover degene
die de opleiding voltooit, met het oog op maatschappelijk en beroepsmatig
functioneren dient te beschikken, en die in voorkomende gevallen betekenis
hebben voor de doorstroom naar een vervolgopleiding.’
000800-MBO burgerschap.indd 4-5 17-05-10 16:00:11

dat naast de doelstelling om studenten voor te bereiden op de uitoefening van
het beroep, het beroepsonderwijs tevens de algemene vorming en de persoonlijke
ontplooiing van de studenten bevordert en bijdraagt tot het maatschappelijk
functioneren. In artikel 1.3.5 wordt tot slot aangegeven, dat onderwijsinstellingen
bij de uitvoering van hun taak mede zorg dragen voor het bieden van mogelijkheden
op het gebied van loopbaanoriëntatie en -begeleiding.
De drievoudige kwalifi cering moet te allen tijde herkenbaar en krachtig tot
uitdrukking komen in de mbo-sector. Het document ‘Loopbaan en burgerschap
in het mbo’ biedt de kaders voor de uitvoering van deze wettelijke taak wat
betreft het bijdragen tot het maatschappelijk functioneren en het bieden van
mogelijkheden voor loopbaanoriëntatie en -begeleiding. Op basis van de kaders
uit dit document formuleert de onderwijsinstelling zelf haar visie op loopbaan en
burgerschap en werkt die uit naar onderwijsactiviteiten en begeleiding.
De kaders voor de beroepsgerichte eisen zijn hier buiten beschouwing gelaten.
Die zijn te vinden in de kwalifi catiedossiers.
Loopbaanoriëntatie en -ontwikkeling en burgerschapsvorming zijn onlosmakelijk
met elkaar verbonden. In beide gevallen gaat het om de ontwikkeling van de
identiteit, de persoonlijke en de arbeidsidentiteit. Keuzes voor opleiding en
beroep worden beïnvloed door sociaal-maatschappelijke referentiekaders. De
rollen in het dagelijks leven zijn veelal gerelateerd aan de rollen in het beroepsleven
en vice versa. De eigen kwaliteiten, waarden en motieven spelen op beide
gebieden een belangrijke rol. Wel hebben beide thema’s hun eigen dynamiek.
Burgerschap vormt een (generiek) deel van het onderwijs, waarbij de onder werpen
kunnen worden aangeboden in de maatschappelijke context of de context van
de beroepsuitoefening. Loopbaanoriëntatie en -ontwikkeling vormen een
inte graal onderdeel van het competentiegerichte onderwijs en zijn met name
geworteld in de begeleiding. In de loopbaanbegeleiding wordt eveneens de
koppeling met de maatschappelijke context of de beroepscontext gemaakt. Bij
loopbaan oriëntatie en -ontwikkeling speelt ook het leren leren een belangrijke rol.
2.1 Begripsomschrijving burgerschap
Burgerschap is een complex en meerduidig concept schrijft de Onderwijsraad in
het Advies Onderwijs en Burgerschap van september 2003. Burgerschap kan
verwijzen naar zeer verschillende aspecten van de relatie tussen overheid en
burger en tussen burgers onderling. Er is een globaal onderscheid in twee
varianten mogelijk.
In de eerste variant wordt onder burgerschap veelal een formele politiek-juridische
status begrepen, die verbonden is aan het ingezetene zijn van een nationale
staat en aan het burger zijn in een rechtsstaat. Deze vorm van burgerschap heeft
vooral te maken met de bescherming die burgers genieten en aan de vrijheid die
ze hebben binnen de grenzen van de rechtsstaat en is gerelateerd aan het
moeten en mogen.
In de tweede variant betreft burgerschap de sociaal-morele rol van de burger,
namelijk de bereidheid en het vermogen tot duurzame en actieve deelname aan
de politiek, de economie en de sociaal-maatschappelijke structuren. Deze vorm
van burgerschap heeft vooral te maken met zelfontplooiing en de uitoefening
van vrijheid en is gerelateerd aan het willen en kunnen.
Voor het mbo zijn beide betekenissen van belang maar de nadruk ligt meer op de
tweede betekenis van burgerschap. Het mbo bouwt daarmee voort op de inhoud
van het vak maatschappijleer dat studenten al in het v(mb)o hebben gehad. In
het mbo gaat het erom de kennis te verdiepen en te vertalen naar burgerschapsontwikkeling
in de context van beroepsuitoefening en maatschappelijk functioneren.
