CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

DES C.M.F iiK,\:,Shl!K
CLAIRLIEU
GEWIJD A AN DE
GBSCHIEDENIS DER KRUISHEREN
I N II 0 U D
In Memorum I Irs Willcm SfKigers Krnislieer . . . . p. 3
DRS R. JANSSEN
ChronologisciK Bibliografie Sangers ..... p. 9
PR G.Q. RIDKERS
Or Orckwliismricus Dr. Henri V-.i, Rooijen 6sc ... p. 13
DR. A. RAMAEKERS
llci iractaal ,,De conventualitate" van Prior fojjjinnes Spijdt van
Maricnlrclr ( 1656-1676) . . . . . . jb
DR G.Q. RliljNERS
A Mirvrv i.i European Crosier Historiography in the last lilry steads p
ZESENVEERTIGSTE
JAARGANG
19 8 8
C I. A I R L [ED A C 11 li I.

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
ZESENVEERTIGSTE
JAARGANG
19 8 8
CLAIRLIEU —ACHEL

IN MEMORIAM
DRS WILLEM SANGERS KRUISHEER
Geboren te Stevensweert (Ndl.) 18 januari 1915. Humaniora aan het
H.-Kruiscollege te Maaseik 1928-1934. lngetreden bij de Kruisheren
te Diest 27 aug. 1934. Professie te Diest 28 aug. 1935. Philosophie
te Achel 1935-1937. Theologie te Diest 1937-1941. Priestergewijd te
Leuven door Mgr. Carton de Wiart 25 aug. 1940. Licentiaat Geschiedenis
Universiteit Leuven 1946. Benoemd voor Maaseik 27 aug. 1946.
Leraar Geschiedenis tot 30 juni 1972.
Stichter-voorzitter van de Culturele, Geschied- en Oudheidkundige
Kring Maaseik vana/1947. Laureaat van de Juliana-Boudewijn-Prijs
1966. Ridder in de Kroonorde (Belgie). Ridder in de Orde van
Oranje-Nassau (Ndl.). Ereburger van Stevensweert. Drager van talloze
andere onderscheidingen van kerkelijke, culturele en folkloristische
verenigingen. Overleden te Maaseik op 6 juli 1987. Begraven te
Heppeneert op 11 juli 87. Postuum: Ereburger van Maaseik.
Cfr. Sangers heeft ons vorig jaar verrast door zijn plotse dood op
6 juli 1987. Hij was 72 jaar. Het was eigenlijk niet te geloven. Dagelijks
nog in voile activiteit ... gei'nteresseerd voor en bezig met talloze
culturele, historische, folkloristische e.a. activiteiten.
Van opleiding was hij historicus. Bijna 30 jaar stond hij in de klas
waar hij zijn leerlingen op originele manier het vak geschiedenis doceerde.
Doceren is eigenlijk niet het juiste woord ... hij maakte ze gewoon
wild voor geschiedenis, zodat de studiemeesters in de studiezaal
moesten ingrijpen tegen knapen die de ganse week met geschie
denis bezig bleven.
Meer dan 40 jaar geleden stichtte hij met enkele vrienden de Cul
turele, Geschied- en Oudheidkundige Kring van Maaseik, een

4 IN MEMORIAM DRS WILLEM SANGERS KRUISHEER
van de meest actieve Kringen in Maaseik. Tot aan zijn dood was hij
nog altijd de voorzitter ervan.
Duizenden toeristen heeft hij door Maaseik gegidst. Toen hij 40
jaar geleden als eerste met groepen toeristen door Maaseik begon te
wandelen, werd er door sommigen wel eens spottend mee gelachen
... Wat wil je in Maaseik toch met toeristen gaan beginnen ! De manier
waarop hij aan die toeristen de historie van Maaseik overbracht,
was ook soms voorwerp van kritiek ... Met zijn originele verhalen en
fantasie deed hij af en toe de historische waarheid wel eens geweld
aan ... maar wat hij de mensen wel overbracht, was dat ze zich gingen
interesseren voor de historische schoonheid van grote en kleine
monumenten ... dat ze die gingen respecteren, conserveren en restaureren
... en dan is het misschien minder belangrijk of zo een gevel
nu in 1662 of in 1682 werd gebouwd. Met zijn humor en fantasie
wist hij de dingen zo te relativeren en de mensen te animeren dat het
droog wetenschappelijk-historische op de achtergrond kon blijven.
Intussen kreeg Maaseik, mede onder zijn impuls, een aantal musea
die uniek zijn en groeide de V.V.V. uit tot een organisatie die het
hele toeristisch seizoen met talloze mensen en talloze initiatieven
Maaseik in de kijker plaatst.
Het hele jaar door ook was Pater Sangers bezig met kleine en grote
publicaties op allerhande terreinen. Zijn vriend Roger Janssen publiceerde
in het tijdschrift ,, Limburg" zijn bibliografie die 18 biz.
beslaat met om en nabij de 400 titels. (aug. 1987 p. 148-165)
Heel bijzonder heeft hij zich altijd ingezet voor alles wat Limburg
en de toenadering tussen de beide Limburgen betrof. Honderden
conferenties, lezingen en debat-avonden heeft hij gegeven. Holland
of Nederland, Belgie of Vlaanderen waren niet zo direct begrippen
waar hij warm voor kon lopen. Maar van Limburg kon hij nooit ge-
noeg krijgen. In dat kader kon men hem aanspreken voor de meest
diverse activiteiten en initiatieven. Historische stoeten, Culturele
avonden, de bonte wereld van het Carnavalsleven in Maas- en Rijn-
land, de Limburgse Schutterijen, Dialect- en Voordrachttornooien,
folkloristische en gastronomische ,, werkvergaderingen'', zitting nemen
in jury's aan beide kanten van de Maas tot in het Duitse grens-
land toe ... zijn agenda stond er barstensvol van.
Een onderwerp dat hem bijzonder aan het hart lag bij zijn talrijke
conferentie-avonden was ,, Siemkensheuvel''. Vanuit zijn sociale en
pastorale bewogenheid was hij 30 jaar geleden begonnen met de uit-

IN MEMORIAM DRS WILLEM SANGERS KRUISHEER 5
bouw van een Woonwagen-centrum. Als eerste in Limburg ... helemaal
gegroeid uit zijn initiatief en eindeloze bedelacties ... met de
hulp van talrijke vrienden en relaties ... kwam er de aanleg van een
25-tal standplaatsen met eigen accommodatie, met klaslokalen, een
kapel en ontmoetingscentrum, een jeugdclub, een vrouwenbond en
een vriendenkring ... het werd zijn levenswerk.
Pater Sangers was erbij toen op 26 aug. 1941 onze Kring ^lairlieu"
in Hannut zijn eerste vergadering hield. In de verslagenbundels
staan ze vermeld: C. Van Mechelen, E. Fontaine, Dr. A. van
Asseldonk, M. Hoeven, Th. Paumen, A. Lantin, M. Colson, W. San
gers waren de ,, Stichters''.
Hij heeft in ons tijdschrift gepubliceerd. In de 46 jaargangen komen
zijn naam en zijn bijdragen op een 70-tal plaatsen voor. Voor
iemand met zo een druk bezette agenda was er niet zoveel ruimte
voor uitgebreid wetenschappelijk werk in Clairlieu. Trouwens hij
hield meer van het populair benaderen van geschiedenis. Roger Janssen
maakte de hierna volgende bibliografie, geselecteerd rond het
thema: over en rond de Kruisheren.
Op zaterdag 11 juli 87 had in de hoofdkerk van Maaseik de uitvaart
plaats. Een uitvaart met zoveel volk en met een zo gevarieerd
publiek is er in Maaseik wel nooit geweest. Uit de homilie van Prior
Kreuwels enkele fragmenten.
Pater Sangers laat op velerlei gebied een grote leemte achter. Zijn
levensmodel is onnavolgbaar maar zijn levenshouding bergt waarden
in zich die gelden voor iedereen en voor altijd. We hebben in de
laatste week veel over hem gesproken ; er werd heel wat over hem ge
publiceerd in dag- en weekbladen, aan de radio, in speciale edities
van verenigingen. De reacties uit beide Limburgen zijn overweldigend.
Het is alsof we zijn leven willen vasthouden en toch, we weten
het: het is voorbij. Maar het geloof waarin we hier samen zijn, dat
geloof dat ook het zijne was en dat hij op gans eigen wijze zijn hele
leven als priesterkloosterling heeft uitgedragen en voorgeleefd in
woord en daad, dat geloof zegt ons wel dat deze mens niet vergeefs
geleefd heeft en dat hij nog leeft door de dood heen.
Maar als wij nu, na bijna een week, afscheid nemen en spreken
over deze veelzijdige en merkwaardige man, over deze originele maar
zeer evangelisch bewogen confrater-kruisheer, over deze voor iedereen
toegankelijke en beschikbare vriend, dan gaan we ons — als we zien
hoe plots een rijk en vruchtbaar leven wordt afgebroken — onwille-

IN MEMORIAM DRS WILLEM SANGERS KRUISHEER
keurig de vraag stellen: waar gaat het nu uiteindelijk om in het le
ven van een mens.
De waardenschaal van het evangelie is anders dan de waardenschaal
die gewoonlijk door ons mensen gehanteerd wordt.
Ik vermoed dat u het met mij eens bent dat wij tegen deze achtergrond
met ere afscheid mogen nemen van Willem Sangers. In de
vroege maandagmorgen, zal Hij de stem van de Heer gehoord hebben
die zei: ,,Kom Willem, het is genoeg geweest", want zo ging
pater Sangers om met zijn Heer.
En tot zijn verwondering zal hij gehoord hebben:
,,Ik was degene voor wie je altijd klaar stond.
Ik was degene die nooit vergeefs een beroep op jou deed.
Ik was degene voor wie je altijd tijd en een bemoedigend woord over
had.
Ik had honger, ik had dorst, ik was degene voor wie je deed
wat niemand weet, wat niemand gezien heeft heb Ik gezien en
waar geen woorden voor waren heb Ik gehoord, kom binnen in mijn
vreugde".
Pater Sangers had veel talenten, hij heeft hard gewerkt en hij heeft
ontzettend veel gerealiseerd maar hij deed het voor anderen en hij
deed het voor de armen die honger hadden, die ziek waren of naakt
en waar Chrisms zich mee identificeert in het evangelie.
Pater Sangers ondekte de honger van mensen, die genoeg te eten
hadden en voldoende geld, maar die nood hadden aan warmte en
begrip, die naakt waren omdat ze zich door iedereen verlaten en ver-
stoten voelden, zij vonden bij hem ruimte, hij stond open voor ieder
een, hij wist te luisteren en te waarderen.
Mensen die zich onbemind en ongewenst, eenzaam of verlaten
voelden, die het geloof en de hoop in het leven verloren hadden, die
niet meer konden glimlachen, zij konden bij hem terecht en hij heeft
ze bezocht zoals Jezus in het evangelie verhaalt.
Pater Sangers gaf die mensen weer moed en vertrouwen doordat hij
ze in hun waarde liet en bevestigde in hun reele menselijke mogelijk-
heden en steeds het goede en positieve wist te benadrukken waaruit
ze weer moed en vertrouwen putten.
Hij trad de mensen tegemoet met een bevrijdende spontanei'teit,
met menselijke eenvoud, met aanstekelijke vreugde en een volgehou-
den dienstbaarheid. Hij was ook een wijs man. Een wijs man weet te
relativeren en dit heeft ook alles te maken met humor, het relative-
ren van zichzelf en van de dingen. Zijn humor is spreekwoordelijk ge-
worden en hij kon niet anders dan geestig zijn. Dit was ook de bron
van zijn onverwoestbaar optimisme dat ook aanstekelijk werkte.

IN MEMORIAM DRS WILLEM SANGERS KRUISHEER 7
Niets menselijks was hem vreemd, waardoor hij zo kon meevoelen
en meeleven met anderen. Daardoor ontstond vertrouwen, men
voelde hoe dicht hij bij u stond en men voelde zich begrepen.
Hij genoot van het leven en de ontmoeting met mensen deed hem
goed. Hij was mild, attent, ja hij was een heel bijzonder mens. Zijn
guile lach, zijn warme stem, zijn hartelijke gastvrijheid, zijn interesse
voor alle mensen, zijn persoonlijke betrokkenheid bij elke menselijke
vreugde en elk menselijk leed, zijn grenzeloos vertrouwen in de men
selijke goedheid — ook al werd hij er ooit in teleur gesteld, dit alles
was de achtergrond van waaruit hij de kunst verstond om het leven
te vieren, altijd weer uiteindelijk de zonnezijde te zien en het leven
tot een feest te maken van hartelijkheid en goedheid voor iedereen.
Iedereen voelde en noemde zich dan ook een vriend van Pater San
gers.
In het leven van confrater Sangers was er een constante waar, in al
zijn activiteiten en in al zijn functies, alles om draaide ... en dat was
de mens, dat waren de noden van die mens, dat was zijn open staan
voor alle mensen. Het was de grote drijfveer van zijn leven en werk.
Vanuit zijn evangelische bewogenheid voor jong en oud, voor intel-
lectuelen en ongeletterden, voor rijken en armen, voor heiligen en
zondaars steeds klaar staan om ieder met zijn noden, met zijn hon-
ger of zijn naaktheid te helpen.
Pater Sangers werd te Heppeneert begraven op 11 juli 87. In de
weken en maanden daarna zijn er op verschillende plaatsen huldigin-
gen en herdenkingen geweest, want hij was lid of medewerker, stich-
ter of moderator van wel tientallen verenigingen of organisaties. De
B.R.T. 2, de R.O.2. en de plaatselijke radio V.A.M. verzorgden
klankbeelden over hun medewerker. In Maaseik werd het initiatief
genomen een Pater Sangers-Prijs voor Limburgensia te stichten (twee-
jaarlijkse bekroning van publicaties over Limburgse kunst, cultuur en
historie) en men overweegt de oprichting van een Pater Sangers-
Documentatiecentrum.
Op zijn kamer in Maaseik, op de binnenkant van zijn deur, hing
en hangt nog deze betekenisvolle tekst ... als een getuigenis van zijn
Limburgs ideaal: ,, 1989, dat het 150jaar uiteenrukken van dit ge-
zegende land aan de Maas gedenkt, is in mijn ogen althans geen ju-
beljaar ... maar een jaar om 365 dagen te huilen ''.
C. Brasseur

BIBLIOGRAFIE WILLEM SANGERS (1915 - 1987)
In deze bibliografie beperken wij ons tot de publicaties van Willem
Sangers over de Orde van het H. Kruis. Voor een volledige bibliogra
fie verwijzen wij naar R. JANSSEN, Gesigneerd Pater Sangers. Cultuur-
dragers van het Maasland, 1, 1981, pp. 66-102 ; R. JANSSEN, Pater
Sangers op losse schroeven. Maastricht, Crouzen, 1984, pp. 10-11 ;
R. JANSSEN, Bibliografie W. Sangers o.s.c. in: Iimburg, jg. 66, 1987,
afl. 4, pp. 148-165.
1: Programma van de feestlijkheden ten voordele van de missie van Kruis-
heer R. Linmans te Apt. Hasselt, 1934.
2: Mgr. Blessing op den IJveraarsdag te Diest. in: Zegepraal des Kruises,
1938, pp. 14-15.
3: Zijn kiekjes uit het negerleven. in: Zegepraal des Kruises, 1938, pp.
189-190.
4: Kan ikpriester worden ? in: Zegepraal des Kruises, 1938, pp. 240-242.
5 : De jeugdvan Father EduardDaems. in: Zegepraal des Kruises, 1938,
pp. 73-76.
6: Father Eduard Daems uit Schaffen, missionaris in Wisconsin, in: Ze
gepraal des Kruises, 1938, pp. 97-104.
7: Father Eduard Daems, mislukte pogingen tot de stichting van de
Kruisherenorde in de Verenigde Staten. in: Zegepraal des Kruises,
1939, pp. 125-130.
8: Father Eduard Daems, Kruisheer, de Vader van de kolonisten in Wi
sconsin, 1826-1879. Leuven, Xaveria-reeks, 1939, 32 p.
9: Father Eduard Daems, de grote missionaris. in : Zegepraal des Krui
ses, 1939, pp. 146-149.
10: Father Eduard Daems stierf voor zijn volk. in : Zegepraal des Kruises,
1939, pp. 169-172.
11: Ik bad op het grafvan Father Daems. in: Zegepraal des Kruises, 1939,
pp. 207-212.

10 BIBLIOGRAFIE W1LLEM SANGERS (1915-1987)
12: O.-L-Vrouw van Rust en de Kruisheren. in: Zegepraal des Kruises,
1940-1941, pp. 231-236: 1941-1942, pp. 13-16, 62-66.
13: Het romantische in het missie-ideaal. in: Zegepraal des Kruises 1940
pp. 169-172.
14: Opdat de Missieactie in die landen bloeie ! in: Zegepraal des Kruises
1940, pp. 85-87.
15: Naar een dieper inzicht in de missie-actie. in : Zegepraal des Kruises
1940, pp. 31-33.
16: In memoriam Mgr. W. van Dinter. in: Zegepraal des Kruises, 1940
pp. 4-8.
17: Vader Theodorus van Celles, een groot Mariavereerder . in: Zegepraal
des Kruises, 1941, pp. 179-189.
18: Voor de opvoeding der Afrikaanse schooljeugd. in: Zegepraal des Krui
ses, 1944, p. 28-29.
19: De Kruisheren te Diest, 1845-1945. Diest, Lichtland, 1945, 236 p. (samen
met G. VAN DER LINDEN ; woord vooraf door dr. J. GESSLER).
20: E.H. Sygbrandus Drost. in: Clairlieu, 1945, jg. 3, pp. 61-62.
21: In memoriam Kruisheer Sygbrandus Drost. in : Limburg, 1946-1947,
jg. 26, pp. 159-160.
22: Onze-Lieve-Vrouw van Rust te Heppeneert. Diest, Lichtland, 1947, 80
P-
23: De oudste constitutes der Kruisherenorde. in : Miscellanea L. van der
Essen, Leuven, 1947, pp. 315-327.
24: Predikbroeders- Kruisbroeders. in: Miscellanea Gessleriana. Antwerpen,
1948, pp. 1089-1095.
25: Op zoek naar een kostbare codex, in: Clairlieu, jg. 8, 1950, pp. 94-96.
26: De Kruisherenkerk te Maaseik werd herschilderd. in: De Schakel,
1951, pp. 1-3.
27: (Restauratie van schilderijen) in: Clairlieu, jg. 9, 1951, p. 81.
28: Honderdjaar Kromstaf in de Kruisheren-orde. in : Echter Weekblad,
25 april 1953.
29: Kruisbroedersweg te Roermond. in: Clairlieu, jg. 11, 1953, p. 90.
30: Onze Lieve Vrouw van Rust. Diest, Lichtland, 1954, 2de uitgave, 80 p.
31: De latijnse school te Maaseik. in: De Kruisheren te Maaseik. Diest,
Lichtland, 1955, pp. 81-112.
32: Onze-Lieve-Vrouw van Rust, in: Mariaklokje uit Heppeneert, Maaseik,
1957-1959, passim.
33: Oorsprong van het Heppeneerter Wonderbeeldje. in: Mariaklokje uit
Heppeneert, januari 1957, nr. 1, p. 1.
34: Het wonderbeeldje van Elen verhuisde naar Heppeneert. in: Maria
klokje uit Heppeneert, april 1957, nr. 2.

BIBLIOGRAFIE WILLEM SANGERS (1915-1987) 11
35: Onze Lieve Vrouw van Rust, Heppeneert. in : Nieuwsblaadje Siemkensheuvel,
I960, jg. 2, pp. 18-19.
36: Onze-Lieve-Vrouw van Rust. Diest, 1961, 3de uitgave.
37: Een heiligschennende diefstalin de Kruisherenkerk te Maaseik (1855).
in: Vox, 1962, pp. 1-2.
38: Siemkensheuvelin woorden beeld. in: Foorleven, 1962, jg. 17, nr. 11,
pp. 238-239-
39: Ons volkje te Siemkensheuvel. in: Foorleven, 1963, jg. 17, nr. 12, pp.
260-262.
40: De school te Siemkensheuvel. in: Foorleven, 1963, jg. 18, pp. 70-72.
41: Prior-Gielen-straat te Ohe'en Laak. in: Clairlieu, 1964, p. 142.
42: Herinneringen aan het kruisherenklooster Schwarzenbroich. in: Clair
lieu, jg. 21, 1964, p. 144.
43: Woonwagenkamp Siemkensheuvel. in: Promino, 1967, nr. 1, pp.
73-76.
44: (Martinus Paulissen, prior van de kruisheren van Maastricht, in 1628
gevangen gezet). in: Clairlieu, jg. 27, 1969, pp. 100-101.
45: Siemkensheuvel- Maaseik. in: De Woonwagen, 1971, nr. 1, p. 6.
46: Woonwagenwerk ter discussie. in: Limburg Vandaag, april 1970, pp.
39-41.
47: KruisheerMarcelColson overleden. in: De Maaseikenaar, 1972, jg. 3,
nr. 2, p. 40.
48: (Meubelboutique ,,De Kruisheren " in Roermond). in: Clairlieu, jg.
32, 1974, p. 105.
49: O.-L-Vrouw van Rust te Heppeneert. Maaseik, 1974, 4de vermeer
derde uitgave, ill.
50: Kruisheer Gielen. in: De Stevensbode, 1977, jg. 2.
51: 20 jaar woonwagenwerk Siemkensheuvel. Maaseik, 2 delen (woord
vooraf door dr. L. ROPPE).
52: Een waardevolle kruisherenmonstrans te Wessem. in : Maaseiker kunstschatten
in den vreemde. in: De Maaseikenaar, jg. 21, 1981, afl. 2,
pp. 13-16.
53: Het onderwijs der Maaseiker Kruisheren tijdens het Ancien Regime.
in: R. JANSSEN, Vijfhonderd jaar Kruisheren te Maaseik. Een profieltekening,
1982, pp. 50-60.
54: Getuigenissen over Ko Steinmetz, Kruisheer, 1919-1983 . Maaseik,
1983, 32 p., ill.
55 : O.-L.-Vrouw van Rust te Heppeneert in oude afbeeldingen. Maaseik,
1984, 44 p. (in samenwerking met M. Hendrickx en R. JANSSEN).
56: O.-L-Vrouw van Rust te Heppeneert. 5de vermeerderde uitgave. Beek,
1987, 28 p. (in samenwerking met R. JANSSEN).
R. JANSSEN, o.s.c.

DRS W. SANGERS KRUISHEER MAASEIK
(1915-1987)

DR. H. VAN ROOIJEN KRUISHEER AMERSFOORT
(1902-1987)

DE ORDESHISTORICUS
DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C.
Geboren te Utrecht 22 December 1902. Leerling aan het college
van het H. Kruis te Uden 1915-1920. Noviciaat 1920-1921. Eerste
professie 28 Augustus 1921. Studie philosophie 1921-1923. Studie
theologie 1923-1925 te St. Agatha, 1925-1928 te Rome. Priesterwijding
14 September 1926. Doctoraat theologie te Rome 24]uni 1928.
Conventuaal te Uden en leraar aan het college 1928-1931. Conventuaal
te Zoeterwoude en docent kerk- en ordesgeschiedenis en ge
schiedenis van de philosophie 1931-1939. Docent katholieke theolo
gie aan de Technische Hogeschool te Delft 1935-1943. Moderator van
de katholieke studentenvereniging aan de Rijksuniversiteit te Leiden
1939-1958. Docent katholieke theologie aan de Rijksuniversiteit te
Leiden 1943-1958. Regens studiorum en docent historische theologie
en kerkgeschiedenis te St. Agatha 1958-1959. Conventuaal te Amersfoort
1959-1987. Gouden professiejubileum 1971. Overleden te
Amersfoort 9 November 1987.
Op 9 November 1987 stierf onverwacht in de gezegende ouderdom
van bijna 85 jaar Dr. Henricus Leo Maria van Rooijen. In hem verloor
de Orde van het H. Kruis een veelzijdig begaafd medebroeder
en een Kruisheer in ,,hart en nieren". Henri van Rooijen werd in
Utrecht, de bisschopsstad van St. Willibrord, geboren op 22 Decem
ber 1902. Zijn ouders waren hardwerkende zakenmensen. Het huiselijk
milieu was door en door katholiek. Van de vijf kinderen die in
leven bleven, zijn er vier in het klooster gegaan: de drie dochters en
onze Henri. In het gezin bestond ook belangstelling voor studie, voor
muziek en graphische kunsten. In een dagboek over zijn kinderjaren,
dat na zijn dood gevonden werd, vertelt Henri dat hij al op de lagere
school veel belangstelling had voor geschiedenis en goed was in het

14 DE ORDESHISTORICUS DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C.
schrijven van opstellen. Deze aanleg heeft hij in later jaren sterk ont-
wikkeld.
Uit zijn studententijd in Uden zijn mij geen bijzonderheden be-
kend. In die jaren was prior A. van Mil directeur van het college van
het H. Kruis. Van hem is bekend dat zijn persoonlijkheid op vele
studenten een diepe indruk maakte. Hoe het ook zij, de Kruisheren
trokken Henri zo sterk aan, dat hij bij hen in 1920 te St. Agatha het
noviciaat begon. In dat St. Agatha herinnerde alles aan het traditie-
rijke verleden. Het klooster was gesticht in 1371. De oude gotische
kerk met haar prachtig koorgestoelte nodigde uit tot het vieren van
de Liturgie, zoals vele generaties van medebroeders dat in vroeger
eeuwen gedaan hadden. De bibliotheek bezat prachtige handschrif-
ten en incunabelen. De statige, ascetische gestalte van Hoogwaardig
Heer Henricus Hollmann had al meer dan twintig jaar zijn stempel
op die gemeenschap gedrukt. Vijf jaar lang heeft Henri deze sfeer ge-
proefd. Hij deed in dat St. Agatha op 28 Augustus 1921 zijn eerste
professie, studeerde er twee jaar philosophic en twee jaar theologie.
Toen kreeg hij de opdracht zijn theologische studies voort te zetten
aan het Angelicum te Rome en met een doctoraat in de theologie af
te ronden. In de procuur van de orde te Rome was de procurator-
generaal, pater Dr. A. van Asseldonk, zijn overste. Ook die heeft een
grote invloed op hem uitgeoefend. Tot in zijn laatste levensjaren
heeft Henri van Rooijen een uitgesproken sympathie bewaard voor
deze begaafde en innemende persoonlijkheid.
Rome met zijn eeuwenoude geschiedenis en monumenten, met
zijn prachtvolle kerken en rijke musea heeft Henri van Rooijen veel
gegeven. Het heeft zijn zin voor geschiedenis en kunst verruimd en
verdiept. Dit centrum van de Kerk bood hem de gelegenheid zijn
aanleg voor vreemde talen door contact met anderen te ontwikkelen.
Na zijn doctoraat in de theologie in het vaderland teruggekeerd
(1928), werd hij benoemd voor het Kruisherenklooster te Uden. Dit
betekende een leraarsfunctie aan het college en een deeltaak als surveillant
aan het inmiddels gebouwde en reeds sterk uitgegroeide in-
ternaat. In die jaren heb ik hem leren kennen. Hij was een vriendelijk
man, die het als surveillant niet gemakkelijk had. Achteraf moet
ik zeggen, dat het een wijze beschikking is geweest dat hij in 1931
naar ons klooster te Zoeterwoude bij Leiden verplaatst werd. Enige
jaren tevoren was daar een philosophicum gebouwd, omdat in St.
Agatha niet meer alle novicen en fraters ondergebracht konden wor-

DE ORDESHISTORICUS DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C. 15
den. In Zoeterwoude was in dat jaar vrij onverwacht de kerkhistori-
cus L. Emond gestorven. Henri van Rooijen kreeg de opdracht diens
lessen in kerkgeschiedenis, ordesgeschiedenis en geschiedenis van de
philosophic over te nemen. Deze benoeming gaf hem de gelegenheid
zich verder in kerk- en ordesgeschiedenis in te werken. De viering van
het zevende eeuwfeest van het sterven van Theodorus van Celles, de
stichter van de Orde, in 1936 was de aanleiding voor zijn eerste om-
vangrijke historische publicatie: ,, Theodorus van Celles. Een tijds-
en levensbeeld''. In zijn ,, Ter verantwoording''l verontschuldigt
pater van Rooijen zich, dat hij niet voldoende zorg en aandacht had
kunnen besteden aan dit onderwerp. De voorbereidingstijd was te
kort geweest. Bovendien was dit gedeelte van de ordesgeschiedenis
nog nooit critisch bewerkt.
Sinds die tijd heeft hem in elk geval het ondezoek naar de oor-
sprong en de vroegste geschiedenis van de Orde gefascineerd. Hij zou
er later in meerdere publicaties op terugkomen.
Ook toen heeft hij te kampen gehad met een ander probleem, dat
al zijn werken op het gebied van de ordesgeschiedenis kenmerkt. Dit
probleem formuleert hij in ,,Theodorus van Celles" als volgt2:
,,De moeilijkheid een juiste synthese te vinden van historische nauw-
gezetheid en levenwekkende verbeelding maakte het gevaar voor on-
gebreideld fantaseren natuurlijk niet denkbeeldig. De schrijver hoopt
hierin niet al te ver van de goede middenweg te zijn afgedwaald' *.
De juiste balans te vinden tussen ,, Wahrheit und Dichtung" is inderdaad
het probleem geweest, waarmee hij in al zijn historische wer
ken geworsteld heeft. ,,Theodorus van Celles" is een boek dat met
veel verve en fantasie, in een literair goed verzorgde taal geschreven
is. Het geeft ons een goed tijdsbeeld van het religieuze leven in het
prinsbisdom Luik van de twaalfde en dertiende eeuw. Voor wat het
levensbeeld van Theodorus van Celles betreft, steunde de auteur
hoofdzakelijk op het zeventiende eeuwse ,,Chronicon Cruciferorum"
van Henricus Russelius.
De interessesfeer van pater van Rooijen beperkte zich echter niet
tot Ordesgeschiedenis. In de dogmatisch-apologetische serie ,,De Katholieke
Kerk'', die kort voor de tweede wereldoorlog werd uitgege-
ven, verschenen twee deeltjes van zijn hand. Het eerste (Nr. 6) han-
1 Theodorus van Celles. Een tijds- en levensbeeld. Cuyk 1936, p. 5.
2 A.w., p. 6.

16 DE ORDESHISTORICUS DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C.
delt over ,,De Genade". Daarin populariseerde hij vooral de inzich-
ten van de bekende Duitse theoloog Matthias Scheeben. In het
tweede deeltje (Nr. 25) met als titel ,,De zegepraal van het Kruis",
gaf hij een overzicht van de kerkgeschiedenis, ten dele chronologisch,
ten dele belicht vanuit bepaalde invalshoeken. In dat tweede deeltje
speurt men zijn grote belezenheid en zijn gemak om in enkele blad-
zijden een historische periode of een geestelijke stroming voor onze
geest te doen leven.
In de dertiger jaren groeide ook zijn contact met de universitaire
wereld. De ,,Radboudstichting'\ die ook verantwoordelijk was voor
de katholieke vorming van studenten aan openbare universiteiten,
benoemde hem in 1935 tot docent in de katholieke theologie aan de
Technische Hogeschool te Delft. Dit bleef hij tot 1943. In 1939 be
noemde hem de bisschop van Haarlem, Joannes Petrus Huibers, tot
moderator van de katholieke studentenvereniging ,,St. Augustinus"
te Leiden. Sinds 1943 doceerde hij daar aan de universiteit in opdracht
van de Radboudstichting katholieke theologie. Dit docentschap
werd in 1947 door H.M. Koningin Wilhelmina in een profes-
soraat omgezet.
Door zijn contacten met de wetenschappelijke wereld in Delft en
Leiden heeft pater van Rooijen pastoraal zeer vruchtbaar kunnen werken.
Hij heeft ook veel daartoe bijgedragen de Kruisheren in die
kringen bekend te maken en goodwill te kweken.
Zijn interesse in Ordesgeschiedenis bleef bestaan, al had hij er in
die jaren minder tijd voor. Het was zijn initiatief om oude documenten
en handschriften, die voor de Ordesgeschiedenis belangrijk zijn,
in een fotografisch archief (van microfilmen) te verzamelen. Zo onstond
het ,,Archivum photographicum historicum Ordinis sanctae
Crucis", kortweg Aphosc genoemd. Hij begon met de opbouw van
deze verzameling, daarin gesteund door de confraters B. Spierings en
Fr. Jagers, in 1939. Gedurende de eerste jaren moest hij zich beperken
tot Nederland. Na de oorlog kon dit archief aanzienlijk uitgebreid
worden met documenten uit vroegere Kruisherenkloosters in
Frankrijk, Belgie en Duitsland. Hierbij kwam zijn vaardigheid in
Frans en Duits hem goed van pas3.
3 Vlg. H. van Rooijen, Historisch fotoarchief der Orde, in Clairlieu 3, 1945, p. 55-56.
Dit fotoarchief berust nu in het Kruisherenklooster te Amersfoort en wordt beheerd door pa
ter P. Winkelmolen o.s.c.

DE ORDESHISTORICUS DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C. 17
Tijdens de oorlogsjaren bereidde hij ook de uitgave voor van een
studie over de Odilia-verering. Deze studie: ,,Sinte Odilia, Legende
of Historie ?" werd in 1946 uitgegeven. Het is een prettig geschreven
werkje en voor die tijd goed geillustreerd. De beschikbare historische
gegevens zijn er alle in verwerkt. Wat het antwoord op de
vraag betreft, die in de titel vervat is, schrijft de auteur4: ,,Hij (de
auteur) is er zich volkomen van bewust, dat hij niet zonder meer een
sluitend historisch bewijs geleverd heeft voor de rechtmatigheid van
de Odilia-cultus ... Het voornaamste, wat hier beoogd werd, was aan
te tonen, dat ,,de gelovige" in dit geval zoveel goede gronden ter
beschikking staan, dat niemand het recht heeft, dit geloven als een
ongerijmdheid te brandmerken''.
In 1951 publiceerde hij in Clairlieu een lezenswaardige beschou
wing over ,,De stand van de geschiedschrijving in de Orde" 5. Dit
artikel is meer een toekomst-gerichte orientatie dan een stilstaan bij
het reeds bereikte. Enige kerngedachten uit dit artikel wil ik hier met
eigen woorden weergeven: Men kan een Orde slechts kennen door de
bestudering van haar geschiedenis. Daarbij zijn de grote gedachten,
waaruit de Orde in de loop der eeuwen geleefd heeft, haar spiritualiteit
dus, belangrijker dan monographieen over huizen of personen.
Deze laatste hebben hun waarde in zoverre zij een illustratie zijn van
de spiritualiteit. Voor de bestudering van onderwerpen uit de ordesgeschiedenis
wordt de volgende rangorde opgesteld. Bovenaan staat
de bestudering van de oorsprong van de Orde. Dan volgt het onderzoek
van de statuten, de besluiten van de generale kapittels en van
het gewoonte- en privilegienrecht. Op de derde plaats komt de Ordesliturgie
en tenslotte de monographieen over huizen en personen.
Deze beschouwing van pater van Rooijen illustreert zeer goed zijn
waardering voor de verschillende onderdelen van de ordesgeschiedenis.
Theoretisch kan ik het daarin met hem eens zijn. De facto zijn
wij echter veelal op detailonderzoek aangewezen, ook als basis voor
de spiritualiteit.
In deze eerste naoorlogse jaren vergden evenwel zijn pastoraat onder
de Leidse studenten en zijn colleges in katholieke theologie bijna
4 H. van Rooijen, Sinte Odilia. Legende of Historie ?, Diest 1946, p. 7-8.
5 H. van Rooijen, De stand der geschiedschrijving van de Orde, in Clairlieu 9, 1951, p.
67-74.
De schrijver van dit levensbericht heeft deze beschouwing van pater Henri van Rooijen tot
uitgangspunt genomen van zijn voordracht: ,,A survey of European Crosier Historiography in
the last fifty years", die elders in dit nummer van Clairlieu is afgedrukt.

18 DE ORDESHISTORICUS DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C.
al zijn tijd en energie. Ook zijn lessen aan de fraters in Zoeterwoude
moest hij opgeven.
Uit gesprekken met hem in latere jaren heb ik de overtuiging ge-
wonnen, dat zijn ,,Leidse jaren" de mooiste en vruchtbaarste jaren
van zijn leven geweest zijn.
In 1958 heeft hij echter om ontslag uit deze fiinctie gevraagd. Naar
de reden daarvan kan ik slechts gissen. Voelde hij zich te oud wor-
den — hij was toen 55 jaar — voor zielzorg onder de studenten ? Of
was het de verandering in mentaliteit onder de jongeren, die hem tot
dit besluit bracht ? Ik waag hier geen uitspraak te doen, maar ik hel
over naar de tweede veronderstelling.
Hij kreeg toen de eervolle benoeming van ,,regens studiorum",
d.w.z. leider van de philosophische en theologische studies in de Ne-
derlandse provincie.
Tevens werd hij docent in kerkgeschiedenis en historische theologie
in St. Agatha. Deze functie heeft hij slechts een jaar bekleed. Nieuwere
inzichten bij een aantal docenten der hogere studies, die niet
strookten met de zijne, mondden uit in een conflict, dat voor hem
het einde van zijn opdracht betekende. Dit conflict en de gevolgen
daarvan hebben hem menselijk zeer diep getroffen ; hij was name-
lijk ook een zeer gevoelig mens.
Hij werd overgeplaatst naar het klooster in Amersfoort en had voor
het eerst in zijn leven geen vaste werkkring meer. Ook dat was voor
hem een grote verandering. Toch heeft de Orde hem nieuwe kansen
geboden. Hij werd uitgenodigd om een jaar lang aan het Crosier Se
minary in Onamia (Minnesota, U.S.A.) Franse les te geven en een
jaar later in Fort Wayne (Indiana, U.S.A.) een cursus in ordesgeschiedenis
aan de fraters Kruisheren6. Daardoor had hij tevens de
gelegenheid zich in het spreken en schrijven van Engels verder te be-
kwamen.
Zijn interesse in de oorsprong van de Orde was gebleven. In 1951
had hij geschreven7: ,,De uitgave van ,,Theodorus van Celles" beschouw
ik als een goed bedoelde maar uiterst onvolmaakte poging ...
Wat betreft de oorsprongsgeschiedenis staat alles nog in de kinder-
schoenen ... Belangrijk is de uitgave en de bewerking van de oor-
6 Deze cursus is later in gestencilde vorm verspreid onder de titel: ,, A History of the Cro
sier Order. An endeavour, Fort Wayne, Indiana U.S.A. 1962.
7 In ,,De stand van de geschiedschrijving ...", p. 70.

DE ORDESHISTORICUS DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C. 19
sprongsverhalen ". Hij kreeg de gelegenheid om een critische uitgave
met toelichting van de oudste documenten en oorsprongsverhalen in
het licht te geven. De aanleiding daartoe was de herdenking van het
zevenhonderdvijftigjarig bestaan van de Orde in 19618. Ik vind
deze studie nog altijd zijn beste werk als historicus. In deze publicatie
worden de oudste documenten en oorsprongsverhalen volledig in La-
tijnse tekst gegeven en uitvoerig en critisch toegelicht. Uit zijn on-
derzoekingen leidt de schrijver af, dat niet het klooster te Hoei de ba-
kermat van de Orde is geweest, maar Seilles op de linker Maasoever
ten Zuiden van Hoei. Het klooster van Hoei heeft zich later de lei-
ding toegeeigend en daartoe interpolaties in bestaande afschriften van
sommige documenten aangebracht. Ook Russelius, de bekende or-
deshistoricus uit de zeventiende eeuw, blijkt niet zo betrouwbaar als
aanvankelijk gedacht. Theodorus van Celles zou wel eens Theodo-
rus/Theodericus van Seilles kunnen zijn. Veel in deze studie lijkt mij
erg aannemelijk. Toch ontkom ik niet aan de indruk, dat hier aan
een eeuwenlange ordestraditie over haar oorsprong te weinig recht
wordt gedaan. Deze studie nodigt in elk geval uit tot een critische
bezinning op de oorsprongsverhalen. De schrijver zelf was zich be-
wust dat deze studie slechts een eerste poging was om meer zicht te
krijgen op het ontstaan van de Orde, zoals uit volgend citaat
blijkt9: ,, Het laatste woord wordt hier niet gesproken, integen-
deel. Ik hoop van harte dat deze studie jongere ordesleden tot uit-
gebreidere en diepere navorsingen mag stimuleren''.
Dit boek heeft nogal wat deining binnen de Orde zelf veroorzaakt.
Lang gekoesterde tradities werden in twijfel getrokken. Zelfs de re-
dactie van ,,Clairlieu" heeft zich enigszins van de visie van de schrij
ver gedistancieerd10.
Intussen kreeg Henri van Rooijen weer een andere kans in de
Orde. De Magister Generaal, Dr. Wilhelmus van Hees, nodigde hem
uit om hem als adviseur naar het Tweede Vaticaans Concilie
(1962-1965) te vergezellen. Dit was een eervolle uitnodiging, die
graag aangenomen werd. In Rome toonde hij zich zeer gei'nteresseerd
in maar ook bezorgd over nieuwere theologische ontwikkelingen.
8 H. van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De geschiedbronnen,
in Clairlieu 19, 1961, p. 3-196 (tekst); p. 197-238 (bronnen).
9 A.w., Voorwoord, p. 6.
10 A.w., Noot op p. 196.

20 DE ORDESHISTORICUS DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C.
Uit Rome in Amersfoort teruggekeerd, had hij veel tijd voor studie
en pastoraal werk. Had hij voor zijn Amerfoortse tijd zich al verdiept
in de gedachten van Teilhard de Chardin, nu nam hij de werken
door van de Zwitserse psycholoog en psychiater C.G. Jung. Hij
wilde ,,bij de tijd'7 blijven. Zijn pastoraal werk bestond in het ge-
ven van retraites, vooral aan religieuzen, in het prediken in de
Amersfoortse kloosterkerk of bij de ,, Zusters''. Tijdens de grote va-
canties nam hij dikwijls zielzorg voor anderen waar. Zo ging hij ja
ren achtereen naar Parijs en vanaf 1977 naar Wuppertal.
Een aangename onderbreking waren voor hem ieder jaar de eindexamens
aan de Nederlandse gymnasia. Tot zijn vijfenzeventigste
jaar kreeg hij namelijk ieder jaar het verzoek om zich als gecommit-
teerde bij de eindexamens ter beschikking te stellen.
Het ontstaan van de Orde en haar vroegste geschiedenis bleef hem
ook in die jaren nog bezig houden. De gedachten die hij hierover in
de loop van zijn Amersfoortse tijd ontwikkelde, wil ik in grote lijnen
proberen samen te vatten: In de oudste oorsprongsverhalen, aldus
Henri van Rooijen, is steeds sprake van ,,quinque clerici ex Aleman-
nia". Zij behoorden blijkbaar tot het gevolg van de Luikse bisschop
Radulphus von Zaehringen. Zowel de herkomst van het geslacht
,,von Zaehringen" als de aanduiding ,,ex Alemannia" brengen ons
ertoe het geboorteland van deze vijf clerici in Zuid Duitsland te zoe-
ken. Theodorus (Theodericus) van Seilles werd nu ,, Dietrich von
Zell''. Deze vijf clerici namen met hun bisschop deel aan de Derde
Kruistocht (1189-1191).
Zij keerden echter met hun bisschop, die voor Akko ziek gewor-
den was, voortijdig terug. Na de dood van Radulphus hebben ze ja
ren lang een kluizenaarsleven geleid in Noord Italie (Lombardije),
in een gebied waar de Patarini, een secte verwant met de Albigen-
zen, grote invloed hadden.
Uit die tijd stamt hun oudste regel, die wij terugvinden in het
,,Devotus libellus deperfectione fratrum sanctae Crucis" u.
Toen Rome strenger tegen de Patarini begon op te treden, hebben
zij Noord Italie weer verlaten en zijn via Zuid Duitsland naar het ge
bied van Luik teruggekeerd. Door bemiddeling van de pauselijke le-
gaat, kardinaal Hugolinus van Ostia, heeft Paus Innocentius III hun
ii Deze tekst is uitgegeven door A. van de Pasch in Clairlieu 11, 1953, p. 58-68.

DE ORDEHISTORICUS DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C. 21
levenswijze goedgekeurd. Wei verplichtte hij hen om de regel van St.
Augustinus aan te nemen. Daardoor behoorden zij voortaan tot de
groep van de reguliere kanunniken. Volgens pater van Rooijen was
dit het grote keerpunt in hun religieus leven: van eremieten werden
zij nu reguliere kanunniken. Hun eerste vestiging in het Luikse bisdom
was een eilandje in de Maas ter hoogte van Seilles, dat nu nog
,,het kanunnikeneiland" genoemd wordt. Eerst Petrus Walcurtius
gaf aan de groep een vaste structuur, onder andere door overname
van de statuten en het brevier van de Dominicanen. Onder zijn
bestuur volgde een tweede goedkeuring, en wel door Paus Innocentius
IV in 1248. Eerst later heeft het klooster van Hoei de leiding in
de Orde overgenomen. Om de status van Hoei en zijn prior-generaal
te legaliseren, zijn er in de statuten en in de oorkonde van Hendrik
van Gelder, elect-bisschop van Luik, van 31 December 1248 interpo
lates aangebracht.
Dit is kort samengevat — en daardoor onvolledig — het ontstaan
en de eerste onwikkelingen van de Orde, zoals pater van Rooijen die
in de zestiger en zeventiger jaren reconstrueerde. Zijn uitgewerkte gedachten
zijn ons in handschrift (in het Frans) bewaard. Pater Michael
Cotone (Onamia) heeft een Engelse vertaling bezorgd12.
In de kern vinden wij deze gedachten ook al in het laatste boek
over ordesgeschiedenis, dat pater van Rooijen in 1979 publiceerde:
,,Liebfrauenthal zu Ehrenstein" 13.
Veel in zijn reconstructie blijft hypothese. Het ontbreek ons eenvoudigweg
aan historische documenten uit de eerste twee eeuwen van
de ordesgeschiedenis, die een helder licht werpen op het ontstaan en
de eerste ontwikkelingen.
Of hier ooit meer duidelijkheid komt, valt vooralsnog te betwijfelen.
Het werk van Henri van Rooijen heeft in elk geval een aantal
vragen opgeroepen, die tot nader onderzoek of tot een verantwoorde
stellingname stimuleren. En dat is zeker in de geest van de schrijver !
Zo lijkt mij o.a. een vergelijkend onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis
van de verschillende groeperingen Kruisbroeders, Kruisheren,
Kruisridders en Kruisdragers uit de twaalfde en dertiende eeuw
12 H. van Rooijen, Ecclesia sanctae Crucis de dam loco. The true origins of the Crosiers: A
spiritual Drama, in de Engelse vertaling van Michael Cotone, Onamia (U.S.A.) 1985 (eigen
uitgave).
B H. van Rooijen, Liebfrauenthal zu Ehrenstein. I Das Werden. Ein Buch des Glaubens
und der Liebe, Siegburg 1979, p. 76-83.

22 DE ORDESHISTORICUS DR. HENRI VAN ROOIJEN O.S.C.
zeer wenselijk. Daarbij gaat het voor ons om de vraag: in hoeverre
zijn bij hun legendarische of historische oorsprong gemeenschappe-
lijke elementen te onderkennen ? Verder zou het belangrijk kunnen
zijn te onderzoeken, in hoeverre in de latere geschiedschrijving van
verwisseling of vermenging der afzonderlijke groepen (o.a. met de
Italiaanse Kruisheren) sprake is geweest. Ook moeten wij Henri van
Rooijen's suggestie ernstig nemen, dat dzfratres sanctae Cruets in het
begin geen besloten groep zijn geweest, maar veel meer een losse fe-
deratie van zelfstandige stichtingen.
Wij zijn pater van Rooijen tot dank verplicht, omdat hij ons een
critische beschouwing van de oorsprongsgeschiedenis van de Orde
heeft bijgebracht, ook al kunnen wij zijn reconstructie van dat oudste
verleden niet in alle onderdelen aanvaarden.
In zijn laatste levensjaren heeft pater van Rooijen over ordesge-
schiedenis niets meer gepubliceerd. Het werd stiller om hem heen,
totdat de dood hem op 9 November 1987 verraste.
Henri van Rooijen was een veelzijdig begaafd man: kerkhistoricus,
pastor, theoloog en literator. Hij blijft een van de grote promotoren
van de ordesgeschiedenis en vond als zodanig veel erkenning binnen
en buiten de Orde.
Daarbij was het vooral het oudste verleden van de Orde dat hem
boeide. Bij dat onderzoek had hij te kampen met de handicap, dat
ons uit dat oudste verleden zo weinig documenten bewaard gebleven
zijn, die ons inlichten over de spiritualiteit van de stichter(s) en van
de eerste generaties ,, Kruisbroeders ". Want naar die spiritualiteit,
naar dat charisma, zocht hij hartstochtelijk tot aan het einde van zijn
leven.
Dat onderzoek voort te zetten is zijn opdracht aan ons.
P.S. Een bibliografie volgt in jg. 1989.
Dr. Gerard Q. REIJNERS o.s.c.