In vergelijking met het vmbo zijn de studenten in het mbo in de meeste
gevallen stemgerechtigd en hebben zij door werk of stage ervaring opgedaan als
werknemer. Dat biedt goede aanknopingspunten voor uitbreiding en verdieping
van wat eerder aan de orde is gekomen. Ook ethische dilemma’s waarmee zij in
hun opleiding worden geconfronteerd, bieden dergelijke aanknopingspunten.
Deze dilemma’s kunnen betrekking hebben op de inrichting van het persoonlijk
6 7
Kingsize Burger – Studentenconferentie over Burgerschap in het
MBO-onderwijs van het Koning Willem I College, ‘s-Hertogenbosch
Het doel van Leren, Loopbaan en Burgerschap is de student voor te bereiden op
wat de moderne kenniseconomie van de student vraagt. Het gaat erom dat de
student zich voorbereidt op een leven lang leren en op de toekomst. Wat heeft
de student daarbij nodig en wat wil hij zelf? Op het Koning Willem I College in
Den Bosch is over dit onderwerp de Kingsize Burger conferentie gehouden
waaraan zo’n 100 studenten hebben meegedaan. Gestart werd met een videoboodschap
van toenmalig staatssecretaris Albayrak over het belang van burgerschap.
Met elkaar hebben de studenten het gehad over vitaal burgerschap,
economisch, sociaal en politiek burgerschap. Wat willen studenten doen om als
burgers te groeien en hoe willen ze dat? De resultaten zijn weergegeven op een
treffende Kingsize Burger placemat. De randvoorwaarden (goede docenten en
materialen) in het basisbroodje, het beleg om een echte burger te worden (van
alle domeinen wat!) en een fi jne verpakking, ofwel passende werkvormen. Bij de
werkvormen valt heel erg op dat ze graag ondergedompeld willen worden in de
ervaringen.
000800-MBO burgerschap.indd 6-7 17-05-10 16:00:13

leven of de beroepsuitoefening, maar ook op de inrichting van de samenleving.
Om het maatschappelijke spel te kunnen spelen is het noodzakelijk de regels van
het spel te kennen. Daarom moet er een verbinding worden gelegd met burgerschap
in de eerste betekenis. Kennis - onder meer gericht op het functioneren
van de democratische rechtsstaat - speelt immers een belangrijke rol bij het
daadwerkelijk en betekenisvol gestalte geven aan burgerschap.
Burgerschap gaat over het omgaan met vrijheid en verantwoordelijkheid in onze
democratische rechtsstaat, de internationaal georiënteerde kenniseconomie en
de pluriforme samenleving. Over het omgaan met het spanningsveld tussen
zelfstandigheid en individualisme enerzijds en sociale betrokkenheid en verantwoordelijkheid
anderzijds op basis van maatschappelijk geldende basisnormen.
Het gaat erom verantwoordelijkheid te nemen voor eigen opvattingen en
gedrag. Het doel is actief burgerschap, het kunnen en willen participeren in de
samen leving en daarbij zelfstandig en verantwoord te handelen.
2.2 Begripsomschrijving loopbaan
Europa moet de meest concurrerende en dynamische economie van de wereld
worden. Dat is de ambitieuze doelstelling die Europese regeringsleiders tijdens
de top in Lissabon in 2000 hebben geformuleerd. Om dat te realiseren moet
Europa een kenniseconomie worden met mensen die een hogere opleiding
voltooien en een leven lang leren, met mensen die hun talenten willen en kunnen
ontwikkelen. Daar doorheen spelen ontwikkelingen als individualisering van de
samenleving en de fl exibilisering van de arbeidsverhoudingen.
In zo’n context en binnen zulke ambities speelt het zelf kunnen vormgeven van
de loopbaan een centrale rol. Vormgeven aan de loopbaan is het lot in eigen
hand nemen en zelf sturing geven aan het vinden van betekenisvol werk of een
vervolgopleiding die aansluit op eigen kwaliteiten, mogelijkheden, waarden en
motieven. Het vraagt om bewustwording en het resulteert in de ontwikkeling van
een eigen arbeidsidentiteit. Het beroepsonderwijs staat voor de opgave de
loopbaanontwikkeling van de student te ondersteunen via loopbaanoriëntatie en
-begeleiding. De student kan zo zicht krijgen op wat hij als gewenst werk of als
een gewenste vervolgopleiding beschouwt en richting geven aan zijn leerproces.
3 Eisen aan loopbaan en burgerschap
De onderwijsinstelling heeft een resultaatverplichting voor het onderwijsaanbod
op het gebied van loopbaan en burgerschap. De student heeft een inspanningsverplichting
om actief deel te nemen aan de aangeboden onderwijsactiviteiten.
De resultaatverplichting van de onderwijsinstelling bestaat uit het leveren van
een adequaat aanbod voor alle studenten. Zij baseert het aanbod mede op haar
identiteit en de visie op onderwijs. De inhoudelijke kaders ten aanzien van het
aanbod worden in paragraaf 3.1 uitgewerkt voor burgerschap en in paragraaf 3.2
voor loopbaan. De uitwerking vindt plaats aan de hand van drie vragen:
- Waar gaat het om?
- Wat is daarvoor nodig?
- Welke kenniselementen zijn daarbij van belang?
In het onderwijsaanbod van de onderwijsinstelling komen deze aspecten
aantoonbaar en herkenbaar tot uitdrukking. Van belang hierbij is dat deze
aspecten voortdurend worden aangevuld en verrijkt op basis van de actuele
ontwikkelingen.
Daartoe legt de onderwijsinstelling voor elke opleiding vast
- welk soort activiteiten op het gebied van loopbaan en burgerschap worden
aangeboden,
- gedurende welke perioden in de opleiding,
- met welke intensiteit en begeleiding,
- uitgesplitst naar de verschillende niveaus en doelgroepen
- en hoe er wordt beoordeeld of studenten aan hun inspanningsverplichting
hebben voldaan.
8 9
Burgerschapscompetenties door middel van kunst en cultuur in Cultdock
Zadkine - Rotterdam
Je talenten ontplooien en competenties ontwikkelen door middel van kunst en
cultuur. Binnen Cultdock, de kunst- en cultuurwerf van Zadkine en SKVR, gebeurt
het. Waarom niet iets leren uit het politieke domein van leren, loopbaan en
burgerschap aan de hand van cartoontekenen? De eigen docenten van de
deelnemers behandelen politieke thema’s en een cartoonist leert de leerlingen
een cartoon te maken. Automatisch ga je dan dieper op het onderwerp in. Want
voordat je een cartoon kunt tekenen moet je weten wat je wilt overbrengen en
waar het over gaat. Het cartoontekenen ‘dwingt’ je een mening te vormen, te
discussiëren en je mening te vertalen in een beeld voor je medeleerlingen en
docenten.
000800-MBO burgerschap.indd 8-9 17-05-10 16:00:16

De onderwijsinstelling bepaalt zelf in welke vorm zij dat vastlegt. Dit kan bijvoorbeeld
in een visienotitie of in de OER of een vergelijkbaar document. De onderwijsinstelling
maakt hier de vertaalslag van de eisen die in het document
‘Loopbaan en burgerschap in het mbo’ zijn geformuleerd naar concrete onderwijsactiviteiten
en begeleiding voor de verschillende opleidingen en doelgroepen.
De activiteiten die de onderwijsinstelling aanbiedt, nodigen uit om de volgende
aspecten aan de orde te laten komen:
- oriëntatie en/of onderzoek (waar gaat het om, wat weet je al, wat heb je nog
meer nodig, welke bronnen kun je raadplegen, wat is de waarde van de
informatie, hoe kun je de informatie gebruiken?);
- meningsvorming en/of actie (wat vind je ervan, waarom vind je dat, waar
baseer je je mening op, wat vinden anderen ervan, welke keuzes maak je, wat
ga je doen?);
- en refl ectie en/of verantwoording (wat is het effect van je mening of gedrag op
je omgeving, wat heb je ermee bereikt, hoe verklaar je de reactie van je
omgeving op je mening of gedrag?).