HET TRACTAAT ,,DE CONVENTUALITATE
VAN PRIOR JOHANNES SPIJCK VAN
I. HET HANDSCHRIFT
MARIENFREDE (1656-1676)
In de jaren dat kruisheer Dr. A. van de Pasch zijn uitgave plande
van de kapittelrelicten van de Kruisheren, en daarvoor een zo breed
mogelijke basis van handschriften zocht, ontdekte hij in het Archiv
Schram te Neuss (Duitsland, Nordrhein-Westfalen) een handschrift
van het kruisherenklooster van Hohenbusch. Het werd samen met de
gedrukte Statutenuitgaven van 1660 ingebonden. Naast een geschre-
ven index op deze Constituties, een reeks pauselijke oorkonden en
andere stukken, de acten van het generaal kapittel van 1600 tot 1698,
staat op fol. 128 r. tot 132 v. een Tractatus Adm. R.P. Joannis Spijck
conventus Mariae Pads Prioris dignissimi, de acquirenda conventualitate
seu incorporatione in ordine Regularium Canonicorum S. Crucis,
et inde consequentibus iuribus. Deductio ex iure, statutis, constitutionibus
et consuetudine remonstrata. De nieuwe foliering is echter
onregelmatig daar er een fol. 130 a r. en v. is ingevoegd.
Niet alleen in de gedrukte Constituties ontbreken meerdere bladzijden
; ook in dit tractaatje ontbreken er twee. De boekbinder is
met zijn teksten erg slordig omgesprongen, want bij het afsnijden is
meermalen de tekst geraakt. Door vocht- en waterschade zijn er nogal
wat vlekken ontstaan waardoor de tekst moeilijk leesbaar wordt. Op
aanraden van een archivaris van het Landschaftsverband Rheinland
liet Dr. van de Pasch meerdere gedeelten van het handschrift onder
belichting met een kwartslamp fotograferen, waardoor veel meer lees-

24 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
baar werd. Na ontcijfering van de tekst mochten wij einde 1971 het
tractaatje van hem ontvangen K
Gezien de zeldzaamheid ervan, willen we het hier in zijn geheel
publiceren en van juridische nota's voorzien. Daarvoor geven we een
tamelijk vrije en ingekorte vertaling; omdat de nummers van het
handschrift worden aangehouden, is de vergelijking met de oorspronkelijke
tekst en dus de controle vrij gemakkelijk. Het is tevens de bedoeling
om, tot beter begrip van het geheel, de ,, conventualitas " te
plaatsen tegen de achtergrond van de ,,stabilitas loci", de vaste band
die de geprofeste bond aan het klooster van zijn professie, waarnaar
hij bij verplaatsing of overlijden in de relicten van de generale kapittels
steeds genoemd wordt, ook wel ooit uitgedrukt als ,,domus nativa",
het huis van zijn ,,religieuze'' geboorte2.
De tekst van Spijck in dit handschrift van het klooster Hohenbusch
is zeker niet de oorspronkelijke. Gezien de gedrukte tekst van de
Constituties van 1660 waarmee het begint, de erin voorkomende diplomata
van na die tijd (het laatste is een nog nergens anders gevonden
voorname privilegebevestiging van 1677) en de kapittelrelicten
tot 1698, werd het geschreven tussen 1660 en 1689. Een groot gedeelte
van het geheel is van Adolphus zum Hoff, kruisheer van Ho
henbusch3. De hand van Spijck kennen we alleen door zijn handtekening
als prior van Marienfrede op p. 3 van het onder zijn prioraat
begonnen Liber Annotationum 1656-1718 Mariaepaczs\ die helemaal
geen gelijkenis vertoont met het handschrift van Hohenbusch.
Daarbij wijzen meerdere open plaatsen of gemaakte fouten in het
handschrift erop dat het niet van Spijck kan zijn; de auteur zelf zou
niet 1604 schrijven waar het generaal kapittel van 1504 bedoeld
wordt; evenmin sommige fouten bij het citeren van het Corpus Iu-
1 De kapittelrelicten werden door de Koninklijke Commissie voor geschiedenis in 1969 te
Brussel uitgegeven : Definities der Generale Kapittels van de Orde van bet H. Kruis 1410-1786,
verder geciteerd : Definities. Voor de beschrijving van handschrift, 13 van het Archiv Schramm
te Neuss, de inhoud, de herkomst (Hohenbusch) en datering (in zijn geheel van na 1690; voor
de onderdelen moeilijk te zeggen), zie de Inleiding op de Definities, p. 12-15. Voor de inlichtingen
over het fotograferen van het hs, brief van A. v.d. Pasch van 11-12-1971 aan A. Ramaekers
(eigen archief). Over A. v.d. Pasch : herdenking met bibliografie in Clairlieu, XXXVI,
1978, p. 115- 136. Het hs heeft de schrijfwijze Spijck, die zelf zijn naam ook zo schrijft, maar
vaak als Spyck geciteerd wordt.
2 Definities, passim; domus nativa, b.v. p. 544.
3 Ibidem, p. 15.
4 A. VAN de PASCH, Bibliotbeca manuscripta Fratrum Stae Crucis II, in de reeks Cruciferana,
nova series n. 14, St. Agatha, 1951, excerpten p. 55-66 ; microfilm in APHOSC (Archivum
Photographicum Historicum Ord. S. Crucis) te Amersfoort, n. 1149.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 25
ris Canonici. Soms lijkt het een verkorte samenvatting van de oor-
spronkelijke tekst van Spijck te zijn, vgl. p. 7, 37 5. Ook zou Spijck
zich zeker niet gepermitteerd hebben om in de titel zichzelf aan te
kondigen als ,,conventus Mariae Pads prior dignissimus'\
Eigenaardig is dat van zo'n handschrift:, dat toch door een bekende
figuur in de Orde geschreven werd, geen enkel ander handschrift bewaard
gebleven zou zijn. Het was toch een voor reguliere kanunniken
voornaam onderwerp, dat m.i. zeker door andere kloosters zal
zijn gecopieerd. Zelfs onder de handschriften van Marienfrede, die
in de Landes- und Stadtbibliothek thans Universitatsbibliothek van
Diisseldorf bewaard bleven, komt het niet voor, terwijl Spijck het
daar toch als prior van het klooster schreef6. Zeker zijn er nog an
dere afschriften geweest. In 1949 schreef A. van de Pasch een artikel:
Een commentaar op de Statuten, over een handschrift, geschreven
tussen 1679 en 1682, dat in Sint-Agatha berust en de Constituties
van 1660 becommentarieert7. De auteur van deze commentaar verwijst
twee maal naar het Tractatulus de conventualitate van Johannes
Spijck; hij vermeldt ook andere tractaten die hijzelf geschreven heeft,
waaronder er een, de legibus, gevolgd wordt door een digressio over
de orde, waarvan § 10 het tractaatje van Spijck bevatte8.
Ook Generaal van den Wijmelenberg heeft het tractaatje van Spijck
gekend. Rechtstreeks of door de bovengenoemde commentaar? Feit
is dat hij in een bundel bewaarde nota's, waarvan meerdere bladzijden
zeker verband houden met de door hem uitgegeven Constituties
van 1868, op twee plaatsen Spijck ongeveer letterlijk citeert. De eerste
maal als hij de graden van conventualitas aanhaalt, nl. conventuales,
vocales, capitulares en seniores ; de tweede maal, in nota's van 9 juni
1862, waar hij de drie manieren van incorporatie opnoemt9. Ook in
5 Vgl. o.a. de nota's 118 en 119 verder bij de Latijnse tekst.
6 Zie A. v.D. PASCH, Bibl. manuscripta, II, p. 9-17.
7 In Clairlieu, VII, 1949, p. 40-53. Het hs bleek na de ordening van het archief onvindbaar,
aldus Th. van den Elsen in een brief van 28-7-1983 (eigen archief); wij danken hem hier
voor zijn hulp bij onze opzoekingen over Spijck.
8 A. v.D. PASCH, a.c, p. 49 en 51; de verwijzing op p. 51 naar nr. 19 van Spijck moet
echter een vergissing zijn, daar nr. 19 gaat over de graden van conventualiteit en niet over de
,, seniores ad computum''.
9 Archief Generalaat 718, bundeltje aantekeningen van v.d. Wijmelenberg en Smits over
de generale kapittels van 1853, 1859, 1871, 1873 : verkiezingen, conventualiteit, beheer, sta
tuten. Vgl. bij Spijck de nrs 20, 2-18. Dank aan confrater P. Winkelmolen, die ons de tekst
van Arch. Gen. 718 bezorgde die hij bij de ordening van het generaal archief vond. Na de
vestiging van magister-generaal L. Graus te Rome zal het archief van generaal W. van Hees
(1946-1981) naar Rome gaan ; al het vroegere naar St. Agatha.

26 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
zijn Collationes et Diluddationes in Regulam et Constitutiones FF.
CC. RR. Ordinis S. Crucis haalt hij het tractaatje van Spijck aan over
de seniores als de ,, capitulares ad computum et inspectores ratio-
num", d. zij aan wie de econoom geregeld rekenschap moest geven:
prior, subprior en seniores10. Maar in elk geval is het hier uitgege-
ven handschrift het enige nu gekende.
II. DE AUTEUR
Toen de historicus Anton von Dorth (1626-1695), in de tachtiger
jaren van de 17e eeuw het klooster Marienfrede bij Dingden (D.) be-
zocht om ook daar, zoals op zoveel andere plaatsen, oude inscripties
van wapens, glasramen en grafstenen op te tekenen, leidde Conra-
dus Hegh van Erkelenz, de oud-procurator van het klooster, hem
rond. Ze bezochten natuurlijk voornamelijk de kerk, waar von Dorth
onder zijn vele aantekeningen ook het grafschrift optekende van Jo
hannes Spijck : ,,Anno Domini 1676 30 Januarii obiit Admodum
Reverendus Pater Johannes Spijck Prior 33 annis huius domus profes-
sus. Requiescat in pace. Amen". Op 30 januari 1676 overleed dus
Johannes Spijck, geprofeste van Marienfrede, die gedurende 33 jaar
prior was11.
Een andere Johannes Spijck, afkomstig van Bocholt, was prior te
Marienfrede van 1598 tot 1608 en bleef bekend door zijn interessant
en waardevol ,, Tagebuch''. Zowel zijn naam als die van ,, onze
Spijck wordt nogal verschillend geschreven: Spijck, Spyck, Spyckius,
Spick. Of de Johannes Spijck van het tractaat De Conventualitate tot
dezelfde familie behoort als zijn vroeger naamgenoot en ook van Bo
cholt afkomstig was, weten we niet. Maar beiden waren geprofesten
van het klooster Marienfrede, waren er prior en lagen er begraven.
10 Uitgegcven St. Michiels-Gcstel, 1872, korte commentaar bij de Regu/a S. Patris Augustini
Episcopi et Constitutiones cum Caeremoniali FF. Ordinis Canonici S. Crucis, St.
Michiels-Gestel, 1868 ; zie p. 57. In het hs van Spijck moet dit nr. 23 zijn, dat een der ontbrekende
nummers is, in ons hs. Daar de ,,seniores ad computum" ook worden aangehaald
in de statutencommentaar (zie nota 7, 8 boven), kan van den Wijmelenberg hierop terugge-
gaan zijn.
11 K. BAMBAUER-H. KLEINHOLZ, Niederrheinische Inschriften, aufgezeichnet von Anton
von Dorth (1626-1693), I, Wesel 1979, p. 52. Hegh (Hech) was procurator tot 1681, en stierf
in 1689, zodat het bezoek van A. von Dorth tussen 1681 en 1689 ligt. Zie bespreking van dit
werk in C/air/ieu, XXXIX, 1981, p. 127-128.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 27
Van klooster en kerk blijven enkel wat fiindamenten over, nu bedolven
onder vruchtbaar gras- en bouwland. In warme zomers kan men
de omtrekken ervan onderscheiden, omdat het gras daar 't eerst verdort12.
Student en lector
Gezien de duur van de studies, waarschijnlijk in heel de Maas- en
Rijnprovincies maar in ieder geval in Marienfrede, zal Johannes Spijck
in 1628-1629 zijn ingetreden en na enkele maanden postulaat, het
noviciaat te Marienfrede begonnen zijn. Na zijn professie is Johan
nes dan naar het gemeenschappelijk studiehuis voor filosofie gestuurd
te Briiggen, terwijl het provinciaal kapittel van 9 mei 1632 hem voor
Diisseldorf benoemde voor de theologiestudie, samen met twee fraters
van Sint-Agatha, twee van Emmerich, een van Briiggen en een
van Hohenbusch; ook van Diisseldorf zelf waren er enkele studenten;
dus een Idas van minstens 9 fraters13. Johannes heeft vanwege ziekte
vroegtijdig zijn studies moeten afbreken. Op 18 maart 1634 nl.
schreef prior Clamor Avercamp van Marienfrede aan provinciaal
H.W. Verheijen te Sint-Agatha dat hij Johannes Spijck, die kort tevoren
op advies van de dokter naar zijn ,,domus nativa" was teruggekeerd,
aan drie candidaten voor filosofie rhetorica wilde laten geven,
zodat ze de filosofie beter zouden kunnen volgen14.
Is dit een eenmaal begonnen en daarna doorlopende bezigheid geweest
? Of is Spijck naar Keulen gestuurd om aan de universiteit zijn
theologische studies te voleindigen en te vervolmaken ? R. Haass en
A. van de Pasch geven hem de titel van Sacrae Theologiae Licencia-
12 Het ,,Manuale Actorum" werd van een inleiding en index voorzien, uitgegeven door
Dr. A. Zwart in de oorspronkelijke Latijns-Middelnederlandse tekst samen met een Nederlandse
en Duitse vertaling: Johannes Spick. Manuale actorum, in Unser Bocholt, jg. 1984 tot 1986;
nu ook als boek verkrijgbaar bij ,, Clairlieu
13 In Marienfrede verliepen er tussen de inkleding en de eerste H. Mis van de fraters die in
het hs Ltber Annotationum 1636-1718 staan opgetekend, meestal zes jaren, soms vijf tot zes,
ook al eens meer of minder; vaste conclusies zijn niet te trekken. Voor de noviciaats- en studiehuizen,
A. v.d. PASCH, Prior H.W. Verheijen 1584-1647, in Clairlieu, XXXII, 1974, p 31
39-40.
14 Archief St. Agatha, doos Rijn- en Maasprovincie, omslag Marienfrede ; A. v.d. PASCH,
o.c., p. 40.

28 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
tus. Die zou hij dan in de jaren 1635/1636-1640 moeten behaald
hebben15.
Op het provinciaal kapittel van 19 april 1640 werd hij benoemd tot
lector en regens van het fllosofisch studiehuis te Diisseldorf. Elk tri
mester moest hij aan de vicaris van de provinciaal een gewetensvol
verslag sturen over de geestelijke en wetenschappelijke vooruitgang
van zijn leerlingen, zodat er aan ongeschikte candidaten niet onnodig
geld zou worden verspild. Behalve de studenten van het huis zelf waren
er studenten van andere kloosters, die daarna hun studies aan de
universiteit te Keulen moesten voortzetten16.
Prior te Diilken 1643-1656
Ook nu zou het geen langdurige studieloopbaan worden, want in
1643 werd Johannes prior gekozen te Diilken in het hertogdom Julich,
waar de kruisheren toen bijna tweehonderd jaar gevestigd waren.
Het Sint Sebastiaankloostertje te Diilken was van het begin af
een tamelijk arm en klein klooster geweest met 6 priesters en enkele
lekenbroeders of donaten. In 'n visitatierelict van de parochie van
1533 stond over de kruisheren, dat ze een vroom leven leidden, geen
ergernis gaven en gehoorzaam waren aan de prior; maar ook: ,, sin
arme wichter, komen scharf hin". Ze konden dus nauwelijks leven
van de inkomsten van hun pachthoeven en stichtingen en hoefden
in 1553 geen belastingen te betalen : ,,nihil, quia pauperes" 17. De
dertigjarige oorlog maakte het er niet beter op en bij taxatie van de
kloosters door de Orde of provincie stond Diilken steeds aan het
staartje. Johannes Spijck kwam in een arm klooster terecht, waar de
meeste prioren het niet lang uithielden. Van 1598-1700 waren er
twintig prioren; een zelfs slechts een maand ! Veel werk in de ziel-
15 C. R. HERMANS, Annales Canonicorum regularium S. Augustini Ordinis S. Cruets, 's-
Hertogenbosch, 1858, I, 2, p. 88 schrijft S. Theol.L.; zie ook R. HAASS, Die Kreuzherren in
den Rheinlanden, Bonn, 1932, p. 152; A. v.d. PASCH, Het klooster „ Clairlieu " te Hoei en
zijn prioren-generaal 1210-1786, in Clairlieu, XVIII, I960, p. 43; Definities, 479, nota 4. Als
W. Wijnantz in Annales, III, p. 219, de lijst van kapittelheren van 't prov. kap. van 1646 optekent,
zegt hij in een nota dat, in het exemplaar dat hij gebmikte van A. de Vrese, stond bijgeschreven:
,,Dein Prior b. Mariae Pacis, S. Theologiae Lector"; ook in Annales, I, 2, p. 140
staat S. Theol. Lector, eveneens van Wijnantz. We menen echter, dat Spijck nooit Lector van
Theologie is geweest, zodat Licenciatus waarschijnlijker lijkt.
16 Archief St. Agatha, zie boven nota 14; Annales, III, p. 213; A. v.d. PASCH, Prior Verheijen
..., in Clairlieu, XXXII, 1974, p. 67.
n A. v.d. PASCH, Diilken, in Diet. d'Hist. et de Geogr. Ecclesiastiques, XIV, Parijs, I960,
Col. 991; HAASS, o.c, p. 150.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 29
zorg was er niet tenzij de officies, predikaties en het biechthoren in
eigen kerk. Wei was er allerwaarschijnlijkst een Latijnse school, waar
in 1788 van gezegd werd dat ze sinds onheugelijke tijden
bestond18.
In tegenstelling met zoveel andere prioren van dit kloostertje, heeft
Johannes Spijck er zich blijkbaar thuis gevoeld. Naast zijn gewone
ambtsbezigheden en het urenlange getijdengebed rond de dagelijkse
conventsmis, heeft hij er, studax die hij was, nog les gegeven. Godsdienstles
aan de kinderen van de stadsschool of lessen aan de Latijnse
School? Een simpel feitje wijst hierop. Van de stad Dulken kreeg hij
in 1653 een habijt ,,wegen seines Schoelgehalz'\ ter waarde van
17,25 rijksdaalders19.
Als prior was Spijck gerechtigd het provinciaal kapittel bij te wonen.
In September 1646 werd dit te Keulen gehouden. Kruisheer Aegidius
de Vrese maakte toen voor elk van de kapittelleden enkele la
tijnse verzen, in een brochuurtje van 16 bladzijden uitgegeven als een
Kroon van de vergadering van de heUige en Canonieke Orde van het
zaligmakende Kruis uit Rijn- en Maasprovincie, aan de Paters Prelatenf
Prioren en medebroeders te Keulen bijelkaar gekomen, kroon
die als het ware samengevlochten is uit levende edelstenen en bloemen.
Het jaar van het heil 1646 in de maand September20. Voor
Spijck maakte hij volgend gedicht. Tot beter begrip :
Augustinus wordt afgebeeld met een vlammend hart. Met ,,spicula"
en ,,spicas" wordt wel op de naam Spijck gezinspeeld. Pater
meus agricola est, Joh. 15, 1. Het leesteken; lijkt de betekenis van
onze, te hebben.
Admodum Reverendo P. F. Johanni Spijckio domus Dulckensis
ducatus Juliac. fundatae An. 1480. Priori.
D.NJ.C. factus est obediens usque ad mortem mortem
autem Crucis. Philipp. 2.
Qui Patris effigiem; magni Ducis AUGUSTINI
Aspicit, ardenti spicula corde videt:
is HAASS, o.c, p. 150-154, over Dulken.
19 HAASS, o.c, p. 152; H. DOERGENS , Chronik derStadt Dulken, 1925, p. 212, die foutief
beweert dat J. Spijck kruisheer van Roermond was. In F. DOHR, Aus dem alten Dulken,
Viersen, 1976, p. 164-167 staan enkele oorkonden uit de tijd van prior Spijck over goederen!
20 Later opgenomen in Aegis Aegidio-Vresana sive Poemata R.P. Aegidii de Vrese, Can
Reg. S. +, Keulen, 1665, p. 179-198; over Spijck, p. 196; Annales, I, 2, p. 57 en III, p. 217-
219; St. Agatha, archief, Inventaris, nr. 147; relict van dit kapittel (excerpten) in Annales,
III, p. 216-217.

30 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
AUGUSTI Patris es natus non degener: ulla
Spicula ne noceant; cor tibi fixit amor:
Spicula fecit amor: jaculo Cruets intima fixus,
Confixus sequeris signa potentis Heri.
Cui Pater Agricola est, multam tibi corde sementem
Fecerat: hinc Spicas messis opima dedit:
Doctrinae et virtutis opes dant horrea mentis:
Inde seres tern's \ quod super astra metas.
Aan de Zeereerwaarde Pater Frater Johannes Spijck,
prior van het klooster te Diilken in het hertogdom
Jiilich, gesticht in het jaar 1480.
Onze Heer Jezus Christus is gehoorzaam geworden tot de
dood, ja tot de dood van het Kruis. Philipp. 2.
Wie het beeld beschouwt van onze Vader, de grote Leider
Augustinus, ziet pijlen in een vlammend hart;
Van deze verheven vader zijt gij een ware zoon: mogen geen
pijlen U schade toebrengen; de liefdesschichten
hebben uw hart geraakt.
Want de liefde bracht ook pijlen voort; door de speer van
het Kruis tot in uw diepste wezen getroffen en met Hem
gekruisigd volgt gij het voorbeeld van uw machtige
Meester.
Zijn vader is de Landbouwer en Hij heeft in uw hart een
rijke wasdom doen ontstaan; zodat Hij U ook een overvloedige
korenoogst schonk.
Uw geestelijke voorraadschuren geven rijke gaven van wijs-
heid en deugd. Daardoor kunt ge op aarde uitzaaien
wat ge in de hemel aan oogst zult binnenhalen.
Doordat Spijck na de vele korte prioraten dertien jaar te Diilken
bleef, heeft hij werkelijk leiding kunnen geven en een steun kunnen
zijn voor de kleine communiteit, die door zoveel priorkeuzen op
korte tijd, en wellicht nog meerdere weigeringen zeker ontredderd zal
zijn geweest21. Maar bij zijn normale bezigheden werd hij aangesteld
als lid van een ordescommissie tot voorbereiding van een
nieuw brevier, en, reeds eerder, van nieuwe aangepaste Constituties.
In 1655 werd hij op het generaal kapittel tot definitor gekozen
(1655-1658), een ambt als raadslid van de magister-generaal, dat
duurde tot het volgende generaal-kapittel en niet onmiddellijk kon
herhaald worden. Dit bracht noodzakelijk vergaderingen en reizen
met zich mee. Het pleit voor zijn goede naam en aanzien in de orde,
21 Zie de lijst van prioren bij DOHR, o.c, p. 205, waar in 1621 twee prioren voorkomen en
verder telkens een andere in 1622, 1626, 1630, 1637 en 1643, toen Spijck kwam en bleef tot
1656.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 31
dat hij op het kapittel van 1661 opnieuw tot definitor gekozen werd
(1661-1664)22.
Maar intussen werd Spijck door het klooster van Roermond in 1656
prior gekozen. Ook nu aanvaardde hij dit, al zal het heengaan uit de
kleine en goede communiteit van Diilken voor hem zelf en de con-
fraters niet licht geweest zijn; nauwelijks in functie, koos zijn ,,do-
mus nativa" Marienfrede hem op 27 november tot prior, en keerde
hij naar het huis van zijn professie terug. Als hij later in zijn tractaat
De conventualitate de band van de kruisheer met het huis van zijn
professie nogal sterk verdedigt, is het wellicht zijn eigen ervaring die
hem tot dat standpunt brengt23. In je ,,eigen huis" ben je pas echt
thuis, ook al ben je er lang weg geweest.
De herziening van het brevier
Magister generaal Renerus Augustinus Neerius had in 1625 een
nieuw brevier laten drukken en ook plannen gemaakt voor een
nieuwe missaaluitgave. Hij stond nl. voor een drievoudig probleem.
Er moest een uniformiteit komen in de orde wat breviergebed en H.
Mis betrof. Men moest tot overeenstemming komen van brevier en
missaal, die nu te vaak van elkaar verschilden. Tenslotte zou er een
eenheid moeten komen van de riten of ceremonies die tot dan toe in
de kloosters nogal verschillend waren; dus een uniforme handelwijze
in de rubrieken van koorgebed en heilige mis.
Neerius heeft dit probleem in zijn geheel niet kunnen oplossen
door de brevieruitgave van 1625 alleen. En daarbij heeft het brevier
de goedkeuring van de kloosters niet kunnen verkrijgen24.
Zijn opvolger Pierre Blavier besloot op zijn eerste generaal kapit
tel van mei 1648, vier maanden na Neerius' dood, dat de vier defi-
nitoren aan meerdere daartoe bekwame confraters de opdracht
moesten geven tot een herziening van het brevier van 1625, en wel
22 Definities, p. 475-476; 479, 485. Als definitor tekende hij met de generaal en de andere
definitoren een fundatiegoedkeuring voor Aken, Annales, III, 258.
23 L. HEERE, Het Roermondse Kruisherenklooster, in Publications de la Soc. historique ...
limbourg, DOCVII, 1941 (overdruk 50 biz.) noemt Spijck niet als prior van Roermond. Maar
het Liber Annotationum 1636-1718 zegt p. 4 uitdrukkelijk: ,,omnium votis electus et vocatus
ex prioratu conventus Ruremundensi "; Definities, p. 479, nota 4.
24 A. VAN ASSELDONK, Het brevier van de Kruisheren , in Clairlieuy II, 1944, p. 31-40 en
97-102; kort samengevat bij A. RAMAEKERS, R. A. Neerius Magister Generaal van de Kruisheroi
1619-1648, in Clairlieu, XLII, 1984, 46-48.

32 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
met als model het Romeinse brevier. Daarna zou die herziening door
meerdere confraters worden beoordeeld, aan het volgende generaal
kapittel worden voorgelegd en dan, na goedkeuring door de H. Stoel,
worden gedrukt25.
Wie de definitoren voor deze zware studietaak aanduidden, weten
we niet. De enige die er werkelijk aan gewerkt heeft, was Jordanus
de Raedt van het klooster te Emmerich die voor het volgende gene
raal kapittel van 1652 een ontwerp kon voorleggen. Want op dat ka
pittel werden drie kruisheren, waaronder Johannes Spijck, aangewe-
zen om binnen een half jaar die herziening te bestuderen en met
hun correcties aan de magister generaal voor te leggen. Het geheel
zou dan nog eens door prior Augustinus Jamar van Dinant en prior
Petrus Dumont van Namen worden beoordeeld26.
Alle mooie voornemens ten spijt gebeurde er weinig. Op een bij-
eenkomst van generaal en definitoren werden, blijkbaar op de tekst
van Jordanus de Raedt, wel enkele opmerkingen gemaakt; maar pas
drie jaar later, op het generaal kapittel van 1655 onder de opvolger
van Pierre Blavier, Nicolaus de Hanneffe, werd een volgende stap gezet.
Spijck was definitor gekozen en heel de zaak werd aan hem toe-
vertrouwd. Hij moest aan Jordanus de Raedt zijn ontwerp en de door
de definitoren gemaakte opmerkingen vragen en die op de eerstvol-
gende vergadering aan generaal en definitoren voorleggen27. Hij zal
van het aanwezige materiaal wel een geheel hebben moeten maken.
Maar Spijck had het blijkbaar te druk met de Statutenherziening, die
op het volgende kapittel in 1658 kon worden goedgekeurd. Op dat
kapittel kwam men opnieuw terug op het brevier. Spijck, sinds 1656
prior van Marienfrede, kreeg opnieuw de opdracht. 't Staat er kort
en krachtig: ,, De verbetering van ons brevier en de aanpassing aan
het Romeinse, maar zoveel mogelijk zonder ingrijpende veranderin-
gen, wordt toevertrouwd aan de prior van Marienfrede" 28.
Het zal Spijck nog heel wat moeite en studie gekost hebben, maar
voor het volgende generaal kapittel in 1660 was hij met zijn werk
klaar. Hij kon een definitief bewerkt exemplaar van de Raedt aan het
kapittel voorleggen, aangepast aan het Romeins brevier, maar toch
zo, dat de bestaande grote en vaak kostbare koorboeken in gebruik
25 Definities, p. 471.
26 Definities, p. 475-476; VAN ASSELDONK, o.c, p. 40-41, 104.
27 Definities, p. 480; VAN ASSELDONK, o.c, p. 41.
28 Definities, p. 483; VAN ASSELDONK, o.c, p. 41.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 33
konden blijven, al moesten er de nodige correcties in worden aangebracht.
Het kapittel oordeelde, dat er dan ook maar meteen werk
moest gemaakt worden van het drukken. Enkele confraters werden
belast om, binnen drie maanden, prijsopgave te vragen bij meerdere
drukkers en te overleggen over de kwaliteit van het papier en het te
kiezen lettertype29.
't Blijft voor ons, mensen van een jachtige tijd, moeilijk te begrijpen,
waarom het nog eens vier jaar moest duren voor men tot het
drukken overging. In 1664 drong het generaal kapittel er bij de pri-
oren op aan, om het aantal exemplaren, dat ze voor hun klooster nodig
hadden, alvast vooraf te betalen, zodat men tot het drukken zou
kunnen overgaan30.
In 1665 was het dan zo ver en verscheen de uitgave van het nieuwe
brevier, te Keulen gedrukt. Een mooie titelplaat stelt de regelvader
Sint Augustinus voor en de H. Quiriacus, links en rechts van de titel;
boven naast het kruisherenkruis twee medaillons met paus Innocentius
III en IV, die de orde goedkeurden; onder met paus Johannes
XXII en Benedictus XII, die haar met meerdere privileges begiftigden31.
In 1682 werd aangedrongen op het bijschrijven van feesten
die in het Romeinse brevier waren bijgekomen. Goed dertig jaar na
het verschijnen gingen er alweer stemmen op over de wenselijkheid
van een nieuwe brevierherziening. Maar de redactie de Raedt-Spijck
bleef tot 1727 in gebruik32.
Het Caeremoniale
Door de brevieruitgave van 1665 was veel opgelost. De jarenlange
moeilijkheden en tweeslachtigheid van het verschil tussen koorofficie
en H. Mis waren door grotere toenadering tot het Romeinse bre
vier, en met name door het afschaffen van meerdere feesten en het
invoeren van andere, opgeheven. Maar met het invoeren van het Ro
meinse missaal in 1631 had men ook de Romeinse rubrieken aanvaard.
Aanvaard, maar niet verplichtend gesteld, zodat het in de verschillende
kloosters nooit tot een uniformiteit gekomen was. Ook het
,,ordinarium" of ,,Rituale" diende te worden aangepast.
29 Definities, p. 486; VAN ASSELDONK, o.c, p. 41 en 105.
30 Definities, p. 489; VAN ASSELDONK, o.c, p. 41 en 105-106.
31 Zie ill. VAN ASSELDONK, o.c, p. 43.
32 Voor de verschillen van het brevier van 1665 met dat van 1625 zie VAN ASSELDONK,
o.c, p. 42-44; verder p. 44-46 en Definities, p. 507 en 512.

REVIARI
SACKI AC CANON*
OfcDINtS
ANCTA. CRVCIS
dccrcto Capituli
ncralis Breuiari
Mifeali Roman
accommodatxiiii
ac editum.
COL OK lit
fibusOrdi

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 35
Nu het nieuwe brevier verschenen was, leek het ogenblik gunstig
om ook dit probleem op te lossen. ,,Zowel door het nieuwe brevier
als door het aanvaarden van het Romeins missaal, aldus het generaal
kapittel van 1664, is ons ordinarium of Rituale voor een groot ge-
deelte in onbruik geraakt en een nieuw noodzakelijk geworden''. De
samenstelling hiervan (compilatio) werd toevertrouwd aan Johannes
Spijck, prior van Marienfrede, prior Petrus Dumont van Namen,
prior Augustinus Jamar van Dinant en pater Jordanus de Raedt. Zij
hadden alle vier al in meerdere of mindere mate meegewerkt aan het
brevier33.
Wat is hiervan terecht gekomen ? De Raedt en Spijck waren man-
nen die in het verleden de hun opgedragen taak hadden uitgevoerd.
De aanmaning van het generaal kapittel van 1730, bevestigd in 1733
en 1736, dat in alle kloosters de rubrieken van koorofficie en H. Mis
moesten bestudeerd worden kan op het bestaan van een Caeremo-
niale wijzen, maar meer ook niet34.
Aangepaste Constituties
Spijck had in het rustige kloostertje te Dulcken de tijd om te stu-
deren, en de Orde heeft daar in ruime mate gebruik van gemaakt.
Wanneer Spijck, alleen of samen met anderen, de opdracht kreeg
voor een Statutenherziening weten we niet. Bij de uitgave ervan in
1660 is hij de enige die in de inleiding door magister generaal Nico-
laas de Hanneffe genoemd wordt als ,, specialiter ad hoc deputa-
tum" 35. De Constituties van 1248 waren, aangevuld met kapittel-
besluiten, in gebruik gebleven, al had het hervormingskapittel van
1410 alle later bijgevoegde bepalingen vernietigd om tot de zuivere
levenswijze van de beginjaren terug te keren. In 1466 en 1498 beval
het generaal kapittel om de sinds 1410 door drie kapittels goedgekeurde
en dus statuut geworden bepalingen aan de oorspronkelijke
33 Definities, p. 489; VAN ASSELDONK, o.c, p. 44, 109. De woorden ,,ordinarium seu Ri
tuale" kunnen verwarrend klinken. Het ordinarium was eigenlijk 't boek waarin het officie en
de mis van elke dag aangeduid werden, vaak met de beginwoorden van de Introi'tus, Graduale,
enz. erbij. ,,Rituale" duidt meer op de ceremonies of riten (gebaren, houding, handelingen)
in H. Mis en officie. Waarschijnlijk is hier een boek bedoeld - Later werd het Caeremoniale
in de Constituties van 1868 en 1925 opgenomen, dat echter nog meer bevatte, zoals de plechtigheden
bij de inkleding, professie enz.
34 Definities, p. 527, 531; Van ASSELDONK, p. 44, 60-61, Annales, III, p. 440.
35 Constituties 1660 (zie nota 29), 5e biz. van de inleiding (ongenummerd).

36 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
tekst toe te voegen36. Op volgende generale kapittels werden
nieuwe, aan de tijd aangepaste maatregelen, die een meer blijvende
waarde hadden, bij de statuten gevoegd, zodat zich voor of na een
herziening opdrong. Gedrukte Constituties had de orde tot dan toe
nooit gehad en de vroegere handschriften met de vele aanvullingen
waren in de praktijk moeilijk bruikbaar; vaak herhalingen, een ongeordend
geheel, te weinig samenhang37.
Spijck moet zijn concept reeds voor 1652 hebben klaar gehad,
want drie achtereenvolgende kapittels dringen dan aan op uitgave.
In 1652 schrijft het kapittel voor dat de statuten, zo vlug mogelijk,
op kosien van de orde moeten worden gedrukt. In 1655 spreekt het
over de ,, Statuta iam saepius revisa'' die voor de volgende definitorenvergadering
,,aan de drukpers moeten worden toevertrouwd" ; de
zorg hiervoor berust bij prior en definitor Clamor Averkamp van
Keulen. Tenslotte herhaalt het kapittel van 1658 dit bevel. Spijck
wordt hier uitdrukkelijk als de redacteur vermeld; de statuten zijn,
door middel van de daartoe gemachtigde nuntius, door de H. Stoel
in orde bevonden met het kerkelijk recht en bevorderlijk voor het
kloosterleven; ze zijn ook door dit kapittel nog eens zorgvuldig her-
zien en de druk blijft toevertrouwd aan de provinciaal van de Rijn-
provincie, Clamor Averkamp. Deze moest de onkosten bestrijden met
de taxen, door het vorige kapittel aan de kloosters opgelegd, en die
ze binnen drie maanden aan de provinciaal moesten betalen op
straffe van verdubbeling van de som38.
Met al de maatregelen die nog moesten genomen worden — goed-
keuring door meerdere professoren van Keulen e.a. — duurde het
toch nog tot 1660 voor de uitgave klaar was.
Spijck hield de indeling van de Constituties van 1248 aan en
voegde er een hoofdstuk over de donaten aan toe, grotendeels samen-
gesteld uit vroegere kapittelbesluiten. Ook de inhoud is die van 1248,
aangevuld met als statuut goedgekeurde kapittelbesluiten sinds 1410.
Het boek begint met de regel van Sint Augustinus, in 32 kleine
36 A. VAN DE PASCH, De tekst van de Constituties der Kruisheren van 1248, Brussel, 1952 ;
Definities, p. 26, 126 en 211. Kort overzicht van de Constituties van 1248-1955, A. RAMAE-
KERS, Geest en Inhoud van de Constituties der Kruisheren , in Inhoud en Waarde van Regel
en Constituties der Kruisheren, Diest, 1957, p. 81-85. De aanvullingen van 1466 en 1498, Annales,
II, p. 305-319 en 452-455.
37 Aldus generaal Nicolaas de Hanneffe in de inleiding op de uitgave van 1660.
38 Definities, p. 475, 480, 483.

Wapensteen van de stichters van het klooster Marienfrede

38 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
hoofdstukjes ingedeeld. Dan volgen de inleidingsbrief van de gene-
raal en meerdere goedkeuringen; al die bladzijden zijn ongenum-
merd. Bij de Constitutes begint de nummering van p. 1 - 120. Het
geheel is ingedeeld in Lectiones, zeker om het verouderde Lectionarium
te vervangen dat onder het dagelijks kapittel gebruikt werd. Ze
worden in de marge aangegeven, samen met verwijzingen naar het
Corpus Juris Canonici, het Concilie van Trente en soms naar de H.
Schrift.
Een grote ingreep was deze herziening niet. Toch schijnt er een ze-
kere tegenkanting geweest te zijn. Het generaal kapittel van 1661
moest erop wijzen dat het niet over nieuwe statuten ging, ,,zoals
sommigen ten onrechte denken" en dat ze in heel de orde moesten
onderhouden worden39.
Het moet rond die tijd geweest zijn dat Spijck, na zijn studies voor
de Constitutie-uitgave, het tractaatje schreef over de conventualiteit
waarin hij twee kwesties behandelt: Hoe wordt iemand lid van een
communiteit ? en: Welke graden van conventualiteit zijn er ?
Prior van Marienfrede - 1656-1676
Sinds het begin in 1444 kende het klooster Marienfrede een zowel
economische als geestelijke bloei. Buiten de beperkte zielzorg en pre-
dikatie voor eigen huisgenoten en kerkvolk, leidden de kruisheren er
het meer contemplatieve leven van de meeste reguliere kanunniken
van die tijd, waar, naast de gezongen liturgie, het werk in scriptorium
en boekbinderij een der vormen van bezinning, handarbeid en ascese
was. Schenkingen van goederen, stichtingen en pachthoven gaven
ruime levensmogelijkheden. De invloed van de Moderne Devotie
blijkt uit copieen van Jan van Ruusbroec, Geert Grote, Gerard Zer-
bolt, Jan Brinckerinck en Jan van Schoonhoven, terwijl ook mystici
als Hendrik Seuse en Hildegard van Bingen werden gelezen en over-
geschreven. Na een korte vervalperiode kwam er een nieuwe bloei,
waarbij door uitgebreide zielzorg het geloof in de omgeving bewaard
werd. Ondanks de vele beproevingen en plunderingen die de tach-
tigjarige en dertigjarige oorlog meebrachten, hield de economische
welvaart aan. Wei klaagde de visitator Henricus Waltheri Verheijen,
39 Regu/a S. Augustini Episcopi et Constitutiones Sacri Canonici Ordinis S. Cruets, Keulen
bij Petrus Metternich, 1660 ; Definities, p. 486 ; ook in 1664 en 1669, p. 489 en 491.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 39
prior van Sint-Agatha, in 1623 over de slappe tucht en stelde hij een
nieuwe prior aan. Maar de volgende prioren: Christianus Burensis,
Aegidius de Vrese en Clamor Averkamp garandeerden een spoedig
herstel, zodat de visitator van 1631 de broeders prijst om de aanwezige
liefde en deugd. Dat datzelfde jaar Marienfrede werd aangeduid
als studiehuis voor theologie en later voor filosofie, pleit voor de heer-
sende geest en sfeer40.
Daar werd Johannes Spijck in 1630 geprofest en keerde hij na zoveel
jaren als prior terug. Op 27 november 1656 werd hij tot prior gekozen.
Het werd zijn blijvende thuis, tot aan zijn dood in 1676.
Dat we van zijn prioraat wat beter op de hoogte zijn, danken we
aan het conventskapittel dat hij op 17 februari 1657 bij elkaar riep
en waarop besloten werd om, volgens vroegere definities van het ge-
neraal kapittel, telkens een verslag op te stellen van de genomen
besluiten. Zo immers werd het op het generaal kapittel van 1545 gemotiveerd:
,, Omdat alles onthouden en niets vergeten eerder iets is
van een goddelijke geest dan van een menselijke en omdat het ver
geten van gebeurtenissen en verrichtingen aanleiding geeft tot veel
problemen, daardoor wordt iedere gelegenheid tot ruzie, haarklieverij
en verwarring weggenomen " 41. Men begon dan ook met vooraan in
het Liber Annotationum de gevallen op te tekenen waarin kerkelijk
recht en Constituties de raadpleging of beslissing van het huiskapittel
eisten. Om tot rijper beraad en besluitvorming te kunnen komen,
zou prior Spijck de zaken van groter belang een of enkele dagen van
te voren als agendapunten bekend maken.
Prior Spijck heeft trouw vastgehouden aan geregelde bijeen
komsten van het conventskapittel. Hij begreep, dat leden van een gemeenschap
slechts kunnen en willen delen in de gezamenlijke verantwoordelijkheid,
als ze van de toestand van de communiteit op de
hoogte gehouden worden en meewerken aan de besluitvorming. We
tellen onder zijn bestuur jaarlijks minstens vijf bijeenkomsten, maar
ook meermalen tien tot zelfs zestien; alleen in 1667 zijn er maar drie
gehouden, terwijl in de jaren 1672-1674 het oorlogsnieuws overheerst.
40 HAASS, o.c, p. 132-147; Bibliotheca Manuscripta Fratrum O.S.C., II, in Cruciferana,
Nova Series, n. 14, St. Agatha, 1951, p. 9-17; zie ook boven, nota 12.
41 Definities, p. 339 ; Liber Annotationum ab anno Domini 16%, hs, p. 1-2, zie boven, I,
nota 4.

40 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
De communiteit van Marienfrede
Spijck heeft jarenlang een, wat oorlogsgebeurtenissen betreft, tamelijk
rustig prioraat gekend, van 1656 tot begin 1672. Daarna werd
meerdere jaren lang het klooster voortdurend lastig gevallen. Rust is
nodig voor een geordend kloosterleven en voor de nodige inzet wat
gebed, studie en apostolaat betreft. Het is dan ook niet te verwonderen,
dat Marienfrede meermalen werd aangeduid voor de studie
van filosofie of theologie, zodat er in die jaren een groepje jonge
kruisheren aanwezig was, zo b.v. acht in 1667. Ook traden er regelmatig
jonge mensen in. In de twintig jaar van Spijck's prioraat waren
het er twaalf, terwijl er vlak voor zijn komst in 1655 twee waren
binnengekomen. Drie van hen zijn nog in zijn tijd, dus erg jong,
gestorven.Maar daar de meeste anderen heel het prioraat van Spijck
in Marienfrede bleven en werkten, was er een zich steeds verjongende
communiteit, die, wat lekebroeders betreft wel van buitenaf door
broeders van andere kloosters of door knechten moet zijn aangevuld42.
Over het aantal leden van het kapittel hebben we zekerheid uit 't
jaar 1669, als alien in het Liber Annotationum hun handtekening
plaatsen: Johannes Spijck als prior, Christianus Schilgen als subprior,
en vijf anderen. Daarbij waren er vier in andere kloosters werkzaam.
Verder waren er dan nog enkele fraters en lekebroeders. Het getal zal
tussen 1656 en 1676 meestal in totaal rond de vijftien geweest zijn,
al steeg het in latere jaren tot veertien priesters, enkele fraters en en
kele broeders43.
Het klooster
Marienfrede was een mooi en ruim klooster, gelegen langs de weg
van Dingden naar Loihum, aan de kleine Issel. Het was gebouwd in
de vorm van een vierkant, waarvan de georienteerde kerk de noorder-
vleugel vormde. Met zijn bijgebouwen, vijvers, tuin en boomgaard
was het door grachten omgeven. Voor zover bekend, bestaan er geen
afbeeldingen van.
Nog in 1583 was door de weldoeners voor herstel en nieuwbouw gezorgd.
Als Spijck's voorganger en naamgenoot in zijn Manuale acto-
42 Liber Annotationum, bij de aangehaalde jaren.
43 Ibidem, passim.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 41
rum in 1606 verhaalt, dat de Spanjaarden het klooster overrompelden,
somt hij een groot aantal gebouwen en vertrekken op, die door
de soldaten werden bezet, terwijl hij elders nog het vrouwenhuis
(,, buthen dat cloester "), het ziekenhuis in de boomgaard en de stallen
voor de reispaarden vermeldt. Voornamelijk op hem steunend
kunnen wij opmaken:
* buiten het kloosterpand lagen de boerderij en de schuur, de boteren
kaasmakerij, het poorthuis, de watermolen, de brouwerij met
bakkerij en washuis, de kleermakerij, de timmerwinkel, twee wolkamers,
de kamers onder de poort naar de boomgaard en het zie
kenhuis met aanbelendende kapel;
* het kloosterpand bevatte de kerk, de sacristie (,,garffkamer"), het
vestiarium (,, warenhauss''), het calefactorium (,, het stoeffken''),
de zomer- en winterrefter, de keuken en het aangrenzende vertrek
waar de knechten aten, de gastenkamer, de priorskamer, de kamer
van de subprior, de kamer van de senior, de onderkelderde kruisgang,
de kamers voor de priesters en de broeders en de bibliotheek.
Alles bij elkaar een indrukwekkend complex44.
Prior Spijck liet reeds in 1657 het ziekenhuis in de tuin met de
aangrenzende kapel herstellen, en ook in de volgende jaren meerdere
voorname verbouwingen en verfraaiingen uitvoeren. Daarbij kwamen
in al die jaren allerlei herstellingen en soms nieuwbouw bij vijf van
de talrijke pachthoeven die Marienfrede bezat45. Spijck werd dus
naast zijn geestelijke plichten en zijn studie nog volop in beslag genomen
door materiele zorgen, al werd hij bij die bouwactiviteiten —
alsook bij het beheer en de vele goederenbetwistingen — geholpen
door zijn procurator, de medewerker van de prior ,, in temporalibus",
zoals de subprior het ,,in spiritualibus'' was. Uit het Liber
Annotationum blijkt ook, dat hij, in tegenstelling met zijn vroegere
naamgenoot, de meeste reizen door zijn subprior liet doen.
Het kloosterleven
In dat klooster bracht Johannes Spijck twintig jaar als prior door,
leiding gevend, studerend voor Statuten en brevieruitgave, en verder
het leven leidend van elke dag. De plechtige eucharistieviering was
44 A. ZWART (zie boven, nota 12), o.c, in het hs p. 202 en passim.
45 Liber Annotationum bij aangegeven jaren.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 43
het dagelijks hoofdmoment, omlijst door de gezongen liturgische
uren. Wellicht hielp hij mee in de zielzorg en verzorgde hij de een
of andere vicarie waar hij op bepaalde dagen de mis moest lezen. Hij
onderhield ook de nodige relaties met tijdelijk en geestelijk bestuur
en hield toezicht op de procurator die het klooster, de talrijke landerijen
en de pachthoeven te beheren had.
Al wordt er over het eigenlijke religieuze leven en over de kloostertucht
weinig opgetekend in de kloosterkroniek, toch menen we, dat
er in Marienfrede een goed gemeenschapsleven heerste. De provinciaal
moest jaarlijks instaan voor de visitatie van de Rijnlandse
kloosters. Clamor Avercamp, vroeger prior van Marienfrede, was van
1639 tot 1669 provinciaal en herhaaldelijk definitor, die zijn visitatieplicht
zeker niet verwaarloosd heeft46, evenmin als zijn opvolgers
Wilhelmus Xhneumont en Theodorus Deghens. Dat Christianus
Schilgen het eerste deel van het Liber Annotationum in 1669 begon
over te schrijven uit een ouder boek en dit in verkorte vorm deed, is
wellicht de oorzaak dat hij vroegere visitatievermeldingen niet over-
nam. In 1669 en 1670 hield de provinciaal Xhneumont de visitatie
in Marienfrede, samen met respectievelijk de prior van Emmerich en
Duisburg; in 1672, 1673, 1674 en 1675 hield provinciaal Degens de
visitatie, afwisselend vergezeld door de prior van Dusseldorf en Em
merich. Geregelde visitatie is een van de hulpmiddelen om door ernstige
controle en een gesprek met elke medebroeder de toestand van
een klooster te leren kennen en om, waar nodig, te corrigeren en te
stimuleren. Zo is ze een waarborg voor ernstige beleving van Regel
en Constituties. Jammer dat de visitatierelicten niet bewaard bleven
en dat Christianus Schilgen er ons zo weinig over meedeelt. Uit wat
we van prior Spijck weten, mogen we veronderstellen dat hij aan de
correctiemaatregelen die bij elke visitatie nodig zijn, ook de hand
hield47.
De meeste bladzijden van het Liber Annotationum gaan over
pacht- of huurcontracten met alles wat daarmee aan bijlegging van
betwistingen en soms processen gepaard ging; maar telkens worden
ook de hoogdagen van inkledingen en professies vermeld. Daarnaast
de meest verscheidene feiten en feitjes, vaak in zich onbelangrijk
maar tekenend voor de tijd en de sfeer. We zullen verder in grote lij-
46 Definities, p. 452, nota 5.
47 Vermelding der visitaties bij de aangehaalde jaren.

44 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
nen de gebeurtenissen volgen. Bij de pachtcontracten werd zowel in
geld als in natura betaald, b.v. naast een bepaalde som nog zoveel
schepels graan, een varken, drie paar kippen en 't een of ander
dienstbetoon; ook al een kalf, een pond peper, een pond gember of
zoetstof, het jaarlijks planten van enkele eiken en het onderhoud van
de grachten.
Feiten en feitjes van 1656 tot 1671
In 1657 begon Spijck zijn reeds genoemde bouwactiviteiten met de omheining van
het huis te Bocholt en herstel van het ziekenhuis en kapel in de tuin. Op 23 September
had de aanvaarding en inkleding plaats van Johannes Everardus Latum, die 27 Octo
ber 1658 zijn professie zou doen. Naast tien pachtcontracten, een aankoop en een proces
over de afwateringen, waardoor de molen te weinig water kreeg, wordt in 1658 de
filosofiestudie te Marienfrede onder leiding van lector Johannes Viegh, conventualis van
Marienfrede, vermeld. Met Christianus Schilgen, Petrus Bolsterus en Everardus Latum
van Marienfrede, studeerde er Johannes Torlincks van Maaseik en Henricus Nolten, Pe
trus Heithausen en Johannes Borghs van Dusseldorf.
In 1659 werden er drie pachtcontracten gesloten, een huis gedeeltelijk gebouwd in
Essel en na protest een in beslag genomen koe teruggegeven. In augustus werd Antonius
van der Cuil aanvaard en gekleed, die 18 augustus 1660 zijn professie zou doen.
Subprior Gerardus Hindertingh werd prior gekozen te Bentlage; Johannes Viegh werd
tot subprior benoemd. Verder waren er moeilijkheden met de drost over te hoge bij-
dragen.
1660 was een jaar van grote onkosten vanwege het herstel van het kerkgewelf; maar
ook was er de schenking van een weide, door Everardus Copper, kapitteldeken van Wis-
sel, vanwege zijn familieleden, de kruisheren Johannes Viegh en Everardus Latum. Er
waren betwistingen met 'n pachter en een controverse met de heer van Ringenberg,
over het jachtrecht van het klooster. De commissarissen van Kleef eisten een lijst van
de inkomsten van het klooster. Henricus Nienhuis werd aanvaard en ingekleed op 30
mei. Dit jaar waren er verder nogal problemen over de betaling van tienden en pacht.
Op 24 april 1661 had de aanvaarding en inkleding plaats van Wilhelmus de Rijck,
terwijl Nienhuis 13 juni de geloften uitsprak. Verder schrijft Schilgen over pachtver-
lenging, over de opbouw van een hoeve, over een betwisting naar aanleiding van de
afleiding van het water voor de molen en over een vrijstelling van lasten, waarvoor ze
op vraag van de vorst een bijbel in vier delen, op perkament geschreven ,,ten geschenke"
gaven. Verder kon het convent lasten en renten van bepaalde goederen af-
kopen.
Het jaar 1662 bracht, naast negen pachtcontracten en een tiendenbetwisting, als
blijde gebeurtenis de professie van Wilhelmus de Rijck. Men kwam tot een minnelijke
schikking over geldzaken met de gereformeerde kerk van Xanten. In augustus ging de
prior met confrater Johannes Schade naar Bocholt vanwege een verbod voor de uitvoer
van vruchten en pachtinkomsten buiten het diocees en werd hiervan vrijgesteld. Verder

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 45
waren er de herstelwerken aan de vloer van kerk en kruisgang, die door giften en een
legaat konden betaald worden.
In 1663 betwistingen over goederen en pachten. De waterlopen moesten door omliggende
pachters in orde worden gehouden, wat soms niet zonder moeilijkheden verliep.
Meermalen moest de prior of de subprior met een confrater naar Kleef of Buderich
vanwege klachten tegen of van heren of pachters. Zoals meermalen gebeurde, werd
door het klooster een partij eikenbomen verkocht. Naast al dit materiele wordt ook de
aanvaarding en inkleding vermeld van Johannes Gerardus Berckenfeldt, evenals een filosofiecursus
met als lector Christianus Schilgen en als studenten Nienhuis, de Rijck en
Berckenfeldt van Marienfrede, Bernardus Matthiae van Diilken en Petrus Lepo van
Uden.
1664 was 'n jaar van veel moeilijkheden over de juiste grenzen van gronden, betwisting
van tienden, een weg en weide, een minnelijke schikking met erfgenamen van
een huis en het sluiten van zeven pachtcontracten, waaruit duidelijk blijkt hoe het levensnoodzakelijke.bezit
van het klooster veel tijd opeiste en zorgen meebracht voor
prior en procurator.De blijde gebeurtenis van het jaar was de professie van Bercken
feldt op 21 September. De wijdingen van de fraters vermeldt Schilgen maar zelden,
misschien omdat ze werden gewijd in het huis waar ze de theologische studies voleindden.
In 1663 ook weer meerdere betwistingen en rechtszaken, de aankoop van grond en
de bouw van een huis in Ringenberg. Op 7 april had de inkleding plaats van Johan
nes Kuper, de eerste en enige lekebroeder die onder Spijck intrad. Franse en Staatse
troepen waren 't bisdom Munster binnengevallen; eind oktober moesten de bruggen
nabij het klooster worden weggenomen om de terugkerende legers tegen te houden.
Daags voor Kerstmis werden de kruisheren gedwongen ze terug te plaatsen en kerstnacht
trokken de Fransen voorbij. Veel mensen vluchtten naar het klooster zodat het
er vol was en het klooster veel schade leed. Heel de nacht waakten de kloosterlingen
met de vluchtelingen. Bij zijn terugkeer naar Wesel wezen twee lekebroeders het leger
de weg.
Op 11 februari 1666 werd de geleden schade opgenomen en kreeg het klooster een
zekere vrijstelling van belasting voor dat jaar. Naast pacht en koopcontracten vernemen
we dit jaar wat meer over het klooster zelf: op 3 mei legde broeder Johannes Kuper
zijn kloostergeloften af; op 23 mei deed Henricus Nienhuis zijn eerste H. Mis; sub
prior Johannes Viegh vertrok op 10 September naar Duisburg, waar hij door de provinciaal
tot prior was aangesteld; bij 't verkrijgen van een handrecht op een goed werd
in plaats van de overleden Pater Wilhelmus Ercraet frater Johannes Berckenfeldt aangeduid.
In October werden in de ,,achterkerk " twee altaren geplaatst voor 100 imperialen,
geld van de overleden confrater Constantinus, pastoor in Haffen en Meer; de
deken van het kapittel van Wissel en enkele andere weldoeners schonken de altaarschilderijen.
1667. Naast pacht- en huurcontracten wordt een snel gebluste brand in de brouwerij
vermeld en het bezoek van de rechter van Ringenberg met zijn secretaris in verband
met een gebiedsdeling van de hertogdommen Brandenburg en Neuburg; in de gastenkamer
betuigden de kruisheren hun onderwerping maar met de restrictie voor het behoud
van hun privileges; de gasten bleven in het klooster logeren. Voor de studies was
1667 een bijzonder jaar, omdat Marienfrede studiehuis voor theologie werd met Christi-

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 47
anus Schilgen als lector. Er waren acht studenten: Petrus Bolsterus, Everardus Latum,
Henricus Nienhuis, Wilhelmus de Rijck, Joh. Gerardus Berckenfeldt en de postulant
Henricus Prenten van Marienfrede ; daarbij Johannes Hellinckhausen en Paschasius de
Rijck van Bentlage. Eigenaardig is, dat Prenten reeds voor zijn inkleding de lessen van
theologie volgt, terwijl de anderen van verschillende noviciaatsjaren zijn. Men wachtte
blijkbaar tot er een groepje studenten bij elkaar was.
Naast vier pachtcontracten is 1668 'n blij jaar vanwege de kleding van twee novicen,
Henricus Prenten en Alardus Temminck; deze laatste stierf echter reeds op kerstdag.
In maart werd Johannes Viegh, prior te Duisburg, tot prior van Bentlage gekozen. Toen
de heer van Ringenberg de straten liet plaveien en hiervoor o.a. ook aan de kruishe-
ren van Marienfrede belastingen oplegde, protesteerden zij en werden terecht vrij-
gesteld.
In 1669 worden maar liefst 'n twintigtal pacht- of koopcontracten afgehandeld, de
verkoop van 25 eiken, de levering van materiaal voor de bouw van een pachtershuis en
de bouw van een steenoven. Voor 't eerst vermeldt Christianus Schilgen de visitatie,
waarbij hijzelf als subprior wordt aangesteld — een taak die hij sinds het heengaan van
Viegh misschien toch al bekleedde — Conradus Hech als procurator en Petrus Bolsterus
als cellarius. Op 7 juli vierde de communiteit feest vanwege de eerste H. Mis van Berc
kenfeldt. Op 22 juli schonk het klooster een nieuw missaal aan de kerk van Dingden
als tegenprestatie voor verkregen weidegrond. De 28e October gingen prior Spijck en
de subprior naar de abdis van het klooster Schledenhorst ; Marienfrede betaalde haar
nl. jaarlijks een som geld en een bepaald gewicht aan was, terwijl zij nog meer eiste;
maar nergens bleek, op welke rechtsgronden deze eisen steunden. De abdis zou de ori-
ginele contracten nazien en dan schriftelijk bescheid geven. Dit deed ze ongeveer een
jaar later in haar voordeel, wat echter door de kruisheren werd weerlegd.
1670 is een jaar van veel pachtcontracten en veel betwistingen: over te hoge belastin
gen die dan ook verminderd werden; over het aftappen van water, nodig voor de mo-
len; over de juiste grens van land of tegen boeren die hun schapen op kloosterweiden
lieten grazen; over tienden; tegen de abdis van Schledenhorst die alles in haar voor
deel had uitgelegd. Muren werden vernieuwd en een nieuwe vloer gelegd in de win-
terrefter. Einde October hield de provinicaal met de prior van Diisseldorf de visitatie.
Het jaar eindigde slecht, omdat troepen van de bisschop van Miinster door hun opei-
singen de pachters van het klooster schade deden; er kon een minnelijke schikking
gesloten worden, maar een legergroep bleef in Marienfrede tot mei daaropvolgend, met
veel schade voor het huis. Christianus Schilgen, die de jaren 1656 tot 1669 in 34 blad-
zijden van zijn Annotationes wist samen te vatten, heeft voor 't jaar 1670 acht blad-
zijden nodig. Over zijn confrater Viegh, prior van Bentlage, weet hij nog te vertellen
dat hij door de confraters van Bendage tot 'n ballingschap buiten het klooster gedwon-
gen werd; gemandateerden van de provinciaal herstelden hem in zijn ambt. Hij deed
afstand, al bleef hij als lector te Bendage; maar toen hij hiermee geen succes had,
kwam hij terug naar Marienfrede.
In 1671 was er wateroverlast gedurende zes weken; negen pacht- of andere overeen-
komsten werden gesloten, een inventarizatie opgemaakt van goederen, een lening af-
gelost en een inspectie gehouden tot herstel of verlegging van de dammen; verder was
er het einde van een tiendenproces en een contract met een nieuwe arts die jaarlijks ten
dele in natura uitbetaald werd. Natuurlijk zijn er ook de nodige problemen: omdat
'n pachter niet betaalt, zal het klooster zelf de vruchten gebruiken; een ander gebruikt
wederrechterlijk de vruchten van het klooster; de drost van Bocholt eist van alle pach-

48 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
ters, die schapen houden, een ram op en legt later nog een belasting op voor de versterking
van Bocholt. Maar de hoofdbrok van dit jaar vormt een erg ingewikkelde
rechtszaak over te hoge lasten, niet alleen voor Marienfirede maar ook voor meerdere
parochies van de streek, opgelegd door de bisschop van Munster. Bij onderhandelingen
traden Marienfrede en de pastoor meermalen op als afgevaardigden van de parochie
Dingden, waarbij subprior Christianus Schilgen het klooster vertegenwoordigde, wat
herhaalde reizen met zich meebracht. Wat de kloostergebouwen betreft: er werden
twee nieuwe waterpompen geplaatst, nl. in de keuken en de brouwerij; van de kamer
achter het calefactorium werden vloer en plafond vernieuwd, terwijl een soldaat, Franciscus
van Brussel, de klok herstelde.
De oorlogsjaren 1672 en 1673
Tot dan toe was Marienfrede nauwelijks beroerd door de oorlogsdreiging;
in 1665 wel materiele schade, een angstige kerstnacht vanwege
het passeren van Franse troepen, in 1670 een overwintering van
Munsterse troepen tot mei 1671 met groot nadeel voor 't klooster en
zeker ook voor een regelmatig kloosterleven. Maar in 1672 wordt het
ernstiger. Frankrijk vecht tegen de Staten van Holland, waardoor zo-
wel Engeland en Munster als Brandenburg in de strijd gemengd worden,
die pas in 1674 een einde neemt, als Frankrijk zijn troepen vol-
ledig moet terugtrekken.
Op 7 januari 1672 gaan subprior Christianus Schilgen, pater Johan
nes Schade en de pastoor van Dingden naar Bocholt om de drost na-
mens de communiteit een geschenk aan te bieden, waarbij de sub
prior zich beklaagde over het opeisen van bokken. De drost zou daar
nooit bevel voor gegeven hebben, 't zou niet meer gebeuren en hij
zal de rammen teruggeven, liever dan hun vriendschap te verbreken.
Maar dezelfde dag worden er bomen afgezaagd, z.g. voor de verster-
king van Bocholt. De vrees voor de oorlog groeit en Marienfrede
brengt op 14 januari alvast twee kisten met paramenten en linnen-
goed naar de zusters te Bocholt. Verder zijn er nieuwe afpersingen
door de rechter van Bocholt en in maart een tiendenproces dat in be-
roep door de kruisheren wordt gewonnen; in april gedeeltelijk her-
stel van het dak op het huis te Bocholt. Uit vrees voor de oorlog reist
broeder Arnoldus van der Hagen met brieven van het convent naar
de prioren van Keulen, Diisseldorf, Wickrath, Wegberg, Hohen-
busch, Briiggen en Diilken om zo nodig een van de fraters op te ne-
men. Op het conventskapittel van 1 mei kan de prior meedelen, dat
alle kloosters van Rijn- en Maasprovincie bereid zijn bij oorlogsgevaar

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 49
de confraters van Marienfrede te ontvangen. Prior Spijck liet iedereen
vrij om te kiezen en om in geval van nood geld op te nemen; zelf
vroeg hij om, als hij te Bocholt in ballingschap zou sterven, toch in
de kerk van het klooster te worden begraven. Voelde Spijck zich ziek
of leidden de tragische omstandigheden tot deze vraag ? Hij was een
voor die tijd oud man van minstens 62 tot 64 jaar. In april had men
nog een aantal zaken van het klooster naar de zusters en het eigen
huis in Bocholt gebracht. Pachters werden door Mlinster onrechtvaardig
belast en zochten steun bij de prior. Werd dit alles, samen met
de herhaaldelijke belastingen die werden opgelegd en waarin de
kruisheren hun deel hadden, en de voortdurende zorg voor de con
fraters en het klooster hem te veel ? De 30e mei naderden de Franse
troepen en het gewas leed veel schade. De 31e waren ze te Dingden.
Een moeder die haar dochter wilde beschermen tegen verkrachting,
werd zo mishandeld dat ze 's avonds stierf. De le juni kwam de cavalerie
langs het klooster, bracht veel schade toe aan land en weiden
en eiste geld. De 2e juni werden meerdere mensen vermoord en
drong een groep soldaten het klooster binnen waar ze allerlei dingen
roofden van de wagens, die de boeren daar in veiligheid hadden ge
bracht. De door het klooster gewaarschuwde hertog van Luxemburg
zond een ,, sauvegarde " die drie dagen het klooster beschermde voor
vier imperialen per dag en het geroofde deed teruggeven. De prior
zond aan de hertog geschenken: haver, bier, een ram en hanen en
kippen. De 4e juni gaf Wesel zich over, het leger kampeerde rond
het klooster, terwijl de hertog en zijn hoogste militairen in het
klooster logeerden. De paarden graasden land en weiden af, de sol
daten stalen het pluimvee en alles wat niet vast zat. Alleen de tussenkomst
van de hertog kon het klooster redden van algehele plun
dering en brandstichting. Gelukkig bleef bij zijn vertrek die avond
naar Bocholt, de prins van Conde in het klooster, waarrond de sol
daten legerden. Maar behalve wat hij allemaal meenam, eiste hij voor
tien dagen ,, bescherming'' nog 60 imperialen op, terwijl de 15e opnieuw
voor bescherming 24 imperialen moesten betaald worden. De
bevelhebber van Wesel, aan wie de kruisheren opnieuw een sauve
garde vroegen voor tien dagen, wilde van geen beloning weten, ter
wijl graaf Destrades, die vanaf 4 juli in Marienfrede was, betaald werd
door de boeren die in het klooster veiligheid hadden gezocht. Daarna
keerde de rust in de streek terug, zodat provinciaal Deghens met de
prior van Diisseldorf op 11 juli visitatie konden houden en de prior

50 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
voor het provinciaal kapittel van 17 juli naar Keulen kon vertrekken.
Een laatste sauvegarde van twee dagen, vanwege het gevaar voor
doortrekkende troepen, was in het klooster van 7-8 September, ter-
wijl later passerende Franse soldaten in november en eind december
wel overal proviand en geld opeisten (183 imperialen moest het
klooster betalen) maar verder geen overlast aandeden. In augustus
was procurator Hech met Adrianus van Dusseldorf naar het gerecht
te Hamminkelen gegaan om de oorlogsschade aan te geven, terwijl
30 October een bewijs van de verleende sauvegardes en de geleden
schade werd aangevraagd. Schilgen vermeldt verder nog geschenken
in natura voor de bevelhebber van Wesel en nieuwe opeisingen en
betalingen aan de overheden.
Na dit bewogen jaar was ook het begin van het nieuwe jaar 1673
allesbehalve rooskleurig. Naast nieuwe belastingsmaatregelen vroegen
14 januari vier cohorten ruiters om nachtverblijf of 200 Franse gul
dens. Voor 50 imperialen trokken ze dan toch naar Dingden, waar
ze zouden blijven tot de subprior het geld te Bocholt gehaald had.
Maar de prior zond frater Aegidius van der Hagen naar de bevelheb
ber van Wesel, die een streng bevel meegaf voor de commandant
niets meer te eisen en het verkregene weer terug te geven. De com
mandant vloekte en tierde en zou onmiddellijk naar Dingden ver
trekken. Daar de paters vreesden dat hij hun pachters schade zou toe-
brengen, konden ze hem overtuigen dan toch maar te blijven over-
nachten, maar een honorarium wilde hij niet. De volgende dag in
Dingden schold hij over de kruisheren en liet de eerste brief zien;
maar de tweede, die hen van leveringen ontsloeg, niet. De I6e ging
subprior Schilgen met broeder Adrianus van Dusseldorf naar Wesel
om de bevelhebber te bedanken en hem en commissaris Berfelt een
ram en een mand fruit aan te bieden. Hij vroeg en kreeg ook een
nieuwe sauvegarde, vanwege de troepen die de Rijn overstaken om
de bisschop van Munster te helpen tegen Brandenburg: een schriftelijke
sauvegarde voor 3 imperialen, een lijfelijke die zeven imperi
alen kreeg voor tien dagen. In maart veroverde Brandenburg Udem,
doodde een kolonel en maakte meerdere gevangenen en een grote
buit. De Fransen namen wraak en legden nieuwe lasten op. Naast
twee afbetalingen aan de Fransen vertelt Schilgen, dat in april de
dokter ter Kutten te Munster vanwege verraad werd onthoofd en gevierendeeld,
terwijl het lijk van een kolonel met ingeslagen hoofd op

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 51
een lijkbaar werd tentoongesteld. De ruiterlijfwacht, die sinds 20
april in het klooster verbleef, ging 13 mei weg en kreeg drie impe-
rialen, terwijl aan de secretaris van graaf Destrades een daalder per
dag dus twaalf imperialen voor 24 dagen werden betaald. Na nieuwe
bijdragen in mei, werd in juni vrede gesloten tussen Brandenburg en
de Fransen; behalve Wesel en Rees verlieten de soldaten het hertog-
dom Kleef. In juli werden schulden afgelost en pachten kwijtgeschol-
den, waarna prior Spijck de lange reis naar Hoei moest ondernemen,
samen met twee afgevaardigden, waar van 16 tot 18 juli het generaal
kapittel werd gehouden, ongetwijfeld van ,, Dominica Cantate" uit-
gesteld tot juli vanwege de onveiligheid der wegen.
Behalve de pachtcontracten, contributes, kwijtschelding aan be-
rooide pachters, bemiddeling of beroep bij te hoge eisen, vermeldt
Christianus Schilgen op 17 September de visitatie door provinciaal
Deghens en de prior van Emmerich; op 8 november de aankoop van
de volledige werken van Cornelius a Lapide, en wel door bemidde
ling van frater Mathias Arnoldi van Bentlage, pastoor in Vierlings-
beek; tenslotte, op verzoek van enkele kanunniken van Rees, de
schenking van een grote steen voor een altaartafel aan het kapittel van
Rees, waarvoor het kapittel een romeins missaal beloofde.
Spijck's laatste jaren
Het jaar 1674 vermeldt meerdere betalingen van belastingen, enkele pachtcontracten,
tweemaal een gift van een of twee bomen en de verkoop van 26 bomen om de con
tributies te kunnen betalen; in april de vrede tussen de Staten en de bisschop van
Minister (bij het verdere oorlogsnieuws werd het klooster niet meer betrokken); in augustus
de visitatie door provinciaal Deghens en de prior van Diisseldorf. Verder was dit
jaar er een van herhaalde rouw om de dood van drie confraters : op 5 maart Johannes
Schade, een van de seniores; op 6 maart de diaken Henricus Prenten, die 17 januari
1668 was ingetreden en op 2 juni de cellarius Petrus Bolsterus, die wel in 1656 zal zijn
ingetreden; dus twee jonge mensen.
Gelukkig begon januari 1675 met de inkleding van Andreas Borchorst van Coesfeld,
terwijl op 10 februari frater Bernardus Zum Sandt gekleed werd. Beiden zouden op 23
februari 1676 hun geloften afleggen. Op 15 december kwam de derde novice, Hen
ricus Bruins, aan de beurt. Drie nieuwelingen tegenover een overledene. Want op 17
februari stierf Albertus de Tirano, de bouwbroeder die van 1651 tot 1653 ook te Bent
lage werkzaam was 48. Verder was er vooreerst het gewone beheer: hakken van bomen
voor herstellingen aan pachtershuizen, pachtcontracten, klachten van pachters over de
48 H.U. WEISS, Die Kreuzherren in Westfalen, in Clairlieu, XXI, 1963, p. 154 ;
ibidem, XXXVIII, 1980, 124.

52 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
juiste afbakening van de grond, betwistingen, verkoop en nieuwe aanplantingen van
bomen, opkomen voor de teruggave van twee bij 'n pachter gestolen paarden, e.d.
Daarbij kwam de opeisingen van hogerhand die door de clerus zelf, — verschillende
kapittels, Marienfrede en andere kloosters en de parochiegeestelijkheid — volgens vroe-
ger genomen besluiten, onder elkaar moesten verdeeld worden. Op 30 januari was er
een overeenkomst bereikt te Kleef, maar door protesten van de kapittels van Rees en
Emmerich dat ze niet zoveel konden betalen, was er 18 februari een bijeenkomst in de
decanale woning te Kleef, waar Chrisrianus Schilgen Marienfrede vertegenwoordigde.
Wie was 't meest benadeeld door de oorlog en dus 't minst in staat te betalen ? Schil
gen schrijft op 1 maart dat hij de overeenkomst van 1650 aanvaardt, zodat van de 7.383
rijksdaalders en dertig stuivers de hogere clerus er 3.952, de lagere 3.431 en 30 stui-
vers zou betalen, wat voor Marienfrede op 14,50 rijksdaalders zou komen. De zaak was
echter niet van de baan, want door een edict van het bestuur van Kleef, naar 't schijnt
door betwisting van de voornamere kloosters, o.a. de zusters van Schledenhorst, Her-
togendal en Biiderich, werden seculieren en religieuzen voor 2 en 3 april te Kleef bij-
eengeroepen. De conclusie was dat, bij gebrek aan overeenkomst alien voor Pasen de
lijst van hun inkomsten moesten opgeven, termijn die tenslotte toch verlengd werd.
Pas veel later zou de kwestie worden opgelost. Maar in juni werden door de Fransen
van Kleef grote sommen in geld of vee opgeeist, wat voor Marienfrede op 150 impe-
rialen kwam, terwijl het klooster einde december nog eens 38,50 imperialen moest be
talen aan Kleef, vanwege oorlogsschulden.
Het valt op, dat prior Spijck alle gevoerde onderhandelingen van
de laatste jaren, ook die met de pachters, aan zijn subprior, Christi-
anus Schilgen overliet. Hij lijkt al een hele tijd ziek geweest te zijn.
De 30e januari 1676 overleed hij, na op 5 januari nog de inkleding
te hebben gedaan — als Schilgen hem vervangen had, zou hij dat er
wel bijgeschreven hebben — van frater Hermannus Spormakerinck.
,,30 Jan. obiit Adm. R. P. prior noster Joannes Spijck ad 20 annos
huius Domus prior postquam in aliis Domibus diversis S. Ordinis per
14 annos laudabiliter prioratum egerat". Hij werd in de kloosterkerk
begraven. Op 13 februari zaten provinciaal Theodorus Deghens en
Johannes van der Cuil, prior van Emmerich, de priorkeuze voor. Jo
hannes Schilgen, toen pastoor in Neuenhaus (graafschap Bentheim)
was afwezig, maar mandateerde de procurator om zijn stem uit te
brengen. Als opvolger van Spijck werd Johannes Berckenfeldt geko-
zen, die in 1663 nog door Spijck als novice was ingekleed49.
De persoonlijkheid van Spijck leren we, ondanks de vele gegevens
van wat er onder zijn prioraat gebeurde, moeilijk kennen. Hij maakt
de indruk van een bescheiden man, die als goed religieus en goed
49 Chr. Schilgen vermeldt meestal agrarische en economische feiten in zijn Liber Annotationum
1656-1718, p. 1-72. We zagen af van een identificatie bij de persoonsnamen, omdat
Dr. A. Zwart de uitgave van de Annotationes met inleiding en alle gegevens over de personen
voorbereidt. We danken hem hierbij voor het ter beschikking stellen van de getypte tekst
en de registers daarop.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 53
prior van het begin af zijn gaven van geest en hart ter beschikking
stelde van zijn confraters en van de orde. De taken die hij reeds als
student, daarna als lector en prior te vervullen had, heeft hij blijkbaar
als vanzelfsprekend aanvaard, evenals de toch erg ondankbare
opdrachten die hij van de orde kreeg, nl. de herziening van Constituties,
brevier en Caeremoniale en het definitorenambt. De Orde had
vertrouwen in zijn wijsheid, kennis en religiositeit. Daaruit en uit zijn
na de Statutenuitgave geschreven tractaat De conventualitate mogen
we wel concluderen, dat hij een man van gebed en studie was. Voor
zijn tractaat beperkt hij zich tot de toestand in de orde, al zijn sommige
passages wat breder. Vandaar dat ook het gebruikte studiemateriaal
beperkt is: Constituties, generate kapittels en 'n pauselijke
oorkonde, het Corpus Juris Canonici en enkele, waarschijnlijk op de
bibliotheek aanwezige commentaren. Maar 't is geduldig werk van
een studax, al is 't niet tot het einde toe even ordelijk en duidelijk.
Het op de voorgrond treden buiten het klooster liet hij blijkbaar
graag aan zijn subprior over. Het klooster oefende aantrekkings- en
wervingskracht uit onder en zeker ook dank zij zijn prior, een man
met meer dan gewone talenten, waarmee hij heeft gewoekerd als de
goede en trouwe dienaar uit het evangelic
III. CONVENTUALITAS
Algemene betekenis
Het woord dat Johannes Spijck gebruikt in de titel van zijn tractaatje,
conventualitas, wordt doorgaans gebruikt in de zin van gemeenschapsleven,
het leven dat de religieuzen samen leiden. De
overgang van de kluizenaars naar het leven in gemeenschap, leidde
hen naar de conventualitas, de gemeenschap van leven, speciaal het
,,alles in gemeenschap hebben", het niets voor zich houden, maar
alles afstaan tot nut en gebruik van alien, de gemeenschap van goederen.
De vele misbruiken b.v. door rijke families die hun
familieleden-kloosterlingen van prebenden, van z.g. ,,speldengeld "
of 'n voor henzelf bestemd kapitaal voorzagen, werden steeds opnieuw
door het kerkelijk gezag en door generale kapittels of oversten
bestreden. Uit die levensgemeenschap, uit het lid worden van zulke

54 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
communiteit, ontstond uiteraard een band met die communiteit, die
20 sterk was dat de religieuzen niet van het een naar het ander
klooster konden overgaan, tenzij de oversten daarvoor ernstige rede-
nen hadden. Er ontstond m.a.w. stabilitas. Iemand die intrad in het
klooster en daar geloften aflegde, beloofde stabiliteit, standvastigheid
in zijn goede voornemens50. Misbruiken van ,,monachi vagantes"
of overgang van de ene orde naar de andere, werden in pauselijke
privilegebullen tegengegaan met de formulering, dat niemand uit
lichtzinnigheid en zelfs uit verlangen naar een strenger leven mocht
overgaan van het ene instituut naar het andere, zonder de toestem-
ming van de abt van heel de congegratie. In de goedkeuring van de
kruisheren door Innocentius IV in 1248 komt de formule voor met
de restrictie ,, nisi arctioris vitae obtentu''. Om naar een strengere
orde over te gaan, mocht men toen de orde verlaten51.
Stabilitas loci
Van dit begrip van conventualiteit en stabiliteit naar de ,, stabilitas
loci'* was maar een stap. De standvastigheid werd reeds voor en
vooral met de regel van Benedictus tot een standvastigheid in dit
klooster, stabilitas loci. Al is daar bij het ontstaan van ,,congregaties
van een groep abdijen" van afgeweken, zodat de monniken binnen
die congregatie konden verplaatst worden, toch is men naderhand en
tot nu toe naar die stabilitas loci van Benedictus' regel terugge-
keerd52.
De reguliere kanunniken pasten zich aan deze stabilitas aan. Bij
sommigen werd dit in de professieformule uitgedrukt door de woor-
den ,,promitto stabilitatem in loco", ik beloof standvastigheid in dit
bepaald klooster. De leden behoorden dus eerst en vooral tot dit
klooster of tot deze abdij, al werden ze daardoor per se lid van de
orde. Maar ook bij de reguliere kanunniken is er een evolutie. De er-
varing leerde dat er noodgevallen konden zijn, zodat b.v. bij de
50 Dictionnaire de Droit Canonique, I, Parijs, H. Walzer, 1894, p. 564-565 (Conventualite)\).
DESHUSSES, Conventualite\ in Diet, de Droit Can., IV, Parijs, 1949, col. 556-562.
51 Annales, II, 65; zie deze kwestie in andere samenhang bij A. RAMAEKERS, De Kruishe
ren als Ordo Canonicus (p. 47-100) in Rondlnhouden Beleving van de spiritualiteit der Orde
van het H. Kruis, Diest, 1955, p. 72-74.
52 DESHUSSES, a.c, col. 562; J. LAHACHE, Stabilite monastique, in Diet, de Droit Can.,
VII, Parijs, 1965, col. 1078-1086, die een duidelijk overzicht geeft van de wisselende evolu
tie van dit rechtsinstituut.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 55
Windesheimers (1395) vanaf 1420 het generaal kapittel verplaatsingen
kon doen ,, ad poenam vel in subsidium ordinis''; in dit tweede
geval behield de verplaatste zijn rechten (o.a. stemrecht) in eigen
klooster en kreeg ze ook nog in het andere klooster. In hun professieformule
wordt de stabiliteit niet genoemd, alleen de drie geloften,
waar de gehoorzaamheid beloofd werd aan de prior van het klooster
en zijn opvolgers53. De eerste Constituties van de Kanunniken van
Lateranen van 1453 aanvaarden de stabilitas loci niet meer. In 1421
werd dit reeds door paus Martinus V toegestaan. Ze erkennen een
centraal gezag. De professie bindt hen aan de orde en daardoor aan
het plaatselijk kapittel van de kerk waarvoor de oversten hen benoe-
men, ook al is dit niet de kerk van hun professie54.
In dienst van een bepaalde kerk
Want de band van de reguliere kanunnik met zijn klooster was
meer dan stabilitas of stabilitas loci. Hij stond, evenals de seculiere
kanunnik, in dienst van de kerk waaraan hij verbonden was en waarover
hij, samen met zijn confraters, de zorg had voor de culms en
bediening. De conventsmis en de ,,laus divina" namens de Kerk
door het koorgebed vormden zijn allereerste taak. Bij meerdere orden
van reguliere kanunniken werd dat in de professieformule uitgedrukt.
De Praemonstratenzer gebruikte de woorden: ,,Ego, frater
N. offerens trado meipsum ecclesiae B. M. Virginis". Hetzelfde vinden
we in de Regel van Marbach (Elzas) uit de 12de eeuw55. De
kanunniken van Sint Victor in Parijs legden dan weer de nadruk op
de stabilitas loci: ,,stabilitas corporis mei ecclesiae beati Victoris promitto",
dus vaste verbondenheid aan de kerk van Sint Victor56. Er
is blijkbaar varieteit voor wat de stabilitas loci betreft, maar de ver
bondenheid aan de kerk en de liturgische taak is er bij alien, al hebben
latere stichtingen van reguliere kanunniken uit de 17e eeuw het
53 H. VlSSERS, Vie Canoniale. Ideal tres ancien toujours actuel, Sint-Michiels Gestel 1959
p. 39 en 192-193.
54 Ibidem, p. 200-201.
55 RAMAEKERS, a.c, p. 63, 75-76 ; VlSSERS, o.c, p. 149 : ,,Ego frater N. trado meipsum
Ecclesiae S. Salvatoris et promitto obedientiam secundum Regulam S. Augustini Domino N.
praefatae ecclesiae praeposito et successoribus ejus quos sanior pars congregationis canonice elegerit".
56 VlSSERS, o.c, p. 181-182 en andere voorbeelden van Oostenrijkse Abdijen, p. 196-197.

56 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
apostolaat op de voorgrond geplaatst en zijn ze afgeweken van het
traditionele ideaal57.
Conventualiteit bij Spijck
Het staat vast, dat de kruisbroeders in 1248 de Constituties van de
Dominicanen overnamen. En evenzeer, dat de Dominicanen als pre-
dikers een centraal bestuur wensten en een grote beweeglijkheid; dus
geen vaste binding aan een bepaald huis, maar verplaatsbaarheid.
Hun gelofteformule was er een van gehoorzaamheid, afgelegd aan de
generaal, om te leven volgens de regel van Sint Augustinus en de
Constituties van hun orde. De Kruisbroeders namen met die Consti
tuties van de Dominicanen ook het centraal gezag van magister ge
neraal en generaal kapittel over evenals, praktisch letterlijk, de pro-
fessieformule: Ego N. facio professionem et promitto obedientiam
Deo et B. Mariae et Tibi priori S. Cruets Hoyensi et successoribus tuts
secundum regulam beati Augustini et institutiones fratrum sanctae
Cruets, quod ero obediens tibi tuts sueeessoribus usque ad mortem.
Geen uitdrukkelijke stabilitas loci; geen uitdrukkelijke verbonden-
heid aan een bepaalde kerk58. Dat dit in de praktijk wel het geval
was, moge blijken uit enkele gegevens en uit de gevolgde praktijk
zelf.
Vooreerst willen de kruisbroeders de Dominicanen niet volgen in
de vereenvoudiging van het koorgebed en de liturgie. Waar de Do
minicanen als predikers de nadruk leggen op studie en prediking en
op het vlottere koorgebed ... breviter et suecinete ... non protrahendo
vocem, laten de kruisbroeders de hoofdstukken over studie en pre
diking weg en willen ze het koorgebed langzamer doen, tractim ...
protrahendo vocem. Ook de bepalingen over het gebruik van een en
kele klok en het zeldzame gebruik van de koorkap laten de kruishe-
ren weg. Het zijn details, maar ze wijzen op een andere opvatting en
instelling. Zo ook het dragen van superplie en almutium, de speci-
fieke koorkledij; het gezongen koorgebed; de plechtigheid van het
dagelijkse kapittel; het wekelijkse mandatum; kortom het leven in
57 o.c., p. 39-41; RAMAEKERS, a.c., p. 75-76, met uitgebreide literatuuropgave.
58 A. VAN DE PASCH, De tekst van de Constituties der Kruisheren van 1248, Brussel, 1952,
. 11-16 en 67.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 57
een liturgische sfeer en het vasthouden aan het officium divinum als
eerste taak59.
De regel dat alle kerken ter ere van het H. Kruis moesten worden
geconsacreerd, wijst op de verbondenheid van de kruisbroeder met
zijn kerk. In het hoofdstuk de officio ecclesiae heeft: het zijn voile betekenis.
Want heel het goddelijke officie werd opgedragen aan de titel
van de kerk, het H. Kruis. Daarbij wordt in meerdere oorkonden
uit die beginjaren de titel van de kerk en de verbondenheid daarmee
van de kruisbroeder uitgedrukt : prior et fratres Sanctae Cruets
Priori Sanctae Crucis de Claw loco eiusque fratribus e.d. Die woorden
2ou men het duidelijkst vertalen door: prior en broeders van de
H. Kruiskerk of Chanoines reguliers de Sainte Croix. De kanunniken
dus van de H. Kruiskerk, aangeduid door hun titel60.
Wilden ze 66k de stabilitas loci? Daarmee komen we bij Spijck.
Bedoelt hij dit allemaal in zijn titel de conventualitate en in het tractaat
zelf ?
Vooreerst neemt hij conventualitas in een engere zin, nl. het lid
zijn van een convent, het conventualis-zijn. Daarbij komt het
regulier-kanunnik-zijn ter sprake, als hij als gevolgen van de religieuze
professie de drie voorname rechten opnoemt — en aan elk
recht beantwoordt een plicht — nl. stallum in chow, een plaats in
het koor, vox in capitulo, een stem in het conventskapittel zodra de
vereiste voorwaarden vervuld zijn om capitularis of lid van het con
ventskapittel te worden, en de verbondenheid met de titel van de
kerk; m.a.w. daar in dat convent, zijn deel op zich nemen bij de vervulling
van het liturgische apostolaat en zich verantwoord weten bij
de voorname beslissingen die in en door het conventskapittel genomen
werden.
Toch is het eigenlijke onderwerp van het eerste deel uitsluitend en
van het tweede deel gedeeltelijk de stabilitas loci. De vraag van Spijck
in deel I is: hoe wordt iemand lid van een convent ? Door de profes
sie, waardoor hij in dat convent gei'neorporeerd wordt en daardoor in
de orde. In normale omstandigheden blijft dit domus nativa, het
huis van zijn religieuze geboorte, zijn huis tot na de dood, als hij nl.
op de dodenlijst van het generaal kapittel volgens dit huis genoemd
59 RAMAEKERS, a.c., p. 63-68, waar uitgebreider hierop wordt ingegaan, met opgave van
bronnen.
60 Ibidem, p. 77-78, met meer voorbeelden en bronnenopgave.

58 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
wordt. Toch kunnen er gevallen zijn dat hij 1. ofwel voor goed in
een ander huis gei'ncorporeerd wordt, 2. ofwel tijdelijk naar een an-
der klooster wordt verplaatst, zo dat hij daar de gewone rechten van
conventualis krijgt ofwel de rechten in eigen huis behoudt. In deel
II van zijn tractaat gaat Spijck dan de graden na van de conventua
lis : de gewone conventualis zoals elke lekebroeder of frater-student
er een is; de vocalis die stemrecht heeft bij de priorkeuze; de capi-
tularis die lid is van het conventskapittel en meebeslist of raadgeeft
in allerlei besluiten van de communiteit; en tenslotte de senior, die
niet alleen een eregraad heeft maar ook meerdere taken of bevoegdheden.
'n Enkele maal in het eerste deel, maar meermalen in het
tweede deel, lijkt Spijck een thesis te verdedigen van grotere eenheid
of grotere verbondenheid van de conventualis met zijn domus nativa,
zodat hij bij tijdelijke verplaatsing geen capitularis wordt in het an-
dere huis. Uit de lezing van de hierna volgende vertaling of (en) oor-
spronkelijke tekst moge dit duidelijker worden, evenals de argumentatie
die Spijck gebruikt. De vraag is, of 't een eigen mening van
Spijck is of een trend in de orde tegen te grote centralizatie. Waren
er redenen om op te komen voor een grotere autonomie van de
kloosters ? We menen van wel, maar kunnen beter trachten de evolutie
te schetsen vanaf de oorsprong van de orde tot de tijd van
Spijck's tractaat. Het woord conventualitas komt in Constituties en
generale kapittels niet voor, al zijn ze de grondslag van dit tractaat.
We leren hier de ordestraditie van 1410 tot 1660 kennen. Toch intrigeert
de vraag: hoe was 't in de orde van 1248 tot 1410 en is er
sinds 1410 tot 1660 een ontwikkeling geweest? 't Is een vraag die dit
tractaat als vanzelf oproept. We willen ons aan een antwoord wagen,
dat soms meer hypothese lijkt maar dan toch steunt op de weinige
aanwezige gegevens.
1248-1410 Gecentralizeerde orde maar grote autonomie van de
kloosters
Het bijna onveranderd overnemen van de Constituties der Predik-
broeders, bracht voor de Kruisbroeders een gecentralizeerde bestuursvorm
mee61. Dat de magister generaal en het generaal kapittel ook
6i Zie boven nota 58.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 59
werkelijk bestuurden, blijkt allereerst uit de stichting van de ruim
dertig kloosters voor 1410, waarbij zo niet het initiatief dan toch de
beslissing kwam van het generaal bestuur. Maar we bezitten slechts
weinige stichtingsoorkonden; vooral voor de Engelse kloosters, zal
nog veel opzoekingswerk nodig zijn. Die stichtingen lagen en namen
toe in Engeland, Frankrijk, de Zuidelijke Nederlanden en Duitsland.
Sommige waren dus ver van het moederhuis verwijderd. Maar ze ble-
ven onderworpen aan en verbonden met het generaal bestuur. Wei
vinden we al ca 1260 en in 1304 melding gemaakt van een provin-
ciaal in Engeland, terwijl de Franse kloosters door de honderdjarige
oorlog (1137-1453) en het Westerse Schisma, het volgen van de paus
van Avignon (1378-1417), praktisch een totale onafhankelijkheid
kregen.
Een tweede factor van verbondenheid waren de aan de paus gevraagde
oorkonden met privileges, volmachten, aflaten of strafbe-
voegdheden voor het moederhuis en heel de orde (1248, 1277, 1284,
1318, 1340, 1356 en 1380). Soms waren het volmachten die de ver
bondenheid in de orde moesten bevorderen, zoals de verplichting om
het generaal kapittel bij te wonen of de macht om van de prioren,
die gehoorzaamheid weigerden, onderwerping af te dwingen.
Een derde factor \ meerdere generaals hebben ook getracht, soms
met behulp van de bisschoppen, hervormingspogingen te doen, zoals
Petrus Pincharius (1366-1382), en Ferricus van de Putte (1382-1393)
in de kloosters van Engeland62.
Ondanks deze tekenen van onderdanigheid en verbondenheid is
het toch onmiskenbaar, dat de kloosters een grote autonomie hadden.
De eerste stichtingen, dus van voor 1248, hadden nog geen
Constituties en zijn, zo lijkt het, tamelijk wel in de lijn van de
bestaande reguliere kanunniken gestapt. Enkele ervan hebben waarschijnlijk
slechts een zeer kort bestaan gekend. Na de centralizerende
Constituties van 1248 schijnt de reguliere- kanunnikentraditie toch
sterk genoeg aanwezig geweest te zijn, om de professie op te vatten
als het aanvaarden van de candidaat in en voor een bepaald huis, wat
62 We geven hier globaal de werken aan waar men deze algemeen gehouden beweringen
tot in details terug vindt: A. VAN DE PASCH, Het klooster Clairlieu en zijn prioren generaal,
in Clairlieu XVII, 1959, p. 95-112. H. VAN ROOIJEN, De oorsprong van de orde der Kruisbroeders
ofkruisheren, in Clairlieu XIX, 1961, p. 40-50, 80, 236-238, over de eerste kruisbroeders
in Engeland; p. 62-73, over de oorkonde van 1248 ; A. RAMAEKERS, De Privileges der Kruisherenorde
vanaf boar ontstaan tot het Concilie van Trente, in Clairlieu, I, 1943, p. 17-20.