De onderwijsinstelling differentieert de activiteiten naar de verschillende
doel groepen. Daarbij is het belangrijk dat de activiteiten aansluiten bij het niveau,
de belevingswereld en de achtergronden van de studenten. Zo is het denkbaar
dat voor oudere instromers het accent zwaarder komt te liggen op refl ectie op
beroeps matige, maatschappelijke of ethische dilemma’s en op vormen van
intervisie.
De student heeft een inspanningsverplichting ten aanzien van het onderwijs dat
de onderwijsinstelling aanbiedt op het gebied van loopbaan en burgerschap. Die
verplichting betreft het actief deelnemen aan alle hierboven genoemde aspecten
van de activiteiten die door de onderwijsinstelling worden aangeboden.
Verwacht mag worden dat er sprake is van leerwinst voor de student als alle
aspecten van oriëntatie en/of onderzoek, meningsvorming en/of actie, en
refl ectie en/of verantwoording in elke activiteit aan de orde zijn geweest. In de
beoordeling van opdrachten, projecten en/of toetsen maakt de onderwijsinstelling
inzichtelijk dat de student aan de inspanningsverplichting heeft voldaan.
In de volgende paragrafen worden de inhoudelijke eisen voor loopbaan en
burgerschap uitgewerkt. Voor burgerschap wordt een onderscheid gemaakt in
de politiek-juridische dimensie, de economische dimensie, de sociaal-maatschappelijke
dimensie en de dimensie vitaal burgerschap.
3.1 Burgerschap
3.1.1 De politiek-juridische dimensie
De politiek-juridische dimensie betreft de bereidheid en het vermogen om deel
te nemen aan politieke besluitvorming.
Hierbij gaat het om de participatie in formele zin (stemmen bij offi ciële verkiezingen)
en meer (inter)actieve vormen van betrokkenheid bij besluitvorming op
verschillende politieke niveaus (Europees, landelijk, regionaal, gemeentelijk,
buurt). Maar ook om actuele, meer op issues gerichte vormen van politieke
participatie, zoals duurzaamheid, veiligheid, internationalisering, ondernemerschap,
interculturaliteit en levensbeschouwing.
Hiervoor is nodig dat een student inzicht heeft in de onderwerpen die voor hem
van belang zijn en waarover politieke besluiten worden genomen, in de verschillende
meningen en opvattingen die erover bestaan en in de verschillende
belangen die daarbij een rol spelen. De student (h)erkent de basiswaarden van
onze samenleving en hanteert ze als richtlijn en uitgangspunt in zijn meningsvorming
en bij zijn handelen.
De kenniselementen die bij de politiek-juridische dimensie aan bod komen, zijn
de kenmerken van een parlementaire democratie, de rechtsstaat en het rechtssysteem,
de rol van de overheid, de rol en de invloed op de politieke besluit-
10 11
000800-MBO burgerschap.indd 10-11 17-05-10 16:00:20

vorming van belangengroeperingen en maatschappelijke organisaties en de rol
en de invloed van de (massa)media.
3.1.2 De economische dimensie
De economische dimensie is in twee deelgebieden uitgesplitst en heeft betrekking
op
- de bereidheid en het vermogen om een bijdrage te leveren aan het arbeidsproces
en aan de arbeidsgemeenschap waar men deel van uitmaakt;
- de bereidheid en het vermogen om op adequate en verantwoorde wijze als
consument deel te nemen aan de maatschappij.
Hierbij gaat het om het adequaat functioneren op de arbeidsmarkt en binnen
een bedrijf en om het verantwoord handelen op de consumptiemarkt.
Voor het adequaat functioneren op de arbeidsmarkt en binnen een bedrijf is
nodig dat een student zich algemeen aanvaarde regels en standaard (bedrijfs-)
procedures eigen maakt en zich daaraan houdt. De student kent de rechten en
plichten van de beroepsbeoefenaar en stelt zich collegiaal op.
Voor het functioneren als kritisch consument is nodig dat een student weet hoe
hij informatie over producten en diensten kan verzamelen om een weloverwogen
keuze te kunnen maken. Hij heeft inzicht in zijn eigen wensen in relatie met zijn
fi nanciële speelruimte. En het is nodig dat hij bij de aanschaf van producten en
diensten afwegingen kan maken met betrekking tot maatschappelijke belangen
zoals duurzaamheid en gezondheidsaspecten.
De kenniselementen die bij de economische dimensie aan bod komen, zijn de
factoren die van invloed zijn op de bedrijfscultuur, de arbeidsverhoudingen in
Nederland, de rol en de invloed van branche- of vakorganisaties, de belangrijkste
principes van budgettering, kenmerken van duurzame consumptie en productie
en de rol en de invloed van consumentenorganisaties.
3.1.3 De sociaal-maatschappelijke dimensie
De sociaal-maatschappelijke dimensie heeft betrekking op de bereidheid en het
vermogen om deel uit te maken van de gemeenschap en daar een actieve
bijdrage aan te leveren.
Het gaat hier om het adequaat functioneren in de eigen woon- en leefomgeving,
in zorgsituaties en in de school; om de acceptatie van verschillen en culturele
verscheidenheid.
Om adequaat te kunnen functioneren in de sociale omgeving is het nodig dat de
student de aspecten van breed geaccepteerde sociale omgangsvormen kent en
deze kan toepassen in verschillende situaties. De student heeft inzicht in de
kenmerken van verschillende culturen. In zijn opvattingen en gedrag toont hij
respect voor culturele verscheidenheid.
De kenniselementen die bij de sociaal-maatschappelijke dimensie aan bod
komen, zijn de grondrechten en plichten in Nederland, kenmerken van de
verschillende (sub)culturen in Nederland, kenmerken van ethisch en integer
handelen en het doel en de invloed van sociale en professionele netwerken.
3.1.4 De dimensie vitaal burgerschap
De dimensie vitaal burgerschap heeft betrekking op de bereidheid en het
vermogen om te refl ecteren op de eigen leefstijl en zorg te dragen voor de eigen
vitaliteit.
Hierbij gaat het om de zorg voor de eigen gezondheid. Daarbij is een belangrijke
taak om de juiste afstemming te vinden tussen werken, zorgen (voor jezelf en
voor anderen), leren en ontspannen.
Om zorg te kunnen dragen voor de eigen gezondheid is het nodig dat de student
zich bewust is van zijn eigen leefstijl, gezondheidsrisico’s van leefstijl en werk in
12 13
Succeskunst
Florijn College Breda (ROC West-Brabant)
Met het programma ‘Lessen in Succeskunst’ helpt het Florijn College Breda
studenten op zoek te gaan naar antwoorden op bekende (levens- en carrière-)
vragen als: Wie ben ik? Wat wil ik? Wat kan ik? Wat moet ik doen om mijn doelen
te bereiken? In zeven stappen leren studenten zich positief te uiten en zich verder
te ontwikkelen op school, op het werk, thuis en in hun omgeving/relaties.
De school begeleidt hen bij het ontwikkelen van meer zelfvertrouwen en het
maken van keuzes op basis van haalbare doelen. Doel: met meer motivatie en
passie kiezen voor een toekomstig werkveld of opleiding.
Wie van ons had dat vroeger niet gewild?
000800-MBO burgerschap.indd 12-13 17-05-10 16:00:23

kan schatten, op basis daarvan verantwoorde keuzes kan maken en activiteiten
onderneemt die horen bij een gezonde leefstijl. Het gaat naast bewegen en sport
ook om aspecten als voeding, roken, alcohol, drugs en seksualiteit.
De kenniselementen die bij de dimensie vitaal burgerschap aan bod komen, zijn
de kenmerken van een gezonde leefwijze waaronder de nationale beweegnorm
en de aard, plaats en organisatie van gezondheidsbevorderende activiteiten in de
samenleving.
3.2 Loopbaan
Loopbaanoriëntatie en -ontwikkeling draagt maatschappelijk gezien bij aan
employability en ondernemerschap. Daarnaast draagt de loopbaanoriëntatie en
-ontwikkeling bij aan de persoonlijke ontplooiing.
Het gaat hierbij om het sturing geven aan het vinden van betekenisvol werk of
vervolgonderwijs dat aansluit op de eigen kwaliteiten, mogelijkheden, waarden
en motieven.
Daarvoor is nodig dat een student inzicht heeft in de eigen kwaliteiten, mogelijkheden,
waarden en motieven. Maar het vereist ook oriëntatie op en inzicht in de
mogelijkheden die de arbeidsmarkt biedt. De student is in staat de eigen
kwaliteiten, mogelijkheden, waarden en motieven te vergelijken met gevraagde
waarden en kwaliteiten van verschillende soorten werk. Ook oriëntatie op
mogelijke doorstroomtrajecten in het vervolgonderwijs (hbo of een volgend
niveau in het mbo) zijn hierbij van belang. Op basis van de vergelijking komt de
student tot weloverwogen keuzes en vervolgstappen om gemaakte keuzes te
realiseren.