60 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
dan ook terecht zijn domus nativa werd genoemd en waarmee de ver-
bondenheid, ook bij het aangaan van nieuwe stichtingen, aanwezig
bleef. De neiging tot steeds grotere autonomie werd door meerdere
factoren in de hand gewerkt; misschien was het voor de engelse stich
tingen de grote afstand die reeds in de dertiende eeuw de aanstelling
van een provinciaal noodzakelijk maakte; zeker waren het voor Frank-
rijk — naast het Franse chauvinisme — de honderdjarige oorlog en
het Westerse Schisma, die de breuk teweeg brachten. Bij een poging
van de generaal om met behulp van Paus Innocentius VI in 1356 in
de kloosters tot betere beleving van de gehoorzaamheid aan de ge
neraal te komen, werd — allicht volgens de aan Rome gerichte sup-
pliek — de nadruk nog eens gelegd op het visitatierecht en de straf-
bevoegdheid van de generaal, op zijn recht tot aanstellen en bevesti-
gen van de prioren, op de professie die in zijn handen werd afgelegd
en op het bijwonen van het generaal kapittel63.
Maar ondanks hervormingspogingen van generaal en generaal ka
pittel, werd het generaal kapittel niet geregeld of stilaan niet meer
bezocht door de meeste kloosters, tot er in de orde zelf de nodige
krachten gevonden werden om de ingrijpende hervorming van 1410
voor te bereiden en mogelijk te maken. En ook toen was het slechts
heel geleidelijk en na vele jaren dat de eenheid rond het klooster van
Hoei hersteld werd64.
Grotere centralizatie vanaf 1410
Dat de orde voor 1410 reeds erg verspreid was, moge uit volgende
lijst blijken. De stichtingsjaren zijn vaak onzeker en verschillen naar-
gelang de auteurs. Maar ze laten de geleidelijke uitbreiding zien en
doen ons de steeds grotere autonomie begrijpen, vooral in Engeland
en Frankrijk.
63 Annales, II, p. 117-118.
64 Over de Engelse kloosters zie J. BULLOCH, The CrutchedFriars, Part I, in Records of the
Scottisch History Society, X, 2, 1949, p. 88-106; H. F. CHETTLE, The Friars of the Holy Cross
in England, in History. The Journal of the Historical Association, N.S., XXXIV, n. 122, 1949,
p. 204-220 ; J. HAYDEN, The Croisiers in England and France, in Clairlieu, XXII, 1964, p.
91-101; over de hervorming van 1410 P. VAN DEN BOSCH, Studien over de observantie der
Kruisbroeders in de vijftiende eeuw, ook in Clairlieu, XXII, 1968, p. 24-65; criteria voor beoordeling
van de tijd voor 1410, p. 66-68.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 61
Seilles? ca 1210; Hoei ca 1234 Beyenburg voor 1296
Libenne? ca 1240 York ca 1300
Whaplode ca 1240 Kildale ca 1300
Opspring ca 1240 Hohenbusch 1302
Colchester ? Keulen 1307
Le Chantoire (Andrimont) voor 1248 Saint-Ursin 1316
Hamelutrad voor 1248 Asperen 1318
Londen ca 1249 Salignac 1337
Namen voor 1250 Schwarzenbroich 1340
Toulouse voor 1256 Virton 1341
Parijs voor 1258 Oxford 1342
Luik voor 1270 Laines-aux-Bois 1343
Welnetham 1274 Saint-Georges 1346
Caen voor 1275 Farndale 1347
Condren 1280 Wotton-under-Edge 1349
Doornik 1284 Sint Agatha 1371
Yvoix 1286 Aken 1372
Suxy 1286 Donnington 1376
Watten ca 1292 Varennes-sur-Allier 1391
Barham 1293 Venlo 1399
Naast 'n tiental Belgische, drie Nederlandse en vz/fDukse kloosters,
waren er e/fof twaalfYtznsz en 'n tientalEngelse kloosters gesticht,
al waren er reeds meerdere opgeheven65.
Op het hervormingsprogramma van 1410 heeft naast de kloostertucht
natuurlijk ook het herstel van de eenheid gestaan; dus grotere
centralizatie rond generaal en generaal kapittel en meer bevoegdheid
tot het verplaatsen van personen van het ene klooster naar het andere
om reden van de hervorming. Uit de sinds 1410 aanwezige kapittelrelicten
blijkt duidelijk dat verplaatsing ,,propter reformationem"
een der meest voorkomende redenen was66. Maar het duurde lang
voordat de eenheid, en dus de praktische bevoegdheid van het kapit
tel over de kloosters hersteld was.
Dr. P. van den Bosch komt tot merkwaardige conclusies. Op het hervormingskapittel
van 1410 waren vijf van de zes Belgische kloosters aanwezig: Hoei, Luik, Namen, Suxy
en Virton; Doornik bleef ontbreken tot in de dertiger jaren. Er was geen van de vijf
Duitse kloosters, die pas op aandrang van de officiaal van Keulen en van de visitatoren
overtuigd werden, en ca. 1420 meer veelvuldig contact hadden met het generaal
kapittel. De Nederlandse kloosters Asperen, Sint-Agatha en Venlo waren er alle drie;
v ? T^J?SC^.?C'' P' 21 en kaart p- 96 geeft elfEnge1^ kloosters, vele vraagtekens.
Vgl ook IDEM Ste Teilten mitjedermann, Bonn, 1978, p. 39-59 en A. DURAND Le Prieure
deSaint-Umn, in Clairlieu, XXII, 1964, p. 3-90, in de inleiding p. 6-9; IDEM Le Prieure
Samte-Crotx de Caen, in Clairlieu, XXV, 1967 in de inleiding p. 8-11.
66. Talrijke voorbeelden VAN DEN BOSCH, Studi'en, vanaf p. 68 voor verschillende kloosters

62 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
van de Franse kloosters alleen Yvoix. Van de Engelse was er geen enkel. Er waren in
1410 dus maar negen van de ongeveer dertig kloosters vertegenwoordigd. De stilaan
verworven autonomie afstaan, bleek moeilijk.
In 1422 waren er vijftien kloosters, door de toetreding van de vijf Duitse kloosters
en de stichting van het klooster in Roermond, al wijst de keuze van de prior van Tou
louse tot definitor in 1417 op een tijdelijk contact. Voor 1426 trad ook Parijs toe; in
1426 werd de prior van Parijs tot definitor gekozen. Ook Londen moet er toen geweest
zijn, daar een overledene van Londen in de dodenlijst werd opgenomen 67. De nieuw
gestichte kloosters sloten natuurlijk vanzelf bij het kapittel aan, maar van de stichtingen
van voor 1410 waren er zelfs in 1441, dus ruim dertig jaar na het begin van de hervorming,
nog maar 'n twintigtal; sinds 1422 waren er Parijs, Condren, Caen en Londen
bijgekomen en er was contact met Laines-aux-Bois, Varennes en Watten. Het zou tot
het einde van de 15e eeuw duren voor men weer werkelijk van eenheid rond het generaal
kapittel te Hoei kon spreken, mede dank zij de vele nieuwe stichtingen in het
Rijnland en de Nederlanden.
Uit dit alles blijkt wel, hoe groot de voor 1410 verkregen autono
mie van de kloosters was en daardoor de praktische stabilitas loci68.
Sinds de hervorming van 1410 zou dit stilaan veranderen. Reeds
in 1411 werd besloten, dat de prioren elk jaar hun ontslag moesten
aanbieden. Zonder medewerking van de prior was een hervorming
immers niet mogelijk, terwijl door deze maatregel het ontslag bij onvoldoende
medewerking kon worden aanvaard69. Meestal werden de
prioren gekozen, vaak werden ze benoemd. De eerste verplaatsingen
hadden volgens de Definities plaats in 1412. Behalve die van een
broeder van Venlo die als conventualis naar Hohenbusch werd verplaatst,
waren de andere tijdelijk; vier kruisbroeders, twee van Venlo,
een van Asperen en een van Sint-Agatha gingen tijdelijk naar Hoei,
waarschijnlijk om er de juiste opvatting van het hervormingsideaal te
toetsen. De oudste van twee studenten van Schwarzenbroich ging
voor een jaar naar Asperen, de jongste voor een half jaar naar Sint-
Agatha en voor een half jaar naar Venlo, blijkbaar met hetzelfde
doel70. De volgende jaren wordt er geen verplaatsing gedaan; wel
wordt in 1421 in het algemeen verordend, dat Hoei het klooster van
Luik moet voorzien van de nodige krachten, Sint-Agatha idem voor
Schwarzenbroich, Venlo idem voor de oprichting van Roermond71.
Maar in 1422 zijn er tien verplaatsingen, in 1423 achttien, in 1425
67 Definities, p. 35, 51 en 53.
68. VAN DEN BOSCH, o.c , p. 101-104, steunend op de Defimties.
69 Definities, p. 28; VAN DEN BOSCH, o.c, p. 60-61.
70 Definities, p. 30; VAN DEN BOSCH, o.c, p. 69-
71 Definities, p. 42-43.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 63
zestien, in 1426 elf, in 1427 twaalf, in 1428 twintig, in 1429 drie en
in 1430 achttien72. Zo gaat het in de volgende jaren door: soms
zijn het er geen of maar enkele, soms ongeveer tien, tot zelfs twin
tig in 1441 en 1445 73. Stilaan onderscheidt men de lijn die Spijck
ruim 200 jaar later in zijn tractaat zal vastleggen: blijvende verplaatsingen
als conventuales; tijdelijke verplaatsingen ,, propter reformationem",
om de hervorming elders te gaan brengen of ze te leren
kennen en dan naar eigen klooster terug te keren; tijdelijke verplaat
singen tot stichting van een nieuw huis of hulp waar er krachten te
kort waren; en tenslotte verplaatsingen als straf.
Ook in de volgende jaren lopen de verplaatsingen soms op tot
tweeentwintig in 1461, vierentwintig in 1464, minstens zesentwintig
in 1504 en zelfs eenendertig in 151274. Natuurlijk is hier geen abso
lute conclusie te trekken. Wei kan men concluderen dat er een, blijkbaar
steeds toenemende, centralizatie in de orde heerst, al moest
meermalen de H. Stoel tussenkomen om dit te bereiken. Op verzoek
van de generaal greep Paus Johannes XXIII reeds in 1413 in, door
aan de dekens van Kamerijk en Luik en de offkiaal van Keulen de
opdracht te geven om de onderwerping van de kloosters te verkrijgen
en aan te dringen op het bijwonen van het generaal kapittel; aartsbisschoppen,
bisschoppen en andere prelaten moesten afzien van hun
steun aan opstandige kloosters. Daar men uit gegeven tussenkomsten
van de H. Stoel de draagwijdte leert kennen van de suppliek die de
generaal naar Rome stuurde, kunnen we die steun van lagere kerkelijke
autoriteiten aan bepaalde kloosters als vaststaande feiten beschouwen.
Nauwelijks twintig jaar later riep de generaal opnieuw de
hulp van de paus in, zodat in 1432 paus Eugenius IV weer eens
moest aandringen op het bijwonen van het generaal kapittel. Het
jaarlijkse contact zou als vanzelf tot een gevoel van meer eenheid en
verbondenheid leiden, door meer kennis van de toestanden, noden
en moeilijkheden in andere kloosters75.
De hervorming van 1410 heeft haar doel bereikt. Altijd opnieuw
treffen we in de kapittelrelicten lijsten aan van ,, elocationes'' of
72 Definities, p. 44-45, 46-47, 50-51, 52, 54, 56-57,58, 60.
73 Ibidem, p. 77-78, 83. Voor de kloosters afzonderlijk in de?e periode, VAN DEN BOSCH,
o.c, p. 68-123.
74. Definities, p. 114-115, 122-123, 232-233, 254-256.
75 A. RAMAEKERS, De Privileges, p. 66-67; Annales, II, p. 536-544 en 545-546 voor de
brieven van de officiaal van Keulen en de deken van Luik, die dus daadwerkelijk hulp verleenden
; vgl. VAN DE BOSCH, o.c., p. 48-49, die hierop wat nader ingaat. Voor Eugenius IV vgl
Annales, II, p. 228-232.

64 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
,, denominationes ' \ al blijft men vasthouden aan de term ,, domus
nativa " of,, conventus nativus " 76.
Een uitzondering op de algemene regel van professie aan de gene-
raal maken de broeders-donaten die zich eerst en vooral binden aan
een bepaald huis en daardoor ook in de orde geincorporeerd worden.
Op het generaal kapittel van 1501 werd de formule, waarin de locale
prior en het eigen huis op de eerste plaats komt, als volgt vastgesteld:
Ego frater N. promitto tibi N. Priori et tuis successoribus canonice in-
trantibus perpetuam obedientiam, perpetuam continentiam et caren-
tiam proprii et stare correctioni et ordinationi prioris huius monaste-
rii, et capituli generalis, et priori et magistro generali ordinis Sancte
Cruets, cut dicta domus est submissa, et obtemperare fideliter usque
ad mortem ordinationibus et statutis sedis apostolice, et sacri ordinis
fratrum sancte Crucisf quodque ero fidelis huic domui et ordini us
que ad mortem11. Toch wil dit niet zeggen dat de donaten onver-
plaatsbaar waren, want ook daarvan vinden we voorbeelden in de ka-
pittelrelicten. Maar uiteraard waren ze sterker verbonden met hun
professiehuis, waaraan ze zich, zoals hun naam donati zegt, gaven
met persoon en goederen78.
Pogingen tot nog grotere centralizatie
Van 11-13 mei 1664 was er generaal kapittel geweest. In vorige
kapittels zoals in 1648, 1652, 1655 en 1661 waren er respectievelijk
nog acht, zeven, vijf en acht verplaatsingen gedaan, kleine getallen
omdat de bevoegdheid hiertoe niet meer uitsluitend door het gene
raal kapittel werd uitgeoefend maar ook aan de provinciaals en/of vicarii
generates in eigen territorium werd toevertrouwd, zoals dat in
76 Zie Definities, passim en nog b.v. in 1661, p. 488; in 1698, p. 513; in 1715, p. 516. De
benoemingen door het generaal kapittel worden zeldzamer naargelang de provinciaals of vicarii
in eigen regio de benoemingen doen.
77 Definities, p. 220; in het kapittelrelict van 1506, p. 237, wordt voor de ,,locis theutonicalibus"
de formule in de volkstaal gegeven, die naar gelang de streek moet aangepast wor
den : ,,Ick broder N. doen profess ind gelove gode van hemelrich, Marie synre leven moder
ind sent Augustijn, ind dyr prior dys huys yn den namen des priores ind meysters generail capittel
ordens des hilgen crutz ind visitatoirs des vrngess. ordens gehorsam zo wesen na statuten
der donaten ind ordinancien der selver orden ind sal getruwe wesen desen huys ind orden
zo der doyt". De nadruk ligt duidelijk op het professieklooster. Zie ook Annales, III, p. 3-4,
terwijl er een formule met andere spelling staat in Definities, p. 237, nota a. In de Constituties
van 1660 is de formulering weer veranderd, alhoewel niet substantieel, Dist. II, cap. 11. n. 2
{Annales, III, p. 320).
78 Zie b.v. Definities, p. 247, 250, 252 en passim.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 65
1644 uitdrukkelijk gezegd werd79. Het kapittel van 1664 verraste
enigszins met de verklaring, dat de provinciaals een volledige bevoegdheid
hadden, een ,,plenaria potestas" om verplaatsingen te
doen, indien dit noodzakelijk of nuttig was80. Voorlopig (tot 1669)
kon er geen generaal kapittel meer gehouden worden, zodat op 8 mei
1667 en volgende dagen de definitores een bijeenkomst hielden in
Hoei. In nr. 3 van hun besluiten bepaalden ze, dat de Constituties
over het aanvaarden en de professie van candidaten met de toestemming
van de generaal of zijn visitator, zo moesten uitgelegd worden,
dat voor de kleding minstens de toestemming van de provinciaal,
voor de professie die van de generaal nodig was. In nr. 4 echter, en
erg nadrukkelijk, staat dat de Superiores maiores, zowel generaal als
provinciaal, de bevoegdheid hadden om voor noodzaak of nut van de
huizen, ook bij afwezigheid van enige schuld, verplaatsingen te doen,
de verplaatsten terug te roepen of voor een ander huis te bestemmen;
elke tegenwerking van prioren werd gestraft met ontzetting uit hun
ambt, die van confraters met het afnemen van actief en passief stemrecht.
Maar dan komt in nr. 11, nog sterker, dat de definitoren over
gemopper tegen het verplaatsingsbesluit van 1664 nog eens uitdruk
kelijk opnieuw verklaren en inscherpen, dat de confraters, ,,wij allemaal",
professie doen aan de generaal of zijn plaatsvervanger, de
locale prior; en dat dus in het huis van de professie geen stabilitas vel
loci immutabilitas verkregen wordt. Allen zijn verplaatsbaar door ge
neraal en provinciaals, wat ze toch voldoende weten uit de professieformule,
uit de bul van Innocentius VIII en uit de gewoonte die van
het begin afin de orde was ingeburgerd. Elke tegenspraak werd met
de zeer ernstige ,,poena gravioris culpae" gestraft81.
Voor 't eerst valt hier uitdrukkelijk de term ,,stabilitas loci", en
onwillekeurig vraagt men zich af: is dit tegen Spijck bedoeld ? kan
hier de oorzaak liggen van de geringe verspreiding van zijn tractaat ?
Z6 sterk werd het nooit uitgedrukt, ook niet in de twee volgende kapittels
van 1669 en 167382. Het beroep op de bul van Innocentius
VIII lijkt eerder een vergissing. Wei wordt daar gesproken over mo-
79 Definities, p. 473, 477, 481, 488 en 468.
so Ibidem, p. 490.
si Copie klooster Ehrenstein volgens origineel (of copie van de tijd zelf) van het Furstliches
Wiedisches Archiv; zie Clairlieu XLV, 1987, p. 91 over dit archief. Vgl. ook DOUMA, H. Inventaris
v.h. archief van het Kruisheren Klooster Sint-Agatha, in Clairlieu XXVIII-XXIX
1970-71,1,11.118.
82 Definities, p. 492, 496.

66 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
gelijkheden tot verplaatsing, maar om voor de verplaatsten in som-
mige gevallen het stemrecht in het eigen huis van hun professie te
waarborgen83, waaruit toch juist de stabilitas loci onrechtstreeks
blijkt.
Men verwondert zich, dat hiertegen geen oppositie kwam. Een en-
kel feit, te weinig en teveel jaren later om veel te bewijzen, zou er
toch op kunnen duiden; een professieformule nl. van 8 april 1736 te
Ehrenstein, waar de geloften worden afgelegd aan de prior:
quod ero obediens tibi tuisque successoribus". Verder onderzoek zou
hier licht kunnen brengen84.
Toch is in latere jaren het begrip ,,domus nativa" en ,, stabilitas
loci" weer versterkt, in samenhang met de praktijk. Op 27 januari
1794 schrijft de Keulse bisschop aan magister-generaal Dubois te
Hoei, dat er te Ehrenstein ernstige misbruiken bestaan en dat de
prior zelf er een slecht voorbeeld geeft en helemaal geen ontzag of
liefde van de confraters afdwingt. De bisschop meent dat het moge-
lijk moet zijn, zeker daar de prior zelf om een helper verzocht, en-
kele kruisheren uit een ander klooster naar Ehrenstein te zenden, die
de leiding en administrate te Ehrenstein overnemen, om weer op te
bouwen aan tucht en wetenschap, wat anderen afbraken.
Reeds op 7 maart 1794 volgt het antwoord van Mgr. Dubois. Hij
heeft er sinds 1780, toen de toestand in Ehrenstein nog voorbeeldig
was, geen contact meer mee kunnen hebben, terwijl het voorzitten
van de priorkeuze hemzelf en zijn afgevaardigde onmogelijk werd ge-
maakt. Inderdaad zou de aanstelling van P. J. Konig, keldermeester
te Keulen, maar dan wel als prior met volledig gezag, kunnen hel-
pen. Dus een confrater en niet meer. ,, Want omdat de medebroe-
ders hun professie afleggen voor een bepaald huis in een bepaalde
plaats, worden nauwelijks andere verplaatsingen gedaan dan van die-
genen die door eigen schuld ergens weg moeten. Om moeilijkheden
te vermijden, worden zonder toestemming van de plaatselijke prior
en van de medebroeder zelf, nauwelijks verplaatsingen van degelijke
confraters gedaan
83 Annales, II, p. 421, bul van 15-2-1488 (p. 416-423); zie verder onder V, nota 24.
84 Archief Kruisheren Ehrenstein. Copie aldaar. Origineel in Fiirstliches Wiedisches Archiv,
V, 1-9, n.19. In de definities komen van 1669 tot 1724 nog enkele verplaatsingen voor; daarna
worden er in de uitgave van A. v.d. Pasch geen meer vermeld tenzij professoren voor de studiehuizen.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 67
Deze brief van 1794 laat een totaal ander geluid horen dan dat van
het definitorium van 166785.
We hopen door deze erg algemeen gehouden ,, geschiedenis'' van
de stabilitas loci buiten en in de orde, heel de achtergrond van het
tractaat van Spijck duidelijk te hebben gemaakt. Toen Hermans An-
nales schreef, vertelde hij daarin hoe, na de dood van prior Gielen
te Sint-Agatha, de confraters te Sint-Agatha generaal van den Wijmelenberg
van het klooster te Uden verzochten om naar Sint-Agatha
te komen. In de mentaliteit van de confraters leefde nog sterk het be-
sef van de autonomie van de kloosters, de traditie uit vroegere eeu-
wen. Maar de generaal zag in, dat uitbreiding van ,,de kleine rest"
slechts mogelijk was als hij een vrijere beschikking had over goede
ren en personen. In 1852 verkreeg hij van Pius IX te mogen beschik
ken over de goederen van de huizen. Blijkbaar voelde hij de behoefte
om dit niet zonder meer te doen, doch vroeg hij aan alle confraters
van de drie bestaande kloosters, Sint-Agatha, Uden en Diest, om aan
hem en zijn opvolgers de faculteit te geven om te beschikken over de
goederen van heel de orde en over hun persoon ,, excepta persona-
rum missione ad partes transmarinas"86. Duidelijk blijkt hieruit
dat, ook bij deze radicale maatregel ten bate van de orde, in deze
man, die voor de geschiedenis van zijn orde en haar tradities een levende
belangstelling had — het begrip leefde van de stabilitas loci
en de gevolgen van de professie bij de kruisheren van vroegere eeu-
wen. Door zijn maatregel werd ze, tot heil van het geheel, afgeschaft.
IV. DE NEDERLANDSE TEKST VAN HET TRAKTAAT
INLEIDING
(1) Hoe wordt iemand lid van een college, kapittel of convent, of m.a.w. hoe wordt iemand
geincorporeerd ? Dit verschilt naargelang privileges, statuten, regel of gewoonte. Volgens het
algemeen recht heeft de prelaat, samen met het convent, de bevoegdheid om iemand te in-
85 Annales, I, 2, p. 226-227. J. SCHEERDER, Henricus van den Wijmelenberg: een religieus
emancipator in Oost-Brabant 1800-1881, Tilburg 1976, p. 121-122, geeft een andere versie van
de feiten. Voor het rescript van Pius DC, en het verzoek van de generaal aan al de confraters:
Annales III, p. 657-659; 667-668.
86 Annales III, p. 668.

68 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
corporeren. De prelaat kan het niet zonder de goedkeuring van het conventskapittel of de meerderheid
ervan en is gehouden de uitslag te aanvaarden.
De incorporate is immers een wederzijds contract tussen de candidaat die om opname vraagt
en hen die hem aanvaarden. Bij de Franciscanen kunnen de provinciaals candidaten voor hun
provincie en de orde aannemen. Bij ons behoort die bevoegdheid aan de prior, met goedkeu
ring van het conventskapittel.
I. SOORTEN INCORPORATES
(2) In onze orde bestaat sinds de hervorming van 1410 een drievoudige incorporatie, nl. de
gewone en de buitengewone; deze laatste is blijvend of tijdelijk.
a. De gewone incorporatie door de professie
(3) Voor het aannemen voor het novicaat is, behalve de goedkeuring van prior en convents
kapittel, ook nog een goedkeuring van de magister-generaal of zijn visitator vereist, zoals het
uitdrukkelijk in de Constituties staat en bepaald werd op het generaal kapittel van 1421. Na
het novicaat heeft de novice weer dezelfde goedkeuringen nodig voor de professie. Zou prior
en convent anders handelen, dan verliest de prior zijn ambt en het convent door het feit zelf
zijn stemrecht.
Uit het voorgaande blijkt, dat bij de opname van de novice de goedkeuring van het con
ventskapittel belangrijker is dan de toestemming van de magister generaal 87.
Immers, ook als deze verkregen is, wordt nog de goedkeuring van het conventskapittel vereist
om tot een definitieve beslissing te komen; anders is de opname ongeldig. Nooit hebben dan
ook de magister generaals of het generaal kapittel zich bevoegd geacht, zelfs niet vanwege gebrek
aan leden, om een bepaalde persoon aan te wijzen om die dan op de gewone wijze te
doen incorporeren. Liever gaven ze een algemeen bevel om, als er geen wettige reden tot wei-
gering was, de geschikte en noodzakelijke candidaten in de orde op te nemen, zo bv. op het
generaal kapittel van 1598: ,,De prioren en broeders die, als een gewettigde reden niet meer
bestaat, onwillig blijven geschikte en noodzakelijke candidaten in de orde op te nemen, straffen
wij met het verlies van actief en passief stemrecht en met ontzetting uit hun ambt" 88.
(4) Wie zijn proeftijd goed heeft volbracht en dan met boven vermelde goedkeurig op plechtige
wijze de professie aflegt, wordt indirect lid van de orde en direct lid van het convent waarin
en waarvoor hij geprofest werd. Daar krijgt hij het ,,ius canoniae".
(5) Dit ius canoniae ontstaat, volgens het algemeen recht, als iemand kanunnik of monnik
wordt. De nieuw aanvaarde wordt dan geacht lid te zijn van het lichaam of de religieuze gemeenschap.
Daaruit volgt zijn recht op een plaats in het koorgestoelte (stallum in choro) en
stemrecht in het conventskapittel, dit op de tijd en in de gevallen die door het recht en de statuten
worden bepaald. Hij kan daarvan niet worden uitgesloten, tenzij vanwege de in de
Constituties vermelde gevallen van gravior of gravissima cu/pas

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUAUTATE'' 69
, intitulari "of,, incanonicari'', iemand krijgt dc titel van of wordt als kanunnik verbonden aan
die kerk. De titel is 20 sterk verbonden met de persoon.dat deze gewoonlijk, 66k als hij niet
meer bij die eigen kerk of in dat convent aanwezig is, toch met die titel wordt genoemd. Dit
blijkt niet alleen uit de dagelijkse praktijk maar ook uit de akten van de generate kapittels. Al
houdt die titel feitelijk op bij de dood, toch wordt hij om genoemde reden ook nog na de dood
gebruikt, zoals in de lijst van overledenen in de kapittelrelicten, ook al verbleven ze jaren lang
niet meer bij hun eigen kerk of in hun eigen klooster 90.
b. Over de buitengewone blijvende incorporatie
(7) Naast de gewone incorporatie door de professie, bestaat er een buitengewone blijvende in
corporatie. Deze heeft plaats, als een kloosterling van het ene naar het andere klooster wordt
overgeplaatst, en wel zo, dat hij ophoudt lid te zijn van het convent waarin hij door zijn pro
fessie geincorporeerd was en lid wordt van het andere convent.
Allereerst is daarvoor de toestemming nodig van de persoon zelf; verder die van het con
vent waaruit hij vertrekt en die van het convent waar hij heengaat. Dit contract of deze incor
poratie moet daarbij door de bevestiging en goedkeuring van het generaal kapittel geratificeerd
of bekrachtigd worden.
Want door de gewone incorporatie, de professie, kreeg het klooster recht op die medebroeder
en die medebroeder op dat convent. Hij kan niet ophouden lid van dat convent te zijn, tenzij
beiden, hij zelf en het convent, afstand doen van hun recht. De toestemming van het tweede
convent moet hier noodzakelijk bijkomen, daar niemand lid van een moreel lichaam of van
een gemeenschap kan worden tegen de wil van die gemeenschap in. Daarbij moet het contract
door het generaal kapittel of door de magister generaal bekrachtigd worden. Want het is 'n
soort vervreemding of rail, die, om van kracht te kunnen zijn, de goedkeuring en bevestiging
van de magister generaal nodig heeft. Maar volgens het algemeen recht kan een prelaat een
bezit van de ene kerk niet aan een andere geven noch bezittingen omruilen, ook al vallen beide
onder zijn rechtsmacht, zonder beider toestemming en gegronde reden. Is die reden er en wor
den de vereiste formaliteiten onderhouden, dan kan hij het natuurlijk; want 'n kerk of 'n apart
convent zijn ledematen van heel de orde. Zoals de ledematen van een lichaam moeten de conventen
elkaar immers helpen. Maar zulke mil is een contract, dat te goeder trouw gesloten
wordt. Dit kan alleen met de wettige heer of met hem die zijn plaats inneemt ; daarom kan
de prelaat zulke daad niet stellen zonder de toestemming van de clerici van beide kerken die
hier belang bij hebben.
Let wel, ik wil hier niets zeggen tegen het gezag van de magister generaal, het generaal ka
pittel of de visitator. Bekend als ze zijn met de juiste situatie in de orde, verplaatsen zij de medebroeders
of doen hen wederzijds van plaats verwisselen. Maar hier is sprake van een heel an
dere soort van incorporatie of mil.
Ook omdat de blijvend te incorporeren persoon vroeger lid werd van zijn eerste convent door
de toestemming van de magister generaal, is voor een nieuwe incorporatie in een ander con
vent opnieuw de toestemming van het generaal kapittel of van de magister generaal nodig.
Vandaar dat deze incorporatie eigenlijk hetzelfde effect heeft als de eerste ,,gewone incor
poratie". De verplaatste krijgt blijvend het ,,ius conventualitatis".
(8) Al bestaat over deze tweede wijze van incorporeren in onze orde geen rechtsinstituut (en
is ze dus niet in de constituties vastgelegd), toch wordt ze krachtens een langdurige gewoonte
in praktijk gebracht. De generale kapittels van 1532 en 1539 noemen uitdrukkelijk de toestem
ming van beide conventen, de bereidheid van de medebroeder en de bevestiging van het ge
neraal kapittel. Het convent, van waaruit de verplaatsing gebeurt, heeft daarna geen enkel recht
meer op de elders geincorporeerde confrater; dit werd in 1504 aldus gedefinieerd: ,,ze zijn
90 Het z.g. domus nativa; vgl. verder nota 123 bij de latijnse tekst.

70 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
vrij en losgemaakt van het convent waar ze tot dan toe verbleven" 91.
Soms maakt het generaal kapittel niet uitdrukkelijk melding van de verschillende toestemmingen.
Er wordt dan gewoon gezegd, dat ze geincorporeerd zijn, zoals in 1501 en 1512; soms
wordt dit uitgedrukt door 't woord ,,incorporamus", zoals in 1504 en 1561, waardoor een in
corporatie wordt bevestigd. Het lijdt geen twijfel, dat de toestemmingen van beide kloosters
dan voorafgingen als vereiste formaliteiten. Het is mogelijk dat, bij de raadpleging van het con-
ventskapittel over zulk een incorporatie, de een of ander zich zonder voldoende reden hiertegen
verzet, terwijl de meerderheid van het convent ermee instemt. Dan bevestigt het generaal ka
pittel toch wat de meerderheid als juist beschouwde, zoals in 1532 en 1583 92.
Dat ook prioren, die dit ambt uitoefenen in een ander dat hun eigen convent, daar kun-
nen geincorporeerd worden, blijkt uit de incorporatie van Gerardus Ummer, prior te Frane-
ker, in dat convent, terwijl het klooster van Sneek zijn domus nativa was.
c. De buitengewone tijdelijke incorporatie
(9) Deze wordt gedaan door het generaal kapittel of door de magister generaal voor een bepaalde
tijd, en wel om drie redenen:
1. voor de oprichting van een nieuw convent;
2. voor de noodzakelijke hervorming van een huis;
3. als het voor een convent erg nuttig is.
In die gevallen verklaart het generaal kapittel uitdrukkelijk samen met de magister generaal,
in welke hoedanigheid of onder welke conditie de benoemde medebroeder in dat andere
klooster zal verblijven, en wel met deze woorden: ,,hij wordt daarheen gezonden (of ,,hij zal
daar verblijven") voor de oprichting van het huis, voor de hervorming van het convent"; verder
ook: ,, hij zal er verblijven als conventualis ", ,, hij zal er verblijven als capitularis ", zo
als men het herhaaldelijk in de definities van de generale kapittels kan lezen. Zij die zo voor
een bepaalde tijd worden uitgezonden en in hun aangewezen klooster uit gehoorzaamheid ver
blijven, worden geacht door geincorporeerd te zijn en tot het getal van de conventuales te be-
horen. Ze krijgen dus ook het ,,ius conventualitatis ".
1. De uitgezondenen voor de oprichting van een klooster
(10) Uiteraard hebben ze in alles wat de oprichting van dat huis betreft, stemrecht. Want als
een plaats in de Orde geincorporeerd is, dan is ze nog niet in staat zichzelf stevig te vestigen.
Hier is de hulp nodig van de orde voor de noodzakelijke personen, waarin het recht en de titel
van convent kan geboren worden en bewaard blijven. Na verloop van tijd kunnen daar zelf con
ventuales en geprofesten uit voortkomen. Vanzelfsprekend hebben dus die allereersten er alle
rechten, alsof ze er geprofest zouden zijn, en wel vanaf de tijd dat ze daar, door de gehoor
zaamheid geplaatst, verblijven. Volgens een bepaling en indult van 1522 kunnen de medebroeders,
die een nieuw convent oprichten, daar ook als conventuales blijven, als ze dat zelf zo willen.
Willen ze daar blijvend geincorporeerd worden, dan vervalt het recht dat ze in hun ^do
mus nativa" hadden. Niemand kan immers lid zijn van meerdere kloosters tegelijk.
2. De uitgezondenen voor de hervorming van een convent
(11) ,,De broeders die naar een ander huis gezonden worden voor de hervorming van dat huis,
behoren daar, zolang hun verblijf duurt, in alles volledig stemrecht te hebben, ook bij de pri-
91 Voor voorbeelden hiervan, zie nota 128 bij de latijnse tekst.
92 Definities, p. 221, 255 (1512 ,, incorporamus ") 232, 374. In 1532 is geen aanduiding
hiervoor te vinden {Definities, p. 301-302); wel in 1583 (p. 403); zie nota 130 bij de latijnse
tekst.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 71
orkeuze, zoals de conventuales van dat huis", aldus het generaal kapittel van 1418. Ze hebben
echter, voor de tijd dat ze daar verblijven, geen actief stemrecht meer in hun eigen huis,
hun domus nativa. Dit staat uitdrukkelijk in de bul van Innocentius VIII van 1487 93.
Maar zij die om eerbare redenen gezonden worden naar een ander huis, moeten tot de priorkeuze
in eigen huis worden uitgenodigd, ais ze niet verder dan een dagreis van hun klooster
wonen en als ze, en dit is een essentiele conditie, in het convent waarheen ze werden gezon
den en waar ze verblijven, maar geen actief of passief stemrecht hebben; dit in overeenstem-
ming met de rechtsregel, dat niemand in meerdere kloosters tegelijk rechten kan hebben.
Volgens de bul van Innocentius VIII moet er dus bij een dergelijke tijdelijke verplaatsing een
drievoudig onderscheid gemaakt worden. Sommigen worden om ernstige fouten of slecht gedrag
verplaatst ; zij hebben dan geen stemrecht meer, noch in eigen huis, noch in het huis
van bestemming. Anderen worden om eerbare redenen verplaatst maar hebben geen stemrecht
in het huis van bestemming, zij behouden hun stemrecht in hun eigen huis als ze er niet verder
dan een dagreis van af wonen. Nog anderen worden om eerbare redenen verplaatst en hebben
stemrecht in het huis waarheen ze gezonden werden en niet meer in hun eigen huis; over hen
gaat het eigenlijk in dit nummer. Dus niet iedereen die om eerbare redenen naar een ander
convent wordt gezonden, krijgt daar stemrecht, dat hebben alleen zij aan wie dit door het ge
neraal kapittel wordt toegestaan en die wij dan ook ,, geincorporeerden " noemen.
3. Gezondenen vanwege het grote nut van een ander huis
(12) Het gaat hier bv. om medebroeders die naar een ander convent worden gestuurd, om-
dat daar te weinig volk is of om andere redenen. Al zijn er uit vroegere eeuwen meer besluiten
over de standplaatsen van de medebroeders dan in deze tijd of deze eeuw, toch werden niet
alle uitgezondenen (ook al was het om eerbare reden) met de titel of in hoedanigheid van con
ventuales of capitulares naar een ander huis gezonden. Maar aan sommigen werd deze hoeda
nigheid uitdrukkelijk door het generaal kapittel verleend. 't Gebeurde zelfs meermalen, dat
meerderen tegelijk naar een bepaald convent werden verplaatst en dat een of enkelen zich
mochten verheugen in de titel van conventualis of capitularis en anderen niet. Heel vaak heb
ik in de kapittelrelicten gelezen, dat een medebroeder werd benoemd als predikant, maar toch
niet.capitularis werd. Deze voorzieningen zijn door het generaal kapittel zonder twijfel getroffen
vanwege de nood van 'n bepaald convent.
Evenzeer blijft waar, — tenzij in plaats van de eerst aanwezige noodzaak daarna de aanwe-
zigheid van de verplaatste alleen nog nuttig was, — dat ook de 20 naar andere conventen
gestuurde medebroeders die daar tijdelijk stemgerechtigd werden, in hun domus nativa hun
stemrecht verloren.
Is 't niet logisch aan te nemen dat de zo, met toestemming van beide conventen gebeurde
verplaatsing en tijdelijke incorporatie, op het generaal kapittel door de daar aanwezige prioren
en afgevaardigden voor beide conventen werd afgesproken en dan tot nut van het ene
klooster door het kapittel werd goedgekeurd en bevolen ?
Niemand kan in meerdere kloosters tegelijk stemrecht hebben
(13) Iemand wordt dus voor goed lid van een convent : 1. door de professie of gewone in
corporatie; 2. door de buitengewone blijvende incorporatie. De stem in het kapittel in som-
mige gevallen volgt na de subdiakenwijding, en wel volgens het Concilie van Trente en de de-
finitie van het kapittel van 1600; en dit recht is zozeer verbonden met de conventualis, dat
hij ook bij afwezigheid wordt geacht, lid van dat lichaam te zijn en niet van het andere. Want
93 Definities, p. 37. Voor actief en passief stemrecht in de bul van Inn. VIII, zie nota 137
bij de latijnse tekst.

72 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
een ,,corpus morale" is een vereniging van bepaalde personen, die met elkaar verenigd zijn
om een bepaald doel te bereiken, of ze dan samen wonen of niet. Deze eenheid erkent ook
Innocentius VIII in boven aangehaalde bul: bij afwezigheid moeten de leden toch tot de keuze
van de prior uitgenodigd worden, als ze actief en passief stemrecht hebben, waar dit zonder
groot ongemak kan of als ze binnen een dagreis van het eigen klooster verblijven; zo kan dan
ook een lid van dit bepaald lichaam, niet tegelijk blijvend lid zijn van een ander.
Hoe zijn de verplaatsten dan lid in de verschillende huizen ?
(14) Zij die tijdelijk in een ander huis geincorporeerd worden en dus conventuales of capitulares
zijn, worden alleen op 'n analoge manier beschouwd als lid van het klooster waarheen ze
tot hervorming of nut zijn gestuurd; in eigenlijke zin, univoce, blijven ze lid van hun eigen
huis, waarin ze door de professie voor goed geincorporeerd werden. Al krijgen ze stem in dat
tweede huis, toch behouden ze als 't ware ,,in actu primo" hun stemrecht in eigen huis, al
hebben ze 't niet ,,in actu secundo", zodat ze 't niet kunnen uitoefenen. Als het canonieke
beletsel door terugkeer naar eigen huis wordt weggenomen, dan krijgen ze het ook weer ,,in
actu secundo". Men kan dat opmaken uit de ,,stylus" van de generale kapittels. Als er over
een medebroeder staat: ,,hij kere terug naar zijn convent", of ,,hij kere naar eigen huis terug",
of nog ,,hij zal in zijn conventus nativus verblijven" 94, erkent het kapittel, dat die be
paalde medebroeder lid is van dit bepaald lichaam of convent en niet van een ander.
Hoe kunnen de ordeleden ,, univoce " en ,, analogice '' leden zijn van de orde of
conventen ?
(15) Wellicht zal iemand bezwaren hebben tegen dit woordgebruik. Zijn niet alien geprofeste
leden van dezelfde orde ? Ons antwoord is: We kunnen de orde in 7 algemeen beschouwen
als een universeel lichaam, maar ook in 7 bijzonder volgens de afzonderlijke leden van dit li
chaam ; dit kunnen dan de conventen zijn of de medebroeders, de conventen samen of elk
apart, de medebroeders als ordeleden of als leden van 'n convent.
(16) Nemen we de conventen in 7 algemeen, dus samen, dan zijn ze alien en ook elk in 't
bijzonder geincorporeerd in de orde en hebben ze het moederhuis ('t domus originalis) als 't
ware als het hoofd, van waaruit de leden de invloed ondergingen en nog ondergaan. Met alle
eerbied en onderworpenheid erkennen we als zodanig het huis van Hoei in Clairlieu, waarvan
de overige afhangen zoals de ledematen van het hoofd. Ze vormen samen een lichaam, met
eigen rechten en privileges, verleend door 't kerkelijk recht, door pausen en keizers. Alle
kloosters en elk in 't bijzonder delen daarin, collectief, apart, gelijk en zonder onderscheid.
Spreken we over de conventen apart, die elk op zich ook een lichaam vormen, dan heeft elk
zijn eigen stichtingen, titels, rechten en privileges, door verschillende instanties geschonken en
vastgelegd; daarin hebben de andere kloosters dan geen deel, omdat ze tot een bepaalde plaats
of tot bepaalde omstandigheden beperkt zijn.
(17) Zo kunnen we ook de medebroeders beschouwen in 't algemeen , als leden onder een
voortreffelijk hoofd, de Hoogeerwaarde Pater Generaal, aan wie alien gehoorzaamheid beloven.
Allen volgen ze dezelfde levenswijze, staan onder dezelfde wetten, constituties, statuten
en regel, verheugen zich in dezelfde privileges en rechten, en zijn op die manier en in dat opzicht
werkelijk en in eigenlijke zijn (univoce) alien samen in broederlijkheid verbonden.
Beschouwen we de geprofeste medebroeders apart, nl. van 't een of 't ander huis, waar ze
als gelijk ledematen een apart lichaam vormen, dan hebben deze hun eigen rechten, privileges,
titels, waardigheden, ambten, die zij zelf essentialiter (om zo te zeggen) genieten; bij dui-
94 Vgl. nota 144 bij de latijnse tekst.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 73
delijke noodzaak of tot nut van dat convent kunnen ook andere medebroeders daarin delen,
als de oversten dit goed vinden.
(18) Zo kan dus iemand echt lid zijn, in analoge zin lid zijn of helemaal geen lid zijn. De
echte leden zijn alle geprofesten, en dit zowel van de orde als van hun eigen convent. Ana-
loog of gedeeltelijk lid zijn zij die niet in hun eigen convent verblijven maar in een ander, zoals
uit de nummers 10-12 blijkt. Geen lid van een convent is iemand die in een ander klooster
verblijft, maar niet daarheen gezonden is tot oprichting, hervorming of groot nut daarvan. Hij
is daar dan geen lid wat betreft de rechten en privileges van dat convent, maar wel wat betreft
de rechten en privileges van de orde.
II. GRADEN VAN CONVENTUALITEIT
(19) Er zijn vier graden van conventualiteit:
1. de gewone conventualis;
2. de stemgerechtigde;
3. de capitularis of het lid van het conventskapittel;
4. de senior.
Men zou ze kunnen vergelijken met de graden van leven, vegetatief, sensitief, bewegend en
verstandelijk leven.
De vorige graad is altijd in de volgende bevat, en wel op een eminente manier, zodat de verdere
graad altijd volmaakter is; daarentegen bevatten de vorige graden de volgende niet.
Verschil van de vier graden van conventuales
(20) Gewone conventuales zijn, de geprofeste donaten, de lekebroeders en de clerici of canonici
die nog geen hogere wijding ontvangen hebben. De donaten en lekebroeders behouden
altijd die eerste graad. De canonici verkrijgen na verloop van tijd ook de andere graden.
Als de fratres clerici de subdiakenwijding hebben ontvangen, worden ze vocales of stemgerechtigden.
Zijn ze een jaar priester en vier jaar geprofest, dan worden ze bij goed gedrag capitu
lates, leden van het conventskapittel, tenzij dit door dispensatie van de magister generaal reeds
eerder zou gebeuren, zoals blijkt uit een definitie van het generaal kapittel van 1510. Uit dit
conventskapittel worden er vier, door de dood of door verplaatsing van anderen, seniores of
oudsten, die in andere ordes ,,discreti" genoemd worden.
(21) De subdiakens hebben geen stemrecht in of bij alle voorkomende kwesties, maar alleen
bij de priorkeuze, wat blijkt uit een definitie van het jaar 1600. Anders zou het onderscheid
tussen vocales en capitulares geen zin hebben.
Wanneer is de toestemming van de capitulares nodig ?
(22) Daar de prior over de zaken van Kerk of convent niet willekeurig kan beschikken en in
veel gevallen niet kan handelen zonder de toestemming van het conventskapittel, is het nodig
dat er capitulares zijn. In sommige gevallen, door het algemeen recht of onze statuten vastgesteld,
is niet alleen hun raad maar ook hun toestemmig nodig, opdat de prior zou kunnen
handelen. Gewoonlijk wordt deze toestemming vereist als het over iets gaat dat in ieders belang
is.
1. Bij het aannemen van novicen en hun aanvaarding voor de professie.
2. In gevallen waarin het gezag van het convent zou worden verminderd of daaraan
enige schade zou worden toegebracht.
3. Bij vervreemding, verkoop of verhuring van goederen van het convent.

74 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
4. Bij het ruilen van goederen van het convent, volgens het algemeen recht en onze
eigen definities.
5. Als het over verplichtingen van de kerk gaat.
6. Bij een verzwaring van toch reeds zware en blijvende lasten, zoals H. Missen.
7. Bij een belangrijke bouw of verandering van vertrekken of van een gebouw.
8. Bij het verlenen van deelgenootschap in de gebeden en goede werken van de orde
aan buitenstaanders, als de magister generaal hiervoor aan de prior de toestemming
gaf.
In deze en dergelijke gevallen is de toestemming nodig van heel het conventskapittel of van
de meerderheid, zoals hier en daar uit statuten en constituties blijkt.
Let wel: als in een van die gevallen de toestemming van de medebroeders vereist wordt moeten
altijd alle capitulares hierover worden gevraagd. 2e hebben een beslissende stem. Dit is niet
voorbehouden aan de seniores, die als zodanig een andere taak hebben, maar hier als capitu
lares moeten geraadpleegd worden. Daaruit blijkt duidelijk het verschil tussen capitularis en
Wanneer moet een prior de raad van de seniores vragen ? Andere taken. Aan hen
worden de geheimen van het convent toevertrouwd
(23) Voor een goed beheer van het convent en voor de verbetering en leiding van de mede
broeders heeft de prior, in zekere voorkomende gevallen, nogal vaak de raad nodig van anderen,
genomen uit het getal van de capitulares, nl. van de vier seniores die op de hoogte zijn
van de meer discrete zaken van het huis 95.
Spijck zal zich hier wel beperkt hebben tot wat in de Constituties over de seniores bepaald
werd, daar vermeldingen in de Definities zeldzaam zijn. Uit heel zijn context over de hoogste
graad van conventualiteit, de seniores, blijkt dat ze door de prior, meer dan de andere capi
tulares, op de hoogte werden gehouden van alle ,,secreta" van het huis, dus ook van discrete
en wellicht persoonlijke zaken van de confraters; tevens dat ze de eerste raadgevers van de prior
waren.
1. De prior moest hun raad vragen bij de aanstelling van de subprior en van de econoom, al
hoefde hij hun toestemming niet te hebben 96.
2. Ook voor raadpleging over andere zaken kwamen de seniores in aanmerking. Het generaal
kapittel van 1488 bepaalde zelfs, dat een besluit van de prior, na raadpleging van subprior,
econoom en de vier senoires, evenwaardig was met een beslissing die hij had genomen na raad
pleging en met goedkeuring van de meerderheid van het conventskapittel97.
3. Aan prior, subprior en de vier seniores moest de econoom rekenschap afleggen van de inkomsten
en uitgaven, zo vaak prior en convent hiernaar vroegen. Vandaar de term ,,capitu
lares ad computum" die volgens H. van den Wijmelenberg Spijck in dit tractaatje ge-
95 De verdere tekst van de nrs 23-29 ontbreekt; deze is dus van ons; de opschriften op de
laatste biz. van het handschrift doen vermoeden wat er ongeveer gestaan moet hebben.
% Constituties 1660, Dist. II, cap. 2, nr. 3 en tweede en derde deel van dit hoofdstuk,
Annales III, p. 294, 298, 299. In de eerste Constituties van 1248 werd de aanstelling van de
subprior op dezelfde manier geregeld, als in de Constituties van 1660, terwijl over de aan
stelling van de procurator nog niet gesproken werd. A. v.d. PASCH, De tekst v.d. Const, v.
1248, p. 80; Definities, 1495, 1496 en 1497, p. 190, 203, 206 (,,non de consensu"). Zie
nadere bijzonderheden in nota 160.
97 Definities, p. 178.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 75
bruikt98. Het generaal kapittel van 1412 had een jaarlijkse verantwoording voorgeschreven ten
overstaan van heel het convent en dit bekrachtigd in 1413 en 1414; later daarbij nog ten overstaan
van prior, subprior en seniores, als dit van de econoom gevraagd werd ". Voortdurend
uitstellen daarvan bracht het generaal kapittel in 1593 er toe, een driemaandelijks verslag voor
te schrijven; dit werd bekrachtigd in latere kapittels. Door de Constituties van 1660 werd het
nagaan van uitgaven en inkomsten opnieuw uitdrukkelijk toevertrouwd aan de prior en de vier
seniores, zo vaak het convent dit verlangde 10°.
4. Een zeer verantwoordelijke taak werd toevertrouwd aan de seniores als iemand een ,,culpa
gravior" begaan had, zodat hij in de communiteit tot banneling gemaakt werd, die de laatste
plaats innam, in de refter niet mee mocht aanzitten maar op de naakte vloer brood en water
nuttigde, voor de kerkdeur op de vloer moest liggen terwijl de communiteit voorbijkwam, en
met niemand mocht omgaan. Opdat hij niet tot wanhoop zou komen, moest de prior de se
niores naar hem toesturen, die hem tot geduld en boete moesten aanmanen en hem bij inzicht
en nederigheid moesten aansporen alles weer goed te maken 101.
5. Bij de priorkeuze werden in het begin van de 17e eeuw drie scrutatores gekozen ,,ex senioribus
collegii" die samen met de voorzitter van het kiescollege de stemmen telden. In de
constituties van 1660 komt dit niet voor. Tenslotte moesten de vier seniores met de nieuwgekozen
prior, samen met subprior en econoom, aanwezig zijn, als deze de kamer van zijn voorganger
innam, waar sinds diens dood alles onaangeroerd moest blijven 102.
(24) Senior-zijn is een voorrecht. Aan de seniores kwam het toe om op de hoogfeesten en de
3 laatste dagen van de goede week, dagen dat de prior het officie leidde, onder de metten de
lezingen te houden en bij de conventsmis te assisteren 103. Op het generaal kapittel van 1434
werd reeds bepaald, dat de prior op feesten met de graad van duplex en hoger de diensten
moest leiden bij de metten, de conventsmis en de vespers. Dit is blijkbaar het begin van de
,,priorale feesten", iets nader bepaald in 1648. In de Constituties van 1660 werden de seni
ores aangeduid als lectoren en assistenten, terwijl de gedetaileerde lijst van de ,,festa prioralia
et subprioralia " dateert van 1727. Het verhoogde de luister van het feest en was een eer
voor celebrant en seniores lo4.
In hs 341 C van de Luikse Universiteitsbibliotheek met verslagen van de conventskapittels
van Hoei van 1637 tot 1658 staat bij de lijsten van conventuales, na de subprior, vaak een confrater
als senior aangeduid. Vervulde hij wellicht de taak van ,,custos conventus" bij afwezigheid
van prior en subprior ?
98 H. VAN DEN Wijmelenberg, Collationes et Dilucidationes, p. 57. Hier blijkt, dat Van de
Wijmelenberg van het tractaat van Spijck ook dit gedeelte gekend heeft, wellicht uit de statuten
commentaar waarover boven nota 87. Hij voegt er nog de besluiten aan toe van het ge
neraal kapittel van 1669 (dat bij de verantwoording van de econoom niet alle ,,sacerdotes vocales"
moeten aanwezig zijn. Definities , p. 493) en 1679 (dat bij het noodzakelijk opnemen
van gelden dit kan gebeuren met de toestemming van de seniores. Definities, p. 503). Tot aan
de Const, van 1955 bleef de driemaandelijkse verantwoording aan prior en seniores bewaard,
vgl. Const. 1925, n. 324; Const. 1955, n. 576 ,,coram Priore eiusque consilio".
99 Definities, p. 28, 29, 31, 32, Annales, II, p. 314.
100 Definities, p. 422, 423; Clairlieu, XXIV, 1976, p. 95; Const. 1660, Dist. II, cap. 2, nr.
2 van het derde deel van dit hoofdstuk; Anna/es, III, p. 299.
101 Const. 1660, Dist. I, cap. 18, nr. 11, Annales III, p. 286; reeds in 1248, A. v.d.
PASCH, o.c, p. 74; en nog in 1868, p. 52; vgl. de Const, van 1925, nr. 238. Over een dergelijke
taak ook het gen. kap. v. 1509, Definities, p. 246.
102 Const. 1660, Dist. II, cap. 2, nr. 16, Annales, III, p. 297; in 1868 nog in Dist. II, cap.
2, nr; 15, p. 66; in de Const, van 1925, nr. 312 wordt dit aan de consiliarii toevertrouwd. Zie
VAN Lit, Lucerna Splendens, p. 203.
103 Const. 1660, Dist. I, cap. 1, nr. 9; Annales, III, p. 264.
104 Definities, 65, 470, 525; in de Constituties bewaard van 1967.

76 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
Dat Joh. Spijck het senior-zijn als een voorrecht beschouwt, wijst op een tijd waarin de
oudsten vanwege hun ervaring en wijsheid gewaardeerd werden. Ook prior van Lit van Venlo
legt hier de nadruk op, als hij het heeft over afgetreden prioren van elders die als senior in het
huis bleven waar ze tien jaar prior waren geweest. Ze moesten geeerd worden om hun dienst
aan God, hun klooster en de Orde. Hen eren is aangenaam aan God en zeer nuttig voor onszelf.
,,Zoals wij voor hen zijn, zullen anderen later voor ons zijn" 105.
Capitulares en seniores komen uit de eigen kloostergemeenschap
(25-26)(27-28) In gewone omstandigheden komen zij uiteraard uit de eigen gemeenschap, ,,ex
gremio". Maar aJs kruisheren vanuit andere huizen naar een klooster worden gestuurd, — tenzij
in geval van straf — kunnen ook zij daar capitulares en zelfs seniores worden. Wat kan
Spijck in de nrs. 23 tot 28 nog meer gezegd hebben? Dat zij die voor korte tijd, bv. voor reformatie
voor een jaar, verplaatst werden, niet noodzakelijk geincorporeerd en dus ook geen
capitulares of seniores werden, zou eigenlijk voor de hand liggen. Bij langer durende verplaatsingen
om eerbare redenen, kon het generaal kapittel, de generaal of visitator, die confraters
echter moeilijk zonder de normale rechten laten. De generale kapittels geven talrijke voorbeelden
van verplaatsten die als geincorporeerden in andere conventen werden opgenomen. Zou
Spijck in dit opschrift werkelijk bedoelen, dat zij geen capitulares werden, dan is zijn tractaatje
inderdaad tendentieus en gaat in tegen de Constituties van 1660. Daar werd ondubbelzinnig
bepaald, dat zij die voor de hervorming van een huis gezonden werden, volledig stemrecht hadden
zoals alle capitulares; en dit zelfs bij de priorkeuze, en wel volgens de besluiten van de
generale kapittels van 1418, 1419 en 1420 106. De capitulares behoefden dus zeker niet alien
voort te komen uit de eigen gemeenschap. Spijck argumenteert hierover verder nog in de nrs
33 tot het einde van zijn tractaat. Daar blijkt zijn eigen mening duidelijk genoeg, zodat hij
in deze, zeker korte, nummers 25-28 wel met een princiepsverklaring of uiteenzetting van zijn
eigen ideaal zal volstaan hebben. Het is vanzelfsprekend, dat confraters die in een ander con
vent verbleven zonder er geincorporeerd te zijn, niet tot de capitulares behoorden. Zij die, in
zulk geval, bij de oudsten behoorden, behoorden dan niet tot de seniores van het convent. Dat
Spijck dat niet bedoelt, zal verder duidelijk blijken.
De prior moet ex gremio gekozen worden
(29) Wil Spijck hier beweren, dat de prioren uit hun eigen convent moeten gekozen worden,
dan stelt hij ofwel een eigen ideaal voor, ofwel zou volgen dat prioren, die uit andere kloosters
kwamen, geen gekozen maar benoemde prioren zouden zijn. Inderdaad benoemden generaal
of visitator soms prioren, evenals het generaal kapittel. Zo bv. werd door het generaal kapit
tel van 1458 besloten, de prior, subprior en drie confraters die door de vicaris generaal van
Frankrijk naar Toulouse waren gezonden, tot conventuales te maken, waarschijnlijk vanwege
betwisting door de communiteit van Toulouse. In 1460 zond het generaal kapittel een confrater
als prior naar Caen, samen met drie helpers ,,pro reformatione", alle vier ,,ut conventuales
et capitulares". Dergelijke gevallen kwamen ook voor in 1464 (weer voor Toulouse), 1485,
1500, 1501 en later, maar 't blijven uitzonderingen 107.
In grotere conventen zal men gemakkelijker een prior in eigen convent gevonden hebben.
Elders koos men iemand uit andere conventen. Het klooster te Emmerich koos van 1486-1665
achtereenvolgens prioren uit Bentlage, Keulen, Sint-Agatha, Marienfrede, Emmerich, Sint-
105 VAN Lit, o.c, p. 207-208. Zie Definities , p. 274, 277, 290, 292, 295 (1522 1523
1528, 1529, 1530); Const. 1660, D. II, cap. 1, 14. '
106 Const. 1660, Dist. II, cap. 1, nr. 8; Definities, p. 37, 38, 40.
107 Definities, p. 107-108, 110, 112, 122, 168, 217, 221.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 77
Agatha (drie achter elkaar), Venlo, Hoei, Emmerich, Hohenbusch en Emmerich (twee achter
elkaar)108. Dit voorbeeld is met meerdere andere aan te vullen, b.v. van Spijck zelf die
prior gekozen werd in Dulken en Roermond.
Al zeggen de Constituties vanaf 1248 niets over het passief stemrecht en wordt volgens het
algemeen recht alleen vereist, dat een regulier in de Orde zelf uitdrukkelijk de professie aflegde
109, toch is uit de generale kapittels en de Constituties van 1660 af te leiden, dat confraters
uit andere kloosters prior konden gekozen worden. Dist. II, cap. 2, n. 14 gaat er zelfs
van uit, als er gezegd wordt (en dit volgens een besluit van het generaal kapittel van 1522)
dat van elders gekozen prioren bij ontslag buiten eigen schuld, als seniores in dat klooster kon
den blijven no. Het besluit van de kapittels van 1418, 1419 en 1420, in het statutensupplement
van 1466 opgenomen, dat nl. de supprior en econoom van het hoofdklooster Hoei niet
elders als prior verkiesbaar waren, vormt blijkbaar een uitzondering die de algemene regel over
de verkiesbaarheid bevestigtln.
Als uit het opschrift van Spijck werkelijk blijken zou, dat hij een keuze van een prior uit ei
gen huis voorstaat, zoals hij het verder voor andere ambten doet, zou dit ons vermoeden be-
vestigen, dat hij streefde naar grotere autonomie dan in de Constituties van 1660 staat uitgedrukt112.
Ook anderen die een officie vervullen moeten leden van het conventskapittel zijn
(30) Evenals de prior moeten ook de andere ,,officiales" uit de gemeenschap zelf zijn, en wel
vanwege de aangehaalde redenen en de dagelijkse praktijk in de orde. De subprior of procurator
neme men, als er geschikte kandidaten zijn, bij voorkeur uit de eigen gemeenschap. Voor de
econoom of procurator wordt dit uitdrukkelijk bevestigd in het algemeen recht: de bisschop
dient zijn econoom te hebben en wel uit zijn eigen clerus, zodat de uitgaven van de kerk niet
gebeuren buiten wil en weten van de bisschop om, en de kerkelijke goederen niet worden verkwist.
Hiermee komt overeen wat de definities van het generaal kapittel vaak inscherpen over
de econoom, nl. dat hij moet aangesteld worden door de prior, nadat deze de raad — het gaat
niet over de toestemming — van de seniores heeft gevraagd, en dat hij de uitgaven moet doen
volgens de wil van de prior; wat buiten diens wil of weten gebeurt, is nietig. Vaak moet hij
rekenschap geven, zodat wat aan kerk of convent toebehoort niet wordt verkwist. Er wordt de
nadruk op gelegd dat de procurator uit de eigen gemeenschap moet uitgekozen worden ; want
men zou het convent onrecht aandoen als er, met voorbijgaan van bekwame conventuales, een
niet-conventualis zou worden binnengehaald. Dit zou trouwens zelfs tegen de verdelende rechtvaardigheid
zijn, die juist bestaat in een rechtvaardig verdelen van het gemeenschappelijk goed,
volgens gelijke proporties, tussen het geheel en de delen. Dit geldt ook voor de waardigheden
en ambten die, als ze in een gemeenschap of convent vacant zijn, aan de leden van de gemeen
schap of van het convent moeten worden uitgedeeld, volgens ieders staat en verdiensten.
Buitenstaanders mogen niet worden toegelaten, tenzij in geval van nood en bij gebrek
aan eieen vnlk
brek aan eigen volk
(31) Als het voorzien in de ambten van subprior en procurator zo dient te gebeuren, hoeveel
te meer moet men dan de graden van conventualiteit eerbiedigen, nl. stemgerechtigden, le-
108 Annales, II, p. 397-402.
109 L. FERRARIS, Prompta Bibliotheca Canonica ..., uitgavej. P. Migne, Parijs 1852, III, col.
557 bij Electio, nr. 89.
no Const. 1660, p. 68, Annales III, p. 297; Definities, p. 274, 277, 279.
in Annales, II, p. 314; Definities, p. 37, 38, 40.
112 Vanaf nr. 30 begint de tekst van Spijck weer.

78 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
den van het conventskapittel en seniores. Want een subprior of procurator wordt volgens de
wil van de prior vanwege zijn hoedanigheden uit de gemeenschap uitgekozen en eventueel ook
weer afgezet. Maar de graden van conventualiteit in die bepaalde volgorde hangen niet af van
de prior maar van het recht. Vergelijk eens met de erfgenamen volgens het burgerlijk recht.
Als eersten komen de afstammelingen en bij afwezigheid daarvan de ouders of de familieleden
in de zijlijn. Op diezelfde manier volgen bij het heengaan van de seniores de afstamme
lingen of jongere leden van het conventskapittel hen op ; en na een bepaald aantal jaren in
de orde te hebben doorgebracht krijgen de vocales de graad van capitulares. Zouden er geen
afstammelingen zijn, of iemand op wie die graden kunnen overgaan, dan is er een overgang
naar de ouders — de ascendenten of oversten — die dan de taak hebben om familieleden uit
de zijlijn de plaats te laten innemen, of m.a.w. medebroeders uit andere conventen. Dezen
worden dan gezonden naargelang de nood of het nut van dit of andere conventen, bv. voor
de oprichting of de hervorming van een huis, of gewoon als capitulares ; aldus de kapittelre-
licten.
(32) Hier dient men te werk te gaan zoals de canonisten aangaande de hervorming van de
kloosters verklaren, nl. in verschillende stadia. Allereerst de hervorming van het monasterium
door regulieren van dat klooster zelf als ze er nog zijn ; en zijn ze er niet meer, bv. als alien
overleden zijn, dan door andere religieuzen van dezelfde orde.
De seniores zijn de raadgevers en assistenten van de prior
(33) Uiteraard moet immers raad gevraagd worden aan de seniores en aan ter zake bevoegden.
De conventuales, die in hun eigen convent thuis zijn door wat ze zelf meemaakten, zagen
en hoorden, kennen hun convent beter, ook al zijn ze jonger in professie dan eender welke
niet- conventuales. Zij zullen met meer succes, ijver, kennis en ernst als raadgevers kunnen optreden
dan mensen die de toestand van het convent niet kennen ; zo bv. wat aangaat de verpachting
van hofsteden, het vervreemden, ruilen of verkrijgen van goederen, het aanvaarden
van verplichtingen ; allemaal zaken waarbij met allerlei plaatselijke omstandigheden en feiten
rekening moet gehouden worden. Hoe kan een vreemde, zonder kennis van zaken, hier raad
geven of overtuigen ? Hoe kan een blinde oordelen over kleuren of 'n dove over klanken? Een
niet- conventualis zal weinig zorg dragen voor de zaken van het convent, omdat — zoals men
pleegt te zeggen — hij niet voor zichzelf zaait noch maait, daar hij wellicht binnen korte tijd
weer naar zijn eigen convent, zijn domus nativa, zal terugkeren en misschien meer op eigen
voordeel bedacht zal zijn dan op het algemeen belang van het huis.
Mogelijke nadelen van het toelaten van niet- conventuales
(34) Veronderstel maar eens dat buiten het geval van noodzakelijkheid, een confrater zonder
eigen schuld voor goed verplaatst wordt, en dan dadelijk conventualis of senior is. Dan zou
den er ook vier tegelijk kunnen verplaatst worden naar hetzelfde klooster. Als zij ouder in pro
fessie zijn dan de conventuales daar, worden ze zelfs seniores, zodat de prior medebroeders
moet raadplegen die eigenlijk niet tot die gemeenschap behoren. De bij seniores veronderstelde
kennis over de toestand van het huis wordt dan niet aan eigen conventuales maar aan nietconventuales
toegekend. Worden ze later weer verplaatst, dan zijn de eigen conventuales helemaal
niet meer op de hoogte over de toestand van hun eigen huis.
(35) Bij een priorkeuze kan het dan gebeuren, dat niet door het eigen convent, maar door de
zo bijgekomen stemmen de doorslag gtgeven wordt. De seniores hebben immers als eersten
stemrecht bij de priorkeuze, gezien hun hoogste graad van conventualiteit, tenzij dezen in zulk
een geval worden uitgesloten. Maar ook dan behouden ze nog in andere kwesties hun stem
recht voor hun medebroeders.
(36) Welk voordeel heeft een convent dan nog van zijn eigen medebroeders, die het gedurende
het noviciaat opleidt, met grote onkosten laat studeren, en soms voor 't algemeen welzijn

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 79
van de orde afstaat om wijsbegeerte of godgeleerdheid te doceren of de humaniora te onderwijzen?
Ze dienen de orde in allerlei werkzaamheden. Bekwaam en gespecialiseerd keren ze
naar hun eigen klooster terug< en daar moeten ze zich dan gaan bezig houden met de zaken
van het huis. Daardoor worden anderen, ouder in professie, aan hen ondergeschikt. Die worden
niet uitgezonden voor hervorming of nut van een ander convent; ze zijn minder bekwaam en
worden in het eigen klooster niet meer geteld. Sommigen, die om priveredenen vroegen om
naar een ander huis te gaan of vanuit een ander huis gevraagd werden, keren daarna terug en
nemen de hogere graden van eigen confraters af. De een hoeft toch niet belast en benadeeld
te worden door het gedrag van 'n ander? Ja, vaak zullen zulke mensen dan in een ander con
vent een hogere plaats innemen dan in het eigen huis, waar ze de graad van seniores nog niet
bereikt hebben; in het andere klooster worden ze zonder enige eigen verdienste verheven, terwijl
de conventuales van het eigen huis, zonder dat er iets op hen aan te merken valt, gede-
gradeerd worden.
(37) Ook onze professieformule houdt impliciet in, dat de conventuales recht hebben op hun
bepaalde graad in het klooster ; deze rangorde mag niet verstoord worden tenzij vanwege schuldig
gedrag. Want we beloven gehoorzaamheid aan God, aan de zalige Maagd Maria, aan de
magister generaal en aan zijn plaatsvervanger, de prior van het convent, volgens de regel van
de H. Augustinus en de instellingen van de broeders van het H. Kruis. Volgens die instellingen
hebben slechts zij, die uitgezonden worden voor hervorming, stemrecht in alles zoals de con
ventuales. Aan de prioren die in een klooster, dat niet hun domus nativa is, buiten eigen
schuld uit hun ambt worden ontzet, wordt toegestaan, dat ze in dat convent, als ze dat zelf
willen, als seniores blijven. Maar er is geen enkele reden om aan andere medebroeders, wie dan
ook, als ze buiten eigen schuld zijn uitgezonden, die gunst te verlenen.
Het is tegen de gewoonte deskundige buitenstaanders in het kapittel op te nemen
(38) Daarbij komt dan nog de gewoonte, waaraan zoveel waarde en invloed wordt toegekend.
Want waar de wet ontbreekt, neemt de gewoonte haar plaats in. Een gewoonte die niet tegen
maar volgens de wet is, maakt wel geen nieuw recht, maar interpreteert de wet als er twijfel
bestaat over de interpretatie. Daarom zegt men, dat de gewoonte de beste uitlegster van de
wet is. Als de gewoonte een vroeger bestaande wet bevestigt, geeft ze er nieuwe rechtskracht
aan. Men moet daarbij ook letten op de gewoonte die in naburige plaatsen van kracht is, op
de latere gewoonte die een vroegere kan afschaffen, of op de meest gunstige.
In onze orde is het heel duidelijk de gewoonte, dat niet-conventuales niet geregeld worden
toegelaten bij de besluitvorming van de capitulares en seniores, tenzij in bovengenoemde ge-
vallen. Welnu, een sinds lang gevormde en algemeen aanvaarde gewoonte afschaffen, behoort
tot de bevoegdheid van drie opeenvolgende generate kapittels. Zelfs al zou een of ander con
vent, vanwege een bijzondere reden, tegen die gewoonte ingaan, dan kan dit nog geen nadelige
invloed hebben op de andere conventen. De kracht van een gewoonte moet immers strikt wor
den geinterpreteerd, zodat ze niet uitgebreid kan worden van het een tot een ander geval of
van de ene persoon tot de andere.
Er kan een lange lijst worden samengesteld van medebroeders die naar andere kloosters wer
den gestuurd, niet vanwege eigen schuld maar ten voordele van de orde, bv. om wijsbegeerte
of theologie te doceren, om 't ambt van predikant of biechtvader uit te oefenen of om ander
gegronde redenen. Toch werden ze niet tot de bijeenkomsten van het conventskapittel toege
laten, en ze verlangden dit ook niet. Er is zelfs iemand geweest die dit wel en met nadruk aan
de prior vroeg. Hij kreeg als antwoord, dat de prior zelf dat niet kon toestaan maar alleen het
generaal kapittel, en wel omdat de prior niets kon doen ten nadele van zijn conventuales. Zo
vast werd in deze kwestie steeds vastgehouden aan onze door de gewoonte bevestigde consti-
tuties.
(39) Ofschoon alles wat hier gezegd werd over de capitulares en seniores in de praktijk alge
meen zo wordt toegepast, bestaat er toch een bijzondere moeilijkheid over beide graden.

80 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
Daar de seniores maar met z'n vieren zijn, zouden zij, als een of meerderen van elders wor-
den gezonden die ouder zijn in professie als de seniores van het convent, voortdurend hun
plaats moeten mimen voor de nieuw gekomenen; ze zouden van de hogere graad van conven-
tualiteit moeten afstand doen en opnieuw terugkeren tot de graad van gewone capitulares. Bui-
ten eigen schuld brengt dit een zekere vernedering met zich mee.
Al is dan het aantal van de capitulares niet bepaald en kunnen een of ook meerderen van
elders door het convent worden toegelaten, toch kan 't gebeuren dat de stemmen van de niet-
conventuales in het kapittel de doorslag geven, tegen de meerderheid van de eigen conventuales
in. Stel dat er over een zaak gestemd moet worden. Er zijn zeven capitulares-conventuales en
twee niet-conventuales. Vier conventuales hebben een bepaalde mening en drie conventuales
een andere. Dan kunnen de twee niet-conventuales zich bij die drie aansluiten, zodat men vijf
stemmen tegen vier krijgt en het besluit, en in zoverre ook het kapittel zelf, afhangt van de
stemmen van niet-conventuales. Wordt in dit geval aan dit viertal conventuales geen onrecht
aangedaan, — vooral als het zou gaan over de een of andere last of verplichting die aan het
convent wordt opgelegd, — en zo aan heel het convent? Want de niet-conventuales keren binnen
korte tijd naar hun eigen convent terug en laten het convent dan belast achter. Daaruit
kunnen veel onaangenaamheden ontstaan.
Conclusie
(40) Uit de bovengestelde praemissen lijkt de conclusie te volgen, dat niet-conventuales alleen
als capitulares mogen toegelaten worden in de boven genoemde gevallen. Is er buiten die
gevallen een voldoend aantal gequalificeerde conventuales aanwezig, die dus juridisch niet belet
zijn om mee te stemmen, dan late men anderen niet toe, wil men het recht van iedereen geeerbiedigd,
de vrede en eensgezindheid bevorderd en alle twist vermeden zien 113.
V. DE LATIJNSE TEKST
fol. 128r
Tractatus Adm. R. P. Joannis Spijck Conventus Mariae Pacis
Prioris dignissimi, de acquirenda conventualitate seu
incorporatione in ordine Regularium Canonicorum S.
Crucis, et inde consequentibus iuribus.
Deductio ex iure, statutis, constitutionibus et
consuetudine remonstrata.
1. Sciendum quod incorporatio alicuius in aliquod collegium, capitulum seu conventum,
non in omnibus vel apud omnes ubique sit uniformis, sed iuxta vel privilegia, vel statuta vel
regulam vel consuetudinem sit diversa; de iure tamen communi creatio monachorum et facultas
113 Duidelijk is deze conclusie niet. Met ,, bovengenoemde gevallen " kan hij niets anders
bedoelen dan de drie vormen van incorporate : de gewone door de professie, de buitengewone
blijvende en de buitengewone tijdelijke (vanwege oprichting van een huis, hervorming of groot
nut). Op deze tweede en derde zijn zijn argumenten tegen het ,,capitularis worden" toch eigenlijk
ook van toepassing, al zou Spijck zich tegenspreken als hij die bedoelde. In elk geval
blijkt hij tegenstander van verplaatsen met alle rechten (dus incorporatie) voor alle andere ge
vallen waar het over priesters gaat. Alleen bij hen stelt zich immers het probleem, dat Spijck
in het laatste gedeelte van zijn tractaat behandelt.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE " 81
admittendi aliquem ad ordinem seu incorporandi, ad Praelatum conventus et conventum ipsum
spectat, ita quod neque Praelatus sine conventu vel capitulo, neque conventus sine Praelato ali
quem ordini sive conventui incorporare valeat; neque sufficit praelatum in hoc negotio agere
tantum cum consilio aut consilium solum requirere, verum etiam expectare debet consensum
totius vel maioris partis capituli et ipsum sequi; cum enim in tali incorporation interveniat
reciprocus contractus et obligatio inter recipiendum et recipientes, vel inter incorporandum et
incorporantes, hinc fit quod ad ordinem nemo recipiatur per solam Praelati voluntatem absque
consensu capituli, etsi sit aliqua religio vel ordo, qui vi regulae sive alicuius constitutionis
contraruim ordinatum habeat, sicut regula S. Francisci id numeris ministris solum Provincialibus
concedit.
2. In ordine nostro canonico S. Crucis triplicem fuisse iam a reformatione ll4 eiusdem in
corporandi modum constat: Incorporatio enim vel est ordinaria vel extraordinaria ; vel est perpetua
vel est temporalis: de singulis videndum singulatim.
3. Et primo quidem de incorporation ordinaria, in qua praeter immediati Praelati et con
ventus consensum etiam requiritur licentia Rmi P. Generalis vel visitatoris, patet ex dist. I,
C.13 113: Nullus Prior aliquem recipiat in canonicum vel conversum, nisi de licentia Magistri
Generalis aut sui visitatoris: habita licentia nullus recipiatur nisi acquisito totius vel maioris par
tis capituli consensu et obtento, quod statutum anno 1421 (forte ob quorumdam excessum serio
Patribus etiam sub interminatione poenae in[culcandum ](?) ... ll6.
fol. 128 v.
Magistri Generalis petita et obtenta: et si quis receptus fuerit, ad professionem non admittatur
sine eadem licentia: si vero quis secus (quod absit) fecerit, si prior est, privationem sui
officii: si alius, amissionem vocis suae se noverit ipso facto incurisse.
Ex quibus manifeste colligitur, plus operari in receptione novicii consensum capituli, quam
licentiam generalis, quia praesupposita ilia licentia, tamquam ultimum complementum ipse
capituli consensus adhuc requiritur 117, quo non obtento, ipsa receptio nullitatis argueretur:
H4 Spijck zinspeelt hier op de ingrijpende hervorming van 1410. Van dan af dateren ook
de verzamehngen van relicten van de generale kapittels, waarin hij de verplaatsingen en besluiten
in verband met zijn onderwerp kon nagaan. Vgl. P. VAN DEN BOSCH, Studien over de Observantie
der Kruisbroeders in de vijftiende eeuw, Clairlieu, XXVI, 1968, Diest.
H5 Regula S. Augustini episcopi et Constitutiones Sacri Canonici Ordinis S. Crucis, Keulen,
1660, waaraan Spijck zelf meewerkte; overgenomen in de Annales; de regel II, p. 11-29,
de Const III, p. 261-322. In Distinctio I, caput 13, De Recipiendis, Nr. 5 gaat 't over deze
toestemming van prior, kapittel en magister generaal, waarvan de tekst bijna letterlijk wordt
aangehaald. Ook in de Constituties van 1248 staat diezelfde zin; A. VAN DE PASCH, De tekst
van de Constituties der Kruisheren van 1248, Brussel, 1952, p. 64.
116 Hier zijn bij het inbinden enkele regels afgesneden. Waarschijnlijk heeft hier, gezien de
eerste regel van fol. 128 v., de strafbepaling gestaan : ,,Praecipimus districte in virtute sancte
obedientie omnibus prioribus et fratribus nostri ordinis ne aliquem in suum conventum recipiant
sine licentia Mag. Gen. petita et obtenta ..." ; Definities, p. 39 (1419), 41 (1420) en
H7 Het is eigenaardig dat Spijck, die de nummers 1 en 3 wat ingekort maar bijna woordehjk
ontleent aan de Statutencommentaar van de Venlose prior Godefridus van Lit, in deze
laatste regels juist het tegenovergestelde schrijft. Van Lit die ook de regel van S. Franciscus Cap.
2 citeert, haalt naast de bepaling van het gen. kap. van 1421 nog een andere aan van 1467,
eveneens over de toestemming van generaal of visitator. Daarna zegt hij uitdrukkelijk, dat uit
de Constituties vaststaat, dat bij het aannemen van novicen de toestemming van de mag. gen.
met minder noodzakelijk is dan die van de prior en het grootste gedeelte van het conventskapittel
; Godefridus VAN Lit, Lucerna splendens super Candelabrum sanctum. Id est, solida ac
dilucida explanatio Constitutionum Sacri et Canonici Ordinis FF. Sanctae Crucis, Keulen, 1632,
p. 100-101. Wil Spijck een pleidooi houden voor grotere onafhankelijkheid van de kloosters
tegenover de magister generaal ? Verderop wordt deze indruk nog versterkt.

82 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
quod adeo verum est, ita quod nunquam Rmus P. Generalis aut capitulum generate quemquam
alicui conventui ad ordinarie incorporandum, etiam deflcientibus fratribus, obtendere
valuerunt, quin potius ad hoc generale mandatum dederunt ut reciperent ... (?) sicut anno
1598; Priores et fratres se diffkiles praebentes in recipiendo idoneos et necessarios ad ordinem
cessante legitima causa, hos privatione vocis activae et passivae, illos absolutione suorum officiorum
multamus 118. Requiritur itaque in receptione alicuius, praesupposita Magistri Gene
ralis licentia, etiam consensus Praelati localis, et totius vel maioris partis capituli.
4. Qui receptus post competentem probationem de eorumdem consensu facta solemniter
professione incorporatur quidem ordini mediate, sed immediate conventui in quo vel pro quo
professionem emisit, acquiritque in eo ius canoniae.
5. Est autem canoniae ius quoddam, quod ex creatione alicuius in canonicum vel monachum
de novo creatur secundum Hostiensem de praebendis num. 2do 119. Consistit autem hoc ius
H8 De Definities geven geen generaal kapittel van 1598. Maar na deze uitgave van 1969
werd een handschrift gevonden, waarin dit kapittel wel voorkomt; A. VAN DE PASCH, Nog een
handschrift met definities der generale kapittels, in Clairlieu, XXXTV, 1976, p. 95. Daar 't ge
neraal kapittel gehoord heeft, dat paters (prioren?) en fraters capitulares zich moeilijk tonen
bij het aanvaarden van geschikte jongelui ...; hier is alleen sprake van ontnemen van actief en
passief stemrecht. In 1600 en 1603 bevestigd {Definities, p. 425 en 427), werd dit besluit, zoals
Spijck het hier citeert, in de Constituties van 1660 opgenomen, o.c, Dist. I, cap. 13, nr. 9.
In het tractaatje van Spijck staat hier in margine ,,p. 32" wat wijst op de uitgave van de
Constituties van 1660; dit aangeven van de bladzijden komt meermalen voor. Als we naar een
oorzaak zoeken, waarom sommige kloosters zich moeilijk toonden in het aanvaarden van candidaten,
kunnen de Constituties van 1660 een aanwijzing geven. In margine staat bij dit statuut
o.a. ,,Extra, de vita et hon. clericorum, quoniam " ; dit is een verwijzing naar het Corpus luris
Canonici, II, Liber extravagantium (bij Spiick afgekort tot 'Extra'), Liber III, titel 1, cap. 9;
de bisschop kan nl. bevelen, dat bij de kerken een aantal clerici worden aanvaard naargelang
de inkomsten, die dan in gemeenschap leven. Dachten de bovengenoemde kruisheren teveel
(?) aan de inkomsten, of er genoeg was om meer jongeren aan te nemen?
Het Corpus Canonici emendatum et notis illustratum. Gregorii XIII Font. Max. iussu editum:
indicibus variis, et novis et appendice Pauli Lancelloti Perusini adauctum : cuius partes
indicat aversapagina ... , Lyon, 1622, was tot 1918 het geldende wetboek in de kerk. Het
wordt vaak door Spijck aangehaald en bestaat uit het niet offkiele Decretum Gratiani
( ± 1140), aangevuld met wel officiele verzamelingen. In 1230 werd op bevel van Gregorius
IX door de H. Raymundus de Pennafort de verzameling Decretales Gregorii DC samengesteld,
in vijf boeken verdeeld; de naam Liber Extra, ofwel Extra (afgekort tot X.) betekent ,,liber
extravagantium", boek van decretales die onverzameld rondzwieren buiten het Decretum Gra
tiani. Bij deze vijf boeken van Gregorius DC kwamen nog 3 verzamelingen, waarvan het liber
Sextus Decretalium Bonifacii VIII het voornaamste is. Spijck citeert enkele malen het Decre
tum Gratiani maar meestal het Liber Extra, soms echter (in dit hs) onduidelijk en onvolledig.
Over het Corpus luris Canonici, zie A. VAN HOVE, Prolegomena ad Codicem luris Canonici,
Leuven, 1928, p. 160-182.
H9 Met ,,num. 2° " verwijst Spijck naar de Summa Hostiensis (zie verder). In X., lib. Ill,
titel V, At praebendis staan meerdere capita, die op het ,,ius canoniae" toepasselijk zijn: cap
9 Relatum: wie tot kanunnik wordt aanvaard, heeft recht op 'n prebende (waaruit hij kan le
ven) en op zijn plaats in koor en kapittel. Verder Cap. 19 Dilectus, waar ongeveer hetzelfde
staat. M.i. komt de eerste uitleg van Canonia erop neer: je wordt kruisheer en je hebt dus 't
recht in de gemeenschap van dat klooster en uit de inkomsten van dat klooster te leven.
De aangehaalde HOSTTENSIS is Henricus de Segusia, die, in Segusia bij Turijn geboren, pro
fessor werd te Parijs en er, naast ander werk, in 1253 een Summa Decretalium Gregorii IX
schreef, die de naam van ,,Summa aurea" kreeg. Henricus werd, na bisschop en aartsbisschop
geweest te zijn, kardinaal van Ostia in 1261. Vandaar dat hij steeds als ,,Hostiensis" geciteerd
werd. Overleden in 1271, werd zijn werk later vaak herdrukt en bleef zijn waarde behouden.
Zie A. VAN HOVE, o.c. , p. 249-250, 252, 260, 274. Het stond dus blijkbaar ook op de bibliotheek
van Marienfrede, samen met enkele verder aangehaalde commentaren.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 83
in eo, quod receptus in societatem ordinis vel conventus debeat censeri membrum corporis seu
congregationis religiosae, ex quo sequitur ei stallum in choro, et vocem in capitulo, tempore
scilicet et casibus a iure et statutis concessis: nee potest ab illis excludi seu privari, nisi ob culpam
graviorem vel gravissimam 12°; quia qui vult antecedens debet et velle consequens: id
quod constituitur de uno connexorum, ad aliud connexorum extenditur. De constit. C.
translato 121.
6. Ex canonia vero resultat titulus, qui inter caetera etiam dicitur clericatus, canonicatus in
tali vel tali Ecclesia v.g. Hoyensi, Alti Nemoris, Wickradiensi etc. Unde dicitur intitulari vel
incanonicari. Glossa in C. Dudum de electo 122: qui titulum ita cuique adhaeret ut communiter
(etsi distent a propria ecclesia vel conventu) illius tituli denominentur, ut praeter usum
quotidianum etiam in actis capitulorum generalium cernere licet: et licet hie titulus secundum
rem in morte aboleri soleat, tamen secundum rationem illam denominationem dat post mortem
ut catalogi defunctorum loquuntur, etiamsi a propria Ecclesia vel conventu a multis annis demoratil23.
fol.l29r
7. Datur incorporatio extraordinaria, perpetua, quae fit, dum clericus seu religiosus transfertur
de uno in aliud monasterium seu conventum, ita quod desinit esse membrum primi con
ventus, cui per professionem modo fuerat incorporatus, fltque membrum secundi conventus.
Ad talem incorporationem requiritur imprimis religiosi taliter incorporandi seu transferendi
consensus: praeterea consensus utriusque conventus scilicet a quo et ad quern, qui contractus
seu incorporatio per capituli generalis confirmationem et approbationem ratificatur. Ratio autem
120 De Constituties vanaf 1248 tot 1955 noemden alle gevallen van schuld op. In die van
1660, die Spijck gebruikte, zijn het in Distinctio I de hoofdstukken 16 De leviculpa over dagelijks
voorkomende fouten ; 17 De gravi culpa, bv. ruzie maken onder elkaar, vooral in aanwezigheid
van leken, leugen of laster, paardrijden zonder toelating of noodzaak, onfatsoenlijke
gesprekken met vrouwen of 't verbreken van de vasten; 18 De graviore culpa, verachting
van en opstand tegen het gezag, slaande ruzie of moord, grove fouten tegen de geloften enz.;
deze fouten werden zwaar gestraft met uitsluiting uit het gemeenschapsleven, het innemen van
de laatste plaats, midden in de refter op de vloer eten (water en brood) e.d.; 19 De gravissima
culpa onverbeterlijkheid na de nodige vermaningen, waarmee het ontnemen van het habijt
en kerkerstraf op water en brood gepaard ging. Vanzelf waren dan ook de normale rechten
van de incorporatie ontnomen.
Wat de lekebroeders betreft, zij waren krachtens de Constituties wel geincorporeerd in
klooster en orde, maar hadden niet de rechten van de kanunniken.
121 Dit hoofdstuk uit de Decretales Gregorii IX, Lib. I, Lit. II, De Constitutionibus\ cap.
3 Translato over de pauselijke macht om wetten te maken en te veranderen, past dit princiep
toe op het priesterambt; wordt dit ambt naar een andere kerk verplaatst, dan moet ook de
stichtingswet daarheen verplaatst worden: ,,quod de uno connexorum statuitur, ad aliud connexum
extenditur". Spijck is blijkbaar tamelijk vrij in 't citeren van de Decretales.
122 X., lib. I, tit. VI, De electione et electipotestate, cap. 22 Dudum de electo gaat over
'n betwiste keuze van de aartsdiaken van Keulen. De proost van de kerk van de HH. Apostelen
had 14 stemmen maar hij had de vereiste leeftijd, wetenschap en deugd; die van Sankt Georg
had 24 stemmen maar was niet oud en geleerd genoeg en had alleen de kleine wijdingen
ontvangen. De eerste werd benoemd en de overige kiezers sloten zich daarbij aan. Erg duidelijk
is de samenhang niet, temeer daar we de glosse niet kennen. 't Zal erop neerkomen, zoals
Spijck verder schrijft, dat de benoemde zijn titel of canonicaat aan de kerk van de HH. Aposte
len behoudt.
123 Het z.g. domus nativa, waar iemand de professie aflegde, bleef zijn huis, ook al werd
hij naar andere kloosters verplaatst. De naam van het klooster in de lijsten van overledenen is
die van het domus nativa. De gemaakte uitzonderingen (zie verder nr. 7) bevestigen de regel.
Zie in de Definities de lijsten van overledenen, bv. p. 473-474, 477-478, 481-482 of verplaatsten
op p. 488, 499-500, 504, 507-508; Clairlieu, XXXIV, 1976, p. 99.

84 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
est, quia (ex quo per professionem seu incorportationem ordinariam prius monasterium acquisivit
sibi ius in talem fratrem et ille frater in talem conventum) ille frater non potest desinere
esse membrum illius conventus, nisi tam frater quam conventus incorporationis et utrimque
iure suo renuntient. Similiter cum nuUus possit fieri membrum alicuius corporis moralis reclamante
ipso corpore, fit ut ad talem incorporationem etiam consensus illius conventus necessario
accedere debeat. Quod autem hie contractus a capitulo generali vel Rmo P. Generali confirmetur.
Ratio est prima: hie est species quaedam alienationis seu permutationis, quae ut firmitatem
ac robur obtineat requirit superioris placitum et confirmationem: non enim potest
Praelatus res unius ecclesiae alteri dare, nee illas res invicem commutare quamvis ambae sint
in eius potestate sine ambarum consensu. Extra de rebus Ecclesiae non alienandis. C non li
cet. Immo nee rusticum mancipium C. nulli liceat124.
Et hoc quidem si non subsit causa. Si vero subsit causa et serventur solemnitates requisitae,
potest: quia Ecclesia seu conventus particularis sunt membra totius ordinis. Unde sicut membra
unius corporis debent conventus sibi ad invicem subservire. C. Quoniam 16.7.1 125.
Sed haec quia permutatio est contractus bonae fidei et talis contractus non cum alio quam
cum Domino legitimo vel cum eo, qui habetur loco Domini legitimi, valet celebrari. C. cum
venerab. de excepti 126. Ideo non potest Praelatus sine consensu clericorum Ecclesiarum, de
quarum interesse agitur, res illas ad invicem permutare.
NOTA
Nihil contra authoritatem Rmi, Capituli generalis, aut etiam visitatoris hie a me dici quispiam
arbitretur, qui pro re nota frates emittunt et permutant, est enim longe alia ratio incorpora
tionis et permutationis, de qua hie est sermo. 2do, quia incorporandus tali modo de licentia
Magistri Generalis factus est membrum illius prioris conventus et non alterius: ideo ut fiat alterius
per novam incorporationem, requiritur consensus capituli generalis aut 127.
fo!.129v.
Unde effectum vero habet haec incorporatio eundem, quern prima ordinaria, et conferre per-
manenter ius conventualitatis
8. Etsi vero nullum institutum de hoc incorporandi modo in ordine nostro sit, ex inolita ta-
men consuetudine practicatur, quemadmodum ex definitionibus capitulorum generalium anno
124 X., lib. Ill, tit. XIII, De rebus Ecclesiae alienandis vel non , cap. 1. Non licet gaat over
de bisschop of abt die akkers of weiden van de ene kerk niet kan ruilen met die van een andere,
al vafien beide onder zijn bevoegdheid. Hij heeft beider toestemming nodig. Cap. 5 Nulli
liceat van dezelfde titel gaat eyeneens over vervreemding, o.a. giften, verkoop of blijvende erfpacht,
die verboden is, hetzij 't over een ,,rusticum mancipium" gaat, 'n stuk land of 'n
landgoed wat door een plechtige akte wordt overgedragen.
125 Dit citaat is onduidelijk en kan geen caput Quoniam zijn uit de Decretales\ wel uit Decretum
Gratiani, Deel II; Causa 16, Quaestio VII, canon 1, Quoniam investituras over de investituur
van geestelijke ambten door leken is hier niet toepasselijk. Wel het laatste gedeelte
hiervan over de tienden die de bisschop rechtmatig moet verdelen onder de priesters ,,sed sint
omnia communia ... sed sicut una est fides catholica, ita necesse est, ut ille, qui provisor est
loci, quamvis multae sint Ecclesiae, omnibus tamen fideliter distribuat". In dezelfde Causa
en Quaestio kan de canon 21 Quoniam in quibusdam over de plicht van elke bisschop een econoom
te hebben, enig verband houden met de bij ons nodige bekrachtiging door de magister
generaal. Canon 68 Quoniam quidquid uit Causa 16, Quaestio I De Monachis et Decimis, gaat
over de vrijheid van derici om tienden af te staan aan monniken, maar ,,de consensu episcopi'
en zou eveneens op onze bekrachtiging door de magister generaal kunnen slaan; een echt ar
gument voor Spijck's stelling is het echter niet.
126 X., lib. II, lib. XXV, De exceptionibus, cap. 6 Cum venerabilis, waaruit Spijck letterlijk
citeert.
127 Hier is bij het inbinden een regel weggevallen. Het 2do (enkele regels hoger) beantwoordt
aan ,,ratio prima" boven (regel 7).

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 85
1532 et 1539 ubi utriusque conventus consensus, resignatio fratris et consensus, denique capituli
generalis confirmatio expresse in tali incorporatione memorantur; et quod conventus ille
a quo fit translatio deinceps nihil iuris habeat in talem incorporatum fratrem decernitur anno
1504 his verbis: sintque liberi et absoluti conventus, quibus usque modo fuerunt, ab ipsis 128.
Nonnunquam vero capitulum expresse non facit mentionem istorum consensuum, sed simpliciter
sit incorporatus ut anno 1501, 1512; aliquando per verbum incorporamus, ut anno 1504,
1561 l29 confirmationem dat incorporationis, ubi dubium non est, quia consensus utriusque
tamquam solemnitates requisitae praecesserunt. Et cum posset contingere, quod de consultatione
capitulari de aliquo fratre praeterito modo incorporandi unus vel alter se opponat sine
ratione, consentiente maiore parte conventus, capitulum generale nihilominus confirmat quod
maiori parti visum fuerit, ut anno 1532. 1583 30. Quid, quod etiam priores in conventibus
non nativis in officio existentes in iisdem conventibus incorporari posse, docet incorporatio fr
Gerardi Ummen Prioris Franekensis facta in conventu eodem Franekensi cum ipse alioquin Snekensis
esset131. Et haec de incorporatione extraordinaria perpetua. Nunc ad tertiam trans-
eamus.
9. Incorporatio extraordinaria temporanea fit, quando a capitulo generali vel a magistro generali
primo per erectione novi conventus, 2do pro necessaria alicuius domus reformatione: 3tio
vel ob notabilem conventus alicuius utilitatem ad certum tempus aliquis frater vel fratres emittuntur,
et tune semper sub qua qualitate seu conditione alicubi stare debeant expresse declarat
capitulum cum Magistro Generali sub his verbis : mittitur vel stabit pro erectione domus, pro
reformatione conventus. Item stabit ut conventualis, item stabit ut capitularis, ut passim in defjnitionibus
capitulorum generalium legere licet: et taliter emissi pro eo tempore, quo in locis
sibi deputatis per obedientiam agunt, censentur incorporati et de numero conventualium,
eisque ius conventualitatem consequens concomitatur.
128 In 1532 wordt 'n conventualis van Chauny (in Frankrijk) geincorporeerd in het klooster
van Doornik met toestemming van prior en confraters van Chauny en van Doornik; Wilhelmus
Gangelt van Sint Antoniusdal in Hohnscheidt in Hohenbusch, met toestemming van prior
en convent van Hohenbusch; Definities, p. 301. In 1539 werd dezelfde Wilhelmus Gangelt,
reeds eerder in Hohenbusch geincorporeerd, maar dan verblijvend in Sneek, door het generaal
kapittel in Sneek geincorporeerd, op eigen verzoek en met zijn eigen toestemming en die
van prior en confraters van de conventen van Sneek en Hohenbusch: Definities, p. 323. In
1504 luidt het ,, We incorporeren frater Cornelius Delfft van het convent te Aken in het con
vent van Schiedam; en frater Johannes de Rosa, prior te Buzengais, in het klooster van Buzengais
en ze zijn niet meer verbonden en vrij van de conventen waar ze tot nu toe eeincorporeerd
waren; Definities, p. 232.
129 Definities, p. 221, 255 (1512 ,,incorporamtus "), 232, 374.
bo In 1532 is geen aanduiding voor zulk een geval te vinden. {Definities, p. 301-302) In
1583 worden bij de incorporatie van 'n zekere Wilhelmus Wachtendunck, reeds subprior te
Hohenbusch, in het convent van Hohenbusch degenen die zich hiertegen verzetten, streng
gestrart, nl. met suspensio a divinis en poena gravioris culpae; het motief luidt, dat ze de eenheid
en voortgang van het convent tegen hun geloften in proberen tegen te houden, omdat
ze hun eigen verkeerde neigingen al te zeer ontzien ; Definities, p 403
131 In Definities staat in 1539 ,,Gerardus Unnen" van Sneek, die naar Hoorn verplaatst
wordt, P- 322. Spijck gaat niet in op de verdere verplaatsingen van Unnen (Ommen, Come,
bmme, Umen, Ummen), die in 1540 in Bentlage verbleef ,,usque ad proximam visitationem"
{Dejmities,p 325-326), in 1541 subprior werd te Schiedam (p. 328), in 1542 ontslagen werd
en ,,ut capitularem" naar Franeker verplaatst (p. 331), in 1543 teruggestuurd werd ,,ad suum
Conventum Snekensem (p. 334). Dit werd herhaald in 1547, zodat hij intussen nog ergens
anders moet geweest zijn (343). In 1554 subprior te Franeker, was hij er 24-2-1556 prior (A
TELTlNG, in De vrije Fries, 9, 1862, p. 114) en werd er in 1561 geincorporeerd ,,reservata nobis
decisione questioms inter eumdem et priorem Snekensem" (Definities , p. 374). Op
28-10-1571 was hij er nog prior en procurator ( TELTING, I.e., p. 119). Kort daarna is hij
gestorven (1571/1572) als prior, daar het gen. kap. hem dan onder de overledenen vermeldt
(Definities, p. 388).