De elementen die bij loopbaanoriëntatie en -begeleiding aan bod komen zijn
- capaciteitenrefl ectie: beschouwing van de capaciteiten die van belang zijn
voor de loopbaan,
- motievenrefl ectie: beschouwing van de wensen en waarden van belang voor
de loopbaan,
- werkexploratie: onderzoek naar werk en mobiliteit in de loopbaan,
- loopbaansturing: loopbaangerichte planning en beïnvloeding van het leer- en
werkproces,
- netwerken: contacten opbouwen en onderhouden op de arbeidsmarkt,
gericht op loopbaanontwikkeling.
4 Diplomabeslissing
Ten behoeve van de diplomabeslissing beoordeelt de onderwijsinstelling of de
student in voldoende mate aan de inspanningsverplichtingen voor loopbaan en
burgerschap heeft voldaan. Als de aspecten oriëntatie en/of onderzoek,
meningsvorming en/of actie en refl ectie en/of verantwoording in elke activiteit
aan de orde zijn geweest, mag worden verwacht dat er sprake is van leerwinst. In
de beoordeling van opdrachten, projecten en/of toetsen maakt de onderwijsinstelling
inzichtelijk dat de student aan de inspanningsverplichting heeft voldaan.
Heeft de student aan de inspanningsverplichting voldaan, dan wordt dit op de
resultatenlijst vermeld naast de kerntaken van de beroepsgerichte kwalifi catie en
naast de generieke eisen ten aanzien van Nederlandse taal en rekenen. Bij het
oordeel over loopbaan en burgerschap wordt geen onderscheid gemaakt naar de
verschillende dimensies of onderdelen.
Informatie over toezicht
Bij het toezicht van de inspectie zijn de standaarden voor de onderwijskwaliteit
van toepassing. Hierbij gaat het met name om een doelmatige en zorgvuldige
inrichting en uitvoering van het onderwijs en om een stimulerende en effectieve
begeleiding op alle genoemde aspecten van loopbaan en burgerschap. Op het
niveau van de onderwijsteams is voldoende ruimte gecreëerd voor het onderwijs
ten aanzien van loopbaan en burgerschap en bestaat er voldoende bekwaamheid
onder de docenten die het moeten uitvoeren. Specifi eke verantwoording
14 15
Het Friesland College
gebruikt leerkaarten om
de studenten een
referentiepunt te geven
voor de verschillende
dimensies van burgerschap.
Onderstaand
voorbeeld is de leerkaart
voor de politiek-
juridische dimensie.
Leerkaarten als referentiepunten
Friesland College
000800-MBO burgerschap.indd 14-15 17-05-10 16:00:29

etreffende loopbaan en burgerschap legt de onderwijsinstelling af in het
jaarverslag of als apart openbaar verantwoordingsdocument waarnaar verwezen
wordt in het jaarverslag. De inspectie houdt toezicht op de inhoudelijke uitwerking
van het programma, de uitvoering en de toetsing hiervan. Het door de
onderwijsinstelling vastgelegde aanbod van onderwijs en begeleiding op het
gebied van loopbaan en burgerschap gebruikt zij daarbij als uitgangspunt.
5 Gemaakte keuzes & onderhoudsagenda
Het document ‘Loopbaan en burgerschap in het mbo’ is tot stand gekomen na
een brede consultatie van diverse docenten en andere betrokkenen uit het mbo.
Er is getracht om de vormingstaak van het mbo ten aanzien van loopbaan en
burgerschap zodanig te formuleren dat het draagvlak hiervoor zo groot mogelijk
is. De kaders, waarbinnen loopbaan en burgerschap vormgegeven moeten
worden, zijn daartoe strakker geformuleerd dan in het eerdere voorstel
‘Brondocument Burgerschap, Leren & loopbaan in het mbo’ van de MBO Raad
van juni 2009. De kaders blijven echter voldoende ruimte bieden om het onderwijs
en de begeleiding invulling te geven passend bij de identiteit van de onderwijsinstelling
en haar visie op onderwijs. In het proces van totstandkoming van
het document zijn er vele keuzes gemaakt. Niet alle keuzes kunnen rekenen op
volledige steun van alle partijen. Het is van belang om de komende jaren
nauwkeurig te monitoren of de doelstellingen van het document ‘Loopbaan en
burgerschap in het mbo’ worden bereikt, namelijk het beschrijven van de
kwalifi catie-eisen op het gebied van loopbaan en burgerschap en het bewerkstelligen
dat loopbaan en burgerschap goed aan bod komen in het onderwijs
zodanig dat een student zich kan ontwikkelen tot een actief burger die kan en wil
participeren in de samen leving en daarbij zelfstandig en verantwoord handelt.
Ook de herkenbaarheid en de uitvoerbaarheid zullen worden gemonitord.
De afgelopen jaren hebben verschillende onderwijsinstellingen op succesvolle
wijze het onderwijs en de begeleiding van loopbaan en burgerschap vorm-
gegeven. Deze voorbeelden kunnen andere onderwijsinstellingen inspireren
bij de onderwijsontwikkeling. De voorbeelden in de gekleurde kaders van dit
document geven al een eerste idee van de verschillende wijzen waarop de
vertaalslag naar goed onderwijs in burgerschap vormgegeven kan worden.
Uitgebreidere en andere voorbeelden worden beschikbaar gesteld via
www.marktplaatsmbo.nl. In het land zijn daarnaast verschillende netwerken op
het gebied van loopbaan oriëntatie en -begeleiding en burgerschap actief. Deze
netwerken zijn zeer zinvol om ideeën op te doen, kennis en ervaringen uit te
wisselen en met elkaar te werken aan een actueel kwalitatief hoogstaand onderwijsaanbod
ten aanzien van loopbaan en burgerschap.
Geraadpleegde literatuur
1. Profi el burgerschapscompetenties voor het beroepsonderwijs.
Jeroen Onstenk, maart 2002
2. Advies Onderwijs en Burgerschap. Onderwijsraad, september 2003
3. Brondocument leren en burgerschap, versie juni 2004
4. Over leerloopbanen en loopbaanleren. F. Meijers, M. Kuijpers & J. Bakker,
februari 2006
5. Een basis voor burgerschap, een inhoudelijke verkenning voor funderend
onderwijs. Jeroen Bron, SLO, maart 2006
6. Leren, Loopbaan en Burgerschap. Voorbeeldmatige uitwerking
Brondocument. Cinop en SLO, november 2006
7. Leren, Loopbaan en Burgerschap, april 2007
8. Wat vinden burgers zelf van burgerschap? Burgers aan het woord over
binding, loyaliteit en sociale cohesie. Menno Hurenkamp en Evelien Tonkens,
Nicis Institute 2008.
9. Servicedocument Bewegen en Sport in de vernieuwde kwalifi catiestructuur
voor het Middelbaar Beroepsonderwijs (MBO). Bert Boetes (MBO Raad) en
Berend Brouwer (SLO), januari 2008
10. Visie op burgerschap en levensbeschouwelijke ontwikkeling in het mbo.
16 17
Vmbo examenprogramma maatschappijleer
Alle leerwegen in het vmbo hebben in hun onderwijsprogramma een gemeenschappelijk
deel dat voor alle sectoren gelijk is. Of: Maatschappijleer wordt
geëxamineerd door middel van een schoolexamen.
Het examenprogramma voor maatschappijleer bestaat uit verschillende exameneenheden.
Hieronder volgen de exameneenheden met een korte samenvatting
van de bijbehorende eindtermen. Bij sommige exameneenheden gelden voor de
basisberoepsgerichte leerweg iets eenvoudigere eindtermen dan voor de overige
leerwegen. Dat is in onderstaand overzicht aangegeven met een *. Het volledige
examenprogramma voor maatschappijleer is te vinden op www.examenblad.nl.
Oriëntatie op leren en werken
- Oriënteren op eigen loopbaan en het belang van maatschappijleer in de
maatschappij.
Basisvaardigheden
- Toepassen van basisvaardigheden m.b.t. communiceren, samenwerken en
informatie verwerven en verwerken.