86 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
10. De iis, qui pro erectione novae domus emittuntur, ratio suadet, ut vocem in negotiis
istam domum erigendam concernentibus, habeant, quia cum talis locus ordini incorporatus
seipsum plantare non valeat, sed egeat ordinis auxilio pro necessariis personis in quibus ius et
titulus conventus nascatur et conservetur, quousque temporis successu ibidem conventuales et
professi succrescant, sequitur quod illi ius omne ibidem habeant ac si ibidem
fol.l30r.
professi essent ad tempus quo moram illic per obedientiam trahunt. Imo ex definitione et
indulto 1522 fratres qui novum conventum erexerunt, poterunt in eodem permanere ut con
ventuales, si eis placuerit132. Hie observa, quod si perpetuo illic manere seu incorporari vellent,
et uti iure conventualitatis eligerent, tune perire et mortificari ius quod habebant in nativo
suo conventu: cum nullus monachus locum in diversis monasteriis habere possit. Ext. de Relig.
domus. C. Ne nimia 133, et iuxta allegatam N. 8 definitionem anno 1604 134.
11. De fratribus pro reformatione missis habemus decretum 1418: Fratres emissi ad aliquam
domum pro reformatione illius domus, plenariam debent habere vocem in omnibus etiam in
electione prioris eiusdem domus, quamdiu ibi steterint sicuti fratres conventuales eiusdem do
mus 135. Et hoc quidem debite, quia iuxta regulam iuris, quod non est licitum in lege, necessitas
facit licitum 136: et tales fratres talker emissi, in proprio et nativo conventu pro eo ternpore
vocem activam non habent, ut expresse in Bulla Innocentii VIII data anno 1487, continetur
137. Qui vero honestis de causis missi fuerint, si intra unam dietam 138 inveniri possint,
ad huiusmodi Prioris electionem vocentur, dummodo in prioratibus seu domibus ad quos vel
ad quas missi sint, et in quibus morum traxerint, vocem activam et passivam non habeant: et
hoc quidem conformiter supra allegato iuri, quod nullus monachus in diversis monasteriis lo
cum habere possit. Ex qua bulk hoc diligenter notare oportet, quod qui emittuntur in triplici
132 Definities, p. 274.
133 X., lib. Ill, tit. XXXVI, De religiosis domibus, cap. 9 Ne nimia gaat vooreerst over het
teveel aan verschillende kloosterinstellingen, zodat nieuwe verboden worden; wie het religieuze
leven verlangt, moet maar intreden in de bestaande kloosterordes; wie een nieuw klooster wil
stichten, neme regel en constitutes van de reeds goedgekeurde ordes. Ook wordt verboden,
dat iemand zijn plaats zou hebben in verschillende kloosters of dat iemand abt zou zijn over
meerdere abdijen. .
134 Dit zal 1504 moeten zijn, zoals boven nota 128. In 1604 is er trouwens geen kapittel ge-
houden.
135 Definities, p. 37, hier ongeveer letterlijk geciteerd.
136 Spijck citeert letterlijk uit X., lib. V, tit. De regulis iuris, XLI, cap. 4, Quod non est li
citum, waar een reeks rechtsregels bij elkaar gebracht zijn.
137 Actief stemrecht is het recht om te stemmen, bv. bij verkiezingen of bij het nemen van
beslissingen; passief stemrecht is het recht om gekozen te kunnen worden; dit laatste bleven
ze dus behouden. Innocentius VIII bevestigde 15 febr. 1488 (HERMANS, Annales, II, p. 416
geeft foutief 16 febr.) vroegere privileges van de orde. Bij de aanvraag hiervoor moet in de suppliek
ook de kwestie gesteld zijn over het stemrecht, dat, aldus deze bul, volgens onbestreden
gewoonte door verplaatste confraters niet meer in hun eigen huis kan worden uitgeoefend, als
ze in hun nieuwe thuis volledig stemrecht hebben.
Maar daarna wordt er in de bul een onderscheid gemaakt, dat ook Spijck verder maakt; nl.
de degelijke religieuzen die om eerbare redenen naar een ander huis werden gezonden, bv. voor
hervorming van dat huis; anderen die vanwege slecht gedrag e.d. tot eigen verbetenng naar
elders werden gestuurd; o.c, p. 421.
138 VAN LIT o c p 204 schrijft dat de vocales absentes moeten uitgenodigd worden, als
tenminste de bode te voet in een dag de reis kan maken. Vgl. C. DUFRESNE, DOMINUS Du
CANGE, Glossarium ad Scriptores mediae et infimae Latinitatts, II, Parijs, 1733, col. 1489-1490
dieta is o.a. ,,iter, quod una die conficitur vel quodvis her" bij sommmige auteurs geschat
op 20 mijl. Dieta Terrae ,,quantum terrae quis per diem peragrare potest" ... ,,diurnum spa-

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 87
sunt differentia. Alii enim culpis et dementis eorum exigentibus emittuntur, et hi vocem non
habent, ne quidem in proprio conventu; alii honestis de causis emittuntur, vocem tamen non
habent in conventibus, ad quos mittuntur, et hi vocem in propriis retinent, si intra unam die-
tam morentur; alii honestis de causis mittuntur et vocem habent in conventibus ad quos mit
tuntur, et hi vocem in proprio non habent; et hi sunt de quibus in praesentiarum nobis est
sermo; non ergo quivis etiam honestis de causis emissus vocem in alieno conventu habet, sed
ille vel illi, quibus hoc a capitulo generali conceditur et hos dicimus incorporatos.
12. De fratribus missis ad alium conventum ob magnam eiusdem conventus utilitatem v.g.
ob paucitatem fratrum, vel alias, id observandum est, quod etsi praeteritis saeculis frequentiores
circa fratrum stationes factae sint ordinationes, quam hoc tempore seu saeculo, non tamen
omnes qui emittebantur sub titulo et qualitate conventualitatis seu capitularitatis in tali domo
acquirendae emittebantur, etiamsi non ob demerita missi essent (ut ex supra allegata bulk col-
ligitur) sed certis quibusdam nominatim id a capitulo concessum est: quinimo saepius contigit
plures ad eundem unumque destinatos conventum, et aliquem vel aliquos titulo conventua
litatis seu capitularitatis gavisos esse, aliquos minime. Addo saepius legi: Ille stabit ut praedicator
et tamen non ut capitularis, ut passim in definitionum libro legitur; quae provisiones
sine dubio a capitulo generali ob necessitatem conventuum ... 139.
fol. 130 v.
Et hoc verum est, nisi utilitas succedat loco necessitatis, et sic emissi ad alios conventus, dum
acquirebant in illo conventu vocem ad tempus, in proprio et nativo conventu perdebant, iuxta
rationem N. 12 positam. Et quid obstabit ne opinemur etiam illos fratres sub tali titulo missos
de consensu utriusque conventus a quo et ad quem destinatos, et ad tempus hoc modo incor
poratos, cum utriusque conventus priores et procuratores in capitulo praesentes in hoc consentire
potuerint et deinde a capitulo pro utilitate domus illius approbatum et ordinatum fuerit.
13. Constituitur ergo aliquis membrum alicuius corporis moralis, ut conventus, perpetuum,
primo, professione seu incorporatione ordinaria; deinde incorporatione extraordinaria perpetua:
consequitur vocem in capitulo in certis casibus dum subdiaconatus ordine insignitus est iuxta
Trid. Sess. 25.C.3 et definitionem capituli anno 1600, adeoque hoc ius debetur conventuali,
ut etsi absens sit censeatur tamen membrum illius corporis et non alterius l4°. Est namque cor
pus morale congregatio aliquarum personarum ad aliquem finem unitarum, sive simul habitent
sive non, ut definit Lud. Miranda in manuali qu. 31. ar. 1 141. Et hanc unionem mem-
139 Hier is in het handschrift weer een regel weggevallen bij het inbinden, al is er nog leesbaar:
conventuum ... quod fieri posse docet glossa de Regu(laribus). Glossen waren interlineaire
of marginale aantekeningen bij woorden of zaken, in casu bij de verschillende boeken
van het Corpus luris Canonici. Daar Spijck bijna uitsluitend de Extravagantes van Gregorius
IX aanhaalt en er hiervan talrijke glossatores geweest zijn, heeft het geen zin in de soms moeilijk
bereikbare glossen te zoeken; vgl. A. VAN HOVE, o.c, p. 221-234.
140 't Concilie van Trente, 25° zitting, cap. 3 Hjkt hier niets mee te maken te hebben. 't
Gaat over het kunnen bezitten van onroerend goed, terwijl er maar zoveel leden mogen aangenomen
worden als er uit de geregelde inkomsten en aalmoezen kunnen onderhouden worden.
VAN Lit, o.c, p. 204 citeert terecht ,,sessio 22, cap. 4", o.a. over 't ontbreken van stemrecht
voor niet-subdiakens. In de Definities, p. 424-426 (1600) staat niets hierover; evenmin
in de aanvulling in Clairlieu, XXXIV, 1976, p. 96. Wei staat dit in de relicten van 1603, 1606
en 1609, Definities, p. 428, 429, 431.
141 Deze Spaanse franciscaan, die hoge posten bekleedde in zijn orde en overleed ca 1620,
was blijkbaar theoloog en jurist, terwijl hij ook wiskunde en sterrekunde doceerde. 't Hier bedoelde
Manuale is Manuale praelatorum regularium in quo religionum omnium origines, progressus
ac dilatationes recensentur, optimaque methodus exprimitur ad imbuendos novitios,
instruendosque virtutibusprofessospernecessaria, Rome, 1612, 2 vol. in 4°; vgl. E. AMANN,
Miranda, in Diet, de Tbeologie Cat/?., t. X, col. 1861-1862, Parijs, 1929 en R. NAZ, Miranda
in Diet, de Droit Canonique, t. VI, col. 883, Parijs 1957. Ook VAN LIT, p. 124 citeert hem,

88 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
brorum talis corporis agnoscit Inn. in supra allegata bulla, quod scilicet absentia talis corporis
membra ad electionem capitis seu prioris accersiri debeant, modo vocem passivam et activam
habeant, si videlicet sine magno incommodo id fieri possit, aut intra unam morentur dietam:
hinc fit, quod qui est huius corporis membrum alterius esse non possit permanenter.
Unde Extr. de relig. domib. l42: Illud etiam prohibemus, ne quis in diversis monasteriis lo
cum monachi habere praesumat: Immo nee Abbas poterit cum fratribus dispensare, ut mo-
nachus habeat locum in diversis monasteriis, de Elect, c. constitutis. Et cum ista prohibitio de
non interessendo pluribus monasteriis sit ius publicum introductum principaliter in favorem
ecdesiarum et religionis etiam pacto privatorum tolli non possit. Cap. Si diligenti. De foro competentil43.
14. Illi vero, qui temporaneam in aliquo conventu recipiunt incorporationem et ut conven-
tuales vel ut capitulares habentur, analogice tantum membra illius corporis sunt censenda, ad
cuius reformationem vel utilitatem emittuntur: univoce enim vere manent membra conven-
tus sui, cui per professionem perpetuo sunt incorporati; unde etsi vocem acquirant in tali con
ventu ad quem mittuntur, retinent tamen vocem in proprio conventu quasi in actu primo, licet
non habeant in actu secundo, quem ibidem consequuntur dum sublato canonico impedimento
propriam domum remeant, quod etiam ex stylo in congregationibus capitulorum generalium
usitato colligere licet, dum circa stationes fratrum ordinant: revertatur ad suum conventum:
item, redeat ad proprium conventum: vel stabit in nativo conventu l44; per quem loquendi
modum capitulum agnoscit ilium fratrem vere talis corporis
fol. 130 ar
seu conventus esse membrum et non alterius 145.
15. Movebit forsan aliquem quod dicatur aliquem fratrem analogice esse membrum in ali
quo conventu: an non vero unius ordinis professi sunt membra ? Ad huius resolutionem observandum,
ordinem considerari posse in communi prout corpus quoddam universale constituit,
et in particulari pro singulis eiusdem corporis membris: illud autem corpus potest spectari
vel quoad conventus vel quoad fratres: si quoad conventus, vel quoad omnes collectim, vel pro
quovis in particulari: similiter fratres considerari possunt in communi totius ordinis, vel alicuius
particularis conventus.
16. Si loquamur de conventibus in communi, illi omnes et singuli sunt incorporati ordini
habentque domum originalem velut caput, unde membra influxum receperunt et recipiunt,
et hanc cum omni reverentia et submissione agnoscimus domum Huyensem in claro loco, a qua
reliquae dependentiam habent, non secus ac a capite membra, constituuntque aliquod corpus:
hoc corpus in communi sua habet iura et privilegia constituta et concessa a sacris canonibus,
Pontificibus en Imperatoribus, quae participantur ab omnibus et singulis membris collectim,
seorsim, aequaliter et indifferenter: si vero loquamur de conventu in particulari uti singulare
nl. q. 24, an. 1 over de professie, afgelegd in handen ,,praelati incorporare potentis ... cum
consilio sive consensu Capituli secundum aliquem certam et determinatam Regulam''.
142 Zie het aangehaalde caput, boven nota 133.
143 X., lib. I, tit. VI, De electione, cap. 47 Constitutis gaat over abten die in hun vroegere
abdij meestemden bij de abtskeuze. Ook al werd dit recht daar gereserveerd, hier wordt het
een ,,ratio frivola" genoemd waarover een eeuwig stilzwijgen wordt opgelegd. X., lib. II, tit.
II, De foro competenti, cap. 12 Si diligenti handelt over een lekerechter in zaken van clerici;
het publiek recht kan door een pact van private personen niet omzeild worden.
144 In vergelijking met de in het kerkelijk recht bekende ,, stylus curiae ", is ,, stylus'' hier
de geijkte manier van spreken van het gen. kap., die daardoor een bepaalde zin of kracht krijgt.
,,Stabit" of ,,stat" is 'n vaste uitdrukking, zoals men ze nu nog gebruikt voor parochiegeestelijken,
of zoals men ,,ligt" voor soldaten gebruikt.
145 De bij het inbinden weggevallen regel op fol. 130 v. is op folio 130 a r in kleinere letter
bijgeschreven.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 89
aliquod corpus constituit, habet quilibet proprias suas fundationes, titulos, iura et privilegia
a diversis ipsi concessa et constituta, quibus alii conventus participare non possunt, quia certo
loco et rebus sunt limitata l46.
17. Eodem modo fratres omnes in communi possunt spectari velut membra sub uno prima-
rio capite Rmo P. Generali, cui omnes obedientiam vovent, eandem vivendi sequentes normam,
iisdem utentes legibus, constitutionibus, statutis, regula, communibus gaudentes privilegiis et
iuribus, et tali modo et respectu vere et univoce omnes in ratione firaternitatis conveniunt: si
vero fratres professi alicuius particularis conventus spectantur ex quibus velut ex membris unum
aliquod corpus particulare coalescit, tales habent propria iura, privilegia, titulos, dignitates,
functiones, quibus ipsi essentialiter (ut sic loquar) gaudent: in evidenti vero necessitate aut
utiliate conventus illius etiam alii fratres participative gaudere possunt, accedente nimirum su-
periorum assensu. Num. 10, 11, 12.
18. Ex dictis patet, quod secundum diversum respectum seu relationem possit quis esse vere
membrum et analogice membrum et non membrum. Vere et essentialiter mem Drum est ordinis
quilibet professus, et vere membrum quoque in suo conventu: analogice seu participa
tive membra sunt in non suo proprio conventu, de quibus vide num. 10, 11, 12. Non mem
brum alicuius conventus est emissus ad alium conventum non ob eas causas, seu sub illis qualitatibus
de quibus in nostris praescriptis, intellige quoad iura et privilegia istius conventus, non
vero quoad iura et privilegia ordinis communia.
19. Vidimus hactenus quot modis acquiratur conventualitas, cum vero, conventuales collectim
sumpti difFerentiam graduum inter se habeant, restat ut de gradibus quoque conventu-
alitatis agamus. Primus gradus est esse tantum conventualem, 2dus est esse vocalem, 3tius esse
capitularem, 4tus esse seniorem , quorum graduum similis fere est talis sicut in gradibus viventium,
vegetativo, sensitivo, locomotivo et intellectivo, ita quod posterior semper includat
priorem et priores gradus eminenter formaliter sitque perfectior illis, non vero vicissim posteriorem
includat prior.
20. Conventuales tantum sunt professi donati et clerici sive canonici in ordinibus non
existentes; l47
fol. 130 av
donatis et conversis in primo gradu permanentibus et consequentibus, canonici alios temporis
successu acquirunt gradus: dum enim fratres clerici ordinem subdiaconatus susceperunt
fiunt vocales: postquam vero unum annum in sacerdotio et quatuor annos expleverunt perfecte
a professione, fiunt capitulares, nisi authoritate Rmi P. Generalis cum iis ante praefinitum ternpus
dispensetur, constat ex definitione anni 1510 l48. Ex capitularium vero numero aliis per
mortem sive alias decedentibus succedunt quatuor, qui apud nos seniores, apud alios vocantur
discreti.
21. Subdiaconi vocales sunt non in omnibus vel ad omnia, sed tantum in electione sui prioris
conventualis, ut ex definitione anni 1600 manifestum estl49. Si enim in omnibus causis et ca-
146 Voorbeelden hiervan bij A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheeren, in Clairlieu, I,
1943, passim ; meestal werden de privileges aan de generaal te Hoei gezonden voor heel de
orde. Soms ontvingen ook aparte kloosters privilegebrieven, vooral als het over aflaten ging.
147 De laatste woorden van deze regel zijn moeilijk leesbaar; de volgende is afgesneden
maar in kleinere letters op de volgende bladzijde bijgeschreven. Daarenboven zijn nog twee
woorden bijgeschreven: capitularium ... (?)
148 Definities, p. 249, ,,niet zonder speciale toestemming van de magister generaal", opgenomen
in de Constituties van 1660, Dist. II, cap. 5, De Capitulo quotidiano, n. 9.
149 In de Definities van 1600 staat dit niet; in 1603 wordt gedefinieerd, dat zij die nog
geen subdiaken zijn, geen stemrecht hebben bij de keuze van de magister generaal of de prior
van het huis. In 1606 en 1609 geconfirmeerd, werd dit tot statuut gemaakt en in de Consti
tuties van 1660 opgenomen. Daar staat in Dist. II, cap. 2, De electione Prioris conventualis,

90 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUAUTATE''
sibus vocales essent, frustranea esset iam numero praecedenti allegata definitio, neque in hoc
quisquam contradictionem facit.
22. Et quia praelatus de rebus ecclesiae seu conventus sui pro arbitrio disponere et multa
expedire non potest sine consensu capituli, ideo necesse est esse capitulares de quorum (in certis
causis et casibus iure et statutis nostris expressis) non tantum consilio, sed etiam consensu prae
latus procedere debet: et communiter quidem requiritur consensus capituli seu capitularium
quotiescumque illius interesse particulare agitur. Extra. De his quae fiunt. Quia quod omnes
tangit ab omnibus debet comprobari. Quia quod omnes tangit ab omnibus debet comprobari.
Quod omnes. Reg. Iur. d. sic 15°. lmo receptio novitiorum et admissio ad professionem relinquitur
iudicio capituli. dist. I, c. 13, de recipiendis m. 2do nihil potest sine consensu capi
tuli in casu quo diminueretur conventus authoritas qeu ei praeiudicium fleret. Extra. C. Di
lecti. de maiore: Quia praelatus ecclesiae suae conditionem non potest facere deteriorem 152.
3tio In casu quo agitur de alienatione bonorum conventus. Extra. C. 1. De his quae fiunt153.
4to In casu permutationis bonorum conventus secundum iura communia et nostras definitiones
15 . 5to In casu ubi ageretur de obligatione ecclesiae. Extra. De fide iussionibus. C. Quibusdam
155. 6 to ubi ageretur de aggravatione gravium onerum perpetuorum, ut missarum.
7mo In notabili structura aut immutatione offlcinarum vel fabricae. 8vo In concessione participationis
ordinis nostri extraneis, si priori illius concedendae a Rmo facultas sit data. In his
et similibus requiritur consensus totius vel saltern maioris partis capituli, ut passim in statu
tis et constitutionibus patet et constat156.
n. 4 ,,Qui in Ordinibus sacris non sunt constituti, vocem in electione Prioris non habeant";
in Dist. II, cap. 3, De electione Prioris Generalis n. 10 staat eveneens ,,qui ... vocem in elec
tione non habeant" met een verwijzing naar 't Gen. Kap. van 1603. Zie Definities, p. 428
429 en 431; Annales III, p. 294, 303.
150 X., lib. Ill, De bis quae fiunt, cap. 1 Irrita erit gaat over vormen van vervreemding zonder
goedkeuring van het kapittel. In 't handschrift staat hier 'n kruisje, wat er wellicht op wijst,
dat de overschrijver het niet vinden kon. De rechtsregel, Quod omnes tangit staat in X., Lib.
VI, tit. XIII De regulis iurisy regula 29. Later in de Codex Juris Canonicivzn 1917, can. 101,
en in de nieuwe CodexIuris Canonicivzn 1983, can. 119, is deze rechtsregel veranderd ,,Quod
autem omnes utisingulos tangit, ab omnibus approbari debet", zodat soms toch uitzonderiijk
alle stemmen nodig zijn. Dit is hier zeker niet bedoeld, zodat een meerderheid volstaat.
151 Constituties van 1660, D. I, cap. 13, De recipiendis, n. 1 en 5 waar uitdrukkelijk staat
,, totius vel maioris partis capituli''.
152 Dit moet een verkeerde verwijzing zijn, daar X, lib. I, tit. XXXIII, De maioritate et
obedientia, cap. 13. Dilecti met deze kwestie niets te maken heeft, evenmin als andere capita
Dilecti in de Decretales Gregorii DC. Het citaat staat in X, lib. Ill, lib. XXIV, De donationibus,
cap. 2 Fraternitatem ... ,,Episcopus et quilibet Praelatus Ecclesiasticarum rerum sit procura
tor et non dominus; conditionem Ecclesiae meliorare potest; facere vere deteriorem non de
bet".
153 Zie nota 37.
154 Zie nota 11; eigen definities worden niet aangehaald.
155 X., lib. IE, lit. XXII, Defide iussoribus, cap. 4 Quod quibusdam haalt een verbod aan
voor religieuzen om zonder toestemming van de meerderheid van het kapittel en van de abt
borg te staan of leningen aan te gaan boven de door de gemeenschappelijke regeling aanvaarde
som. Het convent is aJleen verantwoordelijk, als het duidelijk tot voordeel van het huis strekt.
We denken hier meer aan de vaak gedane stichtingen die men in elk convent uit die tijd
vindt en waaraan zeer streng de hand gehouden werd; dit kan echter ook onder het volgende
nr. vallen.
156 In de Annotationes van Marienfrede liet prior Spijck bij het begin van zijn prioraat een
lijst plaatsen van 12 gevallen waarin de prior de toestemming van het kapittel nodig had;
besluiten over tijdelijk goed zijn nader uitgewerkt dan hier en in meer punten gesplitst ; apart
zijn n. 10, iemand blijvend aanvaarden als ,,convictor" (leefgenoot) en n. 11, 't aangaan van
een proces.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 91
N.B. In quibus notandum, quod, quando consensus fratrum super aliquo praedictorum ne-
gotio requiritur, semper sub nomine capituli, id est, capitularium est faciendum statuitur, qui
capitulares votum habent decisivum: et non sub nomine seniorum, quorum aliud munus est,
in quantum sunt seniores: nam quantum et illi capitulares, sum ad eadem requirendi, ex qui
bus evidenter patebit, aliud esse capitularem, aliud seniorem.
23. Itaque quia prior circa bonam conventus administrationem et fratrum correctionem et
directionem in cenis occurentibus casibus non infrequenter indiget consilio aliorum; e numero
capitularium aliqui assumuntur qui secreta ... 157.
fol. 131 r.
30. Quod de praelato canones loquuntur, etiam de aliis officialibus rationes persuadent al-
latae et praxis quotidie in ordine obtinet, ut si supprior et procurator sit instituendus, potius
ex gremio conventus constituatur, si idoneus reperiatur, et quidem de oeconomis seu procuratoribus
expressus sensus habetur. id. q.7. Quoniam 158. Episcopus habet oeconomum et
hunc de proprio clero, qui dispensat res ecdesiasticas secundum sententiam episcopi proprii,
ita ut ecclesiae dispensatio praeter testimonium episcopi non sit, et ex hoc non dispergantur
ecclesiae facultates. Ubi Glossa dick: similiter et aliae ecciesiae sibi habebunt oeconomum. Item
9, q. 3.C. cum simus 159. Verbo oeconomum. Glossa, qui clericus erit et de proprio clero esse
debet, et debet oeconomus regulariter eligi per Episcopum. Quibus sensibus omnia consonant,
quae de nostris procuratoribus definitiones saepius inculcant : nempe quod constituatur de con
silio licet non de consensu seniorum a priore; quod secundum sententiam prioris dispenset,
ita ut dispensatio praeter testimonium prioris non sit; quod saepius faciat computum, ne dis
pergantur ecclesiae seu conventus facultates. Et bene quidem de proprio gremio seu clero, fieret
enim conventui iniuria, si contemptis qualificatis conventualibus subintroduceretur non conventualis,
immo contra iustitiam distributivam peccaretur, quae constituit iustum inter totam
et partes iuxta aequalitatem proportionum, et occupatur in distributione communium bonorum,
puta dignitatum et officiorum, quae in reip. seu conventu vacantia partibus reip. seu con
ventus pro cuiusque statu et meritis distribui debent 16°.
31. Si ita provisio iuxta praetactos officiales hoc modo facienda, multo magis circa conventualium
gradus scilicet vocales, capitulares et seniores servanda veniet, cum officialis hie aut ille
ex gremio ad nutum et arbitrium superiorum qualificatus constituatur et destituatur, gradus
autem conventualitatis non ad arbitrium superiorum, sed ex ipso iure, ut supra demonstratum
157 De laatste regel van fol. 130 av is weer bijna helemaal weggesneden, zodat slechts enkele
woorden leesbaar zijn. Erger is, dat de volgende folio ontbreekt. Aan de hand van de inhoudstafel
kunnen we zien waarover de ontbrekende nrs 23 tot 29 handelden; daar er bijna
7 nrs op die 2 biz. stonden, kan Spijck die punten maar kort behandeld hebben. We volgden
boven in de vertaling zijn titels van deze nummers en trachtten uit de Constituties en Definities
enigszins de inhoud te achterhalen.
158 Decretum Gratiani, Pars II, Causa XVI, Quaestio VIII, can. 21 Quoniam in quibusdam
over de econoom van de bisschop, die hij uit de eigen clerus moet aanstellen.
159 Idem, Causa IX, Quaestio III, can. 3 Cum simus de bisschop stelt zelf zijn econoom
aan; als hij dit verwaarloost, dan moet de aartsbisschop het doen; hezelfde geldt ook voor de
kloosters.
160 Zie de Constituties van 1660, Dist. II, cap. II, derde gedeelte over de procurator, waar
voor de aanstelling ,,de consilio seniorum"verwezen wordt naar de kapittels van 1419 en 1431;
Definities, p. 39 (1419) ,,Waar voldoende medebroeders zijn, stelle de prior een procurator
aan op dezelfde manier als de subprior ,,cum consilio fratrum seniorum". In 1420 en 1421
werd dit herhaald, (zie p. 41-42), evenals in 1429 en 1430; daar gaat het zelfs over een keuze
,, de consilio seniorum per maiores voces fratrum " ; ,, suppriores et procurators eligantur et
vim habeant secundum maiores voces fratrum" (p. 58-59). In 1431 wordt dit herroepen en
de gewone aanstelling secundum statuta voorgeschreven (p. 61).

92 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
est, successionem acquirant nee ab arbitrio superiorum dependeant, unde quandam similitudinem
eos videmus habere cum patrimoniis haereditalibus seu iuribus, in iure civili positis et
ordinatis, in quibus primo loco succedunt patribus descendentes, his deficientibus ascendentes
vel collaterals. Eodem modo sublatis in nostro casu senioribus succedunt descendentes seu capitulares
et post determinates in ordine expletos annos vocales talem gradum conscendunt capitularitatis:
si vero contingat descendentes non esse, nee in quibus isti gradus conserventur
reperiri, sit devolutio ad ascendentes seu superiores ad quos spectat in illo casu de collateralibus
seu ex aliis conventibus alios substituere quales fuere qui pro necessitate seu utilitate conventus
seu conventuum leguntur emissi, v.g. pro erectione vel reformatione domus, vel ut capitulares.
32. Unde circa hunc casum idem contingere debet, quod Abbas 161 de monasteriorum re
formatione dicit observandum, in qua certos servandos gradus dicit, scilicet ut prius monasterium
reformetur de regularibus eiusdem monasterii, si sint: 2do in defectu eorum v.g. omnibus
mortuis de regularibus aliorum religiosorum eiusdem ordinis. Simili modo gradus conventualitatis
primum regularibus competunt eiusdem monasterii, si supersint: sin minus, ad alios
religiosos eiusdem ordinis confugiendum.
33. Nee omittendum arbitror advertere quod cum seniores (?) ordinis (?) conventus(?) veluti
consiliarii et assistentes ut ex supra 162 tractus: petenda autem consilia a senioribus et expertis
ipsa nature dictat, et cum (?) conventuales nutriti in proprio conventu visu, auditu, experientia
vel aliunde maiorem sibi comparaverint notitiam veram conventus, etsi iuniores fone
sint professione aliis non conventualibus, maiori cum fructu, diligentia, synceritate et solertia
ad consilia adhibebuntur, quam quibus ignotus est status conventus v.g. sunt elocandae villae:
bona alienanda, permutanda, acquirenda, onera suscipienda, in quibus omnibus variae
sunt considerandae circumstantiae pro diversitate locorum et eventuum diversae. Nunquid ista
melius a conventualibus quam ab aliis pertractabuntur ? quid persuadebit, quid suggeret adventitius
nullam rei de qua agitur habens cognitionem ? an caecus de coloribus, et de sono feret
iudicium surdus? non multum curabit res conventus, cum (ut communiter dicitur) ipsi non
seratur nee metatur, brevi fortasse ad conventum proprium seu nativum reversuro, proprium
forte magis spectaturo commodum quam commune conventus bonum.
34. Quod si etiam unus vel alter (extra casum necessitatis, quod semper supponimus) non
conventualis etiam non ob demerita emissus continuo esset capitularis et senior, etiam quatuor
tales esse possunt, quia non est ratio cur unus au alter esse possent, et non quatuor; si ergo
quatuor tales ad conventum aliquem mitterentur professione priores conventualibus, sequeretur
praelatus deberet tractare consilia cum non suis fratribus, quod notitia et status conventus transferretur
a gremio extra gremium, a conventualibus ad non conventuales, cum iis postmodum
transferendis ad alios conventus, remanentibus conventualibus in caeca ignorantia rerum.
35. Addo quod cum priores a conventibus suis eligi debeant, si non conventuales permis
sive essent capitulares vel seniores, posset contingere casus, quod priores non eligerentur a suis
conventibus, nempe accedentibus votis non conventualium, et cum seniores vel maxime vo-
cem habeant, etiam in electione prioris habebunt: aut debet dari causa cur tales in electione
161 Abbas antiquus is een uit Frankrijk afkomstige decretalist, de benedictijn Bernard de
Montmirat, t te Montecassino 1296 ; tussen 1261-1275 schreef hij een veel gebruikte korte
commentaar op de Decretales Gregorii IX; zie VAN HOVE, o.c., p. 251; G. OESTERLE, in
Lex.f.Theol.u.Kircbe, I, Freiburg, 1953, p. 8. Naast hem is er een Abbas modernus, Nicolaus
de Tudeschis, benedictijn en professor te Bologna en aan andere universiteiten, later aartsbisschop
en naar zijn bisdom Palermo Panormitanus genoemd (t 1445). Hij schreef o.a. een beroemd
gebleven commentaar op de Decretales Gregorii IX ; ibidem, p. 262-263. Hier is wel
de laatste bedoeld, wiens werk gedrukt en zeer verspreid was.
162 De laatste regel van fol. 131 r. is gedeeltelijk weggesneden, maar in kleine letters aangevuld;
de lezing blijft echter onzeker. Van de afgesneden bovenste regel van fol. 131 v. is niets
meer leesbaar.

HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 93
prioris vocem non essent habituri, in aliis vero conventus negotiis prae aliis conventualibus vo-
cem haberent.
36. Quid emolumenti sentiret conventus a propriis fratribus, quos educat in novitiatu, mag-
nis expensis alit in studiis, emittit nonnunquam pro communi ordinis bono ad profitendam
philosophiam, theologiam vel ad docendum humaniora, serviunt ordini in laborious plurimis,
revertuntur qualificati, adhibentur vel adhiberi debent ad conventus negotia, si alios submissos
forte professione priores, non pro reformatione missos nee pro conventus utilitate, minus qua-
lificatos, in proprio conventu ingratos videat suorum fratrum cap tare eos gradus, qui ob pri-
vatas causas vel discessum petierunt vel eorum discessus petitus est: certe non debet aliquis al-
terius odio praegravari vel damnari ? immo tales frequenter pluris fierent in alieno quam pro
prio conventu, cum in suo seu proprio necdum ad gradum senioris ascenderint, in alieno praeter
meritum sublevati, conventuales in proprio conventu sine demerito degradati.
37. Ipsa quoque professionis nostrae formula conventuales in gradu suo deturbandi non esse,
nisi ob 163.
fol. 132 r
demerita, implicite comprehendit: Profitemur enim obedientiam Deo, Beatae Mariae, Rmo
P. Generali et Priori locali eiusdem vice secundum regulam S. Augustini en institutiones fra
trum S. Crucis, atque iuxta supra allegatas constitutiones illi, qui mittuntur pro necessitate reformationis
tantum, vocem habent in omnibus sicut conventuales. Prioribus ab officio suo sine
demerito in conventibus non suis supportatis conceditur, quod sint in illis conventibus, si velint,
ut seniores: non est ergo ratio cur aliis quibuscumque etiam absque demerito emissis gratia ilia
obveniat, quia alioquin supervacaneae essent illae definitiones, praesertim cum prohibits omnia
intelliguntur, quae non sunt concessa. Extra, de transl. C. Inter corporalia. Ergo ex vi et fo
rum professionis etc. 164.
38. Denique cum consuetudinis tanta vis sit et energia, ut pro lege suscipiatur quando lex
deficit, aut si sit secundum legem, novum ius non constituat sed vel ius dubium interpretetur,
unde dicitur Optima legum interpres: vel praeexistentem confirmat et adiuvat, ut colligitur
ex cap. Sopita, Extra de censibus l65: et cum ea vel maxime attendatur quae viget in locis
vicinis et ea, quae est ultima. Itemque ea quae est favorabilior: In ordine autem nostro illam
163 De laatste regel, half afgesneden, maakt de lezing onzeker. Een verdere, helemaal weggesneden
regel is op fol. 132 r. (erg onduidelijk) bijgeschreven.
164 X., lib. I, tit. VII, De translatione episcopi, cap. 2 Inter corporalia. Een bisschop kan alleen
door de paus verplaatst worden. Wordt het materiele gemakkelijker afgebroken dan opgebouwd,
bij het geestelijke is 't omgekeerd ... De band tussen de bisschop en zijn kerk kan
niet door de aartsbisschop die hem bisschop wijdde, maar alleen door de paus verbroken wor
den. Daar de geestelijke band sterker is dan de lichamelijke, zal God het verbreken van de
band tusschen bisschop en kerk aan zichzelf voorbehouden, evenals de band tussen man en
vrouw. Want wat God bond scheide de mens niet. Alleen God, door Zijn plaatsvervanger de
paus, kan de band bisschop-kerk verbreken door verplaatsen, ter beschikking stellen of afzetten.
Ook tussen de gekozen en geconfirmeerde bisschop en zijn kiezers ontstaat een geestelijk con
tract, dat alleen door een hogere macht kan verbroken worden. Spijck wil de band conventualisconvent
hiermee vergelijken, die door de professie ontstaat en niet zo maar, bv. door dwang
kan worden verbroken. Dit laatste onvoltooide zinnetje met etc., kan van Spijck zijn, maar kan
ook door de overschrijver zo zijn afgekort. Om een zin is het Spijck blijkbaar te doen ,,prae
sertim cum nonnunquam intelligatur prohibitum, quod non invenitur concessum", maar hij
breidt de zin ervan aanzienlijk uit ,,praesertim cum prohibita omnia intelliguntur, quae non
sunt concessa''.
165 X., lib. Ill, tit. XXXIX, De censibus, exactionibus et procurationibus, cap. 14 Sopitae,
waar een belasting door de kloosters bij het bezoek van de aartsbisschop aan zijn kerkprovincie,
steunende op de gewoonte, wordt goedgekeurd.

94 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
consuetudinem vigere, ut non conventuales non admittantur passim ad actus capitularium et
seniorum, nisi in casibus supradictis notissimum est, sequitur illam consuetudinem non esse
abrogandam, cum nullus in ordine nostro consuetudinem diu obtentam et communiter approbatam
immutare valeat, nisi per tria capitula fuerit approbatum. Dist. 2.C.6 et quamvis in ali
quo conventu contraventum esset ob specialem casum 166 id aliis conventibus praeiudicare non
valeret, cum enim effectus consuetudinis sit stricti iuris, servanda est in suis terminis neque extendetur
de casu ad casum, neque de persona ad personam.
Cathalogus longus recenseri potest fratrum eorum, qui ad alios conventus non ob demerita
sed ob ordinis profectum, utpote ad praelegendam philosophiam, theologiam, vel ad praedicationis
et confessarii munus obeundum vel ob alias iustas causas emissi fiiere, qui ad actus ca
pitularium et seniorum admissi non fiierunt nee petierunt. Immo non defuit qui hoc instanter
petiit a priore, cui responsum ab eodem priore, non esse hoc prioris concedere, sed capituli generalis,
idque ob causas, nee se posse praeiudicium facere conventualibus, ita constanter inhae-
sum semper in hoc negotio nostris constitutionibus consuetudine confirmatis.
39. Et quamvis ea, quae dicta sunt de capitularibus et senioribus in communi sic se habeant,
oritur tamen specialis circa utrumque gradum difflcultas: primo quidem quoad seniores, cum
enim ill! in quaternario tan turn consistunt numero, si alius vel alii aliunde mittatur vel mit-
tantur ut senior vel seniores qui sunt professione antiquiores senioribus in illo conventu iam
existentibus, continuo seniores praetacti conventus illis advenientibus locum dare deberent et
gradui suo cedere et ad gradum capitularitatis, unde iam ascenderant, iterum cum confusione
et sine culpa discedere deberent: capitularium vero numerus etsi sit indeterminatus et alium
vel alios admittere l67 vellet capitulum, tamen possibiliter eveniret quod vota non conventu
alium in negotiationibus capitularibus praevalerent contra maiora vota conventualium.
fol. 132 v.
Sint vota exquirenda super aliquo negotio, et sint capitulares conventuales septem, et duo
non conventuales: quatuor ex conventualibus teneant aliquam sententiam: alii tres contrariam,
quibus si concurrant duo non conventuales, quinarius numerus contra quaternarium exsurget,
dependebitque resolutio seu capitulum a votis non conventualium. Ita vero in hoc casu, qua
ternario numero conventualium non irrogetur iniuria (praesertim si ageretur de aliquo onere
vel gravamine conventui imponendo) et consequenter toti conventui, dum post breve tempus
redeuntibus ad proprias domos non conventualibus, conventum ilium gravatum relinquerent,
quis dubitet? unde multae possunt oriri inconvenientiae.
40. Ex suppositis praemissis concludendum videtur non conventuales ut capitulares admit
tendos esse in casibus supra memoratis. Extra hos casus existente sufficiente conventualium nu
mero qualificatorum canonice non impeditonim alios admittendos non esse, si cuique sua iura
servare, pacem et concordiam fovere et rixas evitare velimus.
Index eorum quae hoc tractatu continentur
N. 1. Incorporatio diversa. Cuius sit incorporare.
2. In ordine nostro triplex.
3. Modus incorporations ordinariae.
4. Professio incorporat mediate ordini, conventui.
5. Quid sit canonia.
166 Constituties 1660, Dist. II, cap. 6, De Capitulo Generali n. 19 zegt, dat zulke gewoonte
niet kan worden afgeschaft door generaal of definitoren, maar alleen door de goedkeuring van
drie kapittels. In de marge van fol. 132 r. staat hier aangegeven ,,st. p. 93 ", statuten p. 93,
nl. de uitgave van 1660.
167 Hier zijn de twee laatste regels weer afgesneden; de eerste is voor de helft nog leesbaar,
al wordt de lezing enigszins onzeker ; de laatste is op de volgende biz. bovenaan in kleine let
ters bijgeschreven.

N. 6. Titulus resultans ex canonia.
HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 95
7. Quid incorporatio extraordinaria perpetua.
8. Haec saepe practicata.
9. Quid incorporatio extraordinaria temporanea.
10. Privilegium emissorum pro erectione domus novae.
11. Emissi in triplici sunt differentia.
12. Emissi si sumuntur fratres de consensu utriusque domus.
13. Nemo simul in diversis domibus vocem habeat.
14. Qualiter emissi diversarum domorum sint membra.
15. 16. 17. 18. Quomodo univoce et analogice censeantur fratres membra ordinis aut con-
ventuum.
19. Conventualitatis gradus.
20. Conventualium differentia.
21. Subdiaconi vocales in electione prioris tantum.
22. Quando capitularium consensus requirendus.
23. Quando consilium seniorum adhibendum et eorum alia munia : his secreta conven-
tus constent.
24. Esse seniorem est praerogativa.
25. 26. 27. 28. Capitulates et seniores ex gremio sint.
29. Praelatus eligatur ex gremio.
30. Similiter alii officiates sint de gremio.
31. 32. Externi ad capitulum non admittendi, nisi sit necessitas et indigentia conventu
alium.
33. Seniores prioris consiliarii et assistentes.
34. 35. 36. 37. Inconvenientiae ex admissione non conventualium ad actus capitulates sequi
natae.
38. 39. Contra consuetudinem ordinis, ubi sunt periti.
40. Conclusio.
SUMMARY
Dr. A. Ramaekers
Johannes Speijk, prior of Marienfrede 1656 - 1676 is for the history of the Order Holy Cross
of great importance. As to his personalities we are not sufficiently informed. He makes the im
pression to be a modest man, who, as a good man of religion and an authoritative prior from
the very beginning is spending his gifts and talents of heart and mind to the benefit of his con
freres. The tasks, already as a student, later on as a lector and prior were entrusted him he problably
has accepted as for granted, just as the ungrateful jobs he was burdened with. He was
the prior of Diilken, Roermond and Marienfrede, a definitor from 1655 till 1658 and 1661 -
1664. In the convent's chapter of Marienfrede in 1657 there was decided to make each time
up a record of the accepted resolutions. For this reason we are knowing a lot about the com
munity of Marienfrede. Johannes Speijck was a member of the commission to prepare a new
breviarium, which ought to be adapted to the roman breviarium. In 1665 this breviarium was
printed in Cologne. At the same time he was entrusted with the care of the new constitutions.
His own concept was ready in 1652, but it lasted till 1660 beforte the adapted constitutions
were given in print.
After his studying the constitutions and its edition Speijck wrote a little tract 'De Conventualitate1.
Here he put two questions: 1. How is somebody a member of a convent? 2. How

96 HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE''
many gradations are there in belonging to a convent ?
Out of his own experiences Speijck defended the special tie of the crosier to the 'house of
his profession' (domus nativa). And accepting the greater connection of the member of this
'domus nativa' he proponed that the crosier, in case of temporary change, not was able to be
a 'capitularis' of another house. In this he brought before what, as a living trend, pointed out
the greater authonomy of the convents, as a reaction on a far-going greater centralisation.
May 1667 the definitores met at Huy and declared all crosiers did their profession before and
to the master general or his deputy; in the 'domus nativa' there schould not be question of
'stabilitas vel loci immutabilitas' !
'De Conventualitate' met with little success or spreading. Of this manuscript (provisionaly?)
only one item is saved. This is the reason why it is published now in its totality and provided
with juridical notes.
ZUSAMMENFASSUNG
(R. Janssen - transl. D. Snijders)
Johannes Spijck, Prior von Marienfrede (1656-1676) ist fur die Geschichte des Ordens vom
HI. Kreuz von grofier Bedeutung. Uber seine Personlichkeit haben wir keine hinreichenden Informationen.
Er macht den Eindruck eines bescheidenen Mannes, der als gewissenhafter Ordensmann
und einflufireicher Prior vom Anfang an seine Begabungen von Geist und Herz seinen
Mitbriidern und der Ordensleitung zur Verfiigung stellte.
Die Aufgaben, die er schon als Student, spater als Lektor und Prior zu erfullen hatte, hat
er offenbar als selbstverstandlich hingenommen genauso wie die oft undankbare Auftrage, die
er von der Ordensleitung erhielt.
Er war nacheinander Prior von Diilken, Rurmund und Marienfrede, aufierdem Definitor von
1655-1658 und von 1661-1664.
Im Konventskapittel von Marienfrede wurde 1657 angenommen, die gefafiten Beschliisse
kiinftig jedesmal in einem Protokollbuch aufzuzeichnen. Dieses buch ist uns erhalten. So wissen
wir relativ viel iiber die Kommunitat von Marienfrede.
Johannes Spijck war Mitglied einer Ordenskommission, die beauftragt war, ein neues Bre
vier vorzubereiten, das dem romischen Brevier angepafit sein sollte. Im Jahr 1665 wurde dieses
Brevier in Koln gedruckt. Gleichzeitig erhielt er den Auftrag, die angepafiten Konstitutionen
neu herauszugeben. Sein Entwurf war 1652 schon vollendet, aber erst 1660 erschienen diese
Konstitutionen im Druck.
Nach seiner Arbeit an der Herausgabe der Konstitutionen, schrieb Johannes Spijck eine Abhandlung
,,De conventualitate". Darin behandelte er zwei Probleme; erstens; Wie wird man
Mitgleid eines Konvents; zweitens: Welche Abstufungen gibt es in der Mitgliedschaft eines
Konvents (Conventualitas). Aus eigener Erfahrung befurwortete Prior Spijck die Bindung eines
Ordensmannes an das Kloster seiner Profefi (Domus nativa). Sich griindend auf diese Verbundenheit
war er der Meinung, dafi ein Kreuzherr bei einer Zeitlichen Versetzung in einen anderen
Konvent dort kein Mitglied des Hauskapitels sein konnte. Durch diesen Standpunkt wollte
er die Tendenz zu grofierer Autonomie der Hauser zum Ausdruck bringen. Es war also eine
Reaktion auf eine zu starke Zentralisierung.
Im Mai 1667 tagten die Definitores des Ordens in Huy und bekraftigten, dafi alle Ordensmitgleider
dem Generalmagister oder dessen Stellvertreter ihre Profefi ablegten. Deshalb konnte
im Kloster der Profefi keine ,, Stabilitas vel loci immutabilitas1' erworben werden.
Die Abhandlung ,,De conventualitate11 kannte nur eine geringe Verbreitung. Von diesem
Manuskript ist uns nur ein Exemplar erhalten geblieben. Deshalb wird hier der Text, mit iuristischen
Anmerkungen versehen, vollstandig publiziert.
(R. Janssen - Ubers. Ger. Q. Reijners o.s.c.)

RESUME
HET TRACTAAT ,, DE CONVENTUALITATE'' 97
Johannes Spijck, Prieur de Marienfrede de 1656 a 1676, est une figure importante pour l'histoire
des Croisiers. Nous ne sommes pas bien renseignes sur sa personnalite. On dirait un
homme plutot discret, un bon religieux et un prieur qui fait autorite. Des le debut il a mis
ses dons d' esprit et de coeur au service de ses confreres et de son Ordre. Les tidies qu'il a du
accomplir comme jeune Croisier d'abord, comme lecteur de philosophic et comme prieur plus
tard, il s'en acquittait ponctuellement ... de meme que des charges ingrates que l'Ordre lui
confiait. II a ete prieur a Dulken, a Roermond et a Marienfrede, definiteur de 1655 a 1658 et
de 1661 a 1664. Au chapitre conventuel de Marienfrede en 1657 il fut decide d'enregistrer
desormais les decisions prises. Ainsi nous savons un tas de choses de la communaute de Marien
frede.
Johannes Spijck a ete membre d'une commission qui fut chargee de la preparation du nouveau
breviaire qu'il fallait adapter au Breviaire romain. En 1665 ce breviaire a ete imprime a
Cologne. II fut charge egalement d'une adaptation des Constitutions. II semble avoir flni ses
propositions en 1652 mais il faudra attendre jusqu'a 1660 pour les faire imprimer.
A l'epoque de ses etudes pour 1'edition des Constitutions Spijck a redige un petit traite «De
Conventualitate». C'est la qu'il examine deux problemes:
1. comment devient-on membre d'une communaute?
2. quels degres y a-t-il dans cette «conventualite» ?
Inspire par sa propre experience, Spijck insiste sur le lien qui existe entre le Croisier et la maison
ou il a fait profession (sa domus nativa). Se fondant sur le lien intime et unique entre le
profes et sa «domus nativa», il trouve que le Croisier qui sera envoye provisoirement dans un
autre couvent ne peut pas devenir capitulaire de l'autre couvent. Ainsi il se fait le defenseur
de la tendance a plus d'autonomie pour les couvents, une reaction done contre trop de cen
tralisation.
En mai 1667 les definiteurs, en reunion a Huy, precisent que tous les Croisiers font profession
au Maitre General et a son remplagant; on n'obtient ni «stabilitas», ni «immutabilitas» dans
la maison de la Profession.

A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER
HISTORIOGRAPHY
IN THE LAST FIFTY YEARS
(Paper delivered at the Symposium on Medieval Studies May 7-10,
1987, section Canons Regular, in the Western Michigan University,
Kalamazoo U.S.A.)
The section, * Canons regular' of this symposium invited me to
survey Crosier Historiography in the last fifty years.
That is what I intend to do, but with limitations. First, I shall
restrict myself to what has appeared in European publications. Not
because I do not respect what has been published elsewhere, but
simply because I do not have enough information about that. Se
cond, I shall confine myself to the publications of the last fifty years.
Even within these limitations, alas, my survey remains incomplete.
Because of the mass of material which has been published, I have had
to make a selection and we all know that every selection is a subjec
tive one.
For this paper, then, I have chosen to trace five themes in Crosier
Historiography. Regarding each theme I will present results, problems
and desiderata, although I will not always make those precise distinc
tions when speaking of a particular theme.
1. The origins of the Order
We must first distinguish between a legendary and a historical
origin. The poem, 'Ad colendum mente pura ...M, which pro-
i Manuscript 6 L 21, 4f-5\ Library Major Seminary, Liege.

100 A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY
bably dates from the 14th century, and the treatise lIn honore summi
Regis ...'2 , from the beginning of the 15th Century, connect the
Order's origins to the finding of the Holy Cross by St. Helena, the
Emperor Constantine's mother. Helena is said to have entrusted care
for and the cult of the relic of the Holy Cross in Jerusalem to one
Judas/Quiriacus, a convert from Judaism and later bishop of
Jerusalem, and to twelve, 'servitores Crucis\ servants of the Holy
Cross. These first, 'Crosiers' were, so the story goes, martyred by
Julian the Apostate.
This legendary version of the Order's origins is also found in a
15th- century manuscript belonging to the Crosier monastery in Roer-
mond, the Netherlands3.
The Order's first known historian, Henricus Russelius, also includ
ed this legend in his 17th-century book Chronicon Cruciferorum 4.
For centuries the Crosiers believed that such truly was the origin of
their Order, as is further attested by their constant veneration of St.
Quiriacus. This poses already an interesting question: To what extent
is this legendary origin a tradition shared by all medieval Orders of
the Holy Cross, and from what sources did this tradition enter our
Order5?
To turn to the historical origins of the Order in the 13th century
(Russelius speaks of a 'renovatio (renewal) ordinis*: in 1961 H. van
Rooijen published a critical investigation of the sources in CLAIRLIEU,
the European periodical for Crosier History6. The periodical's edito
rial staff felt obliged to add a note to the end of his study saying that
they did not agree with the author on all points, though they gene
rally shared his opinion (p. 196). Van Rooijen's ideas meant, in fact,
the undermining of another of the Order's long-cherished traditions.
2 Manuscript 692, lr-3v, Library Mazarine, Paris and Manuscript 6 L 21, lr-3v, Library Major
Seminary, Liege.
3 Nr. 2763,3: Notula compendiosa de ordinis nostri institutione, State-Archives Limburg,
Maastricht.
4 H. RUSSELIUS, Chronicon Cruciferorum, Cologne 1635, reprint in foto-offset, Diest 1964,
p. 10- 26.
5 Cf. K. ELM, Enstehung und Reform des belgiscb-niederlandiscben Kreuzherrenordens.
Ein Literaturbericht , in Zeitschrift fur Kirchengeschichte III, 1971, p. 292-313, esp. p. 312
Already Russelius speaks of a connection with the Italian Crosiers (p. 65) and of the activity
of 'Crosiers' in Livonia (p. 63). This points to an entanglement of Crosiers in the sources or
the mind of Russelius.
6 H. VAN ROOIJEN, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De
geschiedbronnen , in Clairlieu 19, 1961, p. 5-196 (text); p. 197-238 (documents).

A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY 101
When narrating the 13th-century Restoration', that is, the historical
foundation, of the Order, the manuscripts referred to above always
speak — van Rooijen argues — about five clerics, but without na
ming any of them. The name, 'Theodore de Celles' first appears in
1635, in Russelius' Chronicon1. Was Russelius using written sources
for this? If so, which sources? We don't know ! But that's only the
first problem. Here's the second: where, exactly, was, l clarus locus',
the Order's cradle ? Van Rooijen claims, basing himself on the docu
mentary sources, that the Order's cradle ought not to be sought near
Huy (Belgium) but in Seilles, about 8 miles southwest of Huy, on
the left bank of the Meuse river. It was there that the ecclesia sanc
tae Cruets de claw loco and the first settlement of the fratres sanctae
Cruets, the Brethren of the Holy Cross, once stood. Sometime before
1322 the monastery at Huy appropriated both the name and the
rights of that settlement at Seilles.
On the basis of this research van Rooijen has virtually abnegated
his own 1936 biography of Theodore de Celles8.
My opinion is that, by and large, Father van Rooijen is correct. The
person(s) of our founders) and the initial history of the Order are
enigmatic, simply because of the lack of historical information.
I share the opinion of E. de Moreau, a famous Belgian Church-
historian, who says that the Crosier Order's evolution was analogous
to several other medieval Orders, such as the Premonstratensians:
At first the founder( s) and several companions lead an eremitic
life; nothing is institutionalized; creativity and religious enthousiasm
determine the way of life.
It is in the second stage of evolution that the community's religious
life is structured and organized9.
The narratives of the Order's historical origins allow us to deduce
a nucleus of truth:
1. At the beginning of the 13th century five clerics of the diocese of
Liege, probably canons, withdrew from their previous way of life
in order to serve God in a community life based on the vita
apostolica (cf. Ac 2, 43-47; 4, 32-35).
7 Russelius, op. cit. p. 32-48.
8 H. VAN ROOIJEN, Theodorus van Celles. Een tijds- en levensbeeld, Cuyk 1936.
9 E. De MOREAU, Les origines des Croisiers beiges, in Clairlieu 3, 1945, p. 7-12.

102 A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY
2. The origin of the Order and the cult of the Holy Cross have to be
connected in some way with the Crusades.
3. The confirmation of the Order by the bull, lReligiosam vitam eli-
gentibus' in 1248 gives us a fixed starting-point for the Order's
real history, as least as things stand now10.
It may be the next generation's task to cast more light on the Or
der's rather nebulous beginnings.
2. The Oldest Constitutions and the 'Definitiones* of the General
Chapters
On October 23rd, 1248, Pope Innocent IV commissioned the
Bishop-elect of Liege, Henry of Guelders, to investigate the request
which the * Brethren of the Holy Cross' had made. They wished to
live according to the Rule of St. Augustine and some statutes of the
Dominicans, and wished to adopt the Dominican Divine Office. Af
ter this investigation the Bishop-elect could act as he saw fitn.
The December 31st, 1248 letter from Henry of Guelders to the
Prior and Brethren of the Holy Cross12 makes it clear that these
Brethren had not yet submitted the final edition of their Constitu
tions to him. Nevertheless, Henry gave his approval and, in his let
ter, listed the chapter headings of these Constitutions. In the study
which I referred to earlier, H. van Rooijen has demonstrated that in
terpolations were introduced into copies of that letter and probably
into the oldest Constitutions as well : their purpose was to consoli
date the position of Huy and its Prior as Prior-general13.
When A. van de Pasch published his critical edition of the oldest
Constitutions in 1952 14, he was unable to take into account the re
sults of H. van Rooijen's research. Van de Pasch's critical text of the
oldest Constitutions is based on ten manuscripts, five from the 15th
century and three from the beginning of the 16th century. He com
pared this text with the oldest Dominican Constitutions, namely, the
io H. Van Rooijen, Oorsprong ..., p. 200-203.
n Ibid. p. 205.
12 Ibid. p. 205-207.
13 Ibid. p. 88-92.
14 A. VAN DE PASCH, De tekst van de Constituties der Kruisheren van 1248, in Bulletin de
la Commission royale d'Histoire, tome CXVII, p. 1-96, Brussels 1952.

A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY 103
version prepared by Raymund of Pennafort, which we have in two
editions15.
From the acts of the 1410 General Chapter we know that this
Chapter returned to the original Constitutions and nullified all later
additions and alterations16. Van de Pasch's edition of the Oldest
Constitutions is a reliable, basic text for all studies about the Consti
tutions and the religious life of the Order.
In a sense, van de Pasch completed his edition of the Oldest
Constitutions by publishing, in 1969, the Definitiones or provisions
of the General Chapters between 1410 and 1786 l6. Extracts from
these definitiones were already available in the Annales11, but it
was van de Pasch's intention to reconstruct the text of the Definiti
ones as completely as possible. To do so, he collated seven manusc
ripts, most of them originating in German Crosier monasteries. Un
fortunately, no single manuscript contains a complete text. Despite
this, his edition of the Definitiones is a first-class source for Order
history between 1410 and the French Revolution. These Definitiones
are not simply juridical or structural items : with careful reading, they
also reveal internal problems and historical evolutions. For instance,
they reveal that the 1410 reform did not immediately take effect in
all monasteries, but that the monasteries had to be won over, one af
ter the other. They also show that the French monasteries, because
of their perennial desire to go their own way, caused the Order's ge
neral government many headaches. And they allow us to see that Ge
neral Chapters long tried, and indeed succeeded, to introduce the re
form into the English houses18.
15 H. DENIFLE, Die Consitutionen des Predigerordens in der Redaction Raymunds von
Pennafort, in Archiv fur Iiteratur und Kirchengeschichte des Mittelalters, Tome V, Freiburg
i.Br. 1889, p. 530-564 and R. CREYTENS, Les Constitutions des Freres Precheurs dans la re
daction de S. Raymond de Pennafort, in Archivum fratrum Praedicatorum XVIII 1948 d
5-68. ' F"
16 A. VAN DE PASCH, Definities der Generate Kapittels van de Orde van het Heilig Kruis
1410-1786, Academie Royale, Commission d'Histoire, Brussels 1969, p. 26.
17 C. R. HERMANS, Annales Canonicorum regularium S. Augustini, Ordinis sanctae Crucis,
3 Volumes, Bois-le-Duc 1858, Vol. II, p. 204 sqq. (1410-1500) and Vol. Ill, p. 1 sqq
(1501-1786). F HH
is Cf. J. M. HAYDEN, The Crosiers in England and France, in Clairlieu 22 1964 d
91-109. ' '
—, The French Crosiers in the 17th and 18th centuries, in Clairlieu 27, 1969, p. 3-46.
—, From inspiration to mediocrity: The early modern Crosiers ofParis, in Clairlieu 45 1987
p. 31-49.

104 A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY
P. van den Bosch, well-known for his doctoral thesis on, 'The Ob
servances of the Brethren of the Holy Cross in the Fifteenth Cen
tury' 19, based his research especially on these Definitiones.
In connection with van de Pasch's two studies, I also wish to men
tion a study by A. Ramaekers, Chairman of the, 'Clairlieu-group',
about the privileges received by the Crosiers between 1248 and the
Council of Trent20.
3. Manuscripts and Documents
Research in Medieval History is impossible without the study of
manuscripts and archive documents. The last fifty years have seen the
discovery and publication of many such items pertinent to Crosier
history, items which had been lying hidden in various libraries and
archives.
C. R. Hermans did the pioneering work in the middle of the 19th
century, with the pubication of a work I referred to above, the Annales
Canonicorum Regularium S. Augustini, Ordinis S. Cruets. Both
Crosiers and non-Crosiers have continued his work. A. van Asseldonk
published the oldest narratives of the Order's origins, found in ma
nuscripts of the 15th and 16th centuries21. H. van Rooijen was to
subject these texts to critical historical analysis in his studies about the
Order's beginnings.
During and after the Second World War, H. van Rooijen and B.
Spierings photographed a great deal of archival documents and parts
of manuscripts. The results were gathered into a photographic archive
called the Archivum Photographicum Historicum Ordinis Sanctae
Crucis (APHOSC, for short)22.
This archive contains microfilms of documents and manuscripts be
longing to our houses at St. Agatha and Uden in the Netherlands
and of the former monasteries at Huy, liege, Paris, Toulouse and Co-
19 P. VAN DEN BOSCH, Studien over de observantie van de Kruisbroeders in de 13de eeuw,
Diest 1968 (= Clairlieu 26, 1968).
20 A. RAMAEKERS, De privileges van de Kruisherenorde vanafhaar ontstaan tot aan het concilie
van Trente, in Clairlieu 1, 1943, p. 9-82.
—, De Kruisherenaflaat, in Clairlieu 6, 1948, p. 3-52. Translated into English by B. VAN GlLS,
The Crosier Indulgence, Huntington (Ind.) n.d.
21 A. VAN ASSELDONK, Handscbriften van Kruisberen uit de 15e en I6e eeuw over het ont
staan van de Orde van bet H. Kruis. Tekstuitgave, in Clairlieu 1, 1943, p. 84-102 and Clairlieu
3, 1945, p. 32-45.
22 Cf. Report of H. van Rooijen in Clairlieu 3, 1945, p. 55-56.

A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY 105
logne. This material is now stored in the Crosier monastery at Amersfoort,
the Netherlands. A catalogue of the material also exists.
In 1951 A. van de Pasch and L. Heere published a Bibliotheca Manuscripta
Fratrum Sanctae Cruds in Cruciferana, a mimeographed se
ries dealing with various topics in Crosier history23. This catalogue
lists manuscripts (including description of their contents) which are
now preserved in the libraries of the University and the Major Semi
nary of Liege, in the Royal Library at Brussels, in the Historical City
Archives of Cologne, in the University (formerly Municipal and
Land-) / Library at Diisseldorf and the Public Scientific Library in Ber
lin. Some of these manuscripts have been described in detail.
In the second part of his licentiate thesis, J. de Paire also describes
manuscripts which originated in the Crosier monasteries of Huy,
Liege and Namur. The first part of his thesis is devoted to details
about their libraries, scriptores and scriptoria, and methods of book
binding24.
J. Vennebusch similarly describes the theological manuscripts of the
former Grammar School Library in Cologne, now in the City Archi
ves. Most of these manuscripts orginated in the Crosier monastery
which once existed in Cologne25. Many of these manuscripts are of
no direct importance for the history of the Order, but they do tell us
what contemporary Crosiers were interested in. P. van den Bosch has
done a survey of what kind of literature was found in the Crosier li
braries at Huy, Liege and Kolen-Kerniel in Belgium26.
Nearly all the manuscripts which have been accounted for date
from the 15th or from the first half of the 16th century. This natu
rally raises the question: Why do we have hardly any manuscripts
from the 13th and 14th centuries? Didn't the Crosiers copy or buy
23 A. VAN DE PASCH, Cruciferana, Nova series Nr 13-14, St. Agatha 1951.
24 J.-P. De Paire, La bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, I-II, Universite
de liege, Institut d'Histoire 1969-1970. Cf. J. STIENNON , Les manuscrits des Croisiers
de Huy, Liege et Cuyk au 15 e siecle, Liege 1951.
25 J. VENNEBUSCH, Die theologischen Handschriften des Stadtarchivs Kbln, in Mitteilungen
aus dem Stadtarchiv Koln (Sonderreihe):
I Die Foliohandschriften der Gymnasialbibliothek, 1976
II Die Quartohandschriflen der Gymnasialbibliothek, 1980
III Die Oktavhandschnften der Gymnasialbibliothek, 1983.
26 P. VAN DEN BOSCH, De bibliotheken van de Kruisherenkloosters in de Nederlanden voor
1550, in Studies over het boekenbezit en boekengebruik in de Nederlanden voor 1600, in
Archief- en bibliotheekwezen in Belgie (special issue), Brussels 1974, p. 563-636.
Cf. A. VAN ASSELDONK, Frandscus Vaes van Tongeren (1499-1550), Diest 1958 ( =Clairlieu
15-16, 1957-1958).

106 A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY
manuscripts in those times ? They would have at least had to copy or
buy their liturgical books! There is a second question which can be
raised in connection with this: Did the Crosiers do any studying ?
Certainly they must have, even if they weren't professional scholars
like the Dominicans. Indeed, in the oldest Constitutions there is an
admonition to the clerics to study. Moreover, if someone was not in
dustrious in his studies, his cell was to be given to another27.
At present we have very few sermons or treatises written by Cro
siers during this early period. Among these very few is Peter Pincha-
rius' oustanding Vestis nuptialis (ca. 1360), which converts the old
Crosier habit into an allegory of the stages of the spiritual life. It is
also a pity that we do not have the original text. The existing text is
the one revised and published by Aegidius de Vriese in 1639, at the
request of Augustinus Neerius, Master-General of the Order at the
time28.
A great deal of information about the ascetical and mystical life of
the Order and its liturgy is still waiting to be gathered from the ma
nuscripts of the 15th and 16th centuries.
An important event for Crosier historiography was the publication
of an inventory of the monastic archives of St. Agatha (the Nether
lands) by H. Douma29.
For the future, I would strongly suggest the formation of a com
mittee which can advise the Crosier Order's Historical Commission
about the microfilming of manuscripts and documents in the next
few years. I would similarly plead for the creation of a central archive
of all our microfilmed material and of a central catalogue, for the use
of historians.
4. Individual Houses and Persons
It would be impossible to list here everything that has been publis
hed on this topic. To provide some idea of what has been done, I will
27 A. VAN DE PASCH, Tekst Constituties 1248 II, 8 p. 92: '... tantum libros theologicos
tarn iuvenes quam alii legant. Ipsi vero in studio taliter sint intenti, ut de die, de node, in
domo, in itinere legant aliquid vel meditentur, et quidquid poterunt retinere cordetenus ni-
tantur
28 Peter PlNCHARIUS, Vestis nuptialis seu ornatus animae devotae ..., iussu et auctoritate
Augustini Neaerii recognitus et luce donatus ab Aegidio de Vriese, Coloniae Agrippinae 1639-
29 H. DOUMA, Inventaris van het archief van bet Kruisherenklooster Sint Agatha
1371-1887, Diest 1971 ( =Clairlieu 28-29, 1970-1971).
H. DOUMA and G. VAN HOORN, Index op de inventaris, Ibid. p. 391-484.

Reconstructie van het Moederhuis Clairlieu
(door Emile Fontaine o.s.c. Hannut)

108 A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY
summarize the most important scientific publications, being painfully
aware of how incomplete I have to be.
a. Houses
Germany. Robert Haass, who later became archivist of the Arch
diocese of Cologne, published a study of the Crosier houses in the
Rhineland in 193230. H.-U. Weiss has produced a complement to
this volume, recording the history of our houses in Westphalia31.
Together, the two books form a solid foundation for further detai
led research into the Crosier monasteries in Germany.
France: Abbe A. Durand has written the history of the houses of
St. Ursin32 and Caen33. J. van den Bosch that of Lannoy34. J. M.
Hayden has outlined the evolution of the French and English hou
ses35 and the problems of the French houses, notably that of Paris
in the 17th and 18th centuries36. A great deal of research remains
to be done about these houses, and detailed studies of the monaste
ries in Paris and Toulouse are desirable. Much of the documentary
material is already collected in the APHOSC archive.
Belgium: The histories of the monastery in Maaseik37 and of the
house of studies in Louvain 38have already been written. We are still
lacking comprehensive studies about the monasteries of Huy, Liege,
Namur, Tournai and Kolen-Kerniel, although in many cases part of
the work has already been done.
The Netherlands'. H. van Hasselt wrote a well-documented study
of the Crosier monastery of Maastricht at the beginning of this cen
tury 39. Later, L. Heere published histories of our houses in Roermond40
and Venlo41, and P. van den Bosch produced one of the
30 R. HAASS, Die Kreuzherren in den Rbeinlanden, Rheinisches Archiv 23, Bonn 1932.
31 H.-U. WEISS, Die Kreuzherren in Westfalen, Diest 1963( = Clairlieu 21, 1965).
32 A. DURAND, Le prieure de saint Ursin, in Clairlieu 22, 1964, p. 3-90.
33 —, Le prieure de sainte-Croix de Caen, in Clairlieu 34, 1976, p. 3-148.
34 J. VAN DEN BOSCH, Le couvent des Croisiers de Lannoy, In Clairlieu 13, 1955, p. 3-43.
35 Cf. footnote 18.
36 Cf. also footnote 18.
37 L. Heere and W. SANGERS, De kruisberen te Maaseik 1476-1797 en 1855-1955, Diest
1955.
38 A. RAMAEKERS, De Kruisberen en de Leuvense universiteit, in Clairlieu 40, 1982, p.
25-136 and 41, 1983, p. 33-138.
39 H. VAN HASSELT, Geschiedenis van bet Kruisherenklooster te Maastricht, in Publications
de la societe historique et archeologique de Limbourg, 39, 1903, p. 1-167.
40 L. HEERE, Het Roermondse Kruisherenklooster, in Publications ..., 77, 1941, p. 3-49 and
90-91, 1954-1955, p. 51-125 (obituarium).
41 —, Het Kruisherenklooster te Venlo , in Publications ... 92-93, 1956-1957, p. 255-368
and 94-95, 1958-1959, p. 209-300.

A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY 109
house in Scharmer42. There is also a good piece of work about our
former monastery in Ter Apel43. We still need to see complete
histories of St. Agatha and Uden, although in this case, too, a great
deal of research has already been done and the archives of both mo
nasteries are still preserved.
b. Persons
I have already referred to H. van Rooijen's biography of Theodore
de Celles. In addition, biographies have been published of Master-
Generals Augustinus Neerius (1619-1648)44 and Jacques Dubois
(1778-1796), who was the last Master-General before the French Re
volution45.
From J. Scheerder's many writings about the recent past I will
mention only his biographies of various Master-Generals: Henricus
van den Wijmelenberg (1853-1881), the second founder of the Or
der46; Henricus Hollmann (1899-1927)47 and Wilhelmus van Din-
ter (1927-1940)48.
Among those who have held the office of Prior-General or Master-
General — not to mention other Crosiers — there are many whose
biographies should be written: for example, Helmicus Amoris de
Zutphania (1415-1433), Georgius de Briiggen (1452-1458), Thomas
de Gouda (1529-1537), Hermanus Haasius (1602-1618) and Lambertus
de Fisen (1741-1778).
I would like to conclude this section by noting that much more has
been published during these past fifty years, including many valuable
notes in the 'Chronicle' of Clairlieu.
42 P. VAN DEN BOSCH, De priori] St. Helena te Scharmer, in Clairlieu 33, 1975, p. 3-29.
43 A. SCHUITEMA-MEIJER, Het klooster ter Apel, Groningen 1966.
44 A. RAMAEKERS, Renerus Augustinus Neerius, Magister Generaal der Kruisheren
1619-1648, in Clairlieu 42, 1984, p. 3-117.
45 E. FONTAINE, Jacques Dubois, General des Peres Croisiers a Huy 1778-1796, Diest 1947
(= Clairlieu 4-5, 1946-1947).
46 J. SCHEERDER, Henricus van den Wijmelenberg, een religieus emancipator in Oost-
Brabant, in ,,Bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland" 35, Tilburg 1976.
47 —, Henricus Martinus Franciscus Hollmann, tweeenvijftigste Magister Generaal der Orde
van het H. Kruis , Diest 1966 (= Clairlieu 24, 1966).
48 —, Wilhelmus Antonius van Dinter, drie'e'nvijfigste Magister Generaal der Orde van het
H. Kruis, Achel 1986 ( = Clairlieu 44, 1986).

110 A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY
5. Spirituality
A survey of a religious Order's historiography which does not in
clude its spirituality is incomplete.
First, a preliminary note about Crosier spirituality. Crosiers often
feel hard put to give a clear answer to questions about the special
character of their Order. This is in contrast to, for example, the Be
nedictines or Franciscans. Why is there such a difficulty for Crosiers ?
Part of the reason, certainly, is the lack of any historical data about
their founders) and about the history of the Order's origins. Ano
ther reason is the obscurity which surrounds the Order's history bet
ween 1248 and 1410. This has been complicated by the fact that, in
1318, the Order received the privileges of the mendicantes: the pri
vileges of begging for alms, of preaching and of hearing confessions.
Further, their original name, fratres sanctae Crucis, Brethren of the
Holy Cross — in England, Crutched Friars — may have also contri
buted to the fact that, during the first centuries of their existence, the
Crosiers were perceived as mendicantes. This perception was corrobo
rated by their frugal way of life, which was reflected in the way they
built their houses and churches.
Nevertheless, the Order's character is not as vague and indefinite
as the foregoing might suggest.
A. Ramaekers' studies49 have confirmed a wide-spread conviction,
held for centuries, that the Order was approved as an order of canons
regular who lived according to the Augustinian rule.
Although the Order adopted the breviary and most of the Consti
tutions of the Dominicans, we must point to the alterations which
were made in the Dominican Constitutions: they are significant.
In the prologue to the Constitutions, for instance, the clearly stated
purpose of the Dominicans is not adopted by the Crosiers: \.. it is
known that, from the first, our Order was founded for preaching and
the apostolate'50. The Crosiers did not want this heavy emphasis on
the apostolate. This mentality is also reflected in the more solemn
way the Crosiers recited the Office. As it is prescribed in their Consti-
49 A. RAMAEKERS, De Kruisheren als Ordo canonicus, in 'Rond inhoud en beleving ...', p.
49-94. Cf. footnote 57.
50 Quoted by A. VAN DE PASCH, Tekst Constituties 1248, p. 43, footnote 7: '...cum ordo
noster (sc. Praedicatorum) specialiter ob praedicationem et animarum salutem ab initio noscatur
institutus fuisse'.

A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY 111
tutions: * All hours are to be said in the church, slowly and with de
votion ... prolonging the words at the middle and end of the verse'.
In the Dominican Constitutions, on the other hand, we find that
'All hours are to be said briefly and concisely, so that the Brethren
do not lose their devotion and so that their studies are hindered as
little as possible'51. The Crosier Constitutions also say, in connec
tion with the choral Office, that all their churches are to be dedicated
to the Holy Cross52. In other words, their choral Office was an ho
mage to the Holy Cross.
The Domincan chapter, lDe praedicatoribus was not adopted by
the Crosiers, and elements from the Dominican chapter lDe studiis
were inserted into the Crosier Chapter lDe cellis1.
The Crosier also differed from the Dominicans in their habit, wea
ring a red and white cross on scapular and cape53. Further, the Cro
sier wished to own goods in common, following the tradition of the
Augustinian rule and the canonical way of life54. This in distinct
contrast with the mendicantes.
Concern was expressed already during the 1950's about the lack of
clarity regarding Crosier spirituality. M. Vinken published a booklet
on Crosier spirituality in 195355 and an article on the same topic in
the Dictionnaire de la Spiritualite56.
Thus, the first 'Conference on Crosier Spirituality' was held in
Maaseik (Belgium) in 1954. Of especial interest was the Order's ca
nonical character and the cult of the Holy Cross. The papers of this
conference were published57 and also translated into English58.
51 Op. cit. p. 46: ,,Horae omnes in ecclesia tractim et cum devotione dicantur ... protrahendo
vocem in pausa et in fine versus". In the Constitutions of the Dominicans we find the
reading: ,, Horae omnes in ecclesia breviter et succinte taliter dicantur, ne fratres devotionem
amittant et eorum studium minime impediatur (quoted by A. van de Pasch, loc. cit., foot
note 2).
52 Op. cit. p. 47. Cf. the Approbation Bull of Innocent IV (Religiosam vitam eligentibus):
,,... ecclesiam sanctae Crucis, in qua divino estis obsequio mancipati"y quoted by H. van Rooi
jen, De oorsprong ... p. 200.
53 In the brief of Henry of Guelders bishop- elect of Liege, d. December 31st, 1248 the
Crosiers are named: ,, Crucis servitores, ob reverentiam Crucifixi, in cuius titulo etpassione
estis vos reverenter signati", quoted by H. van Rooijen, op. cit. p. 206.
54 Cf. H. Van Rooijen, op. cit. p. 207.
55 M. VlNKEN, De spiritualiteit van de Kruisheren, Antwerp 1953, translated into English
by B. van GlLS, The Spirituality of the CrosierFathers, Syracause, Ind. 1958.
56 Diet, de la Spir., tome II, c. 2561-2576 s.v. Croisiers.
57 Rond inhoud en beleving van de spiritualiteit van de Orde van het H. Kruis Diest
1955.
58 Lectures on Crosier Spirituality, Fort Wayne, Ind. 1957.

112 A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY
This first conference was followed by a second, two years later. This
time the topic was the rule of St. Augustine and the Constituti
ons 59, but the discussions which took place at the conference clearly
indicated that the underlying question was, in fact: 'How do we rea
lize the Crosier ideal today?'
In the meanwhile, the search for clarity also found expression in
the new, 1955-1962 version of the Constitutions60.
Several articles which tried to get a clearer insight into the history
of Crosier spirituality were published around that same time in the
periodical 'Clairlieu'. They covered Peter Pincharius' Vestis nuptialisG\
the role of the Augustinian rule in the Order's history62, and
the topic of 'devotion' in Crosier manuscripts63. An allegorical ex
position of the cross which appears on the Order's habit, written by
a 14th-century Crosier64, and the text of a 'Libellus devotus de per-
fectione fratrum sanctae Cruets', taken from a Cologne manusc
ript65, were also published.
In his doctoral thesis66 and in an article about the libraries of
Crosier monasteries67, P. van den Bosch investigated, which works
of the Fathers of the Church and of medieval authors were frequently
copied. He correctly presumed that they influenced Crosier spiritu
ality. He gave special attention to writings about the Passion68.
Obviously the religious tendencies of a given period or milieu have
influenced Crosier spirituality: the Devotio moderna in the 15th cen
tury, and Ignatian forms of asceticism in the 17th, for example.
59 Title of the printed account: Inhoud en waarde van Regel en Constituties der Kruisberen,
Diest 1957.
60 Cf. Acta Capituli genera/is 1935, Diest 1955 and Acta Capuli generalis 1961 et Ada Capituli
intermedii 1962, Amersfoort 1962.
The following numbers of the Constitutions quoted according to the 1962 redaction, are sig
nificant concerning Crosier Spirituality: Nr. 7 (p. I6sq); Nr. 9 (p. 17); Nrs 18-19 (p. 18);
Nr 67 (p. 23) ; Nr. 99 (p. 26); Nrs. 109 and 112 (p. 27); Nr. 236 (p. 40).
61 C. VAN DAL, Rond Vestis nuptialis, in Clairlieu 11, 1953, p. 3-29.
62 —, De Regel van St. Augustinus in de gescbiedenis van de Reguliere Kanunniken van
de Orde van hetH. Kruis, in Clairlieu 38, 1980, p. 39-70 ; 39, 1981, p. 13-20; 40, 1982, 9-24.
63 A. VAN DE PASCH, Godsvrucht in de handschriften van de Kruisheren, in Clairlieu 36,
1978, p. 137-148; 37, 1979, p. 89-100; 38, 1980, p. 3-11, 39, 1981, p. 73-87.
64 C. VAN Dal and A. VAN DE PASCH, Allegorische beschouwingen over bet kruis op bet
ordeskleed. Tekstuitgave, in Clairlieu 10, 1952, p. 63-78.
65 A. VAN de PASCH, Een tractaatje over de volmaaktbeid. Tekstuitgave, in Clairlieu 11,
1953, p. 49-84.
66 Cf. Footnote 19.
67 Cf. Footnote 26.
68 p. VAN DEN Bosch, Einleitung in die Passionsliteratur in den mittelalterlicben Kreuzberrenbibliotbeken,
in Clairlieu 38, 1980, p. 13-37.

A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY 113
It is also true that Crosier spirituality has not been as resistant to
outside influences as, say, that of Cistercians, Dominicans or Jesuits.
Nevertheless, on the basis of the Order's living tradition and the
published materials described above, I believe that three essential ele
ments can be discerned as part of the Order's spirituality:
a. A canonical character, implying a concern for and great care taken
in liturgical celebrations.
b. Meditation on and preaching of the Mysterium Cruets as the Pa
schal Mystery, viz., Life out of death.
c. Community life in the spirit of the Augustinian rule, combined
with activity, especially pastoral ministry, which is inspired and
supported by the community.
The many items which have been published in Europe during the
past fifty years about Crosier history attest to the interest of both Cro
siers and non-Crosiers in the Order's history. The Clairlieu-group has
stimulated that interest and its publication, 'Clairlieu', has provided
a place for persons inside and outside of the Order to publish the re
sults of their investigations. I am grateful for that: we now in fact
have a clearer picture of our Order's history, and its problems, but
also the better tools for investigation than we did fifty years ago.
As for the future: the Order's, 'younger' provinces, especially the
ones in the United States and in Indonesia, are urgently being invited
to participate in this research.
I have really enjoyed the initiative of, 'Crosier Heritage' and its in
terest in Canons regular, and I hope for good cooperation between
it and the Clairlieu-group. But may I also invite non-Crosiers to take
part in this investigation ? And as a special subject for research, may
I recommend the Order's spirituality and, closely connected with it,
its Liturgy69 ?
The Crosiers will be grateful to you70!
G. Q. Reijners O.S.C.
69 Cf. A. VAN ASSELDONK, Het brevier van de Kruisberen, in Clairlieu 2, 1944, p. 8-144.
—, Een Predikheren-Wiegedruk ah Kruisherenbrevier, in Clairlieu 12, 1954, p. 3-16.
—, Handscbrift LL 238 van het klein-archief van St. Agatha, in Clairlieu 36, 1978, p. 53-94.
F. OVERGAAUW, Het officium capituli en de kapittelboeken van de Kruisheren, in Clairlieu
45, 1987, p. 53-87.
70 A good introduction to Crosier History gives P. VAN DEN BOSCH, Sie teilten mit]edermann,
Historisches Institut der Kreuzherren, Bonn 1978. Before long it will come out in an
English translation.

114 A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY
SAMENVATTING
In deze voordracht wordt een overzicht gegeven van de voornaamste publicaties op
het gebied van de geschiedenis van de Kruisherenorde in de laatste vijftig jaar. Binnen
het bestek van een voordracht was het niet mogelijk alle publicaties op te noemen,
laat staan te bespreken. Er moest dus een keuze gemaakt worden, en een
keuze heeft altijd iets subjectiefs. Van dit overzicht dan nog een samenvatting te maken,
is een haast onmogelijke taak.
Vijf aspecten van de ordesgeschiedenis werden onder de loupe genomen :
1. De oorsprongsgeschiedenis : De uitgave en de bestudering van de oudste oorsprongsverhalen
en de oudste documenten hebben een aantal critische vragen opgeroepen,
die tot nu toe niet afdoende beantwoord zijn. Het zou bovendien interessant
zijn te onderzoeken, in hoeverre elementen van de legendarische oorsprongsverhalen
ook bij andere Kruisherenordes te vinden zijn.
2. De uitgave van de oudste constituties in 1952 en van de ,, Definitiones " van de
Generale Kapittels van 1410 tot 1786 in 1969 blijken waardevolle hulpmiddelen te
zijn bij de bestudering van het geestelijk leven in de Orde.
3. Ook weten wij nu exacter dan vijftig jaar geleden, wat er aan handschriften en
documenten van inmiddels opgeheven kloosters nog bewaard gebleven is in openbare
bibliotheken. Vooral de verzamelingen in Luik, Keulen en Diisseldorf zijn veelomvattend.
Daarover zijn intussen al meerdere publicaties verschenen.
4. Over tal van kloosters en personen zijn afzonderlijke studies verschenen. Wij
volstaan met een verwijzing naar de tekst zelf en de voetnoten.
5. Een laatste en belangrijk aspect betreft de spiritualiteit, waarvoor in de vijftiger
jaren een grote belangstelling bestond. Studiedagen werden aan dit thema gewijd
en een eerste samenvattende beschrijving werd in 1953 uitgegeven. Sindsdien zijn
vele bijdragen voor verder historisch onderzoek geleverd, die bijna alle in het tijdschrift
,,Clairlieu" zijn opgenomen. Een handicap blijft dat wij tot nu toe over weinig
bronnenmateriaal beschikken uit de eerste twee eeuwen van het bestaan van de
Orde.
RESUME
G. Q. Reijners
Dans ce texte de conference (que l'auteur a donnee aux Etats-Unis en mai 1987)
vous trouverez un aperc,u des principales publications des 50 dernieres annees sur
l'histoire des Croisiers. En l'espace d'une conference il n'etait pas possible de signaler
toutes les publications , encore moins de les discuter ... de les evaluer. II fallait done
faire une selection et une selection a toujours quelque chose de subjectif. Donner
un resume de cet aperc.u n'est guere possible.
L'auteur a examine cinq aspects de l'histoire de l'Ordre :
1. L'origine des Croisiers. La publication et 1'etude des plus anciens textes et docu
ments sur l'origine de l'Ordre ont suscite bon nombre de questions qui n'ont pas
trouve de reponse satisfaisante jusqu'a main tenant. En outre il serait interessant
d'examiner en quelle mesure on retrouve peut-etre les memes elements de ces recits
parfois legendaires chez les autres Ordres de Croisiers.
2. La publication des plus anciennes Constitutions en 1952 et 1'edition en 1969 des
«Definitiones» des chapitres generaux de 1410 a 1786 ont fourni des elements precieux
pour 1'etude de la Vie spirituelle de l'Ordre.

A SURVEY OF EUROPEAN CROSIER HISTORIOGRAPHY 115
3. Mieux qu'il y a 50 ans, nous savons maintenant ce qui a ete conserve dans les
bibliotheques publiques des manuscrits et documents des couvents dissous. Surtout
les collections de Liege, de Cologne et de Dusseldorf sont importantes. Plusieurs de
ces collections ont deja ete publiees.
4. Des monographies aussi ont paru sur de nombreux couvents et personnages. On
les trouvera facilement dans le texte et les notes ajoutees.
5. Un dernier aspect important concerne la spiritualite... elle a suscite beaucoup
d'interet dans les annees cinquante. On a consacre des journees d'etude a ce theme
et les premieres syntheses ont ete publiees en 1953. Depuis cette epoque il y a eu
toutes sortes d'etudes historiques dont on peut trouver la plupart dans notre periodique
«Clairlieu». Pour les deux premiers siecles de l'histoire de l'Ordre, il y a tres
peu de sources et c'est un handicap tres serieux.
ZUSAMMENFASSUNG
C. BRASSEUR
In diesem Vortrag wird eine Obersicht gegeben iiber die wichtigsten Veroffentlichungen
der letzten fiinf Jahrzehnte im Bereich der Ordensgeschichte.
Im Rahmen eines Vortrags ist es nicht moglich alles, was in dieser Zeitspanne erschienen
ist, zu erwahnen, geschweige zu besprechen. Es war deshalb notwendig eine
Wahl zu treffen, und jede Wahl ist eine subjektive.
Aufterdem ist es fast eine unmdgliche Aufgabe, eine derartige Obersicht zusammenzufassen.
Fur diese Ubersicht sind funf Aspekte der Ordensgeschichte ausgewahlt:
1. Die Ursprungsgeschichte: Die Herausgabe und das Studium der altesten Ursprungsgeschichten
und der altesten Dokumente hat eine Anzahl kritischer Fragen
aufgeworfen, die bisher noch nicht klar beantwortet sind. Es ware aufierdem interessant,
zu untersuchen, inwiefern Bestandteile der legendarischen Ursprungsgeschichten
auch bei anderen Kreuzherrenorden gefunden werden.
2. Die Herausgabe der altesten Konstitutionen 1952 und der ,, Definitiones'' von
den Generalkapiteln 1410 bis 1786 im Jahr 1969 hat sich als wichtiges Hilfsmittel
beim Studium der Ordensspiritualitat erwiesen.
3. Auch wissen wir jetzt viel genauer als vor funfzig Jahren, welche Manuskripte und
Dokumente aus den aufgehobenen Klostern noch in offentlichen Bibliotheken verwahrt
sind. Vor allem die Sammlungen in Liittich, Koln und Diisseldorf sind reichhaltig.
Verschiedene wissentschaftliche Arbeiten dariiber sind schon veroffentlicht.
4. Uber mehrere Kloster und Einzelpersonen sind historisch verantwortete Studien
herausgegeben. Es moge geniigen, auf den Text des Vortrags selbst wie auf die Anmerkungen
zu verweisen.
5. Ein letzter und wichtiger Aspekt ist die Spiritualitat des Ordens, wofur viele Ordensbriider
schon in den fiinfziger Jahren ein groszes Interesse gezeigt haben. Berichte
von Tagungen iiber diese Thematik wurden abgefafit und 1953 wurde eine zusammenfassende
Beschreibung der eigenen Spiritualitat herausgegeben. Seitdem sind
in ,,Clairlieu" viele Beitrage zur Geschichte der Ordensspiritualitat aufgenommen.
Eine ernste Behinderung ist jedoch, daft wir bis jetzt nur iiber sparliche Quellen verfugen
fur die Spiritualitat in den ersten zwei Jahrhunderten der Ordensgeschichte.
G. Q. Reijners

KRONIEK
JAARVERGADERING CLAIRLIEU 1988. Te Maaseik op 16 maart. Aanwezig: Clem
Brasseur, (voorzitter), Piet Winkelmolen, (penningmeester) en de leden Karel
Cools, Roger Janssen, Joe Op de Kamp, Gerard Reijners, Wim Slangen, Donaat
Snijders en Albert Zwart. Verontschuldigd: Dre Ramaekers, Theo van den Elsen en
Gerard van Hoorn.
- Secretaris: op verzoek van de voorzitter neemt Gerard Reijners de vacante post van
secretaris over. Redactieteam: Dr. A. Ramaekers, Joe Op de Kamp en Roger Jans
sen. Clem Brasseur fungeert als coordinator.
- Overleden leden: De voorzitter herdenkt de leden van de groep ,,Clairlieu", die
sinds de laatste vergadering (18 maart 1987) overleden zijn. Drs. Willem Sangers
(72), die vooral in de aanvangsperiode van ,,Clairlieu" zeer actief was en meerdere
bijdragen geleverd heeft. Later heeft hij zich vooral geworpen op de geschiedenis van
Maaseik en de streekgeschiedenis. Hij heeft zeer veel verdiensten voor de stad Maa
seik en voor de toenadering tussen de ,,beide Limburgen". Ook herdenkt de voor
zitter Dr. Henri van Root/en (84). Al in 1936 had hij naar aanleiding van de zeven-
honderdste sterfdag van Theodorus van Celles (1236) een tijds- en levensbeeld van
de Ordesstichter gepubliceerd. Het probleem van de oorsprong van de Orde heeft
hem niet meer losgelaten en komt direct of indirect in zijn andere werken over Or-
desgeschiedenis terug.
- Verslag 1987: het verslag van de jaarvergadering 1987 en het financieel verslag van
de penningmeester worden goedgekeurd.
- Publicaties 1987. Gerard Scbeerder schreef op verzoek van de Magister Generaal
een artikel over ,,De reguliere kanunniken van de hi. Augustinus", bedoeld voor
de. bestuursvergadering van het Generaal Bestuur. Mevr. N. Vermeulen (Groningen)
schreef een doctoraal scriptie over de eigendommen van het klooster ,,ter Apel" en
geefit ook een lijst van leden van het convent. Na omwerking is het geheel of gedeel-
telijk wel geschikt voor publicatie in ,,Clairlieu". Er bestaat een mogelijkheid, aldus
Piet Winkelmolen, dat we een copie krijgen van alle stukken in het archief van Gro
ningen betreffende ons klooster ,, ter Apel''. Broeder Edgard Claes heeft een getypte
cursus uitgegeven over ,, Miniatuur-schilderen". Dit werk is van meer algemene
aard, niet beperkt tot miniaturen van Kruisherenhandschriften. Gerard Reijners
schreef een artikel over ,, De geschiedenis van de Kruisspiritualiteit in onze Orde''.
Dit artikel is in verband met het Symposium 1988 in Indonesia voor het Generalaat
in het Nederlands en in het Engels verspreid. Voor nog andere publicaties ... zie
deze kroniek.