> Leervaardigheden in het vak maatschappijleer
>
- Toepassen wat geleerd is bij maatschappijleer en beargumenteerd een
standpunt innemen.
Cultuur en socialisatie*
- Beschrijven hoe een mens zich ontwikkelt tot lid van de samenleving.
- Uitleggen dat mensen bij een subcultuur (willen) horen.
- De rol van onderwijs beschrijven in de ontwikkeling van een mens als lid van
de samenleving.
Sociale verschillen*
- Sociale verschillen en de oorzaken daarvan beschrijven.
- Belangen beschrijven van maatschappelijke posities en hoe daaruit confl icten
kunnen ontstaan.
- Overheidsmaatregelen noemen ten aanzien van sociale ongelijkheid.
Macht en zeggenschap*
- Vormen van macht herkennen.
- Beschrijven hoe regels het samenleven van mensen mogelijk maken.
- Mogelijkheden beschrijven die burgers hebben om invloed uit te oefenen op
de politiek, kenmerken noemen van de parlementaire democratie.
000800-MBO burgerschap.indd 16-17 17-05-10 16:00:30

THEMA, februari 2008, nummer 62
11. Advies Leren, Loopbaan & Burgerschap, OOG voor het MBO, november 2008
12. Taal en rekenen in het mbo. Marja van Bijsterveldt-Viegenthart, 22 december
2008
13. Toezichtkader BVE 2009. Inspectie van het Onderwijs, januari 2009
14. Notitie LLB, OOG voor het MBO, maart 2009
15. Advies Leren, loopbaan en burgerschap. MBO Raad, 11 juni 2009
16. Brondocument Burgerschap, Leren & loopbaan in het mbo. MBO Raad, versie
juni 2009
17. Aanvulling voor 2010 op het toezichtkader BVE 2009. Inspectie van het
Onderwijs, oktober 2009
18. Notitie burgerschapscompetenties in het MBO. Nederlandse Vereniging van
Leraren Maatschappijleer, oktober 2009
19. Advies Leren, Loopbaan en Burgerschap. Marja van Bijsterveldt-Vliegenthart,
17 november 2009
20. Leren, Loopbaan & Burgerschap, Servicedocument. AOC Raad, september
2009
21. Leerkaart LL&B. Friesland College 2009
22. Notitie Leren, Loopbaan & Burgerschap, OOG voor het MBO, januari 2010
23. Uitgangspunten voor burgerschap, Peter Gottschal. ROC Noorderpoort,
januari 2010
24. Willen, werken, worden. De zin van loopbaanleren. MBO 2010, maart 2010
Met dank aan
- Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap: Paul Oomens en Siep Jurna
- Inspectie van het Onderwijs: Bert de Vries, Marc Spierings en Teresa Wind
- OOG voor het MBO: Jos van Odijk
- AOC Raad: Agnes Jansen en Mena van Andel
- NVLM: Coen Gelinck en Ruth Esselink
- Praktijkmeeting LLB: Kees van Eerten en Corinne van Dis
- NVS-NVL: Jeroen Ongering
- KVLO: Bert Boetes
- Friesland College: Trudie Wiersma
- Noorderpoort College: Peter Gottschal
- Koning Willem 1 College: Anouk van Butselaar, Chanthal Goesten, Twan
Brinkman, Rob de Vrind en Lidy van Oers
- Consortium Beroepsonderwijs: Ellen Klatter
- Florijn College Breda (ROC West-Brabant): Joris Peeters
- ROC Zadkine: Pierre Hennekam
- Netwerk Burgerschap SLO: vertegenwoordigers van ROC Eindhoven, ROC
Aventus, Koning Willem 1 College, Albeda College, Cibap, ThiemeMeulenhoff,
Lima 555 en SLO.
18 19
> Beeldvorming en stereotypering*
- Beschrijven hoe mensen bij hun meningsvorming worden beïnvloed door
selectieve informatie.
- Benoemen van vooroordelen ten aanzien van mannen en vrouwen in de
samenleving.
- Voorbeelden noemen van vooroordelen en discriminatie, hoe ontstaan ze en
wat is er tegen te doen.
- Beschrijven hoe beeldvorming tot stand komt.
000800-MBO burgerschap.indd 18-19 17-05-10 16:00:32

000800-MBO burgerschap.indd 20 17-05-10 16:00:36