KRONIEK 117
- Clairlieu 1988. De voorzitter kan meedelen dat de samenstelling van het nummer
ongeveer compleet is. Voor de ,,Kroniek" zijn nog bijdragen welkom tot eind april.
- Clairlieu 1989. Voor deze jaargang is gepland: de bibliografie van Dr. H. van
Rooijen (Roger Janssen). Verder een artikel van Dre Ramaekers over Magister Generaal
Petrus Blavier (1648-1654). Waarschijnlijk ook het omgewerkte artikel van
Mevr. N. Vermeulen over ,,ter Apel".
- Varia. Onder deze rubriek wordt het ,,overige" samengevat. Cruciferana. De eerste
serie 1934-1939 (nrs 1-17) die slechts in vier getypte exemplaren bestond, is door
Fre Jagers opnieuw in offset uitgegeven. De ,,Nova series" bestaat in meerdere
exemplaren. Ontbrekende nummers van deze series kunnen bij Piet Winkelmolen
nabesteld worden.
Aphosc. De ons bekende lijst (nrs 1-1200) blijkt niet de volledige lijst te zijn. Er be
staat nog een aanvullende lijst met korte inhoudsopgave van de afzonderlijke num
mers. Het gaat om stukken uit het Vaticaans Archief, uit de Nuntiatuur in Den
Haag, het bisschoppelijk archief te 's Hertogenbosch en het Archief van ons Generalaat,
allemaal 19e eeuw. Volgens Piet Winkelmolen is deze aanvullende lijst een
verdere uitwerking van sommige nummers uit de eerste lijst.
Crosier Heritage. Door het uitvallen van Myron Effing, de organisator en financier,
is het momenteel een vraag of Crosier Heritage nog voortgezet wordt. Het werd tot
nu toe gedragen door de activiteit van enkele confraters uit de Amerikaanse provincie
en door leden van andere kanunnikenordes. De Provincie als geheel stond niet achter
dit initiatief en gaf ook geen financiele steun. Er wordt een poging gedaan om alsnog
de Provincie voor ,,Crosier Heritage", misschien met gewijzigd opzet, te inter-
esseren.
Archief-werkzaamheden: Piet Winkelmolen heeft het archief van het generalaat
1840-1980 geordend en gei'nventariseerd. Er ontbreken echter de brieven van de huizen
aan magister generaal Hollman uit de jaren 1922-1926. Ook heeft hij het archief
van de Procuur in Rome van 1922-1982 geordend en gei'nventariseerd. Piet Winkel
molen is bereid — na overleg met de magister generaal — een afschrift van deze inventarislijsten
voor het archief van Clairlieu beschikbaar te stellen. Dit archief van
Clairlieu bevindt zich in drie stalen kasten in het klooster te Achel.
Nalatenschappen: De notities van L Heere over Ordesgeschiedenis bevinden zich
momenteel in Amersfoort onder beheer van Piet Winkelmolen. De boeken van H.
van Rooijen in verband met Ordesgeschiedenis heeft Piet W. uitgezocht en een lijst
van doubletten opgemaakt. Die wordt de leden van Clairlieu toegezonden. Onder
zijn nagelaten papieren zijn aantekeningen gevonden voor een vervolg op zijn boek
over Ehrenstein en een lijst met namen van Kruisheren van London en Ehrenstein.
De gegevens over Ehrenstein zijn nu in het bezit van Bernhard Leisenheimer.
Historische Commissie \ Zoals bekend, is deze door een besluit van het generaal kapittel
1985 in het leven geroepen om activiteiten i.v.m. de geschiedenis van onze
Orde te initieren, te stimuleren en te coordineren en eventueel voorstellen dienaangaande
bij het generaal bestuur in te dienen. De commissie bestaat nu uit: Clem.
Brasseur, Jac. Remmerswaal en Gerard Reijners. In het afgelopen jaar heeft de com
missie een samenvatting van de antwoorden op de gehouden enquete onder de respondenten
verspreid. Op deze vergadering wordt een resumee uitgereikt van de vier
voorstellen, die de commissie aan het generaal bestuur heeft voorgelegd en

118 KRONIEK
waarop dit bestuur in zijn vergadering in Rome in September 1987 positief gerea-
geerd heeft. Over de voorstellen 1 - 3 wil de commissie binnenkort opnieuw met het
generaal bestuur in contact treden. Voor verdere suggesties houdt de commissie zich
aanbevolen.
Vergadering 1989: De volgende Clairlieu-vergadering is gepland op woensdag 15
maart 1989, zo mogelijk in St. Agatha.
Gerard REIJNERS
Van de hand van W. SIMONS verscheen in de reeks ,, Verhandelingen van de Ko-
ninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgie,
Klasse der Letteren, jaargang 49, 1987, nr. 121 ,,een belangrijke studie: ,,Staden
apostolaat De vestiging van de bedelorden in het graafschap Vlaanderen (ca. 1225
- ca. 1350). De hernieuwde belangstelling voor de Middeleeuwen heeft ook de kerk-
historici niet onberoerd gelaten. Nieuwe inzichten, andere hypothesen, andere vra-
gen ... treft men aan in de stroom van publicaties over de Kerk, het religieuze le-
ven, de godsdienstigheid, de verhouding tussen Kerk en Staat, de Kruistochten, enz.
In een eerste deel belicht W. Simons de bronnen en werken met betrekking tot
de bedelorden. Deze status quaestionis van pakweg veertig bladzijden is werkelijk
de moeite waard ! Van het tweede deel interesseert ons speciaal het eerste hoofdstuk,
dat betrekking heeft op kenmerken en identifkatie van de bedelorden. Ook de
kruisheren worden hier vermeld, nl. op pp. 60, 63, 65-66. Schrijver stipt aan dat het
oorspronkelijk karakter van de kruisheren, ontstaan kort voor het midden van de
13de eeuw in het Luikse, onderwerp is van discussie. Over de ontstaansgeschiede-
nis zijn trouwens haast geen gegevens voorhanden. Dat de constituties van 1248 sterk
afhankelijk waren van de dominicaanse wetgeving is niet zo uitzonderlijk... De be-
oordeling wordt niet vereenvoudigd door de bijna gelijktijdige verschijning, over di
verse delen van Europa, van groeperingen met eenzelfde of verwante benaming,
waarover in de volgende eeuwen niets meer vernomen wordt. Het is mogelijk, al-
dus Simons, dat de ,,Belgische kruisheren " oorspronkelijk eveneens een bedelor-
deactiviteit aan de dag legden, misschien zelfs relaties onderhielden met groeperin
gen met verwante benaming. Na 1274 proflleerden zij zich als reguliere kanunni-
ken. In Vlaanderen braken de kruisheren nooit door. Simons wijst er verder op dat
het klooster van Watten, dat door A. Van de Pasch en P. van den Bosch in Fran-
krijk werd gesitueerd, in werkelijkheid in Wotton-under-Egde gelegen was, in het
Engelse Gloucestershire (p. 66).
R. JANSSEN
NAMEN. Reeds eerder schreef A. VAN ASSELDONK over Keu/se Kruisherenhandschriften
te Wenen in de National-Bibliothek {Clairlieu, 27, 1969, p. 47-64) en
haalt E. PERSOONS aan, Handschriften uit kloosters in de Nederlanden en Wenen
in Archiefen Bibliotheekwezen in Belgie, Brussel, 38, 1967, p. 59-107, ook voor
hss. van andere Kruisherenkloosters aldaar, nl. uit Namen, Roermond, Brandenburg
bij Aken en Doornik. Kultureel erfgoed van de Kruisbroeders uit een ver verleden!
Evenals op de te Luik en Hoei gehouden tentoonstellingen in 1945 (zie Clairlieu,
43, 1985, p. 78 en 79-82) blijkt dit eens te meer uit een tentoonstelling van hss en

KRONIEK 119
inkunabelen in de Oostenrijkse National-Bibliothek van 21 mei tot 26 oktober 1987;
D. Thoss, Flamische Buchmalerei. Handschriftenschdtze aus dem Burgunderreich,
Graz, 1987. Daar prijkte nl. een hs van Namen uit 1483, op p. 78 van de catalo-
gus beschreven, dat in 1799 van Brussel naar Wenen overging en in 1919 op de Na-
tionalbibliothek kwam. De waarde en schoonheid van het hs (Thomas van Aquino.
Commentaar op het derde boek der Sententiae), letter bastarda, blijkt uit de op p.
79 van de catalogus afgedrukte eerste biz., met prachtige sierinitiaal, op p. 78 be
schreven. Toch zijn meerdere gegevens hier, uiteraard trouwens, onvolledig, al
mocht de naam van de scrip tor toch niet ontbreken. Kostbare aanvullingen stuurde
ons Kruisheer Th. van de Elsen, genomen uit Fr. Unterkircher, Die datierten Hand
schriften des Oestrr. Nationalbibliothek von 1501 bis 1600: Text (Katalog der da
tierten Handschriften in lateinische schrift in Oesterreich, IV, 1) Wien, 1976, p.
213-214 en Tafeln (IV,2), p. 481, afbeelding 595. Na papier, schriftspiegel en band
(gerestaureerde ,, Orginaleinband mit Streicheisenlinien und Blindstempeln, schlies-
sen entfernt", vervolgt hij met het Explicit van dit hs van 227 ff; daar volgt, na de
titel: ,,Finitum, mediatum et inceptum (in zijn geheel geschreven) per quendam
cruciferum, deo notum Feliciter et in maria virgine letanter circa annos domini mi-
nores (jaartal waarvan het honderdtal is weggelaten) scilicet LXXXIII-um Sabbato
post festum solemne venerabilis sacramenti corporis christi etc" (31 mei 1483). Door
een andere hand werd toegevoegd: ,, Nota eodem anno fuit magna pestis in na-
murco de qua obiit predictus frater iacobus de sail (vgl. Definities, p. 166; t
1483-84) in augusto ipso die ypoliti martiris (13 aug.) etc. sepultus est in ambitu
penes murum ecclesiae iuxta parentos suos. Anima eius vivat cum christo (fol. 222
v. die door de auteur p. 481 als facsimile wordt weergegeven, als duidelijk voorbeeld
van het schrift). Als eerste bezitter staat fol. 22 6r.: Illud volumen pertinet eccle-
sie et conventui Fratrum cruciferorum In namarco". Verder de Familia-fidei-
communis-bibl. te BrusseL. Let op de typische en vaak voorkomende uitdrukking bij
de Kruisbroeders: ,,ecclesie et conventui", waar blijkbaar de nadruk ligt op de kerk
waaraan het klooster verbonden was.
A. Ramaekers
HOHENBUSCH. KEULEN. OSTERBERG. Joachim VENNEBUSCH, Die theologi-
schen Handschriften des Stadtarchivs Koln. Teil 4: Handschriften der Sammlung
Wallraf (Mitteilungen aus dem Stadtarchiv von Koln. Sonderreihe: Die Handschrif
ten desArchivs, Heft IV). Koln-Wien, In Komm. Bohlau 1986. XII, 264 5, 16 Taf.
Joachim Vennebusch gaat onverdroten door met het beschrijven van de latijnse
theologische handschriften van het stadsarchief van Keulen. In dit deel behandelt
hij 121 handschriften van de ruim 500 nummers tellende collectie Wallraf (siglum
W). Deze collectie stamt uit het gebied van de middeleeuwse Keulse kerkprovin-
cie (daartoe behoren ook de bisdommen Luik en Utrecht) en van het aartsbisdom
Trier. Veel handschriften behoorden eens aan de kloosterbibliotheken van de stad
Keulen en omgeving; er zijn 36 handschriften bij van de Kartuizers. De collectie
Wallraf bevat veel meer oudere handschriften dan de voormalige Gymnasialbibliot-
hek; van de hier beschreven handschriften zijn er minstens 23 voor 1200 ontstaan.

120 KRONIEK
Patristische, vroeg- en hoogscholastieke werken zijn talrijker vertegenwoordigd dan
bij de theologische handschriften van de Gymnasialbibliothek (p. VII-X).
De methode van beschrijven is enigszins gewijzigd. Handschriften van na 1300
worden niet meer zo uitvoerig behandeld als voorheen. Bij de schriftsoorten werd
de term ,,Notula" vervangen door ,,gotische Kursive" ; zo krijgen we binnen de
gotische schriftsoorten: gotische minuscula, textera, gotische cursiva en bastarda. Het
begrip bastarda werd ingeperkt ten gunste van de gotische cursiva; als bastarda
,,zonder lussdn" wordt dat noordnederlandse en noordwestduitse schrift aangeduid
dat duidelijk van de overige bastardae verschilt en dikwijls in de vijftiende eeuwse
Keulse handschriften voorkomt (p. X-XI).
De auteur geeft weer een zeer accurate beschrijving van de inhoud der handschrif
ten. In de vorige drie delen (over de Gymnasialbibliothek) troffen we veel hand
schriften aan uit de bibliotheek van het Kruisherenklooster te Keulen, in dit deel
geen enkel. Toch hebben enkele handschriften van de Wallrafcollectie rechtstreeks
verband met de Kruisheren.
Handschrift W 88 (uit de bibliotheek van het Keulse Kartuizerklooster; autograaf
van de Kartuizer Henricus de Dissen (de Osnabutgis), ca. 1473): Consolationes in
Canticum Canticorum, pars IV; de praefatio is gericht tot de Kruisheren van Oster-
berg (pro novis monachis). Hier blijkt dus weer, dat de Kruisheren in de vijftiende
eeuw contacten onderhielden met de Kartuizers (p. 19-20).
Handschrift W 210: Joannes Henricus Stephens o.s.c.: Tractatus duo de pecca-
tis et de legibus. Fol. lr: ,,Tractatus ... dictati, conscript! ab Adolpho Josepho (bij-
geschreven Adams) Beeck Wassenbergensi. Anno 1714". (p. 96).
In Jos. HABETS, Geschiedenis van het tegenwoordig bisdom Roermond ..., I,
Roermond 1875, p. 413 vond ik: AdolfJosef Beek, pastoor te Rathein 1768, land-
deken van Wassenberg. Er blijken dus ook niet- Kruisheren de studiecursussen in
Hohenbusch bijgewoond te hebben. Henricus Stephens verdedigde in 1709 theses
in Hohenbusch (Bibliotheek Sint-Agatha, HO 232*: Theologia quam praeside P.
Deo-dato Le Caen theologiae Lectore defendet P. Henricus Stephens ..., in conventu
Altinemoris anno 1729 ... Leodii, typis Henrici Hoyoux, 32 pp.). Volgens HA St K,
W 210, fol lr was hij in 1714 lector ordinarius (in Hohenbusch). Hij zou dit nog
een twintig jaar lang blijven (A. VAN DE PASCH, Definities der generate kapitteh van
de Orde van het H. Kruis 1410-1786, Brussel 1969 (verder aangeduid: Def), p.
517, 520, 522, 524, 528, 530). Hij wordt vanaf 1723 vermeld als prior van Hohen
busch (Hauptstaatsarchiv Diisseldorf, Urkunden ... Hohenbusch, Urk. 53/52 : 12
juni 1723, H. Steinvars). Hij was 1727-1730, 1739-1741 tevens Vicaris-Generaal voor
de Maasprovincie (Def., p. 524, 533; R. HAASS, Die Kreuzherren in den Rheinlan-
den, Bonn 1932, p. 69) en 1730-1733, 1736-1739 Definitor Ordinis (Def., p. 526,
530). Daarna komen we hem niet meer tegen, tenzij ... ? Op de dodenlijst van het
generaal kapittel van 1786, lopend van 1779 tot 1786 komt voor: R. D. Stephens
Altinemoris {Def., p. 548 : zonder voornaam). A. van de Pasch stelt hem gelijk met
de ons bekende Henricus Stephens; Joachim Vennebusch volgt hem hierin: t um
1780/1785. Maar dan moet men aannemen, dat Henricus Stephens ongeveer 90 ja-
ren oud geworden is en dat hem ca. 1741 iets is overkomen waardoor hij de laatste
40 jaren van zijn leven uit de openbaarheid verdween. Ik denk bij de latere Stephens
liever aan een andere Kruisheer van Hohenbusch.

KRONIEK 121
Op de banden van W140 (uit het Keulse Kartuizerklooster: ca. 1410/1415) en
van W 240 (eerst van Mag. Joh. Pollart, praepositus Arnhemensis; daarna in het
Keulse Kartuizerklooster: ca. 1450/1455) komen losse stempels voor uit de boekbinderij
van de Keulse Kruisheren (p. 57, 130).
De registers van dit deel (p. 189-262) zijn weer meer verfijnd samengesteld. Tenslotte
volgen nog 16 zorgvuldig geselecteerde en zeer fraai uitgevoerde facsimile's. Zo
wordt de rijkdom van het Keulse stadsarchief langzaam maar zeker ontsloten.
Th. Van den Elsen
KEULEN, VENLO, St. AGATHA. In Nijmegen waren er, behalve de kloosters en
begijnhoven in de I6e eeuw een twaalftal ,, geestelijke hoven" die dienden als
gasten- en termijnhuizen en vanwaar rentmeesters ook de kloostergoederen in de
stad en omtrek bestuurden; soms waren het refugiehuizen. Zowel de Kruisheren van
Keulen als van Venlo en St. Agatha hadden zulk huis. Aldus L. Heere (t), Gee
stelijke hoven van Kruisheren in Nijmegen en omgeving, in Numaga, 34, 1987, afl.
1, p. 3-5. Hij beschrijft de ligging van deze huizen en enkele lotgevallen, maar gaat
dan vooral in op het huis (de huizen) van het klooster St. Agatha, dat zijn toevlucht
in moeilijke tijden liever in Gennep en Grave zocht dan in Nijmegen.
A. RAMAEKERS
MAASEIK. In een rijk gedocumenteerde brochure, 2 artikels in AKVS Schriften,
1986, p. 53-68 en 1987, p. 18-37, belicht A. WlEERS, kruisheer te Maaseik, Mgr.
Rutten, bisschop van Luik, en de Vlaamse beweging. Voor iemand van deze tijd, ja
zelfs van vroegere generaties, lijken de hier beschreven daden en gewetensdwang van
de kerkelijke hierarchie op de katholieke Vlamingen ongehoord en vaak ongelofelijk;
zelfs die van de Vlaamse en ook Vlaamsgezinde Mgr. Rutten. Het verhaal over
de wel of niet ondertekening door alle bisschoppen van de ,,Instructions collectives"
van 1906 (het Nederlands is ongeschikt voor het Hoger Onderwijs) doet zelfs twijfelen
aan de integriteit van Kardinaal Mercier, die anders toch terecht als geleerde,
bisschop en deugdzaam man hoog geprezen wordt. Uiteraard moeten we ons hier
beperken tot enkele raakpunten met de Orde. Kruisheer A. Wieers was nog 'n ver
familielid van Mgr. Rutten (zijn grootvader was een neef langs moeders kant). Mgr.
Rutten werd in 1841 te Geistingen geboren uit de grootste zouavenfamilie van het
dorp (2 broers en 3 neven van Mgr. en 4 ooms van de vader van Alb. Wieers wa
ren zouaven; vgl. ook DECKERS, De pauselijke zouaven van de kerkdorpen Kessenich,
Kinrooi, Molenbeersel, Geistingen en Ophoven, 1977, bespreking Clairlieu,
37, 1978, p. 173). Hij was de eerste priesterstudent van het na de Franse revolutie
nieuw opgerichte H. Kruiscollege te Maaseik. De invloed van de leraren, alien Nederlanders,
heeft hem de kennis van en liefde voor zijn moedertaal bijgebracht en
heeft zeker bijgedragen tot zijn flamingantisme, evenaJs zijn aanvoelen dat het Franstalig
onderwijs hem vervreemdde van zijn volk (p. 55-56). Van het Algemeen
Vlaams Verbond met miniprogramma (1919), in Limburg al spoedig vervangen door
het Katholiek Vlaams Verbond, toonde Mgr. Rutten zich een enthousiast voorstander;
hij protesteerde in een brief aan Mgr. Broeckx tegen de anti-Vlaamse hetze (II,

122 KRONIEK
p. 22). Typisch in dit verband is dat na een Davidsfondsvergadering te Maaseik op
27-3-1919, collegeleerlingen van de Kniisheren zouden rondgaan om niet aanwezige
leden voor het K.V.V. te laten tekenen en dat op 9 april twee rijkswachters in het
klooster verschenen omdat zij (n.b. in een naamloze brief) beschuldigd waren mensen
te doen tekenen op een lijst met ,, separistische plannen" (II, p. 34). De ook
door Mgr. Rutten verboden A.K.V.S.-bonden konden alleen blijven bestaan in
plaatsen waar geen seminaristen woonden, zoals te Maaseik, met de stille steun van
enkele collegeleraars (A. Wieers was er lid van), al werd de gouwdag van 9-4-1931
door directeur Huvenaars streng verboden (II, p. 31). Natuurlijk komt de vraag weer
op naar het eerste Nederlandstalig college (nota p. 34). Neerpelt werd als eerste
Vlaams bisschoppelijk college in 1910 opgericht, maar Maaseik was het eerste Ne
derlandstalig college in Vlaanderen sinds 1909 (vgl. M. HANSON, Het kruisherencollege
te Maaseik, het eerste vernederlandst college in Vlaams Belgie\ in Clairlieu,
43, 1985). Toch leze men voor een beter begrip deze details in hun verband in deze
boeiende brochure.
A. RAMAEKERS
MAASEIK. In de reeks Maaslandse Sprokkelingen, nova series, jg. 10, n° 1, verscheen
van R. JANSSEN: Een mens voor mensen op de weg. In Memoriam Pater Willem
Sangers, 18-01-1915 - 06-07-1987, 28 biz., geill. De mooi gekozen titel duidt
reeds aan, dat het niet om een levensbeschrijving gaat maar echt om een ,,in me
moriam", geschreven door een medewerker en vriend; een karakterschets met vele
anecdoten, die de levende, humoristische ,,man van de beide Limburgen" nader
tot ons brengt en hem doet kennen als veelzijdig werker, als vriend van de eenvoudigen
(denk aan Siemkensheuvel), als overtuigd Kruisheer en als levensoptimist. R.
Janssen vat zijn Groot-Limburgse activiteiten en zijn voordracht- en preektrant samen
en vervolledigt zijn bibliografie van 1985-87. Een mooi pieteitsvol boekje; voor
hen die ,,Willem" kenden 'n boekje voor 'n ,,lach en een traan".
A. RAMAEKERS
DIEST, Over het orgel van Diest en herstel ervan tot even na de komst van de
Kniisheren te Diest in 1845 schreven we in Clairlieu, 42, 1984, p. 141. Over een latere
restauratie vonden we in een schrijven van de archivaris van de abdij te Averbode
van 14-11-1949 een aanvulling : ,,Martin Drijvers van Kortenaken (Diest), een
broer van de beroemde Leonard Drijvers, heeft de orgels gebouwd van Kortenaken,
Kersbeek en Iinckhout en het orgel der Kniisheren te Diest gerestaureerd (rond
1874 tot 1886)".
A. RAMAEKERS
ROME. R.M.R. MUSKENS, Friezen, Franken, Nederlanders op bedevaart, voorstudie,
voor overleg in Rome, Rome 1987, 312 biz., geill. Dit boek wil een samenvatting
zijn over de historie van de Nederlandse katholieken in Rome (p. 9), die begint
± 690 tot 1987, vaak boeiende lectuur, als wat meer uitgeweid wordt over grote
figuren uit het nabije of verdere verleden (b.v. H. Schaepmann of Sasbout Vermeer,

KRONIEK 123
P. Codde of T. de Cock); uiteraard vaak ook, vooral voor de latere periode, een
saaie opsomming van namen. In elk geval een stevig documentatiewerk. We moe-
ten ons hier beperken tot de gegevens over de Orde. Reeds op p. 66, bij het gid-
sen van pelgrims, staat een passage met foto van Dr. P. Rutten, 50 jaar, gastheer van
Nederlandse pelgrims in Rome (1928-78) die, evenals Mgr. Olaf Smit, op het gebied
van gidsen ,,legendarisch geworden" was. Bij de studiecolleges komen meer-
dere personen voor die in de geschiedenis van de Kruisheren 'n zekere rol speelden:
J. E. Bogaers, de latere deken van Cuyk; de broers A. en M. Verhoeven uit Uden
en H. J. Feye, later professoren te Leuven en vrienden van de Kruisheren (p. 130).
De opening van de Kruisherenprocure in 1922, die in 1941 naar de San Giorgio in
Velabro verhuisde, wordt p. 137 vermeld en bij de colleges van religieuzen de rec-
toren A. van Asseldonk (1922-28), P. Rutten (1928-62), B. Bax (1962-68) en R.
Stigter sinds 1985 (p. 177). In deel III over overleg te Rome wordt bij Vaticanum
I Mgr. H. v.d. Wijmelenberg, magister-generaal van de Kruisheren vermeld (p.
261), bij Vaticanum II Mgr. W. van Hees (p. 216), die evenals Mgr. Arntz respec-
tievelijk op een foto van de bisschoppen uit Haarlem en uit den Bosch voorkomen
(p. 214, 215). Op p. 236, bij de consultoren van de Rom. Congregaties, wordt wel
P. Rutten genoemd als consultor van de Propaganda en van de Congregatie voor de
Sacramenten, beide ,,van einde veertiger jaren tot 1977" (p. 236), niet A. van As
seldonk die voor 1928 toch consultor van de Congregatie voor de Religieuzen was;
p. 237 P. Rutten als lid van het secretariaat voor de Religieuzen tot voorbereiding
van Vaticanum II en p. 240 bij de na het concilie opnieuw benoemde consultoren
van de Propaganda en Congr. voor de Sacramenten. De Kruisheren worden verder
vernoemd als een van de Ordes waarvan de Nederlandse generaal niet in Rome ver-
bleef en als de enige Orde voor priesters, die lang een typische Nederlandse Orde
was, zoal niet door een Nederlander (?), in Hoei bij Luik, gesticht (p. 258 en 260).
Bij zulk boek is dit alles samen een te bewonderen volledigheid.
A. RAMAEKERS
TER APEL. Vanuit Ter Apel bereikte ons een concept-tekst van Ceeske Bakker.
Daar is een project groeiend rond het nu nog bestaande Kruisherenklooster. Een in-
teressante historische inleiding van 19 pag. noemt ons klooster ,,een voor Nederland
uniek monument van het kloosterleven uit de late Middeleeuwen ... Sinds de der-
tiger jaren worden de resten van het vroegere kloostercomplex goed geconserveerd
en de noodzakelijke restauraties zijn op deskundige wijze uitgevoerd''. Het klooster
evenals de kerk zijn toegankelijk voor bezoekers. Praktisch het hele jaar door wor
den enkele zalen speciaal uitgebouwd tot tijdelijke tentoonstellingen die een maand
of soms twee maanden ter plaatse blijven. Exposities van moderne kunst worden er
regelmatig gehouden. Er is een reputatie op dit gebied opgebouwd. Naast die ex
posities worden er in het klooster incidenteel ook concerten gegeven. Een derde fiinc-
tie van het kloostergebouw wordt momenteel door een werkgroep van jongere
museum-vrienden nader bestudeerd en overwogen: de permanente opstelling van
een echt klooster-museum. Men onderzoekt de suggestie om hiervoor de oost-vleugel
te gebruiken en het kloostermuseum te groeperen rond de huidige consistorie-kamer
van de Nederlandse Hervormde Gemeente in Ter Apel. Ook de kerk en het hele

124 KRONIEK
kloosterterrein zouden in dit nieuwe concept worden opgenomen en gerevaloriseerd.
Talloze suggesties worden onderzocht.
Die hernieuwde belangstelling voor Ter Apel vinden we ook terug bij een aantal
studenten aan de Rijksuniversiteit van Groningen waar meerdere doctoraal scripties
Middeleeuwse geschiedenis gestart zijn rond dit oude Kruisherenklooster. In een volgende
jaargang zullen we misschien plaats inruimen voor bijdragen uit of rond die
doctoraal scripties.
Cl. Brasseur
HOEI. Van juni 1987 tot September 1987 ging in het Provincial Documentatiecentrum
Abdij Sint-Truiden de tentoonstelling Heraldiek en Boekbanden door. Daar
lag als nr. 27 een boek met een blindgestempelde, bruine lederen band op houten
bord van omstreeks 1505. Deze band bevat drie wapenschilden: het wapen van de
kruisheren, de dubbele keizerlijke adelaar en het stadswapen van Hoei. In deze
boekband werden twee boeken samengebonden. .In de catalogus staan zij op biz. 13
als volgt beschreven : D. SALVIANI Massyliensis episcopi, De vero iudicio et providentia
dei, ad S. Salonium Episcopu Vienensem libri VIII cura Io. AlEXANDRI Bras-
sicani iureconsulti editi, ... ANTICIMENON lib. Ill in quibus quaestiones veteris ac
novi Testamenti, de locis in speciem pugnantibus, incerto autore. Basileae, In of-
ficina Frobeniana Mense augusto, anno MDXXX (1530); (6), 59, 44 fol.; drukkers-
vignet op het titelblad en de laatste bladzijde. Het is samen gebonden met: Magni
Aurelii CASSIODORI, Variarum libri XII item de anima liber unus, recens inventi, in
lucem dati a Mariangelo ACCURSIO. «Augustae Vindelic, Ex aedibus Henrici Sili-
cei Mense Maio» MDXXXIII (1533); «2», 328, «8» pp.; drukkersvignet op de
laatste bladzijde. Het schutblad draagt het opschrift: Liber fraiu sancte Crucis Co
vetus Hui/'en. diocesis Leodien. Cbparatus per ftrem (?) Matthid Hubenvu. Gruij-
traden eiusde cbvetus sacerdoie atq(ue) suppriore Anno dhi 1567 ... (?). Voor Mat
thias Hubenius, zie: Clairlieu, 1961, p. 165; 1976, p. 96.
R. JANSSEN
SPIRITUALITEIT. Bij de uitgeverij E. J. Brill-Leiden verscheen in 1986 van de
hand van G. H. GERRITS, Inter timorem et spem. A study of the Theological
Thought of Gerard Zerbolt ofZutphen (1367-1398), 332 p. Dit belangrijke werk
over een van de eerste Moderne Devoten verscheen als aflevering 37 in de reeks
,, Studies in Medieval and Reformation Thought''. Gerard Zerbolt van Zutphen
schreef enkele werken, waarvan er twee een ruime verspreiding kenden in de late
middeleeuwen: De Reformatione Virium Animae, en, De Spiritualibus Ascensionibus.
Beide handleidingen voor het religieuze leven handelen over de theorie en
de praxis van het spirituele leven. Schrijver stipt aan dat ze werden gebruikt door
de Modeme Devoten, de Benedictijnen, de Karthuizers en de Kruisbroeders (p. 32).
G. H. GERRITS baseert zich onder meer op de bevindingen van dr. P. VAN DEN
BOSCH, Studien over de observance der Kruisbroeders in de vijftiende eeuw (Clair
lieu, jg. 26, 1968, ail. 1-2, 205 p.), en, De Bibliotheken van de Kruisherenkloosters
in de Nederlanden voor 1550 (in: Studies over het Boekenbezit en Boekengebruik
in de Nederlanden voor 1600. Archief en Bibliotheekwezen in Belgie, speciaal num-

i. le Donfcn.
f .Q,\feJte VUE DE LA VILLE DE LANNOY tiree de rouvraje de J.BLA5U 't%
iiccB.... Amsteicedami, 1649; '■£' '

126 KRON1EK
mer 11, Brussel, 1974, pp. 563-636). Het is bekend dat twee broers van Gerard Zerbolt
van Zutphen kruisbroeders waren, nl. Helmicus Amoris (prior-generaal van
1415 tot 1433) en Joannes Amoris. Inter timorem en spem is een belangrijk werk
voor de geschiedenis van de spiritualiteit van de Kruisherenorde. Daarom is deze
analyse en commentaar op het oeuvre van Gerard Zerbolt van Zutphen zeer welkom.
Een bijkomend pluspunt vormt de wetenschappelijke degelijkheid, hanteerbaarheid
en overzichtelijkheid van het werk van G. H. GERRITS. Daarom durven wij te stellen
dat zij, die zich willen verdiepen in de spiritualiteit van de Kruisbroeders in de 15de
eeuw, moeilijk aan dit werk kunnen voorbijgaan.
R. JANSSEN
LANNOY. La fete des Croisiers a Lannoy. Une delegation de Croisiers, les PP.
Boly, Slangen et Mesters ainsi que trois novices se sont rendus a Lannoy (Nord de
la France, pres de Lille) pour participer a la vingtieme «Fete des Croisiers*, les 13
et 14 juin 1987. II s'agit d'une kermesse populaire, avec rejouissances et corteges,
inauguree en 1967, pour rappeler le souvenir des Croisiers, reste vivant dans la petite
ville.
Le nom, la croix et la figure des Croisiers se retrouvent un peu partout, sur un
vitrail de i'eglise (qui rassemble une communaute particulierement vivante), les verres
de biere, les bannieres des commercants et dans les denominations d'une grande
residence et du pare de la ville. On trouve le fondement de cette fete dans l'acte de
fondation, date du 1 decembre 1474:
«Jean, seigneur de Lannoy ... considerant sa fragilite, les tentations du diable,
du monde et de sa chair, et sa faiblesse de pouvoir resister a celle-ci, sans
la grace speciale de Dieu, son benoit createur, resout de fonder en sa ville de
Lannoy, une eglise et un monastere de l'Ordre des Croisiers, renommes entre
les autres ordres par leur tres bonne et sainte vie, afin que, par le moyen du
service divin, qui par eux y sera celebre perpetuellement, ainsi que par le
secours de leurs bonnes prieres, il puisse obtenir grace et misericorde de son
benoit createur et redempteur».
J. BOLY
HOEI. In de Analecta Bollandiana, 103, 1985, pp. 305-351 publiceerde Ph. GEORGE
,, Vies et Miracles de saint Domitien eveque de Tongres - Maastricht (535-549)".
In Archief- en Bibliotheekwezen in Belgie, 57, 1986, afl. 3-4, p. 600 geeft W. Ver-
BEKE daarop een korte bespreking. Daarin stelt hij dat de anonieme Vita prima van
de heilige Domitianus is overgeleverd in drie handschriften. Een van die handschriften
stamt uit de 15de eeuw, wordt bewaard in het Luikse Seminarie onder het nr.
6 F XIII en komt van de kruisheren van Hoei. Het historisch bestaan van Domiti
anus is zeker. De ver- heffing van zijn relieken greep plaats op 8 juni 1173, zes eeuwen
na zijn overlijden. Domitianus trok van leer tegen ridders die renten schuldig
waren aan de kerken van zijn bisdom. Ook predikte hij tegen de ,,valse christenen"
of ketters. Hij overleed op 7 mei 539 in Maastricht en werd begraven in de O.-L.-
Vrouwekerk van Hoei. Zie ook: R. De La HAYE, De bisschoppen van Maastricht.
Stichting Historische Reeks Maastricht, 1985, pp. 40-41.
R. JANSSEN

KRONIEK 127
TER APEL. In het tijdschrift Groninger Kerken, jg. 3, 1986, pag. 73 ew. schrijft
D. J. RONNER, godsdienstleraar aan het Hunzecollege te Groningen, over Overblijfselen
van Middeleeuwse kloosters in Groningen. Na een korte inleiding gaat schr.
uitvoerig in op het ontstaan van het kloosterwezen en kloosterleven. Zeer nauwkeurig
beschrijft hij de bouw van het klooster Ter Apel. Het geheel is verlucht met di
verse foto's en bevat een uitgebreide literatuurlijst. Dit artikel is een welkome aanvulling
op de vele reeds bestaande literatuur over het Kruisherenklooster van Ter
Apel.
Piet WlNKELMOLEN
Bij De Nieuwe Mijnstreek in Beek verscheen in het voorjaar van 1987 de vijfde
vermeerderde en herwerkte uitgave van de brochure O.-L-V. Vrouw van Rust te
Heppeneert. De schrijvers R. JANSSEN en W. SANGERS voegden een woordje algemene
geschiedenis over Heppeneert toe. Ook werden enkele passages uit de vorige
editie herschreven naar het lezerspubliek van de jaren tachtig toe. Tenslotte werd de
reeds omvangrijke bibliografie aangevuld. Uit die bibliografie alleen reeds blijkt dat
Heppeneert een grote uitstraling geniet in binnen- en buitenland. De illustraties,
een aantal artistieke 'scraper-boards' waren het werk van Rene Simons uit Lanklaar
(t 1973) en werden ook in de vorige editie gebruikt.
Eveneens over Heppeneert verscheen in 1984 in de reeks ,,Maaslandse Sprokkelingen"
van de hand van M. HENDRIKX- R. JANSSEN en W. SANGERS een brochure,
getiteld O.-L-Vrouw van Rust te Heppeneert in oude afbeeldingen (jg. 7, april-mei
1984, 44 p.). Na een korte inleiding over de geschiedenis van het bedevaartsoord
Heppeneert, volgen een dertigtal bladzijden met afbeeldingen allerhande (litho's,
pentekeningen, foto's, bidprentjes, ansichtkaarten ...). Een bijlage over pastoor
Aloysius Froyen (1848-1907) en een selectieve bibliografie besluiten dit goed verzorgd
documentair werkje.
Cl. BRASSEUR
MAASEIK. In 1980 publiceerde J. STEINMETZ een rondwandeling in de Kruisherenkerk
van Maaseik (voor bespreking, zie Clairlieu, 1980, jg. 38, p. 120). Roger
JANSSEN herwerkte deze rondwandeling in een brochure: ,,Rondwandeling in de
Kruisherenkerk van Maaseik" (Maaseik, 1987, I6p., ill.). Daarin leest men achtereenvolgens
over Theodorus van Celles, over de stichting en geschiedenis van het
Maaseiker kruisherenklooster, over de bouwgeschiedenis van de kruisherenkerk en
van het rococo-interieur. Deze brochure is een aangepaste en vermeerderde uitgave
van die van 1980. Terecht wordt dan ook t J. STEINMETZ als mede-auteur vermeld.
Cl. BRASSEUR
ROERMOND. Een bijzonder interessant en belangrijk werk is het bij de uitgeverij
Tabor-Brugge verschenen boek van dr. P.W.F.M. HAMANS, Geschiedenis van het seminarie
van het eerste bisdom Roermond (1570-1813) (1986, 537 p.). De Kruisheren
komen er verschillende malen in voor.

128 KRONIEK
* Op p. 165 e.v. beschrijft Hamans de pogingen voor de dominicanen om zich in
Roermond te vestigen in 1654. De stad stemde daarmee niet zonder meer in, o.m.
wegens het reeds grote aantal aldaar aanwezige religieuzen. Op elke vijf huishou-
dens was er in 1663 een priester in de stad (p. 167); in dat jaar telde het kmishe
renklooster twintig personen.
* Op 26 September 1792 werd het Koninklijk kollege (met pensionaat) officieel op-
gericht met als principaal Christoffel Le Blanc. Het bisschoppelijk seminarie kreeg
toen de opdracht het jezui'ten-kollege te verlaten, waarin het sinds 1790 zijn intrek
had genomen. Er werd dan gedacht aan een verhuis naar het leegstaande karmeli-
tessenklooster, waaraan voor 1500 kronen herstellingswerken dienden te geschieden.
Dan werd gedacht aan het leegstaande kmisherenklooster. Dit laatste was op 15 mei
1784 door Jozef II opgeheven. De herstellingswerken zouden hier 3000 kronen bedragen.
Hamans beschrijft op de p. 306-310 de strijd voor het behoud van het se
minarie in het jezuieten-kollege. Die strijd werd tenslotte verloren.
* Op pp. 440-441 vermeldt schrijver Raymundus Schwartz die vanaf 1739 op zeer
vele plaatsen filosofie, moraal en/of theologie doceerde. Bij de kruisheren in Maaseik
doceerde hij theologie. Hij overleed in Bmgge op 27 augustus 1779.
* Na 1775 studeerde van As, kanunnik van het H. Kruis in Venlo aan het seminarie
(p. 444).
* Johannes de Kleijn (dekenaat Nijmegen) liet zich op 15 oktober 1796 in het se
minarie inschrijven. Daarvoor had hij 16 maanden in Uden gestudeerd. Toen het
seminarie van Roermond naar Nijmegen verhuisde, zette hij daar zijn studies voort.
Over hem wordt een testimonium bewaard van Beyer, die verklaart dat hij klaar is
voor de subdiakenwijding. Op 6 juli 1797 richtten zijn ouders een wijdingsbrief voor
hem op van 160 guldens Hollands geld. Na het voltooien van zijn studie werd hij
deservitor in Appeltern en later kmisheer in St. Agatha (p. 474). Zie ook: Clairlieu,
1949, p. 112; 1973, pp. 41, 42, 51.
* Matthias Loosen uit Venlo, kmisheer, studeerde eveneens aan het seminarie. Hij
was reeds priester toen hij op 6 augustus 1777 een theologie-thesis verdedigde bij
Wilhelmus Coppens. Hij werd de eerste pastoor van Elle, dat tot 1782 deel uit-
maakte van de parochie Ittervoort. Hij overleed op 28 September 1814. (p. 478). Zie
ook: Clairlieu, 1950, p. 43.
* Thomas Luytgens, frater van het kmisherenklooster van Roermond, studeerde in
1748 aan het seminarie en werkte met Casimims Steintgens aan een thesis die bij
Lambertus Ceulemans werd gemaakt. De verdediging van die thesis werd verboden
door de bisschop omdat zij verder ging dan de leer van de Kerk (pp. 224, 479,
496). Zie ook: Clairlieu, 1958, p. 228; I960, p. 100.
R. JANSSEN
MAASEIK. In ,,De Gouden Sleutel", het tijdschrift van de geschied- en heem-
kundige kring van Elen, jg. 2, 1987, nr. 1, verzorgt R. DRIESSEN een bijdrage over
De familie Van Walsden en Elen . Daarin beschrijft hij op p. 20 een geschil van
pastoor Adam Van Walsden van Elen met kmisheer Augustinus Matthei, pastoor van
Heppeneert. Matthei beweerde dat bepaalde percelen in de buurt van Nuchelen,
tiendbaar waren onder Heppeneert. Van Walsden betwistte dit tussen 1687 en 1690.

KRONIEK 129
Driessen beweert dat de oplossing van dit geschil niet meer achterhaald kan worden,
al zijn er heel wat verklaringen bewaard van opgeroepen getuigen. Ook notaris
Craens van Maaseik stelde in verband met deze onenigheid een akte op. Op p. 24
handelt Driessen over de opvolger van Adam Van Walsden, nl. Lambertus Van
Walsden, die op 23 januari 1964 wordt aangesteld tot rector van de kapel van Onze-
Lieve-Vrouw van Rust. Schrijver geeft nadere uitleg over de rechten en plichten van
dit beneficie ... Lambert Van Walsden blijft tot aan zijn dood het rectoraat van de
Kapel uitoefenen, zelfs nadat deze samen met de Kapellerhof in 1706 door de kruisheren
werd overgenomen. Lambert van Walsden bezat eveneens het beneficie van
het altaar van St.- Catharinakerk in Bree. Ook was hij gedurende twintig jaar 'hebdomadaris'
in de collegiale kerk van Maaseik. Daarna stapte hij over naar de collegiale
kerk van de kanunnikessen te Thorn.
R. JANSSEN
MAASEIK. Joannes DAAMEN behandelt in Limburg, jg. 66, 1987, afl. 6, pp.
205-210 de vraag: ,,/r het doek ,,De Aanbidding derHerders" in de parochiekerk
van Dilsen, een geschenk van Michel baron de Rosen V1 Op biz. 208 lezen wij:
,,Toen men in 1910 het totaal versleten altaar uit de oude kerk wou overbrengen
naar de nieuwe kerk, viel het uiteen. Men is toen een altaar gaan lenen bij de Kruisheren
te Maaseik om zich tijdelijk te helpen ".
R. JANSSEN
SPIRITUAUTEIT. E. Mulder, Hildegard een vrouwelijk genie in de late middeleeuwen.
Amboboeken, Baarn, 1982, 143 p., ill. Hildegard van Bingen
(1098-1179), een mystica die in 1227 heilig verklaard werd, werd in de Duitse
kloosters van de Kruisbroeders voor de geestelijke oefeningen gelezen. Aan deze heilige,
tevens abdis, zieneres, natuurkundige, arts, dichteres en componiste wijdde Etty
Mulder een knappe monografie. Achtereenvolgens belicht zij Hildegard en haar biografen,
Hildegard en haar tijd (de 12de eeuw), de Brieven van Hildegard (o.m.
met Bernardus van Clairveaux en Wibert van Gembloux), Visioenen van kosmos en
schepping, natuur- en geneeskundige beschouwingen, visioen op het einde der tijden,
en enkele opmerkingen over de betekenis van woord en beeld bij Hildegard
naar aanleiding van de Maximinus-sequens.
Hildegard van Bingen noemde zichzelf de ,, bazuinklank van het levende licht".
Etty Mulder wijst er terecht op dat de mystica Hildegard als persoon nog lang niet
voldoende gekend is ! Niettemin heeft zij een prettig, vlot geschreven, wetenschappelijk
verantwoord en leerrijk boekje geschreven over een wonderbaarlijk-geniale persoonlijkheid
die de spiritualiteit van de kruisbroeders in Duitsland vanaf de 15de
eeuw heeft beinvloed.
R. JANSSEN
HANNUT. In },Dao mostj get l'\ jg. 6, nr. 3-4, februari 1988, schenkt D. Snijders
op pp. 135-142 aandacht aan kruisheer Mathieu Brouns van Kinrooi. Deze bekende
,, letterkundige " overleed in Hannut in 1971, 65 jaar oud.

130 KRONIEK
,,We wilden deze merkwaardige man nog eens voorstellen, aan de hand van wat een
paar mensen die hem goed kenden bij zijn overlijden schreven en zeiden. Bij ons
weten is er nook een ,,volledige bibliografie" van AL zijn geschriften tot stand gekomen.
Het voornaamste wordt in de volgende bladzijden vermeld. Zo kan het nog
een hulp zijn voor wie over Kinrooi zoekt ... De teksten verschenen indertijd in
,,Cdlesiana", het ,,huisblad" van de kruisheren in Belgie (vandaar ook haast onbekend)".
Dit schreef D. Snijders als inleiding op: ,, Een groot Kinrooienaar: Ma-
thieu Brouns".
Een grote moeilijkheid waarmee geschiedschrijvers steeds weer worden geconfronteerd
is het gebrek een adequaat bronnenmateriaal. Kloosterarchieven kennen dit
nadeel, dat biografische realia van een doorsnee conventuaal niet de moeite van het
bewaren waard werden geacht, waardoor belangrijke grondstromingen van het
kloosterleven niet meer rechtstreeks kunnen onderzocht worden. Wie de persoonlijke
papieren van kloosterlingen niet bewaart, hypothekeert voor de toekomst elke
peiling naar spiritualiteit, uitstraling, gemeenschapsleven, profiel en dies meer van
een klooster in een welomschreven tijdspanne ... Het initiatief van kruisheer D. Snij
ders kunnen wij dan ook alleen maar toejuichen.
R. JANSSEN
HET KASTEEL VAN VEVES, bij Celles-sur-Lesse, provincie Namen, naar ordestraditie
het geboortehuis van onze stichter Theodorus van Celles werd sinds 1969
door de huidige eigenaar graaf Christian de Liedekerke Beaufort prachtig gerestaureerd.
In 1984 werd voor de B.R.T. een T.V.-reeks gemaakt over Willem van Oranje
naar aanleiding van de 400-ste verjaardag van diens dood. Een aantal opnamen wer
den gemaakt in dit kasteel van Veves.
C. BRASSEUR
AUSSTELLUNG IM KLOSTER BENTLAGE. Im Jahr 1978 ist das ehemalige
Kreuzherrenkloster ,,Bentlage" mit umliegendem Gelande, das infolge der Sakularisation
in Privatbesitz gelangt war, in den Besitz der Stadt Rheine (Westfalen)
ubergegangen. Fur die Instandsetzung der Gebaude wurde ein Forderverein
,, Kloster- Schloft-Bentlage'' gegriindet.
Im Rahmen des 1150-jahrigen Stadtjubilaums hat der Lions-Club Rheine in Zusammenarbeit
mit dem Fordenverein im Ostfliigel des alten Klosters eine Ausstellung
iiber ,,Die Kreuzherren in Bentlage" veranstaltet.
Diese Ausstellung wurde am Sonntag, dem 15. Mai 1988, offiziell eroffhet. Dabei
waren die Kreuzherren vertreten durch Prior P. Winkelmolen (Amersfoort) und die
Patres Th. v.d. Elsen und J.v. Duynhoven (St. Agatha).
Nach den Begriifiungsworten durch den Prasidenten des Lions-Clubs, Herrn Jo
achim Jacob, und den Biirgemeister der Stadt Rheine, Herrn Ludger Meier, hielt Dr.
Hans-Ulrich Weifi (Bochum) ein Kurzreferat iiber ,,Die Kreuzherren in Bentlage".
Dr. Weifi hat bekanntlich in Clairlieu 1963 seine Dissertation ,,Die Kreuzherren in
Westfalen'' veroffentlicht.
Nach diesem Vortrag wurde unter der sachkundigen Fuhrung von Frau Dr. Birgit
Schulte ein Rundgang durch die Ausstellung gemacht. Zahlreiche wertvolle Ge-

Die Kreuzherren in Bentlage
Das Kloster in der Geschichte der Stadt Rheine
Ausstellung
im Kloster/SchloG Bentlage (Ostfliigel)
vom 15. Mai - 12. Juni 1988
Prior Heinrich Georg OVERMANN, laatste Prior van Bentlage (1799-1803).

132 KRONIEK
genstande aus dem ehemaligen Kloster waren da zusammengefuhrt. Sie waren als
Leihgabe zur Verfugung gestellt u.a von der Stadt, der Kirchengemeinde St. Dionysius
und dem Falkenhofmuseum in Rheine, vom Staatsarchiv Munster, von der
Landesbilbiothek Oldenburg und von den Kreuzherrenklostern Uden und St. Agat
ha (Niederlande).
Auf 6 grofien Wandtafeln war die Geschichte des Ordens und des Klosters in-
struktiv zusammengefafit.
Aus dem Urkundenbereich gab es an Sehenswurdigkeiten u.a. die Originalurkun-
devom 2. Marz 1437. Darin iiberlafit der Bischof von Miinster, Heinrich von Moers,
die Kapelle der hi. Gertrud in Bentlage den Kreuzbriidern und erteilt ihnen die Erlaubnis,
dort ein Kloster zu errichten. In einer zweiten Urkunde (ausgestellt war ein
farbiges Groflfoto des Originals) bestatigt Papst Eugen IV am 24. April 1437 die-
se Erlaubnis.
Aus dem liturgischen Bereich waren zur Ansicht ausgestellt: das sog. Konventsbuch
(Necrologium-Kalendarium-Martyrologium-Constitutiones) aus dem 15. Jh.
mit spateren Erganzungen, weiter ein Kalendarium mit Constitutiones und Caeremoniale
aus 1538 und ein gedrucktes Brevier aus 1512 mit vor und hinter den
Druckseiten eingeschalteten Blattern in Handschrift.
Aus dem sakralen Bereich war zu sehen: Ein kostbares Reliquienkreuz aus 1485
mit zwei kreuzformig eingeordneten Holzspanen vom Kreuz Christi. Dieses Prachtstiick
der Ausstellung wird auch erwahnt in der uns erhaltenen Bentlager Chronik:
,,Ein kristallbesetztes Silberkreuz aus den Spenden frommer Leute fur die Kirche".
Eine weitere Sehenswurdigkeit war ein vergoldeter Silberkelch mit dem Kreuzher-
renkreuz aus der 2. Halfte des 15. Jhs.
Natiirlich fehlten weder die originate Archivtruhe des Klosters mit den drei Schossern
noch der Barockaltar aus der Klosterkirche, der als Altar der Schlofikapelle ge-
dient hatte.
Von den alten Sandsteinskulpturen waren u.a. zu sehen: die hi. Gertrud (c.
1450), Patronin der Klosterkirche, 5 Apostelfiguren vom Lettner der Kirche (c.
1500) und die hi. Anna Selbdritt (1687).
Von den ausgestellten Olgemalden mochte ich nennen: Die hi. Odilia von einem
Kreuzbruder verehrt (1658), das Portrat von Heinrich Georg Overmann (siehe III.),
dem letzten Prior von Bentlage (1799-1803), und die Ansicht des Klosters (c. 1800)
mit der 1828 abgebrochenen Kirche.
Ein mit grofier Sorgfalt verfafiter, reich illustrierter Katalog der Ausstellung erlauterte
die Exponate und bleibt auch nach der Ausstellung ein schones Andenken.
In einem Faltblatt, das zum Mitnehmen auslag, wurde ein kurzer Uberblick iiber
die Geschichte des Ordens gegeben.
Die Kreuzherren sind alien Mitwirkenden an dieser Ausstellung, besonders dem
Lions-Club Rheine und dem Forderverein zu Dank verpflichtet, die sich mit solch
einer Begeisterung ihrer Aufgabe gewidmet haben.
Diese Ausstellung war ein grofier Erfolg und zugleich eine postume Ehrung der
Bentlager Kreuzherren. Durch diese Ausstellung im ehemaligen Kloster ist die Erinnerung
an die Kreuzherren von Bentlage, die sich jahrhundertelang fur die Erhaltung
des Glaubens in der Umgebung eingesetzt haben, bei vielen wieder aufs neue
geweckt worden. _ _ _
8 G. Q. REIJNERS

,,CL AIRLIIiU
Venchi/nt
,,/,,..- ,., pngeveer$0 biz. fwr nnm-mer
... ofwei i wet 100 biz.
- n/ii'i'/jI\ dub belt: jaarguny, ■■■■■ \
ArtlkeU cv medciL ■ ■ ■ %.elievfmm (s-zenden iian
C.'M.F, B >.sy£.
Admif
„:,. ting Clairlieu
• ,.'■■/
Ii - i->W Llama).
- voor Ue-'devlmd I ■ ur Clairlieu
Dan, :alam W
IS - KG - Amenfourl
ADRESSEN VAN DE MEDEW'ERKEKS ;
DR. A. RAMAl'i ian Berchmam;, BcuUraat 7,
B-3J90 Hatrmnt
/i/V. G. RE1JNERS o:rft, }
D- 5300 B&nn f
DRS R. JA NSSEN o. .>. ■. . 't 15
8-3000 Leuvca
DRS C. BRAJSEtM '-■ •' ■• Pekerstmt S3
B-M80 Maaseik